Stanisław Kostk a Wiedza o Stanisławie Kostce Potockim jako twórcy Potocki – liter at wilanowskich kolekcji, przede wszystkim obra ark adyjczyk, zów i waz antycznych, została ostatnio znacznie poszerzona dzięki wystawom i publikacjom tutej znawca sztuki, szego muzeum1. Nadal mniej znane pozostają prze architekt amator kształcenia dokonane przez Potockiego w samym – i jego rezydencje założeniu pałacowo ogrodowym w Wilanowie w dobr ach i w rezydencjach filialnych w Natolinie i w Guci nie, których właścicielem był pod koniec swego wilanowskich życia, w latach 1799–18212. Niniejszy artykuł sta Jolanta Polanowska nowi próbę zwięzłego naświetlenia problemu roz woju twórczości Stanisława Kostki Potockiego jako 1 Kolekcja wilanowska, architekta amatora, który dokonał modernizacji dóbr wilanow katalog wystawy, Muzeum skich, wykorzystując swe wcześniejsze doświadczenia zdobyte Pałac w Wilanowie, red. J. Mieleszko, Warszawa 2005; w trzech na pozór odległych sferach działalności: literatury, katalog wystawy: Grand Tour. znawstwa sztuki i architektury. Narodziny kolekcji Stanisława Kostki Potockiego, oprac. P. Jaskanis, A.Rottermund, Literat arkadyjczyk il. 1 A. Kwiatkowska, A. Ekielska Mardal, Muzeum Pałac Accademia dell’Arcadia, stowarzyszenie założone w Rzymie w roku w Wilanowie, Warszawa 2006; 1690 w celu „poprawy i oczyszczenia” włoskiej poezji, już w swej W. Dobrowolski, Wazy greckie nazwie nawiązywało do mitycznej Arkadii – krainy pasterzy, Stanisława Kostki Potockiego, katalog wystawy, Muzeum którzy, jak wierzono, uprawiali twórczość muzyczną i poetycką. Pałac w Wilanowie, Stąd członkowie Accademia sami zwali się pastori il. 2 3. Ich Warszawa 2007. 2 Zob. badania: Gerarda twórczość i mecenat oddziałały nie tylko na poezję, lecz także Ciołka, Stanisława Lorentza, na muzykę, sztuki plastyczne i architekturę, zarówno w Italii, Wojciecha Fijałkowskiego, Longina Majdeckiego jak i w innych krajach. Ostatnio badacze docenili znaczenie tej i Tadeusza S. Jaroszewskiego, akademii dla sztuki XVIII wieku, pisząc wręcz o Arcadian Rome. por. bibliografia w: Universal Capital of the Arts il. 3 4. J. Polanowska, Stanisław Kostka Potocki (1755–1821). Stanisław Kostka Potocki zapoznał się z ideałami Accademia Twórczość architekta amatora dell’Arcadia zapewne w trakcie nauki w warszawskim pijar przedstawiciela neoklasycyzmu i nurtu „picturesque”, skim Collegium Nobilium (w latach 1761–1772), w którym czer Warszawa 2009, pano z wzorów pijarskiego rzymskiego Collegium Nazarenum, s. 52–58, 251–306. 3 Por. M. [Marchioni?] Carlo, a w celu zbliżenia kultury polskiej !"# $!%.'"():+,",-.#/01," I Pastori d’Arcadia, wg $!(2).1,4% kładziono nacisk na kontakty z filią rzymskiej 1690 1800 Gli arcadi dal al . Accademia dell’Arcadia – pijarską akademią literacką Accade Onomasticon, a cura di 5 A.M. Giorgetti Vichi, mia Degl’Incolti, powołaną przy Collegium Nazarenum . Wzory 1977 Roma . te były zapewne bliskie wychowankom Collegium Nobilium, 4 L. Barroero, S. Susinno, Arcadian Rome. Universal zwłaszcza tym, którzy żywili ambicje literackie. Do nich właś Capital of the Arts, w: Art in nie zaliczali się Stanisław Kostka Potocki i jego przyjaciel, poeta Rome in the Eighteenth Century, 1758 1786 6 1775 London–Philadelphia Kazimierz Ustrzycki ( – ) , którzy w lipcu roku, 2000 47 75 il. 4 7 , s. – ; T. Cartney, bawiąc w Rzymie, wstąpili do Accademia dell’Arcadia . Arcadian Academy, w: New Grove dictionary of music and O wadze, jaką Potocki przywiązywał do tego członkostwa, świad musicians, ed. S. Sadie, czy fakt, iż pięć lat później z jego inicjatywy do tejże akademii 2nd ed., London–New York przyjęci zostali także jego żona Aleksandra, jej siostra Elżbieta 2001, t. 1, s. 848. i ksiądz Grzegorz Piramowicz, towarzyszący mu w jego trze ciej podróży do Italii8. Podczas swej kolejnej włoskiej podróży
STUDIA WILANOWSKIE XIX
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 86 12-05-03 19:48 w 1785 roku Stanisław Kostka Potocki zamówił swój wizerunek 5 W. Roszkowska, Polacy u malarki Angeliki Kauffmann, która przedstawiła go na tle w Rzymskiej „Arkadii” (1699–1766), „Pamiętnik pejzażu Kampanii, przy ruinie budowli, którą zapewne należy Literacki”, 56 (1965), il. 1 9 nr 3–4, s. 54. identyfikować z tzw. Grobem Wergiliusza koło Posillipo . 6 Por. Bibliografia literatury
Zważywszy na fakt, że Wergiliusz uchodził za patrona litera polskiej „Nowy Korbut”, 87 tury arkadyjskiej, portret ten można odczytywać jako swoiste t. 6, cz. 1, Warszawa 1970, 389 390 credo młodego literata arkadyjczyka10. Wizerunek ten jest także s. – . 7 Gli arcadi dal 1690 al 1800. dowodem ówczesnej żywotności tradycji kultury filologicznej, Onomasticon, a cura di z jej ideałami antyku, oddziaływującej również na Pilawitę – A.M. Giorgetti Vichi, Roma 1977, s. 372. K. Ustrzycki przyszłego architekta amatora. Szczupłość miejsca pozwala tu przyjął imię Ermeneo Etocleo. jedynie zasygnalizować te kwestie, bardziej zapewne czytelne Dyplom S.K. Potockiego jako członka Arkadii: Archiwum dla badaczy literatury. Główne Akt Dawnych Co istotne, imię przybrane przez Stanisława Kostkę Potockiego w Warszawie (dalej: AGAD), 1775 Archiwum Publiczne w Accademia dell’Arcadia w roku – „Timagete Licio”, mogło Potockich (dalej: APP), być znaczące. „Timagete” bowiem to „ktoś sławny, o kim dobrze rkps 365, Zbiór nominacji 21 się mówi”, a „Licio” – to „ktoś pochodzący z Licji”; co zapewne i dyplomatów, k. . 8 Dnia 7 IV 1780, relacja należało rozumieć jako odniesienie do Apolla. To przypuszcze G. Piramowicza; AGAD, nie potwierdziła jego późniejsza twórczość architektoniczna, APP, rkps 279b, Listy do Ignacego Potockiego oraz listy w której wielokrotnie przywoływał Apolla, jako patrona muz. do Stanisława i Aleksandra Najwcześniejszym znanym tego przykładem jest szkic koncepcji Potockich z r. 1779, t. 1, k. 205; W. Roszkowska, sanktuarium Apollo Musagétēs – rysunek podpisany 56!++!7"4/" op. cit., s. 42. +4."(0.4., który stanowi zarazem"8$!%41/"62',+!70"(0#42+- 9 Olej, płótno, spalony, 1944 749! (:2;,74/" 27/,=04."47">!$(4" 0"/4(6+4) il. 5 11. Treści do r. w zbiorach Branickich w Warszawie; i motywy wiążące się z mitami Apolla, muz i pastoralnej Arkadii negatyw w Instytucie Sztuki znalazły się także w tworzonych przez Pilawitę ogrodach typu PAN, Zbiory Fotografii i Rysunków Pomiarowych. Arcadian picturesque garden, o których niżej. 10 Kwestię wątków arkadyjskich w jego twórczości literackiej wyjaśnią zapewne przyszłe Znawca sztuki badania. Pod koniec życia Stanisław Kostka Potocki pisał: ? "72%('! .#49!" 11 W szkicowniku z lat 1779 1780 ',410"(49!A"/!"%4./"6$#4.#'!"! "+2/"40A"6!B,C92'2"(7,4"%212:" – ; AGAD, APP, rkps 255, O architekturze 12 6$#)$! #!72".1'!77!:"10"720B4".#/01"6,17)BF . Pierwsze wiejskiej. Projekt dzieła… znane przejawy zainteresowania sztuką zachowały się z okresu Stanisława Potockiego, k. 39; por. J. Polanowska, op. cit., jego studenckich wędrówek po Szwajcarii i południowej Francji s. 174–175. il. 6 12 AGAD, APP, rkps 257, O sztuce (1773–1774) , kiedy to zapoznawszy się z literaturą prze u dzisiejszych…, k. 179, wstęp wodnikową, wprowadzającą w rudymenty opisu dzieł sztuki, do: „O sztuce dzisiejszych”; sam próbował opisywać i analizować oglądane dzieła13. Źród druk w: J. Polanowska, 5 ła dokumentujące jego kolejne podróże zagraniczne (dzienni op. cit., Aneks II, . 13 Por. J. Polanowska, op. cit., ki, notatki i listy) oraz oryginalne teksty, powstałe w ich trak s. 18–20, 60. 14 60 65 cie lub pod ich wpływem – począwszy od Projet d’une galerie Por. ibidem, s. – . (1779/1780)14 – dowodzą coraz to doskonalszych jego umiejętności analitycznych. Ponadto pozwalają dostrzec jego coraz to szerszą i głębszą znajomość sztuki. Z miłośnika sztuki z czasem stał się znawcą malarstwa, sztuk graficznych, waz antycznych i rzemio sła artystycznego, a posiadaną wiedzę o dziełach sztuki wykorzy stywał do gromadzenia ich kolekcji. Po roku 1797 Potocki powziął zamiar pisania dla szerszej publiczności, w celu upowszechniania
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI LITERAT ARKADYJCZYK...
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 87 12-05-03 19:48 15 Por. J. Polanowska, Myśl zamiłowania do sztuki i wiedzy o niej15. Najwybitniejszym przy o sztuce a prywatny mecenat i kolekcjonerstwo, w: Kultura kładem jest książka O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski miejska w Królestwie (wyd. 1815)16. Znamienna była też ewolucja Potockiego ku plura Polskim. Część pierwsza: lizmowi estetycznemu, którą można śledzić w ciągu całego jego 1815–1875, Warszawa, 17 88 Kalisz, Lublin, Płock, życia . Utwierdzały go w tym doświadczenia zdobywane w po red. A.M. Drexlerowa, dróżach po krajach zaalpejskich (po 1780), a zwłaszcza poznanie Warszawa 2001, s. 203–236, zwłaszcza s. 209–212: angielskich praktyk łączenia dzieł sztuki o różnych stylach, ro rozdział: „Stanisław Kostka zumianych jako dopełnienie. Jak pisał Pilawita pod koniec życia Potocki jako estetyk neoklasycyzmu”. (ok. 1815–1820): K2+.#4" !6,4$!"6! $.U4",-6!;)/"(.%"'-B0 #)BF" 16 Tom 1–3, Warszawa M$2%2BF"!/'!$#)')"(,"!B#)",-720B#)')N"U4"BF!"'-.#/0B4" #,.,4%- 1815; wyd. 2 krytyczne: Warszawa–Kraków 1992. .#4%"6,4$'.#!:"72+4U)" !"O'!BF.'A"7,4(7,4%"6$#4B,4U"1',/')" 17 Por. J. Polanowska, !74"0-,77)BF"P0$!64%.1,BF"Q2$! .'”18. Stanisław Kostka Potocki…, s. 64–65. Cechujące Potockiego rozległość zainteresowań sztuką i pasja w jej 18 AGAD, APP, rkps 257, poznawaniu sprawiają, że jego postawa w tym względzie bliska O sztuce u dzisiejszych…, była tej, jaka charakteryzowała członków angielskiego Society k. 179; druk: J. Polanowska, Stanisław Kostka Potocki…, of Dilettanti, powstałego w 1732 roku stowarzyszenia znawców, Aneks II, 5. a z czasem mecenasów i promotorów upowszechniania sztuki19. 19 Na kwestię tę zwróciła uwagę Śp. Pani Profesor Wydaje się, że spośród Polaków końca XVIII i początku XIX wieku, Zofia Ostrowska Kębłowska Pilawita był najbliższy ideałom tego stowarzyszenia i, podobnie w rozmowie z autorką; por. B. Redford, Dilettanti. The jak jego członkowie, miał wielkie zasługi w zakresie mecenatu Antic and the Antique in the artystycznego oraz popularyzowania samej wiedzy o sztuce. To Eighteenth Century England, Los Angeles 2008. podobieństwo postaw zapewne wyświetlą przyszłe badania nad 20 Problemy te dopiero sztuką przełomu wieków20. ostatnio przyciągnęły uwagę badaczy, por. konkluzja, w: B. Redford, Architekt amator 182 op. cit., s. : $4/0$7"/!" Stanisław Kostka Potocki znacznie szerzej pojmował swoją rolę na /F4";+47 "!>"+!G,79"27 " +42$7,79"/F2/"/F4"H!B,4/)" polu architektury. Uważał się nie tylko za znawcę i mecenasa, ale B!7.,./47/+)"4I4(6+,>,4 J" nade wszystko – za niezależnego architekta, powołanego wręcz do 47+,9F/474 "62/$!7294"27 " $4>,74 "B!77!,..40$.F,6"2$4" wyznaczania kierunków „reformy architektury” w kraju. Intere 4..47/,2+"/!"/F4"G,/2+,/)"!>" sowały go zwłaszcza: rezydencje (pałace i dwory), budowle i wnę /F4"+,;4$2+"2$/.. 21 Por. J. Polanowska, trza przeznaczone do eksponowania zbiorów sztuki oraz założenia Stanisław Kostka Potocki…, ogrodowe21. Przeprowadzone badania wykazały, iż szczególnie ory s. 69–117. 22 Por. ibidem, s. 119–127, ginalnym twórcą był w zakresie dwóch ostatnich tematów. Szczup rozdział IV: „Miejsce łość miejsca pozwala skupić się tu jedynie na jego osiągnięciach twórczości w rozwoju na polu sztuki ogrodowej. Można je ująć w kilku tezach22. Potocki architektury”. 23 Por. J. Polanowska, stworzył szereg krajobrazowych założeń ogrodowych, należących Stanisław Kostka Potocki…, do typu określanego mianem Arcadian picturesque garden (arka s. 54–57. dyjski ogród obrazowy)23. Pod tym względem można uznać go za twórcę nowego gatunku – architectural landscape garden (archi tektoniczny ogród krajobrazowy). Jako znawca dawnej architektu ry, wprowadzał do założeń ogrodowych klasyczne i nieklasyczne formy architektoniczne, które stanowiły rezultaty jego własnych studiów nad konkretnymi obiektami. Czasem były to różnego ro dzaju nawiązania bądź kopie, niemniej zawsze stanowiły wynik jego własnych poszukiwań w obrębie architektury nurtu pictures que. Oryginalność Potockiego polegała na łączeniu w jednym dziele
STUDIA WILANOWSKIE XIX
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 88 12-05-03 19:48 Ilustracja dostępna w wersji drukowanej
30 Por. J. Polanowska, Wilanów Stanisław Kostka Potocki…, Wilanów był dla Stanisława Kostki Potockiego rezydencją łączącą s. 54–57. 31 Pędzla włoskiego malarza wartości historyczno patriotyczne (kult króla bohatera Jana III Pietra da Savigliano Sobieskiego), z wartościami historyczno artystycznymi (głównie 1817 Ayresa, z r. Było to – pojmowanie pałacu jako Musaeum, Musenhof i Muzeum Pina nawiązanie do tradycji 92 30 dekorowania freskami cotheca) . Pierwsze wymagały pietyzmu i konserwacji, drugie – włoskich willi od XV w. zapewne pewnych zmian, tak aby realna posiadłość o roli gospodar 32 AGAD, APP, rkps 255: O architekturze…, k. 39. czej mogła też pełnić funkcje reprezentacyjnej rezydencji, a także 33 Od Iliady Homera po miejsca rekreacji. By przystosować posiadłość, „wystarczyło” – jak O naturze bogów Cycerona. podpowiadała sama nazwa – sięgnąć po architektoniczny typ an Mit ten wspomniał Potocki: 5$12 )%B#)1!',4" tycznej willi, która ewoluując, wykształciła warianty funkcjonalne, ./2$!U)/7)("6$2'4(" jak: villa rustica, villa pretoria, villa contemplativa i villa literaria. !;!',C#27,";)+,"0B#)".," W tym celu Potocki wykorzystał swą wiedzę i praktykę jako ar (0#)1,",-',B#)".,"'-7,4%" 2U" !"+2/"UV/0A"2-/!" +2" chitekt amator i amateur landscaper, tworząc nowy ogród północny !.'! #47,2",BF"BF2$21/4$0" (jako North waterside garden) i rozszerzając w ogrodzie południo ,-!;)B#2%.'A"1/.$4"6$#)1$!:" 1+,(2/0",-9.$" #,1!:A" wym istniejący ogród krajobrazowy (landscape garden). 7,4.>!$7)(,A"!./$)(," ,- #,1,(,"B#)7,')W"X)(" Musaeum, Musenhof i Muzeum Pinacotheca .6!.!;4("5$12 )%B#)1!',4" ./2+,".,"72%0B#B,'.#)(," Korpus pałacu łączyła z południowym, mieszkalnym skrzydłem, ,-72%.'! .#)(,"#-Y$41.', pięcioprzęsłowa arkadowa Galeria Muz z malowidłami Triumfu S.K. Potocki, O wymowie Jana III (plafon) i muz (na filarach)31. Lokalizacja tej otwartej na i stylu, Warszawa 1815, t. 4, s. 515–516. ogród galerii czyniła z niej człon ważny funkcjonalnie. W jego 34 W jego spuściźnie krótki dekoracji można upatrywać określenia programu – idei pałacu rozbiór dzieła Niccola jako siedziby muz, zamieszkałego przez mitycznych Arkadyjczy Machiavellego Książę: AGAD, APP, rkps 237: ków, jako domniemanych i przybranych przodków współczesnych Rozprawy…, nr 11. Arkadyjczyków (czyli obojga Potockich, członków Accademia Rzadki przykład z Niemiec 6,1749!".#/01"#;,!$0A" dell’Arcadia). Koncepcja połączenia Świątyni Muz i Muzeum była 1/.$)"Z,CU4"X$!70" obecna już w oryginalnym, wspomnianym rysunku Potockiego [2'2$.1,49!"'-\!72BF,0(" z lat 1779–178032, koncepcji sanktuarium Apollo Musagétēs, po #2'!U)'"#-;,49'!:B,C"#72'B)" ,-'.627,2'!:B,C"#2(!U749!" przedzonym zachwytem nad malowidłem Parnas Antona Ra aela H#/01"?6,41072WWW, Mengsa w Villa Albani (oglądanym w 1775 roku). W Wilanowie po 243 AGAD, APP, rkps : łączono kilka wątków mitu Apolla i muz: Apolla – jako prawodawcy Zbiór manuskryptów własnoręcznych pisanych Arkadii, sprowadzającego muzy z Helikonu do Delf, gdzie swym przez Sta[nisława] śpiewem wtórowały jego grze na formindze (Apollo Musagétēs), oraz Hr…. Potockiego, k. 140. muz – jako patronek instytutów naukowych, począwszy od aleksan dryjskiego Museionu33. Jeszcze ważniejsze mogło być odwołanie do tradycji koncepcji museionu – miejsca „zamieszkania” muz w willi antycznej (przykłady znane m.in. z willi Cycerona). Potocki w swych relacjach z podróży odnotował wiele przykładów książęcych pałaców ze znakomitymi zbiorami sztuki, bibliotekami i gronem nadwornych twórców34. Przykład etosu księcia opiekuna muz miał też na bliskim mu dworze Czartoryskich w Puławach, skąd wywodzili się dwaj zaprzyjaźnieni z nim literaci: Julian Ursyn Niemcewicz i ksiądz Jan Paweł Woronicz. Należeli oni do kręgu określanego jako „przyjaciele artystyczni” Wilanowa (gromadzące go się już około roku 1800), w którego spotkaniach brali też udział artyści profesjonalni: architekt Chrystian Piotr Aigner i malarz Zygmunt Vogel, rysownik amator Józef Sierakowski oraz artystki
STUDIA WILANOWSKIE XIX
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 92 12-05-03 19:48 amatorki – żona Stanisława Kostki Aleksandra, bratanica Laura 35 Katarzyna z L.[Lipińskich] Potocka i synowa, Anna z Tyszkiewiczów Potocka35. Była to już Villa L.[Lewocka], Urywek moich pamiętników. Lato Nuova, miejsce spotkań twórców pod patronatem muz, o tyle szcze 1821 roku w Wilanowie, gólne, że połączone ze zbiorami muzealnymi. Za nowożytny pier „Kółko Domowe” 1861, 257 wowzór tej koncepcji uważa się willę Paola Giovia w Como (od 1536 s. : O,+27.'"./2'".," ',B4%"%4.#B#4"7,U"+2/" 93 roku), wzniesioną na domniemanym miejscu willi Pliniusza Młod 2'7,4%.#)BFA"6$#);)/1,4(" szego (według Giovia – „ideowa” rekonstrukcja antycznej poprzed 0B#!7)BF",-#2.'0U!7)BF" niczki), której ten humanista nadał nazwę Musaeum, obejmując nią '-1$2%0"(U.'W"d4 7," (,4+,"/2("B,C9'4"6$#4#" oba człony – rodzaj salonu humanistów i kolekcję portretów sław +2/!"'-62'2B0"(,4.#127,4A" nych ludzi. Historyk sztuki Julius von Schlosser upatrywał w tej %21!"/!N"d.[Julian] 36 ^W[Ursyn] Q,4(B4',B#A" willi początek koncepcji nowożytnego muzeum , aż do XIX wieku ;0 !'7,B#)":F$)./,27" realizowanej najczęściej jako muzeum rezydencja. 5,974$A"`,6!+,/"M!'72B1,A" W założeniu wilanowskim nawiązania do mitu Apolla i muz przy d.#4>"H,4$21!'.1,A"d.#4>" _,6,).1,, [malarz Antoni] bierały różnorodne formy: jako Groty (konserwowane w Wilanowie [+271, często przyjeżdżali i wcześniej w Roskoszy), motywy dekoracyjne – od konwencjonal też m.in. Stanisław Staszic, nych, jak płycina z motywem liry (tzw. lira apollińska) na elewacji Adam Jerzy Czartoryski i Samuel Bogumił Linde. 37 pałacyku w Morysinie, zestawiona z inskrypcją: YPQ]^H"_?:] , 36 J. von Schlosser, do bardziej oryginalnych, jak fryz o tematyce orfickiej w salonie La letteratura artistica. 38 Manuelle delle fonti delle w Natolinie . storia dell’arte moderna, Południowemu skrzydłu – rezydencji Arkadyjczyków pod patronatem Firenze–Wien 1956, muz (Musaeum, jako Musenhof) – odpowiadało skrzydło północne, s. 195–197. 37 Credo landscape gardens. mieszczące ekspozycję zbiorów, które pod nazwą Muzeum zostało 38 Por. J. Polanowska, 39 5 sierpnia 1805 roku udostępnione publiczności . Stanisław Kostka Potocki…, 289 290 Stanisław Kostka Potocki nazywał swoje zbiory Galerią, i jako typ s. – . 39 Por. ibidem, s. 257–258. (Projet d’une Galerie, 1779/1780), i jako formę architektoniczną 40 Por. ibidem, (Galeria na Obrazy i Sala na Statuy, 1779)40. Jednak od 1786 roku s. 153–154 i s. 79–91 swą kolekcję (rozlokowaną w rezydencji warszawskiej, czyli Pała (rozdział „Budowle i wnętrza przeznaczone cyku Humańskiego) określał mianem małego muzeum. Po otrzy do eksponowania maniu Wilanowa, przeważającą część dzieł zgromadził w zaadap zbiorów sztuki”). 41 Zapewne Potoccy znali towanym północnym skrzydle pałacu, tworząc pierwsze publiczne tradycję doktryny muzeum w Warszawie. Fakt ten upamiętnił jego wnuk, August Po translatio – zbiorów sztuki, tocki, dwiema tablicami z inskrypcjami u wejścia do tego skrzydła pojmowanych też jako instrument politycznej – w zwieńczeniu portalu: propagandy; por. Z. Waźbiński, Muzeum 8]Q5:?X`P:5\"`5Q:" i zbiory artystyczne HX5Q]H_5^H":?\PH"KP"8?X?MA"]QHX]X^]XW epoki nowożytnej. Wiek XV i XVI, Toruń 2006, 8?HXPT]"8]P":?QHPTa5QX"PX"_?:^8_PX5QXW s. 174. Francuzi rozważali 8T[PQX"Q?Q"8T?`][PQXc nadanie Potockiemu tytułu księcia wraz z dobrami oraz w posadzce: łowickimi, AGAD, Zbiór Adama i Beaty :^Q:X]H Branickich, rkps X 39, 85XPX"]QYTPHH^HW list Hugues Bernarda - Mareta, sekretarza stanu, 8 1807 Oba napisy mówiły o dostępności muzeum, czyli idei sięgającej tra z VII r. dycji greckiej (przywołanej już przez Paola Giovia), zachęcającej do studiów i zdobywania mądrości, ku czemu drzwi do jej przybyt ków pozostawiano otwarte, tak aby dostęp do ołtarzy muz mieli wszyscy, poza Zawiścią i Oszczerstwem41. Zapewne August Potocki wyraził przechowaną w tradycji rodzinnej intencję dziada.
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI LITERAT ARKADYJCZYK...
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 93 12-05-03 19:48 42 Z 1808 r., murowany, wsparty Struktura ideowa gmachu wilanowskiego pałacu była trójczłono na jednej arkadzie, o licu wa: korpus – muzeum króla i sztuki jego epoki (aspekt przeszło i balustradach ozdobionych wątkiem naśladującym ści), skrzydło południowe – Musaeum Arkadyjczyków (współczes opus reticulatum, stanowił ność) i skrzydło północne – Muzeum Sztuki (aspekt przyszłości). nieodzowny pawilon założenia krajobrazowego. Ograniczenie programu rezydencjonalnego do jednego skrzydła 94 43 Zaprojektowana przez dawnego pałacu przekształcało je w willę, której to koncepcji od Potockiego za wzornikiem Williama Chambersa, co powiadały przedstawienia muz w prowadzącej doń otwartej na świadczyło o jego dobrej ogród loggii – wyraz pojmowania ogrodu willi jako „poetyckiego orientacji w najważniejszych tendencjach sztuki ogrodowej rozszerzenia treści” domu. i zapewne było nawiązaniem do oglądanych w 1787 r. pod Londynem budowli Nowy ogród północny w Wilanowie w Kew Gardens (od 1757, jako North waterside garden William Chambers). 44 Wystawiony w 1811 r. Obfitość materiałów sprawia, że szczegółowe analizy projektów w dawnym Lasku na i realizacji obu wilanowskich założeń ogrodowych winny stać Kępie, letni miniaturowy pałacyk w kształcie się przedmiotem osobnych studiów, wyjaśniających ich niekiedy zbliżonym do piętrowej interesującą genezę, o czym świadczy poniższy wybór najcie rotundy, ze spłaszczonym namiotowym dachem, kawszych z nich. z tarasem i z ażurową Już w roku 1799 rozpoczęto tworzenie nowego założenia na parterową przybudówką. il. 6 il. 7 Sześć portes fenêtres piętra obrzeżach dawnego ogrodu . Jego centralną częścią wieńczyły płyciny z dekoracją była sztucznie usypana wyspa, stanowiąca przedłużenie linii z motywami lir i festonów. 45 Monument Kapitana półwyspu. W 1809 roku obie te sztuczne partie zostały połączo Ksawerego Burskiego, ne Mostem Rzymskim42, który optycznie zamykał widok otwie inaczej Pomnik Bitwy 43 Raszyńskiej, w formie rający się z Altany Chińskiej , ulokowanej u nasady półwyspu. tumby z akroterionami Nowy ogród został wkomponowany między wieś a jezioro – po (tzw. Nagrobek Neronowy) ulokowano na sztucznym wstała głęboko wcinająca się zatoka oraz kanał wzdłuż wyspy. pagórku otoczonym kręgiem Ponadto Potocki „przekomponował optycznie” istniejące, dolne topoli włoskich; było to 90 powielenie schematu pasmo brzegowe ogrodu barokowego (odwrócił je o stopni). nagrobka J. J. Rousseau Przedłużył też ścieżkę spacerową nad Jeziorem Wilanowskim z Wyspy Topolowej 1 5 w Ermenonville. Ponadto (do około , km), a poprzez jej „zapętlenie” na zachodni brzeg w północnej części dziedzińca – do około 2,5 km. „Przechadzka”, jak ją nazywał, miała począ przedpałacowego wzniesiono po 1812 r. studnię w kształcie tek przy ujściu strumienia południowego i – biegnąc wzdłuż „Nagrobka Neronowego”. brzegu do zejścia dolnego tarasu dawnego regularnego ogrodu 46 Z 1811 r., brama wjazdowa do wsi, od strony ogrodu, – przekraczała jego północną granicę, zaznaczoną na jeziorze w formie trójprzelotowego powyżej małym stopniem wodnym. Stąd zaczynała się jej część łuku triumfalnego. 47 Wzniesiony w 1810 r. nowa, jako polna ścieżka (rodzaj Dzikiej Promenady), podążająca w środku wsi, trójprzelotowy sztuczną groblą i prowadząca na wyspę poprzez Most Rzymski. łuk triumfalny, w formie ruiny. Jego koncepcja jako Centralne położenie mostu akcentowały otwierające się zeń osie zamknięcia zachodniej widokowe: wschodnia – na Jezioro Wilanowskie i kanał zamknię osi widokowej wybiegającej 44 z Mostu Rzymskiego, spiętego ty optycznie pałacykiem w Morysinie , północna – wprost na 45 dodatkowo osią kompozycyjną Monument Kapitana Ksawerego Burskiego , i zachodnia – na z pomnikiem na wyspie, Bramę do Wsi, w kształcie ruiny łuku triumfalnego46. Na wyspie mogła powstać ok. 1806 r. 48 Niewielki Portyk Koryncki, „Przechadzka” prowadziła pod Monument na niewielkim pagór 1820 dostawiony w r. do ku, w kręgu topoli. Spod niego ukazywał się widok umieszczo dawnej, barokowej oranżerii. 47 49 Z 1802 r.; ceglana, parterowa nej w środku wsi ruiny Łuku Triumfalnego Sobieskiego il. 8 , budowla z ostrołukowymi ożywiającego – jako eye catcher – monotonną linię jej zabudo arkadami na planie wydłużonego prostokąta, wań. Dalej wiodła na cypel wyspy, z widokiem na zlewisko wód
STUDIA WILANOWSKIE XIX
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 94 12-05-03 19:48
(Worcestershire), uznanej za wzór typu ferme ornée – mogło być `!$2B4A"!>>4$4 ",7/4++4B/02+" upodobanie Potockiego do wzorów angielskich. Pozwala to okre %0./,WB2/,!7">!$"/F4"4(4$9,79" /2./4W"XF4"5090./27." ślić cały wilanowski ogród południowy jako próbę połączenia >0$/F4$4 "/F4"2++49!$,#2/,!7" ideal English landscape z typem ornamental farm. !>"/F4"92$ 47"/F$!09F" (!70(47/.A"0$7.A"./2/04." 27 ",7.B$,6/,!7.W-5;!G4"2++A" 97 Dworek w Gucinie i wątki pastoralne Arkadii /F4)",7,/,2/4 "2-B47/0$)i+!79" Około 1817 roku Stanisław Kostka Potocki stworzył w obrębie 62$/74$.F,6"!>"+27 .B264" 4.,97"27 "+,/4$2/0$4W dóbr wilanowskich własną villa literaria – dworek w Gucinie, 58 Tekst: H. Skimborowicz, zwany Pałacykiem56. W jego pobliżu, na wprost wejścia, znajdo W. Gerson, Willanów. Album widoków i pamiątek wała się rzeźba bożka Pana z inskrypcją: oraz kopie obrazów z Galerii Willanowskiej, Warszawa M?:`5QM^"Qj\k"8]PTl:`_]Oj:`A"k5^Q]P"M?l]?Q?Y]c 1877, s. 178; L. Majdecki, \]Pd"O-XOPd"?8]P:P"H5KPM"]-XP"OHljHXM]P"8T?Y]J Gucin Gaj. Analiza układu kompozycyjno :l^O5d"Q5K"8]MQP\"MO]5X5O"]-?O?:5O"T?KP\A przestrzennego na tle :l^O5d"[j"Y^:]Q"Q]P"[j."l.?Kl]Pd5O"8TlP:`?KP\J warunków naturalnych HX50"\^"?K"XHMQj:`"Y?A:]"]-[[Q5O"O-?[T?Q]PA i zarysu historycznego, Warszawa 1965, s. 31. l5"X?"T5[5"l-k]d?.M]P\"^O]P0:l"XOP"HMT?Q]PA" Tekst autorstwa 57 5-Kl]P0"8T5OKl]O]P"Y?KQj"XTlP:]PY?"5^Y^HX5 S.K. Potockiego, co HX5Tj\"OYTljQP\"HMT?8]"XOP"^HX558. potwierdza podobieństwo z jego wierszami, w: AGAD, APP, rkps 251: Rozmaite Oddawała ona Gucin pod opiekę Pana (Fauna), w niektórych mi ulotne poezje przez… tach pojawiającego się w towarzystwie Apolla. Ten pasterski S.K. Potockiego. 59 Z. Kubiak, Mitologia Greków bożek Arkadii był czczony przez jej mieszkańców także po ich i Rzymian, Warszawa 2003, osiedleniu się na jednym ze wzgórz przyszłego Rzymu, w miej s. 553. 60 S.K. Potocki jeszcze scu zwanym Luperkal (Likajon), opisanym w micie: ;)'2"6! " w 1796–1797 r. w Parmie !')("'#9.$#4("9';!12"%2.1,7,2A"9./)("!B,47,!72"+2.4(J"!;- kupił tomiki poezji Horacego W/4"# $!%4"')6')'2')".6! ".12'A"2-62$.'"6$#)+492%CB)" !":B,27" i Wergiliusza, twórcy wzoru arkadyjskiej literatury .12+7)BF"6!$2./2')"',4+1,4" $#4'2W"X0"''2:7,4"5$12 )%B#)B)" (o „Arkadyjczykach” pisał '#7,4:+,"!'/2$#"/4(0";../'059. Zapewne nieprzypadkowo opis w Ec. X.31): AGAD, APP, rkps 256, Voyage en Italie Likajonu odpowiada lokalizacji rzeźby Pana i dworku w Gu et en Allemagne. Dzieło cinie, co z kolei niosło przesłanie utożsamiające Potockiego oryginalne Stanisława Potockiego. Notatki – „przesiedleńca z Wilanowa” – z owymi przesiedleńcami arka robione w czasie podróży dyjskimi. [do Niemiec, 1783, i do 1795 1797 158 Mityczna Arkadia była także krainą, w której pasterze upra Włoch, – ], k. . O popularności Georgik wiali twórczość muzyczną i poetycką, do czego nawiązali ich Wergiliusza i Pieśni następcy, członkowie rzymskiej Arkadii60. W tradycji poezji pa Horacego w tzw. poezji ziemiańskiej: storalnej utrzymane były też wierszowane inskrypcje znajdujące T. Bieńkowski, Antyk się w ogrodzie Natolina, najpewniej ułożone przez Stanisława w literaturze i kulturze staropolskiej (1450–1750): Kostkę Potockiego: główne problemy i kierunki recepcji, Wrocław OjA"MX5Tj\"O]QQ5"dPHXP\" 1976, s. 159. (Studia Staropolskie, 45). O wielości KQ]"8P.QP"HO?[?Kj" interpretacji mitu Arkadii ?-[5HXO5"85_"OPH?.j:`" w sztuce XVIII w.: E. Panofsky, Et in Arkadia ]-O]PjHM]Pj"l5YT?Kj ego, w: idem, Studia z historii H8Tljd5d:]P"8T5:?\"Q5Hlj\A sztuki, wybrał, opracował MX5Tj\"Q]PH]P:]P"8_?Qj i opatrzył posłowiem J. Białostocki, MO]5X"]5[.?Q]A"?O?:"H5K?\ Warszawa 1971.
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI LITERAT ARKADYJCZYK...
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 97 12-05-03 19:48 61 S. Lorentz, Natolin, Warszawa Y5]?\":]P0"l]P_?QjW" 1970, s. 64, 61. Varsaviana. 3 1807 Zabytki Warszawy. Por. KQ]5" Y?"\5]5" J. Polanowska, Stanisław Kostka Potocki…, oraz wierszyk poświęcony wnuczce, Natalii: s. 57, 283–293. 62 W znanym poetyckim oeuvre ?-]\]"_5HM^"XPY?A"\5O]"[P"8TlPK"_5XjA" 98 S.K. Potockiego dominuje lK?[]:P"Y?A"H85T"O]?K.jA"\]Klj"H?["MO]5XjN" nurt horacjański, w tym tłumaczenia i naśladowania: M5[Kj"l-HOj:`"OKl]M5O"O.5HQP"8T5O?"H?[]P"T?A:]A AGAD, APP, rkps 234/I, Q5OPX"HMT?\Qj"kd?.PM"T5[j":?A"l5lKT?A:] Tłumaczenia rozmaite, t. 1–2; ibidem, rkps 247, O-XP\"AO]P[Hl5"Q5X5_]5"O8?AT5K"Q]:`"H]"T?Kl]A Tłomaczenie ody Horacjusza Y5d"l?O]"Q5X?_]QP\"]-M.5XQ]5"H]"Y?Kl]61. i naśladowanie kilku pieśni tegoż; ibidem, rkps 251, Rozmaite ulotne poezje Pozostające w rękopisach wiersze Potockiego, opiewające uroki na przez… S. K. Potockiego; tury (z częstym motywem gaików, ze strumykami zamieszkały charakterystyka por. mi przez nimfy i inne bóstwa) stanowią ważny nurt twórczości J. Rudnicka, Informacja o wierszach Stanisława Kostki poetyckiej Pilawity, w której nawiązywał (czasem z bezpośrednimi Potockiego, „Pamiętnik odwołaniami) do poezji pastoralnej Horacego – w duchu stale żywej Literacki” 55 (1964), nr 2, 62 s. 493–494; B. Grochulska, tradycji antycznej poezji idyllicznej . Całość dekoracji w Gucinie Stanisław Kostka Potocki, w: podkreślała jego charakter jako villa literaria humanisty, a zara Pisarze polskiego Oświecenia, 63 red. T. Kostkiewiczowa, zem Ermitaż , którego stoicka wymowa odpowiadała skromnej Z. Goliński, Warszawa 1996, postaci dworku, dając się odnieść do ideału ascezy, niekiedy łączo 140 172 s. – . 64 63 Por. J. Polanowska, nej z antyczną willą i współczesną farmą . Stanisław Kostka Potocki…, s. 297–301. Ostatnim przesłaniem właściciela była Treści ideowe rezydencji wilanowskiej inskrypcja umieszczona na W programie dekoracji pałacu Sobieskiego istotne były odniesienia ścianie dworku w Gucinie, 65 zaadresowana: l2'!U)B,4+4" do Wergiliusza . Był to drugi – obok Horacego – z antycznych poe Y0B,72" !"72./6B.'N"[5d"H]" tów uwielbianych przez Stanisława Kostkę Potockiego (to jego śla [?Y5A"Hl5Q^d"HX5THlj:`A" il. 1 M?:`5d"[_]YQ]PY?J" dów poszukiwał niegdyś na wzgórzu Posilippo koło Neapolu), u"^\]5TM?O5Qj" który również w Eklogach opiewał krajobraz mitycznej Arkadii, O-Hl:lA:]^A"Q]P" T?l85:l5d"O-8TljY?Kl]PA" utożsamiając ją zarazem ze swą italską ojczyzną. W dobrach wila u"5-Hl:lA_]Oj"]_P" :l.?O]PM?O]"dPHX"O?_Q?A" nowskich odniesienia do jego poezji wydają się mieć bardziej ewo 8?Y_K5 "[Kl]PHl"u" kacyjny charakter. Za nawiązanie do Georgik (ponad wiek wcześniej ?M]P\"H8?M?dQ\"Q5"X?" 8TlPdA:]P"l-[j:]5"K?" przywołanych w dekoracjach wnętrz pałacu) – do idyllicznego kra O]P:lQ?A:]W"\K:::ZZ] jobrazu jako tła życia i prac pasterzy i wieśniaków – można uznać 7,2"H46/4(;$2"ZZ]A" 66 H. Skimborowicz, aranżację Holenderni w dolnym ogrodzie Natolina . Pastoralną W. Gerson, op. cit., s. 180; wizję Wilanowa zawarł też Luigi Chiarini w utworze La Villanova, L. Majdecki, op. cit., s. 23; lekcja: „… przejście życia…”. Poemetto [!] Campestre dell’ Abate Luigi Chiarini a Sua Eccellenza Data – tydzień po śmierci il Conte Stanislao Potocki... w 1819 roku67. Stopniowo dobrom wi S.K. Potockiego. Passus: H#B#:+,')A",+4"B#'!',41!',"%4./" lanowskim nadawano tonację nawiązującą do krajobrazu Ita '!+7!, w: A. Palladio, Cztery lii, przedstawianego jako pejzaż klasycyzujący m.in. przez księgi o architekturze, 68 przeł. M. Rzepińska, Claude’a Lorraine’a, ulubionego malarza Potockiego . Było to my Warszawa 1955, s. 117 ślenie typu ut pictura hortus, szczególnie cenione w Anglii, gdzie po (Ks. 2, 12), (pierwodruk: I quattro libri szukiwania w kręgu Lorda Burlingtona zmierzały do ewokacji kla dell’architettura, sycznego krajobrazu o tonacji nostalgii za arkadyjską przeszłością, Venice 1570). 64 J.S. Ackerman, op. cit., a najpełniej zrealizowaną w Stourhead (Wiltshire), założonym przez s. 12, pisał o willi antycznej, Horacego Hoare’a na wzór pejzaży Lorraina z własnej kolekcji69. iż: $4X4B/4 "./!,B,.(",7",/." 2.B4/,B"27 "(!$2+"/!74" Temat antycznej willi niósł bogactwo typów. Potocki, znający je y(! 4$7">2$(F!0.4z. wszystkie ze swych studiów, przekształcił pałac króla w willę
STUDIA WILANOWSKIE XIX
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 98 12-05-03 19:48 mecenasa i znawcy sztuki, starając się zatrzeć jego barokowy cha 65 M. Karpowicz, Sztuka rakter i rozwijając nowe wątki ideowe, głównie związane ze studia oświeconego Sarmatyzmu. Antykizacja i klasycyzacja mi dawnej sztuki, dodając do: antyku sielskiego, antyku bohater w środowisku warszawskim skiego i antyku jako 6,172"72/0$270 – 27/)1"%21!".#/012"27/)B#72. czasów Jana III, wyd. 2, Warszawa 1986, s. 73–119: Pomocne mogły być wzory znane mu z Anglii, gdzie landscape gar rozdz. „Wergiliusz, czyli 99 den był interpretacją krajobrazu Italii realnej, antycznej i mitolo o pałacu w Wilanowie”. 66 gicznej, oraz z renesansowych traktatów Leona Battisty Albertiego, Holenderni nadano kształt miniatury villa in modo 71 Sebastiana Serlia, Andrei Palladia i Vincenza Scamozziego . di castello – zapewne jako Podobnie jak w Veneto i w Anglii, to mecenasi o humanistycznej przejaw zainteresowania sztuką wieków średnich. formacji, zapatrzeni w Wergiliusza, Horacego i Pliniusza Młodsze 67 Biblioteka Narodowa, rkps go, cenili Palladia nie tylko jako architekta, ale też jako uczonego II.6855, Luigi Chiarini, La Villanova. Poemetto [!] interpretatora i restauratora antycznej przeszłości i praktyki ów Campestre dell’ Abate Luigi 72 czesnej villeggiatury . Dwaj pierwsi byli znani siedemnastowiecz Chiarini a Sua Eccellenza nym twórcom Wilanowa. Stanisław Kostka Potocki dodał znajo il Conte Stanislao Potocki. Pel [!] Suo Giorno Onomastico mość Pliniusza Młodszego, Palladia oraz dawnej architektury XIV Novembre, 1819. i sztuki, oblekając znany mu z literatury antyk w formy poznane 68 Właściwie: Claude Gellée (1600–1682). Dwa jego obrazy poprzez studia. Przeniósł do kraju rezultaty tych studiów: kolek Potocki nabył w 1804 r. cje, projekty architektoniczne i spuściznę Kunstliteratur. Zawód, i umieścił w sypialni (AGAD, Archiwum Gospodarcze jaki spotkał niespełnionego „reformatora” architektury publicznej, Wilanowskie [dalej: AGWil.], zwrócił jego pasję ku własnym dobrom, w których – jak Palladio – Anteriora, rkps 302, wznosząc ekscytujące budowle, wykorzystywał /$2 ,/,!7"!>" ,./47/" Pamiętnik Interesów samego JW. Hrabiego Senatora…, 73 !$",((4 ,2/4"62./ . k. 107). Italianizacji Urządzając dobra wilanowskie, Potocki obejmował coraz dalsze par Wilanowa miało też służyć zachęcanie wilanowskich tie posiadłości, włączając je przez nowe obiekty, spinane osiami gospodarzy do sadzenia widokowymi, i przekształcając w ogród, dalej w park – poddając topoli, przypominających je procesowi landscaping. Zaczęła powstawać, najpierw wokół pa cyprysy, poprzez rozdawanie sadzonek i nagród za łacu wilanowskiego, potem wokół rezydencji filialnych, struktu pielęgnację, AGWil., ra zwarta, ale zarazem otwarta, o wielopoziomowych związkach Anteriora, rkps 302, Pamiętnik…, k. 219. znaczeniowych, gdzie i sama forma niosła treści odnoszące się 69 Por. zwłaszcza: M. Kelsall, do dawnej sztuki. Powstawał spójny świat all’antica, ugruntowany The Iconography of Stourhead, „Journal of the Warburg w antyku i mitologii, a zatem przystosowany do współczesności – and Courtauld Institutes”, universum neoklasycyzmu. 46 (1983), s. 133–143, tu dawniejsza literatura. 70 Por. M. Karpowicz, op. cit. * * * 71 Problem postawił Stanisław Kostka Potocki najpełniej wypowiedział się w założeniach J. Kowalczyk, Wille w Polsce w XVI i pierwszej połowie ogrodowych typu Arcadian picturesque garden, z bezpośrednimi XVII stulecia, „Kwartalnik odniesieniami do mitycznej Arkadii, jako ewokacji klasycznego Zło Architektury i Urbanistyki” 21 (1976), nr 4, s. 288. tego Wieku. Dla literata arkadyjczyka były to różne wątki mitów 72 J.S. Ackerman, op. cit., s. 157. Ateny, Apolla i muz jako opiekunów twórczości naukowej i arty Tu nie do przecenienia jest stycznej, obecne we wszystkich jego ogrodach. Obok wspomnia rola Accademia dell’Arcadia. 73 Ibidem, s. 107. nego szkicu sanktuarium Apollo Musagétēs, przywiózł w swym 74 Olesin, jako dzieło jednego szkicowniku Idées d’architecture, 1779 również plan rzymskiego projektanta, a zarazem literata i historyka sztuki, Nimfeum w Villa di Papa Giulio. W swych kolejnych posiadłościach przewyższał formalną w Olesinie74, Roskoszy (obecnie Ursynów), a także Wilanowie, Na i treściową jednorodnością Arkadię koło Nieborowa tolinie i Gucinie, konserwował lub tworzył groty, nimfea i kaskady, Heleny z Przezdzieckich które odznaczały się różnorodnością typów i form. Treści mitu Radziwiłłowej.
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI LITERAT ARKADYJCZYK...
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 99 12-05-03 19:48 100
il. 9 Jan Zachariasz Frey, wg rys. Zygmunta Vogla, Widok Galerii Gotyckiej, 1806, akwaforta do albumu Zbiór sławniejszych pamiątek narodowych...; Muzeum Pałac w Wilanowie
Apolla i Arkadii występowały w pawilonach, budowlach małej architektury i rzeźbach wszystkich jego rezydencji. To zaś, w po łączeniu z różnorakim antykizowaniem przezeń form architek tonicznych, składało się na typ formalny Arcadian picturesque garden. Podjęcie w XVIII wieku prób tworzenia villa all’antica w północnej Europie miało nieoczekiwane konsekwencje, gdyż „otwarta” struktura ogrodów krajobrazowych pozwalała na wpi sywanie nowych wątków treściowych – przeszłości narodowej i lokalnej, co, zwłaszcza w Anglii, wymagało sięgnięcia po formy architektury gotyckiej. W przypadku Stanisława Kostki Poto ckiego – znawcy sztuki – stosowana przez niego formuła pictu resque garden stanowiła dlań pole do doświadczeń z formami poznanymi w trakcie podróży studyjnych. Kształtu swych pa wilonów poszukiwał poprzez analizy dawnych budowli, zwykle antycznych, które oglądał jako na poły ruiny, z dobudówkami z późniejszych epok. Nawiązując do nich, tworzył budowle wie lostylowe, architektoniczne „palimpsesty”, odzwierciedlające też przyrost wiedzy o dawnej sztuce. Przykładem jest wila il. 9 nowska Galeria Gotycka , w której sięgnął po styl gotycki
STUDIA WILANOWSKIE XIX
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 100 12-05-03 19:48 (za kolegiami z Oxfordu i pałacami Wenecji), by formą wyrazić 75 J.D. Hunt, Picturesque, funkcję budowli. Te eksperymentalne ogrodowe pawilony były w: Dictionary of Art, ed. J. Turner, London 1996, wynikiem myślenia bliskiego gatunku capriccio w malarstwie t. 24, s. 741: XF,."42$+)" wedutowym, a zarazem myślenia o mechanizmach podobnych 0.294"!>"6,B/0$4.=04"/!" .,972+"62$2++4+.";4/'447" wyobrażeniom Giovanniego Battisty Piranesiego. Interpretując 92$ 47"2$BF,/4B/0$4"27 " 101 Arcadian picturesque garden jako trójwymiarową veduta ideata75, F,./!$)"62,7/,79"F2." 9474$2++)"4+0 4 "(! 4$7" ogrody te można określić jako odrębny typ – architectural land B!((47/2/!$.. scape garden. 76 AGAD, APP, rkps 255, O odrębności twórczości architektonicznej Pilawity stanowiły jego O architekturze wiejskiej. Projekt dzieła… Stanisława poszukiwania w obrębie nurtu picturesque (sam używał termi Potockiego, k. 95; druk: nu (2+2$.1,".10/4176). Poszukiwania te wynikały głównie z jego J. Polanowska, Stanisław Kostka Potocki…, Aneks wrażliwości artystycznej i świetnej znajomości sztuki dawnej. II, 9. Sprawiły, że Potocki był zapewne jednym z niewielu Polaków poj 77 Niezależność amatora sprzyjała poszukiwaniom mujących aktualność angielskich dążeń w kierunku wskazanym prowadzonym we własnych jeszcze w roku 1685 przez Sir Williama Temple’a, który dostrze rezydencjach, przykładem: gał piękno powstające przez dopełnianie się form klasycznych Lord Burllington (1694–1753), Horace Walpole i nieklasycznych. Pokrywało się to z własnymi doświadczeniami (1717–1797) i Thomas Pilawity w poznawaniu dawnej sztuki, niezależnie od jej zgodno Je erson (1743–1826). 78 J.S. Curl, ści z kanonem klasycyzmu. W swych studiach zabytków anty The Art & Architecture cznych oglądał je w ich naniesionej przez czas „otoczce”, a w po of Freemasonry. An Introduction Study, dróżach po Europie północnej poznawał sztukę nieklasyczną. London 2002. Wiedzę tę wykorzystywał w swych eksperymentach architekto nicznych, mieszczących się w nurcie picturesque. Dzieło Potockiego należy do długiej tradycji twórczości uomi uni versali, zapoczątkowanej przez wielkiego dilettanti, Leona Batti stę Albertiego (1404–1472), łączącego – jako papieski inspektor zabytków – studia antyku i projektowanie budowli: od „nostal gicznie archeologicznych” do eksperymentalnych, któremu po zycja amatora pozwalała na większą swobodę. Pilawita, żyjący 350 lat później, w pokoleniu zamykającym tę wielką tradycję, wzrastał w uniwersalnej kulturze arystokracji europejskiej ancien régime’u, w której amatorskie uprawianie architektury wynika ło ze splotu złożonych zjawisk: edukacji klasycznej zwieńczonej Grand Tour, jeszcze renesansowej koncepcji virtuoso, etosu władcy – protektora nauk i sztuk, dworu artystycznego z architektami nadwornymi oraz praktyki kształtowania własnych posiadłości przez amateurs landscapers77, nie pomijając architektonicznej warstwy wolnomularstwa78, aż po próbę interpretacji neopalla dianizmu w świetle jego symboliki. Kierunek, do którego zalicza się twórczość Potockiego, to północnoeuropejska „historyzująca” odmiana neoklasycyzmu w architekturze publicznej, połączona z nurtem picturesque w zakresie architektury rezydencjonalnej. Były to dwa kierunki sztuki XVIII wieku, o różnej długości rodo wodu. Dualizm – neoklasycyzm w architekturze monumentalnej i nurt picturesque w rezydencjonalnej – zapowiadał jeden z waż niejszych problemów w architekturze XIX wieku: stosowanie
STANISŁAW KOSTKA POTOCKI LITERAT ARKADYJCZYK...
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 101 12-05-03 19:48 79 The Genius of the Place. stylów historycznych. Podjęto go najpierw w Anglii, w założe The English Landscape Garden niach landscape gardens, gdzie neoklasyczne, często neopal 1620–1820, ed. J.D. Hunt, P. Willis, London 1988, s. 13–14. ladiańskie, pałace były otoczone ogrodami typu picturesque, 80 Por. J. Polanowska, „Wille nad Tamizą” wykład których powodzenie miało wpływ też na architekturę rezyden wygłoszony w Instytucie Sztuki cjonalną i na sam krajobraz. Było to wynikiem recepcji – w wa 102 PAN 16 XII 2010 r., maszynopis u autorki. runkach Północy – classical villeggiatura, jak to wyraził poeta 81 Wynikały z empirycznych Alexander Pope, który tłumacząc Homera, chciał, aby postacie obserwacji piękna „klasycznego” i „nieklasycznego”, w jego przekładzie mogły"/!".6421"9!! "P79+,.F, a w swej pio poczynając od Sir Williama nierskiej poetical villa w Twickenham pod Londynem zmierzał Temple’a (1628–1699) w Upon the Gardens of Epicurus: do przystosowania jej do P79+,.F"B+,(2/4A"P79+,.F"/!6!9$26F)A" or, Of Gardnening, 27 "P79+,.F".!B,4/)79. in the Year 1685: 5(!79"0." /F4"[420/)"!>"[0,+ ,79"27 " Na tym tle w Potockim można widzieć twórcę określanego w Anglii 8+27/,79",."6+2B4 "BF,4>+)" mianem amateur landscaper (amateur landscape gardener). Tak ,7".!(4"B4$/2,7"8$!6!$/,!7.A" H)((4/$,4.A"!$"^7,>!$(,/,4.J" jak tamtejsi gentelmen architects, podejmował on te same tema !0$"O2+1."27 "!0$"X$44."$2794 " ty wynikłe z podobnej struktury społecznej, zwłaszcza temat .!A"2."/!"27.'4$"!74"27!/F4$A" 27 "2/"4I2B/"K,./27B4.W- villa, z ogrodem pojmowanym jako ricordi dell’ Italia. Nałożyło XF4":F,74.4".B!$7"/F,."O2)" się na to przyjęcie podobnych przesłanek w rozumieniu sztu !>"8+27/,79 (cyt. za: T. Mowl, Gentelmen & Players. Gardeners ki. U Potockiego było ono idealistyczne, neoplatońskie, bar of the English Landscape, London 2004, s. 64), po dzo wyrafinowane, o nieomal protestanckim antyikonizmie. Williama Gilpina (1724–1804), W Anglii neoplatonizm (odnowiony przez lorda Anthony’ego który w Three Essays… (1770, wyd. 1: 1792) pisał: Ashera Coopera, Earla Shaftesbury) oddziałał także na po 5-6,4B4"!>"82++2 ,27"2$BF,/4B/0$4" szukiwania w zakresie sztuki ogrodowej i na recepcję palla (2)";4"4+4927/",7"/F4"+2./" 49$44 80 […]."HF!0+ "'4"',.F"/!"9,G4",/" dianizmu . Potocki, podejmując podobne tematy, niekiedy 6,B/0$4.=04";420/)"'4"(0./"0.4" podobnie je rozwiązywał. Jego kompozycje założeń pałacowo /F4"(2++4/"'4"(0./";42/" !'7" !74"F2+>"!>",/A" 4>2B4"/F4"!/F4$" ogrodowych w oparciu o dopełniające się kategorie estetycz 27 "/F$!'"/F4"(0/,+2/4 "(4(;4$." ne81 i formuła picturesque garden – pozwalają wręcz na próbę . 2$!07 ",7"F426. 82 82 M.in. na wzory z Anglii rozważania „angielskości” jego sztuki . Obserwacja ta daje się powoływał się w opisie zawęzić do wyodrębnionej grupy angielskich literatów, którzy posiadłości Zacisze, dającym się 83 odnieść do dóbr wilanowskich; byli zarazem amateur landscapers , poczynając od Alexan S.K. Potocki, Podróż do dra Pope’a (1688–1744), kreatora rezydencji w podlondyńskim Ciemnogrodu…, s. 41. 84 83 Prezentacja całej grupy, Twickenham pod patronatem „Genius of the Place” , po młod w: The Genius of the Place…; szych o pokolenie: Henry’ego Hoare’a (1705–1795), projektan T. Mowl, op. cit., według 85 indeksu. ta Stourhead (Wiltshire) , Williama Shenstone’a (1714–1763), 84 T. Mowl, op. cit., s. 93–104. 85 Charakterystyka w: The Genius twórcę The Leasowes (Worcestershire), Charlesa Hamiltona of the Place…, s. 34; nowsze (1704–1786), twórcę Painshill (Surrey) i Horace’a Walpole’a opracowania cyt. w: T. Mowl, 1717 1797 op. cit. ( – ) z podlondyńskim Strawberry Hill. Porównując ogro 86 Głównie: Johna Miltona, dy Pilawity z tą grupą rezydencji inspirowanych poezją i ma Edmunda Spensera, 86 Claude’a Lorraina, Salvatora larstwem , można stwierdzić, że był on oryginalnym artystą – Rosy i Nicolasa Poussina. Jak stworzył odrębny „podgatunek” – architectural landscape garden. to ujął J.D. Hunt:"XF4.4"F2;,/." !>"2..!B,2/,!7",7"62,7/,79." Daty życia Stanisława Kostki Potockiego, lata 1755–1821, są nie 27 "6!4/$)"'4$4"$42 ,+)" omal cezurami w dziejach historii sztuki. Czas „około roku 1750” /$27.>4$2;+4"/!"92$ 47.A" 4,/F4$"2."62$/"!>"2- 4.,974$." to początek autonomizacji sfery sztuk pięknych, a zarazem ,7/47/,!7."06!7"G,.,/!$."!$A" zainicjowanie analiz przemian formalnych dzieła w aspekcie (!$4"!>/47"27 "B4$/2,7+)"(!$4" !B0(47/2;+)A"2."2-+2790294"!>" czasu, co „około roku 1820” pozwoliło na uprawianie nowej $4.6!7.4"/!"+27 .B264, dziedziny według paradygmatu nauki historycznej. Oscylacje w: The Genius of the Place…, s. 36. myśli estetyczno krytycznej i historycznej między normatywną
STUDIA WILANOWSKIE XIX
+++_086-154_SW_XIX_02.indd 102 12-05-03 19:48