Botues: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë

Zani i Naltë Revistë shkencore dhe kulturore

VITI VI (XX) 2017, NR. 21 (174)

Merret me shkenca islame, sociologji, filozofi, psikologji, histori, gjuhësi, letërsi, moral dhe literaturë kombëtare

www.zaninalte.al

Tiranë, 2017 Zani i Naltë Zani i Naltë Revistë shkencore, organ i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë Themeluar në tetor 1923, rifilluar në tetor 2012 VITI VI (XX), tetor, nëntor, dhjetor 2017 nr. 21 (174)

Nën kujdesin e: H. Skender Bruçaj

Drejtor: Dorian Demetja

Bordi editorial: Prof. Dr. Ferdinand Gjana, rektor, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Rahim Ombashi, dekan, Fakulteti i Shkencave Humane, Universiteti Bedër Prof. Asoc. Dr. Fahrush Rexhepi, dekan, Fakulteti i Studimeve Islame, Prishtinë Doc. Dr. Fahredin Ebibi, dekan, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Prof. Dr. Ayhan Tekines Prof. Dr. Hajri Shehu, Tiranë Prof. Dr. Njazi Kazazi, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Prof. Dr. Qazim Qazim, Kosovë Prof. Dr. Sadije Bushati, Universiteti “Luigj Gurakuqi”, Shkodër Doc. Dr. Naser Ramadani, Fakulteti i Shkencave Islame, Shkup Doc. Dr. Ramadan Çipuri, Universiteti i Tiranës Dr. Agron Tufa, Universiteti Bedër Dr. Atakan Derelioglu, Universiteti Bedër Dr. Brikena Smajli, UET Dr. Erlis Çela, Universiteti Bedër Dr. Hasan Bello, QSA, Instituti i Historisë Dr. Matilda Likaj, Universiteti “Aleksandër Moisiu”, Durrës Dr. Xhemal Seferti, Universiteti Bedër PhD. Cand. Ali Zaimi, drejtor, Medreseja e Tiranës MS/MA Fatos Kopliku, Washington, DC, SHBA MA. Ramadan Shkodra - Bashkësia Islame e Kosovës, Prishtinë

Kryeredaktor: Dr. Genti Kruja

Redaktor: Andrin Rasha Haxhi Lika

Në anglisht: Dritan Hoxha

Fushat: Shkencat Islame / Tefsir / Hadith / Fikh / Sociologji / Filozofi / Gjuhësi / Letërsi / Psikologji / Histori / Kulturë / Art, etj. Realizimi grafik: Hysen Vogli

Fotoja në kopertinë: Manifestimi i Mevludit, Shkodër, 1937

Adresa: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë Rr. “George W. Bush”, Nr. 50, Tiranë - Shqipëri

e-mail: [email protected] www.zaninalte.al

2 Zani i Naltë

Përmbajtja

Shkenca Islame 1. Mënyra e drejtë e predikimit të Islamit, Msc. Veton Tulla & Msc. Hysni Skura, Universiteti Bedër, Departamenti i Shkencave Islame ...... 5 2. Rreth atributeve – “sifateve” të Zotit (xh.sh.), Azmir Jusufi, Kosovë ...... 14

Studime 3. Kontributi i Medresesë “Alauddin” për arsimin fetar dhe kauzën kombëtare gjatë viteve 1985-1995, Prof. Dr. Qazim Qazimi, Kosovë ...... 28 4. Projekti “Depërtoni pra…!”, Blerim Lazimi, Dibër ...... 40

Gjuhë-Letërsi 5. 95-vjetori i Gjimnazit të Shtetit, Prof. dr. Njazi Kazazi, Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, Departamenti i Gjuhësisë ...... 51

Histori 6. Një vështrim historik mbi librin “Historia e pashallarëve shqiptarë në Perandorinë Osmane” të Syrja bej Vlorës, II, Dr. Hasan Bello, Instituti i Historisë, QSA ...... 61 7. Xhamia e Et’hem Beut në Tiranë, Brunilda Basha, Malajzi ...... 86 8. Shënimi i ditës së flamurit nga Komuniteti Mysliman në Shqipëri më 1924, Nuridin Ahmeti ...... 99

3 Zani i Naltë

Shkenca Komunikimi 9. Kontributi i revistës ‘Dituria Islame’ në fushën e predikimit islam – hutbeja si shembull, Dr. Sedat Islami, Kosovë ...... 109

Personalitet 10. Hafiz Sabri Bushati - personalitet i admirueshëm e frymëzues i Shkodrës, nga Prof. Dr. Sadije Bushati, Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” ...... 122

Retrospektivë 11. Qytetrimi i vërtetë e Qytetrimi mjeshtëror ...... 134

12. Abstracts in English ...... 137

13. Rregullat e shkrimit ...... 144

4 Shkenca Islame

Mënyra e drejtë e predikimit të Islamit

Msc. Veton Tulla & Msc. Hysni Skura Universiteti Bedër Departamenti i Shkencave Islame

Abstrakt Islami e konsideron njeriun si krijesën më të nderuar, e cila është e pajisur me ndërgjegje dhe vullnet, dhe e quan lirinë e besimit si një të drejtë të pamohueshme. Feja Islame punon për eliminimin e pengesave që qëndrojnë mes Zotit dhe intelektit njerëzor, ndërgjegjes dhe vullnetit si parime themelore. Dhe kjo sigurisht që arrihet nëpërmjet një edukimi dhe formimi shumëdimensional mbi parimet dhe dispozitat fetare. Është për t’u theksuar fakti se kur Islami kuptohet siç duhet, çdokush mund të ndjekë linjën e quajtur “përfaqësim dhe komunikim”, linjën e praktikimit dhe komunikimit islam në mënyrën më të mirë të mundshme, gjë e cila rrjedhimisht do të çonte drejt një jetese në harmoni dhe paqe me këdo që na rrethon. Është përgjegjësi profesionale dhe morale për çdo predikues të Islamit (myfti, imam, vaiz, myezin etj.) që njerëzve, të cilët e rrethojnë, t’jua shpjegojë fenë në mënyrën më të mirë të mundshme, duke mos u shkëputur nga dy burimet kryesore, që janë Kurani dhe Tradita profetike, dhe, sigurisht, duke i ndërthurur këto mësime me një metodologji të përshtatshme me audiencën e tij.

5 Shkenca Islame eja mund të përkufizohet mbi njerëzit, duke u mbështetur te si tërësia e rregullave dhe fuqia dhe rëndësia e medias. Duke u Fparimeve, të cilat janë nisur nga ky fakt, për fat të keq, në dërguar nga Zoti, për ta udhëhequr shumë vende të botës, kohët e fundit njerëzimin drejt lumturisë, si në këtë ka pasur përpjekje për ta portretizuar botë, ashtu edhe në botën tjetër. Feja Islamin si fe e terrorit. Pra duke bën të mundur për njerëzit zbatimin pasur përballë një situatë të tillë është e vlerave të larta, të cilat janë fshehur detyrë për çdo predikues mysliman, në natyrën e tyre që të përjetojnë, në që të komunikojë të vërtetën dhe të këtë mënyrë, një ndriçim të veçantë. informojë audiencën (xhematin) e tij Idetë të cilat, në një mënyrë a rreth të vërtetave të Islamit. në një tjetër nuk përputhen me fenë, padyshim që mbeten njëdimensionale Kuptimi dhe karakteristikat e dhe zvogëlojnë kapacitetin për Islamit të shpjeguar ekzistencën si një e tërë. Nga ana tjetër, një fe, e cila Fjala “Islam” rrjedh nga fjala nuk çon në rezultate që e aftësojnë “silm”, që do të thotë pajtim, paqe, njeriun të bëhet më i zgjuar, çon në nënshtrim dhe shpëtim. Islami është humbjen e vlerave të jetës në vend të fe e unitetit. Është për t’u theksuar pikësynimit të dëshiruar, domethënë fakti se Islami është një fe e bazuar në hapjes dhe kapërcimit të horizonteve besimin vetëm te Zoti i Plotfuqishëm të njerëzve.1 dhe i Gjithëmëshirshëm. Uniteti, si Sipas dijetarit të njohur islam term i bazuar në vizionin botëror në Imam Esh-Shatibij2, shtylla bazë këndvështrimin e jetës dhe në sistemin e fesë është përfitimi nga kjo jetë shoqëror, presupozon bashkimin dhe nga jeta tjetër. Prandaj ruajtja e njerëzve vëllezër dhe motra, e besimit, e jetës, e pasurisë, e barazi në të drejtat themelore dhe pasardhësve dhe e mendjes janë eliminimin e diskriminimit në bazë objektivat kryesore të fesë.3 të gjuhës, ngjyrës, racës ose familjes Me shfaqjen e mjeteve dhe farefisit. Islami ka shfuqizuar të komunikimit masiv dhe të çdo gjë që i përkiste periudhës së transportit, bota është kthyer në një injorancës, të gjitha karakteristikat e “fshat” të madh. Në një ambient të saj në periudhat paraislame si p.sh.: tillë, është bërë e lehtë të ndikosh egoizmin, brutalitetin, shtypjen dhe padrejtësinë, ai i çrrënjosi në masë 1. Çapan, Ergyn, Një Vështrim Islam mbi të gjerë. Në përputhje me Islamin, Terrorin dhe Sulmet Vetëvrasëse, Prizmi, Tiranë, parimi “peshku i madh e ha të voglin” 2006, f. 45. u zëvendësua me “duaje fqinjin 2. Ndërroi jetë në vitin 790. 3. Çapan, po aty, f. 45. tënd”; “jeta nuk është një luftë, por 6 Shkenca Islame një proces bashkëpunimi”; parimi “të gjendje të luftojnë, nuk preken. Në tjerët duhet të punojnë, ndërsa unë përputhje me Kur’anin e Shenjtë dhe të rri” me fjalën “ndihmë”, “shtypja” me drejtësinë, që rrjedh nga ai, bëhet u zëvendësua me “drejtësinë”, e ditur se vrasësi i një njeriu të vetëm “mungesa e humanizmit” i la është një vrasës i urryer, sikur të jetë vendin “mëshirës”; parimi sipas të vrasësi i gjithë njerëzimit. “Prandaj cilit njerëzit kanë lindur të lirë dhe Ne i urdhëruam bijtë e Izraelit se kush të barabartë dhe se njerëzit kanë të vret ndokënd, që s’ka vrarë njeri ose që drejtë të integrohen në shoqëri u nuk ka bërë çrregullime në Tokë, është vendos; parimi i padrejtësisë sipas të sikur të ketë vrarë të gjithë njerëzit. Dhe, cilit “e drejta është me të fortin” u nëse dikush shpëton një jetë, është sikur të çrrënjos dhe u vendos parimi “fuqia ketë shpëtuar jetën e krejt njerëzve....”5 është me të drejtin”, “i drejti është Në këndvështrimin Islam, të më i fuqishmi” zuri vend dalëngadalë drejtat e njeriut nuk mund të shkelen dhe shoqëria besoi tek e vërteta dhe edhe sikur kjo të jetë në të mirë të drejtësia që i përkasin Krijuesit dhe komunitetit. Të drejtat e një njeriu jo në ligjet e rastësishme dhe vetjake janë të shenjta sikurse edhe të drejtat të një minoriteti fitimtar apo të e njerëzve të tjerë. diktatorëve të përkohshëm. Islami ka deklaruar gjithmonë Përfaqësimi dhe komunikimi se njerëzit gëzojnë respekt pa iu islam nënshtruar diskriminimit social- politik, materialo-shpirtëror, Islami e konsideron njeriun si kulturoro-racial e të çfarëdo lloji krijesën më të nderuar, e cila është tjetër dhe i ka nderuar ata me një e pajisur me ndërgjegje dhe vullnet, status të tillë mbi të gjitha krijesat. dhe e quan lirinë e besimit si një Kur’ani deklaron: “Dhe sigurisht ne i të drejtë të pamohueshme. Islami 4 kemi nderuar bijtë e Ademit”. punon për eliminimin e pengesave Prandaj, sipas Islamit, edhe nëse që qëndrojnë mes Zotit dhe intelektit dikush është jobesimtar, pasuritë e njerëzor, ndërgjegjes dhe vullnetit tij/saj, jeta dhe nderi nuk mund të si parime themelore. Është për t’u cenohen. Shëndeti fizik dhe mendor, theksuar fakti se kur Islami kuptohet si dhe e drejta për të formuar familje siç duhet, çdokush mund të ndjekë janë të drejtat e pamohueshme të çdo linjën e quajtur “përfaqësim dhe individi. Në të njëjtën mënyrë, asnjë komunikim”, linjën e praktikimit dhe e drejtë tjetër nuk mund të shkelet. Edhe në gjendje lufte, gratë, fëmijët komunikimit islam në mënyrën më dhe të moshuarit, të cilët nuk janë në të mirë të mundshme. Për shembull, 4. Kur’an; Surja Isra’, 17/76. 5. Kur’an; Surja Maide, 5/32. 7 Shkenca Islame

në shumë ajete kur’anore deklarohet Objektivat e ligjshëm, metodat e se nuk ka detyrë tjetër përveç asaj ligjshme dhe fjalët e buta që u është ngarkuar profetit islam dhe profetëve të tjerë, që është Islami parashtron nevojën e komunikimi i qartë i fesë.6 Për arritjes së një objektivi të ligjshëm më tepër, Zoti i drejtohet Profetit përmes metodave dhe rrugëve të duke i tërhequr vërejtjen, që të ketë ligjshme. Prandaj ai nuk e pranon kujdes, duke i kujtuar se ai nuk është në asnjë mënyrë dhunën, torturën, dërguar për të bërë presion mbi anarkinë, apo terrorin si metoda. Për njerëzit: “Prandaj këshilloji (njerëzit më tepër, ai bën thirrje, që njerëzit t’u drejtohen me fjalë të buta edhe o Muhamed), se ti je vetëm këshillues; tiranëve, si faraoni kur bëhet fjalë dhe nuk je ngarkuar t’i detyrosh ata me për komunikimin e fesë. Kur’ani forcë!”7 “Nuk ka dhunë në fe.”8 tregon për urdhrin, që i është dhënë Garantimi i lirisë së besimit dhe Musait dhe Harunit si vijon: “Shkoni ndërgjegjes, posedimi i së drejtës te Faraoni! Ai, me të vërtetë, i ka shkelur për të jetuar në atë mënyrë, që secili të gjithë kufijtë! Flitini atij fjalë të buta, se dëshiron, dhe institucionalizimi i ndoshta kujtohet a frikësohet!...”9 drejtësisë në një mënyrë të tillë që Në dy nga ajetet, të cilët çdokush të mund të përfitojë, janë përcaktojnë se si duhet të jenë norma nga të cilat mund të përfitojnë marrëdhëniet me të krishterët dhe jo vetëm myslimanët, por gjithashtu hebrenjtë, thuhet: edhe jomyslimanët. Si një parim bazë, “Diskutoni me ithtarët e Librit ekzistenca e më shumë se një besimi vetëm me mënyrën më të mirë, por jo me dhe të jetuari përcakton kornizën keqbërësit e tjerë. Dhe thoni: “Ne besojmë e përgjithshme të pluralizmit. Zoti në atë që na është zbritur neve dhe në atë nuk dëshiron që të gjithë njerëzit të që ju është zbritur juve. Zoti ynë dhe Zoti jenë ekzaktësisht njëlloj në aspektin juaj është një - dhe ne Atij i nënshtrohemi e besimit dhe jetesës, sikur të kishin si myslimanë”.10 dalë nga i njëjti kallëp. Ka diferenca “Thuaj: “O ithtarët e Librit, ejani të mendore mes njerëzve të cilat na biem në një fjalë të përbashkët mes nesh dhe lejojnë të dallojmë se cila bashkësi jush: se do të adhurojmë vetëm Allahun, është më e mirë se të tjerat. se nuk do t’i shoqërojmë Atij asgjë (në adhurim) dhe se nuk do ta mbajmë për zot njëri-tjetrin, në vend të Allahut!...”11 6. Kur’an; Surja Nahl 16/35, 82; Surja Ali Imran 3/20; Surja Maide 5/92, 99; Surja Rra’d 13/40; Surja Ibrahim 14/52. 9. Kur’an; Surja Taha, 43-44. 7. Kur’an; Surja Gashije, 88/21-22. 10. Kur’an; Surja Ankebut, 29:46 8. Kur’an, Surja Bekare, 2/256. 11. Kur’an; Surja Al Imran, 3:64 8 Shkenca Islame Do të ishte me vend të që Allahu i njeh. Çfarëdo që të shpenzoni në përmendim një ajet tjetër, i cili rrugën e Allahut, do t’ju shpërblehet dhe nuk përdoret për përcaktimin e mënyrës do t’ju bëhet padrejtësi..14 së komunikimit të fesë ndaj gjithë Prandaj ata që besojnë në Kur’an njerëzve, duke përfshirë edhe pasuesit dhe që e kanë atë si pikë orientimi, e Librit (të krishterët dhe hebrenjtë). duhet t’i përmbahen kësaj fjale me “Thirr në rrugën e Zotit tënd me mençuri respekt dhe me dinjitetin që ajo dhe këshillë të bukur dhe diskuto me ata në kërkon. Kuptimi letrar i fjalës irhab i mënyrën më të mirë!”12 përmendur në ajete është “frikësimi”. Një ajet tjetër, i cili flet për sjelljen Megjithatë kjo është një frikë natyrore, e butë që Profeti dhe pasuesit e tij e cila shfaqet ndaj mundësisë së cenimit duhet të kenë ndaj njerëzve si një dhe e cila shkakton një formë frenuese “mëshirë nga Zoti” dhe u kujton se e ajo nuk është cenimi i vetvetes.15 duhet të jenë të durueshëm edhe nëse Komentuesit e Kur’anit e kanë njerëzit e tyre më të afërt i braktisin, interpretuar fjalën “irhab” të theksuar thotë: në ajetin e mësipërm në kuptimin e të “Në sajë të mëshirës së Allahut, u solle qenët të pajisur me armët e nevojshme butësisht me ta (o Muhamed). Sikur të ishe (si kuajt e luftës) kundër armikut i ashpër dhe i vrazhdë, ata do të largoheshin në mënyrë, që të krijojnë një forcë prej teje.”13 frenuese në përputhje me rrethanat e rastit.16 Kuptimet e fjalës “irhab” Rashid Rida thekson se fjala irhab në Kur’an nuk do të thotë të shpallësh luftë, por përkundrazi, të parandalosh luftën; Siç dihet nga myslimanët, fjalët prandaj ajo nënkupton mbrojtjen e lavdëruese në Kur’an zënë një vend shoqërisë dhe jo shkatërrimin e saj. të konsiderueshëm. Veçanërisht fjalët, Ai gjithashtu e interpreton ajetin e që përdoren vetëm në kontekstin lartpërmendur si “përgatitje e armëve të e lavdërimit dhe nderimit kanë një luftës në shkallën më të lartë të mundshme domethënie shumë të veçantë. Fjala në mënyrë që të parandalohen armiqtë irhab është një shembull i fjalëve të (të njohur ose jo) të shpallin luftë ose të tilla. Ajeti në të cilën përdoret kjo fjalë sulmojnë”.17 në Kur’an është ai në vijim: “Përgatisni kundër tyre kuaj dhe 14. Kur’an; Surja Enfal, 8:60 15. Ibn el Mendhur, Lisan el arab, forcë për luftë sa të mundni, që të tmerroni r-h-b: Ragib, Mufredat, r-h-b: Zabidi, Taxh el Arus, armikun e Allahut dhe armikun tuaj, si dhe r-h-b. të tjerë, përveç tyre, të cilët ju nuk i njihni, por 16. Taberi, Xhami el Bejan, 6/42: Razi, Mefatih, 15/192: Alusi. 10/26: Yazir, Hak 12. Kur’an; Surja Nahl, 16:125 Dini Kur’an Dili. 13. Kur’an; Surja Al Imran, 3:159 17. Rashid Ridha, Tefsir el Mener, 10/66. 9 Shkenca Islame Në hadithe, irhab nënkupton Përveç këtyre dy formave të frenim18, përmbajtje dhe në cituara në Kur’an, nuk ekziston komentimet e haditheve është asnjë kuptim tjetër i fjalës irhab si interpretuar si e tillë19. në Kur’an ashtu edhe në Sunet, Dijetarët e Legjislacionit Islam si dhe nuk mund të gjendet asnjë gjithashtu e përdorin fjalën irhab në i tillë në vepra të tjera të shkruara, kuptimin e mjetit frenues.20 të cilat burojnë nga Kur’ani dhe Si rezultat, kur ne e studiojmë Suneti. Prandaj nuk do të ishte strukturën e fjalës irhab, përdorimin korrekte që fjala irhab e përmendur e saj si dhe kuptimin që i është dhënë në Kur’an, të interpretohet si vrasje në librat e hadithit, në komentimet e njerëzve të pafajshëm në vende në librat e Legjislacionit Islam dhe publike, në vendosje bombash në në fjalorë të ndryshëm, dalin në dritë trup, me gjakderdhje, me zjarrvënie, faktet e mëposhtme: duke shkaktuar dëme në banesa apo 1. Fjala irhab e cila përmendet prona, në përhapje frike me qëllim në Kur’an është e lidhur me çështjen vendosjen e kaosit në një shoqëri të e idad-it; ajo është një fjalë që ka caktuar. Nuk do të ishte korrekte, kuptimin e të qenët gati për të gjithashtu, që të përdorej Kur’ani si mbrojtur vlerat e shenjta të dikujt. argument për mbështetjen e këtyre Ajo bazohet në parandalimin e akteve. shkeljeve, në përballimin e tiranisë Duke shtuar këtu edhe një fakt dhe në tërheqjen e vërejtjes atyre domethënës, i cili duhet të merret në të cilët kanë prirje kriminale. Kjo konsideratë: Të gjithë fjalorët klasikë çështje është njohur dhe pranuar arabë përmbajnë vetëm fjalën ihafa nga shoqëritë dhe nuk bie në (frikësim) si përkufizim i fjalës irhab. kundërshtim me vlerat njerëzore. Megjithatë është vërejtur se në disa 2. Dijetarët myslimanë përdorin fjalorë të përpiluar në gjysmën e dytë fjalën irhab në veprat e tyre me të shek. XX, përkufizimi i fjalësirhab kuptimin e “dekurajimit të armikut është ndryshuar dhe modifikuar. Me përpara ose gjatë luftës”, për t’i qëllim ose jo, veçanërisht në fjalorët demoralizuar ata shpirtërisht dhe e përgatitur nga jomyslimanet, psikologjikisht. fjala irhab është përkufizuar si “terrorizëm”21. 18. Bazzar, Mesned, 6/30; Ahmed bin Hanbel, Musned, 3/493. 19. Azim Abadi, Aun el Me’bud, 8/159. 21. Oxford Wordpower, New York: Oxford 20. Sarahsi, mebsut, 10/42: Ibn el Kudama, University Press, 1999: Hans Wehr, A el Kafi; Bahuti, Kesh’shaf el Gina, 3/65; Ebu Dictionary of Modern Written Arabic, Is’hak, esh Shirazi, Muhedh-dheb, 2/231; Ibn Beirut, 1960; English Arabic Glossary, el Abidin, 6/305. Encyclopedia Britanica, 11/650-651.

10 Shkenca Islame Çështja e ekstremizmit dhe 1 – Ligjërimi është art më vete radikalizmit është më aktuale se kurrë. dhe, për të arritur rezultat, kërkohet Tabloja e botës sot na dikton qartë që ligjëruesi të jetë i qartë në disa pika. nevojën që këtë temë ta trajtojmë Është e nevojshme që predikuesi të jetë në këndvështrime të ndryshme dhe i vëmendshëm dhe i qartë, sepse nëse me të gjitha dimensionet e saj, duke nuk ka një mesazh ushqyes, atëherë propozuar zgjidhje praktike, të cilat audienca e tij nuk arrin të marrë një ruajnë përputhshmërinë me realitetin. formim të shëndoshë. Një rol të rëndësishëm në 2 – Një pikë tjetër që audiencës parandalimin e ekstremizmit dhe i tërheq vëmendjen dhe shpeshherë i radikalizmit luajnë liderët fetarë me bën të ndihen krenarë për persona apo predikimet e tyre në faltore dhe fraksione të caktuara, është ligjërimi aktivitetet e shumëllojshme të thurura që ka kritikën si qëllim në vetvete. rreth mesazheve, që transmetohen në Ndryshe nga sa mund të mendohet, mësimet e ndryshme fetare. gjuha kritike nuk është tipar primar në Institucionet përkatëse kanë predikimet fetare, sepse lë gjithmonë luajtur një rol të rëndësishëm në vend për keqkuptim, sidomos nëse krijimin e një atmosfere të tillë mes kjo është e vazhdueshme. Edhe sipas anëtarëve të ndryshëm të shoqërisë. doktrinës fetare, kritika e vazhdueshme Por, siç na dikton edhe aktiviteti i është pozitive, por vetëm nëse ia Profetit Muhamed (paqja e bekimet e drejtojmë vetes sonë. Zotit qofshin mbi të), zgjidhja ideale 3 – Bashkëngjitur me këtë pikë arrihet në momentin kur, çdo anëtar mund të sjellim në vëmendje edhe i komuniteteve të ndryshme, e ka fort shmangien e çështjeve, që hapin të qartë qëndrimin karshi fenomeneve diskutime të panevojshme, ose shoqërore që e detyrojnë atë të reagojë. edhe më keq, trajtimin e çështjeve Në bashkësinë islame, pikërisht politike. Xhamitë në ditët e sotme këtu imami dhe xhamia luajnë një rol janë objekte multifunksionale, të kyç, sepse nëpërmjet tyre besimtarët cilat krahas funksionit të vendfaljes, ushqehen me informacione të shërbejnë edhe si vatra të përfitimit të ndryshme fetare e shoqërore. edukatës morale dhe fetare. Ky është Kështu është e nevojshme që, edhe qëllimi për të cilën të gjithë ne hytbeja e ditës së xhuma, vazi (ligjërimi) si besimtarë grumbullohemi në to. përpara saj po ditën e xhuma, apo Përfshirja e ambienteve të xhamive në mësime të tjera feje gjatë javës, të jenë aktivitete apo debate jashtë tipareve të ndër aktivitetet e çdo xhamie. Kjo, pasi tyre aktuale, nuk do të bëheshin shkak xhamia nuk është vetëm vend adhurimi vetëm se për përçarje. dhe faljeje, por edhe vend edukimi e socializimi. Ndër pikat që duhen pasur parasysh gjatë predikimeve veçojmë22: predikimit-dhe-aktivitetet-ne-xhami-si- faktore-parandalues-te-ekstremizmit/, 22.http://www.dritaislame.al/natyra-e- 23.11.2017 11 Shkenca Islame 4 – Ligjëratat duhet të jenë të 6 – Krahas këtyre, imami i xhamisë natyrës përgëzuese dhe inkurajuese. ka për detyrë të ketë nën kontroll Imami duhet të përcjellë te audienca gjendjen e xhematit të xhamisë ku e tij qasje pozitive për të gjithë ata që ushtron detyrën, në mënyrë që t’i kanë mendim të ndryshëm nga ai i paraprijë konflikteve të mundshme. yni. Këtë e mbështesim me hadithin e Ai duhet ta edukojë xhematin e tij profetit të Zotit, ku porosit: “Lehtësoni me një shpirt dhe botëkuptim të tillë dhe mos vështirësoni, përgëzoni dhe mos që ata të jenë të gatshëm të pranojnë largoni/mos qortoni.”23 mendimin ndryshe dhe të respektojnë 5 – Ligjëruesi duhet të njohë të tjerët, duke forcuar kështu frymën shumë mirë burimet e fesë islame. e bashkëpunimit dhe të mirëkuptimit. Literatura klasike, që përbën kulturën e 7 – Xhamia është më efektive në dijes së qytetërimit islam, duhet patjetër kryerjen e misionit të saj në momentin të njihet mirë. Por, nga ana tjetër, që organizon edhe aktivitete të nëse do të përjashtonim besimin dhe ndryshme sociale. Përfshirja aktive e adhurimet, çështjet e marrëdhënieve pjesëtarëve të xhematit të xhamisë, civile kanë gjithnjë nevojë për një bën që gjithsecili të ndiejë që po jep interpretim të drejtë e bashkëkohor. kontributin e tij dhe kjo shton ndjenjat Në këtë këndvështrim, Islami nuk pozitive karshi të tjerëve, duke sjellë është statik dhe veçanërisht shkenca stabilitet e harmoni. e jurisprudencës islame, si natyrë, Si përfundim, mund të thuhet është shumë dinamike. Ajo mbetet se çdokush është i rrezikuar nga statike në momentin që nuk trajtohet ekstremizmi dhe radikalizmi. Prandaj në përputhje me rrethanat dhe kohën. kjo çështje nuk duhet nënvlerësuar Raste klasike përbëjnë fetvatë e dhëna asnjëherë. Shkaqet që çojnë në të janë: nga dijetarë të mëdhenj, por që janë në rrethana krejtësisht të ndryshme • Mosnjohja e drejtë e çështjeve të dhe jashtë realitetit të vendit ku ne fesë. predikojmë. Ndonjëherë, ato, në vend • Sipërfaqësia në të kuptuarit të zgjidhjes, hapin më tepër probleme. e teksteve pa u thelluar në njohjen e Prandaj, kumtuesit e fesë, në këtë rast qëllimeve, shkaqeve dhe urtësive që imamët e xhamive, kanë mbi supe fshihen pas tyre. një barrë shumë të rëndë, që kërkon • Preokupimi me çështje një përgjegjshmëri dhe seriozitet sekondare dhe anashkalimi i çështje maksimal. Krahas ruajtjes së kritereve primare dhe madhore. të përcaktuara nga institucioni më i • Pasimi i teksteve të paqarta dhe lartë i fesë, nëse është e nevojshme, anashkalimi i teksteve të qarta. ligjëruesi duhet të konsultohet me • Mungesa e një edukimi dhe persona më të informuar për të kryer arsimimi pranë predikuesve, imamëve në formën e duhur detyrën e lartë të të kualifikuar dhe të miratuar nga transmetimit të fesë. institucioni më i lartë i fesë.

23. Buhariu, 3:72. 12 Shkenca Islame

Përfundim

Si përfundim themi se Islami e konsideron njeriun si krijesën më të nderuar, e cila është e pajisur me ndërgjegje dhe vullnet, dhe e quan lirinë e besimit si një të drejtë të pamohueshme. Feja Islame punon për eliminimin e pengesave që qëndrojnë mes Zotit dhe intelektit njerëzor, ndërgjegjes dhe vullnetit si parime themelore. Dhe kjo sigurisht që arrihet nëpërmjet një edukimi dhe formimi shumëdimensional mbi parimet dhe dispozitat fetare. Është për t’u theksuar fakti se kur Islami kuptohet siç duhet, çdokush mund të ndjekë linjën e quajtur “përfaqësim dhe komunikim”, linjën e praktikimit dhe komunikimit islam në mënyrën më të mirë të mundshme, gjë e cila rrjedhimisht do të çonte drejt një jetese në harmoni dhe paqe me këdo që na rrethon. Është përgjegjësi profesionale dhe morale për çdo predikues të Islamit (myfti, imam, vaiz, myezin etj.) që njerëzve, të cilët e rrethojnë, t’jua shpjegojë fenë në mënyrën më të mirë të mundshme, duke mos u shkëputur nga dy burimet kryesore, që janë Kurani dhe Tradita profetike, dhe, sigurisht, duke i ndërthurur këto mësime me një metodologji të përshtatshme me audiencën e tij.

Referencat:

Çapan, Ergyn, Një Vështrim Islam mbi Terrorin dhe Sulmet Vetëvrasëse, Prizmi, Tiranë, 2006. Kur’an, përk. i Hasan Nahit, botimet AIITC, Tiranë, 2011. Ibn el Mendhur, Lisan el arab, r-h-b: Ragib, Mufredat, r-h-b: Zabidi, Taxh el Arus, r-h-b. Taberi, Xhami el Bejan, 6/42: Razi, Mefatih, 15/192: Alusi. 10/26: Yazir, Hak Dini Kur’an Dili. Rashid Ridha, Tefsir el Mener, 10/66. Bazzar, Mesned, 6/30; Ahmed bin Hanbel, Musned, 3/493. Azim Abadi, Aun el Me’bud, 8/159. Sarahsi, mebsut, 10/42: Ibn el Kudama, el Kafi; Bahuti, Kesh’shaf el Gina, 3/65; Ebu Is’hak, esh Shirazi, Muhedh-dheb, 2/231; Ibn el Abidin, 6/305. Oxford Wordpower, New York: Oxford University Press, 1999: Hans Wehr, A Dictionary of Modern Written Arabic, Beirut, 1960; English Arabic Glossary, Encyclopedia Britanica, 11/650-651. Buhariu, 3:72. http://www.dritaislame.al/natyra-e-predikimit-dhe-aktivitetet-ne-xhami-si- faktore-parandalues-te-ekstremizmit/, 23.11.2017

13 Shkenca Islame

Rreth atributeve “Sifateve” të Zotit xh. sh. (صفات الله)

Azmir Jusufi (PHDc), Prizren - Kosovë

Abstrakt Është e njohur se, dhe është shumë larg asaj, Zoti ka trup, se ka zënë vend në hapësirë, se është i lëvizshëm ose jo, se është i karakterizuar me ndjenjat e jashtme dhe të brendshme sikurse njeriu. Atij nuk i përngjan asgjë. Megjithatë, në mënyrë për të përmbushur vullnetin e njeriut, dhe për t’i ndihmuar njeriut, Zoti i Madhërishëm, në shpalljen e fundit, në Kur’an, ka përmendur atributet që i përkasin Atij të Plotfuqishmit, (por) në mënyrë që Zoti të mbetet i pakrahasueshmi, siç edhe është në fakt. Po qe se njerëzit - filozofët - do të ishin ndalur në atë që vetë logjika mundëson rreth njohjes së fuqisë mbinatyrore (Zotit), do të ishte e mjaftueshme. Megjithatë, ajo që shkaktoi dialogun i mërziti ata dhe i lodhi pa nevojë, është fakti se ata i hynë hulumtimit dhe studimit në lidhje me diçka që nuk ishte nevojë urgjente.

Hyrje e tyre e as mohuan gjë nga ajo se si jeneratat e para (selefus- është njohja e cilësive të Zotit dhe salihin) konsideruan se Qenies së Tij përtej aftësive e të Gduhet t’i përmbahemi kuptuarit të mendjes së njeriut. Ata tekstit të shpallur, por nuk i lejuan preferuan që të mos i interpretonin vetes shpjegimin e teksteve kur’anore ato në mënyrë që t’u shmangen që flasin për atributet e Zotit xh.sh. gabimeve. Mirëpo, siç do të shohim Ata nuk u treguan të lirë në kuptimin në vazhdim të tekstit, gjeneratat 14 Shkenca Islame e mëvonshme nuk hezituan që Kelsos, autorët e hershëm të të shpreheshin në komentimin e krishterë duhet të hynin në polemikë, ajeteve që flasin rreth atributeve të përkatësisht dialog produktiv, me Zotit Fuqiplotë. filozofinë greke duke shfrytëzuar Në tekstin vijues do të bëhet argumentet logjike dhe metafizike. fjalë rreth mësimit të hershëm të Ky takim frytdhënës i Athinës me atributeve të Zotit, më pas do të Jerusalemin ndodhi në Aleksandri, shohim se prej nga rrjedh mësimi në atë kohë njëra prej qendrave më rreth atributeve të Zotit, a është të mëdha të mësimit dhe urtësisë mësimi i pasuar nga feja islame apo helenike.1 gjë e huazuar nga doktrinat e tjera Si përkrahës besnik i apo gjuhë të tjera. monoteizmit të Dhjatës së Vjetër Në vazhdim të tekstit do dhe kreacionizmit nga njëra anë, dhe të përmenden disa mendime të si intelektual i Aleksandrisë nga ana apologjetëve islamë të hershëm dhe tjetër, Filoni (Philon)2 nuk kishte të mëvonshëm rreth atributeve të mundur që ta pranojë se marrëdhënia Zotit xh.sh.; më pas, do të bëhet në mes të Zotit dhe botës së fjalë rreth atributeve të Zotit xh.sh. krijuar të shprehet në kategoritë e në përkthimet dhe komentimet e antropomorfizmit dhe natyralizmit Kur’anit, dhe, në përfundim, do të primitiv. Zoti, sipas Filonit, është sillen shembuj nga përkthimi dhe absolutisht transcendent.3 komentimi i Kur’anit nga H. Sherif Ahmeti dhe mënyrën e përkthimit të 1. Prof. dr. Adnan Silajdžić, Rane škole kelama (Uvod u islamsko klasično mišljenje), ajeteve që flasin rreth atributeve të FIN, Sarajevë, f. 171. Zotit xh.sh. 2. Filoni i Aleksandrisë (Filoni Hebre, latinisht Philo Iudaeus ose Philo “Philosophia theologicae” Alexandrinus; Aleksandri, rreth v. 25 para Krishtit. – rreth v. 40.), filozofi helenik dhe mësimi i hershëm rreth hebre. Është lindur në Aleksandri në atributeve të Zotit familje hebreje të pasur dhe me ndikim. Duke kërkuar një kompromis në mes fesë Në shekullin e dytë, përkatësisht hebreje dhe të kuptuarit helenistik të jetës në shekullin e tretë të erës sonë, dhe filozofisë, e sidomos me doktrinën për historinë njerëzore ndodhi e tij rreth Logosit, e përgatiti terrenin për afrimin ndërmjet teologjisë së krishterë dhe kontakti vendimtar mes Athinës filozofisë greke. Shih: M. Poljak, “Filon dhe Jerusalemit. Duke dashur që Aleksandrijski kao spona 658 između antike botës greko-romake t’i tregohej se i srednjeg vijeka”, Filozofska istraživanja, krishterimi nuk është ekskluzivisht Viti 29, vëll. 4, 2009, f. 657. religjion irracional, siç theksohej 3. Prof. dr. Adnan Silajdžić, Rane škole kelama (Uvod u islamsko klasično mišljenje), vep. sidomos në polemikën me Origen cit., f. 172. 15 Shkenca Islame Pas Filonit, idenë e Zotit të ana tjetër, i japin theks të veçantë panjohur (pamundësisë për ta njohur imanencës së Zotit me të gjitha Zotin), në mendimet e veta, do ta devijimet, të cilat dalin nga një fusin Albini dhe Plotini, e nëpërmjet mësim i tillë. Koncepti i tyre është tyre, do ta merrte patriarkana lindore fundamental antropomorfik. e krishterë dhe teologjia e hershme - Shkollat teologjiko-filozofike myslimane në mësimet e veta të Esh’arite dhe Maturidite, të cilat, drejtimit mu’tezilit.4 pa marrë parasysh dallimet e tyre doktrinare, kanë marrë pozitën e Origjina e mësimit të hershëm mesme - pajtuese, që njëkohësisht mysliman rreth atributeve të e afirmojnë esencën e Zotit dhe Zotit Atributeve të Tij, të cilat vërtet ko- ekzistojnë me të.5 Si përgjigje në pyetjen e Në pjesën e parë të shekullin relacionit ontologjik të Zotit dhe 8, mu’tezilitët kanë qenë të parët, botës si shpikje e Tij, në historinë të cilët, në mënyrë sistematike dhe e hershme myslimane shfaqen tri argumentuese, refuzonin atributet mendime relevante, të cilat për e Zotit. Argumentimi i tyre kundër mendimin filozofiko-teologjik dhe ekzistimit të atributeve të përhershme teozofiko-mistik mysliman do të dhe ekzistuese të Zotit, përbëhej jenë të pakalueshme. Ato janë: nga dy pjesë: E para, pretenduan se - Shkolla filozofiko-teologjike gjithçka që është e përhershme sipas mu’tezilite, e cila e afirmon esencën e logjikës së gjërave duhet të jetë Zot; Zotit dhe që njëkohësisht refuzon që e dyta, se Njëshmëria e Zotit ndalon të pranojë se Zoti ka atribute, të cilat çfarëdo pluraliteti në Zotin, edhe janë të ndara nga Ai (esenca e Tij). atëherë kur pjesët e tij janë të pandara Kjo tendencë e Kelamit të hershëm nga Qenia e Tij, e gjithë kjo, sipas mysliman determinon mendimin mendimit dhe pretendimit të Uasil fundamental religjioz në Islam, i cili b. ‘Ataut, themeluesit të shkollës mund të karakterizohet si ndonjë filozofiko-teologjike mu’tezilite. mënyrë abstrakte e monoteizmit, Si argumentimi i parë edhe ai e që flet për ndikimin e Aristotelit, i dytë, sfondin e ka në filozofinë përkatësisht, të mësuarit e tij rreth religjioze të Filon Aleksandrit, me Qenies. të cilin myslimanët u njohën përmes Ndryshe nga kjo shkollë, e cila teologëve të krishterë. Mbështetjen e afirmon transcendencën e Zotit e argumentimit të tyre të parë e dhe që refuzon realitetin e atributeve gjejmë në tezën e Filonit se Zoti është hyjnore, xhehmitët dhe karamitët, nga i përhershëm, me fjalë të tjera, gjithçka që përshkruhet si e përhershme

4. Ibid., f. 172. 5. Ibid., f. 177-178. 16 Shkenca Islame duhet të jetë patjetër Zot. Pjesën transcendent hyjnor, ata shpikën e dytë të argumentimit të tyre, teologjinë apofaktike. Në kundërshtim mu’tezilitët gjithashtu e mbështesin me mësimet mu’tezilite, dijetarët në pretendimin e Filonit se hanbelij të hadithit dhe fikhut, do Njëshmëria e Zotit është njëshmëria të mësojnë ekzistimin e atributeve absolute, e cila nuk pranon çfarëdo antropomorfe dhe substantive, në bashkimi apo pjesë lidhjeje.6 atë formë për të cilën flet rreth tyre Mu’tezilitët ishin të mendimit se Kur’ani.7 në qoftë se Zotit i veshim atribute, El-Esh’ariu, nga njëra anë, nën kalojmë në teorinë e teologjisë së ndikimin e mësuesit të tij el-Xhubai’, krishtere të doktrinës së të besuarit parasheh nevojën e artikulimit në: Atin, birin dhe Shpirtin e Shenjtë. racional të atributeve të Zotit, kurse El-Esh’ariu, si pajtues i dy nga ana tjetër, nën presion të madh shikimeve ekstreme (hanbelite dhe nga dijetarët hanbelij, ai në raport me mu’tezilite), në qendër të mësimit mu’tezilët mban qëndrim krejtësisht të tij filozofiko-teologjik vendos të kundërt.8 Deri në moshën e tij 40 problematikën e atributeve hyjnore. vjeçare, El-Esh’ariu ishte mu’tezil i Vëmendjen e tij ai e drejton në dy bindur, kurse në vitet e mëvonshme format e të folurit kuranor rreth të jetës së tij ai na paraqitet si Zotit. Krahas atributeve substanciale përkrahës i anti-mu’tezilëve, para së El-Esh’ariu beson edhe në ekzistimin gjithash, si përkrahës i hanbelive, e atributeve antropomorfe siç janë: e që e gjithë kjo do të reflektohet Fytyra e Zotit, dora, sytë, etj. Bëhet në mësimin e tij rreth atributeve fjalë për të ashtuquajtura atribute të Zotit, por jo edhe si përkrahës i të shpallura, të cilat, në literaturën denjë i mësimeve të tyre, si ilustrim teologjike, karakterizohen si sifat do të përmendim problematikën el-habarijje, përkatësisht sifat es- e “istiuas” (qëndrimit të Zotin mbi semi’jje. Arsh). El-Esh’ariu, për shembull, Duke shikuar në këto dy format kur flet për atributet e shpallura dhe e të folurit kuranor rreth Zotit, në ato antropomorfe, e refuzon mësimin shek. IX dhe X, do të paraqiten e hanbelive se qëndrimi i Zotit mbi dy drejtime të ndryshme radikale, Arsh – Fron (istiua) është atribut i të cilat do të ndajnë mendimin e Zotit, sepse, sipas tij, istiua është hapur të Irakut. Nga njëra anë, në akt, dhe si i tillë ai nuk është atribut emër të transcendencës absolute substantiv e as që është fjalë, gjegjësisht hyjnore, mu’tezilët do të refuzojnë i foluri, e që sife (atributi) është pra ose ekzistencën e atributeve substantive njëra ose gjëja tjetër.9 dhe antropomorfe. Me dëshirën për të ruajtur misterin absolut 7. Ibid., f. 209-210. 8. Ibid., f. 210. 6. Ibid., f. 178-179. 9. Për më shumë rreth kësaj problematike 17 Shkenca Islame Sa i përket atributeve antropomorfe të fjalëpërfjalshëm, dhe kështu të bjerë Zotit, El-Esh’ariu në Risalen ose Ibanen në antropomorfizëm të tejkaluar. Si e tij pretendon se: dora e Zotit nuk e shembull, ai pajtohet me mu’tezilët se karakterizon bamirësinë e Zotit, e as sytë Zoti i dhuroi njeriut racion në mënyrë e Zotit karakterizojnë dijen e Zotit, por, që përmes saj të njohë ekzistencën duhet ta kemi të qartë se ato nuk janë e Zotit, por thotë që racio (mendja- gjymtyrë të ngjashme me gjymtyrë të logjika) nuk mund të jetë autoriteti njeriut (xheuarih),10 por thjesht janë përfundimtar për detyrën njerëzore atributet dhe kualitetet hyjnore.11 dhe ligjin e religjionit, sepse, sipas Sa i përket El-Maturidiut, ai tij, baza e detyrimeve religjioze është gjithmonë u përpoq që të trasojë shpallja, e jo racio-mendja.12 drejtimin e mesëm, në mes të El-Maturidiu e kishte formuar racionalistëve ekstrem (mu’tezilëve) sistemin e vet të të mësuarit, kryesisht dhe tradicionalistëve (hanbelive). Ai në dy principe: liria nga ngjashmëritë do t’i përkrahë të parët në disa pika (tenzih) dhe urtësia Hyjnore (hikme). të caktuara, por, asnjëherë nuk do Sa i përket principit të parë, e cila ta pranojë filozofinë e Aristotelit është problematika jonë këtu, si bazë e doktrinës religjioze. Në principi i lirisë nga ngjashmëritë (tenzih), mënyrë të ngjashme ai pajtohet kundërshton ngjashmërinë (teshbih) dhe me tradicionalistët në çështje të antropomorfizmin (texhsim) në të gjitha rëndësishme, por, gjithmonë nuk format e tyre, pa mohuar të atributeve është i gatshëm ta marrë Kur’anin të Zotit. Shprehjet antropomorfike të dhe Hadithin në kuptimin e tyre të përdorura në Kur’an si: duart, fytyra, sytë e Zotit dhe qëndrimi i Tij mbi fron, nuk shih: Prof. dr. Adnan Silajdžić, Rane škole duhen marrë në kuptimin e tyre faktik- kelama (Uvod u islamsko klasično mišljenje), vep. të përcjellë, për arsye se interpretimi cit., f. 172. i fjalëpërfjalshëm i këtyre shprehjeve 10. Në lidhje me këtë të bëjmë një është në kundërshtim me ajetet krahasim: p.sh., për shprehjen kuranore “jedull-llah - dora e Zotit” - mu’tezilët e eksplicite të Kur’anit. Këto pjesë, komentojnë si “bamirësi e Zotit”, kurse për këtë arsye, duhen interpretuar në hanbelitë e komentojnë në kuptimin faqet e qarta të tenzihit, në përputhje përcjellës, pra, se Zoti ka duar. Mirëpo, El- me doktrinën e teuhidit dhe në atë Esh’ariu këtë e komenton si “dora e Zotit”, mënyrë që interpretimi të mos bjerë por jo e ngjashme me dorën e njeriut (si krijesë e Zotit), sipas mësimeve kuranore, në kundërshtim me atë që kërkon Zotit nuk i përngjan asgjë. përdorimi dhe idiomatika e gjuhës 11. Shih: Prof. dr. Adnan Silajdžić, Rane arabe, ose, kuptimi i tyre i vërtetë duhet škole kelama (Uvod u islamsko klasično t’i lihet njohjes së Zotit.13 Pra me fjalë mišljenje), vep. cit. f. 229-230. Po ashtu: Adnan Silajdžic, Filozofijska teologija Abu al-Hasana 12. Ibid., f. 265. al-Aš‘arija, Sarajevë, 1999, f. 152. 13. Ibid., f. 266-267. 18 Shkenca Islame tjera, ai në Traktatin e tij rreth besimit Imam Tahaviu, sikurse edhe islam, thotë: “...Shprehjet Dora, Fytyra Maturidiu, ishte përkrahës i Ebu dhe Këmba nënkuptojnë mbisundimin”, Hanifes në jurisprudencë dhe duke dëshiruar me një komentim të teologji. Dallimi mes tij dhe el- këtillë që ta ruajë transcendencën e Maturidiut është tejet i qartë; el- Qenies së Zotit.14 El-Maturidiu thotë Maturidiu ishte dialektiku i qartë se të gjitha atributet e Zotit janë të dhe qëllimi i tij ishte i drejtuar në përhershme15, qofshin ato të esencës atë që të nxjerrë bazën filozofike apo aksionit. duke e argumentuar me konkludime Ebu Hanife në librin e tij Fikhu- skolastike dhe duke e afruar me l-ekber, thotë se: “Zoti ka duar dhe mendimet racionaliste. Et-Tahaviu, fytyrë. Ka Qenien e Tij, siç ka përmendur si tradicionalist i vërtetë, nuk i i Lartësuari në Kur’an si fytyrë, duar, dhe jepte përparësi çfarëdo diskutimi Qenia e Tij janë atributet e Tij, edhe pse ne racionalist ose mendimi spekulativ nuk e njohim çfarësinë e tyre. Nuk themi rreth çështjeve të besimit, por se dora e Tij do të thotë mirësi-begati, sepse preferonte që të besojë në to duke i nga kjo do të kuptohej refuzimi (ibtal) i pranuar pa pyetje. Kështu që sistemi një atributi të Tij,16 siç thonë kaderitë dhe i Tahaviut mund të karakterizohet mu’tezilët...”17 si dogmatik, kurse ai i Maturidiut kritik.18 14. El-Maturidi, “Traktat o islamskom vjerovanju”, f. 21. Po ashtu: Rifet Šahinović, Rreth atributeve të Zotit në “Božiji atributi”, Glasnik, nr. 11-12, 2010, f. 1067. përkthimet dhe komentimet 15. Ngjashëm në mendim sikurse edhe Ebu e Kur’anit Hanife. Shih: Ebu Hanife, Fikhu-l-ekber, f. 6. 16. Ky tekst, me të cilin Ebu Hanife e Gjenerata e parë në islam përshkroi medhhebin e tij rreth pyetjes së (selef) konsideronte se duhet të atributeve të Zotit është tejet i qartë dhe përmbahemi në tekstin e shpallur, bazohet si vijon: 1. Gjithçka që erdhi në Kuran dhe synet nga emrat dhe atributet e Allahut, është por nuk i lejonin vetes shpjegimin obligim që të besohet, pa ndonjë ngjashmëri të e teksteve kuranore që flasin për këtyre atributeve me atribute të krijesave (teshbih) atributet e Zotit xh.sh. Ata nuk u dhe pa refuzim të kuptimit të tyre të vërtetë, 2. treguan të lirë (liberal) në kuptimin Nuk është i lejuar komentimi i ndonjë atributi të e tyre e as që mohuan gjë nga ajo Allahut në kuptimin e përcjellë –faktik (në mënyrë metaforike, (te’uil) me ndonjë atribut tjetër, 3. Kush se si është njohja e cilësive të Zotit bën komentimin e ndonjë atributi në kuptimin e dhe Qenies së Tij përtej aftësive e të përcjellë (te’uil), ai e bëri devijimin e tij (tahrif) dhe kuptuarit të mendjes së njeriut. Ata bëri negacionin faktik të atij atributi (ta’til). Shih: Ebu Hanife, Fikhu-l-ekber, f. 6, (komenti 18. Prof. dr. Adnan Silajdžić, Rane škole rreth sifateve-atributeve të Allahut). kelama (Uvod u islamsko klasično mišljenje), vep. 17. Ibid., f. 8. cit. f. 281. 19 Shkenca Islame preferonin që të mos i interpretojnë Zotit. Në krahasim me tenzih- në mënyrë që t’i shmangen gabimeve. un, teshbih do të thotë përshkrim 19 apo atribuim i Zotit me atribute Ebu Hanife, në lidhje me të ngjashme si të njeriut, si p.sh. dialogimin dhe shpjegimin rreth dëgjimi, shikimi, etj.22 atributeve të Zotit, i kishte këshilluar Problemi në përkthimin e nxënësit e tij që të mos hyjnë në Kur’anit, e që parashtrohet më diskutime rreth kësaj çështjeje, por seriozisht, janë deklaratat gjerësisht të kënaqen me përshkrimin e Zotit të stilizuara rreth Qenies së Zotit. me ato kualitete me të cilat Ai e Përkthyesit tanë, thotë prof. dr. Enes përshkroi veten e Tij. Për t’iu larguar Karić, ishin të ndarë në lidhje me vështirësive të përmbajtura në këtë çështje dhe ofruan dy mundësi: atributet e konfirmuara, ai, thjesht, - deklarata të tilla në gjuhën kishte thënë se atributet “as që janë boshnjake, serbe dhe kroate (dhe Ai, e as që janë diçka tjetër Tij” (la në gjuhë të tjera, A. J.) duhet të hue ue gajruhu).20 përkthehen fjalë për fjalë, (sipas ;(.A. J - كيف بلا Sa i përket dijetarëve myslimanë parimit të periudhave të mëvonshme (halef), - këto janë deklarata ata i dhanë përparësi arsyes në të metaforike dhe alegorike, dhe duhet kuptuarit e teksteve në këtë fushë. të përkthehen në një kuptim të dytë – Sipas tyre, kuptimi i këtyre ajeteve kuptim të përcjellë.23 nuk është ashtu siç është dhënë në Ignaz Goldziher, në lidhje me formën e jashtme.21 këtë problematikë, përmend tre Këtu është e rëndësishme që të terma të rëndësishme hermeneutike theksohen dy terma që kanë të bëjnë nga komentimi i Kur’anit nga me problematikën për të cilën bëhet Zamahsheriu, dhe ato janë: fjalë, e ato janë tenzih dhe teshbih. - shprehje imagjinare ose ,(تحييل) Tenzih do të thotë: “Të konsideruarit imazhe poetike, arabisht: tahjil ose komunikimi تمثيل- temthil e Qenies së Zotit larg të gjitha jo - përsosmërive.” Cilido atribuim i i mesazhit të Kur’anit nëpërmjet ngjashëm me kualitetet e njeriut, citimit të shembujve, dhe ose paraqitje e تصوير- tasuir kurrsesi nuk duhet t’i atribuohet - shembujve të pazakontë, paraqitje 19. Rifet Šahinović, “Božiji atributi”, imagjinare. Glasnik, nr. 11-12., Rijaseti i Bashkësisë Islame në BeH, Sarajevë, 2010, f. 1065. 22. Më shumë rreth këtyre dy termave, shih 20. Prof. dr. Adnan Silajdžić, Rane škole në: Enes Karić, Kur’an u savremenom dobu I, kelama (Uvod u islamsko klasično mišljenje), vep. El-Kalem, Sarajevë, 1997, f. 174-178. cit. f. 285. 23. Enes Karić, Kako tumačiti Kur’an, Tugra, 21. Rifet Šahinović, Božiji atributi“, vep. cit., Sarajevë, 2005, f. 148. f. 1065. 20 Shkenca Islame Sipas Goldziherit, Zamahsheriu Në gjuhën arabe fjalët nga këto i vuri këto tri terma (tahjil, temthil, sintagma kanë një kuptim të gjerë. tasuir) në hermeneutikën e tij të Sipas fjalorit të Ibn Mendhurit, Kur’anit. Ortodoksia, kundër së fjala jed 28 (me kuptim themelor të cilës Zamahsheriu luftoi, konsideroi, dorës) do të thotë: dinjitet, nder, për shembull, se deklarata Kuranore reputacion, autoritet, fuqi, pushtet, (“e Djathta e Zotit”): është e mbrojtje, etj. Zamahsheriu, duke e palejueshme për të kuptuar përtej ditur për kuptime të tilla të fjalës, në domethënies themelore të fjalëve që interpretimin e tij kishte shmangur janë përbrenda. imazhin antropomorf të Zotit. Mićo Ljubibratić, përkthyesi Në këtë, siç thotë Prof. dr. Enes i parë i Kur’anit në gjuhën serbo- Karić, nga të gjithë përkthyesit tanë 24 kroate, ajetin 67 të sures Ez-Zumer , të Kur’anit më besnikë i qëndroi e përktheu si vijon: “... e tërë toka do Korkuti, duke i përkthyer zakonisht të jetë vetëm një grusht pluhuri në duart e këto fraza metaforikisht e jo tekstualisht Tij, dhe qiejt do të jenë të mbështjella si (fjalë për fjalë).29 një fashë në të djathtën e Tij...”25 (Ez- Prof. dr. Enes Karić, thotë Zumer, 67). se përkthyesit tanë (përkthyesit e Ndërsa Besim Korkuti, Kur’anit në gjuhën boshnjake, A.J.) përkthyesi i Kur’anit në gjuhën shpesh u lëkundën se kë të kënaqin boshnjake, këtë ajet e përkthen (përkrahin) dhe si t’i përkthejnë si vijon: “... e gjithë Toka në Ditën e Gjykimit do të jetë në sundimin e Tij, e ajetet e paqarta “muteshabih” të qiejt në fuqinë e Tij të mbështjellë do të mbesin ...”26 (Ez-Zumer, 67). f. 150. Sipas Zamahsheriut, nëse 28. Ibn Mendhuri pretendon se fjala jed do shprehjet “dora e Zotit” ( ), të thotë pëllëmbë, pastaj e përmend filologun e njohur Ibn Is’hakun, i cili specifikon se يد الله afërsia e në gjuhën arabe fjala jed (dora) paraqet një“ ,(عين الله) ”syri i Zotit“ etj., përkthehen pjesë e trupit nga majat e gishtave deri te ,(قرب الله) ”Zotit َالي ُد َالك ُّف وقال أ�بو �إِسحق َالي ُد من أ� ْطراف ال�أصابع :dhe interpretohen fjalë për fjalë, pëllëmba Megjithatë, shumë shpejt kalon në .�إِلى الكف atëherë, siç thotë ai, nga konceptimi transcendental i Allahut nuk mbetet kuptimin metaforik të fjalës jed në arabisht. pothuajse asgjë.27 Ai, për shembull, argumenton se fjala do të thotë “bekim” dhe “bamirësi”. Dhe përmend mendimin se fjala jed do të thotë وما قدروا الله حق قدره وال�أرض جميعا قبضته يوم“ :Ajeti .24 َوالي ُد ِّالن ْع ُمة إِوال� ْح ُسان - َوالي ُد :”pushtet” dhe “fuqi“ ِ .”القيامة والسماوات مطويات بيمينه سبحانه وتعالى عما يشركون ُالق َّو ُة و أ� َّي َده الله أ�ي َق َّواه وما لي بفلان َيدان أ�ي ٌطاقة وفي التنزيل العزيز ,(Koran, Mićo Ljubibratić (Hercegovac .25 Shih: Ibn Mandhur, Lisanul أ ٍ . َّوالس َماء َب َن ْيناها ب� ْيد .Sarajevë, 1990, f. 341 arab, vëll. 15, Dar es-Sadiri, Beirut, pa vit 26. Kur’an s prevodom, përktheu: Besim botimi, f. 419. Gjithashtu: Enes Karić, Kako Korkut, Medinetu el-Munevvereh,Arabia tumačiti Kur’an, vep. cit., f. 150. (shënimi 34). Saudite, 1990, f. 465. 29. Ibid., f. 151. 27. Enes Karić, Kako tumačiti Kur’an, vep. cit., 21 Shkenca Islame Kur’anit.30 Ai thotë gjithashtu se nga Sherif Ahmeti po ashtu thotë origjinali më së shumti u “largua” se, Zoti me qëllim që të ndihmojë Korkuti, ndërsa M. Ljubibratić dhe edhe më tepër ndjenjat e njeriut që Dž. Čaušević shpesh ishin “literal” edhe më tepër të kuptojnë lidhjen, (të fjalëpërfjalshëm). Arsyeja për këtë Ai qenien e vet e afroi krejt afër është në pikëpamjet divergjente në kuptimit të njeriut. Në shumë vende lidhje me konceptin islam të Zotit. në Kur’an qenies së vet i dha forma, “Zoti transcendental” nga përkthimi pozita, të cilat duken se janë të i Korkutit ndryshon nga “koncepti ngjashme me të njeriut, edhe pse Ai ortodoks i Zotit” nga përkthimi i nuk është i ngjashëm me asgjë, por Dž. Čaušević dhe M. Ljubibratić.31 vetëm për t’i plotësuar dëshirën dhe për t’ia ruajtur ndjenjat.33 Atributet e Zotit në përkthimin Në vazhdim do të shohim se dhe komentimin e Kur’anit si Sherif Ahmeti i përkthen ajetet e nga H. Sherif Ahmeti caktuara të cilat flasin për atributet e Zotit: Është e njohur se, dhe është - Në faqen 34 të përkthimit shumë larg asaj, - thotë Sherif dhe komentimit të Kur’anit, Sherif Ahmeti, - Zoti ka trup, se ka zënë Ahmeti ajetin 29 të sures el-Bekare vend në hapësirë, se është i lëvizshëm e përktheu si vijon: “Ai (Allahu) ose jo, se është i karakterizuar me është që për juve krijoi gjithçka ndjenjat e jashtme dhe të brendshme ka në tokë, pastaj vullnetin e vet sikurse njeriu. Atij nuk i përngjan ia drejtoi qiellit... “ (El-Bekare, 29); asgjë. Megjithatë, në mënyrë për - Në faqen 52 të përkthimit të përmbushur vullnetin e njeriut, dhe komentimit të Kur’anit, Sherif dhe për t’i ndihmuar njeriut, Zoti i Ahmeti ajetin 115 të sures el-Bekare34 Madhërishëm, në shpalljen e fundit, e përktheu si vijon: “... dhe kahdo në Kur’an ka përmendur atributet që të ktheheni, aty është ana e që i përkasin Atij të Plotfuqishmit, Allahut...”35 (El-Bekare, 115); (por) në mënyrë që Zoti të mbetet - Në faqen 69 të përkthimit i pakrahasueshmi, siç edhe është në dhe komentimit të Kur’anit, Sherif fakt.32 Ahmeti ajetin 210 të sures el-Bekare36

33. Ibid., f. 52. ولله المشرق والمغرب ف�أينما تولوا فثم وجه“ :Ibid., f. 153. 34. Ajeti është .30 31. Ibid., f. 154. .”الله �إن الله واسع عليم 32. Sherif Ahmeti, Komente dhe mendime 35. Kur’an-i, përkthim me komentim, përktheu islame, Lidhja, Prishtinë, 1995, f. 52. Po dhe komentoi: H. Sherif Ahmeti, vep. cit., f. ashtu: Sherif Ahmeti, “Allahu është më i 52. madhi”, , nr. 11-12, 1974, هل ينظرون �إلا أ�ن ي�أتيهم الله في ظلل من“ :Edukata Islame 36. Ajeti është f. 37-41. ”الغمام والملائكة وقضي ال�أمر و�إلى الله ترجع ال�أمور 22 Shkenca Islame e përktheu si vijon: “Ata nuk janë dhe komentimit të Kur’anit, Sherif duke pritur tjetër, por vetëm t’u Ahmeti ajetin 54 të sures el- A’raf 43 vijë Allahu (urdhëri i Allahut në e përktheu si vijon: “Vërtet, Zoti ditën e gjykimit)...»37 (El-Bekare, juaj, Allahu është ai që krijoi qiejt 210). e tokën brenda gjashtë ditësh, Sherif Ahmeti, duke komentuar pastaj qëndroi mbi Arshin...”44 këtë ajet, në faqen 72, thotë: “Ardhja (El-A’raf , 54). e Zotit dhe engjëjve nëpërmjet reve, Në komentimin e këtij ka të bëjë me ditën e gjykimit dhe ajeti, në faqen 222 të përkthimit paraqet madhërinë e një tmerri të dhe komentimit të Kur’anit, madh ku i tërë sundimi atë ditë i Sherif Ahmeti thotë si vijon: “... takon vetëm Allahut, e Ai shpërblen Qëndrimi i Zotit mbi Arshin duhet të mirët dhe i ndëshkon të këqijtë.”38; besuar bindshëm e pa kurrfarë - Në faqen 172 të përkthimit komentimi...”45. dhe komentimit të Kur’anit, Sherif Në kontekstin për Fronin e Zotit Ahmeti ajetin 64 të sures El-Maide39 (‘Arshin), siç është përmendur në e përktheu si vijon: “Jehuditë Kur’an, Ebu Hanife mendon se thanë: “Dora e Allahut është e shprehja duhet të merret në kuptimin shtrënguar!”40 (El-Maide, 64); fjalë për fjalë të vendeve të ndryshme. - Në faqen 200 të përkthimit të Duke pasur parasysh se Zoti është Kur’anit, Sherif Ahmeti ajetin 103 të Krijues i vendit, nuk mund të thuhet sures el-En’am41 e përktheu si vijon: se Ai është i kufizuar në hapësirë. Ai “Të parët (e njerëzve) nuk mund është aty ku ishte edhe para krijimit ta përfshijnë Atë, e Ai i përfshin të të hapësirës. Duke e kundërshtuar parët...”42 (El-En’am, 103). mendimin e antropomorfistëve se Në komentimin e këtij ajeti, Zoti është në vendin e caktuar, ai në të njëjtën faqe, thotë: “Në thotë: “Ne mësojmë se Allahu u ul domethënien e ajetit dijetarët islamë në Fronin e Tij, por këtë nuk e kishte janë të ndarë në mendime. Çka është si të patjetërsueshme”. Tahaviu e më e sigurt: Zotin do ta shohim në përkrahu mendimin e Ebu Hanifes botën tjetër.” pa hyrë në shpjegime të mëtejshme, - Në faqen 221 të përkthimit kurse Maturidiu shkoi një hap përpara duke i komentuar këto 37. Ibid., f. 69. 38. Ibid. f. 72. �إن ربكم الله الذي خلق السماوات...“ :Ajeti është .43 وقالت اليهود يد الله مغلولة غلت أ�يديهم...“ :Ajeti është .39 .”وال�أرض في ستة أ�يام ثم استوى على العرش .”ولعنوا بما قالوا بل يداه مبسوطتان ينفق كيف يشاء 40. Ibid., f. 172. 44. Kur’an-i, përkthim me komentim, përktheu .dhe komentoi: H. Sherif Ahmeti, vep. cit., f لا تدركه ال�أبصار وهو يدرك ال�أبصار وهو“ :Ajeti është .41 .221 .”اللطيف الخبير 42. Ibid., f. 200. 45. Ibid., f. 222. 23 Shkenca Islame

ajete në mënyrë racionale, kështu Furkan53 e përktheu si vijon: “... e që ai e refuzon mendimin e atyre që pastaj mbizotëroi Arshin...”54 (El- thonë se Froni (‘Arshi) është vendi i Furkan, 59); posaçëm mbi të cilin është Zoti, por - Në faqen 543 të përkthimit është edhe kundër atyre që thonë se dhe komentimit të Kur’anit, Sherif Zoti është në çdo vend.46 Ahmeti ajetin e 88 të sures el-Kasas ,nuk e përkthen fare كل شيء هالك �إلا وجهه Në faqen 298 të përkthimit - dhe komentimit të Kur’anit, Sherif ndërsa në botimin e përkthimit të tij Ahmeti ajetin e 7 të sures Hud47 e të Kur’anit në vitin 1993 në Medine, përktheu si vijon: “Ai është i cili në këtë ajet është bërë intervenimi, krijoi qiejt e tokën brenda gjashtë dhe ky ajet është përkthyer kështu: ditëve (fazave), e Arshi (Froni) “...Veç Allahut mos adhuro i Tij kishte qenë (më parë) mbi ndonjë zot tjetër, s’ka të adhuruar ujë...”48 (Hud, 7); tjetër veç Tij. Çdo send zhduket e - Në faqen 334 të përkthimit Ai jo. Vetëm Atij i takon gjykimi dhe komentimit të Kur’anit, Sherif dhe tek Ai do të ktheheni!”55 (El- Ahmeti ajetin e 2 të sures er-Ra’d 49 e Kasas, 88). përktheu si vijon: “... Ai mbizotëroi Në komentin e këtij ajeti në Arshin...”50 (Er-Ra’d, 2); faqen 544, Sherif Ahmeti thotë si - Në faqen 429 të përkthimit vijon: “... madhëria i takon vetëm dhe komentimit të Kur’anit, Sherif Allahut që çdo send zhduket e Ai Ahmeti ajetin e 5 të sures Ta-Ha51 e jo...”56; përktheu si vijon: “... (E Ai është) - Në faqe 571 të përkthimit Mëshiruesi që krijoi tokën dhe dhe komentimit të Kur’anit, Sherif qiejt e lartë.”52 (Ta-Ha, 5); Ahmeti ajetin e 4 të sures es- - Në faqen 501 të përkthimit Sexhde57 e përkthen si vijon: “... dhe komentimit të Kur’anit, Sherif pastaj mbizotëroi Arshin...”58 (Es- Ahmeti ajetin e 59 të sures el- Sexhde, 4). الذي خلق السماوات وال�أرض وما بينهما“ :Ajeti është .53 .”في ستة أ�يام ثم استوى على العرش 46. Për më shumë shih: Prof. dr. Adnan 54. Ibid., f. 501. Silajdžić, Rane škole kelama (Uvod i islamsko 55. Kur’an-i përkthim me komentim në gjuhën klasično mišljenje), vep. cit., f. 287. shqipe, përktheu dhe komentoi: H. Sherif .Ahmeti, Arabia Saudite, 1413 h., 1993, f وهو الذي خلق السماوات وال�أرض في ستة“ :Ajeti është .47 .452 .” أ�يام وكان عرشه على الماء 48. Ibid., f. 278. 56. Kur’an-i, përkthim me komentim, përktheu .dhe komentoi: H. Sherif Ahmeti, vep. cit., f الله الذي رفع السماوات بغير عمد ترونها“ :Ajeti është .49 .544 .”ثم استوى على العرش الله الذي خلق السماوات وال�أرض وما“ :Ibid., f. 334. 57. Ajeti është .50 .”بينهما في ستة أ�يام ثم استوى على العرش .”الرحمن على العرش استوى“ :Ajeti është .51 52. Ibid., f. 429. 58. Ibid., f. 571. 24 Shkenca Islame Në komentimin e këtij ajeti, në këmbë, dhe as që ka ndonjë zbulim faqen 572, thotë: “Kur’ani është (La keshfe ve la saka).64 Prof. dr. Enes shpallje prej atij Zoti që krijoi Karić65 dhe Mićo Ljubibratić66 në qiejt e tokën dhe gjithçka tjetër ajetin e lartpërmendur, fjalën sak e brenda gjashtë dite, që mbizotëroi përkthejnë tekstualisht si “këmba”. gjithësinë dhe që udhëheq me të Dhe është tejet interesant përkthimi gjitha çështjet”59; i Muhammed Asadit: “Në Ditën kur - Në faqen 742 të përkthimit vetëm qenia njerëzore të jetë e zhveshur dhe komentimit të Kur’anit, Sherif deri në kockë ...”67 Ahmeti ajetin 27 të sures Rrahman60 Sherif Ahmeti përmend e përktheu si vijon: “E do të mbetet mendimin e Sharaviut për çështjen e vetëm Zotin yt ...”61 (Err-Rrahman, dialogut rreth Zotit, dhe thotë: “Po qe 27), e nuk e përktheu siç është se njerëzit - filozofët të jenë ndalur në origjinalin Kuranor: “E do të në atë që vetë logjika mundëson rreth mbetet vetëm Fytyra e Zotit...”; njohjes së fuqisë mbinatyrore (Zotit, - Në faqen 797 të përkthimit A. J.), do të ishte e mjaftueshme. dhe komentimit të Kur’anit, Sherif Megjithatë, ajo që shkaktoi dialogun Ahmeti ajetin 42, të sures Kalem62 i mërziti ata dhe i lodhi pa nevojë, e përktheu si vijon: “(Përkujto) fakti është se ata kanë hyrë në Ditën kur ashpërsohet çështja hulumtim dhe studim në lidhje me deri në kulm (në kijamet)...”63 diçka që nuk ishte në vend (nuk ishte Besim Korkuti në gjuhën nevojë urgjente, A.J.)”. boshnjake këtë pjesë të ajetit e Sherif Ahmeti, në përgjithësi përktheu si vijon: “Në Ditën kur të rreth shpjegimit të cilësive të Zotit, bëhet e padurueshme...”, dhe në këtë thotë: “Shpjegimet që iu dhanë këtyre mënyrë, edhe këtu bën përjashtim teksteve të Kur’anit janë të fjalë për nga përkthimi tekstual dhe e ndjek fjalë me aq sa mundet të kuptohet Zamahsheriun, i cili fjalët e Allahut: nga thesari i gjuhës arabe, megjithëse “Në Ditën kur të zbulohet këmba ...” e kuptimi i tyre është shumë më i gjerë merr në kuptimin: “Në ditën kur të dhe qëllimin final të këtyre thënieve bëhet e padurueshme...”. Zamahsheriu e di vetëm Zoti xh.sh.”68 sakun (këmba) e përkthen me fjalën shiddetun (e padurueshme, vështirësi). 64. Dr. Jusuf Ramić, Tefsir – historija i Këtu, sipas Zamahsheriut, nuk ka metodologija, vep. cit., f. 291. 65. Prijevod Kur’ana, preveo Enes Karić, vep. cit., str. 565. 59. Ibid., f. 572. 66. Koran, Mićo Ljubibratić (Hercegovac), .vep. cit., str. 429 .”ويبقى وجه ربك ذو الجلال إوال�كرام“ :Ajeti .60 61. Ibid., f. 742. 67. Shih: Poruka Kur’ana, prijevod i komentar: :Muhammed Asad, nga anglishtja përktheu يوم يكشف عن ساق ويدعون �إلى السجود فلا“ :Ajeti .62 ,.Hilmo Ćerimović, vep. cit .”يستطيعون 63. Ibid., f. 797. 68. Sherif Ahmeti, Komente dhe mendime 25 Shkenca Islame Përfundim: H. Sherif Ahmeti, siç kuptuam edhe nga teksti i mësipërm, ajetet Gjeneratat e para (selef) që flasin për atributet e Zotit do të konsideronin se duhet t’i duhej të përkthehen fjalë për fjalë, përmbahemi tekstit të shpallur, pra, tekstualisht, megjithatë, nga por nuk i lejonin vetes shpjegimin përkthimet e ajeteve të përmendura e teksteve Kuranore që flasin për më lart nga H. Sherif Ahmeti, shohim atributet e Zotit xh.sh. Ata nuk u se ai nuk e përfilli në praktikën e treguan të lirë/liberalë në kuptimin përkthimit këtë rregull në përpikëri, e tyre e as që mohuan gjë nga ajo kështu që është lëkundur gjatë se si është njohja e cilësive të Zotit përkthimit, nganjëherë këto ajete i dhe Qenies së Tij përtej aftësive e përktheu fjalë për fjalë, gjë që ishte të kuptuarit të mendjes së njeriut. një rast shumë i rrallë, ndonjëherë Mirëpo, gjeneratat e mëvonshme i përktheu fjalë për fjalë (si në (halef) u treguan të lirë në komentimin origjinal), por në kllapa jepte komente e kuptimeve të tyre. e që, në shumicën e rasteve, sikurse Mësimi rreth atributeve të pamë nga shembujt e përkthimit Zotit është diçka e huazuar nga të tij, mendoj se kishte ndjekur doktrinat e feve të tjera, kryesisht Besim Korkutin në përkthimin e nga krishterimi. Fillimisht, me këtë tij, ndërsa në komentim - mendimet problematikë filloi të merret Filoni, dhe komentet e Zamahsheriut dhe e pas tij, idenë e Zotit të panjohur tefsirin e tij Keshaf. (pamundësisë për ta njohur Zotin), Në fund të kësaj problematike, në mendimet e veta, do ta fusin mendoj se nuk do të ishte e tepërt Albini dhe Plotini, e nëpërmjet tyre, nëse e përmendim J. J. G. Jansenin, i do ta merrte patriarkana lindore e cili me të drejtë pohon “se komentimi i krishterë dhe teologjia e hershme Kur’anit nga Zamahsheriu duhet studiuar myslimane në mësimet e veta të kryesisht si një vepër filologjike, e jo si vepër drejtimit mu’tezilitë. dogmatike (teologjike).”69

islame, vep. cit., f. 53. 69. Koran, përktheu: Mićo Ljubibratić (Hercegovac), vep. cit., f. 16.

26 Shkenca Islame

Literatura:

1. Ahmeti, Sherif (1974), “Allahu është më i madhi”, Edukata Islame, nr. 11- 12, Prishtinë. 2. Ahmeti, Sherif (1995), Komente dhe mendime islame, Lidhja, Prishtinë. 3. Asad, Muhammed (2004), Poruka Kur’ana, nga anglishtja përktheu: Hilmo Ćerimović, El-Kalem, Sarajevë. 4. Ebu Hanife, Fikhu-l-ekber. 5. El-Maturidi, “Traktat o islamskom vjerovanju”. 6. Ibn Mandhur, Lisanul arab, vëll. 15, Dar es-Sadiri, Bejrut, pa vit botimi. 7. Karić, Enes (1997), Kur’an u savremenom dobu I, El-Kalem, Sarajevë. 8. Karić, Enes (2005), Kako tumačiti Kur’an, Tugra, Sarajevë. 9. Korkut, Besim (1990), Kur’an s prevodom, përktheu: Medinetu el-Munevvereh, Arabia Saudite. 10. Kur’an-i përkthim me komentim në gjuhën shqipe, përktheu dhe komentoi: H. Sherif Ahmeti, Arabia Saudite, 1413 h., 1993. 11. Ljubibratić (Hercegovac), Mićo (1990), Koran, Sarajevë. 12. Poljak, M. (2009), “Filon Aleksandrijski kao spona 658 između antike i srednjeg vijeka”, Filozofska istraživanja, Viti 29, vëll. 4, Zagreb. 13. Ramić, Jusuf (2001), Tefsir – historija i metodologija, FIN, Sarajevë. 14. Šahinović, Rifet (2010), “Božiji atributi”, Glasnik, nr. 11-12., Rijaseti i Bashkësisë Islame në BeH, Sarajevë. 15. Šahinović, Rifet (2010), „Božiji atributi“, Glasnik, nr. 11-12, Sarajevë. 16. Silajdžic, Adnan (1999), Filozofijska teologija Abu al-Hasana al-Aš‘arija, BKC, Sarajevë. 17. Silajdžić, Adnan (2004), Rane škole kelama (Uvod u islamsko klasično mišljenje), FIN, Sarajevë.

27 Studime

Kontributi i medresesë “Alauddin” për arsimin fetar dhe kauzën kombëtare gjate viteve 1985-1995

Prof. Dr. Qazim Qazimi, Kosovë

Abstrakt Medreseja “Alauddin” me veprimtarinë e saj arsimore fetare shumë tё suksesshme, sikundër edhe me aktivitetet e saj tё gjithmbarshme, nё tё gjitha format e mundshme, dha kontribut tё pazёvendësueshёm dhe tё pakrahasueshëm konform zhvillimit tё gjithanshëm tё arsimit shqip nё Kosovë. Kjo medrese, qё nga themelimi e nё vazhdimësi, i ka kontribuar arsimit fetar pёr tё përgatitur kuadro për tё gjitha trojet shqiptare, por edhe jashtë saj. Ajo me veprimtarinë arsimore-edukative, sikundër edhe me aktivitetet e saj tё gjithanshme, dha kontribut të pakontestueshëm edhe pёr kauzën kombëtare. Duhet pranuar se fati i Medresesё “Alauddin” ishte dhe vazhdon tё jetë i lidhur ngushtë me fatin e popullit shqiptar në përgjithësi e atë të Kosovës në veçanti.

edreseja “Alauddin” 521, saktësisht me datë 01/11/1951, e Prishtinës ёshtё në lokalet e një mejtepi, që gjendej Minstitucion i ciklit në oborrin e xhamisë “Alauddin” tё mesëm shkollor që merret me në lagjen Vellusha e Epërme nё arsimimin dhe edukimin e tё rinjve Prishtinë, nё fillim si shkollë e ciklit myslimanë në shkencat islame dhe tё ulët, për t’u avancuar mё vonë, fusha të tjera tё dijes. Medreseja 1. Shih: I. Lanza, “Pasqyrë e shkurtër e filloi punë në vitin shkollor 1951- veprimtarisë së Medreses nё Prishtinë”, Edukata Islame, nr. 15-16, Prishtinë, 1976. 28 Studime pas 11 vitesh, nё shkollë tё mesme. Puna më specifike nё Medrese Medreseja e Mesme nё Prishtinë nisi dhe aktivitetet e njëpasnjëshme do punën në shtator të vitit shkollor tё ndodhin pikërisht pas kalimit nё 1962-63.2 objektin e ri tё Medresesë. Duhet theksuar se prej Nisur nga këto favore, që nё themelimit tё Medresesë, kolektivi vitet ‘90, Medreseja “Alauddin” punues i saj ёshtё ballafaquar me do tё organizonte Programin për vёshtirёsi tё konsiderueshme, për Festën e Kurban Bajramit, që do arsye se veprimtarinë e vet arsimore- tё transmetohej për herë tё parë edukative, që e zhvillonte nё kushte përmes RTP-ёs për Rrjetin televiziv dhe rrethana tejet tё vështira, Jugosllav, nga Xhamia e Madhe nё qoftë pёr shkak tё infrastrukturës Prishtinë, më 03. 07. 1990, që nga së dobët, problemeve financiare, ora pesë e mëngjesit. por edhe mungesës së teksteve pёr lëndët profesionale. Mirëpo, pas njё angazhimi intensiv gjashtëvjeçar tё Bashkёsisё Islame tё Kosovës dhe këmbënguljes së kolektivit punues tё saj për punë sa më tё suksesshme nё mёsimdhёnie dhe aktivitete tё tjera, u ndërtua objekti i ri i Medresesë, përurimi solemn i sё cilës u bë më 14/ 09/ 1985.3 Medreseja që nga 1985 do tё kishte njё objekt modern. Nё ambientet e saj tani gjendet edhe konvikti i përbërë nga 72 dhoma gjumi, i pajisur me të gjitha mjediset e nevojshme për zhvillimin e mësimdhënies dhe tё mёsimnxёnies në nivel bashkëkohor. Nё ambientet e Medresesë, përveç tjerash ka: xhami, Dokumenti: Skenari i hartuar nё 14 salla leximi, bibliotekë, kuzhinë, sallë faqe për festën e Kurban Bajramit nё ngrënie, apo edhe palestër sportive qershor të vitit 1990. etj.4

2 . Po aty. 3. http://medreseja.com/Kategoria/ prezantim-i-shkolles/historiku-i-shkolles/ wiki/Medreseja_Alauddin#Fillet_e_ 4. Shih, https://sq.wikipedia.org/ medreseve_n.C3.AB_trevat_shqiptare 29 Studime

Nё fotografi: Kori i nxёnёsve tё në zhvillimin normal të sistemit të Medresesë gjatë shfaqjes sё programit arsimit dhe i imponoi zhvillimin e nё ambientet e Xhamisë sё Madhe sistemit arsimor për kushtet lufte. (Sulltan Fatih). Prishtinë, më 03. 07. Dëbimi i nxënësve dhe i 1990. studentëve shqiptarë nga ambientet Duhet potencuar se pas marrjes shkollore e hapësirat universitare së autonomisë së Kosovës nga dhe ndërprerja e të gjitha aktiviteteve qeveria serbe në vitin 1989, hapi mësimore dhe studimore nga i parë që ndërmori Serbia, ishte shtatori i vitit 1991 deri në janar ndalimi i punës së institucioneve 1992, bëri që Lidhja e arsimtarëve arsimore në gjuhën shqipe. Dhe shqiptarë “Naim Frashëri” LASH- 5 kjo do tё ndodhë pas refuzimit i në bashkëpunim me subjekte të të plotë të planprogrameve serbe tjera arsimore dhe politike të merrte nga autoritetet e Prishtinës. Si vendimin për organizimin e procesit hakmarrje ndaj refuzimit dhe për mësimor në shtëpi private që më qëllime politike, Serbia përjashtoi vonë u quajtën “Shtëpi-shkolla”. nga puna rreth 23.000 mësimdhënës shqiptarë dhe largoi nga objektet 5. Lidhja e Arsimtarëve Shqiptarë “Naim shkollore dhe universitare rreth Frashëri” e themeluar më 12.12.1990. 500.000 nxënës dhe studentë. Ky LASH-i përcaktoi frymën e një rezistence masive kundër planeve diskriminuese serbe akt barbar shkaktoi pasoja të mëdha ndaj arsimit shqiptar në Kosovë. 30 Studime

Atёherё kur u dëbuan me dhunë Nё ato kohë tё vështira edhe nxënësit dhe studentët shqiptarë nga nё Medrese ndodhin ndryshime. ambientet shkollore dhe hapësirat Kështu që nga viti 1991, për herë tё universitare, kur u ndërprenë të gjitha parë do tё kemi zgjedhje nё Medrese. aktivitetet mësimore dhe studimore, Administrata e re e Medresesё nё kur u mbyllën të gjitha shkollat krye me drejtorin porsazgjedhur fillore dhe të mesme, kur nisi tё Prof. Qazim Qazimin, vazhdon me aplikohet procesi mësimor në shtëpi aktivitetet e filluara më herët dhe private, këshilli mësimor-edukativ i duke intensifikuar edhe më shumë Medresesë, me nё krye drejtorin e kontributin e Medresesë për arsimin atёhershёm, Prof. Resul Rexhepin, fetar dhe kauzën kombëtare.6 dhe me bekimin e Meshihatit, mori Nё këto kohë tё vështira, vendimin për strehimin e studentëve Medresenë do ta vizitojë edhe nё ambientet e Medresesë - konviktin e saj dhe hapjen e sallave 6. Shih: Gazetёn “Bujku”, e premte, 20 maj, 1994, fq. 6, shёnuar nё Medrese, me titull, tё mësimdhënies për ligjëruesit e “ Shkolla fetare edhe nё funksion tё çёshtjes Universitetit tё Prishtinës. kombёtare”. Gazetar F. Kristaj. 31 Studime nënkryetari i LDK-ёs, Prof. Dr. Medreseja me veprimtarinë Fehmi Agani, nё cilёsinё e Kryetarit e saj arsimore fetare shumë tё tё Këshillit koordinues për çështjen suksesshme, sikundër edhe me e zhvillimit tё mësimit nё gjuhën aktivitetet e saj tё gjithmbarshme, shqipe nё Republikën e Kosovës. nё tё gjitha format e mundshme, Ai deklaroi se përkundër tё gjitha dha kontribut tё pazёvendësueshёm vështirësive mësimi nё Medrese dhe tё pakrahasueshëm konform duhet tё vazhdojë.7 zhvillimit tё gjithanshëm tё arsimit shqip nё atë periudhë nё Kosovë. Medreseja “Alauddin”, qё nga themelimi e nё vazhdimësi, i ka kontribuar arsimit fetar pёr tё përgatitur kuadro për tё gjitha trojet shqiptare, por edhe jashtë saj. Ajo me veprimtarinë arsimore-edukative, sikundër edhe me aktivitetet e saj tё gjithanshme, dha kontribut të pakontestueshëm edhe pёr kauzën kombëtare.9

Duhet pranuar se fati i Medresesё “Alauddin” ishte dhe vazhdon tё jetë i lidhur ngushtë me fatin e popullit shqiptar (në përgjithësi) e atë të Kosovës në veçanti. Nё ambientet e Medresesë janë zhvilluar edhe shumë aktivitete tjera jashtë procesit mësimor dhe atij profesional. Aty ёshtё organizuar edhe Akademia solemne e Universitetit tё Prishtinës kushtuar 1992, f. 1 dhe 3. Me titull: “Kthesë Historike e 11-vjetorit tё Lëvizjes Studentore tё Rezistencёs Gjithёkombёtare”. Kosovës.8 9. Shih edhe Gazetën “Bujku”, e martë, 14, Dhjetor, 1993, f. 4. me titull, “ Medreseja 08.10.7 1991.. Shih, Gazeta “Bujku”, e martё, “Alaudin” e Prishtinёs, Vatёr arsimore-fetare me 8. Shih: Gazetёn “Bujku”, e enjte, 12, mars, rёndёsi kombёtare”. 32 Studime Medreseja nё intervalin kohor 1985- Nё lokalet e saj janë organizuar 1995 u bë vatër arsimore-fetare edhe konferenca e seminare të me rëndësi kombëtare dhe simbol ndryshme, madje edhe të niveleve i rezistencës shqiptare kundër ndërkombëtare, siç ishte: “Feja, okupatorit shekullor sllav dhe u bë kultura dhe tradita islame ndër fortifikatë për ruajtjen vlerave dhe shqiptarët”, në tetor të viti 1992.12 tё identitetit fetar e kombëtar nё Janë mbajtur edhe shumë tribuna trojet shqiptare tё okupuara nga ish fetare e shkencore, kuice (pyetësorë) Jugosllavia.10 e gara diturie, sportive, tubime e manifestime të ndryshme. Në Nga Universiteti i Prishtinës nё ambientet e Medresesë ka vepruar ambientet e Medresesё “Alauddin”, edhe “Lidhja e arsimtarëve shqiptarë nё ato kohë dramatike për arsimin - LASH-i”, ku njё nёnkryetar dhe shqip, medreseja hapi dyert e veta për tё gjithë dhe duke u organizuar njё anëtar i Kryesisë sё saj ishin ligjërata që mbaheshin nga profesorët Drejtori i atёhershёm dhe njё e shumë fakulteteve tё Universitetit profesor i Medresesё. Nё ambientet tё Prishtinës, si ata tё Fakultetit tё e Medresesë ka funksionuar edhe Filologjisë, Ekonomikut, Drejtёsisё “Shoqata Bamirëse Islame (SHBI)”, etj. Nё ambientet e Medresesë “Sami Frashëri”13, e themeluar ligjëruan shumë profesorë tё në vitin 1990. Ajo ka ndihmuar fushave tё ndryshme, por aty edhe arsimtarët shqiptarë, spitalet, policinë u diplomuan shumë studentë, e Kosovës dhe mbarë popullatën aty magjistruan, por u mbrojtën edhe ku e kërkonte nevoja. doktoratura.11

12. “Feja, kultura dhe tradita islame ndër shqiptarët”: simpozium ndërkombëtar i mbajtur në Prishtinë më 15-17 Tetor 1992. Organizuar nga Kryesia e Bashkësisë Islame të Kosovёs. 13. Shih gazetën “Shkёndija”, dhjetor, 1991, f. 12, me titull “Shoqata Bamirёse Islame Sami Frashёri Ndihmon Arsimtarёt Shqiptarё”. 10. Shih Gazetёn “Bota e Re”, korrik, 1994, Shih edhe Gazetёn “Bujku”, 28 tetor 1991, f. 4, me titull “ Dyertё e Hapura për tё gjithё”. f. 2 me nёntitull “Veprimtaria SHBH “Sami 11. Janё mbrojtur dy magjistratura dhe dy Frashёri”” doktoratura nё kuadër tё UP-sё. 33 Studime

Pavarura të Kosovës”. Por edhe disa nga partitë politike shqiptare aty janë themeluar dhe kanë mbajtur tubimet konstituive, kuvendet dhe kongreset e tyre. Ёshtё për tu mbajtur mend se me 23 qershor të viti 1992, ishte planifikuar tё mbahej Kuvendi i Republikës së Kosovës nё ambientet Nё Medrese u themelua edhe e Medresesë dhe me këtë rast njё “Shoqata e pёrbashkёt Kosovaro- komision që ishte i caktuar për Sanxhakiane” 1992. Dje nё organizimin dhe përgatitjen e Medresenë Mesme “Alauddin” Kuvendit tё Republikës së Kosovës tё Prishtinёs u mbajt Kuvendi ushtroi kёrkesёn për lejimin e objektit Themelues i Shoqatёs sё pёrbashkёt tё Medresesë për kёtё qëllim: Kosovare-Sanxhakiane, lajmëronte Nё vazhdim po japim tri Gazeta “Shkёndija” mё 20.04.1992. 14 dokumente origjinale tё kohës: 1. Kërkesa e komisionit për përgatitjen e Kuvendit drejtuar Drejtorisë së Medresesё “Alauddin” Prishtinё : për lejimin e lokalit për mbledhjen e Kuvendit mё 23 qershor 1992, e ushtruar nё Prishtinё mё 18.VI.1992, prej gjashtё anëtarёve tё komisionit, emrat e tё cilёve figurojnё nё kёrkesё dhe e firmosur nga katёr anëtarё tё atij komisioni tё cilёt kanё qitёn nënshkrimin e tyre nё kёrkesё..

Edhe “Shoqata e Intelektualëve Shqiptarë” 1992 u themelua nё Medrese. Tubime tё nivelit shtetëror ka mbajtur edhe “Sindikatat e

14. Shih gazetën “Shkëndija”, 20.04.1992, f. 12, me titull “U themelua Shoqata e pёrbashkёt Kosovare Sanxhakiane”. 34 Studime 2. Kontrata e lidhur pёr dhënien e Por, për tё keqen e tё gjithëve, nё objektit tё Medresesё me qira pёr mbajtjen të gdhirën e mëngjesit tё 23 qershorit e Kuvendit tё Republikёs sё Kosovёs, mё 23 tё vitit 1992, ndërhyri policia e qershor 1992, nё ambientet e Medresesё e Serbisë dhe brutalisht e pengoi nёnshkruar nga zyrtarёt e institucioneve: mbajtjen e Mbledhjes themeluese tё Dr. Rexhep Gjergji dhe Qazim Kuvendit tё Republikës së Kosovës Qazimi - drejtor i Medresesё. dhe okupoi Medresenë për tri dit rresht. 15

Me kёtё rast regjimi serb-policia keqtrajtoi, burgosi, trupin menaxhues dhe punëtorët teknik që ndodheshin nё objektin e Medresesë dhe okupoi nё mёnyrё klasike Medresenё. Duhet theksuar se Medreseja mbeti e okupuar tri ditë rresht dhe ajo nga 3. Ftesa e Kryetarit tё Kuvendit z. policia serbe u shndërrua nё fortesë Ilaz Ramajlit, d.v. për drejtorin e Medresesë për vendosjen e tyre dhe si njё lloj për pjesëmarrje si mysafir nё mbledhjen hoteli për akomodimin e tyre, duke konstituive tё Kuvendit tё Republikës së shfrytëzuar tё gjitha tё mirat që ishin Kosovës. bёrё gati për kuvendarët..16

15. Shih edhe gazetёn “Bujku”, e mërkurë, 24 qershor, 1992, f. 1, 2 dhe 3, dje nё Prishtinë “Mbajtjen e Mbledhjes Themeluese tё Kuvendit tё Republikës së Kosovës e Pengoi Policia Serbe”. 16. Shih gazetёn “Bujku”, e enjte, 25 qershor, 1992, f. 4, edhe dje Medreseja “Alaudin” në Prishtinë u mbajt e okupuar “Medreseja - Fortesë e policëve serbё”. 35 Studime

Nё Medrese policia e Serbisё theu dhe shkatërroi shumëçka nga inventari i Medresesë dhe për kёtё administrata mbajti njё konferencë për shtyp ku u dënua okupimi i Medresesë dhe pos Për kёtё rast kanë shkruar edhe tjerash u tha se “U dëmtua rёndё mediat e kohës nё Kosovë, ish inventari i Medresesë”, dhe u bёnё Jugosllavi, por edhe “Human Rights vepra vandale.17 Watch”.

Arrests in June 1992

On May 24, 1992, ethnic Albanians held elections in which they voted for representatives to the clandestine Albanian parliament and government. The Serbian authorities declared the voting to be illegal. On June 23, 1992, the opening session of the newly-elected Kosovo legislature was to have taken place in an Islamic religious school. The police prevented the meeting from being held and several persons were arrested. According to information received by Helsinki Watch from the Committee for the Defense of Human Rights and 17. Shih gazetën “Bujku”, e mërkurë, 24 qershor, 1992, f. 2, me titull “U dëmtua rёndё Freedoms in Kosovo, the June 23 meeting inventari i Medresesë”. was to have been held at the “Alaudin” 36 Studime religious school in Pristina. Qazim Edhe mbledhja e Kuvendit tё Qazimi, the director of the school, was Universitetit tё Prishtinёs, e cila ishte arrested at 11:10 p.m. on June 22, the paraparë tё mbahej me 31.05.1994, night before the meeting was to have taken nuk arriti tё përfundojë, për shkak place...!18 se policia serbe ndërpreu nё mёnyrё Me rastin e okupimit tё arbitrare duke legjitimuar dhe nxjerrë Medresesë, burgosjes dhe me dhunë tё gjithë pjesёmarrёsit keqtrajtimit tё personelit tё saj, nё Kuvend. Me rastin e mbajtjes së shkatërrimit tё infrastrukturës dhe Kuvendit të Universitetit të Prishtinës plaçkitjes e grabitjes sё çdo gjëje me në ambientet e Medresesë, policia e vlerë, duke pёrfshirё kёtu edhe arkën Serbisё burgosi Drejtorin e Medresesë, Qazim Qazimi, së bashku me rektorin e Medresesë, u mbajt njё konferencë e UP-ёs - rahmetliun Prof. dr. Ejup për mediat e kohës, ku u tha se Statovcin - kryetar i kuvendit, dhe Medreseja nuk mund tё mos jetë nё 19 Destan Halimin, sekretarin e UP-ёs, shërbim tё popullit. por edhe prorektorёt Selman Bryma dhe Xhavit Ahmetin, Kryetar i Kёshillit Mёsimor Shkencor tё UP-sё.20

Medreseja “Aluddin” i ka kontribuar arsimit nё pёrgjithёsi, e atij fetar nё veçanti, duke përgatitur kuadro 18. YUGOSLAVIA HUMAN RIGHTS fetare pёr tё gjitha trojet shqiptare, ABUSES IN KOSOVO 1990-1992 por edhe jashtë saj. 19. Shih gazetën “Bujku”, e premte, 26 qershor, 1992, f. 4, Medreseja “Alauddin” 20. Shih gazetën “Bota e Re”, korrik, 1994, në Prishtinë u mbajt e okupuar tri dit dhe f. 3, me titull “Policia ndërpreu mbledhjen e “Nё Medrese u bёnё vepra vandale”. Kuvendit tё Universitetit tё Prishtinës”. 37 Studime Duhet theksuar se Medreseja Alauddin e Prishtinës hapi paralelen e ndarë fizike në Jeni Pazar (Novi Pazar) dhe kjo paralele nisi punën më 17 shtator tё vitit 1990 nё ambientet e Këshillit tё Bashkёsisё Duhet theksuar se nё kёtё Islame tё Novi-Pazarit. Medreseja interval kohor 1985-1995, një Alauddin e Prishtinës mё 03.09.1993 rёndёsi e veçantë i ёshtё kushtuar ka hapur paralelen e ndarë tё saj në përgatitjes dhe botimit të teksteve Prizren dhe një vit më vonë, mё 24 për nxёnësit e Medresesë. Nё vitin tetor, 1994, nё lokalet e Këshillit tё shkollor 1991/1992 u dizajnua dhe Bashkёsisё Islame nё Gjilan ka filluar u zyrtarizua “Emblema simbolike e punën edhe paralelja e ndarë fizike e Medresesë “25 kësaj Medreseje nё Gjilan.21 Kështu qё gjatë vitit shkollor 1995/96 Medreseja “Alauddin” numëronte 288 nxënës në Prishtinë, në Prizren 132, (në tri vite) dhe në Gjilan 80 nxënës në dy vite.22 Medreseja “Alauddin” është pranuar në rangun e shkollave të mesme të Kosovës duke u zyrtarizuar në “Kumtari i Arsimit” i Shkollave të Mesme të Kosovës, (neni 39 dhe 42) 23. Për kёtё lajm tё shumëpritur informonin edhe gazetat e kohës nё gjuhën shqipe e ndër to edhe gazeta “Bujku”, e 24, dhjetorit, 1993, f. 3. me nëntitull, “Medreseja nё kuadër tё shkollave tё mesme”.24

21. Shih gazetёn “Bujku”, 24 tetor, 1994, me titull, nё Gjilan”. Filloi punën Paralelja e medresesë së Mesme”. 22.http://medreseja.com/Kategoria/ prezantim-i-shkolles/historiku-i-shkolles/ 23. Shih “Kumtari i Arsimit” i Shkollave të Mesme të Kosovës më 1994 (neni 39 dhe kuadër tё shkollave tё mesme”. 42). 25. Shih emblemën e dizajnuar nga Prof. 24. Shih edhe gazetёn “Bujku”, e premte, 24, Nusret Simnica, bashkëpunëtor i jashtëm, dhjetor, 1993, f. 3. me nëntitull, “Medreseja nё i angazhuar me honorar. 38 Studime Po për herë tё parë dhe u thyerjeve dhe kthesave tё mëdha, ku shtyp (botua) “Plani dhe programet Medreseja “Alauddin” e Prishtinёs mësimore”.26 Meqë nga e kaluara prej dha kontributin maksimal për teksteve ishin trashëguar vetëm njё arsimin fetar islam dhe kauzën libër-tekst (Historia e Pejgamberёve) kombëtare shqiptare, duke ndarë dhe disa dispensa, gjatё viteve 1985- fatin dhe fatalitetin me popullin që e 1995 janë botuar tetё tituj-tekste për mbajti gjallë.28 nxënësit e Medresesё. 1-“Historia Islame-II”, Bajrush Ahmeti,1992. 2-“Historia Islame-III”, Bajrush Ahmeti, 1992. 3-“Hyrje në shkencat kur’anore”, Qazim Qazimi, 1993. 4-“Shkencat e Hadithit”, Qazim Qazimi, 1993. 5-“Morali Islam- Ahlaku-1”, Naim Tërnava, 1993. Këtë punim po e pёrmbyll me 6-“Bazat e Besimit-Akaidi-I”, njё shkresё tё pёrcjellur përmes Naim Tërnava, 1994. e-mailit me ish Presidentin e 7-“Njëqind e një Hadithe”, Bajrush Kosovёs, Prof. Dr. Fatmir Sejdiun, i Ahmeti, 1995. cili për Medresenё shprehet: 8-“Pasqyrё e Filozofisё Islame”, Naim Tërnava 1995.27 I nderuari Prof. Qazim, Tekstet e botuara nё Medresenë Ju faleminderit për e-mailin e Prishtinës janë përdorur edhe nё e dërguar. Kjo është një dëshmi medrese tё tjera jashtë Kosovës. e fuqishme për angazhimin Tuaj Madje, disa prej tyre janë ribotuar dhe gjithë kolektivit të Medresesë dhe aplikuar për mёsimdhёnie nё në proceset e mëdha për liri dhe medresetë respektive nё gjuhën pavarësi të Kosovës. shqipe, por edhe nё atё boshnjake. Tё themi edhe kёtё (Duhet Me respekt, përmendur) se dhjetëvjeçari (1985- Fatmir Sejdiu 1995), ishte njё periudhë kohore e

26. Shih “Plani dhe programet (globale) mësimore të Medresesë sё Mesme Alauddin”, Prishtinë, 1991. 28. Shih gazetën “Shkëndija”, 15, 04, 1992, 27. Shih botimet e Medresesë nё vitet 1991- f. 12, me titull “Medreseja Alauddin e Prishtinёs 1995. nё shërbime vitale tё popullit”. 39 Studime

Projekti “Depërtoni pra…!” Blerim Lazimi, Dibër

Abstrakt Fluturimet e para, lëshimi i satelitëve, shkelja e njeriut në Hënë, studimi i drejtpërdrejtë i Marsit, studimi i sistemit tonë diellor e më gjerë, janë prova se njerëzimi, dashur pa dashur, ka ecur në rrugën e planifikuar, ashtu si edhe Gjithësia. Kjo tregon saktësinë e Kur’anit,çdo fjali e të cilit është një argument më vete. S’ka dyshim se Kur’ani është fjala e Zotit. E si mund të jenë produkte të mendjes njerëzore të shekullit VII (e.s.) projekte kaq të qarta të zhvillimit të shkencës, metoda aplikimi kaq progresive, parashikime kaq precize për të ardhmen e njerëzimit?! Si mundet të konsiderohet Kur’ani fjalë e njeriut, kur ai në çdo këndvështrim është larg legjendave që mbizotëronin kohën?! Pa dyshim, projektin e publikoi vetëm Ai që e projektoi Gjithësinë, krijoi njeriun dhe gjithçka ka në qiej e tokë, Ai që është Zotërues i Dijes. Vetëm nën frymëzimin e Tij gjen zbatim praktika që çon në zbulimin e së Vërtetës. Allahu e di të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen e kozmosit dhe të njeriut.

nuk ua bëmë Ne Tokën huazim? E megjithatë, a nuk i ka bërë si djep?1 ai, “pa dashur”, një koment (tefsir) Pas afro 1400 interesant ajetit Kur’anor! Njeriu do vjetësh,A njëri prej pionierëve t’i kalojë kufijtë e Tokës-djep. pararendës të fluturimeve ndërplanetare, Kostandin Ciollovski, Ndër legjendat e antikitetit grek, shprehet: “Toka është djepi i njerëzimit. që kanë arritur deri në kohën tonë, Por, ashtu si fëmija, ai nuk mund të është edhe legjenda e Ikarit: “Babai qëndrojë përjetësisht në djep.”2 Çfarë i tij, si mjeshtër që ishte, ndërtoi ngjashmërie! Ngjashmëri apo krahë me pendë shqiponje. At e bir, së bashku, fluturuan lart, mbi 1. Kur’ani, En-Nebe’ 78:6. retë. Ikari nuk ngopej nga kënaqësia 2. Revista “Shkenca dhe Jeta”, artikulli dhe kureshtja. Me dëshirën për të “Njeriu në Mars”, Skënder Shkupi. 40 Studime fluturuar sa më lart, ai u shkëput gjatë 23 viteve, fillon me urdhrin nga i ati, që e kishte këshilluar të “Lexo me emrin e Zotit tënd, që ishte i kujdesshëm e të mos largohej krijoi (çdo gjë)!”3 Në një kohë që shumë. Por Ikari ëndërronte të Evropa po hynte në epokën e errët shkëputej nga Toka dhe të fluturonte të Mesjetës, në Kur’an publikohet drejt Diellit. Kur po i afrohej Diellit, projekt-ideja e shpresës për ta kthyer dylli, me të cilin ishin ngjitur pendët, në realitet ëndrrën e fluturimit përtej u shkri dhe kështu ai ra i vdekur në Tokëdjepit. Në kapitullin “Er- Tokë, pa mundur të realizojë ëndrrën Rahman - I Gjithëmëshirshmi”, e tij”. Është një legjendë që shpreh Zoti iu drejton këtë thirrje krijesave dëshirën e zjarrtë të njeriut për të inteligjente: “O grupimi i xhinëve prekur realitetin tejtokësor, por, që dhe i njerëzve! Nëse keni mundësi fatkeqësisht, ka një përfundim fatal. të dilni përtej kufijve të qiejve e të Sipas saj, njeriu e ka të pamundur tokës, depërtoni pra! Por ju nuk t’i afrohet “qiellit” që shikon çdo do të mundeni, përveç me fuqi natë. Ky fatalizëm e shoqëroi gjatë (njohuri të thella dijesh dhe fuqi njerëzimin. Madje, mbrojtësit ekonomike e administrative).”4 Ky fanatikë të fatalizmit nxinë më ajet, si dhe shumë të tjerë, frymëzuan shumë errësirën mesjetare, duke dhe bënë që “njeriu i shkretëtirës” ta shuar pishtarët e dijes, që kërkonin përfytyronte si një prej kënaqësive të të njihnin botën që i rrethonte. botës së mrekullueshme të “njëmijë Ëndrra mbijetoi, sepse jetoi e një netëve” udhëtimin me qilim shpresa. Qytetërimi grek kishte fluturues. perënduar me kohë. Perandoritë romake e perse ishin në prag të Pak histori për përpjekjet e rënies. Në Mekë të Arabisë Saudite, njeriut për të fluturuar… në vitet 632-610 (E.S.), zë fill, përmes vështirësive, të plotësohet I pari që bëri përpjekje konkrete feja që iu shpall Ademit, Nuhut, për sendërtimin e ëndrrës ishte, jo Ibrahimit, Musait e Isait, feja Islame. rastësisht, Abbas bin Firnas (810- Pejgamberi Muhamed i ftoi njerëzit 887 e.s.). Në vitet 852-875, Abas në besimin në një Zot të Vetëm dhe bin Firnas bëri përpjekjet e para në Krijues të Gjithësisë. Ai edukoi, jo historinë e njerëzimit për të fluturuar. vetëm te bashkëkohësit e tij, por Ftuesi i mirënjohur në fenë Islame edhe në brezat e mëvonshëm e Amr Khalid shprehet në predikimin në mbarë njerëzimin, ndjenjën e meditimit për harmoninë në qiej e 3. Kur’ani, El-‘Alek 96:1 (përkthimi në shqip nga Sh. Ahmeti, 1992). tokë, pasionin për të kërkuar diturinë 4. Kur’ani, Err-Rrahman 55:33 (përkthimi kudo që të ishte. Kur’ani, libri që në shqip nga Sh. Ahmeti; dhe përkthimi nga iu revelua nga Zoti pjesë-pjesë një grup pranë Darus- Selam, Riad, Arabia Saudite, botim II, viti 2000). 41 Studime e tij “Ndërtuesit e jetës” (pjesa e këtë fakt, viti 2009 është quajtur si dytë) se “… Ai (Abbas bin Firnas) viti i Galileit, me rastin e 400 vjetorit ishte i motivuar nga ajeti “O grupimi i të teleskopit të parë). xhinëve dhe i njerëzve! Nëse keni Në vitin 852, Ibn Firnas vendos mundësi të dilni përtej kufijve të të fluturojë duke nisur nga një kullë qiejve e të tokës, depërtoni pra! në Kordobë, duke u mbështetur në Por ju nuk do të mundeni, përveç modelin fluturues të zogjve. Në vitin me fuqi.”. Ai zbatoi këtë ajet. Ai 875, në moshën 65 vjeçare, mundi të mblodhi njerëzit e Kordobës për të dëshmuar fluturonte në ajër për rreth 10 minuta. tentimin e tij. Të gjithë njerëzit mendojnë se Në shenjë mirënjohjeje dhe nderi ai ka dështuar, por ai pati sukses edhe pse ndaj kontributit që ai dha, libianët theu këmbët gjatë uljes në tokë...” kanë prodhuar një pullë me portretin Abbas bin Firnas rrjedh nga një e tij; në Irak një aeroport (në veri të familje myslimane berbere. Ai ka Bagdadit) mban emrin e tij, ndërsa lindur në Tokoronna të Andaluzisë në rrugën që të çon në Aeroportin (sot Ronda, Spanjë) që në atë kohë Ndërkombëtar të Bagdadit është sundohej nga Umejadët. Biografët ndërtuar statuja e tij; modelin e e përshkruajnë atë si një filozof të avionit të lehtë me helikë, algjerianët shkëlqyer, studiues të shkencave e kanë quajtur Firnas; një krater në të kimisë, fizikës dhe astronomisë, Hënë mban emrin Abbas bin Firnas. shpikës, inxhinier, mjek, poet U zgjata pak në disa detaje të në gjuhën arabe dhe muzikant jetës së Abbas bin Firnas, jo vetëm andaluzian. Ai ka shpikur orët për faktin që figura e tij nuk është me ujë. Në shtëpinë e tij modeloi shumë e njohur, por edhe për të me qelq sferën qiellore, me yjet, theksuar dhe nxjerrë konkluzionin retë, vetëtimat etj., ku vizitorët e se ne, myslimanët e sotëm, duhet të ndryshëm e shikonin plotë kureshtje. studiojmë dhe punojmë në frymën e Në kumtesën me titull “Kontributi Kur’anit, për të ndërtuar të tashmen i arabëve myslimanë në shkencat në dimensionet e traditës sonë të praktike dhe matematikë” të mbajtur shkëlqyer islame. Prof. dr. Mehdi në simpoziumin “Roli i civilizimit Golshani shkruan: “…Në të vërtetë, arabo-islam në renesancën evropiane” qe në sajë të nxitjes së Kur’anit për (Damask, 24 maj 1995), dr. Sheuki të studiuar dukuritë e natyrës, që Ebu Halil pohon që Abbas bin Firnas shkencëtarët myslimanë u përfshinë është edhe zbuluesi i teleskopit,5 afro më thellë në këtë fushë. Zhvillimi 700 vjet para Galileit (Kujtojmë që i qytetërimit islam, gjithashtu, kjo shpikje i njihet Galileit. Dhe për iu detyrua në një shkallë më të madhe botëkuptimit Kur’anor… 5. Shih “Roli i civilizimit arabo-islam në Fatkeqësisht, ky lloj botëkuptimi ndaj renesancën evropiane”, f. 69, “Furkan shkencave të natyrës u flak ca nga ISM”, Shkup 1999. 42 Studime ca në botën islame dhe myslimanët 4 tetori 1957 ishte dita kur i shpërfillën këshillat e Kur’anit të nga Toka u lëshua sateliti i parë Shenjtë për ta studiuar natyrën dhe artificial. Lëshimi i tij shënoi një nga për të shfrytëzuar mundësitë që Zoti momentet më të shquara në historinë ka dhënë për njeriun…”6 Këtë rrezik e shkencës, sepse me të u hap një historik për myslimanët thekson horizont i ri i pafundmë studimi, filloi edhe F. Gylen “Ata që i pengojnë era e fluturimeve kozmike. Njerëzimi myslimanët për ta kuptuar Kur’anin pa me admirim se kishte ardhur koha e për t’u thelluar në të, i largojnë që edhe vetë ai do të çante rrugën për ata, për rrjedhojë, nga fryma e fesë në kozmos, duke dalë jashtë kufijve së tyre dhe thelbi i Islamit.”7 Më tej, të Tokës, ku ndjehej si i gozhduar prof. dr. Mehdi Golshani vazhdon në të. Rreth tre vjet e gjysmë më duke treguar edhe pasoja të tjera të vonë (12 prill 1961), fluturimi i Juri humbjes së lidhjes me Kur’anin “… Gagarin-it tregoi se ëndrra e njeriut dhe kur myslimanët e shpërfillin për të fluturuar drejt qiellit po fillonte këtë detyrë të domosdoshme, sot, ne të bëhej realitet. Ndërsa, në 20 korrik shohim që myslimanët janë të paaftë të vitit 1969, njeriu mundi të ecë mbi të përdorin burimet e tyre dhe ua sipërfaqen e Hënës. Në këto 40-50 lënë të tjerëve t’i shfrytëzojnë ato, siç vjet janë bërë përparime të shpejta thotë poeti i njohur pakistanez Ikbal: e të mëdha në të gjithë elementët Myslimani i së djeshmes ishte përbërës të një fluturimi kozmik. krenar dhe i nderuar për dijen e tij, Realizimi i fluturimeve kozmike (kurse) sot shpina e myslimanëve përbën një sukses të shkëlqyer, që përkulet (përpara të tjerëve)…”8 qëndron përkrah me zbulimet më të Më pas, ishte Leonardo da Vinçi rëndësishme në historinë e njerëzimit. (1452-1519) që, duke u mbështetur Sigurisht, që kjo punë madhështore në modelin e zogjve, bëri përpjekje ka pasur vështirësi të shumta. Një serioze për të mundësuar fluturimin. mori problemesh teorike e praktike Por puna prej rreth 25 vjetësh e tij kërkonin zgjidhje nga shkencëtarë nuk dha rezultate. të të gjitha fushave të dijes, si: njohja E megjithatë, këto ishin shenja e ligjeve në kozmos, probleme të që projekti i shpallur në Kur’an po konstruksionit dhe teknikës në niste të zbatohej… ndërtimin e anijeve kozmike, masat që duhen marrë për sigurimin e shëndetit dhe aftësive mendore e 6. “Kurani i Shenjtë dhe shkencat e natyrës”, fizike të kozmonautit në kushtet e prof. dr. Mehdi Golshani, f. 57-60, Tiranë udhëtimit, probleme të komunikimit, 2007. 7. “Kriteret”, F. Gylen, f. 39, Prizmi, Tiranë sigurimit të energjisë, etj. Të shohim 2003. shkurtimisht vështirësitë që kanë 8. “Kurani i Shenjtë dhe shkencat e natyrës”, kapërcyer shkencëtarët. prof. dr. Mehdi Golshani, f. 62, Tiranë 2007. 43 Studime

1. Njohja e ligjeve në gjithësi 2. Ligje të tjera të lëvizjes

Çdo dy trupa në Gjithësi Atmosfera tokësore, kaq e bashkëveprojnë, duke tërhequr vlefshme për zhvillimin e jetës njëri-tjetrin. Ligjin e një tërheqjeje të në Tokë, përbën një pengesë të tillë universale e zbuloi Isak Njutoni konsiderueshme për nisjen e raketave (vitet 1600, afro 1000 vite pas kozmike nga Toka. Dihet se kur një Kur’anit). Duke marrë parasysh se trup lëviz në ajër, ai has në një farë masa e Tokës është shumë e madhe pengese që quhet rezistencë e ajrit. në krahasim me masat e trupave që Raketa kozmike, e lëshuar nga Toka ndodhen mbi të, çdo objekt i lëshuar në hapësirë, duhet të përshkojë me përmbi sipërfaqen e Tokës, fillon të doemos atmosferën. Sa më e madhe lëvizë drejt saj, për shkak të tërheqjes të jetë shpejtësia, aq më e madhe gravitacionale. Sa më e madhe të jetë është rezistenca. Prandaj, përveç masa e objektit, aq më e madhe do energjisë së domosdoshme për të të jetë edhe forca tërheqëse. Nga arritur shpejtësinë e nevojshme, përllogaritjet është arritur se që një duhet shpenzuar energji edhe për trup i hedhur të mos bjerë në Tokë, të mposhtur rezistencën e ajrit. pra “të mposhtë” tërheqjen e Tokës, Por llogaritjet nuk mbarojnë me duhet t’i jepet atij minimumi një kaq. Dihet, gjithashtu, se rezistenca shpejtësi prej 7900 m/s (që quhet e ajrit, që vjen nga fërkimi i tij me “shpejtësi e parë kozmike”). Me këtë trupin, shoqërohet me nxehjen e shpejtësi, trupi mund të kthehet në trupit. Është llogaritur se në qoftë se satelit artificial të Tokës. Në qoftë raketa përshkon shtresën e dendur të se trupit i jepet një shpejtësi më e atmosferës me shpejtësi rreth 11000 madhe se 17000 m/s, ai shkëputet m/s, fërkimi është kaq i madh, saqë nga sistemi ynë diellor dhe, sipas temperatura mund të arrijë deri kushteve, ai mund të bjerë në ndonjë në 5000 oC. Një temperaturë e tillë yll, apo të kthehet në planet të ndonjë shkrin dhe djeg çdo objekt. Për të ylli tjetër.9 Realizimi i shpejtësive të kaluar këtë pengesë, shkencëtarët tilla (mbi 7.9 km/s) ka qenë një nga dhe inxhinierët menduan dhe problemet e para të vështira për t’u projektuan ndërtimin e raketave zgjidhur, aq më shumë kur kësaj i kozmike shumëfazëshe. Raketa të shtohet edhe masa e madhe e anijes tilla përbëhen nga disa pjesë. Vetëm kozmike (prej disa tonelatash). Kjo njëra prej tyre përbën anijen kozmike. kërkon harxhimin e një sasie kolosale Pjesët e tjera përdoren për rritjen energjie, pra edhe gjetjen e burimeve graduale të shpejtësisë së saj deri të saj. në vlerën e duhur. Gjatë udhëtimit anija kozmike i lëshon automatikisht 9. “Fluturimet kozmike”, Sotir Kuneshka, pjesët që kanë mbaruar funksionin e Tiranë, 1981. 44 Studime tyre. Kjo bëhet për të kaluar pjesën raketës) do të shkaktonte një largim më të dendur të atmosferës me nga pika e rënies prej 250 km. Për një shpejtësi që nuk përbën rrezik një gabim prej 1’ (minute) harku në për djegien e raketës. Gjithashtu, drejtimin fillestar të hedhjes, raketa rritja graduale e shpejtësisë është do të spostohej në pikën e rënies një çështje jetike për kozmonautin. me 200 km. Po të mos llogaritet Energjia e harxhuar që nga çasti influenca gravitacionale e Diellit, i nisjes nga Toka është shumë e raketa do të binte 100-150 km më madhe. Fuqia e zhvilluar nga motorët larg vendit të parashikuar. Sikur të reaktivë gjatë fluturimit matet me bëheshin 2-3 gabime të tilla, siç i miliona kilovat. Për të arritur fuqi të përmendëm më lart, raketa do t’i tilla, shkencëtarëve u është dashur të kalonte anash Hënës, madje mund studiojnë dhe të gjejnë lëndët djegëse t’i largohej asaj përgjithmonë.11 më të përshtatshme: ato duhet të Kuptohet se ç’rëndësi paraqet njohja kenë aftësi kalorifike shumë të lartë e përpiktë e këtyre elementëve të dhe masë specifike sa më të vogël.10 lëvizjes në çdo çast për dhënien Një problem tjetër teorik, i e komandave. Akoma më tej, një vështirë dhe delikat, është edhe ai i volum i tillë llogaritjesh teorike është llogaritjes së trajektores së raketës i mundshëm në sajë të një investimi kozmike. Cila do të jetë trajektorja të madh mendor e intelektual. që duhet të përshkojë ajo, në mënyrë që të përmbushë misionin për të cilin 3. Probleme me kozmonautin është lëshuar? Mbi objektin e lëshuar, përveç Tokës, ushtrojnë forcë Një varg tjetër problemesh tërheqëse edhe trupat qiellorë (sipas ka qenë në lidhje me jetën e ligjit të tërheqjes së gjithësishme). kozmonautit, me funksionimin e Gjithashtu trupat qiellorë janë rregullt të organizmit të tij. Lëvizja vazhdimisht në lëvizje, si rreth vetes e raketës është lëvizje me nxitim ashtu edhe sipas orbitave. Se sa (e përshpejtuar gjatë nisjes). Kjo delikate dhe të përpikta duhet të jenë krijon për kozmonautin gjendjen e llogaritjet, mjafton të përmendim mbipeshës (P.sh. kur nxitimi është një shembull nga dërgimi i raketave 66.7 m/s2, kozmonauti me masë 70 kozmike në Hënë. Në qoftë se nisja kg do të rëndonte mbi dysheme me e raketës bëhet 10 s para apo 10 s forcën e 537 kg. Pra, është njëlloj më vonë nga çasti i caktuar, ajo do të sikur njeriu të mbajë mbi shpinë një binte afro 200 km më larg nga vendi ngarkesë prej 467 kg!). Kuptohet i caktuar në Hënë. Një gabim prej lehtë se ç’efekte negative ka një 1m/s në shpejtësinë fillestare (kjo mbingarkesë e tillë mbi organizmin e vlerë është 1/10000 e shpejtësisë së njeriut kur ajo vepron qoftë edhe për

10. Po aty. 11. Po aty. 45 Studime një minutë. Mundësitë e organizmit Kozmonautit nuk i duhet të të njeriut për të duruar ngarkesa të mësohet vetëm me mbipeshën, por zgjatura në kohë, janë të kufizuara. edhe me gjendjen e mungesës së Prandaj, një nga kushtet e fluturimit peshës. Në lidhje me mungesën e të njeriut në kozmos është krijimi i një peshës dalin një varg çështjesh, që regjimi të tillë të nisjes, për të cilin as kanë të bëjnë me jetën dhe aktivitetin vetë mbingarkesa, as veprimi i zgjatur e njeriut në kozmos. Në gjendjen i saj, të mos kalojnë kufijtë e lejuar. e mungesës së peshës njeriu humb Gjithashtu, merret parasysh edhe nocionin e orientimit. Për të nuk kanë drejtimi i veprimit të mbingarkesës. kuptim fjalët “poshtë” dhe “sipër”. Eksperimentet tregojnë se njeriu Një send i lëshuar në ajër, përbrenda i duron më lehtë ngarkesat që kabinës, qëndron pezull. Kozmonauti veprojnë në drejtimin shpinë- nuk mund të derdhë pijen nga një kraharor ose anasjelltas. Në qoftë se shishe në gotë. Në qoftë se një sasi forcat që prodhojnë mbingarkesën lëngu nxirret nga ena, ai do të marrë drejtohen pothuaj pingul me enët formën e sferës dhe do të qëndrojë kryesore të gjakut, atëherë ato pezull në ajër, ose do të sillet në ajrin e zvogëlojnë në minimum mundësinë kabinës. Ushqimet përgatiten në trajtë e arritjes së gjakut në kokë dhe në xhelatine dhe, njeriu, për t’i marrë ato, këmbë. Në qoftë se mbingarkesa duhet t’i thithë nga gryka e enës.13 (gjatë ngjitjes) ushtrohet sipas Anija kozmike duhet të jetë e boshtit të trupit, atëherë gjaku do mbyllur hermetikisht, për të mos të grumbullohej në këmbët, ndërsa pasur as daljen më të vogël të ajrit. në kokë do të ketë më pak gjak dhe Është projektuar dhe ndërtuar një kjo gjë shkakton dëme serioze në sistem ventilacioni dhe aspiracioni për organizëm. Shkencëtarët, nëpërmjet të siguruar oksigjenin e nevojshëm eksperimenteve të shumta, kanë (i cili vazhdimisht konsumohet nga mundur të gjejnë pozicionet më kozmonautët), për të mbajtur lagështinë të përshtatshme për kozmonautët dhe përbërjen e ajrit në parametra gjatë udhëtimit, kanë përcaktuar normalë. Një pajisje e posaçme mban vlerat kufitare të nxitimit, pra edhe temperaturën e mjedisit brenda kufijve o 14 të mbingarkesës së përballueshme.12 të përshtatshëm 15-20 C. Për një përshtatje sa më të mirë Kozmonauti ka veshjen e tij të kozmonautëve me kushtet e të posaçme, sidomos skafandrën fluturimit, organizohen stërvitje të ndërtuar prej lënde refraktare, e speciale, rigorozisht të studiuara. A cila i siguron atij një frymëmarrje e nuk kërkon edhe kjo një investim temperaturë normale dhe e mbron jashtëzakonisht të madh intelektual, nga rrezatimet e ndryshme kozmike, fizik dhe ekonomik?! etj. 13. Po aty. 12. Po aty. 14. Po aty. 46 Studime

4. Probleme të tjera me Pas gjithë kësaj pune për anijen kozmike sendërtimin e ëndrrës për të kaluar Faqet e anijes kozmike duhet kufijtë e Tokës, arsyetimi i shëndoshë të jenë të trasha, të forta dhe prej e korrekt na shtyn të pohojmë: lënde refraktare. Kjo bëhet për të evituar shpimin e anijes nga goditja Së pari, kjo ndërmarrje e e mundshme me ndonjë meteor guximshme ka kërkuar një kapacitet të vogël; për të mbajtur brenda një voluminoz njohurish teorike nga temperaturë normale, sido që të shkencat fizike, matematike, bio- jetë temperatura jashtë saj; për t’u kimike, inxhinierike, mjekësore, rezistuar temperaturave të larta, duke sociologjike e psikologjike. Akoma e përçuar sa më pak nxehtësinë në më shumë, në këtë volum njohurish faqet e brendshme dhe anasjelltas; përfshihen dituritë e grumbulluara për ta mbrojtur kozmonautin nga e të sistemuara të paktën gjatë rrezatimet kozmike, etj.15 këtyre 400 viteve të fundit (në të gjitha fushat e shkencës). Pra, duhet 5. Komunikimi një fuqi intelektuale e mendore e jashtëzakonshme, e paimagjinueshme Një rol të rëndësishëm në (e pavlerësueshme financiarisht) për fluturimet kozmike ka ndërlidhja t’u zotëruar nga një njeri i vetëm, apo dhe komunikimi i anijes kozmike me grup i vogël njerëzish. qendrën e komandimit në Tokë. Me anë të ndërlidhjes mund të komandohen Së dyti, realizimi i fluturimeve nga Toka pajisje të ndryshme të anijes kozmike është bërë i mundur falë edhe pa praninë e njeriut.16 Mjafton punës këmbëngulëse dhe diturisë të kujtojmë informacionet mjaft të së brezave të tërë të dijetarëve, të të vlefshme që dha anija-sondë që u gjitha degëve të shkencës. A mund dërgua në planetin Mars (edhe pse në të vlerësohet sa kohë i kanë kushtuar të nuk kishte njerëz). aplikimit të diturive të tyre? A mund Përgatitjet dhe realizimi i të vlerësohet mundi dhe djersa e tyre fluturimeve kozmike u paraqit në kërkim të realizimit të ëndrrës? në mënyrë shumë skematike e të Pa dyshim që vetëm me fjalë mund thjeshtuar. Mund të kuptohet lehtë se të vlerësojmë se: “koha, mundi dhe sa vështirësi kanë hasur shkencëtarët djersa janë kolosale” (ekonomikisht dhe konstruktorët për zgjidhjen e vlerësimet janë marramendëse). plotë të problemeve. Sa llogaritje dhe sa prova janë bërë deri në zgjidhjen Së treti, në këndvështrimin përfundimtare! ekonomik, çdo fluturim kozmik ka koston e tij: projekti, infrastruktura, 15. Po aty. lëndët e para, ndërtimi i anijes, 16. Po aty. 47 Studime burimet njerëzore, etj., etj… Pra, madhështor të gjithësisë. Mundësinë edhe ekonomikisht kërkohet një dhe aftësinë për ta dëgjuar këtë thirrje investim shumë i madh. Mjaft vende 14 shekullore e kanë vetëm të zotët e të pasura evropiane bashkëpunojnë mendjes. Një nga këto mundësi është për të realizuar financiarisht projekte dituria, që e kanë kërkuar përmes të tilla. sakrificash dhe një vullneti të hekurt. Përfundimisht, që të bëhej i Ndërsa I Gjithëdituri ua mësonte atë mundur depërtimi i njeriut përtej që nuk e dinin (pa bërë asnjë dallim kufijve të Tokës, drejt qiellit, duhej: fetar, racor apo klasor mes njerëzve).  një kohë e nevojshme E kështu, kohë pas kohe, brez pas për të grumbulluar dituritë e brezi, njohuritë mbi botën dhe ligjet domosdoshme; e funksionimit të saj shtoheshin, për  fuqia njerëzore: t’ua lënë trashëgim pasardhësve. “… intelektuale, zbatuese, financiare, Por ju nuk do të mundeni, përveç administrative, etj. me fuqi (nga Allahu).”19 Shihni * * * pra, në “projektin” e publikuar në Tashmë e kemi të lehtë të Kur’an vihet si kusht për t’u zbatuar kuptojmë ajetin Kur’anor në kapitullin “zotërimi i fuqisë”. Sot e kemi të “I Gjithëmëshirshmi”. Ajo çfarë lehtë të kuptojmë se me “fuqi” shohim sot na bën të pohojmë se para nënkuptohet dituria e gjithanshme, afro 1400 vjetësh, në mënyrë shumë aftësitë mendore, intelektuale e fizike precize dhe të përmbledhur, është të qenies njerëzore, burimet e energjisë parashtruar çdo të ndodhte më pas, dhe fuqia ekonomike. “Çdo gjë është në kohën tonë, apo edhe më vonë. krijuar për t’i shërbyer njeriut, ndërsa “Betohem për qiellin (që e kam njeriu për t’i shërbyer Zotit.” (Alija ndërtuar) plot rrugë!”17 - betohet Izetbegoviç) Falënderimet i qofshin Zoti në Kur’an. E më tej: “O grupimi Zotit që i dhuroi njeriut një fuqi të i xhinëve dhe i njerëzve! Nëse keni tillë. mundësi të dilni përtej kufijve të Era e fluturimeve kozmike sapo qiejve e të tokës, depërtoni pra!… ka filluar… Në një kohë kur grekët ”18 Kjo pjesë e ajetit e fton njeriun të e lashtë kishin thurur legjenda për studiojë, të njohë, të gjejë mundësitë dëshirën e njeriut për të fluturuar për të dalë përtej tokës, të gjejë drejt qiejve, në një kohë kur bota rrugët me të cilat Zoti e pajisi qiellin, (Evropa) po fillonte përjetimin e një për të vizituar e shijuar panairin periudhe të errët, në shkretëtirat e Mekës i shpallet Muhamedit projekti 17. Kur’ani, Edh-Dharijat 51:7 (përkthimi i zhvillimit të shkencës, si dhe rrugët e në shqip nga Sh. Ahmeti, 1992). 18. Kur’ani, Err-Rrahman 55:33 (përkthimi 19. Kur’ani, Err-Rrahman 55:33 (përkthimi në shqip nga Sh. Ahmeti; dhe përkthimi nga në shqip nga Sh. Ahmeti; dhe përkthimi nga një grup pranë Darus-Selam, Riad, Arabia një grup pranë Darus-Selam, Riad, Arabia Saudite, botim II, viti 2000). Saudite, botim II, viti 2000). 48 Studime aplikimit të saj. Rezultati i projektit do drite, që e fton njeriun për t’iu afruar. të ishte njohja dhe ekspansioni drejt Është interesante të theksohet se e qiellit. Një tjetër ajet (argument), mjaft tërë historia e progresit të shkencës interesant, që mbështet këtë rezultat dhe teknologjisë është zhvilluar gjendet në kapitullin “Lukman”. dhe po zhvillohet në gjurmët e Lukmani, një plak i urtë dhe i mençur, linjës profetike nga Ibrahimi deri te e këshillon të birin “O djali im! S’ka Muhamedi. Fillon metodikisht me dyshim, se edhe nëse ajo (vepra) vrojtimin, hulumtimin dhe arsyetimin peshon sa kokrra e lirit, e të jetë ibrahimian dhe, me profetët e dërguar fshehur në rrasë guri, ose në qiej apo kohë pas kohe, përvijohen një e nga në tokë, Allahu do ta sjellë atë, se një horizontet e arritjeve njerëzore Allahu është i butë dhe hollësisht në fusha të ndryshme të shkencës i informuar.”20 Pra, vini re, në ajet dhe teknologjisë. Aureola e këtyre bëhet fjalë edhe për veprën, punën (e horizonteve është profeti Muhamed njeriut) “të fshehur” në qiej…, ç’ka me Kur’anin e Nderuar. nënkupton parashikimin Kur’anor që Dijetari islam AbdulMexhid ez- njeriu do të mund të kalojë kufijtë e Zindani polemizon me dyshuesit, Tokës dhe puna e tij do të regjistrohet të cilët, të entuziazmuar nga arritjet edhe përtej saj. shkencore në fushën fluturimeve Sigurisht që nuk mund të lihet kozmike, pohojnë se kjo është goditje pa përmendur njohuria (marifet-i) ndaj besimit në Zot. Nisur nga ajeti e profetit Ibrahim mbi qiejt e 33 i kapitullit “I Gjithëmëshirshmi”, tokën. “Edhe kështu Ibrahimit ia ai thekson se pikërisht në këto arritje mundësuam t’i shohë madhësitë e dhe të tjera gjendet mrekullia e të qiejve e të tokës, për t’u bërë edhe Dërguarit Muhamed, si dhe vërtetimi më i bindur.”21 Por prekja e këtyre i shpalljes në Librin e të Gjithëditurit. dimensioneve, përshkimi konkret i “...Prandaj, hapësira për pushtimin e madhësive të qiejve e tokës, është gjithësisë nga njeriu është e hapur dhe pa dyshim “Mi’raxhi” i pejgamberit atij i mbetet që të lëshohet në Hënë, Muhamed, i cili përbën udhëtimin e Mars e planetë të tjerë... Kur’ani është parë të njeriut në hapësirat qiellore. i pari që lajmëron mbi mundësinë Ashtu si në çdo këndvështrim, për pushtimin e gjithësisë, në kohën social, kulturor e shpirtëror, material kur ka qenë e pamundur të flitet për e shkencor, pejgamberi Muhamed pushtimin. Kjo është dëshmi e qartë përbën një horizont për t’u arritur, se Kur’ani është nga Ai, i Cili di edhe ky udhëtim-mrekulli deri në fshehtësitë e qiejve dhe të tokës.”22 kufijtë e universit përbën një kulm Fluturimet e para, lëshimi i satelitëve, shkelja e njeriut në Hënë, 20. Kur’ani, Lukman 31:16 (përkthimi në shqip nga Sh. Ahmeti, 1992). 21. Kur’ani, El-En’am 6:75 (përkthimi në 22. “Njëshmëria e Krijuesit” Abdul Mexhid shqip nga Sh. Ahmeti, 1992). ez-Zindani, Prishtinë, 1998, f. 454. 49 Studime studimi i drejtpërdrejtë i Marsit, ka në qiej e tokë, Ai që është Zotërues studimi i sistemit tonë diellor e i Dijes. Vetëm nën frymëzimin e më gjerë, janë prova se njerëzimi, Tij gjen zbatim praktika që çon në dashur pa dashur, ka ecur në rrugën zbulimin e së Vërtetës. Allahu e di të e planifikuar, ashtu si edhe Gjithësia. kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen Kjo tregon saktësinë e Kur’anit, çdo e kozmosit dhe të njeriut. E, për ta fjali e të cilit është një argument më orientuar drejt njeriun, i dha Librin vete. S’ka dyshim se Kur’ani është fjala e Qartë-Kur’anin. “Ai është plot e Zotit. E si mund të jenë produkte argumente të qarta në zemrat e të mendjes njerëzore të shekullit VII atyre që u është dhënë dituria. E, (e.s.) projekte kaq të qarta të zhvillimit argumentet Tona nuk i mohon të shkencës, metoda aplikimi kaq kush, përveç të shfrenuarve.”23 progresive, parashikime kaq precize për të ardhmen e njerëzimit?! Si “Ti je pa të meta. Ne nuk mundet të konsiderohet Kur’ani fjalë kemi dije tjetër përveç atë që e njeriut, kur ai në çdo këndvështrim na e mësove Ti. Vërtetë, Ti je i është larg legjendave që mbizotëronin Gjithëdijshmi, i Urti.”24 kohën?! Pa dyshim, projektin e publikoi vetëm Ai që e projektoi 23. Kur’ani, 29/49 (përkthimi në shqip nga Gjithësinë, krijoi njeriun dhe gjithçka Sh. Ahmeti, 1992). 24. Kur’ani, El-Bekare 2:32.

50 Gjuhë-letërsi

95-vjetori i Gjimnazit të Shtetit

Prof. dr. Njazi Kazazi Universiteti i Shkodrës “Luigj Gurakuqi” Departamenti i Gjuhësisë

Abstrakt Nga propaganda zyrtare “Shkolla e vjetër feudo-borgjeze e paraçlirimit u godit rëndë si në përmbajtje, ashtu edhe në metodë”, mbasi Partia e udhëhequr nga Enver Hoxha, përcaktimin e rrugës së zhvillimit revolucionar të arsimit në Shqipëri e realizoi “…në luftën që i bëhej shkollës së vjetër”. Në kushtet e një totalitarizmi të tillë dhe të një politizimi të tejskajshëm “...autorit i lejohet liria e mendimit në trajtimin e historisë, por brenda caqeve ku ajo nuk binte në kundërshtim me disa postulate të ngurtësuara marksiste-leniniste.” Studiues - titullarë të këtyre fushave kanë theksuar se këto shkolla kishin “frymë fetare e klerikale, reaksionare dhe antikombëtare, në shërbim të padronëve të huaj….” dhe se ajo ishte “…shkollë me karakter antidemokratik e mbi të gjitha me një frymë të tërbuar agresive antikomuniste” dhe më poshtë si për merak rithekson “një kështjellë e vërtetë e reaksionit kulturor dhe ideologjik në shërbim të të huajve…. me frymë jo vetëm antipopullore, por, siç thamë edhe antikombëtare.”

1. Hyrje trevën e Shkodrës e kësisoj të japë një ndihmesë modeste në punën onografia “Zhvillimi e këtyre shkollave, për rëndësinë i arsimit të mesëm e tyre në arsimin e kulturimin e Mnë Shkodër (Nga masave të popullit, për përgatitjen fillimet deri në vitet ‘20 të shekullit e intelektualëve që punuan dhe XX)”, shtëpia botuese “Rozafa”, kontribuuan në fushat e ndryshme të Shkodër, 2014, që po paraqesim, jetës, që nga drejtimi i shtetit e deri synon të ndriçojë sadopak historinë si mësues në shkolla të ndryshme të e traditën e arsimit të mesëm në vendit. 51 Gjuhë-letërsi Gjatë këtyre 20 viteve janë botuar - Vehbi Hoti: “Ethem Osmani shumë vepra madhore dhe monografi, Mësues i Popullit” (Monografi), të cilat, në mënyrë të përmbledhur, do “Camaj- Pipa”, Shkodër, 2012. t’i përfshijmë në këtë botim, si: - Mentor Quku: “Historia - Akademia e Shkencave e 100-vjeçare e shkollës së Barbullushit Shqipërisë (më pas ASHSH): Fjalori (1901-2001)”, Shtëpia botuese Enciklopedik Shqiptar (më pas “Lilo”, Shkodër, 2001. FESH). Botim i ri. Grup autorësh. - Iljaz Gogaj: “Shkolla teknike Vëll. 1-2. Tiranë, 2008. Vëll. 3. Tiranë, dhe Harry Trevlye Fultz”. (Botim i 2009. rivështruar). Tiranë, 2010. - Ministria e Arsimit dhe e - Ilir Kanini: “Arsimi në Shqipëri Shkencës (më pas MASH), Instituti i në vitet e Luftës së Parë Botërore”. Studimeve Pedagogjike (më pas ISP): (Zona e pushtimit Austro-hungarez, “Historia e arsimit dhe e mendimit 1916-1918). Tiranë, 2001. pedagogjik shqiptar”. Grup autorësh. - Ludovik Shllaku: “Shkollat Tiranë, 2003. klerikale”. (Vështrim historik nga - Shefik Osmani: “Reflekse fillimet deri në vitin 1924). Monografi. etnopedagogjike”. Vëllimi 1. Tiranë, “Camaj-Pipa”. Shkodër, 2002. 1998. - Pipa, Fehime: “Një shekull shkollë - Shefik Osmani: “Shpalime shqipe”, (1861-1961). “Shêjzat”, etnopedagogjike - Panoramë Romë, 1961, nr. 7-8; 1962, nr. 1-2; retrospektive e mendimit pedagogjik 1962, nr. 3-4; 1962, nr. 5-6; 1962, nr. shqiptar”. Vëllimi 2. Tiranë, 2008. 7-8; 1962, nr. 9-10; 1962, nr. 11-12; - Shefik Osmani - Njazi Kazazi: 1963, nr. 3-4. “Abetaret Shqipe dhe trajektorja e - Smajl Bala: “Historiku i tyre historiko-pedagogjike”. Botim shkollave dhe mësuesit e Shkodrës i MASH dhe i Shtëpisë botuese (1662-1945)” në dy vëllime: Vëll. I, “Idromeno”, Tiranë, 2000. Vëll. II. Shkodër, 2011 - Tomor Osmani: “Komisia - Fiqiret Hoxha “Fletët e Jetës, Letrare Shqipe në Shkodër (1916- Histori pedagogjike ndër vite”, 1918)”. Shtëpia botuese “Camaj- (Historiku i shkollave Ruse, sot Pipa”. Shkodër, 2004 (Rib. 2009, “Skënderbeg”), Botimet “Camaj- 2012). Pipa”, Shkodër, 2010. - Tomor Osmani: “Udha e - Abdullah Poti “Shkollat e shkronjave shqipe-Histori e alfabetit”. mësuesit në Anën e Malit”, Shtëpia Botim i ASHSH. “Ilar”, Tiranë, 2008. botuese “Camaj-Pipa”, Shkodër, - Vehbi Hoti: “Luigj Gurakuqi, 2010. për shkollën shqipe dhe arsimin - Kujtim Shimaj “Historiku i kombëtar”. Monografi. “Camaj- arsimit në Zonën e Bushatit”, Shtëpia Pipa”, Shkodër, 2002. botuese “Pakti”, 2011.

52 Gjuhë-letërsi Ajo që na shtyu për t’i hyrë Pikërisht për të ndriçuar sadopak kësaj pune ka qenë qëndrimi zyrtar punën e mësuesve dhe të nxënësve të i partisë-shtet gjatë 47 viteve të këtyre shkollave, ndihmesën që kanë regjimit komunist. Ky qëndrim dhënë ato në çështjen kombëtare është paraqitur zakonisht: në lënien dhe në edukimin e breznive të në heshtje të këtyre shkollave, në reja, ndërmorëm këtë studim me denigrimin e tyre, pa parë asgjë pretendimin për të vënë në vend atë pozitive tek ato. që është mohuar për gjysmë shekulli, Nga propaganda zyrtare “Shkolla për të zënë edhe ato vendin që u e vjetër feudo-borgjeze e paraçlirimit u takon në historinë e arsimit shqiptar, godit rëndë si në përmbajtje, ashtu edhe në këtë të drejtë të ligjshme që ua japin metodë”, mbasi Partia e udhëhequr ditët e bardha të demokracisë që nga Enver Hoxha, përcaktimin e erdhën te ne. Por, ashtu si për një rrugës së zhvillimit revolucionar të poet tonin të njohur, edhe për mua arsimit në Shqipëri e realizoi “…në “…demokracia nuk është një makinë luftën që i bëhej shkollës së vjetër”. Në elektronike llogaritëse për të gërmuar në kushtet e një totalitarizmi të tillë dhe koleksionet e gazetave dhe të revistave të një politizimi të tejskajshëm “... gjysmëshekullore dhe për të numëruar fjalitë autorit i lejohet liria e mendimit në trajtimin dhe frazat e botuara nga njëri apo tjetri dhe e historisë, por brenda caqeve ku ajo nuk për t’i përdorur si argumente akuzimi.”2 binte në kundërshtim me disa postulate të Natyrisht kemi synuar t’i bëjmë ngurtësuara marksiste-leniniste.”1 të njohur studiuesve të arsimit, Studiues - titullarë të këtyre shkollës dhe të mendimit pedagogjik fushave kanë theksuar se këto shqiptar, si dhe opinionit tonë në shkolla kishin “frymë fetare e klerikale, përgjithësi, disa probleme që lidhen reaksionare dhe antikombëtare, në shërbim me: të padronëve të huaj….” dhe se ajo ishte - Hapjen e këtyre shkollave “…shkollë me karakter antidemokratik (kuadri i të cilave plotësohet në e mbi të gjitha me një frymë të tërbuar fillimin e viteve ‘20 të shekullit XX.); agresive antikomuniste” dhe më poshtë - Programet e tekstet me të cilat si për merak rithekson “një kështjellë kanë punuar; (Kolegja Saverjane dhe Gjimnazi - Punën e mësuesve dhe “Illyricum” - shënimi im - Nj. K.) e nxënësve që dolën nga këto shkolla; vërtetë e reaksionit kulturor dhe ideologjik - Vendin që zinin lëndë të në shërbim të të huajve…. me frymë jo ndryshme dhe formimi teoriko- vetëm antipopullore, por, siç thamë edhe praktik që jepnin ato; antikombëtare.” - Rregullsinë e punës në dokumentacionin shkollor;

1. S. Pollo, Skematizmi-dhunë në historinë e 2. Dritëro Agolli, O tempora, O mores!, popullit, “Drita” 12.5.1991, f. 5. “Drita”, 13.01.1991. 53 Gjuhë-letërsi - Lidhja e shkollës me prindërit studiues të ndryshëm, si dhe një libër dhe njohja e opinionit me rezultatet (i cituar) nga Xh. Repishti e F. Luli e shkollave në fjalë; (me rastin e 50- vjetorit të krijimit të - Punën edukative dhe kulturore tij). Në historinë e Arsimit Shqiptar të shkollës; i kushtohen disa faqe kësaj shkolle. - Botimet për shkollën dhe Hapja e gjimnazit të shtetit në kualifikimin e mësuesve; këtë qytet me tradita të lashta në të - Bazën materiale dhe bibliotekat gjitha fushat, por edhe me kontribut shkollore. në fushën e arsimit kombëtar, ishte Në fund të punimit kemi bërë një një ngjarje me rëndësi në historinë e paraqitje të shkurtër për disa portrete tij, por “ishte edhe nevojë e kohës”.3 mësuesish të shkollave të mesme Është i njohur fakti që Ministria me veprimtari të shquar arsimore e e Arsimit nën presionin e opinionit pedagogjike në fusha të ndryshme, publik të qytetit, që përfaqësohej nga të cilat ishin lënë në heshtje ose një peticion prej 56 nënshkrimesh, i denigruar nga pushteti komunist cili përmblidhte “shtresa të ndryshme për “faje të ndryshme”, ndonëse të popullsisë e nga shumica e lagjeve të qenë mësues në kuptimin e plotë qytetit”4, u detyrua të hapte këtë të fjalës, atdhetarë dhe punëtorë të shkollë shtetërore laike. palodhur, njerëz të ndershëm dhe të Në botimet e sipërpërmendura devotshëm, qytetarë dhe intelektualë tregohet me hollësi edhe lufta, që janë për t’u pasur zili. Në mes të përpjekjet, por edhe kundërshtimet tyre mund të përmendim: Mirash për hapjen e kësaj shkolle. Ivanaj, Gjergj Fishta, Daut Boriçi, Synimi ynë është që t’u japim Mati Logoreci, Ethem Osmani, Isuf diçka për planin mësimor të shkollës, Tabaku, Gasper Beltoja, Rexhep programet me të cilat mësonte, Kruja, Kol Kamsi, Gasper Jakova, nivelin e nxënësve, me aq sa kemi Haxhi Sheh Shamia, At Donat Kurti, mundur të gjejmë të dhëna, për bazën Konsilja Muzhani, Simon Rrota, materiale të shkollës, për personelin Ndue Paluca, Zef Mark Harapi, mësimor etj., duke menduar se Engjëll Ndocaj, Haxhi Hafiz Abaz kësisoj plotësojmë në njëfarë mënyre Golemi, Musa Tabaku, Jusuf Kraja, mangësitë e botimeve të mëparshme etj., etj. për këto çështje. Në informacionin e parë që 2. Gjimnazi i Shtetit-1922 kemi gjetur për hapjen e shkollës, dërguar Ministrisë së Arsimit më Për gjimnazin e shtetit në 13.10.1922, njoftohet se “…më Shkodër, hapur më 1922, është folur dhe shkruar shumë. Janë 3. Xhevat Repishti, Faik Luli: “Gjimnazi i shtetit”, Shkodër, 1972, f. 24-25. botuar shumë artikuj nga autorë dhe 4. MASH, ISP: “Historia e arsimit…”, Grup autorësh, Tiranë, 2003, f. 401 e 403. 54 Gjuhë-letërsi 5.10.1922, Gjimnazin e hapme” dhe Informacioni shtron kërkesën vazhdon “deri sot janë shkrue 29 vetë, për futjen në planin mësimor të 26 në klasën e parë dhe 3 në klasën e lëndës “gjuhë latine” se “një gjimnaz dytë, të ardhur prej shkollave qytetse, tre pa gjuhën latine nuk mund të hapet tuj prej Gjimnazit Françes-kanë, 4 prej qenë se kjo asht landa ma e parë e gjith shkollës tregtare të jezuitëve.” Në një kësaj katëgorije shkollash. Për mësues informacion shtesë tregohet se janë nuk kemi. Ju lutëm mësuesve françeskanë, regjistruar 38 nxënës, prej të cilëve por ata janë shumë të zënë me punë të veta 35 në klasën e parë.5 dhe s’mund ta përballojnë.”6 Lëndët e mësimit u ndanë: Kol Nga informacioni marrim vesh Kamsi - gjuhë shqipe, Kol Margjini për gjendjen shumë të keqe të bazës - histori edhe shkronjë, Ruhi Zeka - materiale, orenditë e vjetra, mjetet matematikë, Kol Kraja - frëngjisht, mësimore shumë të pakta, për të Simon Rrota - vizatim, Luigj Shala cilat në një informacion tjetër do të - shkenca natyrore. Letërdërguesi, kërkohet me hollësi nevoja e tyre, Luigj Shala, bënte punën e drejtuesit duke i bërë lutje Ministrisë që të të shkollës në rangun e nëndrejtorit. jepte një fond për sigurimin e tyre. Janë njohur gjithashtu edhe Mendojmë se është me interes diskutimet e bëra lidhur me gjuhën të sjellim një paraqitje të planit që do të hapej gjimnazi dhe mësimor të plotë me të cilin punoi përpjekjet për të sjellë nga jashtë një gjimnazi në dy vitet e para të jetës së drejtor me autoritet shkencor, dihet tij. Plani mësimor në fjalë miratuar edhe propozimi që iu bë albanologut nga Ministria e Arsimit i përcillet të njohur Maksimilian Lambertz. drejtorisë së shkollës nga inspektori i atëhershëm i arsimit Ismail Anamali. 5. AQSH, F. 6, D. 21, Fl. 4, V.1922. 6. AQSH, F. 699, D. 2; V. 1922, Fl. 2.

PROGRAMA E GJIMNAZIT SHQIP CIKLI I PARË KL. I

E ndamja A Gj. Klasik E ndamja B Gj. Qytetuer Shqip e latinisht 10 orë Shqip 6 orë Gjuhët e gjalla 5 orë Gjuhët e gjalla 5 orë Histori e gjeografi 3 orë Histori e gjeografi 3 orë Njehsim 2 orë Njehsim 2 orë Shkenca natyrore 1 orë Shkenca natyrore 1 orë Vizatim 2 orë Vizatim 2 orë Shuma 23 orë Shuma 19 orë

55 Gjuhë-letërsi

Kl. II

E ndamja A Gj. Klasik E ndamja B Gj. Qytetuer Shqip e latinisht 10 orë Shqip 6 orë Gjuhët e gjalla 5 orë Gjuhët e gjalla 3 orë Histori e gjeografi 3 orë Histori e gjeografi 3 orë Njehsim 2 orë Mat. e viz. Gjeomet. 2 orë Shkenca natyrore 1 orë Shkenca natyrore 1 orë Vizatim 2 orë Vizatim 1 orë Shuma 23 orë Shuma 16 orë

Për të krijuar një ide se ç’kishte Në lëndën e letërsisë i jepej plani mësimor po e ilustrojmë me ato vend i gjerë këndimit, shpjegimit dhe që shkruheshin për lëndën e gjuhës mësimit përmendësh të autorëve shqipe: - Në gramatikë në klasën e tanë, por edhe nga prozatorë dhe parë fillohej me studimin e sintaksës poetë të kohës së mesme të përkthyer (këtë mënyrë të fillimit të mësimit në shqip. Nga autorët shqiptarë do të gjuhës me sintaksën e kemi gjetur të zhvilloheshin: Budi, Kristoforidhi, edhe te tekstet e tjera, madje që në Sami e Naim Frashëri. Se si u klasat fillore; për këtë analizë që i zhvilluan mësimet dhe në ç’nivel qe kemi bërë tekstit të gjuhës nga G. puna e mësuesve gjatë vitit të parë na Mikeli, e gjejmë edhe sot të zbatuar tregon një informacion i dërguar nga në librat e rinj të gjuhës shqipe, klasa drejtori i shkollës për këtë. e dytë dhe e tretë që zbatohet për Natyrisht që po japim në mënyrë herë të parë këto dy vitet e fundit të përmbledhur disa nga problemet në shkollat tona). Qëllimi ishte që kryesore të punës mësimore të ushtroheshin nxënësit në gjuhën edukative gjatë vitit të parë të punës e folur dhe në ortografi. Programi së gjimnazit. Informacioni në fjalë parashikonte dhe njohuri për është prej 6 faqesh të daktilografuara, dialektet. Në klasën e dytë vazhdohej punuar me shumë rregull e qartësi, studimi dhe thellimi i përvetësimit me të mirat e të metat dhe paraqiste të sintaksës, vazhdohej me stërvitje gjendjen faktike pa zbukurime. Këtë të të folurit dhe ortografi, por në praktikë e kemi gjetur edhe në vite këtë klasë fillohej edhe puna për të tjera nga drejtorët pasardhës të realizimin e hartimeve të thjeshta. kësaj shkolle, por edhe të shkollave Nga programi dukej qartë se i jepej simotra të kësaj kohe. Informacioni rëndësi anës praktike të përdorimit të mban datën 3.2.1923, ndonëse firma gjuhës në të folur dhe në të shkruar nuk është e lexueshme plotësisht. dhe pas tyre “do të mësohen rregullat”.7 Nga burime të tjera e dimë se drejtor në këtë vit ishte Xhevat Korça. 7. AQSH, F. 669, V. 1922, D. 3, Fl. 4-9. 56 Gjuhë-letërsi Nga ky informacion mësojmë se: I sollëm këto mendime që - Gjimnazi deri në atë kohë mund studiuesit të krijojnë një ide sa më të të quhej real kurse nga janari e këndej qartë për interesat, metodën e punës, ishin plotësuar mësimet në të dy degët problemet, shkallën e formimit, (real dhe klasik). kulturën, marrëdhëniet me dikasterin, - Kishte shumë mangësi dhe sa korrektë dhe kërkues ishin në punë, vështirësi në plotësimin e mjeteve marrëdhëniet ndërmjet drejtorisë dhe mësimore gjë që “kanë shkatue nji fryt jo mësuesve. krejt të kënaqshëm”.8 Nga viti në vit shkolla erdhi duke - Trupi mësimor, ka punuar mjaft u plotësuar me klasë. Deri në vitin mirë, por bëhen edhe diferencime në 1924-25 kishte klasën e katërt dhe punën e tyre. në vitin 1925-26 kishte edhe klasën - Drejtoria kishte bërë kontrolle e pestë. Drejtori i atëhershëm në në punën e mësuesve dhe në nivelin e pasqyrën e regjistrimit të fillimit të përvetësimit të njohurive nga nxënësit këtij viti shkruan: Nxënës gjithsej janë sipas saj mjaft nxënës paraqisnin nënshkrue 89 të ndarë sipas klasave në këtë dobësi prandaj me ta duhej bërë punë mënyrë: e diferencuar për të arritur shokët, Gjithsej sipas viteve “ndryshe nuk mund të vazhdojmë me to”, theksohet aty. Klasa e parë 32 32 I rekomandon Ministrisë së Klasa e dytë -R- 14 Arsimit që në gjuhët e gjalla është më e -K- 4 18 dobishme që në vend të frëngjishtes të Klasa e tretë -R- 16 16 vihej gjermanishtja ose italishtja, meqë Klasa e katërt -R- 13 nxënësit do të vazhdonin më tepër -K- 5 18 mësimet në Itali e Gjermani dhe më Klasa e pestë -K- 5 5 pak në Francë. 89 - Vlerësonte në mënyrë të veçantë Siç e kemi përmendur edhe lëndën e muzikës, e cila “asht mjeti ma në fillimet e arsimit të mesëm, në efektiv për dëfrimin dhe naltësimin e shpirtit të vitin shkollor 1925-26 hapet pranë nxanësve”,9 dhe kërkon nga Ministria një gjimnazit edhe dega normale. Në një fond për të blerë instrumente muzikore, lajm të drejtorisë së shkollës, me firmë të cilat sipas mendimit të tij, do të jepnin të dr. Mirash Ivanajt, theksohet se frytet e duhura. Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit me Siç kuptohet nga informacioni, tel. nr. 1860, dt. 26.10.1925, lajmëron gjendja dhe pajisja e nxënësve me se pëlqen propozimin e kësaj drejtorie libra ishte shumë e vështirë, prandaj i për çeljen e degës normale në të cilën kërkohej asaj Ministrie që, veç të tjerave, vetëm për këtë vit do të pranoheshin t’u jepte edhe një shaptilograf për të nxënës të klasës së katërt. Mësimet kopjuar disa nga tekstet që u mungonin. fillojnë më 2.11.1925.10 8. AQSH, F. 669, D. 8, V. 1923, Fl. 2. 9. AQSH, F. 669, D. 8, V. 1923, Fl. 2. 10. AQSH, F. 669, D. 47, V. 1925, Fl. 29. 57 Gjuhë-letërsi Duke krahasuar planin mësimor Për të dhënë një mendim të të vitit të parë me këtë të viteve plotë dhe të saktë për përparimin 1924, 1925 dhe 1926 shohim disa e nxënësve dhe nivelin e tyre në ndryshime që më tepër synonin gjimnazin e shtetit e kemi të vështirë në forcimin e shkollës, gjë që në mungesë të materialeve për këtë pasqyrohet në plan dhe në shtimin problem, megjithatë po përpiqemi e lëndëve të reja, kështu sasia e orëve të sqarojmë diçka nëpërmjet javore shkon nga 25-23 në 26-27. Për statistikave dhe ndonjë burimi tjetër. të ilustruar këtë mendim po sjellim Rezultatet e vitit të parë të dy pasqyrat që vijojnë: shkollës ishin këto:

Pasqyrë nr. 1 Nxënës gjithsej Kalojnë Riprovim Mbeten viti 1924-25 37 21 13 3

Lëndët Orë Rendi Dega Shq| L| Fr|Mat|Gjr|His|Shk|Viz|Muz| Javore Kal| Moral| Gjer I Klas 5 5 4 3 2 2 2 1 1 1 - - 26 Real 5 - 5 5 2 2 2 2 2 1 - - 26 II III Real 5 - 5 5 2 2 2 2 2 - - - 25 Klas 5 5 3 3 2 2 2 2 2 - - - 26 IV Real 5 - 4 7 2 2 2 2 2 - - 4 26 * Klas 4 6 3 3 2 2 2 2 2 - 1 - 27

Lëndët Orë Ren- Dega Shq|Fr|Gjer|Lat|Mat|Gjgr|Hist|Shk|Fi di Javore z|Viz|Kal|V.gj |M| Fiz I Klas Real 4 4 - - 3 2 2 2 - - 2 2 2 2 25 Real Klas 4 4 - 3 4 2 2 2 - - 2 2 2 2 29 II III Real Klas 4 4 - - 4 2 2 2 - - 2 2 2 2 26 Klas 3 3 4 - 4 2 2 1 2 - - 2 1 2 26 IV V 3 3 - 4 3 2 3 1 2 - - 2 1 2 26 3 4 3 - 4 2 3 1 2 - - 2 1 2 26 ** 2 3 - 4 4 2 3 - 3 1 - 2 - 2 26

*. ASH, F. 669, D. 47, Fl. 4-5, V. 1925. **. ASH, F. 669, D. 47, V.1925, Fl. 11. 58 Gjuhë-letërsi Riprovimet do të bëheshin Në kuadrin e Gjimnazit ka në lëndët: gjuhë shqipe - 5 nxënës, pasur gjithmonë mësues të nderuar. frëngjisht - 11, histori - 5, gjeografi - 3, Natyrisht për të bërë një listë të tillë 11 matematikë - 1, histori natyre - 5. është tepër e vështirë, mbasi aty Siç duket Ministria e Arsimit dhe renditen me qindra. Por emrat e Dr. inspektorati nuk kërkonte përqindje Mirash Ivanajt, Ndue Palucës, Loro të plotë kalimi dhe notë mesatare të Rashës, Anton Dedës, Kolë Krajës, lartë, parametra të cilat nuk i kemi D. Mozalit, Januz Boliqit, L. Prelës që parë absolutisht në asnjë statistikë të punuan në vitet e para të jetës së këtij shkollave të paraçlirimit, por i kemi gjimnazi do të mbeten në kujtesën e ndeshur çdo herë dhe kanë qenë brezave të nxënësve që mësuan në shifra referimi për të treguar sukseset e këtë Gjimnaz e në Historinë e arsimit arsimit në të gjithë shkollën shqiptare të rrethit të Shkodrës. pas vitit 1944.). Pas provimeve të maturantëve Për të gjykuar sadopak për nivelin të parë në degën klasike e reale, që e përvetësimit të njohurive shkencore u bë në qershor të vitit 1929, që dhe përgatitjen e nxënësve na jep ishte një ngjarje e rëndësishme në dorë një gjykim i Ministrit të Arsimit historinë e qytetit, për të cilën, në të atëhershëm, Rexhep Mitrovica, librin e procesverbalit të provimeve, i cili, në një letër të hapur dërguar është shkruar “Për herë të parë bahet arsimtarëve (letra e dytë e tij), duke në Shqypni në gjuhën shqipe e në trajtuar probleme të të mësuarit në gjimnaze shtetrore provimi i maturës i shkollë, thekson se “mësuesi duhet të gjimnazit të lartë”14, kanë dalë dhjetëra zhvillojë sidomos energjitë natyrore të fëmijës, breza maturantë që kanë kontribuar t’i zgjojë t’i vejë në lëvizje t’i ngacmojë. Rëndësia në fusha të ndryshme të jetës dhe nuk asht me derdhë njoftime të cilat i merr kanë ngritur lart lavdinë e këtij pozitivisht përkundrazi me e sjellun fëmijën të Gjimnazi. vërejë, të kujdeset, të mendojë, të gjejë.”12 Për Në jetën time të gjatë në arsim ilustrim po sjellim një shembull nga kam pasur rastin të njihem më shumë Gjimnazi i Shkodrës: “merrni nxënës personalitete të arsimit që kanë të këtij gjimnazi dhe bëni një pyetje mbi punuar në këtë shkollë dhe do flas historinë. Do të shihni se përgjigja e tij nuk vetëm për dy miq të mi, (njëri prej të do të përmbledhet në të thurun përmendsh cilëve ka kaluar në botën tjetër dhe i të ngjarjes, por ka për t’analizue faktorët e dyti vazhdon punën edhe sot): ksaj, u bën kritikën, ua gjen gabimet dhe jep Ndër personalitet e shquara të nji gjykim mbi përfundimin mbas kapacitetit arsimit, të shkencës dhe kulturës t’arsyetuemit të tij.”13 shqiptare zë vend të nderuar edhe

11. AQSH, F. 669, D. 8, V. 1922, Fl. 9. 14 . Xh. Repishti, F. Luli, libri i cit., f. 11. 12. Po aty, f. 31. 13. Rev. Pedagogjike, f. 29, nr. i posaçëm. 59 Gjuhë-letërsi Prof. dr. Jup Kastrati- “Mësues i U lind në Shkodër, ku mori mësimet Popullit” (me rastin e 100-vjetorit e para, duke kryer gjimnazin (1972). të Mësonjëtores shqipe të Më 1977 ka kryer Universitetin Korçës-1987) dhe “Mjeshtër i Madh e Tiranës, dega matematikë. Ka i Punës” (dekorohet nga Presidenti i punuar për shumë vite në fshatra Republikës në vitin 1999) dhe në vitin të rrethit dhe në vitin 1987 punon 2002, Këshilli bashkiak i Shkodrës i në Gjimnazin e Shtetit, Shkodër, dha titullin “Qytetar nderi”. (Shkollën “28 Nëntori”), i cili ka Përveç teksteve mësimore veprimtari të dendur botuese në universitare dy kanë qenë “fushat e fushën e teksteve mësimore (si zemrës” të Prof. Kastratit: fusha e autor i vetëm dhe me bashkautorësi) albanologjisë, gramatologjisë dhe me 27 tekste të ndryshme, që fusha e studimeve deradiane. përmblidhen në 2700 faqe të llojeve Kështu që, studiuesit të ndryshme me teori, ushtrime etj. 16 seriozë kanë theksuar se, 3. Dy fjalë si mbyllje: gjatë viteve 1956-2003, nga veprimtaria shkencore botuese Duhet të jemi të kujdesshëm e studiuesit të afirmuar të gjuhës në rastet e përvjetorëve të shkollave amtare, Prof. Jup Kastrati, ne të mesme të tjera të Shkodrës trashëguam: si: Medresetë, Kolegji Saverian i rreth 900 studime Jezuitëve, Shkolla Normale e Motrave dhe artikuj të përfshira në Stigmatine dhe Shkolla Normale 14.000 faqe shtypi shkencor (1917) (Për të cilën kemi shkruar në dhe divulgativ, si: traktate, “ZANI I NALTË”, themeluar më libra, monografi, studime, 1923 - Viti V, Nr. 19 (172), f. 44-49.) Në bankat e kësaj shkolle kanë artikuj, kumtesa, referate etj., të mbaruar me qindra e qindra nxënës, botuara në revista dhe organe që pasi kanë kryer studimet e larta, të ndryshme të periodikut kanë shërbyer në të gjitha skajet më brenda dhe jashtë vendit dhe e të largëta të Shqipërisë, të përgatitur thënë me fjalë të tjera ka botuar nga një staf prej qindra mësuesish të talentuar që i kanë bërë nder kombit mbi 35 libra e monografi dhe arsimit tonë. shkencore gjithsej.15 Ndësa i dyti është z. Ahmet I. Boriçi, mësues, drejtues shkolle, didakt dhe botues tekstesh shkollore.

15. Përgatitur për botim në librin “Portrete 16. Po aty, “Një jetë me dinjitet…” (Për të shquara…”, Shkodër, 2017:153-160. mësuesin z. Ihsan Boriçi), f. 247-253. 60 Histori

Një vështrim historik mbi librin “Historia e pashallarëve shqiptarë në Perandorinë Osmane” të Syrja bej Vlorës

Pjesa e II

Dr. Hasan Bello Instituti i Historisë, QSA

Abstrakt Libri i Syrja bej Vlorës “Historia e pashallarëve shqiptarë në Perandorinë Osmane” është një përpjekje modeste për të hedhur dritë mbi një numër të konsiderueshëm personalitetesh, të cilët kanë jetuar, vepruar dhe kontribuar në një shtet perandorak, pjesë e të cilit ishin edhe shqiptarët për pesë shekuj. Në këtë libër jepen të dhëna me karakter të përgjithshëm, të cilat, për hir të së vërtetës, sot mund të quhen të tejkaluara për ata studiues që do të merren me hulumtimin e thelluar të periudhës osmane. Ndërsa për lexuesit e pasionuar të historisë, ato përbëjnë një kontribut të vyer, me informacion pak ose aspak të njohur. Autori shpalos të dhëna me interes për emra të njohur e të panjohur nga historiografia shqiptare. Ndoshta për faktin se për këto personalitete, në vend të arsyes, ka mbizotëruar paragjykimi. Ky libër në dorëshkrim është shkruar në gjuhën osmane dhe së bashku me përkthimin në gjuhën shqipe gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit-Tiranë.1 Ai ka 144 faqe në osmanisht dhe 52 faqe në gjuhën shqipe, të cilat janë përkthyer nga orientalisti Jonuz

1. AQSH, F: S. Vlora, D. 9. 61 Histori Tafilaj. Në inventarin e hartuar nga përgjegjësi i sektorit të dorëshkrimeve turke në arkivin historik, orientalisti Haki Sharofi, shkruhet data e marrjes në dorëzim të këtij përkthimi 26 qershor 1963.2 Ndërsa për kohën se kur është shkruar nga Syrja bej Vlora, ende nuk kemi asnjë të dhënë. Megjithëse ky përkthim në dorëshkrim është në dialektin verior dhe përmbante një sasi të konsiderueshme gabimesh, ne jemi përpjekur që të ndërhyjmë vetëm aty ku ishte domosdoshmërisht e nevojshme. Kjo, sepse dialektet së bashku me përkthimet e realizuara në një periudhë të caktuar janë një pasuri e jashtëzakonshme dhe mbajnë vulën e kohës. Por, nga ana tjetër, për t`i ardhur në ndihmë lexuesit, vitet e kalendarit hënor i kemi konvertuar në kalendarin diellor, duke i vendosur ato në kllapa, pa e prekur origjinalin. Aty ku ka pasur ndonjë term historik osman jemi përpjekur që ta shpjegojmë me shenjën (*) në nëntekst. Ndërsa për disa personalitete, për të cilët ekzistojnë datëlindjet, viti i vdekjes dhe koha se kur kanë shërbyer si kryeministra, ato i kemi vendosur në kllapa.

2. Po aty.

Historia e pashallarëve shqiptarë 17. Maliq Pasha në Perandorinë Osmane II 18. Jahja Efendi 19. Ali Pashë Tepelena nga Syrja bej Vlora 20. Ibrahim Pasha 21. Ibrahim Pasha 22. Ismail Pasha 1. Rexhep Pasha 23. Hasan Pasha 2. Kurd Mehmed Pasha 24. Sylejman Pasha 3. Ahmed Pasha (Dervishi) 25. Salih Pasha 4. Ahmed Pasha 26. Ali Pasha 5. Mustafa Pasha 27. Selim Sati Pasha 6. Selman Pasha 28. Ahmed Efendiu 7. Selman Pasha 29. Is’hak Efendiu 8. Sulejman Pasha 30. Hyjsejn Hysni Bej 9. Ahmed Pasha 31. Shaker Mehmed Pasha 10. Ismail Pasha 32. Mustafa Sherifi Pasha 11. Ahmed Pasha 33. Osman Mazar 12. Arsllan Pasha 34. Sylejman Spahiu 13. Ebu Beqir Bej 35. Sylejman Refat Pasha 14. Tahir Pasha 36. Galip Mustafa Bej 15. Ismail Pasha 37. Ismail Haki Pasha 16. Mahmud Pasha 38. Zeki Pasha

62 Histori

39. Ismail Rahim Pasha Selman Pasha: Është djali 40. Mehmed Pasha i Mehmed Pashës, agë e parësi e 41. Hoxha Hasan Tahsim Gjakovës. Me gradë mirmirani u 42. Aqif Mehmed Pasha emënue mytesarif në Janinë, në vitin 43. Asaf Bej 1148 h (1735). Mbas tetë vjetëvet që 44. Ali Pasha ndej këtu, u transferue si mytesarrif 45. Fehim Bej në Shkup, ku qëndroi për një kohë 46. Nazif Mehmed Pasha të gjatë. Fanatizmi i tij kombëtar 47. Vejsel Pasha qe çfaqë edhe në të nëpër guxim e 48. Vaso Pasha trimni të jashtzakonshme që tregoi; 49. Hamdi Ahmed Pasha gjithashtu u dallue dhe me cilësina si 50. Hasan Haki Pasha një administrator i mirë. 51. Ali Riza Bej 52. Abdyl Bej Frashëri Sulejman Pasha: Elbasanas, 53. Abdurrahman Nasib Efendi nga një familje fisnike. Me gradë mirmiran iu dha funksioni si rojtar (muhafëz) në Zishtovi. Për Mustafa Pasha: Është nga shërbimet e jashtëzakonshme që Janina, i biri i Haxhi Mehmed Pashës. kreu në këtë vend, në vitin 1185 h Tue qenë djalë i një ajani (parësi) dhe (1771) u emënue me gradën vali dashamirë i perandorisë, në vitin 1158 i Janinës, tue u naltësue edhe në h (1745) u emërue mytesarrif në vezirni. Mbrapa vali i Shkupit e Delvinë me gradë mirmirani. Këtu muhafis i Hutin-it. Në vitin 1190 qëndroi për një kohë të gjatë, mandej i h (1776) në Ajnë-Bahti (Sepan), në pushuem erdhi në Stamboll ku vdiq në vitin 1191 h (1777) n’Ohër bashkë vitin 1172 h (1758). Qe i zellshëm, trim me muhafëzllëkun e Hutinit. Mbas tri e njëkohësisht edhe administrator i vjetëvet vali në Selanik; lanë do kohë zoti. Sanxhaku i Delvinës pati qetësinë në dispozicion, mbrapa u dërgue si e duhun për sa qëndroi aty Mustafa muhafiz në Agribug (Eube). Vdiq në Pasha, dhe i madh e i vogël gjithkush vitin 1197 h (1782). Qe trim, i zoti pati për të nderim. dhe administrator i mirë.

Selman Pasha: Në kohën që ishte Ahmed Pasha: Është nga Ohri. në fron sulltan Mahmudi I u gradue E para nëpunsi i tij qe Kapëxhë- mytesarif i Janinës me gradë mirmiran, bash. Për zotësinë që tregoi ndër ndër detyrë që pati gjatë njëzet vjetëvet nëpunësina që pati sidomos për u tregue një administrator i aftë, trimëninë që provoi në vitin 1197 megjithse i egër e i rreptë në punë. Qe h (1782) në krye të trupit ushtarak, trim. Vdiq në vitin 1177 h (1763). si shpërblim nga sulltani, u emënue

63 Histori po në këtë vit me gradë vezirnije si emënue vali në Janinë. Këtë rang e Bashbug në Bugdan (Moldavi), tue mbajtën pjestarët e familjes së tij deri pasë mbi vehte edhe mytesarrifllikun në vitin 1203 h (1788) që u emënue e Ohrit. Një vit mrapa iu dha valillëku vali i këtij vendi Ali Pashë Tepelena. i Halepit. Në vitin 1198 h (1783) Qe njeri i matun e bamirës. La kur ishte në Stamboll iu pre koka, shumë vepra bamirësie. Xhamia e i paditun për disa faje që kishte ba ndërtueme prej tij që mori emnin ndër nëpunësina ma të përparshme. “Xhamia e Arsllan Pashës” në skajin veri-lindor të kalasë së Janinës, në Ismail Pasha: Është nga një vend të naltë mbi liqen, asht një Prishtina. Iu dha grada mirmiranit nga ndërtesat ma të bukra të Janinës. si shpërblim i përpjekjevet të tija të Pranë xhamisë ka nji një medrese e jashtëzakonshme në luftën kundra një teqe Nakshibendishë, ku janë të Rusëvet që filloi në vitin 1187 h varrosun Sheh Jusufi e Sheh Abedini, (1773) ndër ditët e para kur hypi pasardhësit e sheh Aliut, i tarikatit në fron sulltan Mustafai III e që Nakshibendi, për të cilin me tevatur përfundoi me zbritjen e ushtrivet beshet* se ishte një shejt. Pjesa më e ruse deri në Tunë (Danub), mbasi madhe e Bejlerëvet të Janinës zbresin këto shkelën krejt Maxharinë, nga barku i këtij Arsllan Pashës. Vllahinë e Moldavinë; e mbrapa si mytesarrif i Akshehirit u dërgue në *Sipas të dhënave të luftë kundra Bagdatit. Në vitin 1197 transmetuara gojë pas goje. h (1782) muhafëz në Janik, mbas një viti mytesarrif në Bursa ku dhe vdiq. Ebu Beqir Bej: Është djali i Ahmed Pashës, prej Qesrije (Kosturi). Ahmed Pasha: Është i biri I dalë nga Kalemi (i praktikuem në i Mehmed Pashës, mytesarrif i zyrë-J.T.) në moshë të re hyni në Shkodrës. Me ndërmjetësinë e radhë të hoxhallarëvet. Në vitin 1155 Ahmet Pashës, vëllait të tij, u ba h (1742) u emënue financier i vogël mirmiranë e mbrapa, në vitin 1198 i Evkafit* dhe mandej kaloi ndër h (1783), mytesarrif i Ohrit. Nën funksione të ndryshme. Në vitin përshtypjet e kohës bani za në punë 1168 h (1754) historian (dhe kjo ishte të mbrapshta, me thanë ma drejtë, ndër funksjone zyrtare-J.T.), në 1173 ngrejti krye dhe u dënue me vdekje h (1759) Nazir i Tepelenës (shef i në vitin 1201 h (1786). Qe trim. fonderisë së topavet) e në fund tezqerei evvel (një lloj nëpunsije si Arsllan Pasha: Është nga sekretar). Në vitin 1178 h (1764-1765) Janina. Mbasi pati nëpunsina të u pushue, por pa lanë edhe një muaj ndryshme në vitin 1109 h (1697) u u muer prap në shërbim të shtetit si

64 Histori ruznamexhi (historiograf); por për Ismail Pasha: I përkrahun prej shkak ankimesh që u banë kundra tij Mustafa Pashës, vali i Marashit, u u pushue dhe u internue në Limnos. ba Ket’huda i këtij. Dhe prap me Po në këtë vit t’internimit u lirue ndërmjetësinë e tij pati shërbime dhe u emënue tezqerexhi në financë, të ndryshme dhe, për hir të tij, fitoi në vitin 1183 h (1769) sekretar i famë. Kështu në vitin 1215 h (1800) Jeniçerëvet, mbrapa zëvendës çaush- me gradë veziri u emënue vali i bash e në 1187 h (1773) definitivisht Marashit. Në vitin 1216 h (1801) në këtë vend. Mbas do nëpunsish që komandant i ushtrisë që luftuen në pati ma mbrapa, në 1196 h (1781), u Egjipt kundra Napolonit. Në një emënue Muhasebi-Evvel**, në 1197 kohë qe vali i Sajdas. Pak më mbrapa h (1782) Shikki (?) - Sani Defterdar. u pushue dhe iu pre koka, mbasi i qe Në vitin 1209 h (1794) vdiq. Qe i zbulue që kish marrë anën e armikut. zoti në çashtje financash, i drejtë dhe fort i nderuem në kohë të tij. Mahmud Pasha (Zukaogllu): Është nga Elbasani. Me mendimin *Evkafi ishte zyra që merrej me që të tërhiqte prej qeverisë Ali Pashë administrimin e pronave vakëf. Tepelenën u dërgue kahë ana e **Kryellogaritar. Janinës dhe në vitin 1237 h (1821) u nderue me gradë të mirmiranit. Tahir Pasha: Është nga Bilishti. Po në këtë vit u emënue mytesarrif Qe nën komandë të Mehmet Pashës i Elbasanit, ku qëndroi pesë vjet. Në me gradë majori dhe mori pjesë në vitin 1242 h (1826) vdiq. Qe njeri që luftë të Vidinit, ku tregoi trimni dhe kishte dëshirë të bante mirë. gajret. Mbrapa shkoi në Egjypt me Jusuf Zija Pashën dhe për shërbimet Maliq Pasha: Prej një familje e mira që bani këtu iu dha grada e fisnike, u emënue mytesarrif në... mirmiranit. Kur u kthye në Stamboll (?) me gradë mirmiranë. U dallua ushtria perandorake, ai ngeli në si një administrator i mirë. Në Egjipt dhe mori pjesë me gjithë dy vitin 1223 h (1808) u ba mytesarrif vëllaznit e vet, Hasan Pashën e Abdi n’Elbasan. Gjatë nëpunësie prej ma bejnë, në intrigat që i lujti Stambollës se dhjetë vjetësh që pati këtu, la një Mehmet Ali Pasha. Në vitin 1218 h emën të mirë të pa harrueshëm. Në (1803) me pushimin e Husrev Pashës vitin 1236 h (1820) u transferue si qe nja njëzet e tri ditë zëvendës-vali mytesarrif i Iç-Ilit e i Sofjes e mrapa n’Egjipt. Në këtë vit u dogj në një i Qastendilit. Vdiq pas pak kohe që zjarm ku gjeti vdekjen. Qe njeri naiv, qe në këtë vend. natyrë dervishi dhe simpatizues i mexhizubë-vet (posrede).

65 Histori

Jahja Efendi: Erdhi i ri në trashigim, pse iu morën dy vëllezërit Stamboll dhe hyri në saraj. I dhanun e tjerë, u dha mbas plaçke tue qenë pas mësimevet ndoq shkollën e në moshë të re dhe në pak kohë arriti Enderunit dhe u pajis me dituni. me grumbullue një pasuni të madhe U muer dhe me hifz (me mësime dhe me ja bo taraf (partizanë) prej Kur`ani përmenç), në mënyrë që t’i vedit. Vjen një ditë në Tepelenë dhe ndigjohet këndimi i tij i Kur`anit. i djeg të vëllaznit ndër shtëpija të Tue u zhvillue kështu zgjimin e tij, veta. Merret vesht, se kjo vepër e tija u emënue nga ana e Padishahut po dezaprovohet nga bejlerët e tjerë Miftah-aga (ai që mbante çelsat e dhe se këta janë marrë vesht ndër dyerve të sarajit) e mandej Ket’huda vedi për t’a zhdukun Veli beun, i visarit mbretënor 1197 h (1782). largohet prej vendit të vet dhe Mbas katër vjet të këtij shërbimi u shtrëngohet me jetue larg disa kohë. emënue Silahdor perandorak dhe Por në saj të influencës që i ka si shërbeu dhe këtu katër vjet, u sigurue vehtes dhe të parëvet që ka pushue e mbas pak kohe vdiq. Pat fitue ban çka don në rajonin e tij dhe një shkrim të bukur dhe në pak kështu fiton famë dita ditës. Në këto kohë hyni në radhë të kaligrafëvet të kohë mytesel’lim (sundimtar) i famshëm. Ka një vepër të shkrueme Tepelenës asht kushrini, Islam beu, me dorën e tij artistike në xhaminë e të cilit i drejtohet që t’ia lëshonte nën Ajasofjes. juridikcion e protekcion të tij Hormovën dhe Leklin, dy katunde Ali Pashë Tepelena: Ali Pasha të krishtenë. Katunde të krishtenë të asht një vezir, që pati një famë të Shqipnisë së Jugut pranojshin madhe nëpër veprat e tij të mbrojtjen e një personi në za (të jashtëzakonshme që kreu në kohën e zotin) për t’i shpëtue sulmit e sulltan Selimit të III, sulltan grabitjevet të çetavet dhe i pagujshin Mustafajit të IV e sulltan Mahmudit atij personi mjaftë të holla si të drejtë të II. Ma se tridhet e tre vjet sundoi mbrojtje. Ky sistem i dobët i kohëvet në Janinë si vali e si derebej (feudal). primitive e mesjetare vazhdoi për një Ali Pasha ka lindur në qytetin e periodë të gjatë ndër disa vise të Tepelenës në vitin 1157 h (1744). Perandorisë Osmane, sidomos ndër Gjyshi i tij qe mirmiran Ali Pasha, i ato vende të pjellshme e të begatshme cili vdiq historikisht në rrethimin e kufitare me vendet dezerte e shterpë. Korfuzit në luftën që u hap kundra Banorët e këtyne vendevet tue mos Venedikasavet, tue lanë pas vedit tre pasë se me çka me sigurue jetesën e djem. Ma i vogli ndër këta vëllazën tyne, jepeshin gjithnjë mbas Veli beu ma mbrapa u ba Pashë me grabitjeve, në mënyrë që ata të gradë mirmiran tue ngelë pa vendevet të begatshme, të lidhun me

66 Histori tokën e me punën, nuk mund të Pasha ishte martuem dhe kishte dy përballojshin sulmet e atyne djem e dy vajza. Tue i pasë vdekë kjo grabitqarëvet. Në këto vende të grue, u martue së dytit herë me begatshme tue mos mundë me ngreh Hankon (Ismihan-in) të bijën e këtë formë organizimi që shohim Zejnel begut të Mehmed Pashës, nga sot, pranojshin mbrojtjen e një parësi e Konicës. Dhe nga kjo njeriut dhe e paguejshin këtë randë. martesë pati një djalë e një vajzë. E Po kështu dhe Veli beu nën këtë qe, Ali Pasha, të cilit po i japim këtu emën mbrojtësi merrte të holla prej biografinë asht djali që i lindi Veli banorëvet t’atyne dy katundëvet, dhe Pashës nga martesa me këtë gruen e këtë gja ia njehte vehtes një nderë. dytë. Kur vdiq Veli Pasha, Ali Pasha Tue marrë kështu në mall a në të ishte ende një foshnje, në moshën holla nga ato katunde dhe tue çvesh nandë vjeç, i ngelun jetim. E ama e popullin rreth e për qark me anë mori me vedi këtë dhe të motrën e tij çetash që kishte formue n’anë tjetër Shehnisanë 7 vjeç dhe shkoi te i ati. e tue marrë për vedi pjesën ma të Kjo grua ishte guximtare, majme ndër këto grabitje i lindi Veli njëkohësisht edhe intrigante. E beut një ditë dëshira m’u ba i madh. vetmja dëshirë e saja ishte me marrë Qe, i shtyem prej këtij instikti nisët’or revanshin e të shoqit nga bejlerët që konsiderojë si shemër Islam benë që e kishin pague me hye e me banue në ma parë i kishte ba nderë dhe kështu Tepelenë. Prandaj, përherë këtë ide i mer një qëndrim për të shti në sferë frymzonte të birit dhe n’anë tjetër të protektoratës së tij të tanë atë s’rinte duerlidhë, por organizonte qark. Kështu këto dy fuqi marrëveshje me miqt e vjetër e të kundërshtare do të përplaseshin një shoqit. Bejlerët e Kardhiqit të ditë njana me tjetrën dhe njëna prej Gjirokastrës ç’me kohë ishin tyne do të thyhej. Si edhe ngjau. Me n’armiqësi me Ali Pashën, gjyshin e shkas që të shtrohej Hormova, kin Ali Pashës për të cilin po flasim dalun dore, zjarmi i diskordit u ndez tashti, dhe si shenjë e kësaj armiqësie dhe në fund Veli beu, dalë në këtë e kishin përbuzë e marrë nëpër përleshje fitues, vranë Islam benë. këmbë Hankon. Kjo grue, mbushë Vdekja e mytesel’limit, Islam beut, ia në zemër me ndjesina urrejtjeje dhe la shprazët sheshin Veli beut, prandaj shpoge ndaj bejlerëvet e Kardhiqit, ky me një herë kërceu në vend të tij, por e dëshprueme se nuk mund e tue nxjerrë njëkohësisht nga sulltani shfrenonte mllefin kundra tyne, e edhe gradën e mirmiranit, të cilën kapi për qafe të birin, para se me gradë e ktheu në pashë, megjithse ky vdekë dhe e porositi me ngulm t’ia përparim i tij nuk ngelte pa gjetë merte hakun babait të tij. Ali beu (në rezistencë ndër bejlerë të vendit. Veli këtë kohë nuk ash ba ende pashë-

67 Histori J.T.) me ngacmimet e s’amës mori pesëmij grosh atij që t’i sillte kokën e udhën e t’et. Por veprat e tija që Ali beut. Si për çudi Ali beu që merr konsistojshin në prishje të sigurimit vesht këtë vendim të Kurd Ahmed e të qetësisë, i tërhoqën vrejtjen Pashës, sendërgjon një hile, natyrisht Kurd Ahmed Pashës, mytesarrifit pse shuma e premtueme si e majmë (guvernatorit) të Vlorës, dhe prandaj ishte lakmueme prej tij, dhe i çon ky porositi, në mënyrë këshilli të pashës një palë rroba të vetat të shoqnuem dhe me kërcnime, që të përlyeme me gjak dhe kështu shtjen shporrej brigandazhit dhe të kthente në dorë të hollat. Kështu, Ali beu në në Berat ku do t’i jepej një punë e një anë me friksime e kërcnime dhe përshtatshme me pozitën e tij. Ali n’anë tjetër me këto të holla ban për beu i bindet këtij këshilli, vjen në vehte partizanë dhe nisë me i dhanë Berat dhe provoi funksione që i shqetsime Kurd Ahmed Pashës. Në besohet si serqerde për të shtypë sa shtohej forca e brigandazhit t’Ali banditizmin që aso kohe kishte beut aq ma serjoze bahej dhe ndjekja marrë një përpjestim shumë të e gjurmimi i tij prej Pashës, i cili u randësishëm ndër ato anë. Kurd premtonte të holla e privilegje atyne Ahmed Pasha kishte një vajzë dhe që do t’a vritshin e për ma fort Ali beu mendonte se tue u martue armiqvet të tij. Tue e pa ngushtë me të do të shtinte në dorë vedin, Ali beu, nga ndjekjet që i mytesarrifllikun e Beratit që kishte si baheshin e tue mos mundë ma m’u krye-vend Vlorën; bile tërthorazi mbajtë në Tepelenë e rrethe, bashkë kishte fillue t’a çfaqte këtë mendim. me disa partizanë të vet shtrëngohet Por Kurd Ahmed Pasha e gjykoi si me u strehue te Kapllan Pasha, ma të drejtë me i dhanë të binë mytesarrif i Delvinës e shemër e Ibrahim beut, djalit të Kapllan Kurd Ahmed Pashës. Kapllan pashaj Pashës, nga familja e Sinan Pashë çmoi meritat e Ali beu, dhe i dha për Vlorës. Ali beu i zemëruem se nuk grue të bijën e tij Ymmigjylthym-in. mund e realizoi këtë qëllim nuk rrin Dasma u ba madhshtore. Sidomos ma në Berat, largohet prej këtu dhe bukuria e jashtzakonshme e nuses kapë prap rrugën e brigandazhit, dhe ngjalli zilinë ndër shumë veta që e në viset e Tepelenës që i bani si shihnin. Dhe Ali beu, si një provë e qendër veprimi Ali beu mori randësi, mirënjohje ia dha të kunatit motrën e saqë filluen me i ardhë ankime vet Shehnishah hanëmin. Kështu, kundra tij Kurd Ahmed Pashës, i cili krushqia u ba dy anshe. Aso kohe tue kuptue tashma se këshillat nuk lufta turko-ruse vazhdonte; dhe në do t’i bajshin fajde, vendosi me Mal të Zi kishte shpërthye kryengritja, përdorë forcë dhe andekand për të mposhtur atë ishte ngarkue shpërndau ç’pallje, tue i premtue Mehmed Pasha, vali i Rumelisë.

68 Histori Ky bashkë me sanxhak-bejlerë të shti ndër duer të veta edhe Janinën tjerë kishte ftue dhe Kapllan Pashën dhe në pak kohë ia doli këtij qëllimi, me marrë pjesë në këtë ekspeditë. tue u nderue prej sulltanit me gradë Kapllan Pasha në këtë shteg ra në veziri. Ali Pasha tash ma u bind se kurth t’Ali beut, dhe gjet vdekjen. Ali koha e favorizonte me marrë shpagë beu kishte pa kaq të mira prej kundra armiqvet të tij, dhe gjith Kapllan Pashës. Këtij ia detyronte kujdesin e tij e drejtoi kahë ky qëllim. jetën; aq ma tepër i kishte dhanë për Veprat e shpagimit t’Ali Pashës, krye grue dhe të bijën. Kjo vepër gjakatare direkt nga ana e tij ose tërthorazi, e Ali beut kundra bamirsit të tij, janë fort barbare. Bile mund të formon një ndër veprat e tij ma të thuhet se porositë e s’amës i çoi në poshtra. Kapllan Pasha mbronte së vend përtej se duhej. Sepse nëpër tepri Himarjotët, dhe Ali beu lajmoi influencë të jashtëzakonshme që i se Himara do të bahej qendra e siguroi vetvehtes vrau të gjithë ata që lëvizjevet të vjehrrit të tij për i kishin ba ma të voglin dam, i zhbini indipendencë. Ky lajm u ba shkak që me plagë e shtëpi dhe ua shoi vatrat; Kapllan Pasha të dënohej me vdekje. me një fjalë s’la të keqe pa ba. Tue Një ditë, pa zhurmë e pa potere, u zgjanue në një anë rrethin e thirr në Manastir prej valiut Mehmed influencës së vet, në anë tjetër ndau Pashës. Kapllan Pasha ngarkoi Ali Pasha me vehte me pastrue menjëherë, mbas sigurimeve që i dha vendin nga krenët e nga njerzit me dhëndrit Ali beu, u nis e shkoi në influencë që mund t’i kishte Manastir ku me të mbrritun iu pre kundërshtarë dhe nisi punën tue koka, ashtu si e kishte parandi. Ali dërgue ushtarë kundra Ibrahim beu, tue krye në një anë këtë Pashës, dhandrit të Kurd Ahmed poshtërsi n’anë tjetër shkoi në lamë Pashës. E xu të ngratin rob dhe si të të luftës me vullnetarë që mblodh tillë e mbajti në burg deri sa vdiq. Sa dhe aty shërbeu mirë dhe tregoi herë që populli i lutej Ali Pashës t’a trimni, për të cilën meritë nga ana e lironte Ibrahim Pashën, i njohur për Padishahut iu dha grada e Mirmiranit virtytet e tij të mira, Ali Pasha ia bashkë me mytesarrifllikun e shtonte atij vujtjet, ia ndryshonte Tërhallës. Me vdekjen e Kurd turturat deri që ma në fund si thuhet Mehmed Pashës Bash-bug i e vrau me dorë të vet kur mori derbendevet dhe mytesarrif i Vlorës, urdhën të premë prej Stambollës që u emënue këtu mytesarrif me gradë ta lironte, dhe lajmoj Stambollën që Mirmirani dhandri i tij Ibrahim beu, vdiq nga vdekja e natyrshme. Kur e tue iu besue roja e derbendevet Ali mori rob Ibrahim Pashën me grue e Pashës. Ali Pasha me tu emënue me fëmi, kreu dhe një vepër tjetër të Mytesarrif në Tërhallë, u përpoq me çuditshme. Ia mori me dhunë për

69 Histori grue të shoqen Ibrahim Pashës, bijë Misirit, Ali Pasha i ynë shiqon si e si e Kurd Ahmed Pashës që nuk pat me tërhjekë dobi prej vehtes në mundësi ta merrte, si ç’u tha ma bujqësi e në tregti dhe me begatë naltë. Kurse vajzat e Ibrahim Pashës çifligjet e veta, numri i të cilëvet vinte i pat marrë qysh më parë për djemt e tue u shtue ditë për ditë. Me shkase vet e për të nipin. Kështu vu nën të vogla ban për vedi katunde dhe i kambë dhe krushqinë. Influenca e zhndrron këto në formë çifligjesh. Ali Pashës shtohej dita ditës dhe vetë Katundarët tue u dëmtue prej këtyne ai përpiqej ta forconte këtë influencë. vepravet, përgjojshin gjithnjë Zgjanoi rrethin e sundimit të vet deri perëndimin e hyllit të tij. Por me n’Elbasan e deri në Dibër, veç gjithë këtë sjellje, Ali Pasha përpiqej Jenishehrit, Tërhallës, Moresë e me vu rregull e disiplinë në vend dhe Agribuzis (Eubesë) shtiu në suazë të kësaj pune ia arriti tamam si duhet. sundimit të tij dhe vise nga Greqia; Të mos ishte shtye së tepri në vepra djemvet të vet iu solli nga Stambolla barbare, n’intriga e në gjakderdhje grada Mirmiranësh. Myftar Pashën e dhe të mos ndjente një shije sadiste emënoi mytesarrif n’Ajnebahti sidomos në tortura që ia kalojshin (Levpanti) e Veli Pashën në Tërhallë. atyne mesjetare dhe një kënaqsi në Dhe Tepelenasi, kishte paraqitjen e përsëritjen e këtyne torturavet, ai një serqerdeje ushtrie të rregullt si s’do t’ia arrinte atij përfundimi tragjik Mehmet Ali Pasha (i Misirit); prandaj që arriti dhe si pasojë vendi nuk do donte m’e imitue këtë. Mirëpo midis të shihte damin që pau. Një e metë e tyne, si e thekson dhe i nderueshmi dytë e Ali Pashës ishte dëshira e tij historian Xhevdet Pasha, kishte me zhdukë personat me influencë e ndryshim. Mehmed Ali Pasha ma me dinjitet që mund t’i bëheshin fort se ndër punë ushtarake, ishte shemër. Një mend, ku kishte njerëz shumë i zoti në diplomaci e një të këtij kalibri, i hoqi kësaj jete një person jashtzakonisht prudent e nga një ose shpesh, tue përdorë administrator i mirë. Administrimi i intriga, i ndërseu ata kundra Misirit e begatia që i dha këtij vendi shoqishoqt dhe vetë qëndronte si janë prova të dukshme t’inteligjencës spektator. Dikush prej tyne e të zotësisë së tij. Kurse veprat e internohej nga pashaj e dikush prej sjelljet e Ali Pashë Tepelenës i ngjajnë tue mos mundë me ndejë në vend vepravet të serqerdes të një fallange nën kushte të krijueme prej tij, lente bashibuzuke. Në punë të Tepelenasit plang e shtëpi dhe largohej. S’ishin nuk shihet ajo rregull e ai vetëm pasanikët që dëmtoheshin. perfeksionim që bin në sy, në punë të Merrej nëpër kambë dhe pjesa e Mehmed Ali Pashës të Misirit. varfën e popullit dhe përdorej angari Ndërsa ky përpiqet për begati të në emna të ndryshëm.

70 Histori Bukuria e vajzavet dhe gravet ishte patën aq efekt intrigat e Halit faj për to, dhe shtrëgoheshin me efendiut; por mbrapa ato intriga ndej mësheftë, pa pa diell as dritë me dhanë frytin e tyne me ndërhyrjen e sy. Dhe një tjetër mungesë e tij: Me disa ngjarjevet, një ndër të cilat qe përkrahë injorancën. Metodat me të kjo; Ali Pasha çoi në Stamboll dy cilat qeveriste vendin me gjithësi njerëz të tij vullnetarë, Hado Banin e t’arsyeshme, prap jo aq të pëlqyeshme Sylejmanin, për të vra Pasho Begun. nga Stambolli. Por një gja ishte e Këta një ditë shtinë t’a vrasin Pasho vërtetë: Presioni i frytshëm që Begun, kur ky po rrinte pranë ushtronte mbi grekët, në mënyrë që dritares së shtëpisë së tij afër xhamisë për këta ishte e mundur të ngrejshin s’Aja-Sofjes. Por atentati dështoi dhe krye për deri sa të vazhdonte autorët u kapën dhe pohuan fajin e influenca e pushteti i tij. Një paradoks tyne. Kjo ngjarje shpërtheu në bie në sy në qëndrimin e Ali Pashës Stamboll si një bombë dhe iu kalli ndaj grekëvet: Me gjithëse në një anë tmerrin armiqëvet të Sali Pashës, e kundërshtarë i grekëvet dhe i lëvizjes sidomos Halit efendiut. Në Stamboll, së tyne nacionale, në anë tjetër gjithë Ali Pasha kishte partizanët e vet, si punët burokratike t’administratës së Hysejn bej Konicën, Elmas aga vet i kryente me anë të një komisioni Merxhanin, Sheh Sylejman Efendinë i përbanum prej grekësh, mbasi edhe dhe Said Efendi Janinën, të cilët vetë njihte një greqishte vulgare e Stambolli i këtheu në Janinë. E qe kështu mund t’a kontrollonte kjo ngjarje që shpejtoi ndjekjet korrespondencën. Bile punë për t’u kundra Ali Pashës. Si fillim masash çuditë, në një kohë kur nga shqiptarët kundra tij, vetë ai u pushue nga iu hoq besimi, armatosi grekët dhe funksioni që kishte si roje e nisi t’i përdorë këta kundra qeverisë debendevet e mbrapa si prefekt i perandorake. Prandaj ka dhe asish që Janinës; djemt e tij Veli Pasha e Salih besojnë se prej këtu u frymzue Pasha, njeni u pushue nga funksioni shpirti grek për një revolucion, i cili si prefekt i Tërhallës e tjetri si prefekt erdhi tue ngufue dhe tue u forcue i Karli-Ili dhe Mehmed Pasha, biri i dalë kadalë. Në fund, mizoritë e Ali Veli Pashës nga sanxhaku i Delvinës. Pashës u ranë në vesh qeveritarëvet N’anë tjetër dhe Ali Pashës iu të Stambollit. Pasho Beu i Janinës, i kumtue urdhëni që të tërhiqej në mënimë ç’me kohë kundra Ali Tepelenë, në vendlindjen e tij, dhe Pashës u bashkue me Halit efendinë aty të priste fermanin që do të nxirrte edhe ky kundra Ali Pashës dhe ia sulltani. Ali Pasha, i cili Janinën e intriguen përpara sulltanit se ai kishte konsideronte si një maliqane qëllime independence, intrigë kjo që (domen) të vetën, lajmëroi e zemroi sulltanin. Në fillim nuk Stambollin se s’mund largohej andej

71 Histori dhe paraqiste disa shkaqe e korrespondencën me propozim që justifikime. Ky qëndrim i tij u të falej me kusht që të vinte në interpretue edhe më keq, prandaj Stamboll. Hurshit Pasha i lëshoi një këtë herë u vendos të merreshin akt, me të cilin i falej jeta, me kusht masa të rrepta kundra tij. U organizua që të banonte në atë vend e në atë një ekspeditë ushtarake nën komandë rrogë që do t’i caktonte qeveria. Dhe të Hurshit Pashës. U ftuen me marrë kështu Ali Pashaj doli nga kalaja dhe pjesë në këtë ekspeditë dhe krenët e me pesë ose dhjetë njerzit e vet kaloi Shqipnisë së Veriut me fuqina të në ishull të liqenit të Janinës. Por çka veta, mbasi ata me kohë ishin kundra se falja e tij nuk i vinte për hesapë Ali Pashës. Ali Pasha, tue marrë se Halit efendiut me shokë, për shkak punët e tij kishin marrë në thue, iu se mas këndej s’do të mund drejtue Stambollit dhe hyni n’mëshirë t’intrigonte ma kundra Pashës e për falje, por Stambolli nguli kambë t’a ma tepër, por sa të largohej nga shtronte me njojet e Halit Efendiut. Janina Ali Pashaj grekët do të Atëherë Ali Pasha nuk gjeti rrugëdalje ngrejshin krye, e atëherë ndoshta ai tjetër veçse m’u përgatitë për do të dërgohej prap në Janinë dhe rezistencë, dhe kështu nisi kështu do t’i çmohej vlera. Ali Pashaj t’organizojë fuqitë e veta. Megjithse i kishte shkrue Stambollit (sulltanit) ndër investiturat e kryevjetit iu la gjatë e gjerë, se njihte sekretet e prap, me disa kushte, sanxhaku i shoqnisë së mësheftë “Filiqi Etiria” Janinës, por ai tashi ma ishte gati për që kishte organizue revolucionin e rezistencë me forca të veta madh grek e se dështimi i planevet të t’armatosuna. E ky akt i tij këtë herë saj shoqnie varej në qenien e tij në u muer si një revolt kundra sulltanit, Janinë. Mirëpo Halit efendiu kishte dhe u pushue nga valillëku i Janinës, vendosë, sido që të ishte, me zhdukë tue u emënue në vend të tij Mehmed nga jeta Ali Pashan, prandaj s`kishin Pasha, me gradë vezirnie. E që nga vlerë asnjë ndër arsyet që i këtu bindet esenca e konfliktit që parashtronte ai sulltanit për t’u falun. mer mandej formën e një konflikti Propozimet e Ali Pashës edhe pse t’armatosun. Mirë keq, rrethimi i gjejshin një jeh të favorshëm ndër Janinës vijoi dy vjet. Por tue vazhdue disa personalitete të shtetit, intrigantë presioni, njerzit e Pashës po e djallëzor Halit efendiut paksojshin shpërdaheshin, deri sa në vitin e dytë vlerën e fuqinë e propozimevet të të rrethimit nuk i kishin ngelë besnikë saja. Tepelenasi dikur mbrohej ma së veçse pesëdhjetë vetë. Kush i sillte forti dhe nuk kishin ndikim në shpinën Pashës jo vetëm që falej por moralin e tij masat që merreshin edhe shpërblehej. Mbasi punët kundra tij, çfarë do karakterit që të morën këtë përfundim filloi kishin këto masa. Por dezertimi i

72 Histori njerëzvet të tij një pas një e sidomos delje dhe me një varkë kaloi n’ishull. dorzimi i të bijëvet Myftar Pashës, Hyni befas në dhomën ku ishte ndejë Veli Pashës e Salih Pashës dhe i të Ali Pasha, me njerinë ma besnik të nipit Mehmet Pashës ia tronditën tij, Topall Arnaudin. Xhevdet Pasha moralin, dhe tashti ma nuk mund ta (historian turk-J.T.) thotë se por sa mbante atë tenacitet të dikurshëm Mehmed Pasha u fut në dhomë dhe mbasi mosha po i mbushte gati të i kallzoi fermanin shtini Ali Pasha qindat. Se ç’përshtypje bani dorzimi kundra tij, e mandej Mehmed Pasha i të birit në shpirtë të tij, kuptohet me të vetët qëlluen Ali Pashën për prej faktit se nuk i mori kurrë ma në t’u mbrojtun dhe kështu e plagosën gojë emnat e tyne dhe bile iu dhe e vran. Por nga versioni i kërcënohej me vdekje atyne që i historianit Xhevdet Pasha nuk asht e përgojojshin. Kjo psikë e lindun në mundun të mos dyshojmë kur të Ali Pashën, i cili vdiste në dashuni të mendojmë se deri në sa Mehmed të birëvet ma të fortë se çdo gjë Pasha veshi dy gëzofë leshi dhe iu fut tjetër, s’leu dyshim të provoj se sa e befas në dhomë Ali Pashës, ky randë qe për zemër të tij vepra e veprim provon paramendimin e tij tyne. Jeta e efemere që kaloi Ali me vra atë dhe përdorimin e armës Pasha si u vendos në manastir ma parë nga ana e tij. Si do që të jetë, t’ishullit ku u strehue, qe plot kështu ose ashtu, Ali Pasha si dhe dëshprim e shpresë. Pse, tue njerzit që kishte pranë vedit u vranë. shpresue që do të shkonte në Koka e tij, me kokat e tre të bijëvet Stamboll dhe do të falej, mendonte dhe të nipit u shpuen në Stamboll se edhe nuk do të mund e qante nga ana e Hurshit Pashës bashkë me derdin nga shkaku i intrigavet që sihariq të fitores, dhe këtyne që i luheshin kundra tij në kryengritjet. shpjejshin, Silahdar Ahmed agës, Hurshid Pashaj që kishte vendosë Tatar agës e katër shokëvet të tyne u m’e marrë në dorë e që kishte dhanë jepeshin gëzofa prej lëkure zibelinë. dhe akt t’ia pëlqente këtë vepër të Koka e Pashës mbasi u ekspozue, si tijën u tremb prandaj donte t’a vriste; një masë shembullore, jasht Orta- dhe për t’i dhanë çashtjes një trajtë Kapë-së, u varros jashtë Silivri- serioze sendërgjoi edhe një ferman, Kapësë. Trupi që ngeli n’ishull ia në të cilin urdhënohej vrasja e varrosën t’afërmit e tij pranë sarajit Pashës. Hurshid Pasha këtë ferman dhe mbrapa mbi varr i ngrehën një ia dha ish valiut të Moresë Mehmed tyrbe. Historiani Xhevdet Pasha jep Pashës, që e kishte njeri të vetin, dhe këtë gjykim të drejtë për Ali Pashë ja ngarkoi atij vrasjen e Ali Pashës. Tepelenën: “Ali Pashë Tepelena qe Ai mori me vedi pesëmdhjetë vetë, një mizor e gjakderdhës, por ndër veshi një më një dy gëzofa prej lëkure lufta i shërbeu shumë perandorisë.

73 Histori Njëmend meritonte të vritej, por ma mbasi pat vdekun ai. Kur Kurt përpara sido qoftë iu dha rasti të Ahmed Pasha ftoi në Berat Ali bahej i fuqishëm, sa që erdhi në një Pashën, ai ia lypi vajzën për grue, gjendje me i ba ballë vetëm në krye por në vend me ia dhanë këtij ia dha të vet një fuqie armike të madhe. Ibrahim Pashës që e konsideronte Ishte ma oportune të përdorej ma si një i derës ma bujare. Ali Pasha me urti në mënyrë që fuqinë që fitoi u zemrue fort dhe kur gjeti rastin u t’a vente për ballë armikut. Por Halit ngrejt me marrë shpagë kundra tij efendiu, tue mos marrë të hollat që dhe këtë gja e realizoi tërthorazi. Ali lakmonte prej Ali Pashës, i ra pa pra Pasha me këtë mënyrë do të zhdukte në qafë, bindi sulltanin të çojë ushtri edhe sherrin e vet, do të shtinte në kundra tij dhe t’emënoj Hurshid dorë krejt Toskërinë e në ia shihte Pashën serasqer (kryekomandant). gjasën edhe Gegninë. Në vitin 1224 Hurshid Pasha ia hapi grykën tepër h (1808) Omer Pashë Vrioni iku prej fort kuletës. Veç që rropi Rumelinë, Mehmed Ali Pashës, nga Misiri dhe kërkoi të holla me grushta dhe nga erdhi në Berat. Ali Pashë Tepelena visarët e shtetit. Dhe Stambolli i nisi këtë ta përdorë si mashë. dërgoi, tue mendue se por sa të Vrionasi kishte një armiqësi të vjetër shuhej ngjarja e Ali Pashës do të me Ibrahim Pashën, prefektin e dilshin në shesh visarët legjendarë Vlorës, pse e pat largue dikur nga dhe atëherë shpenzimet e banuna do Berati. E tash Omer Pashë Vrioni e t`i viheshin në vend. Kur shpërtheu kishte për detyrë e nder të vepronte kryengritja greke Ali Pashaj duhej të si mbas këshillavet të Ali Pashës, falej dhe të përdorej në këtë tue u për të marrë kështu shpagë kundra lutë që të tërhiqej në një skaj me Ibrahim Pashës, që e mbante për premtim që do të shërbente gjithnjë armik. Omer Pasha ngriti kundra por sa t’i vinte për dore. Por Stambolli Ibrahim Pashës Beratin e rrethet. nguli këmbë në rrethim, tue i besue Ibrahim Pasha tue mos mujtë me i fjalëvet të Halit efendiut, i cili thonte qëndrue forcavet t`Omer Pashës, se kryengritja greke ashtë prodhim i erdhi në Berat dhe u mbyll në kala. provokacionevet t’Ali Pashës e ajo Ali Pasha që ishte një dinak ndërhyen do të shuhet njëherit me trazimin që këtë herë, nxjerr nga kalaja Ibrahim shkaktoi ky. Dhe ma në fund u vra Pashën dhe shëndoshë e mirë e sjell në rrethana të sipërme.” në Vlorë. Omer Pasha kishte në dorë Beratin si zëvendës-prefekt. Por as Ibrahim Pasha: Është nga ky as Ali Pasha nuk mjaftojshin me derë fisnike e qytetit të Vlorës dhe kaq, dëshirojshin m`e hjekë fare nga dhandërr i Kurt Ahmed Pashës, jeta. Prandaj, megjithëse Ibrahim vendin e të cilit e zuri si mytesarrif Pasha kishte gjetë strehë në Vlorë,

74 Histori ata të dy vazhdojshin në veprën e sulltanin e lajmoi se kishte vdekë me tyre kundra tij. Ky, tue mos mujtë exhel të vetin në 1235 h (1819). Ka m`u mbajtë as në Vlorë, vajti e gjeti edhe disa që thonë se me këtë ngjarje strehë në Dukat. Ali Pasha, i cili pau fillon zemërimi i sulltanit kundra Ali se ra ngusht Ibrahim Pasha, ndërhyni Pashës. Me gjithë këtë, qe si qe Ali prap gjoja për t`a përkrahun së tepri Pasha e vuejti dënimin e fajit që bani e mori atë në Janinë. Tashti shemri i në personin e Ibrahim Pashës, si kishte ra në dorë: Ali Pasha e merr mbas maksimës juridike El`xhezau këtë herë dhe e shtje në burg, njeriu mim xhinsilamal (dënimi si mbas në krahnor të cilit rreh një zemër natyrës së fajit). bujare, duhej t`a falte hasmin, të sillej ndaj tij në mënyrë fisnike dhe t`a Ibrahim Pasha: Vëllau i ndihmonte sidomos kur ai ishte në Mahmud Pashës, valiut të Shkodrës. rrethana për t`u ndihmue. Ali Pasha Me qenë se ishte i njaj derës së jo vetëm që nuk u soll kështu kundra vjetër e të njohun iu dha Sanxhaku tij, por kreu një vepër të shëmtuet i Ohrit, dhe në vitin 1211 h (1796), ndaj tij. Vajzën që nuk mujt dikur m`e kur i vëllaj gjeti vdekjen tragjike, marrë për grue, të shoqen e Ibrahim u emënue prefekt i Shkodrës me Pashës, tashti e mori për grue, me gradë Rumeli-pajesi. Në vitin 1218 kunorë vërtetë, por me përdhunë. h (1803) me gradë veziri iu dha Ma parë pat marrë edhe vajzat e tij serasqerllëku i Rumelisë tue mbajtë për të bijt e për të nipin. Në një kohë gjithnjë mytesarrifllëkun e Shkodrës. që fatpremi Ibrahim Pashë, i krrusun Në vitin 1220 h (1805) u bë vali i nën peshë të mjerimit dëneste por, Rumelisë. Një vjet mbrapa iu muer Ali Pasha argtohej në pallat të vet me ky valillëk dhe u la vetëm në Shkodër ish të shoqen e tij dhe me të bijat. si mytesarrif. Vdiq në vitin 1227 h Ibrahim Pasha ishte i njohun për (1812). moralin e tij të mirë dhe që gjithsesi I shërbeu me besnikëri qeverisë kishte fitue simpatinë e dashuninë mbretnore dhe u dallue sidomos për e popullit; prandaj mbarë populli i trimni. lypte hir për të Ali Pashës. Por ky në vend që të mos ja kursente hiret e Ismail Pasha (Pasho): Është veta e shtypte edhe ma tepër. Ma në nga Janina dhe nga parësia e vendit. fund ankimet e popullit mbërritën në Në fillim qe ndër marrëdhanie të Stamboll, e kur Stambolli urdhëroi të mira me Ali Pashë Tepelenën, por lihej i lirë dhe në këtë urdhër nguli mandej u prish me të dhe i ra në kambë, Ali Pasha e vrau, si mbas një dorë të birit të tij Veli Pashës, i cili versioni me dorë të vet e si mbas e emroi Ket`huda të vedin. Kërkoi një tjetri me duer të tjerëvet. Dhe tërthoraz ta falte Ali Pasha, por se

75 Histori fali dhe atëherë iku prej tij e u strehua dhe për shërbim e zellë që dëftoi u prej Mahmud bej Dramës që ishte nderue me gradën Mirmiran. Dhe hasëm i familjes së Tepelenasit. Me në të shuem të kryengritjes së Kretës ndërmjetësinë e këtij beu u përdor qe komandant i ushtrisë që dërgoi në disa shërbime të mbretnisë Mehmed Ali Pasha vali i Misirit deri sa u gradua sillagamxhi-bash dhe këtu bani shërbime mbi veprën (komandant) minatorësh në vitin e shëmtuet të Nehabeut që mori 1225 h (1810). Duke qenë se e një karakter serioz, me pushtimin ndihmoi Halit efendinë në intrigat nga ana e tyne e vendeve të shejtë, kundra Ali Pashës, ky çoi në Stambollë u dërgua kundra tyne me ushtri dy njerëz të vet vullnetarë dhe këta e egjiptiane në Medinë në vitin 1231 qëlluen një ditë në shtëpinë e vet, por h (1815). Mbasi e pastroi vendin se vran. Ismail Pasha shpëtoi mbi nga kryengritësit u emënue muhafiz këtë ngjarje që bani një përshtypje (komandant garnizioni) në Medinë. të thellë, Ismail Pasha me Halit Vdiq në vitin 1240 h (1824). Qe trim, efendinë i dhanë forca intrigavet administrator e i mirëdashun nga kundra Ali Pashës, derisa në fund e qeveria. zhdukën këtë nga jeta. Ismail Pasha pat fitue simpatinë e Halit efendiut Sylejman Pasha: Djali i Ibrahim e të disa personaliteteve të shtetit, Pashë Vlorës. I ngeli trashëgim nga sa që në kohën kur veprohej kundra stërgjyshët mytesarrifllëku i Vlorës, Ali Pashës dhe për të gjallë të tij iu vendlindja e tij. Në vitin 1240 h dha valillëku i Janinës e i Delvinës (1824) iu dha grada e mirmiranit. bashkë me gradë vezirnie. Ju Mbrapa u ba muhafiz i Maçinit e më ngarkue dhe drejtimi i operacioneve pas i Ibrailit. Mori pjesë në luftën ushtarake. Por u zbulue si ushtarak kundra Rusëvet në vitin 1243 h i një turbullimi që ngjau n’ushtri (1827) dhe bani shërbime të mira, në kohë t’operacionevet, prandej u mbas kësaj lufte vdiq. Qe besnik e pushue dhe u urdhnue të shkonte në trim. Filibe, mbrapa u vra 1237 h (1821). Qëndrimi i tij kundra Ali Pashës u Salih Pasha: Djali i Sylejman naltësoi deri në shkallën e vezirnisë, Pashë Elbasanit. Nga një shtëpi e por fundi i jetës i erdhi tragjik. Tue u vjetër e Shqipnisë. I simpatizuem orvatë me zhdukë rivalin e vet dhe ai prej qeverisë, në vitin 1224 h (1809) mbaroi po ashtu. iu dha grada e Mirmiranit. Në vitin 1236 h (1820) muhafiz i Babadagut Hasan Pasha: Kur Misiri u duke pasë si funksion të shtuem zaptue prej Napolonit, Hasan Pasha edhe sanxhakun e Qostendilit, në u dërgue bashkë me ushtri kundra tij vitin 1237 h (1821) muhafiz i Jergojit

76 Histori duke mbajtë gjithnjë sanxhakun e Selim Sati Pasha. Është nga Qostendilit, këtë herë tue iu dhanë Manastiri. I ri shkoi në Misir dhe grada e vezirnisë për mirëshërbimet aty hyri në ushtri deri sa arriti me u e kryeme si shpërblim. Në vitin 1240 ba komandant. Mandej u kthye në h (1824) vali i Tërhallës, mbas dy Stamboll me gradë Mirallaji, në vitin vjetvet i pushuem. Në vitin 1243 1259 h (1843) u ba gjeneral brigade, h (1827) vali në Selanik, në vitin e mbas pesë vjetësh drejtor i shkollës 1245 (1829) prap në Qostendil, në ushtarake, n`atë kohë u dallue për vitin 1247 h (1831-1832) iu dha dhe shërbime të vyeshme sidomos Sanxhaku i Ohrit tue pasë dhe atë të provoi zotësinë e tij me rregullimin e Qostendilit. Në vitin 1248 h (1833) Institutit të Ligjevet. Në vitin 1256 h vdiq. Qe trim, besnik e i zoti në punë. (1840) u emnue vali n`Ajdin, e mbas një viti vdiq. Qe puntor, inteligjent, e Ali Pasha (Masuh-zade): sidomos njeri me kulturë. Duke qenë nga një vend në breg t`Adriatikut dhe i mësuem qysh në Ahmed efendi: Është nga vegjëli në punë detare u ba kapiten Pirlepeja. Këndoi në medrese dhe i një barke tregtare dhe t`u u stërvit doli myderris. Në vitin 1239 h (1823) u praktikue në detë, në kohë të inspektor i Eukatit dhe Mahrexh- Hysejn Pashës u muer me kantjere Urovllasi (një titull në hijerarkinë e detare ku përparoi, deri sa në vitin klerit mysliman-J.T.). Në vitin 1241 1225 h (1810) u gradue si kapedan. h (1825) si u suprimue Oxhaku Në kryengritjen e Ali Pashës, kur i Jeniçerëvet u dërgue në Rumeli nën komandë të Hurshit Pashës qe për me zbulue bektashinjtë, ndej dërgue përtokë një fuqi ushtarake pesë vjet në Rumeli dhe këtu bani nën komandë t`Ali Pashës qe çue shqyrtime e inspektime. Në kthim dhe një fuqi detare për me ruejtë u emënue në nënpunësinë që kishte, brigjet dhe për me i pre Ali Pashës e në vitin 1251 (1835) u ba mulla komunikacionin me anë të detit. i Medinei-munevvere-s (një titull Tue pas ba me vite kapidanllëkun fetar). Në vitin 1256 (1840) vdiq. Qe dhe tue u tregue i zellshëm në çdo njeri me virtyte të mira e i dijshëm. punë, në vitin 1237 h (1821), bashkë me vezirllëkun iu dha funksioni si Is`hak efendi: Prej Narte, djali kapedani-derja (Ministër-Marine). i një hebreu i konvertuem. Is`hak Në Sakëz iu dogj barka e bashkë me efendiu i ngelun bonjak qysh i vogël bark u dogj dhe ai vetë e vdiq. Qe u dha mbas mësimevet dhe tue njëmend i zoti për punë deti dhe mësue disa gjuhë të huaja u emënue trim. dragoman n`arsenal. U ngarkue me marrëveshjen që u hap me anglezët

77 Histori kur flota e tyne kaloi Dardanelet dhe i Sergjisë. Në vitin 1271 h (1854) ankoroi afër ishujvet. Në këtë rasë Kryetar i Komisionit të zimemat- tregoi shërbime të jashtëzakonshme. evet (borxheve). Në vitin 1275 h Mbrapa u emënue si mësues i (1858) vdiq. arabishtes në shkollën mbretnore t`inxhinierisë navale. Tue pasë mbi Mustafa Sherif Pasha: Djalë vedi gjithnjë këtë funksion u ngarkue i Mehmed Asaf Pashës, nip i Gazi me inspektimin e fortifikimevet që u Mehmed Pashë Shkodranit. Lindi në pa e nevojshme të ndërtoheshin në vitin 1221 h (1806). Tue qenë pinjoll Rumeli e n`Anadoll 1232 h (1816). i një dere fisnike u ba vali i Shkodrës Në vitin 1239 h (1823) u emënua me gradë Mirmirami, mbas dy dragoman i Divanit Humanjunit vjetësh vezir. Pati sanxhaqet e Beratit (Këshillit Mbretnor). Pati nënpunësi e t`Ohrit për shërbimet e mira që të ndryshme e në vitin 1247 h bani në kryengritjen e Ali Pashës për (1831) u emënua profesor në ma tepër u ba dhe Serasqer. Në vitin shkollë t`inxhinierisë. Në vitin 1251 1245 h (1829) serasqer i Vidinit dhe h (1835) vdiq. Qe njeri me kulturë korri suksese në luftën kundra Rusisë të gjanë, shkroi vepra dhe ka një me 40.000 trima që kishte me vedi. tekst (koment) të Kur`anit. Pat një Në vitin 1262 h (1845) vali i Bollusë zotësi të madhe në paleologji, njihte e i Kastamonusë, në vitin 1263 h gjuhët arabe, perse, greke, frënge, (1846), vali në Sejdar e një vjetë hebraishte, latinishte. mbrapa n’Adana e n’Marash. Në vitin 1268 h (1851) u pushue. Prap Hysejn Hysni bej: Është i marrun në shërbim në vitin 1269 prej Konice. Mbasi kreu studimet h (1852), u emënue vali në Hersekë, e nevojshme hyni në shërbim mandej në Konja në Xhezaizi-Bahri- të qeverisë deri sa u rradhue në Sefid, në Halep e ma në fund në vitin mes të ylemave. Në vitin 1240 1274 h (1857) vali në Izmir. Në vitin h (1824) financier i Haremejnit 1275 h (1858) Shejhulharem (një (Meke-Medine), mbas dy vjetëvet titull nderi fetar). Ndërsa në vitin Ruznamexhi i dytë. U ndodh dhe 1276 h (1859) vdiq në Medinë. Asht i ndër të tjera nënpunësina, deri sa në varrosun në Bakia. Njeri me kulturë, vitin 1259 h (1843) vdiq. Qe njeri administrator i mirë e trim. Qe dhe puntor dhe dashamirë i kulturës. Shejhulumzera.

Shakir Mehmed bej (Myfti- Osman Maz`har Pasha: Zade): Tue qenë nga një familje e Duke qenë nga ymeratë asht emnue njohun dhe notable përparoi shpejt mytesarrif i Shkodrës, në vitin 1265 dhe në vitin 1249 h (1833) u ba halife h (1848) iu dha grada e vezirnisë. Në

78 Histori vitin 1270 h (1853) vali i Selanikut, i Tregtisë dhe në krye të javës u mbas dy vjetësh i Tarabullusit ngarkua me mision në Moldavi, në (Tripoli), në vitin 1275 h (1858) vali i këthim Ministër Lufte, në vitin 1267 Shkupit. Vdiq në vitin 1277 h (1860). h (1850) anëtar i Këshillit të Naltë, Kudo që shërbeu ia doli me sukses më 1268 h (1851) vali në Bursa, mbas dhe fitoi famë. tre muejsh i pushuem. Prap u muer në shërbim vali në Halep, n`Izmir, Sylejman Spahiu: Nga parësi e Sham e në Bursa. Në vitin 1276 Shqipënisë, i njohun për trimni. Në h (1859) u pushue prap. Antar në vitin 1255 h (1839) u ftua në Stamboll Këshillin e Tanzimatit, në vitin 1277 dhe tu iu çmue merita u emënue në h (1860) vali n`Edrene. Në krye të regjiment të Bosnjes. Në vitin 1258 javës u pushua. Prapë vali në Vidin, h (1842) u transferue në Vranie, në në vitin 1280 h (1863) vali n`Edrene. vitin 1262 h (1845) në Varna. Vdiq Vdiq në vitin 1281 h (1864). I matun, kur po kthehej prej këtu. xhentil, poet e njëkohësisht i zoti.

Sylejman Refat Pasha: Është Galib Mustafa Bej: Është i biri djalë i Arnavut Mustafa agës. Në të i Ismail Pashë Leskovikut, ka lindë ritë e tij ka hye n`Enderun dhe t`u në vitin 1245 h (1829). Mbasi bani u dëftye i zgjuet u ba, në një kohë studimet në vend të vet, erdhi i ri të shkurtër Çokadar në vitin 1247 në Stamboll dhe hyri në Mektubi-i h (1831). Në këtë kohë u suprimua Sedaret (zyrë e korrespondencës së jeniçerllëku dhe u formua ushtria kryeministrit-J.T.). Në vitin 1268 h e re e Sylejman Refat Pasha, mbasi (1851) divan-qatib i Veli Pashës ma qe marrë me mësime si shumë të vonë kaloi kajmekam në Banallukë, tjerë u ba kapiten në ushtri 1245 h qatib në ushtrin perandorake, (1829), në pak kohë major, kolonel, mandej antar i këshillit doganor gjeneral brigade e ma në fund e në vitin 1283 h (1866) financier gjeneral divizioni 1258 h (1842). (llogaritar) në Doganë. Vdiq në këtë Në këtë gradë të fundit u emënua vit. Qe poet. edhe Kryetar i Dari-Shura (Këshillit të Shtetit). Dy vjet mbajti në këtë Ismail Haki Pasha: Njihet funksion e mandej me gradë veziri, me mbiemnin Shehsivar-zade derë u emënue kryetar i Mexhlisi-Valasë e vjetër në Leskovik. Erdhi i ri (Këshillit të Naltë) e në vitin 1261 në kryeqytet dhe hyni në shërbim h (1845) serasqer (ministër lufte). të qeverisë. Mbas pak kohe Mbas një viti u pushua, por mbas Kapëxhëbash, Mirmiran dhe mandej pak ditësh u emënue ambasador në kajmekam në Çëllder. Në vitin 1271 Paris, në vitin 1264 h (1847) Ministër h (1854) me gradë vezir muhafiz në

79 Histori Kars. Dhe mbas një viti vali në Van, Xhezairi-Bahri-Setid (n`Arkipelet) e në vitin 1276 h (1859) i pushuem. Po mbas tri vjetësh në Halep. U pushue, në këtë vit vali në Halep. Në vitin por prap në vitin 1273 h (1856) 1278 h (1861) vali në Harput, në u emnue vali n’Edrene e në vitin vitin 1279 h (1862) vali në Erzurum, 1274 h (1857) në Silistre. Mbas një mbas një viti pushue. Në vitin 1282 h viti u pushua, por prap u muer në (1865) vali në Prizren, mbas tri vitesh shërbim pa kalue shumë kohë si vali pushue prapë 1285 h (1868). Vdiq në në Selanik, e në atë vit në Kretë, në vitin 1289 h (1872) në Stamboll në vitin 1278 h (1861) në Tërhallë, në një kohë që ishte i pushuem. Qe i vitin 1283 h (1866), mbasi qe pushue zoti, i sjellshëm e atdhetar. një herë në Kastamonu, mandej në Bursa prap në pushim, mbrapa vali Zeki Pasha: Mbasi bani në Prizren. Në vitin 1288 h (1871) studimet, erdhi në kryeqytet dhe anëtar në Këshill të Shtetit mbrapa punoi në disa nënpunësi civile. Mori Kryetar i Gjyqevet Ndëshkimore, gradën e Mirmiranit, sundimtar prap mandej anëtar i Këshillit të në Meke, mytesarrif në Sivas e Shtetit. Në vitin 1292 h (1875) vdiq. në Lazistan. Vdiq në vitin 1290 h Bujar, elegant dhe i dhanun mbas (1873). Qe i zoti e njeri aktiv. qejfevet.

Ismail Rahmi Pasha: Është Mahmud Pasha: Është djali djali i Veli Pashës, të birit të Ali Pashë i madh i Mustafa Pashë Shkodrës. Tepelenës. Kur iu vra i gjyshi dhe në Lindi në vitin 1240 h (1824) dhe me këtë rasë dhe i ati e sollën në Stamboll qenë se ishte nga një derë bujare e bashkë me Mahmud beun, vëllanë e njohun si zakonisht u nderue me vet. Mbas një kohe në vitin 1246 h gradë të Mirmiranit dhe në vitin 1274 (1830) u ba Kapëxhëbash dhe tue h (1857) mytesarrif në Menteshe, plasë në këtë kohë lufta u dërgue me një vit mbrapa në Lazistan me gradë shërbim në ballë të luftës. Edhe pasi Bejlerbej i Rumelisë, mandej n’Ajdin, që provoi zell e besnikëri si në luftë n’Mush, n‘Islimuje, në Jenipazar, e dhe në kohë paqe, në vitin 1257 h ma në fund në vitin 1284 h (1867), (1841) u ba Mirahori II, si u suprimue në Hersekë, ku vdiq mbas dy ky vend ngeli në dispozicion dhe vjetëvet. Është i varrosun në Mostar u emnue më tej Bash-Baki-Kollu. në xhami të Karagjozit. Qe një zotni Në vitin 1264 h (1847) mytesarrif trim e dashamirë i mbretnisë. në Tërhallë e në këtë vit me gradë vezirnie u emënua vali në Trabzon, Hoxha Hasan Tahsin efendi: n’at vit në Edirne, mbas dy vjetësh Hoxha Tahsin efendiu qe djali i një në Janinë, në vitin 1268 h (1851) në kadiu dhe lindi në vitin 1227 h (1812)

80 Histori në Filat të Janinës. Vitet e para i kaloi reja dhe prandaj tue u interpretue pranë t`et dhe mësoi pranë tij, mandej ligësht hapja e këtij universiteti, më erdhi në Stamboll, hyni në medrese në fund u mbyll në kohë kur ishte dhe mbasi kreu këtu shkencat e nalta kryeministër Ali Pasha. Tahsin doli myderriz. Fill mbas luftës së efendiu me shokun e tij u cilësuen Krimesë kryeministri Reshid Pasha (i si të pafe dhe për këta s`ngelte tjetër madhi) për të provue se turqit do të veçse m’u tërheqë në një skutë e hyjshin në rrugë qytetërimi dhe për mandej me zhvillue prap aktivitetin të përgatitë për këtë qëllim elemente e tyne në qoftë se ata mendje me njohuni të reja, për të cilët kishte shkurtër ishin përmirsue në gjykimet nevojë shteti, dërgoi në Paris disa e tyne. Dhe kështu bani Tahsin studenta osmanlli ndër të cilët ishte efendiu. Filloi me dhanë mësime në dhe Tahsin efendiu. Ky megjithëse ndërtesën përballë Portës së Naltë kreu atje studimet që duheshin nuk që sot asht Medresetul`hatlatinë i konsideroi këto të mjaftueshme (Shkolla e Kaligrafëvet). Mirëpo dhe ngeli në Paris me mendim që ishte i dëshpruem tepër, pse s’mund t`i çonte edhe më përpara njohuritë e përmirsonte opinionin e popullit e tij. Qeveria e emnoi imam në dhe kështu i mbushun në këtë ambasadën osmane. Tahsin efendiu dëshprim vdiq në vitin 1298 h (1881), që shtini në dorë një rasë të tillë, iu tue pas kalue moshën 70 vjeç. Është kushtue mësimevet të shkencavet i varrosun në varrezat e Erenkojit. të natyrës, të fizikës, kimisë, të Ka disa përkthime me përmbajtje gjeologjisë e të minerologjisë, shkencore, disa vepra të vetat mbi shkenca që asokohe gadi gadi ishin fizikë e filozofi si dhe disa poezi. të panjohura për botën turke dhe i Veprat e shtypuna të Hoxha pajisun me këto mësime u kthye në Tahsinit janë këto: “Bazat e kryeqytet. Dinjitarët e shtetit çmuan Kozmografisë”, “Psikologji”, zotësinë e tij dhe e emnuan rektor në “Misteret e ujët dhe t’ajrit”, “Gjeneza universitet që u hap rishtas, një ndër ose krijimi”. profesorët e këtij universiteti qe dhe Me mburrje vë këtu një vjershë Xhemaludin Afgani, fama shkencore të tij që asht fort e njoftun: e të cilit kishte marrë dhenë. Krejt Të librit të rruzullimit fletët janë ndryshe nga tjerët, nga ata me distancat e panumrueme horizont të ngushtë mendojshin Rreshtat e ngjarjevet të kohës Hoxha Tahsini e Xhemaludin Afgani, janë shekujt e pakufizuem. të dy të pajisun me idena liberale E trupëzueme, por me kuptim e moderne. Por edhe ambjenti në këtë botë asht çdo qenie. nuk ishte akoma i përgatitun sa që të bluente mendime këso dore të

81 Histori

Aqif Mehmed Pasha: Është Ali Pasha: Është prej Gucije. djali i Veli beut derë e vjetër e Mbas luftës Ruso-Turke 1293 Shqipnisë. Ka lind në vitin 1238 h h (1876) tue pa se vendi i tij me (1822). Mbasi u begat me dije hyni në rrethe do t`i jepej Malit të Zi, u shërbim të qeverisë dhe në radhë të revolute kundra qeverisë dhe me hoxhallarëvet. Në vitin 1265 h (1848) një grusht patriotësh arriti për hir ka hy në sekretari të Kryeministrisë. të këtij akti me i fitue disa vende Mbas pesë vjetësh u ba mytesarrif i qeverisë osmane. Ju çmue kjo vepër Shkupit me gradë Mirmirani. Në dhe si u mbyll konflikti me Malin e vitin 1275 h (1858) u naltësue në Zi iu dha grada e Mirmiranit e ma gradën e vezirit dhe u emënue vali i mbrapa u muer n’ushtri me gradën Selanikut e mbrapa i Janinës. Mbrapa Mirliva (gjeneral brigade). Në vitin në dispozicion. Prap vali ndër shumë 1305 h (1887) ra dëshmor në një vende të mbretnisë deri në vitin ngjarje (?). Qe jashtëzakonisht trim 1289 h (1872). Në këtë vit u ftue e patriot. Tue iu çmue shërbimet që i në kryeqytet si Kryetar i Këshillit të kishte sjellë mbretërisë me urdhër të Shtetit, mbas dy vjetëvet u pushue, në sulltanit iu ngreh mbi varr një tyrbe. krye të dy ditëvet të pushimit iu kthye nënpunësia, në vitin 1302 h (1884) Fehim bej: Është nga ylematë. prap u largue, prap u muer dhe u çue Në koh t`Abdylazizit u muer në si vali në Xhezajiri-Bahri-Sefid mbas pallat si tyfekxhi. Mandej doli jashtë nandë vjetëvet në këtë nënpunësi u Stambollës me funksion nënprefekti, kthye në Stamboll i pushuem, mbas tue u ba mbrapa prefekt. Në një pak kohe vdiq. Ka dijtë frëngjisht kohë qe edhe zëvendës vali në Sajda. e greqisht, ka qenë xhymert e Vdiq në vitin 1307 h (1889). Qe trim njëkohësisht administrator e poet. e dashamirë i perandorisë dhe një administrator bajagi i mirë. Asaf bej: Është djali i Ismail Pashë Tepelenës. Tue qenë pinjoll i Nazif Mehmet Pasha: Është një dere të vjetër e me za të Shqipnisë, nga Manastiri, mbasi u pajis me iu dha grada e Mirmiranit dhe mbasi kulturë dhe arriti sa me qenë i zoti me u përdor në disa shërbime qeveritare u marrë me çashtje korrespondence, u ba kryetar i Bashkisë së Yskydarit hyni në shërbim të qeverisë si (Stamboll) në tetë nandë vjet që sekretar, tue u emërue ma mbrapa mbajti këtë funksion, arriti me pasë si Divan-Qatib (sekretar i Ohrit) i gradat Rumeli-Pajesi e mandej Bálá. Serdar Omer Pashës. Kështu mori Mbrapa doli në pension dhe në vitin gradën e Mirmiranit dhe u emënue 1305 h (1887) vdiq. Qe i pasun, mytesarrif i Shkupit, ku qëndroi për shumë simpatik e me virtyte të mira. një kohë të gjatë. Tue i pasë shërbye

82 Histori me zellë perandorisë u nderue me Vaso Pasha: Është prej gradë të Bejlerbeut. Mandej u ba Shkodre. Hyni në shërbim të mytesarrif i Kudsit (Jeruzalemit), qeverisë si funksionar drejtësie, ku por pak mrapa u pushue. Në vitin mandej u ba antar gjykatorje. Në 1293 h (1876) me gradën e vezirnisë vitin 1293 h (1876) u emënue antar i u emënue vali në Kosovë e në vitin Komitetit Administrativ në Hersekë. 1296 h (1878) Ministër i Vakufevet Si këtu ashtu dhe ndër funksione perandorake. Mbas disa muajsh u tjera që pati punoi me drejtësi e zellë, la në dispozicion, u muer prap në prandaj në vitin 1300 h (1882) u shërbim dhe u emënue vali n’Izmir e nderue me gradë veziri dhe u emënue ma në fund, në vitin 1305 h (1887), gurvernator i Libanit, vend ky që vali në Siri, ku mbas dy vjetësh kishte një karakter administrativ vdiq. Qe një administrator i mirë, të posaçëm. Në këtë post qëndroi shkrimtar, modest dhe i dhanun dhjetë vjet dhe dha kontribut të mirë mbas qefevet. Kur qe në Shkup në detyrën e tij. Vdiq në Liban, në mytesarrif pat lanë aty një emën të vitin 1300 h (1894). Qe i drejt dhe mirë. i zoti i punës. La të shtypun një vepër me vlerë e titullume “Shqipnia Vejsel Pasha: Hyni i ri në e Shqiptarët” e cila u përkthye prej shërbim t’ushtrisë dhe shërbeu Danish bej Prishtinës dhe u botue. n’armatë të tretë dhe në Bosnje. Provoi se ka merita e zotësi, dhe Hamdi Ahmed Pasha: Hyni shkallë shkallë u gradue deri sa në në shërbim t’ushtrisë dhe nga meritat vitin 1284 h (1867) u ba major. Në e zellin e tij të jashtëzakonshëm, luftë kundra Rusisë dhe ka ana e shkallë shkallë e në pak kohë u Bosnjes bani shërbime të çmueshme, gradue një herit kolonel, mandej prandaj u gradue kolonel, mandej gjeneral divizioni e mbrapa në vitin gjeneral brigade, komandant në 1279 h (1862) myshir (marshall) i Shëpka e gjeneral divizioni. Mbrapa xhandarmërisë. Mbrapa shërbeu në u përdor në shërbime të ndryshme armata të ndryshme, u ba Ministër në armatën e tretë e të dytë, në vitin i Xhandarmërisë, vali në Prizren, 1302 h (1884) u ba marshall, qëndroi prap për së dyti herë Ministër i gjashtë vjet dhe tue qenë se në këtë Xhandarmërisë e mandej vali në kohë u smue u kthye për t’u mjekue Bosnjë me gradë veziri. Ma vonë në Stamboll, por mjekimi nuk i solli vali në Selanik, për të tretën herë ndonjë dobi. Kështu, vdiq në vitin Ministër Xhandarmërie e mbas një 1309 h (1891). Qe trim, i shkathët e viti komandant në Selanik 1245 h dashamirë i perandorisë. (1829). Disa kohë mbrapa u emënue kryetar i Komisionit të Emigracionit

83 Histori në Anadoll dhe tue qenë në këtë me gradën Bala. Vdiq në vitin 1313 shërbim vdiq në Bursa në vitin 1312 h (1895). Është i varrosun në Ejup h (1894). Qe trim e administrator i Sulltan. Qe merakli me mbledhë mirë. libra me vlerë, i zoti e patriot.

Hasan Haki Pasha: Është Abdyl bej Frashëri: Djali i djali i Mustafa Pashë Shkodrës. Ka Halid bej Frashërit e vëllau i madh lindë në Shkodër në vitin 1242 h i shkrimtarit osman Shemseddin (1826). Tue qenë në moshën njëzet Sami beut. Mbasi ndoqi mësimet do vjeç, me gradë Sanije ka hye në zyrë kohë mbrapa i vdiq i ati e mbrapa të korrespondencës së Ministrit e ëma. Abdyl beu atëherë u vendos të Jashtëm. Në vitin 1278 h (1861) në Janinë për të sigurue jetën e vet e mytesarrif në Midili (Mitelenë), të vëllezërvet që i kishin mbetë mbi mbas dy vjetësh në Rodos e mbrapa krye. Në Janinë u muer me studime, ndër disa vende të tjera. Në vitin e n’anë tjetër dhe me sigurue 1292 h (1875) u nderue me gradë gjallninë. Në këtë ngushtie arriti të veziri dhe u emënue vali në Van. Në mësojë arabisht, persisht, frëngjisht vitin 1304 h (1886) vali në Selanik, e greqisht. Kur lindi çashtja e kufirit mbas dy vjetësh antar i Komisionit me Greqinë e kur grekët mësyen në për Punët Botore, në vitin 1305 h kufi, ky me disa shokë të vet filloi (1887) vali në Halep. Në vitin 1313 përpjekjet e tij dhe për të provue se h (1895) u pushue dhe në këtë vit Janina e Preveza nuk i takojshin n’as vdiq. Dinte arabisht, persisht e një mënyrë Greqisë, bani një udhëtim frëngjisht, i zoti me shkrue si prozë n’Europë për t’ardhë në kontakt ashtu dhe vjershë, poet, inteligjent e me kabinetet e Europës. Përpjekja administrator i zoti. e tij dha fryt dhe ato vise të bukra i ngelën mbretënisë osmane. Për t’u Ali Riza Beu: Djali i vogël i ba ballë kështu provokacionevet të Mustafa Pashë Shkodrës. Mbasi serbëvet e të malazezëvet hyni dhe mësoi zakonisht dhe fitoi dinjitet në lidhjen që u formue në Prizren. filloi në seksion të korrespondencës Por tue u interesue ligësht qëllimet e së kryeministrisë. Në vitin 1283 h kësaj mbledhje nga disa shpifarakë e (1866) u martue me Hajrie Hanëmin dashakeqë, u mbaj i mbyllun tre vjet vajzën e Mehmet Ali Pashës, valiut në kala të Prizrenit dhe i internuem të Misirit. Pak kohë ma mbrapa u afër dy vjetësh në Ballëkesir e në emnue sekretar korrespondence e Bandërma. Në vitin 1303 h (1885) u mandej antar i Këshillit të Shtetit. Në fal prej sulltanit dhe mbas pak kohe u këtë nëpunësi qëndroi për një kohë emënue antar i Këshillit Bashiak (në të gjatë dhe herë mbas here u nderue Stamboll). Kur ishte i mbyllun në kala

84 Histori të Prizrenit pat marrë një sëmundje e Rodos. Në Janinë kryetar i Këshillit cila erdhi tue i rëndue gjithnjë deri sa të Diktimit të degës civile, mandej në vitin 1310 h (1892) vdiq; u varros n’organizimin e gjyqevet iu nderue në Merdivenkoj. Qe jashtzakonisht titulli e iu ba kryetar i gjykatës së inteligjent e dashamirë i perandorisë shkallës së parë. Në vitin 1305 h me plot kuptimin e fjalës. (1887) u pushue por pa mbushë vitin mbas pushimit u emënue rend mbas Abdurrahman Nasib Efendi: rendi kadi i Dijarbakërit, n’Erzurum, Është djali i Halil Fejzi Efendiut në Bursë, në Janinë, në Selanik, prej Libohove, ish-kadi i Shkupit. në Siri, në Halep, prap në Selanik Ka lindë në vitin 1258 h (1842) pak e në vitin 1327 h (1909), mbas kohë mbasi i vdiq i ati. Mbasi kreu Konstitucionit antarë i Gjykatës së mësimet e veta fillore në Libohovë Diktimit e pak mbrapa kadi i Misirit. prej myderrisash dhe në Shkodër në Ma në fund, tue qenë në moshën 72 rushdije, vajti në Stamboll dhe aty vjeçare, në vitin 1330 h (1911) hypi mbaroi medresen. Kreu dhe shkollën në selinë e naltë të Shehul-islamit. e Muvvabit (të kadilerëvet) në fillim Mbas 6 muej e 25 ditëvet ra nga ky të karrierës së tij u emënue kadi në post bashkë me kabinetin, u dha pas Nevrekop, në vitin 1287 h (1870) lutjevet e pas studimevet deri sa vdiq kadi i qendrës në vilajet të Bosnjes, në 13 xhemazeyilahir të vitit 1332 h n’atë vjet në Travnik, mandej në (9.5.1914). U varros në Makrikoj.

85 Histori

Xhamia e Et’hem Beut në Tiranë një shkëlqim i arkitekturës islame në Shqipëri

Msc. Brunilda Basha Master of Science (Built Environment), KAED, IIUM, Malajzi

Abstrakt Mbishkrimet dhe ndërtesat kanë një rëndësi të madhe historike. Në disa raste ato pasqyrojnë informacione të panjohura më parë, apo një panoramë të larmishme të aktivitetit njerëzor. Në raste të tjera rigjallërojnë historinë, duke risjellë fakte të prekshme për gjeneratën e re dhe përcjellin një atmosferë të kulturës, e cila mungon shumë ditët e sotme. Në kohën kur Perandoria Osmane arriti kulmin e lulëzimit të saj, gjatë shekujve XV-XVI, arti osman në Shqipëri ishte shumë i ngjashëm me atë në Shkup apo Edirne. Ndërkohë, në shekullin XVII, ndikimi i qeverisë qendrore osmane filloi të zbehej, kështu që kontributi i vendasve në ndërtesat islame në Shqipëri filloi të rritej. Në fund të shekullit XVIII dhe në fillim të shekullit XIX, përzierja e elementeve osmane arriti kulmin e saj, me shfaqjen e një stili të veçantë shqiptaro-islam. Ky lloj stili përbënte një sintezë të elementëve fetarë dhe shekullarë, qoftë osman dhe vendas, qoftë perëndimor. Ndërthurja e këtyre tipareve, në dukje homogjene, reflekton në fakt historinë dhe natyrën e Shqipërisë, si një kryqëzim i Lindjes dhe Perëndimit. Këto vepra të fundit, siç i quan Machiel Kiel (2011), janë konsideruar si produkt i “shekullit të artë të kulturës islame në Shqipëri”. Në këtë rast bëhet fjalë për “epokën e artë” në kuptimin e zhvillimit në fushën e arkitekturës. Ky punim synon të analizojë se si Islami është përhapur në trojet shqiptare dhe se si

86 Histori ndërtesat, faltoret, përvetësuan elemente islame duke u përshtatur plot harmoni me arkitekturën vendase dhe elementët e saj. Për këtë është shqyrtuar literaturë mbi Islamin në Shqipëri dhe mbi arkitekturën islame. Pas kësaj është marrë si rast studimi xhamia e Et’hem Beut në Tiranë, për të shpalosur faktet e një marrëdhënie të arkitekturës vendase dhe evropiane islame. Në këtë punim, gjithashtu, përçohet një përshkrim i detajuar i xhamisë në fjalë nga ana historike e arkitekturore. Punimi ka për qëllim, gjithashtu, të promovojë përmirësimin e arkitekturës islame në Shqipëri dhe rëndësinë e saj në zhvillimin e arkitekturës shqiptare. Në të njëjtën kohë, shpresohet të shndërrohet në një burim reference për kërkime dhe studime të ardhshme në çfarëdo lloj fushe.

Fjalët kyçe: Islam, xhami, arkitekturë islame, art osman, komuniteti mysliman.

1. Hyrje Shqipëria ka qenë një ndër vendet më të pasura me traditë dhe kulturë hqipëria është një vend në të gjithë Ballkanin. Gjuha shqipe i vogël malor, në pjesën mendohet ta ketë origjinën nga gjuha Sjugperëndimore të antike ilire (Illyrian), e cila ka qenë një Gadishullit të Ballkanit, me një gjuhë e ndarë nga gjuhët e tjera indo- sipërfaqe pak a shumë sa të Maryland- evropiane (Omoniglot.com, 2010). it. Shtrihet pranë brigjeve të detit Turqit osmanë mësynë gjatë Adriatik dhe gjirit të Otrantos, që lidh shekullit XIV dhe kështu, Shqipëria Adriatikun me brigjet e detit Jon. Më u bë pjesë e perandorisë për më shumë se dy e treta e sipërfaqes në se katër shekuj. Gjatë kësaj kohe, Shqipëri është e mbuluar me hapësira shumica e popullsisë pranoi Islamin. malore të ndërthurura me lëndina Pas shekujsh, si pre e perandorive lumore. Një reliev i tillë ka ndikuar të ndryshme, më në fund Shqipëria në ngujimin e shumicës së popullsisë fitoi pavarësinë në vitin 1912. (Walbank, Frank W, 2001). Gjatë Shteti modern shqiptar u historisë së saj, Shqipëria ka qenë themelua nga mbetjet e Perandorisë shënjestër luftërash dhe konkurrence Osmane, ku rrethohet nga të gjitha për pushtet mes fuqive të ndryshme. anët me shqipfolës (Draper & Stark, Grekët, romakët, venedikasit dhe 1997). osmanët kanë kaluar, ose kanë Pas Luftës së Dytë Botërore, qëndruar, duke lënë shenjë me Shqipëria u shndërrua në një shtet kulturat dhe traditat e tyre, po ashtu komunist për 40 vite me radhë, nën edhe me rrënojat e tyre. Megjithatë, udhëheqjen e Enver Hoxhës. Regjimi

87 Histori komunist përfundoi në fillim të viteve Etapat e zhvillimit të xhamive, ‘90 dhe që atëherë vendi ka kaluar që nga kohët e hershme, tregojnë në një periudhë tranzicionale të një për ndryshimin e rolit të tyre forme demokratike me një ekonomi përgjatë historisë. Stilit arkitekturor tregu. Sot, pas vitesh nën ateizëm, i përdorur më së shumti në konsiderohet si një vend me shumicë xhami, duket se është ndikuar nga myslimane (Vokshi, M. 2008). përdorimi dhe vetëdijesimi për Për sa i përket arkitekturës rëndësinë e fesë në këtë kontekst. dhe zhvillimit të saj, Shqipëria karakterizohet nga larmia e stileve 2. Islami në Shqipëri falë ndikimit të huaj, që e bën atë të pasur në shumëllojshmëri, në Kontakti i parë me Islamin, në kohë të ndryshme. Monumenti më Shqipëri, është vërtetuar se ka qenë i vjetër arkitekturor daton, që nga në fillim të shekujve të mesjetës. Falë mijëvjeçari i parë (p.e.s.) dhe ka pozitës gjeografike të Shqipërisë, qenë i ndërtuar nga ilirët. Nga mesi i ajo është përshkruar shpeshherë mileniumit të parë para erës sonë deri nga misionarë turq dhe arabë, të nga mesi i mileniumit të parë pas erës cilët kalonin për qëllime tregtare, sonë, grekët dhe romakët ndërtuan fetare apo ushtarake (Zekaj, 2010). struktura ende të dukshme në natyrën Shumica e besimtarëve myslimanë rurale dhe urbane. Në Mesjetë në Shqipëri janë sunit. Komuniteti kemi një mbizotërim të natyrës së Mysliman është i njohur nga shteti krishterë në veri të Shqipërisë, ndërsa dhe nga vetë komuniteti. Sipas një stili arkitekturor islam dhe osman sondazhi të vitit 2009, drejtuar nga mbizotëroi më së shumti në jug. një gazetë (Gazeta Tirana) shënohej Objektet arkitekturore islame një numër prej 568 xhami sunite dhe janë të ngjashme me modelet 70 teqe dhe makame bektashiane. osmane, duke krijuar kështu një Objekti i parë fetar, pra faltorja fizionomi vendase. Më e ndërlikuara e parë, është ndërtuar në vitin ndër të tjera është Xhamia e Plumbit 1389, në Berat, dhe është i modelit në Shkodër, e ndërtuar gjatë viteve selxhuk. Pas rënies së Perandorisë 1773-1774 nga Mustafa Pashë Osmane, popullsia myslimane në Bushati. Shqipëri ka pësuar përndjekje të Vëllimi qendror i mbuluar me shumta. Persekutimi më i madh çatitë trekëndëshe, më të ulëta në ka qenë në vitin 1967, kur regjimi qoshe, prania e portikut dhe tre komunist ndaloi praktikimin e fesë dritare(ve) të njëpasnjëshme, janë në çfarëdolloj forme. Gjatë viteve karakteristikat kryesore të kësaj të regjimit komunist, që zgjati deri xhamie. më 1991, shumica e hoxhallarëve

88 Histori dhe dervishëve u ekzekutuan, u arkitekturë islame, nuk nënkuptojmë burgosën, u persekutuan, apo u vetëm xhamitë, por edhe ndërtesa detyruan të linin vendin. Faltoret e (të tjera), si shkolla fetare, librari, tyre u shkatërruan dhe librat, apo kështjella, etj. Në Shqipëri, literaturat e ndryshme, u dogjën e u arkitektura islame është ndikuar nga zhdukën. Shteti komunist promovoi arkitektura e Perandorisë Osmane. dhe sponsorizoi ideologjinë e Arkitektura islame në Shqipëri vet përmes propagandës për ta përfshin xhamitë, namazgjatë, çrrënjosur Islamin nga shqiptarët. faltoret, medresetë, teqetë, tyrbet Me ardhjen e demokracisë, në dhe të tjera ndërtesa të ngjashme. vitin 1990, në Evropën Lindore Kontaktet e para të shqiptarëve me liria e (praktikimit të) fesë u rikthye Islamin janë përkatësisht të hershme. përsëri. Shqiptarëve u lejohej sërish Fillimet e arkitekturës islame të praktikonin fenë e tyre dhe të filluan kryesisht në kështjella, si për rigjallëronin identitetin e tyre të shembull, xhamia e parë në Berat humbur. Sfidat që prekin myslimanët brenda mureve të kalasë, në vitin në Shqipëri janë pak a shumë të 1389, dhe xhamia Fet’hije (e Kuqe) ngjashme me sfidat emyslimanëve të e ndërtuar në vitin 1417. tjerë në Ballkan. Vendet e Ballkanit Xhamitë brenda kalasë janë të gjithashtu karakterizohen nga një thjeshta, sepse fillimisht kanë qenë popullsi myslimane vendase; nga projektuar vetëm për garnizonet. një sistem politik tranzicional i dalë Ndërsa monumentet islame kanë nga një formë socializmi autokratik, filluar në periudhën e dytë të apo qeveri komuniste, dhe nga Bajazitëve. Bajaziti i II-të, apo eksperienca e tyre me myslimanë Bajaziti i Shenjtë, njihet për paqen, të huaj, të cilët krijuan mundësi për që arriti të vendoste mes Perëndimit vendasit, duke përçuar edukim fetar dhe Venedikut, në mënyrë që tregtia tek ata, duke ndërtuar xhami, duke të vazhdonte akoma për shumë bërë investime në sferën publike dhe kohë. të ngjashme. Xhamia ka qenë vendi Ai urdhëroi që të zbritej nga më i rëndësishëm për shumicën e kalaja dhe të ndërtohej në qytet ajo myslimanëve. që njihet me emrin varosh. Varoshi është menjëherë përtej rrethinave të 3. Zhvillimi i arkitekturës islame kalasë dhe sipas përkatësisë fetare, në në Shqipëri çdo varoshi ka një xhami ose kishë. Sipas profesor Sulejman Dashit, Me ardhjen e Islamit, arkitektura arkitekt dhe restaurues, veprat e islame është zhvilluar paralelisht artit islam shqiptar janë një produkt me ngjarjet kohore. Kur flasim për i artit islam si xhami, medrese, por

89 Histori edhe kisha, manastire dhe ndërtesa Objekti i parë islam u ndërtua që gjenden në të gjithë Ballkanin, në vitin 1389 në Berat në stilin në troje të banuara nga shqiptarët, selxhuk. Një tjetër xhami e hershme pavarësisht nëse janë jashtë kufijve është edhe ajo e Iljaz bej Mirahorit të Shqipërisë. Falë pozitës së saj në Korçë, e ndërtuar më 1494, gjeografike, Shqipëria, e cila ndodhej pasi Perandoria Osmane mori nën në kufijtë mes qytetërimit lindor kontroll të gjithë vendin. Një ndër dhe perëndimor, pati mundësinë të xhamitë më të vlerësuara në Shqipëri shfrytëzonte zbulimet më të fundit është ajo e Krujës, rreth 30 kilometra të teknologjisë së ndërtimit. në veri të kryeqytetit. Xhamia është e Kronikani osman, Evlija pozicionuar në themelet e Kështjellës Çelebiu, ka shkruar se kur udhëtoi së Skënderbeut dhe është ndërtuar përmes Shqipërisë, ai vuri re se në në vitin 1779. Brenda ka tavane Berat, Gjirokastër dhe Shkodër, secili prej druri të pikturuara, që duken qytet ishte i ndarë mjeshtërisht dhe si një grup kubesh të mbështetura kishte arkitekturën tipike vendase. mbi një kënd paralelesh. Një tjetër Një tjetër element arkitekturor i artit ndërtesë është dhe xhamia e Peqinit, islam në Shqipëri dhe që e bën atë e ndërtuar në vitin 1822, në të cilën të veçantë dhe ndryshe nga vendet është ndërthurur edhe një kullë sahati e tjera të Ballkanit e nga kryeqendrat në minaren e vetme të saj (P. Ward, e tjera të Perandorisë Osmane, është 1992). Sipas studiuesit Roald Hysa kulla e sahatit, që qëndron krah për (2008), stili osman është dominues krah xhamisë kryesore të qendrës së në xhamitë në Shqipëri për shkak qytetit. Kjo kullë sahati shërbente si të qëndrimit të tyre në këtë vend një kohërrëfyese për të gjithë qytetin, për më se 500 vjet, por megjithatë për kohët e faljes etj. Kulla e parë e vërehen edhe shumë elementë dhe sahatit në Perandorinë Osmane u tipare vendase të pranishme në ndërtua në vitin 1555, ndërkohë ndërtesat në fjalë sipas vendit dhe në Elbasan dhe Berat ekzistonte kohës. Kjo mund të vërehet qartë në prej kohësh. Kullë sahati ka pasur arkitekturën e atyre pak xhamive që edhe në Shkodër, Peqin, Elbasan, mbijetuan, deri në krijimin e shtetit Berat, Kavajë, Tiranë, Libohovë dhe shqiptar si: Xhamia e Et’hem Beut në Gjirokastër. Këto kulla kanë qenë kryeqytet, xhamia Mbret në Elbasan, një element karakteristik i qyteteve xhamia e Beqarëve dhe e Plumbit në në fjalë. Teknologjinë për të ndërtuar Berat, Muradijes në Vlorë, Mirahorit kulla me sahat aq të përpiktë, në Korçë, etj. Shqipëria e mori nga mundësitë e Xhamitë në Shqipëri janë dy shumta për të pasur marrëdhënie llojesh: lloji i parë është monumental, diplomatike me perëndimin. ku njësi të ndryshme janë në

90 Histori harmoni me njëra-tjetrën. Stili klasik Kokonozit, ndërsa xhamitë e tjera osman i këtij lloji e ka origjinën nga u dogjën dhe u shkatërruan dhe arkitektura bizantine ku në qendër në vend të tyre u ndërtuan shkolla, të xhamisë ngrihet një kupolë e parqe apo ndërtesa banimi (Hysa, rrumbullakët dhe një portë e madhe 2008). me tri kupola të vogla, si dhe minaret Takoel tregon se gjatë kësaj e holla pranë hyrjes. kohe xhamitë u shndërruan në stalla Lloji i dytë janë xhamitë lopësh, ndërsa kishat në stadiume drejtkëndëshe me çati tradicionale volejbolli. Pra, gjatë viteve ‘45-‘67 dhe tavanet prej druri të pikturuar, u ndaluan xhamitë dhe përdorimi i tipike të Ballkanit. Arti dekorativ tyre u zëvendësua me diçka tjetër. i brendshëm është më shumë i Pas 23 vjet ndalimi, me ardhjen pranishëm në xhamitë me kupolë, e demokracisë, xhamitë të cilat ndërsa thurja dhe gdhendja e drurit i shpëtuan prishjes, u rihapën është e pranishme në modelet me dhe planimetria e qytetit filloi të tavane të drunjtë. ndryshonte. Më vonë dizenjuesit iu afruan më shumë artit vendas popullor. Kjo 4. Xhamia e Et’hem Beut vihet re sidomos në arkadat, varëse 4.1 Sfondi i xhamisë rrobash të gjera, dekoret, ngjyrat e jashtme etj. Në faltoret në Tiranë, për shembull, vihen re dekorime luleje sidomos në peizazhet e pikturuara, në shtyllat dhe muret e brendshme dhe në tavane. Të gjitha këto zbukurime janë shumë të përafërta me motivet popullore tipike të arkitekturës vendase. Disa nga këto lloj motivesh me lule gjenden edhe te zbukurimet Figura 1: Pamja e jashtme e xhamisë e jashtme të xhamisë së Et’hem Beut në Tiranë për të cilën do të flitet më Xhamia e Et’hem Beut (fig. 1) poshtë. është ndërtesa më e vjetër e Tiranës. Sipas një studimi, shënohen Themeluesi i xhamisë, Mulla Beu, rreth 1127 xhami në të gjithë vendin, ishte një feudal nga Petrela, nipi por duke filluar nga viti 1945 shumica i Sulejman Pashës. Ka gjasa që e hapësirave, apo ndërtesave të ndërtimi i xhamisë të ketë filluar në xhamive u shndërruan në një tjetër vitin 1793 gjatë sundimit të Selimit funksion, si për shembull xhamia III. Mulla Beu vdiq në vitin 1808. e Tabakëve, Dine Hoxha dhe e Djali i tij, Haxhi Et’hem Beu, e 91 Histori përfundoi ndërtimin e xhamisë të gjerë në pjesën e hyrjes, me një në vitin 1238 hixhri (1822/23), tavan të sheshtë dhe një çati druri të siç shkruhet në derën (hyrjen) e mbuluar me tjegulla, ndërsa në anën xhamisë (Kiel, M. 2012). Gjithashtu, e djathtë ndodhet minarja e gjatë aty gjendet edhe data e vdekjes se dhe e hollë. Dizajni i xhamisë ka një Mulla Beut. Et’hem Beu dhe gruaja plan drejtkëndor me përmasa 17.50 e tij, Belkize, janë varrosur në varre x 15.00 m dhe me një sipërfaqe të mbuluara me mermer në hyrje të të përgjithshme prej 260 metrash xhamisë, në të dyja anët. Të dy varret katrorë. Ka tre hapësira kryesore janë ruajtur mjaft mirë deri në vitin faljeje. Dy janë për meshkujt dhe 1967. Në fillim të viteve ‘70 gurët një për femrat. Zona e meshkujve me mbishkrimet e varrit të Et’hem gjendet në katin përdhes dhe në beut u hoqën për të mos u rikthyer pjesën e hyrjes, ndërsa zona e më kurrë. Gjatë kohës së monizmit femrave gjendet në katin e sipërm. në Republikën Popullore Socialiste Pjesa kryesore e faljes për të Shqipërisë xhamitë u mbyllën. meshkujt ka një plan në formë Më 18 janar 1991, pavarësisht katrore, ku pjesa e brendshme kundërshtimeve të autoriteteve është 7.75 metra katrorë. Sipër komuniste, mijëra njerëz morën zonës kryesore të faljes gjendet një pjesë në ceremoninë e hapjes së mbajtëse në formë tetëkëndëshe xhamisë së Et’hem beut. dhe sipër një kupolë me diametër 8 Xhamia është e vendosur në metër, e mbuluar me material plumbi. Sheshin Skenderbej, në qendër të Mjedisi i brendshëm është i ndriçuar qytetit. Bashkë me kullën e sahatit nga disa dritare te vogla të vendosura ajo përbën një pikë referimi me në dy rreshta. Nga ana e brendshme, domethënie për arkitekturën e kupola dhe tavani janë të pikturuara Tiranës. Xhamia gjendet pranë në mënyrë harmonike. Zona e dytë e objekteve të rëndësishme si ministritë faljes për meshkujt është në hyrje, siç dhe Bashkia e Tiranës. Kulla e sahatit quhet ndryshe veranda dhe ndodhet ndodhet rreth 20 metra në të majtë brenda xhamisë. Është në formë të xhamisë, në anën jug-lindore të L-je, e cila të orienton drejt pjesës saj. kryesore të faljes. Teksa ngjitesh nga holli i faljes, 4.1.1 Analizë e planit hapësinor të nëpërmjet një dere të vogël, gjenden xhamisë së Et’hem Beut shkallët në formë spiraleje në një bosht pingul. Vendi i faljes për Xhamia përbëhet nga një femra mund të arrihet me anë të hapësirë e zakonshme për falje, me këtyre shkallëve. Zona e faljes për kupolë (10.5 m2) dhe një korridor femra është e vogël dhe mund të

92 Histori mbajë vetëm një radhë (saf). Është 4.1.2.1 Kolonat e vendosur si gjysmë kati në hollin E gjithë fasada e xhamisë është kryesor. Ka disa rafte librash, ndërsa e përbërë nga 15 harqe, e përforcuar dyshemeja është e shtruar me tapet. nga kolona të larta guri 2.90 metër Hyrja për në zonën e abdesit secila dhe me diametër po aq. E dhe tualeteve është e vendosur në stilizuar me shkronja të ndryshme bazament tek e cila arrihet nëpërmjet me lartësi 0,60 metra dhe bazë 0,45 shkallëve të vendosura pranë hyrjes. metra, e mbajtur nga një çati druri. Jashtë xhamisë, te hyrja Disa nga këto arkada, rreth katër kryesore, gjenden dy varre. I pari prej tyre, gjenden në fasadën veriore, është i Et’hem Beut, i cili ishte i biri shtatë të tjerat në fasadën lindore dhe i Mulla Beut, themeluesit të xhamisë. tri të fundit në pjesën perëndimore. Varri ndodhet në anën e majtë të hyrjes kryesore të xhamisë dhe është i dëmtuar. Varri i dytë është i Belkizës, gruas së Et’hem Beut. Varri i dytë është në kushte më të mira në krahasim me atë të bashkëshortit. Ndodhet në anën e djathtë të hyrjes kryesore, në krah të kundërt me varrin e Et’hem Beut. Figurat 2: Kolonat rreth fasadës së xhamisë 4.1.2 Tiparet arkitektonike të xhamisë së Et’hem Beut 4.1.2.2 Katet

Xhamia nuk është ndërtuar Sistemi i kateve është i përbërë gjatë një periudhe të vetme. Historia nga pllaka betoni. Kati përdhes është e ndërtimit të saj përshkruhet në i ngritur nga toka me rreth 1 metër. dy mbishkrime të gjata. Pjesa më Pjesa e brendshme është e mbuluar e vjetër e ndërtesës është holli me me qilim, ndërsa pjesa e jashtme kupolë i ndërtuar në vitin 1208 H është me pllaka mermeri me forma (1793/94). Tri dekada më pas është të parregullta. Kati nëntokë, pra kati ndërtuar portiku i jashtëm. Portiku ku gjenden banjat, është i veshur me është një korridor i gjatë, asimetrik pllaka porcelani 0.3 m x 3.4 m, secila në drejtim të boshtit të hollit dhe me ngjyrë të bardhë. planit të vet.

93 Histori

4.1.2.3 Muri të ngushta dhe në një formë spirale, që mundëson kalimin e një personi të Nga rasti i marrë në studim vetëm. Shkallët janë të ndërtuara me kuptohet se sistemi i murit, i përdorur betonim të thjeshtë dhe nuk është për të ndërtuar xhaminë, është një përdorur material shtesë. Secili hap sistem me blloqe të dyfishta. Blloqet është shumë i lartë dhe krijon pak janë të vendosura në shtresa e të vështirësi në ngjitje, madje nuk kanë lidhura me llaç. Muret e brendshme as mbajtëse anësore për personat e janë mjaft të trashë, duke krijuar një moshuar. Shkallët të çojnë gjithashtu hapësirë për librat në çdo dritare. edhe drejt minares (ose shkallët kanë Muret, rreth 2,5 metra nga toka, dy dalje njëra, që të çon te hapësira e janë të suvatuara dhe të lyera me faljes për femra dhe tjetra të çon lart gëlqere, ndërsa pjesa e sipërme është te minarja e xhamisë). e pikturuar me motive floreale nga artistët e asaj kohe. 4.1.2.6. Dyert

4.1.2.4 Kulmi dhe tavani Dyert përbëhen prej portave dhe dritareve. Xhamia ka tre porta Kulmi është elementi kryesor, që kryesore. Njëra te hyrja qendrore e i jep xhamisë një identitet shqiptar. xhamisë, me ngjyrë kafe, përbëhet Po të mos ishte për minaren ajo nuk nga dy kanate dhe një kornizë do të dallohej nga ndërtesat e tjera. drejtkëndore, e cila e kufizon në Është e ndërtuar me pllaka balte skajet e saj. E dyta është një portë në formë katrani. Mbulon hyrjen e më e vogël në pjesën e brendshme xhamisë, ndërsa sipër pjesës kryesore të xhamisë, që të çon për te hapësira të faljes, në formën tetëkëndore, e faljes. Është prej druri dhe me gjendet kupola. Ajo ka një diametër një panel prej xhami, ndërsa mbi prej 8 metrash, e mbuluar me plumb. të muri është i dekoruar me motive Kurse tavani është ndërtuar thjesht lulesh. Porta e tretë është në pjesën e me dërrasa të vëna njëra pas tjetrës. brendshme të hapësirës së faljes. Ajo të çon për te vendfalja e femrave. 4.1.2.5 Shkallët Është njëkanatëshe dhe me një hark të vogël përkulur në krye. Shkallët e jashtme janë prej Ndërsa dritaret janë të vogla, të pllakash mermeri në formë të vendosura në lartësi të ndryshme në rregullt. Përbëhen prej katër dy rreshtat e xhamisë. Dritaret më të shkallësh, që të çojnë në një gjysmë vogla janë të vendosura në muret e sferë, si hyrëse e pjesës së brendshme brendshme të xhamisë, ndërsa ato të xhamisë. Shkallët, që të çojnë te të mëdhatë e me hark rrethojnë nga hapësira e faljes së grave janë shumë lart hyrjen nga tri anët. 94 Histori

4.1.2.7. Minarja me një diametër gati 1 metër. Në ditët e sotme ka vetëm një funksion E gjithë minarja është ndërtuar simbolik, pasi nuk qarkullon ujë dhe me gur gëlqeror dhe e gdhendur në nuk përdoret më. pjesën e brendshme dhe të jashtme. Lartësia e saj është gati 33,44 metra 4.1.2.9 Dekorimi dhe zbukurimi dhe me një diametër prej 1.40 metrash. Minarja ka formën e një Muret, tavanet dhe kupola janë shtylle sferike dhe me diametrin, që të dekoruara me motive gjethesh zvogëlohet me rritjen e lartësisë. Në të gjelbra dhe lulesh në pjesën pjesën e jashtme është e përbërë nga e brendshme dhe të jashtme të 15 kanale urash. xhamisë. Ky lloj stili dekorimi është Ballkoni i rrumbullakët i zakonshëm, mirëpo panorama mbështetet mbi një mbajtëse të përfundimtare është një mrekulli. ngulur diku në një platformë. Për Brenda, hapësira e faljes shpaloset të mbërritur atje duhet kaluar nga në një mënyrë të veçantë. E gjithë hapësira e faljes përmes portës së hapësira e mureve dhe e kupolës nga vogël dhe të ngjitësh shkallët prej brenda është e dekoruar me motive 90 hapash në formë trekëndore të të veçanta, të cilat nuk gjenden mbështetura mbi një bosht pingul asgjëkund. Ngjyra e fushës është të vendosur në mes. Kangjellat janë një e hirtë e ëmbël, duke krijuar prej druri të punuar me dorë. mjeshtërisht kontrast me ngjyrën e kuqe të kaftë dhe të gjelbër të të 4.1.2.8. Burimi gjithë panoramës. Pikturime të ndërlikuara të shumëllojshmërisë Uji është një element i së luleve me pikturimet e qyteteve rëndësishëm në jetën e komunitetit të mrekullueshme dhe të xhamive mysliman. Nuk është vetëm të bukura krijojnë një panoramë një element jetik, por edhe një të ngjashme me ndërtesat e vjetra element shumë i rëndësishëm për në Turqi, Maqedoni dhe Bullgari. pastërtinë dhe higjienën. Kështu, Mihrabi qëndron përballë hapësirës kudo në Tiranë ka pasur burime uji së faljes, i punuar më gdhendje (abdes’hane në formë shatërvani), në kafe të errët dhe shkallët me në çdo xhami, apo dhe në qendrat ngjyrë druri. Të gjitha orenditë e kryesore të kryeqytetit. Të tillë ka tjera si ora dhe kornizat janë të gjitha pasur edhe xhamia e Et’hem Beut. prej druri dhe janë të vendosur në Burimi gjendet në një qoshe të mënyrë të shpërndarë nëpër xhami. xhamisë, i ndërtuar me gurë cilindrikë

95 Histori

5. Përfundimi e rrethuar nga minarja e hollë nga njëra anë dhe nga kulla e sahatit nga Si përfundim, mund të themi ana tjetër, është vlerësuar si një ide se xhamia e Et’hem Beut është origjinale shqiptare. Mbi të gjitha, shembulli më i mirë i arkitekturës kombinimi i elementeve shekullarë tipike islame në Shqipëri. Ndër të dhe fetarë, përfshirë këtu elemente tjera është një dëshmi e periudhës osmane, vendase dhe perëndimore, klasike, gjatë së cilës ndërtesat kanë kanë formësuar pjesën qendrore dhe qenë të vogla, por të mbledhura me bërthamën e qyteteve në Shqipëri. një stil të ndikuar nga qytetërimi Kombinimi i këtyre elementeve në i Perandorisë Osmane dhe aftësia pamje të parë heterogjene, reflekton e projektuesve për të ndërthurur ndërkohë historinë e Shqipërisë, këtë stil me stilin tipik vendas. si një urë lidhëse e Lindjes me Kombinimi i hapësirës për falje dhe Perëndimin. verandës së gjerë me disa kolona dhe

96 Histori

Bibliografi

1. Abu Dawud, Sunan Abi Dawud, Kitab al-Salah, Hadith No. 461. 2. Akel Kahera, Latif Abdulmalik, Craig Anz, (2009). Design criteria for mosques and Islamic centers: art, architecture and worship. Published by Elsevier Ltd. 3. Al-Bukhari, Sahih al-Bukhari, Kitab al-Salah. 4. Aliu, B., (2010). Roli i xhamisë në mbrojtjen e identitetit fetar dhe kombëtar, http:// www.bashkimaliu.com (8 janar, 2011) 5. Al-Kattani, al-Taratib al-Idariyyah, vol. 1 p. 299. 6. Bakiu, G. A., (2008). Xhamitë e Tiranës, http://www.zeriyt.com/xhamite-e- tiranes-revista-klan-t44980.0.html (20 janar 20, 2011) 7. Draper, S. (1997). Ethnic and Racial Studies. The Conceptualization of an Albanian Nation. Vol. 20, No. 1. [Online] Available: http://sdraper.ece.wisc.edu/ researchDir/pdf/ERS_97.pdf (October 20, 2012) 8. Encyclopædia Britannica Online. Albania: History: The Ottoman Empire: The Nature of Turkish Rule. 9. Hatibi, E., (2008). The building process of the Albanian identity under the modern claims. Published: ËORLD BULLETIN. [Online] Available: http://www. worldbulletin.net/index.php?aType=haberArchive&ArticleID=25610 (February 3, 2011) 10. Holod, R., Khan, H., (1997). The mosque and the modern world: architects, patrons and designs since the 1950s. Thames and Hudson, London. 11. Hysa, Roald A., (2008). Xhamitë e Tiranës, Xhamia e Kokonozit 12. Jairazbhoy, R.A., (1972). An outline of Islamic architecture. London: Asia Publishing House. 13. Jaser Auda, (2009). The role of the mosque in Islam. [Online] Available: http:// mdarik.islamonline.net (January 21, 2011) 14. Kiel, M.(2011). Arkitektura Osmane në Shqipëri, AIITC, Tiranë, 2012. 15. KMSH, Roli i xhamisë nga pikëpamja sociologjike, www.kmsh.al (10 janar, 2011) 16. Kruja, Genti, Një vështrim historik mbi tolerancën dhe mirëkuptimin ndërfetar në Shqipëri, www.kmsh.al (8 shkurt 2011) 17. Leedy, P. D., (1989). Practical Research: Planning and Design. MacMillan, fifth edition 18. Luxner, L., (1992). Albania’s Islamic rebirth. Published: Saudi Aramko World Journal. pg 38-47 19. Michel, G., (1996). Architecture of Islamic World: its history and social meaning. Thames and Hudson, London 20. Miller, E. (2009), Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World’s Muslim Population. Washington, DC: Pew Research Center, [Online] Available: http://pewforum.org/newassets/images/reports/ Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf (November 20, 2012)

97 Histori

21. Mohamad Tajuddin Haji Mohamad Rasdi. (1998).The mosque as a community development centre: Programme and architectural guidelines for contemporary Muslim societies. Published by University Technology Malaysia, Skudai, Johore. 22. Muslim, Sahih Muslim, Kitab al-Dhikr wa al-Du’a wa al-Tawbah wa al- Istigfar, Hadith No. 6518. 23. Omoniglot.com. Albanian (Shqip). 2010. [Online] Available: http://www. omniglot.com/writing/albanian.htm (September 21, 2012) 24. P. Ward, Albania, Cambridge and New York 1983. ‘Albania’, Aramco World July/August 1992: 38-47 25. Siti Horiyah Abdul Cholid. (2000). Mosque management in Malaysia: a framework for enhancement initiatives. Master thesis, International Islamic University Malaysia 26. Sheikh Omar Bakri Muhammad. The role of the mosque. Published: Al- Muhajiroun 27. Sheikh Sayed Ad-Darsh. The mosque as a community center; the functions of the Prophet’s mosque. [Online] Available: http://www.islamonline.net (January 5, 2011) 28. Vokshi. M. (2008) Islam in Albania. UK 29. Walbank, F.W. (2001) “History of Albania and Kosovo: Life Among the Tribes: Albania & Kosovo. p. 66, 3rd Ed. London, England: A & C Black Ltd 30. Zekaj, R., Zhvillimi i kulturës Islame te Shqiptarët gjatë shekullit XX, AIITC, Tiranë, 1997.

98 Histori

Shënimi i ditës së flamurit nga Komuniteti Mysliman në Shqipëri më 1924

Nuridin Ahmeti, Kosovë

Abstrakt Nga materialet e shfletuara arkivore dhe literatura që lidhet me festimin e Ditës së Flamurit nga Komuniteti Mysliman i Fierit në atë kohë, mund të përfundojmë se Komu- niteti dhe drejtuesit e tij, të ndihmuar edhe nga organet shtetërore të kohës, kishin një qasje me respekt për këtë ditë. Dita e Flamurit, nuk ishte ditë e zakonshme si të tjerat, por një mobilizim i vërtetë i Komunitetit. Kjo festë ishte shtetërore dhe për përgatitjen e kësaj dite, organet kompetente dërgonin shkresën, disa ditë më parë, me qëllim që komuniteti t’i niste përgatitjet për këtë ditë. Pas marrjes së shkresës nga organet shtetërore, selia e Komunitetit Mysliman në Tiranë u niste shkresë Myftinjve të rrethit dhe pas përfundimit të manifestimit, myftinitë dërgonin raport në selinë qendrore të Komunitetit në Tiranë. Njëri nga raportet është edhe ky, i dërguar nga Myftinia e rrethit të Fierit, të cilin e prezantuam më lart. Sado që rrethanat politike ishin jo të favorshme për t’u kremtuar kjo festë, megjithatë, Komuniteti ishte mobilizuar me gjithë kapacitetet e tij që kjo festë të bëhej sa më madhështore. Ajo që bie në sy në këtë organizim është se njerëzit pa dallime fetare, funksioni e pozite shoqërore, shkonin në kishë dhe në xhami për ta shënuar Ditën e Flamurit. Ndoshta, këto forma të organizimit për festa të caktuara kombëtare, duhet të jenë ende model për udhëheqësit tanë politik dhe fetarë.

“Çdo shqipëtar, duhet të dijë e të çmoji vleftën e rendësin e dheut e të flamurit kom- bëtar e të vetëqeverimit,e kështu me mish e me shpirtë, të ketë dashuri e të çfaqjë ndjenjat fisnike të kombësisë e të lërë kujtime të mira në “Histori”. (A. Spahiu, Myftiu i Fierit).

99 Histori

Hyrje tonë, si për pushtetin, ashtu edhe për komunitetin. entenca e lartshënuar E pesta - mbart mesazhin, përmban vetëm disa nga përveç tjerash, edhe të asaj që ne si Sporositë që Myftiu i Rrethit popull krenohemi - “të mirëkuptimit të Fierit, z. A. Spahiu ua drejton të ndërfetar”. pranishmëve në një fjalim ceremonial E gjashta - pavarësisht se ky raport të organizuar në Fier më 1924, me i përket një nënprefekture, siç ishte rastin e Shpalljes së Pavarësisë së Fieri, mesazhi që bart i kalon kufijtë e Shqipërisë më 28. XI. 1912. Këto vendit ku u mbajt. të dhëna, deri te ne kanë ardhur në Manifestimet qendrore që janë formë raporti që ishte përgatitur mbajtur në Tiranë, për disa vite janë nga Myftinia e Fierit më 1924, disa botuar edhe në organin e atëhershëm ditë pasi ishte mbajtur ceremonia të këtij komuniteti, në revistën “Zani i në nënprefekturën e Fierit, siç quhej Naltë”. Duhet theksuar se në Shqipëri, asokohe. Raporti mban nënshkrimin në aspektin politik, viti për të cilin po e Myftiut dhe datën 28. XI. 1924. flasim ishte mjaft i tendosur. Politika Ky dokument është i protokolluar në Shqipërinë e viteve 1920-1924, solli me numër 229 dhe ruhet në Arkivin edhe mjaft pakënaqësi te popullata, si Qendror të Shtetit Shqiptar, në fondin rezultat i së cilës do të fillonte edhe një e Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, kryengritje që njihet si “Kryengritja me siglën: AQSH, F. 482, V. 1924, D. e qershorit” dhe që solli qeverinë 13, f. 1-5. gjashtë mujore të Fan Nolit (nga 16 Janë disa arsye pse kemi menduar qershori deri më 24 dhjetor të vitit t’i bëjmë një vështrim këtij raporti dhe 1924) dhe rikthimin e Ahmet Zogut t’ua risjellim këtë lexuesve: (më 24 dhjetor 1924).1 E para - deri më sot nuk dimë të Pavarësisht rrethanave specifike jetë publikuar ky raport. e politike të kohës, Komuniteti E dyta - botohet më rastin e Mysliman në Shqipëri, nuk e harroi nëntëdhjetë e trevjetorit të mbajtjes së shënimin e kësaj festë. Duhet këtij fjalimi dhe njëqindepesë vjetorit përmendur se me gjithë ndërrimet të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. në pushtet, legjislacioni me të cilin E treta - fjalët e myftiut të Fierit funksiononin komunitetet fetare në të shprehura në këtë manifestim, edhe Shqipëri ishte ai që u bë pas viteve sot janë aktuale. ‘20.2 E katërta - mënyra e festimi të kësaj feste, para më shumë se 1. Kastriot Dervishi, Historia e shtetit shqiptar nëntëdhjetë viteve, duhet të jetë prej 1912-2005, Sh. b. “ 55”, Tiranë, 2006, f. 211- 228 modeleve të mira edhe për kohën 2. Po aty, f. 167-174 100 Histori

Po si u shënua kjo festë nga të Shqipërisë.3 Nga viti 1916, kur Komuniteti Mysliman Shqiptar forcat austro-hungareze pushtojnë gjatë viteve 1920-1924 Shqipërinë, në dokumentacionin që ne kemi hasur në Fondin e Komunitetit Mysliman në këtë arkiv, por edhe në literaturën përkatëse, nuk kemi gjetur ndonjë të dhënë se është shënuar zyrtarisht kjo festë nga ana e Komunitetit Mysliman, mbase mund të ketë pasur ndonjë festim individual. Pavarësisht se nuk kemi të dhëna për festim zyrtar të kësaj feste në këtë kohë, disa të dhëna tregojnë për përpjekjet e administratës austro-hungareze në Shqipëri, për reformimin e administratës dhe institucionit të KMSH-së. Mbështetur në disa dokumente, si ai e 7 prillit 1917, i dërguar nga Komanda austro-hungareze në Shkodër, tregojnë se është festuar Shkresa e Kryetarit të një festë (nuk tregohet se për çfarë Bashkisë së Tiranës drejtuar feste bëhet fjalë) nga disa xhami të GJNSH më 1922 cilat i administron KMSH, por që nuk kanë marrë leje paraprake nga 4 Dokumentacioni nga fondi i kjo komandë. Përkitazi më letrën Komunitetit Mysliman, që gjendet e lartcekur, Gjyqi i Naltë i Sheriatit, në Arkivin e Shtetit Shqiptar, ofron në shkresën nr. 39, e cila i drejtohet mjaft të dhëna për organizimin e kadiut të Shkodrës më 14 prill 1917, kësaj feste ndër vite, por edhe në sqaron se asnjë festë popullore etj., vitet që ne kemi marrë në trajtim. nuk duhet të organizohet pa lejen Përpjekjet faktike për t’u 3. Hasan Bello, “Shkëputja e Shqipërisë shkëputur nga Turqia, myslimanët nga Kalifati Osman dhe përpjekjet e bëra në Shqipëri i filluan nga viti 1913, për Autoqefalin e Xhamisë Shqiptare”, kur haxhi Vehbi Dibra, krahas Gjurmime albanologjike-SSHH, nr. 40, IAP, detyrës së caktuar nga Kuvendi Prishtinë, 2011, f. 140. 4. Arkivi Qendror i Shtetit Shqiptar (më tej: Kombëtar i Vlorës si udhëheqës i AQSH), Fondi (më tej: F) 482, Viti (më tej: Senatit, atij i ngarkohet edhe detyra e V) 1917, Dosja(më tej: D) 39, Fleta (më tej: udhëheqësit të Komuniteti Mysliman fl.), 4. 101 Histori paraprake të Komandës austro- Me 27 të Nëndorit ne mbramjet hungareze: “festat popullore, te gjitha do te jen te stolisina a te gëzimet e përgjithta e të mbledhunat zbukurime me flamur; dafina e me etj- munden m’u mbajtë vetun mbasi drita. të kenë parapëlqimin e Bezirkumandës, Me 28, ora 9 do te bahen lutje në e për me mujt m’e nxjerrë kët xhami e ne kisha. pelqim”.5 Pavarësisht ndërhyrjeve të Ora 10, këshilli i Nalt tue pas tilla nga komanda austro-hungareze ne an te djathte Kabinetin e ne ane në disa manifestime, si ajo që u cek te majte Kryetar e Nenkryetarin e më lart, të dhënat, gjatë viteve 1916- Parlamentit pret urime ne sallone e 1918, tregojnë se Austro-Hungaria Keshillit Ministruer; ne mendyre si në Shqipëri ndaj Komunitetit vazhdone: Mysliman përgjithësisht përdori një Me pare hyejn per urime politikë konstruktive.6 Parlamentaret e Drejtoret e Mendojmë se duhet theksuar Pergjitheshem. që në vitin 1916, konkretisht në Kryemiftiu me duatare. tetor të këtij vitit, komanda austro- Keshilltaret me Kryetaret e hungareze e vendosi Gjyqin e Naltë zyravet. të Sheriatit në Shkodër, në krye të të Trupi ushtarak e gjithe cilit ishte Vehbi Dibra7. Nga nëntori Nenpunesit e zyravet Ministrore. i vitit 1921, kemi shkresa të cilat Nenprefekti; Kryekatundari; janë të firmosura nga nënprefekti Keshilla e katundarise dhe paria e i Prefekturës së Tiranës, të cilat i vendit. dërgohen siç shkruhet “Kryesisës Ora 11-12 Represantantet dhe te së Gjygjit Naltë të Sheriatit”, ku i huajt”.8 bashkangjitur është edhe programi Në vitin 1922, në një shkresë i shënimit të kësaj dite. Kjo shkresë të nënshkruar nga Myftiu i nga Prefektura e Tiranës i dërgohet Përgjithshëm Vehbi Dibra, i cili iu Kryesisë së Gjyqit të Lartë të Sheriatit drejtohet myftinjve të rretheve në më 26. XI. 1921, një pjesë të së cilës Shqipëri, i vë në dijeni për vendimin po e prezantojmë si më poshtë: e Këshillit të Ministrave, nr. 47, dt. “Mbi Kremtimin e ditës 28. Nëndor. 4.1.1922, në lidhje me festat zyrtare. Aty theksohet edhe “Dita e shpalljes 5. AQSH, F. 482, V. 1917, D. 39, fl. 7 e vetqeverimit e 28 Nanduer” - siç 6. Hasan Bello, “Roli i Austro-Hungarisë për thuhet në këtë shkresë. Pos tjerash, organizimin e institucioneve të fesë islame në Shqipëri në vitet 1916-1918”, Gjurmime 8. AQSH, F. 482, V. 1921, D. 61, fl. 2. albanologjike-SSHH, nr. 43, IAP, Prishtinë, Urdhërese e dërguar nga Prefektura e 2014, f. 217-229. Tiranës, për Kryesin e Gjyqit të Naltë të 7. AQSH, F. 482, V. 1917, D. 19, fl. 30. Sheriatit, dt. 26. 11. 1921. 102 Histori janë të përmendura edhe festat fetare pjesë në këtë organizim. Aty thuhet: për komunitet fetare të Shqipërisë. “Me anë të kësaj shkrese, kemi Për Komunitetin Mysliman, si nderin me e lajmue Shkelqësin t’Uej festa zyrtare, janë caktuar këto: se, ky Gjyq nesër ora 9 para dreke në “Ditë të bajramit të Math dhe të xhamin e vjetër, ke mejtue me mbyll Vogel, Dita e Mevludit, Miraxhit, nji (Hatme i Sherif) e me ba nji lutje Regajbit, Beratit”.9 Për vitin 1922 per rahatin e shpirtit të gjithë atyne dokumentacioni është mjaft i pasur, Dishmorëve qi kanë dhanë jeten e që tregon se janë dërguar disa vet per shpetimin e Atdheut”.11 shkresa, nga administrata shtetërore Në mars të vitit 1923, në në Tiranë në adresë të zyrës së Kongresin e Parë Mysliman të Komunitetit Mysliman, njëra nga mbajtur në Tiranë, edhe juridikisht, këto është edhe shkresa e Kryetarit Komunitetit Mysliman Shqiptarë të Bashkisë së Tiranës nr. 2144, ku vepron i pavarur. Ndërsa në muajin kërkohet nga Komuniteti Mysliman tetor, nis punën revista “Zani që me dt. 28 Nëntor t’i stolisin të i Naltë”, Organ i Komunitetit gjitha xhamitë. Prefekti i Tiranës i Mysliman Shqiptar.12 Për vitin 1923, lutet Komunitetit që t’i njoftoj të nuk kemi hasur ndonjë shkresë në gjithë Myftinitë e vendit, që për këtë Fondin e Komunitetit Mysliman për ditë t’i stolisin xhamitë, duke ndezur këtë datë, edhe pse mendojmë se drita natën e 27 dhe 28 Nëntorit.10 duhet të ketë ndonjë material apo Është për t’u theksuar, se dokument arkivor edhe për këtë vit. Komuniteti Mysliman i Shqipërisë, Çuditërisht, as revista “Zani i Naltë”, i ka kushtuar rëndësi të veçantë, nuk na jep ndonjë të dhënë-njoftim dëshmorëve të atdheut. Ata kanë për ndonjë organizim për këtë datë organizuar edhe dua e “ Hatme nga ana e Komunitetit Mysliman, i Sherif ”- siç e quajnë ata, në deri në vitin 1925. Kjo revistë në përkujtim të dëshmorëve që kanë nr. 9 të muajit nëntor të viti 1925, i dhënë jetën për vatan. Kjo gjë kushton pothuajse një numër të tërë vërehet edhe nga shkresa nr. 130, e Ditës së Flamurit, duke filluar që nga nënshkruar nga haxhi Vehbi Dibra, fjala e redaksisë.13 ku Gjyqi i Naltë i Sheriatit i dërgon Kryesisë së Këshillit Kombëtar në 11. AQSH, F. 482, V. 1922, D. 14, fl. 2 12. Roberto Morozzo della Roca, Kombësia Tiranë, dhe ku ftohen që të marrin dhe feja në Shqipëri 1920-1939, ( Përktheu Luan Omari), Sh. b. Elena Gjika, Tiranë, 9. AQSH, F. 482, V. 1922, D. 14, fl. 1. 1994, f. 28-30. Urdhëresë e Këshillit të Ministrave, nr. 3 13. Zani i Naltë, nr. 9, Nantuer, Vit’i II, dërguar Gjyqit të Naltë të Sheriatit, dt. 04. Tiranë, 1925, në: “Zani i Naltë”, V. I, 1. 1922 KMSH, BFIM, BIK, Tiranë, Prishtinë, 10. AQSH, F. 482, V. 1922, D. 14, fl. 7 Shkup, 2015, f. 641-672. 103 Histori Raporti ka gjithsej pesë faqe dhe Manifestimi i Ditës së Flamurit është i përberë prej katër pjesëve: në Fier më 1924 Edhe më lart e cekëm se ne jemi Raporti i drejtohet Këshillit ndalur kryesisht në vështrimin tonë të Naltë të Sheriatit në Tiranë dhe, në Myftininë e Fierit, përkatësisht në në pjesën e parë, tregon mënyrën fjalimin e Myftiut të kësaj zone që e manifestimit. Manifestimi mbajti më 28 Nëntor 1924. ishte i koordinuar së bashku me nënprefekturën dhe kjo shihet edhe në raport, ku thuhet se programi ishte komunikuar nga nënprefektura. Me një fjalë, të gjitha institucionet shkollore, fetare, forcat e rendit dhe administrata e Fierit ishin bërë bashkë për ta shënuar këtë ditë, fillimisht duke shkuar në kishën ortodokse, ku është bërë lutje për Flamurin Kombëtar dhe pas përfundimit të ceremonisë në kishë, të gjithë tok kishin shkuar në xhami, kleri ortodoks, të krishterët, udhëheqësit e prefekturës, policisë etj.14 Fjala e Myftiut të Fierit Pjesa e dytë e raportit, është fjala e Myftiut të Fierit e mbajtur në xhaminë e Fierit, ditën e xhumasë, siç shkruan në raport. Në këtë raport, Myftiu fjalën e tij e ka shënuar si “Parathënij”. Ditën e Flamurit, Myftiu e quan me epitete të ndryshme, duke bërë krahasime, se është ditë e “ngrehjësë flamurit Kombëtar e të shpalljës vetëqeverimit tonë”, “nji ditë gëzimi si Bajram e Pashkë” etj. Po në këtë pjesë të fjalës së mbajtur do të gjemë edhe fjalë të thurura për Flamurin Kombëtar, duke e vlerësuar Flamurin Fjala e Myftiut të Fierit 14. AQSH, F. 482, V. 1924, D. 13, fl. 3-4. 104 Histori me epitetet i “shtrenjtë”, “lyer me Flamuri Kombëtar, rroftë Atdheu, gjak”, “i vlefshëm”. Myftiu në mes vazhdoftë qeverija shqiptare, rroftë tjerash komunikon me Flamurin vëllazënija e bashkimi, rrofshin dhe duke iu drejtuar atij me thirrjen: miqtë e Shqipënis. Ndjes pafçin, “O-Flamur, Flamuri Kombëtarë, shpëtimtarët e kombësis e të Krishterë e Muhamedanë, si binjak, atëdheut Abdyl e Naim bej Frashëri në Kishë e në Xhami të festojmë dhe dhe Ismail Qemal bej Vlora. Ndjes valimin tënd në Shqipëri nga i madhi pafçin, gjithë dëshmorët e atdheut e Zot lusim e kërkojmë”.15 të kombësis”.17 Në pjesën e tretë bëhet fjalë për Për të qenë më korrekt me lutjen që Myftiu i drejton Zotit për lexuesin, ne e kemi transkriptuar të të mirën e Atdheut dhe popullit. gjithë raportin dhe po e sjellim ashtu Ai i lutet Zotit për popullin e tij siç është përpiluar në vitin 1924, që ta mbrojë nga ligësitë dhe nga nga vetë dora e Myftiut të Fierit, pa mallkimi. Po ashtu falënderon Zotin, hequr dhe shtuar asgjë. që, siç thotë Myftiu, na ka falur një komb fisnik e të shquar në botë. “ Zyra e Myftiut Fier Gjithmonë, lutjet e tij shoqërohen Nr. 229 fillimisht me lutje ndaj Zotit dhe Të sherijatit, Kryesis, këshillit më pas për Atdheun e kombin: “O nalt të sheriatit në Tiranë Zot pa shoq, ki mëshirë për gjithë Me nderime ju paraqitim profetët që na ke dergu, prej Z. urimet e ditës së flamurit Kombëtar Ademit e deri tek i madhi Muhamed 28.XI.1912, dhe ju bajmë të ditun ‘Alejhi e selatu ve selam’ dhe për se si mbas programit që me u farefisin e tyre dhe për shokët e tyne komuniku prej nënprefekturës dhe për neve kombin shqiptar dhe këtushme. Sot më 28. XII. 1924 të për gjithë njerëzit, ç’ke kriju “amin”.16 premten para dreke ora në “9” turke, Në pjesën e katërt ndërkaq, ndodhur nji shumicë, myslimanë Myftiu, me fjalë madhëron kombin, e krishterë dhe gjithë zyrtarët dhe flamurin, vëllazërinë, miqtë. fuqija e gjandermarisë dhe nxënësit e Madhëron dëshmorët, dhe lutet për shkollave mashkullore e femnore dhe shpirtrat e tyre, duke i përmendur trupi arsimor në kishën “ortodokse” disa edhe me emra, pa harruar u ba festimi e lutja e flamurit sigurisht Abdyl e Naim Frashërin, kombëtar dhe si u mbarue festimi Ismail Qemalin etj., duke shtuar para në kishë, së bashku dulmë prej kishe, çdo fillimi të fjalisë, fjalën “Rroftë”, mysliman e krishterë erdhmë në bie fjala “Rroftë Kombësija, valoftë xhami, mbrënda në xhami duke u ndodhur nënprefekti e gjithë zyrtartë 15. AQSH, F. 482, V. 1924, D. 13, fl. 1-2. 16. AQSH, F. 482, V. 1924, D. 13, fl. 3. 17. AQSH, F. 482, V. 1924, D. 13, fl. 4. 105 Histori dhe kryetari me gjithë trupin fetare O-flamur i Kuq i lyer me gjak, të klerit ortodokse dhe nji shumicë ti tregon në botë këtë Kombin tonë prej popullit mysliman e krishterë, u “Plakë” ba me nderime festimi dhe për dije O-flamur, flamuri Kombëtarë, ju paraqitim kopjen e fjalës e të lutjës Krishterë e Muhamedanë, si binjak, që mbajtëm në gjuhën amtare në Kishë e në Xhami të festojmë Me nderime 28. XI. 1924 dhe valiminë tëndë në Shqipëni nga i Myfti madhi Zot lusim e kërkojmë. A.Spahi 5 Fjala e lutja që mbajti në Vllazën, atdheu shqipënija, ashtë “Ditën e flamurit” më 28.XI.1924 “Djepi e foleja, janë” dhe ky flamur, në Xhami ky flamur i shenjtë, tregon, njofton Parathënji në botë, kombësi, e vetëqeverimin tanë. Prandaj, çdo shqipëtar, duhet 1 të dijë e të çmoji vleftën e rendësin ZZ, të nderçim vëllazër shqipëtar. e dheut e të flamurit kombëtar e të Sikurse e dini, tash jemi mbledhur, vetëqeverimit, e kështu me mish e më këtë “faltore”, xhami të shënjtë, me shpirtë, të ketë dashuri e të çfaqjë të festojmë ditënë 28.XI.1912, të ndjenjat fisnike të kombësisë e të lërë ngrehjësë flamurit Kombëtar e të kujtime të mira në “Histori”. shpalljës vetëqeverimit tonë. 6 2 Vellazër kur se një njeri i banë Vëllazër të nderçim-Kjo ditë, për të mirë tjeterit, njerëzishtë musë Kombin tanë ashtë nji ditë historike, pari, detyrohet të bajë falënderime nji ditë e shënuar, nji ditë gëzimi si mirëbamësit, me qen se asht kështu, Bajram e Pashkë. dhe neve, si robë që jemi, për këtë lumturi të vetëqeverimit dhe për 3 çdo mirësi qi na ka falur i madhe Vëllazër të dashur-fort mirë ta dini. Zot, detyrohemi ti bajmë lutje Kjo ditë e shënuar nër neve, ashtë dita “Perëndisë” tonë. e ngjalljes, dita e shpëtimit nga robërija e nga zgjedhat e huaja. Kjo ditë, na ka -Lutja- faltur liri e vetëqeverimin tonë. O Zot i Madh, mbrona nga djallëzit e ligësit e të mallëkuarit e 4 të gursuarit “amin” O- flamur, flamur i shenjtë, vleftën O Zot i gjithësisë, me emnin e ke shumë të shtrënjtë. mëshiruës, të madhënisë tënde,

106 Histori fillojmë me të ba këto lutje. Përfundimi O Zot i Vërtet, lavdi të bajmë që na ke kriju njeri në formë, Rroftë Kombësija, valoftë të bukur dhe nji komb fisnik të flamuri kombëtar shquar në botë, dhe që na ke falur Rroftë atdheu, vazhdoftë gjith mirësit. qeverija shqiptare O Zot pa shoq, ki mëshirë Roftë vëllazënija e bashkimi për gjithë profetët që na ke dergu, Rofshin miqtë e Shqipënis prej Z. Ademit e deri tek i madhi Ndjes pafçin, shpëtimtarët e Muhamed “Alejhi e selatu ve kombësis e të atëdheut Abdyl e selam” dhe për farefisin e tyre dhe Naim bej Frashëri dhe Ismail Qemal për shkokët e tyne dhe për neve bej Vlora. kombin shqiptar dhe për gjihtë Ndjes pafçin, gjithë dëshmorët e njerëzit, ç’ke kriju “amin” atdheut e të kombësis O Zot, të lutemi, mbrona Myftiu i Fierit kombinë e atdhenë dhe neve dhe Spahi”.18 gjith çke kriju, nga çdo rrezik tokor e qiellor “amin” Përfundim O Zot i dhurushëm, udhëtona Nga materialet e shfletuara në rrugën e drejtë, falna mëkatat, arkivore dhe literatura që lidhet pastrona zëmërat, largona nga me festimin e Ditës së Flamurit djallëzitë e ligësitë që i bijen dëm nga Komuniteti Mysliman i Fierit fesë e kombësis, dhurona mirësit, në atë kohë, mund të përfundojmë rendona peshën e të mirave, forcona se Komuniteti dhe drejtuesit e këmbët në urën e siratit, zbardhna tij, të ndihmuar edhe nga organet fytyrën më të dy jetët, ndritana me shtetërore të kohës, kishin një qasje fytyrën e bukur të naltesis tënde, me respekt për këtë ditë. Dita e vendosna në “Parajsën” që na ka Flamurit, nuk ishte ditë e zakonshme takuar, mos u zemro prej neve, si të tjerat, por një mobilizim i mbrona nga mundimi i shpirtit e vërtetë i Komunitetit. Kjo festë ishte të varrit e të zjarimit dhe mos na shtetërore dhe për përgatitjen e kësaj trego sketerën që ke përgatitur për dite, organet kompetente dërgonin keqbërësit “amin” shkresën, disa ditë më parë, me qëllim O Zot, për madhënin tënde që komuniteti t’i niste përgatitjet për dhe për nderin e gjithë profetëve këtë ditë. këto lutje që të bamë pranoji Pas marrjes së shkresës “amin” nga organet shtetërore, selia e Komunitetit Mysliman në Tiranë 18. AQSH, F. 482, V. 1924, D. 13, fl. 1-5. 107 Histori u niste shkresë Myftinjve të rrethit e tij që kjo festë të bëhej sa më dhe pas përfundimit të manifestimit, madhështore. Ajo që bie në sy në këtë myftinitë dërgonin raport në selinë organizim është se njerëzit pa dallime qendrore të Komunitetit në Tiranë. fetare, funksioni e pozite shoqërore, Njëri nga raportet është edhe ky, shkonin në kishë dhe në xhami për ta i dërguar nga Myftinia e rrethit të shënuar Ditën e Flamurit. Ndoshta, Fierit, të cilin e prezantuam më lart. këto forma të organizimit për festa Sado që rrethanat politike ishin të caktuara kombëtare, duhet të jenë jo të favorshme për t’u kremtuar kjo ende model për udhëheqësit tanë festë, megjithatë, Komuniteti ishte politik dhe fetarë. mobilizuar me gjithë kapacitetet

108 Shkenca komunikimi

Kontributi i revistës ‘Dituria islame’ në fushën e predikimit islam – hytbeja si shembull

Dr. Sedat Islami, Kosovë

Abstrakt Revista “Dituria islame” ka një rëndësi të veçantë dhe historike në fushën e predikimit islam në Kosovë e më gjerë. Këtë rëndësi më së miri e dëshmon kontributi i saj i fokusuar, përveç të tjerash, edhe në përgatitjen profesionale të predikuesve – hoxhallarëve dhe ndihmesën e tyre permanente me tema fetare (vaze dhe hytbe). Sfond historik këtij kontributi i jep paraqitja e saj në kohën e rrethanave të papërshtatshme politike në Kosovë dhe jo vetëm. Në Shqipëri, ku më parë nxirreshin revista fetare, për shkak të regjimit komunist, nxjerrja e tyre qe ndaluar, ndërsa në Kosovë, përkundër sistemit sundues komunist, liria e shtypit fetar deri diku ekzistonte, megjithatë literatura fetare në shqip qe vonuar. Kështu, dalja e revistës “Dituria islame”, krahas “Edukatës islame”, revistë kjo tremujore, do të kontribuonte shumë për ngritjen e vetëdijes fetare islame në përgjithësi dhe për formimin e predikuesve fetarë në veçanti. Ky punim mëton të hedhë dritë pikërisht mbi këtë rol të ngritjes profesionale të imamëve dhe ligjëruesve fetarë, dhe këtë duke iu referuar hytbes nga aspekti profesional (si mjet predikues) dhe artistik (si përmbajtje dhe interpretim). Punimi është i ndarë në dy pjesë kryesore: në pjesën e parë jam marrë me materialet përkitazi me kornizën teorike për hytben, ndërsa në pjesën e dytë i jam përkushtuar anës praktike të tyre, respektivisht aspektit përmbajtjesor dhe rregullimit teknik e artistik të hytbeve. Krejt në fund, kam përmbledhë me pak fjalë rezultatet e këtij punimi dhe rekomandimet e tij. Fjalët kyçe: dituria islame, predikimi islam, hytbeja e xhumasë, edukimi fetar, imamët shqiptarë.

109 Shkenca komunikimi

HYRJE Nga këtu, dijetarët myslimanë e kanë trajtuar vazhdimisht ligjërimin, igjërimi ka një rëndësi qoftë si kapitull të librave të caktuar, të veçantë për shkak qoftë si libër të veçantë, sepse prej Lse paraqet litarin që tij është varur shumë edhe përhapja mban gjallë komunikimin shoqëror e fesë. ndërmjet njerëzve dhe jo vetëm. Ligjërimi fetar, si koncept e art, Ai paraqet edhe nivelin e ngritjes ka zënë vend edhe te ne, shqiptarët intelektuale e qytetare të një populli myslimanë. Ai është shtjelluar dhe këtu qëndron shpjegimi se përse në kuadër të planprogrameve i është kushtuar rëndësi vazhdimisht mësimore, por edhe të materialeve asaj. Ai, nëse do të përdornim publicistike. Megjithëkëtë, trajtimet ilustrimin figurativ të disa studiuesve për hytben ndër ne kanë munguar, myslimanë, në raport me qytetërimin ashtu siç kanë munguar trajtimet me është sikur gjuha në raport me këtë tematikë nga revista “Dituria trupin.1 islame”. Këtu qëndron shpjegimi se përse ligjërimit dhe të folurit i Problematika e hulumtimit është kushtuar rëndësi në të gjitha qytetërimet dhe civilizimet, ashtu siç Nga këtu, vjen ky punim që të u kushtohet rëndësi edhe sot e kësaj trajtojë këtë aspekt të lënë anash, dite. Rëndësi i është kushtuar edhe në dhe këtë duke gjurmuar për përgjigje Islam, ku, përveç bazave dhe kritereve të dy pyetjeve hulumtuese: përkatëse, janë modifikuar edhe ato 1) Sa ka kontribuar Dituria elemente ekzistuese, në mënyrë që t’i Islame në konceptet teorike për përshtaten Islamit dhe parimeve të Hytben? tij. Kjo ka bërë që ligjërimi të pësojë 2) Sa ka mbështetur Dituria një ndryshim pothuajse strukturor Islame imamët dhe ligjëruesit me dhe gjithëpërfshirës në tematikë, materiale për ligjërimet e tyre ditëve shprehje dhe veçori.2 Ligjërimi është të xhuma, festave dhe datave të bërë edhe detyrim fetar, veçanërisht caktuara? ai i ditës së xhuma, që konsiderohet pjesë përbërëse e adhurimit. Qëllimet e hulumtimit

1. Shih: Sheisha’, Abdul Mun’im Subhi dhe 1) Ky punim studion aspektin Savi, Seid. (2008) Usul el-hatabe. Pv.b.: p.sh.b. teorik të trajtesave shkencore dhe f. 205. profesionale përkitazi me ligjërimin 2. Shih: Mahmud, Ali Abdul Halim. (1991) fetar në revistën Dituria Islame. Fikhu-d-Da’ueti ila Allah. Ed. 3. Mensure: Dar el-uefa. Vëll: 1, f. 169. 110 Shkenca komunikimi 2) Punimi mëton të hedhë e kritereve përkatëse. Ai shtrihet dritë mbi materialet e përgatitura në dy pjesë kryesore: pjesa e parë për ligjërim, respektivisht anën i dedikohet kornizës teorike për përmbajtjesore të tyre, në radhë hytben ndërsa pjesa e dytë merret të parë, por edhe aspektin teknik e me hytbet e përgatitura, pra aspektin artistik të tyre, gjëra këto me rëndësi përmbajtjesor dhe teknik e artistik të në këtë fushë. tyre. Në fund fare kam përmbledhur rezultate dhe rekomandime Rëndësia e hulumtimit përkatëse. Allahun e lus të më shpërblejë Rëndësia e këtij punimi qëndron për çdo të qëlluar ndërsa për gabime në faktin se ai, mbase për herë të dhe lëshime i drejtohem me përulësi parë, ofron një trajtim kronologjik që të më falë dhe mëshirojë! dhe gjithëpërfshirës të ligjërimit fetar në revistën “Dituria Islame”. I. Korniza teorike për hytben Lexuesit, në përgjithësi, dhe ligjëruesit fetarë, në veçanti, për herë I.1. Klasifikimi profesional i të parë mund të njihen me aspekte materialeve për hytben të ndryshme përkitazi me hytbet, si, fjala vjen, historikun e tyre, Materialet që kanë trajtuar hytben klasifikimin, vërejtjet dhe sugjerimet, nga perspektiva profesionale janë gjëra këto që ndikojnë pozitivisht në relativisht pak dhe, po kështu, janë përmirësimin dhe ngritjen e nivelit të të vonshme. Në fakt, nga materialet ligjërimit tek ata. Punimi, ka rëndësi ekzistuese, vetëm njëri është shkruar edhe për shkak se është pararendës para luftës dhe ai është përkthim nga dhe hapës i shtigjeve për trajtim të gjuha boshnjake.3 Materialet e tjera i ligjërimit edhe në revista tjera fetare përkasin periudhës së pasluftës dhe në gjuhën shqipe. janë publikuar në intervale të gjata kohore. Qasja e tyre ndaj hytbes Metodologjia dhe skema e është qasje bazike dhe plotësuese. punimit Përveç tyre ekzistojnë edhe shkrime tjera që, me përmbajtjen e tyre, edhe Metodologjia e ndjekur në këtë pse jo të drejtpërdrejtë, kontribuojnë punim është kryesisht përshkruese. në plotësimin e informacioneve Hulumtimi ka mëtuar para së rreth Hytbes dhe Hatibit. gjithash evidentimin e materialeve 3. Fjala është për artikullin “Hytbeja- ligjëruese dhe rreth ligjërimit, për domethënia dhe karakteristikat themelore” të Dr. të bërë më pas analizimin e tyre Jusuf Ramiq, të publikuar në fillim të vitit dhe për të përcaktuar përmbushjen 1991. Më shumë rreth këtij artikulli do të flasim në pikën që vijon. 111 Shkenca komunikimi Në vazhdim do të ofrojmë kumtimi i fesë. Pra ajo është mjet me një klasifikim tematik të këtyre të cilin Muhamedi a.s. që nga dita e materialeve për të parë nga afër se dërgimit kumtoi fenë. Ndërsa për deri në ç’nivel është trajtuar hytbeja hytben, si formë e veçantë e ligjërimit, nga aspekti teorik dhe profesional. respektivisht hytbet e xhumasë dhe bajrameve, autori shpjegon të jetë I.1.1. Materiale të drejtpërdrejta praktikuar pas kalimit të Muhamedit a.s. në Medinë. Materialet që kanë trajtuar Përveç shpjegimeve që kanë hytben në mënyrë të drejtpërdrejtë të bëjnë me aspektin normativ janë vetëm dy. Materiali i parë është të hytbes, autori merret edhe me përkthim nga gjuha boshnjake, interpretimin e hytbes. Ai na kujton ndërsa materiali tjetër është shkrim se hytbeja duhet të mbahet në autorial. I pari është botuar në këmbë, zëri duhet të jetë tingëllues dekadën e parë të revistës (v. 1991), dhe i fuqishëm, dukja e ligjëruesit ndërsa i dyti në dekadën e dytë duhet të jetë e rregullt si dhe duhet të (1999). Edhe pse të përpiluar në pak përdoret mimika. Kur flet për temat faqe, artikujt ia kanë dalë të ofrojnë e hytbes, autori shpjegon se ato njohuri të mjaftueshme për hytben duhet ta përfshijnë Islamin si besim dhe këtë pothuajse në të gjitha fushat dhe sistem. e saj. Me pak fjalë, artikulli ofron Le të shohim më konkretisht një një përmbledhje të rëndësishme përmbledhje të shkrimeve në fjalë të këshillash dhe mësimesh për hytben, radhitura sipas kohës së publikimit të cilat ndikojnë fuqishëm në një të tyre. hytbe të suksesshme. 1) “Hytbeja-domethënia dhe 2) “Hytbeja, vazi dhe vaizi” nga karakteristikat themelore” – nga Hajrullah Hoxha6 Prof. Dr. Jusuf Ramiq4 Ky është artikulli i dytë që flet Artikulli në origjinal është në drejtpërdrejtë për hytben. Autori, gjuhën boshnjake ndërsa në shqip siç mund të lexohet nga periodiku është përkthyer nga hoxha Nexhat i publikimeve të tij, këtë temë e ka Ibrahimi. Autori shihet ta ketë përpiluar si një lloj hyrje për hytbet trajtuar fillimisht hytben në kuadër e tij që do të pasojnë në numrat të hatabes – ligjërimit ose fjalimit si vijues. Ai ka ofruar një përmbledhje tërësi,5 rëndësinë e të cilës e sheh te në përgjithësi. Shih: Shelebi, Abdul Xhelil 4. Shih: nr. 22-23, v. 5, shkurt mars 1991, f. Abduhu. (1987) El-Hatabetu ue i’dadu-l-Hatib. 37-39. Ed. 3. Kajro: Dar esh-shuruk, f. 13. .siç është definuar sipas 6. Nr. 111-112, v. 14, shtator-tetor 1999, f ,(الخطابة .Hatabeja (ar .5 Prof. Dr. Shelebiut, është arti i ligjërimit 30-34. 112 Shkenca komunikimi të thukët dhe koncize rreth hytbes, plot se duhet ta përkthejmë hytben gjegjësisht rreth llojeve, rëndësisë dhe patjetër që popullit t’i mësohet rregullave përkatëse të saj. Ai e sheh feja në tërësi, megjithatë, këtë e hytben të rëndësishme për shkak se thotë vetëm për lëndën e shtjelluar, ajo, jo vetëm që është mjet i kumtimit ndryshe, për pjesët bazë të hytbes, si të Islamit, por sepse, njëkohësisht, në fillim, si në mbarim, mendon se prej saj varet edhe pranimi i Islamit duhet të ngelin në origjinal. nga të tjerët. Përgjatë shtjellimit, Artikulli, jo vetëm që ka vërehen porosi shumë profesionale plotësuar atë të mëparshmin, por të autorit, sidomos kur flet për temat ka ndriçuar edhe fusha tjera, duke e hytbes, ku jep tre këshilla të arta: u bërë kështu një prurje me rëndësi - trajtimin e Islamit në përgjithësi, dhe peshë në fushën e përgatitjes duke filluar nga besimi, detyrimet profesionale për hytben. fetare dhe sistemet e Islamit për shoqërinë I.1.2. Tema plotësuese - trajtimin e gjërave sipas kohës dhe vendit të tyre E veçantë e këtyre temave është - fokusimi në drejtimin e “ehlu se ato merren më shumë me temat e sunnet-it” gjatë shpjegimeve të hytbeve dhe interpretimin e tyre sesa çështjeve të besimit dhe medhhebin me aspektet tjera. Për këtë shkak lokal gjatë shpjegimit të çështjeve të janë klasifikuar si plotësuese. Janë fikhut. gjithsej katër shkrime që trajtojnë Autori gjatë trajtimit të hytbes këto aspekte të hytbes dhe, edhe këto insiston në ruajtjen e konceptit të sikur materialet e cituara në pikën saj, si në thelb – përmbajtje, si në paraprake, janë të publikuara në interpretim. Më qartë, ai urren që intervale kohore të ndryshme (1991, hytbeja të kalojë nga një mjet të 2007, 2009 dhe 2014.) Dy shkrimet cilit – pas Allahut – i detyrohemi e para janë përkthime ndërsa dy për pranimin e kësaj feje nga shumë shkrimet tjera janë autoriale. njerëz në një ambient hikajesh 1) “Namazi i ditës së premte”7 (tregimesh) e përrallash. Temat Shkrimi është përkthyer nga duhet të kenë ngjyrë realiteti dhe anglishtja. Emri i autorit nuk figuron aktualiteti. ndërsa përkthyes në shqip është Çështje tjetër me rëndësi që ka Nexhmedin Ramadani. Hytbeja trajtuar autori, e që nuk është në është diskutuar si pikë e temës por shkrimin paraprak, është edhe ajo me theks dhe rëndësi të veçantë. e përkthimit të hytbes. Ai ka dhënë Në të është parashtruar nevoja e një përgjigje të balancuar dhe të madhe e përgatitjes dhe arsimimit arsyeshme. Nëse thotë me gojën 7. Shih: Nr. 269, v. 6, shtator 1991, f. 16-18. 113 Shkenca komunikimi të ligjëruesve, ashtu siç është folur - Aktualiteti i hytbes, për natyrën e temave që duhen rrahur respektivisht trajtimi i çështjeve që dhe ngjyrën e tyre aktuale e shoqërore. prekin drejtpërdrejtë xhematin dhe Në të është bërë thirrje që hytbeja të interesat e tyre, interpretohet me zë të bukur, të jetë - Interpretimin e thellë dhe të tërheqëse si dhe të dominohet nga synuar të teksteve, veçmas atyre që ngjyra fetare, respektivisht ajetet. nuk kuptohen drejt nëse mjaftohet Në këtë shkrim një pjesë i është vetëm me citimin tekstual të tyre, rezervuar edhe çështjes së përkthimit - Referimi shembujve të të hytbes, për çka jepen disa propozime gjeneratave të para në dije dhe dhe disa mënyra jashtë të cilave nuk qytetërim, sepse kështu përshkruhet mund të dilet, por duke u vënë theksi një e kaluar e lavdishme, sikurse edhe mbi propozimin e parë, sipas të cilit evidentohen aktorët që mund të na hytbeja fillohet në origjinal (arabisht) e çojnë përpara si shoqëri e qytetërim, pastaj shpjegohet në gjuhën përkatëse. - Gjatë trajtimit të rrymave dhe 2) “Hytbeja e suksesshme” nga lëvizjeve të devijuara, imami duhet të autori Muhamed Gazali8 mjaftohet me shpjegimin e konceptit Materiali në origjinal është të vërtetë islam, pra nuk duhet në të vërtetë pjesë e hyrjes së një t’i referohet burimeve të rrymës përmbledhjeje dyvëllimëshe me hytbe apo lëvizjes por të prezantojë të të Shejh Muhamed Gazalit, të cilën vërtetat nga Kur’ani dhe Sunneti që në shqip e solli Miftar Ajdini. Autori besimtarëve t’iu ofrojë një koncept fillimisht flet për rëndësinë e hytbes dhe imazh të qartë të temave/ dhe rolin e saj në ngritjen e vetëdijes problematikave që diskutohen, dhe civilizimit të një populli. Për ta - Ushtrimet para fjalimit, dhe kryer këtë funksion, ai jep këshillat në këtë duke rishikuar përmbajtjen e vazhdim: ligjëratës, duke verifikuar tekstet dhe - Hytbeja të jetë e fokusuar rreth argumentet si dhe duke improvizuar një teme, mbajtjen e saj para xhematit, - Sistemimi dhe radhitja e pjesëve - Reduktimi i hytbes në fjalët, të ligjëratës, fjalitë, konceptet dhe argumentet që - Ngjyra fetare e argumenteve i japin formë hytbes, pa u lëshuar (ajete, hadithe, thënie nga të parët...), në detaje të tepërta, që ndonjëherë, - Shmangia e temave që nuk përveç monotonisë mund të përçojnë mesazhe uniteti, bashkimi, shkaktojnë çrregullim të brendshëm paqeje, sepse ato nuk përkojnë me të temës, respektivisht të thuhen xhaminë dhe mesazhin e saj, gjërat që nuk janë të nevojshme dhe të harrohen ato që janë thelbësore. 8. Shih: Nr. 204-205, v. 21, korrik-gusht 2007, f. 28-29. 114 Shkenca komunikimi Ky material mund të thuhet Autori i këtij shkrimi, Sedat lirisht se është një lloj kursi trajnues Islami,11 është fokusuar në disa në distancë. Leximi i tij kohë pas kohe kritere që ndikojnë në suksesin e imamit i mundëson që të ruajë ritmin imamit në përzgjedhjen e temës e një ligjëruesi të suksesshëm. për hytben e tij. Fillimisht, ka folur 3) “Përsiatje rreth rëndësisë dhe për rëndësinë që ka performimi rolit të hytbes në Islam”9 gjatë hytbes, për tu ndalur më pas Artikulli është shkrim autorial nga te kriteret e përzgjedhjes së temës, Nexhat Ibrahimi. Artikulli hapet me respektivisht te roli dhe ndikimi një përshkrim të rëndësisë së hytbes i xhematit në përzgjedhjen që për të vazhduar më pas me disa këshilla imami i bën temave të hytbes. e rekomandime të fuqishme që një Autori konsideron se imami duhet ligjërues duhet t’i ketë në konsideratë. të jetë vigjilent dhe të përzgjedhë Autori veçon këto këshilla e udhëzime: propozimet e qëlluara, që të - Të kihet parasysh struktura e mos injorojë tërësisht kërkesat e xhematit-audiencës, xhematit, por njëkohësisht duhet - Të përvetësohen metodat dhe edhe të ketë pavarësinë që, si një mënyrat e komunikimit, që Hytbeja edukator, të trajtojë temat e duhura më pas të ketë efekt pozitiv, dhe të nevojshme, qoftë edhe nëse - Shprehja e kontrolluar e ato duhen përsëritur. emocioneve, respektivisht ta bëjë Në fakt, ai sheh dy mënyra se si hytben këshillëdhënëse e përkujtuese. të përzgjidhen propozimet: Ky artikull është i një rëndësie të a. Mbledhja e propozimeve me veçantë. Këshillat e tij janë aktuale dhe qëllim klasifikimi. Autori i referohet në hap me kohën. Autori synon që një praktike të suksesshme të hytbes të mos i humbasë rëndësia që ka, Këshillit të Përgjithshëm të pavarësisht zhvillimeve teknologjike. Çështjeve Islame dhe Vakëfeve në Hytbeja mund të vazhdojë të kryejë EBA, dhe rolin e saj edukativ dhe fetar vetëm b. Konsultimi të jetë në rrethe nëse imami shfaq vetëdije karshi më të ngushta, madje xhemati të mos përgjegjësisë së ngarkuar mbi supe jenë fare pjesë e tyre. Propozimet dhe avancim të vazhdueshëm në duhet të trajtohen vetëm në forume përvetësimin e njohurive, shkathtësive hoxhallarësh, sepse kështu atyre dhe teknikave të suksesshme të do t’iu jepej ngjyrë më e theksuar komunikimit me njerëzit. profesionale. 4) “Çfarë të ligjëroj në Hytben e xhumasë?”10

9. Shih: nr. 232, v. 24, nëntor 2009. F. 18-19. 35. 10. Shih: nr. 291, viti 28, nëntor 2014, f. 33- 11. Autor edhe i këtij punimi. 115 Shkenca komunikimi

I.1.3. Tema indirekte Hytbet kanë qenë tema që kanë zënë vend në revistën “Dituria Këto tema kanë trajtuar aspekte Islame” që nga ditët e para të saj.13 që lidhen në një formë ose në një Janë kryesisht hytbe të përgatitura tjetër me ligjërimin. Ato ndonjëherë për xhuma ndërsa nuk mungojnë i kushtohen thirrësit dhe përgatitjes as hytbet e ceremonive zyrtare me së tij, herën tjetër fokusohen në rastin e festave të Fitër dhe Kurban ndonjë formë a mënyrë se si arrihet Bajramit. Niveli i tyre përmbajtjesor deri te dija, ashtu siç në shkrime të është i kënaqshëm. Ato janë të caktuara i përkujtohet përgjegjësia shoqëruara me argumente fetare dhe që ka edhe vigjilenca që duhet të ketë kanë ngjyra të aktualitetit. Pra, janë për detyrën e tij si prijës, etj.12 rrahur tema që përmbushin kriteret për të qenë pjesë e ligjërimeve fetare. II. Hytbeja si material i shkruar Krahas hytbeve, ka edhe materiale të tjera të shumta, të II.1. Hapësira kushtuar hytbeve klasifikuara dhe sistemuara brenda rubrikave të caktuara, të cilat, si për 12. Shih: ‘Roli i imamit në fshat’, Shefqet nga tematika që shtjellojnë, edhe nga Qorolli, v.5, nr. 26, qershor 1991, f. 28-29; stili, i përgjigjen shumë hytbes dhe me ‘Roli i imamit në ditët e sotme’, Bahri Curri, pak modifikime mund të përgatiten v.11, nr. 69, qershor 1995, f.20-21; ‘Roli dhe si një hytbe e mrekullueshme. rëndësia e shtypit në ushtrimin e detyrës së imamit’, Miftar Ajdini, v.11, nr. 78, mars 1996, f. 45; ‘Personaliteti i thirrësit islam’, Sadik Mehmeti, v. 14, nr. 113-114, nëntor-dhjetor 1999, f. 27; ‘Detyra e imamit mision i shenjtë’, Sulejman 13. Disa prej hytbeve të viteve të numrave Osmani, v.17, nr. 140, shkurt 2002, f. 46-48.; të hershëm të revistës Dituria Islame para: ‘Roli i imamit në ruajtjen e unitetit në xhematin e ‘Ndjenja që zgjon namazi’ nga Avni Aliu, nr. vet’, Qemajl Morina, v. 18, nr. 153 prill 2003, 2, v. 1, shtator 1986, f. 17-18.; ‘Namazi’, f. 45-46; ‘Thirrësi islam’, Bahri Simnica, v. 19, nga Avni Aliu, v. 2, nr. 4-5, janar-qershor, nr. 176-77, mars 2005, f. 6-18; ‘Përgatitja e f. 31-32; ‘Shkaku dhe arsyeja që është bërë farz Thirrësit islam’, Bahri Simnica, v. 19, nr. 178, namazi’, nga Avni Aliu, v. 2, nr. 6, korrik- maj 2005, f. 10-13; ‘Thirrësi duhet të ketë besim shtator 1987, f. 22-23.; ‘Rregullat islame rreth të thellë në Allahun’, Bahri Simnica, v. 19, nr. xhenazes’, nga Avni Aliu, v. 2, nr. 7, tetor- 179, qershor 2005, f. 11-13. Shkrime të dhjetor 1987, f. 11-13; ‘Nata e Madhe e Kadrit’, Bahri Simnicës për thirrësin dhe të thirrurit nga Avni Aliu, v.4, nr.12, janar-mars 1989, f. shih edhe në numrat vijues: nr. 181-180, f. 6-8; ‘Prindërit dhe fëmijët’ nga Ebu Nehar, v.4, 11-8; nr.182, f. 22-24; nr. 185, f. 19-23; nr. nr. 13-14, prill-shtator 1989, f. 11-13; Hytbe 186-187, f. 6-9; nr. 188, f. 8-10; ‘Cilësitë që nga Zekerija Bajrami (pa titull), nr. 22-23, duhet t’i ketë një thirrës islam’, Mehdi Kastrati, v. 5, shkurt mars 1991, f. 40-41.; ‘Hytbeja e v. 18, nr. 2007, mars 2007, f. 21-23., etj. diturisë’, v. 5. Nr. 26, qershor 1991, f. 33, etj.

116 Shkenca komunikimi Ja disa prej këtyre rubrikave: ahlak20, familjare21, pikëpamje22, qasje23, njohuri islame14, akaid15, mesazhe16, vështrim24, reflektim25, aktualitet26, me etikë17, edukatë islame18, moral19, shkas27, etj. Tema të këtilla mund të gjesh absolutisht në çdo numër të revistës 14. Përveç aspektit tematik të ngjashëm, “Dituria Islame”. Madje, në disa fakt tjetër që më ka bërë të bindem për numra, mund të gjesh një numër të këtë dhe të cilin e kam hasur nëpërmjet gjerë temash të kësaj natyre.28 vëzhgimit të temave, është edhe ky i kësaj rubrike. Që nga numrat e parë, autori i 20. Shih temën: ‘Modestia’, viti 21, nr. 212, kësaj rubrike Avni Aliu [rahmet pastë], ishte mars 2008, f. 31-33; ‘Përkujtimi i Allahut’, pothuajse autor i rregullt i hytbeve. Më vonë, nr. 269, v. 26, dhjetor 2012, f. 25-26; ‘Vlera duke filluar nga numri 18 i vitit të pestë të e punës në fenë islame’, v. 24, nr. 227, qershor revistës, ai merr këtë rubrikë, duke bërë që 2009, f. 28-30. rubrika e hytbeve të mungojë. Shih: ‘Dini 21. Shih temën: ‘Pasojat e mosrespektimit të islam – formulë jete’, v. 5, nr. 18, tetor 1990, prindërve’, v. 26, nr. 165-166, gusht-shtator f. 3-4; ‘Njeriu dhe personaliteti i tij në Islam’, v. 2012, f. 38-41. 5, nr. 19, nëntor 1990, f. 25-27; ‘Islami dhe 22. Shih temën: ‘Besimi të bën të moralshëm’, nr. përgjegjësia’, v.5, nr. 20, dhjetor 1990, f. 28- 129-130, v. 16, mars-prill 2001, f. 29. 30, etj. Rubrika ka vazhduar edhe në numra 23. Shih temën: ‘Kur’ani dhe ne – sa i ngjasojmë tjerë me autorë tjerë. Shih temën: ‘Rruga e atij?’, v. 21, nr. 218, nëntor 2008, f. 23-25.; qëlluar dhe rruga e gabuar’, nga Sherif Ahmeti, ‘Pse janë të prapambetur muslimanët?’, v. 21, nr. v. 5, nr. 22-23, mars 1991, f. 10-13. Në këtë 212, mars 2008, f. 27-30.; ‘Respektojmë kufijtë numër, për hir të korrektësisë, figuron një e Allahut’, v. 24, nr. 227, qershor 2009, f. 36- hytbe nga Zekerija Bajrami, sikur që në 37.; ‘Qëndrimi islam karshi terrorizmit’, nr. 210, numra tjerë, krahas kësaj rubrike mund të v. 21, janar 2008, 30-32; gjesh edhe rubrikën e hytbeve. 24. Shih temën: ‘Pse vonohet ndihma e Allahut?’, 15. Shih temat: ‘Vlera e duasë’, nr. 210, v. 21, v. 24, nr. 227, qershor 2009, f. 42-43.; ‘Të janar 2008, f. 24-26; ‘Burimet e forcës tek drejtat dhe pozita e femrës në Islam’, v. 21, nr. besimtari’ nr. 210, v. 21, janar 2008, f. 27-29; 211, shkurt 2008, f. 44-45.; ‘Sistemi moral i ‘Adhurimi’, nr. 213, v. 21, maj 2008, f. 20-21; Islamit’, v. 5, nr. 25, maj 1991, f. 14-16. 16. Shih mesazhin e Jetish Bajramit, (ish) 25. Shih temën: ‘Myslimani në kohë dhe kryetar i BI-së, nr. 15-16, viti 5, korrik 1990, margjinalizimi eventual i sistemit hyjnor’, nr. 186- f. 6-7. 187, viti 20, janar-shkurt, 2006, f. 13-17 17. Shih temat: ‘Morali islam bazament për 26. Shih temën: ‘Frika nga Allahu Fuqiplotë’, ngritjen e civilizimit njerëzor’, v. 21, nr. 212, nr. 307, v. 29, prill 2016, f. 19-21. mars 2008, f. 24-26; ‘Përgojimi, ves i keq’, nr. 27. Shih temën: ‘Dita e Ashurasë’, nr. 210, v. 291, viti 28, nëntor 2014, f. 22-24.; ‘Raporti i 21, janar 2008, f. 19-23. njeriut ndaj Krijuesit’, nr. 210, v. 21, janar 2008, 28. P.sh. nr. 186-187, viti 20, janar-shkurt, f. 33-34. 2006, ka këto tema në këto rubrika që lirisht 18. Shih temën: ‘Morali fetar – bazë për mund të përdoren me pak modifikime si ekzistencën e shoqërisë njerëzore’ nr. 100, v. 13, hytbe: edukatë: ‘Xhamia dhe mesazhi i saj’, shkurt 1998, f. 39-41.; ‘Të rinjtë dhe feja’, nr. f. 10-12; reflektim: ‘Myslimani në kohë dhe 52, viti 9, tetor 1993, f. 10-11. margjinalizimi eventual i sistemit hyjnor’, f. 13- 19. Shih temën: ‘Përfitimi i moralit’, nr. 307, v. 17; edukatë: ‘Islami fton për bashkëpunim dhe 29, prill 2016, f. 27-29. mirëkuptim’, f. 18; qasje: ‘Viti i ri mysliman 117 Shkenca komunikimi

II.2. Ndarja e hytbeve II.2.2. Ndarja e Hytbeve sipas autorësisë: II.2.1. Ndarja e hytbeve sipas kategorisë 1) Hytbe autoriale. Hytbe të kësaj natyre janë shumica absolute. 1) Hytbe të manifestimeve 2) Hytbe të përkthyera. Hytbe të qendrore kësaj natyre ka fare pak.34 Këto janë hytbe të mbajtura kryesisht nga autoritetet më të larta II.2.3. Ndarja e hytbes sipas të Bashkësisë Islame të Kosovës.29 temës Hytbet zakonisht janë në fillim të numrit, por ka raste kur këto hytbe 1) Hytbe serike. janë të vendosura në fund të numrit Rëndësia e këtyre hytbeve është fare.30 se ato janë hytbe të përgjithshme, që Po kështu, këtu mund të vërehen kurdo që të mbahen, kanë vendin edhe hytbe të autoriteteve më të dhe rëndësinë e tyre. Hytbe të këtilla larta të kohës së ish-Jugosllavisë, ka, madje që nga fillimi. Gjithsej respektivisht të Reis-ul-Ulema-së31 kemi arritur të evidentojmë pesë seri: që janë të përkthyera në shqip ose a. Seria e namazit nga Avni janë marrë nga autorë shqiptarë Aliu.35 jashtë trojeve tona.32 b. Seri hytbesh për besimin 2) Hytbe të rregullta brenda nga Hajrullah Hoxha36 rubrikës së revistës, për të cilat do të – shpërngulja e Muhammedit alejhiselam’, v. bëjmë fjalë te hytbet serike. 19, nr. 174-175, janar-shkurt 2005, f. 14-17.; 3) Hytbe me shkas, të cilat ‘Hytbeja e të drejtave të punëtorëve’, v.21, nr. 213, janë shkruar përkitazi me ngjarje, maj 2008, f. 25-27.; ‘Madhështia e ezanit’ nr. zhvillime dhe data të caktuara.33 235, v. 25, shkurt 2010, f. 28-30. ‘Qëndrimi i besimtarit karshi fatkeqësive natyrore’, nr. 269, v. ofron mundësi për pendim’, f. 19-20; ahlak: 26, dhjetor 2012, f. 27-28. ‘Mendjemadhësia’, f. 21-22; ahlak: ‘Normat dhe 34. Si shembuj do të veçoja këto dy hytbe: vlerat në Islam’, f. 23-26; ahlak: ‘Mesazhi islam ‘Prindërit dhe fëmijët’, v. 4, nr. 13-14, prill- – fe për të gjithë’ f. 47-50. shtator 1989, f. 11-13.; ‘Meritat e muajit 29. Shih nr. 15-16, viti 5, korrik 1990, f. 6-7. Ramazan’, Dr. JusufKardavi, v. 20, nr. 194, 30. Për këtë do të flasim në pjesën që kemi shtator 2006, f. 16-19. rezervuar për kritikë. 35. Shih hytbet në: nr. 2, v. 1, shtator 1986, f 31. Shih nr. 15-16, viti 5, korrik 1990, f. 5-6. 17-18.; v. 2, nr. 4-5, janar-qershor, f. 31-32; v. 32. Shih hytbeja e Fitër Bajramit nga Imam 2, nr. 6, korrik-shtator 1987, f. 22-23. Vehbi Ismaili, imam në Amerikë, nr. 36, viti 36. Shih hytbet në numrat: v. 16, nr. 127- 6, prill 1992, f. 5-6. 128, janar-shkurt 2001, f. 17-20.; v. 16, nr. 33. Shih sa për ilustrim: ‘Muhammedi 132, qershor 2001, f. 20-22.; v. 16, nr. 138, alejhiselam – lindja dhe jeta e tij’, v. 14, nr. 119- dhjetor 2001, f. 14-16.; v. 17, nr. 140, shkurt 120, mars-qershor 2000, f. 21-24.; ‘Hixhreti 2002, f. 14-18.; v. 18. nr. 150, janar 2003, f. 118 Shkenca komunikimi

c. Seria për robërit e II.2.4. Kritikë sinqertë të Allahut nga Sedat Islami37 d. Seria për premtimet hyjnore II.2.4.1. Mungesa e vazhdimit me për besimtarët nga Sedat islami38 trajtesa shkencore të zgjeruara e. Seria për shembulli i besimtarit nga Sedat Islami39 Megjithëse ka tema që kanë 2) Hytbe të lira. rrahur hytben nga aspekti teorik Janë hytbe që nuk janë pjesë e goxha mirë, prapë nevoja për të përhershme e rubrikës së Hytbeve vazhduar me tema profesionale për në diturinë islame. Hytbe të këtilla hytben ndihet. P.sh. në asnjërën ka shumë.40 prej punimeve, qoftë këto bazë, plotësuese apo të tjera, nuk është 40-42.; v. 18, nr. 163, shkurt 2004, f. 23-25.; v. 18, nr. 165, prill 2004, f. 15-18.; v. 18, nr. diskutuar për mënyrën praktike të 170-171, shtator-tetor 2004.;v. 18, nr. 172, përgatitjes së hytbes. Ndonjëherë, nëntor 2004, f. 15-18.; v. 18, nr. 173, dhjetor megjithëse është rrahur si çështje, 2004, f. 16-19.; v. 19, nr. 176-177, mars 2005, ligjëruesi mund të ketë para vetes f. 19-21.; v. 19, nr. 178, maj 2005, f. 14-17.; v. referenca të shumta, por kjo nuk 19, nr. 185, dhjetor 2005, f. 24-27.‘ v. 20, nr. 190, maj 2006, f. 13-15.; v. 19, nr. 201, prill garanton sukses përderisa ai nuk di 2007, f. 18-21. si t’i përdorë ato, si të përfitojë prej 37. Shih numrat: nr. 236, v. 25, mars 2010, f. tyre, si t’i radhisë brenda hytbes së 20-21; nr. 238, v. 25, maj 2010, f. 17-18.; nr. tij. 239, v. 25, qershor 2010, f. 16-18.; nr. 242, v. 25, shtator 2010, f. 21-22; nr. 243, v. 25, tetor 2010, f. 16-18; nr. 245, v. 25, dhjetor 2010, f. 18-20; nr. 246, v. 25, janar 2011, f. e përditshme’, v. 21, nr. 218, nëntor 2008, f. 20-22.; nr. 247, v. 25, shkurt 2011, f. 17-19.; 26-27.; ‘Pasojat e devijimit moral’, nr. 270, v. 26, nr. 250, v. 25, maj 2011; nr. 251-252, v. 25, janar 2013, f. 20-22.; ‘Padrejtësia ndaj njerëzve- qershor-korrik 2011, f. 9-11; nr. 255, v. 25, kjo vepër e shëmtuar’, nr. 271, v. 26, shkurt tetor 2011, f. 15-17. 2013, f. 16-18.; ‘Rëndësia e fitimit hallall të 38. Shih numrat: nr. 253, v. 25, gusht 2011, pasurisë’, nr. 272, v. 26, mars 2013, f. 17-18.; f. 25-27. ‘nr. 257, v. 25, dhjetor 2011, f. 15- ‘Turpi dhe rëndësia e tij në jetën e besimtarit’, nr. 16.; nr. 258, v. 25, janar 2012, f. 24-26; nr. 273, v. 26, prill 2013, f. 19-20.; ‘Falënderimi 260, v. 25, mars 2012, f. 17-19.; nr. 263, v. 25, për mirësitë’, nr. 274, v. 26, maj 2013, f. 24- qershor 2012. F. 25-27.; nr. 265-266, v. 26, 26.; ‘Paragjykimet rreth Islamit’, nr. 277-278, v. gusht-shtator 2012, f. 20-22; nr. 267, v. 26, 27, gusht-shtator 2013, f. 19-21; ‘Reflektime të tetor 2012; f. 32-33.; nr. 268, v. 26, nëntor përqendrimit në fe në jetën e besimtarit’, nr. 280, v. 2012, f. 20-21. 27, nëntor 201, f. 22-23.; ‘Sprovat e kohës së 39. Janë botuar vetëm dy tema nga kjo seri: fundit’, nr. 281, v. 27, dhjetor 2013, f. 13-14.; ‘Besimtari sikur qitro’, nr. 284, viti 27, mars ‘Përse adhurimi në kohë krizash është zgjidhja më 2014, f. 34-37.; ‘Besimtari sikur njeriu i gjallë’, e mirë?’ nr. 296, viti 28, prill 2015, f. 28-30.; nr. 286, viti 27, maj 2014, f. 36-37. ‘Hytbeja e Pejgamberit alejhiselam’, v. 19, nr. 179, 40. Shih hytbet: ‘Alkooli, e keqe e madhe në jetën qershor 2005, f. 16-17, etj.

119 Shkenca komunikimi

II.2.4.2. Mungon aspekti artistik II.2.4.3. Mungojnë hytbet e dhe teknik numrave me temë të caktuar

Ndonëse jo gjithnjë dhe në çdo Në revistë nuk i është kushtuar numër, aspekti teknik dhe artistik i rëndësi që të ketë hytbe për numra hytbes mungon. Me aspektin teknik me temë të caktuar. Edhe pse ka kam për qëllim hyrjen në arabisht, e raste kur numri me temë të caktuar cila, siç pamë edhe nga shtjellimet, ka edhe hytben përkatëse43, gjë që na është shumë me rëndësi. Ndërsa bën të besojmë se këto vërejtje që po me aspektin artistik kam për qëllim japim janë me vend për shkak se janë shoqërimin e materialit të shkruar anashkaluar praktika të revistës. Dhe me imazhe përkatëse. Mungesa e këtu kemi të bëjmë me dy vërejtje këtyre elementeve theksohet veçmas kryesore: në numrat e viteve të fundit. a. Mungesa e temës për numrin Si tjetër vërejtje në këtë aspekt përkatës44 duke ndodhur madje që të është edhe mungesa e klasifikimit jetë shkëputur hytbeja në këta numra dhe radhitjes së hytbeve zyrtare në me temë të caktuar qëllimshëm për vendin e përshtatshëm. Është vënë faktin se në numrat paraprak dhe në re herë pas here zhvendosja e hytbes numrat e mëvonshëm ka hytbe.45 nga fillimi i numrit në mes ose në b. Ekziston temë por që nuk fund fare.41 Kjo, edhe pse ka ndodhur lidhet me numrin,46 por kjo nuk rrallë, megjithatë ka qenë diçka që ndodh shpesh. një lexuesi ia vret syrin, sidomos për ‘Robërit e sinqertë të Allahut’, nr. 242, v. 25, faktin se hytbeja është mesazhi më shtator 2010, f. 21-22. i rëndësishëm që lexohet nga figura 43. P.sh. nr. 115-116, v. 14, janar-shkurt qendrore e myslimanëve të vendit. 2000, është për Haxhin dhe në të ka një Probleme me klasifikimin hytbe për Haxhin. Numri 148, viti 17, tetor shfaqen edhe herëve tjera kur tema, 2002, i është kushtuar ramazanit dhe aty ka një hytbe për agjërimin. jo vetëm që është hytbe, por është 44. P.sh. numri 222, v. 22, janar 2009, është edhe në kuadër të ndonjë serie të për Hixhretin ndërsa nuk ka hytbe; nr. 256, caktuar, ndërsa nuk figuron si hytbe.42 v. 25, nëntor 2011, është për Haxhin, hytbe nuk ka; nr. 276, v. 27, korrik 2013, nuk ka 41. Si shembuj shih hytbet në numrat: nr. hytbe ndërsa tema është për Ramazan, etj. 129-130, mars-prill 2001, f. 64-65; nr. 45. P.sh. nr. 264 ka qenë numër për ramazan, 160-161, nëntor-dhjetor 2003, f. 65; nr. në numrin para tij ka hytbe, sikur që edhe në 207, v. 21, tetor 2007, f. 50.; v. 16, nr. 243, v. numrin pas tij. 25, tetor 2010, f. 48; nr. 257, v. 25, dhjetor 46. P.sh. numri 296, (vitit 28, prill 2015) i cili 2011, f. 52; nr. 268, v. 26, nëntor 2012, f. 49- i është kushtuar Israsë dhe Miraxhit ndërsa 50.; v. 18, nr. 257, v. 25, dhjetor 2011, f. 52. nuk ka hytbe për Isranë por për adhurimin ( 42. Shih hytben: ‘Frika nga zjarri i f. 28-30), i cili ka vetëm lidhje indirekte me Xhehennemit’, e cila është në kuadër të serisë temën e numrit. 120 Shkenca komunikimi

II. 2.4.4. Shkëputjet ndërmjet të saj. Janë përshkruar disa gjëra në vija temave të hytbeve serike të trasha se duhet të jenë kështu e ashtu por aspekti praktik i tyre se si vihet deri Është vënë re te hytbet serike tek ato mungon. Kjo mund të bëhet intervali kohor i gjatë ndërmjet me vazhdimin e një tradite të vjetër të publikimit të tyre. Kjo sigurisht e organizimit të seminareve me imamë gjymton mesazhin e hytbes serike dhe ku praktikisht do të shtjelloheshin këto e minimizon efektin edukativ të saj. tema. 2) Hytbeja të ngelë rubrikë e Përfundim përhershme në revistë dhe këshilli redaktues të ngarkojë njërin prej Përmbyllja e këtij punimi nënvizon anëtarëve që në vazhdimësi të rezultatet kryesore të tij si dhe disa përkujdeset për këtë rubrikë. Pra, të rekomandime përkatëse. Sa i përket mos ngelë rubrikë vullnetare, sepse, rezultateve, ato janë: siç është vënë re, ka pasur shkëputje jo 1) “Dituria Islame” ka kryer vetëm të rubrikës si rubrikë, por edhe dhe vazhdon ta kryejë rolin e saj në brenda ndonjë serie të caktuar vëren përgatitjen profesionale të imamëve. distancë të gjatë kohore të publikimit Kjo shihet nga temat që diskutohen. të temave, gjë që të bën të bindesh për Në këtë drejtim, ajo ka luajtur dhe mungesën e seriozitetit tek autorët. vazhdon të luajë rol të rëndësishëm 3) T’i kushtohet rëndësi hytbeve edhe në përgatitjen e përket ligjërimit si për numra me temë të caktuar. Është koncept e art. vënë re mungesa e hytbes në numra të 2) Materialet e ofruara për kornizën tillë edhe pse ka tema të tjera të shumta. teorike të hytbes, edhe pse numerikisht Do të kishte qenë mirë, madje, që në nuk janë shumë, ato janë të shkruara numra të caktuar për Ramazanin dhe asisoj që, edhe në rrafshin kohor por Haxhin të publikohen edhe hytbe edhe në atë përmbajtjesor, plotësojnë nga arkiva që i shërbejnë imamëve njëra tjetrën, duke na ofruar kështu për tërë muajin. Ashtu siç do të ishte njohuri që mundësojnë perfeksionimin mirë të publikoheshin edhe hytbe të e artit të ligjërimit në vazhdimësi. manifestimeve për Fitër dhe Kurban 3) “Dituria Islame” ia ka dalë të Bajram. Kjo47 është vënë re në një rast mbulojë boshllëkun e publicistikës dhe besoj se do të ishte e dobishme fetare, duke u ofruar imamëve asistencë që imamëve t’i ofrohej hytbeja dhe mbështetje me tema me vlerë për paraprakisht. Kjo, po kështu mund të derset, vazet dhe hytbet e tyre. përzgjidhet nga arkiva e hytbeve zyrtare Ndërsa sa i përket rekomandimeve, të BIK-së. do të veçojmë: 4) T’i kushtohet rëndësi aspektit 1) Të vazhdohet me trajtimin e teknik dhe artistik të hytbes, gjë kjo që hytbes nga aspekti profesional i saj, ka qenë por është neglizhuar. pasi mungojnë aspekte të pashtjelluara 47. Shih nr. 125, v. 15, nëntor 2000, f. 18. 121 Personalitete

Hafiz Sabri Beg Bushati – personalitet i admirueshëm e frymëzues i Shkodrës

Prof. dr. Sadije Bushati Universiteti “Luigj Gurakuqi” Fakulteti Ekonomik Shkodër

Abstrakt Cilësitë e rralla morale të hafizit, përkushtimi i plotë fetar e shoqëror, kultura e përgjithshme dhe përgatitja profesionale, atdhedashuria dhe integriteti i tij politik, detyrat serioze e me përgjegjësi, si ajo e imamit, e myderrizit, e vaizit dhe e kryemyftiut dinjitoz, pa lënë mënjanë impenjimin në rolin me aq përgjegjësi historike për konsolidimin e shtetit shqiptar, për ruajtjen e tërësisë tokësore e zhvillimin e demokracisë, si pjesëmarrës i Kongresit të Lushnjës, e si anëtar i Senatit, bënë që lidhjet e tij miqësore të shtriheshin edhe jashtë rrethit të hoxhallarëve, duke krijuar kështu një “ansambël” dashamirësish, si me intelektualët: Hamit Gjylbegaj, Hamdi Bushati, Riza Drini etj., apo me përfaqësues të familjeve me tradita të vjetra: Selim Reçi, Oso Kopliku, Muho Kazazi, Junuz Boriçi, Nuto Podgorica, Elez Muka, Ymer Lutfia, Caf Reçi, Elez Sokoli, Et’hem Kopliku, Riza Kaduku.

afiz Sabri Beg Bushati, nip i Ali Beut të Beqir Beut; djali i i njohur edhe me Shabanit, lindi në Shkodër në vitin Hemrin Ejup Sabri, 1889. Ai u shqua jo vetëm si klerik, trashëgimtar i bushatllinjve të por edhe si personalitet publik e Shkodrës, që i takon degëzimit të përfaqësues i qytetarisë shkodrane. trungut me fillesë Hysen Pashën, I paraqitshëm, karizmatik, me trup

122 Personalitete Kryeministër,2; klerikët H. Halit Bushati, Molla Rustem Bushati dhe më vonë, dëshmori i luftës nacional- çlirimtare Nuri Bushati etj.3 Hafiz Begu, në moshën 3 vjeçare mbetet jetim nga nëna, e cila ndërroi jetë gjatë një lindjeje, ngjarje që ndoshta influencoi për formimin e karakterit të fortë të Hafiz Sabrisë, por që në raste të veçanta, thyhej dhe derdhte lotë.

Në fëmijëri ndoqi mejtepin e Hafiz Isuf Kelmendit dhe më pas të gjatë e elegant, atdhedashës, i medresenë e lagjes Qafë, kjo e fundit ndershëm dhe i nderuar për aftësi, institucioni arsimor më i vjetër në me karakter e i përkushtuar, krijoi në Shkodër, në periudhën e sundimit 4 vetvete një personazh të respektuar turk. Aty shquhet si nxënës i aftë dhe “nga i madh e i vogël”, siç thuhet sapo përfundon studimet në medrese, në Shkodrën tonë. Nga ky degëzim vazhdon studimet e larta fetare në i pemës së bushatllinjve1, janë shquar Stamboll. Për shkak të fillimit të luftëtarët e patriotët si Beqir Beu, luftës Ballkanike, ngaqë ishte i pajisur dëshmor në luftën e I të Shpuzës me me ndjenja atdhetare të theksuara, 1840, Ali Beu që mbas kryengritjes ndërpret studimet dhe hyn si vullnetar në grupimin luftarak, që ndodhej te së vitit 1833, së bashku me kushëririn kodra e Boksit. Qëndron pak ditë; e vet Jusuf Beun, formuan organin në këtë kohë martohet me Nadire qeverisës, që administroi qytetin Bushatin, motra e Xhemal Bushatit, për një muaj, derisa qeveria osmane edhe këta bushatllinj, por nga dega e pranoi kushtet e kryengritësve; po Vishobegëve dhe nga kjo martesë lindi ky Ali Beu, përfaqësoi Shkodrën në Samija. Kur e bija bëhet 5 vjeçe, Hafizi Këshillin e Përgjithshëm të Lidhjes humb bashkëshorten nga gripi spanjol. në Prizren; Malo Bej Bushati, Samija, kujtonte deri në pleqëri se kur si komandant i Xhandarmërisë ishte e vogël, i ati e merrte në prehër dhe shqiptare dhe që më vonë, pengoi shpesh herë ai përlotej. Ajo mendonte veprimin e D’Annuncios për sjellje armësh; Nusho Beu i Ulqinit; 2. “Bushatllinjtë” Hamdi Bushati, f.366-369. pastaj politikani Maliq Bushati deri 3. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja e farefisi. 4. “Shkodra dhe motet” Hamdi Bushati, 1. “Bushatllinjtë” Hamdi Bushati, f.366-369. vëll. I, f.359-368; 477. 123 Personalitete se kjo gjendje shkaktohej ngaqë edhe propagandës antishqiptare. Në vitin ajo kishte pësuar të njëjtin fat; kishte 1916, ai mori pjesë në revoltën e mbetur jetime nga nëna. Ai duhej të fuqishme të mbajtur në Xhaminë Plakë ndjente dhembshuri të shumëfishtë, nga popullata myslimane e Shkodrës, për të ëmën, për të shoqen, për veten kundër austriakëve, të cilët, edhe pse dhe për të bijën. qenë pushtues, kur hynë në Shkodër Mbas vdekjes së Nadires, Hafizit i më 22 Janar 1916, u pritën nga krejt propozohet martesa me motrën tjetër popullata shkodrane si shpëtues nga të Xhemalit, Merjemen, për të rritur pushtimet serbe e malazeze. Shkaktar me përkujdesje mbesën 5-vjecare, qe kërkesa e administratës austriake Samijen. Nga kjo martesë lindën për të detyruar djemtë shqiptarë në shumë fëmijë, por jetuan e krijuan angazhimin pranë ushtrisë austriake si familje vetëm tre, Vahidi, Hasani dhe luftëtarë.5 Edhe Hafizi ndenji 3 ditë në Hadija, me diferenca 9 vjeçare nga burg.6 Gjithashtu, ai mbështeste dhe njëri tjetri. ndihmonte veprimtarinë e Komitetit Krijimi i familjes dhe rrethanat për Mbrojtjen e Kosovës, i cili e kishte historike bënë që në pranverën e qendrën e vet në Shkodër, me drejtues vitit 1913, Hafizi të rifillojë studimet Hoxhë Kadriun, mik i afërt i Hafizit7. teologjike në vend, duke pasur si Megjithatë, angazhimi politik më pedagogë emra të njohur si H. H. i fortë i Hafizit, mund të konsiderohet Jusuf Kelmendi, Tahir Myftija dhe pjesëmarrja e tij në Kongresin e personalitetin e shquar Haxhi Vehbi Lushnjës. Si rrjedhim i pjesëmarrjes Dibra, nga i cili edhe u diplomua e fitoi në Luftën Ballkanike dhe veprimtari të titullin Myderriz. tjera patriotike, u përzgjodh në listën e Fillon menjëherë punën si delegatëve për Kongresin e Lushnjës. myderriz dhe përgatit disa hoxhallarë Nga prefektura e Shkodrës, Lezha do të rinj, të njohur të qytetit tonë e të përfaqësohej me dy delegatë, ndërsa më gjerë si Hafiz Sulejman Durrësi, Shkodra me katër të tillë. Ibrahim Vekshari, Ali Çanga, Hafiz Kongresi u hap më 21 janar 1920, Sabri Koçi etj. Këtë veprimtari e por meqenëse delegatët e disa zonave zhvillon kryesisht në Xhaminë e Kuqe ishin penguar nga forca të ndryshme të qytetit, shpesh edhe në shtëpinë e antishqiptare, punimet u shtynë dhe tij, gjithmonë në mënyrë vullnetare. u zhvilluan gjatë 28-31 janarit. Edhe Krahas mësimdhënies fetare ai kryen edhe veprimtari patriotike, si 5. “Bushatllinjtë”, Hamdi Bushati, f. 366- shumë burra të farefisit të tij. Gjatë 369. viteve 1915-17 vepron së bashku 6. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja me atdhetarët përparimtarë kundër e farefisi. forcave destabilizuese në shërbim të 7. “Në kujtim të brezave”, F. Luli, I. Dizdari, N. Bushati, f. 347-364. 124 Personalitete delegatët e Shkodrës nuk qenë në Komisionet ia dolën mbanë dhe i datën 21 janar, mbasi u ndaluan rrugës dhanë mundësi qeverisë të forcohet, nga forcat e Qeverisë së Durrësit, duke grumbulluar forca mbrojtëse. sepse kjo e fundit, e ndihmuar nga Qeveria Italiane, donte të pengonte mbajtjen e Kongresit. Mbas disa ditëve ata u liruan dhe nënshkruan vendimet e marra në Kongres, nga i cili u zgjodh një përfaqësi me atributet e Senatit ose Parlamentit, i pari për Legjislativin tonë, që u quajt Këshilli Kombëtar. Senati, përbëhej nga 37 anëtarë, ndër të cilët ishte edhe Hafiz Sabriu. Në Kongres u zgjodh edhe Qeveria, që u quajt Këshilli i Lartë Kombëtar dhe Duhet theksuar se situata Tirana u shpall kryeqytet i Shqipërisë. politike në këtë kohë ishte e rënduar, Më 11 shkurt qeveria e re fillon punën mbasi në disa zona të vendit, kishte në Tiranë, e kryesuar nga Sulejman forca pushtuese, lufta e Vlorës, lufta Delvina, ndërsa më 27 mars zhvillohet e Koplikut (në të cilën u angazhua mbledhja e parë e Këshillit Kombëtar edhe Hafiz Begu për një kohë të (Senatit). Mbas një muaji, më 27 prill, shkurtër), komplote dhe aksione të 1920, në mbledhjen e 30-të të Senatit, kundërshtarëve vendas, por edhe krijohet Komisioni për Arsim e Punë grupimi i shumicës së senatorëve Botore, ku bën pjesë edhe Hafizi, në dy kampe kundërshtare: ai i Aqif së bashku me 6 senatorë të tjerë. Pashës që përmbante ish anëtarë Në mbledhjen e -31të, datë 29 prill, të Qeverisë së Durrësit etj., dhe lexohet programi i arsimit, ku ndër ai i Ahmet Zogut, që përmblidhte të tjera shkruhet: “… Për me pasun krahun kombëtar. Hafizi bënte njerëz shkencorë do të mbahen nga pjesë në një grup të vogël, jashtë dy Qeverija disa studentë, që mësojnë të parëve, të cilët donin të ruanin 9 ndër shkolla të nalta të Evropës”. ekuilibrin në Senat . Ndërsa në mbledhjen e datës 13 prill, Qeveria e pavarur e S. Delvinës Hafizi ishte zgjedhur anëtar i njërit prej nuk i rezistoi kundërshtarëve dy komisioneve të rendit, që kishin si politikë, sidomos kur u vendos të qëllim frenimin e rebelëve të Mustafa thirrej Asambleja dhe dha dorëheqje. Krujës dhe të Esad Toptanit, që donin të rrëzonin qeverinë e sapo formuar.8 shtypshkronja “Mbrothësia”, Kristo P. Luarasi, 1923, f. 22, 44, 46. 8. “Bisedimet e Këshillit Kombëtar, senati. 9. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja Legjislatura e parë, viti 1920; Tiranë, e farefisi. 125 Personalitete U krijua Qeveria e re me elementë Me anën e një njoftimi publik, jashtë grupimeve me kryetar Iliaz tërheq kandidaturën dhe nuk Bej Vrioni. Senati i dha votëbesim angazhohet më në politikë; madje, dhe u shpërnda në nëntor 192010.11 i zhgënjyer nga pabesitë politike, Hafizi konsiderohej opozitar shumë vite më vonë, u lë amanet falë lidhjes së ngushtë me kunatin djemve, të mos merren me politikë.13 e tij, opozitarin e njohur, Xhemal Duke iu përkushtuar besimit e Bushati; falë mosaprovimeve të leximit dhe studimit të librave fetarë, politikës së Ahmet Zogut; falë ai kishte autoritetin e një dijetari miqësisë me Hoxhë Kadriun dhe islam dhe kjo i dha një autoritet e senatorin e Dibrës, Ramiz Dacin etj; respekt të madh popullor. Mbas për këto arsye Hafiz Begu u vendos fitores së kryengritjes së qershorit në si kandidat në listën e deputetëve të 1924 dhe dorëheqjes së kryemyftiut grupit “opozitar” në Shkodër për të Shkodrës H. Xhemal Naipi të zgjedhjet e reja të vitit 1921. “Popullores”, Hafiz Sabriu caktohet Por, për të shfrytëzuar vlerësimin si kryemyfti. Pastaj, mbas fitores ës qytetar shkodran për ndershmërinë, Legalitetit, largohet nga detyra dhe atdhetarinë dhe autoritetin e tij, Hafiz e transferojnë si myfti në Berat. Në Begun e vendosën pa e pyetur dhe këtë kohë pati edhe lëvizje të tjera pa marrë aprovimin e tij, si kandidat jo dashamirëse ndaj hoxhallarëve të në listën e “popullores”, grupit tjerë, të cilët, me ta edhe Hafizi, i politik kundërshtar. Ky fakt kishte kundërshtuan emërimet e tyre. Kjo implikuar një takim të opozitës, në gjë u shkaktoi mbajtjen nën vërejtje të cilin Hafizi nuk ishte ftuar dhe nga xhandarmëria dhe një farë zhvillohej në shtëpinë e kunatit, ku internimi në Tiranë, larg familjes. po debatonin dhe merrnin vendime Më pas, nga protestat dhe reagimet e kundra tij. Rastësisht e merr vesh besimtarëve, u detyruan t’i pezullojnë dhe shkon në takim i paftuar, por këto emërime të pavend. Sipas i nervozuar dhe iu rendit e sqaron familjarëve, për emërimin e Hafizit veprimet e tij të pastra e pa hile, për në Berat, shkaktarë qenë pikëpamjet të cilat merr aprovimet kryesisht nga kundërshtare, që kishte treguar kunati i vet dhe largohet.12 kohë më parë Hafizi me Ahmet Zogun. Hafiz Begu ia vlerësonte 10. “Bisedimet e Këshillit Kombëtar, senati. Legjislatura e parë, viti 1920; Tiranë, atij zgjuarsinë, guximin dhe aftësinë shtypshkronja “Mbrothësia”, Kristo P. si organizator, por kishte kuptuar Luarasi, 1923, f. 22, 44, 46. synimet e tij për pushtet personal 11. “Ballafaqime politike në Shqipëri” (1897-1942), Sejfi Vllamasi, Shtëpia botuese e farefisi. “Naraida” Tiranë, 2000, f. 190-257. 13. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja 12. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja e farefisi. 126 Personalitete dhe manovrimet jo legjitime për t’i Mysliman, i cili filloi punimet arritur ato. Konkretisht, A. Zogu më 24.02.1923. Pjesëmarrës nga pat organizuar një darkë me tre Shkodra ishin Hafiz Sabri Begu senatorët myslimanë të Shkodrës, dhe Halit Rroji, të zgjedhur nga Hafiz Begun, Xhemal Bushatin dhe Bashkia e qytetit. Gjatë mbledhjes H. Xhemal Naipin. Mbas bisedave mbërrin një telegram nga Shkodra, dhe debateve me opozitarët (Hafizin ku një grup qytetarësh protestonte dhe Xh. Bushatin), Hafizi, trim, se pjesëmarrësit nuk janë zgjedhur pa ndroje dhe i drejtpërdrejtë i ka nga populli (mysliman) dhe kjo thënë: “E mira e kombit e don që ti gjë diskutohet në Kongres. Hafizi të largohesh nga politika”. A. Zogu largohet menjëherë; kolegu i tij një është përmbajtur, ndërsa Xh. Naipi, herë qëndron, por të nesërmen, më si përkrahës i tij, ka ulë kokën me 25.02.1923, nuk marrin pjesë që të dëshpërim e mosmiratim të këtij dy. Po në këtë ditë, më 25, mbërrin shpërthimi të Hafizit.14 në Kongres një tjetër telegram, ku Edhe një herë tjetër, Zogu i një shumicë e madhe, shprehin ardhur me detyrë shtetërore në indinjatën për atë që ka ndodhur dhe Shkodër, i dërgon në shtëpi Hafizit mbështesin të dy pjesëmarrësit; por lajmësin, Hamit Dizdari (policin e ata ishin larguar, nuk ndodheshin më Bashkisë), për një takim. Ky i thotë në Kongres.16 lajmësit, thuaji se nuk ishte në shtëpi. Më pas Hafizi shërben si vaiz në Kur lajmësi kthehet mbas pak, i thotë lagjen Perash dhe me predikimet e tij të njëjtën përgjigje dhe në herën e linte mbresa të thella te besimtarët. tretë i thotë: “Thuaji, nuk don me Sipas familjarëve, ai ishte i preokupuar ardhë”. Mbas kësaj përgjigje, thuhet gjatë gjithë kohës për predikimin e se A. Zogu ka thanë: “Çfarë t’i bësh; radhës, përdorte disa “qitabe”-tekste ka kokë mushke”. Më vonë, mbas në gjuhët perse, arabe ose turke, tri viteve ‘90, disa legalistë të kthyer gjuhë që i zotëronte shumë mirë. në Shqipëri kanë treguar, sipas tyre, Kështu ai ndërthurte mësimet e vlerësimin që ka shprehë A. Zogu shenjta kur’anore dhe hadithet e për Hafizin: “Burrë i ndershëm, i Profetit (a.s.) me principe të etikës drejtë, me karakter, por inatçor”.15 morale, me fjalën dhe me shembullin Ky vlerësim shfaqet mjaft e tij në jetë, ai i edukonte besimtarët dukshëm edhe në rastin e Kongresit me frymën e atdhedashurisë, të vëllazërimit e të tolerancës fetare, 14. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja e farefisi. 16. Arkivi Qendror i Shtetit, AQSH, Fondii 15. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja Komunitetit Mysliman (482), viti 1923, e farefisi. Dosja 4, fletët 149-151; 153-154; 158, 161, 162. 127 Personalitete ai ishte një ithtar i përparimit shmangej ose qëndronte në pjesën e shoqëror e kulturor, mbronte idenë, parë të tyre. që shkenca dhe feja duhej të ecnin Te “Dokumentet tregojnë…”, paralelisht, përkrahte emancipimin e në faqen 144, tregohet se prefekti shoqërisë e të familjes. i Shkodrës kishte thirrur shumë Pushtimin fashist më 7 prill zotërinj shkodranë për t’i njoftuar për 1939 e priti me shqetësim. Mbas disa ndryshimet politike që po ndodhnin ditësh, familjarët transmetojnë fjalët në Shqipëri-data 28.09.1943. Në e tij dëshpëruese të këtij fakti me një faqen 147 në krye të listës është emri mik të tij: “Atë ditë e kam la çardakun i Hafiz Sabri Beg Bushatit.18 e shtëpisë me lotë”. Agjentura Respekti dhe nderimi ndaj proitaliane ishte përgatitur për t’i Hafiz Begut nga qytetarët e vet ka dalur përpara e për të pritur trupat si arsye kryesore, se ai ka mbrojtur ushtarake italiane te ura e Bahçallekut. të drejtën dhe ka kundërshtuar me Te Hafizi shkoi një i njohur dhe mik guxim të gjithë ata që kanë abuzuar i tij, S. R., i cili i propozoi të dilnin te apo kanë dashur të shkelin të drejtat Ura e Bahçallekut, jo për agjenturë institucionale apo personale. Kështu, apo servilizëm, por sipas atij, me ai ka kundërshtuar dhe polemizuar qëllim që okupatori të zbutej e të me kryetarin e Komunitetit Mysliman mos bombardohej qyteti. Ky ishte të asaj kohe Bexhet Shapati, lidhur një kurth i agjenturës proitaliane për me koncensionet që donte t’u bënte të nxjerrë parinë e qytetit si pritëse autoriteteve italiane në dëm të e okupatorit dhe disa persona u institucioneve fetare myslimane19. mashtruan, por Hafizi jo; ai nuk Hasani, i biri, tregon se në kohën mund të pranonte një pushtues. e pushtimit fashist, ka ardhur në Gjesti i tij ishte pjesë e rezistencës Myftininë e Shkodrës, Gjon (Gjush) pasive të popullit tonë, në mbështetje Pistulli, nga Konsullata Italiane dhe të asaj me armë, që u zhvillua në i ka propozuar Hafizit si Kryemyfti, pjesë të tjera të atdheut tonë.17 që konsullata, shteti Italian, të Qeveria e re, duke shfrytëzuar kontribuonte me shtesa rroge mbështetjen e tij në qytet, myezinët, sepse kanë rroga të vogla. mospajtimin me politikën e Zogut Hafiz Begu i është përgjigjur: “Nuk dhe lidhjet fisnore me Maliq mund të pranoj këtë shtesë nga vlera, Bushatin, e emëroi kryemyfti. Duke që ka caktuar Komuniteti Mysliman. qenë në këtë pozitë zyrtare, ai ftohej të merrte pjesë në ceremoni të 18. “Dokumentët tregojnë …” Gëzim ndryshme zyrtare, ai shpesh herë u H.Juka, f. 144-147. 19. “Në kujtim të brezave”, F.Luli, I.Dizdari, 17. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja N. Bushati, f. 347-364. e farefisi. 128 Personalitete Në qoftë se dëshironi t’i ndihmoni, Qytetarët e Shkodrës ja njohën thërritni ata personalisht dhe ju a ndershmërinë e atdhedashurinë jepni vetë.” Duke u përshëndetur për Hafizit edhe të tjerëve në çdo kohë. t’u larguar, Gjushi i ka thënë: “Qenke Kështu, në një trakt të Tetorit të zotnia vetë”. Këtë person, më vonë, 1944, i emërtuar “Dy rrugë” i bëhet e ka arrestuar pushteti komunist dhe “…thirrje shqiptarëve të gabuar e të një ditë e kanë thërritur në drejtorinë rrejtun me u shkëputë nga rradhët e e burgut. Kur është kthyer në qeli, e okupatorit nazist… dhe me marrë kanë pyetur arsyen e thirrjes dhe ai shembull nga njerëzit e ndershëm ka treguar se e kanë pyetur për Hafiz si Luigj Mjeda, Pjetër Simoni, Hafiz Begun, nëse ka marrë para. Këtë fakt Sabri Begu, Malo Melgusha, Brahim e ka treguar bashkëvuajtësi në qeli i Gjyrezi …”.22 Megjithatë, pushteti Gjushit, Ahmet Kopliku. komunist i harroi lëvdatat dhe më Edhe në kohën e pushtimit nazist, pas, në shkurt të 1946 e largoi nga si Kryemyfti i Shkodrës, u përpoq detyra si kryemyfti i Shkodrës, i hoqi për mbrojtjen e integritetit juridik të “Triskën e Frontit” dhe e trajtoi institucionit fetar. Familjarët tregojnë në vitet në vazhdim si fetar, si ish- se komandanti gjerman Hausding i pronar tokash, si mik i Jup Kazazit kërkoi dislokimin e trupave gjermane (nacionalisti i nderuar e i mirënjohur, në territorin e xhamisë Begas, por organizator i Lëvizjes Antikomuniste Hafizi e kundërshtoi, duke i thënë të Postribës), si i informuar për se nuk lejohet fetarisht një veprim këtë lëvizje. Kjo e fundit, edhe i tillë dhe se ai nuk e kishte këtë pse ishte e vërtetë, nuk u provua kompetencë juridike e institucionale. kurrë, megjithë përpjekjet, që bëri Më vonë gjermanët e realizuan me pushteti komunist. E torturuan urdhër nga lart.20 nipin e Hafizit, Ahmet Koplikun, 15 Edhe te revista “Zani i Naltë”, vjeçar, në shtëpinë e të cilit qëndroi në faqet 409-410 gjejmë një letër, i fshehur Jup Kazazi, në se e takonte që i dërgon Këshillit të Naltë të këtë të fundit Hafizi, por nuk nxorën Sheriatit, Tiranë, në të cilën shënohet gjë.23 Një herë tjetër, i shkoi në shtëpi se, “mësuesit e besimit islam nuk sekretari i përgjithshëm i Frontit figurojnë në kuadrin e vjetit shkollor Demokratik, Zija Dibra, i shoqëruar 1924-25 dhe se nuk ka përpjesëtim të me një prokuror, e për ta provokuar, drejtë të kreditit të dhanun për Arsim; i bënë pyetjen: “Si mendon ti për se nuk ndahet sipas nevojës arsimore pjesëmarrjen e gruas në luftën e kulturore, por as sipas proporcionit nacional-çlirimtare?” të frymëve të besimit…”.21 vëll. I, 1923-24-25. 20. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja 22. AQSH., Dosja 28, fleta 7/1, viti 1944. e farefisi. 23. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja 21. Kolana “Zani i Naltë”, nr. 1, f. 409, 410, e farefisi. 129 Personalitete Sipas Hafizit, prezenca e Tronditja më e madhe për të prokurorit, mund të ishte gatishmëria dhe gjithë besimtarët e vërtetë qe e tyre për ta prangosur direkt, mbas viti 1967, kur filloi fushata kundër një përgjigjeje sipas “oreksit” të fesë, institucioneve të saj, por edhe tyre, prandaj u është përgjigjur: “Për kundër individëve fetarë në mënyrën të dhënë fetva (gjykim të saktë në më poshtëruese, duke mësyrë të përputhje me besimin), duhet punë rinj dhe injorantë ndër mbledhjet e nuk mund të jepet ajo si simit në e organizuara në lagje dhe rrugë, tezgë”.24 kundër personave me çallmë dhe Popullariteti, që gëzonte në veladonë. qytetarët e Shkodrës e ka penguar Qeveria komuniste, për të pushtetin komunist për ta prangosur njollosur figurën e tij fetare, përdori pa prova, të cilat nuk i siguruan kurrë. një fotografi të një ceremonie zyrtare Nga viti 1946 deri në vitet dhe e vendosi (pa emër) në muzeun ‘60, Hafizi ushtron detyrën e vaizit ateist të qytetit të Shkodrës. Më pas, (predikues) në xhaminë e Bardhë duke iu referuar asaj fotografie, të Perashit në qytet, duke gjetur e akuzuan edhe se i ka dalë para kënaqësi shpirtërore e fetare. Mësonte okupatorit Italian. Kur një mik i tij nxënës dhe në kohën e lirë lexonte në ia ka treguar këtë akuzë, ai shumë i bibliotekën e tij, e cila, sipas Hoxhë shqetësuar, është ngritur në këmbë Bashkim Bajraktarit, në përshtypjet e dhe i ka pohuar: “Me këtë çallmë tij dhënë me shkrim, është “dëshmi e kemi vënë themelet e shtetit shqiptar, diturisë dhe devotshmërisë së tij. Shumica e nuk kam pritur pushtuesin e kurrë materialeve të bibliotekës ishin voluminoze, nuk kam prekur para të huaja.”26 me nga 4, 5 ose 10 volume. Tefsiri i madh Në këtë kohë Hafizi u prej 7 volumesh i Fahri Raziut, ishte njëri “vetburgos” në shtëpi; nuk doli nga thesaret e bibliotekës. Shënimet që për asnjë arsye, as kur i vdiq i kishte vënë në librat e Jurisprudencës islame vëllai, vetëm e vetëm për të ruajtur (Fikhut), në‘Red-dulMuhtaraled-dur-ril veshjen fetare të respektuar. Në një Muhtar’ tregojnë etjen e tij për dituri, ndërsa mbledhje të lagjes së tij të organizuar si dijetar shpirtëror, njihet nga literatura për diskriminimin e njerëzve të fesë, islame mistike e bibliotekës së tij si Ihja Hafizi nuk ishte prezent; merrte Ulumid-din; Tedbir-Tedbiri, El-Insanul- pjesë i biri, Hasani. Dikush kërkoi Kamil etj., të cilët konsiderohen thesare të merren me zor e të sillen në mistike islame botërore…. Besoj dhe mendoj mbledhje. Kishte shumë persona, që se H. Sabri Beg Bushati radhitet ndër kishin frikë të reagonin, por për fat të xhevahiret e fshehur islamë shqiptarë …”.25 mirë, një zonjë e moshuar ndërhyri:

24. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja Bajraktari. e farefisi. 26. Të dhëna gojore e me shkrim nga familja 25.Të dhëna me shkrim nga Haxhi Bashkim e farefisi. 130 Personalitete “Të lihet Hafizi, mos të sillet, ai në marrëdhënie me të tjerët, është plak”. Ismail Teli, që drejtonte veçanërisht në ato ekonomike.28 mbledhjen, e aprovoi në heshtje dhe Pranë shtëpisë, banesës e kaloi si problem. Familja më pas ka familjare të Hafizit, ka ëqen ish falënderuar I. Telin, sepse e dinin që ndërtesa e burgut dhe familjarët Hafizi nuk do të pranonte kurrë të tregojnë ndodhjen e shpeshtë të merrej me zor dhe kushedi çfarë do arratisjes të burgosurve në çdo kohë. të ndodhte…27 Besnik i traditës shqiptare që “miku Brenda familjes ishte i heshtur; s’pritet në besë”, asnjëherë nuk është përpiqej të mos i rëndonte njerëzit sinjalizuar xhandarmëria, apo policia e shtëpisë me kërkesa; edhe në vitet në këto raste. Familjarët kujtojnë e pleqërisë donte të vetëshërbehej; rastin e një ish të burgosuri nga në asgjë nuk e kalonte masën. Tropoja që, i aksidentuar në arratisje Edhe kur nuk biente dakord për e sipër, u strehua, u mjekua për disa diçka, përdorte fjalor të rezervuar ditë, pastaj u përcoll mik pas miku dhe ton të përmbajtur. Këshillonte deri në Postrribë dhe prej andej në vazhdimisht familjarët për korrektësi fshatin e tij.

27. Po aty. 28. Po aty.

Myftiu i Shkodrës H. Sabri Bushati, duke falur namazin e xhenazes së Sheh Qazim Hoxhës 131 Personalitete Ndërroi jetë më 28 shkurt Hafiz Begu kishte miqësi me 1971, mbasi qëndroi rreth një javë i shumë personalitete të njohura, sëmurë në shtrat. Në ditët e fundit politikanë, fetarë etj. Po përmendim qëndronte pa lëvizur, nuk mund të disa prej tyre, duke treguar edhe komunikonte dhe as të ushqehej; por ndonjë episod. në xhumanë (të premten) e fundit të Hafiz Ali Korça, i cili i ka dhuruar tij, ai papritur, është ngritur ndenjur, me dedikim, librin “Rubairat” e ka marrë tejemum, është falur dhe Omer Khajamit, të përkthyer nga përsëri është shtrirë pa folur asnjë vetë ai. fjalë. Të dielën ka ndërruar jetë.29 Haxhi Ibrahim Efendi Kaduku, Hafiz Sabri Beg Bushati ishte myfti në Kavajë, vinte si mik edhe personalitet, jo vetëm për aftësitë për të fjetur në shtëpinë e Hafizit. dhe karakterin e tij, por kishte edhe Qazim Efendi Hoxha, me të paraqitje të jashtme të admirueshme: cilin kanë pasur ditë të caktuara të i gjatë, elegant, i veshur me xhybe javës për vizita te njeri tjetri. të hapur, ngjyrë qumështi gjatë Hafiz Abdulla Bërdica, të cilit verës dhe të zezë, gjatë dimrit; me Hafizi i ka besuar çelësat e zyrës, çallmën e bardhë e të rregullt; me kur ai është larguar me detyrë jashtë sy të mëdhenj, që po të kërkosh me qytetit. Kanë qenë bashkënxënës në vëmendje në fotot e tij, sheh krenari, Mejtep, Medrese dhe në Stamboll. por edhe vuajtje e dëshpërim30.31 Molla Rustem Beg Bushati; Vlerësim të lartë të paraqitjes së Riza Drini; Mytesim Këlliçi; Hafiz tij ka bërë At Visarion Xhuvani në Maliqi nga Shijaku, i cili i ka mësuar burgun e Burrelit: “…kur dilte H. shqiptimin “Gurrah” të Kur’anit. Sabri Beu (në parlament), sikur po Hasani, djali i dytë, gjatë dilte perandori”. Shumë familje të haxhillëkut që kreu me 1992, takoi njohura qytetare, për raste familjare, në Mekë një ish-nxënës të babait e kanë pasur për nder ardhjen e tij të vet, hoxhë Isufin nga fshatrat e sidomos caktimin e tij si prijës i e Tiranës, që me leximin që i bëri grupit në fejesa e martesa te shtëpia Kur’anit, i befasoi të pranishmit; për e krushqve, sipas zakoneve familjare Hasanin, befasimi qe më i madh, të kohës.32 kur ai deklaroi plot krenari dhe mirënjohje se këtë “dhunti” e kishte 29. Po aty. 30. “Nderim për Hafiz Sabri Bushatin” fituar nga mësuesi i tij, i nderuari H. Ismail H.Mucej, gazeta “Drita e Dijes”, nr. Sabri Bushati. 76, dhjetor 2005, f.2-3. “Cilësitë e tij të rralla morale, 31. “Kujtime për Hafiz Sabri Bushatin”, përkushtimi i plotë fetar e shoqëror, Sytki Bushati, gazeta “Drita e Dijes”, nr. 76, kultura e përgjithshme dhe përgatitja dhjetor 2005, f.3. 32. Të dhëna gojore e shkrim me nga familja e farefisi. 132 Personalitete profesionale, atdhedashuria dhe Kraja34, i cili me të drejtë denoncon integriteti i tij politik, detyrat serioze faktin që për dekada të tëra nuk u fol e me përgjegjësi, si ajo e imamit, e për meritat e këtij kleriku dinjitoz. myderrizit, e vaizit dhe e kryemyftiut Për meritat e tij, së bashku me dinjitoz, pa lënë mënjanë impenjimin një grup klerikësh dhe intelektualësh, në rolin me aq përgjegjësi historike u dekorua me dekret Nr. 1045 për konsolidimin e shtetit shqiptar, datë 20.03.1995 nga Presidenti për ruajtjen e tërësisë tokësore i Shqipërisë, z. Sali Berisha, me e zhvillimin e demokracisë, si Medaljen “Për veprimtari patriotike” pjesëmarrës i Kongresit të Lushnjës, me motivacion: “Intelektual dhe e si anëtar i Senatit, bënë që lidhjet patriot i shquar që luftoi për një e tij miqësore të shtriheshin edhe Shqipëri të lirë e demokratike”. jashtë rrethit të hoxhallarëve, duke Edhe Këshilli i Bashkisë krijuar kështu një “ansambël” Shkodër, në mbledhjen e datës dashamirësish, si me intelektualët: 01.11.2010, me vendimin numër 84, Hamit Gjylbegaj, Hamdi Bushati, i akordoi Hafiz Sabri Bushatit titullin Riza Drini etj., apo me përfaqësues “QYTETAR NDERI” pas vdekjes të familjeve me tradita të vjetra: Selim me këtë motivacion: “Deputet dhe Reçi, Oso Kopliku, Muho Kazazi, përfaqësues i shquar i Shkodrës dhe Junuz Boriçi, Nuto Podgorica, i Lezhës në Kongresin e Lushnjës në Elez Muka, Ymer Lutfia, Caf Reçi, vitin 1920, pjesëmarrës në luftën e Elez Sokoli, Et’hem Kopliku, Riza Koplikut. Myfti i Shkodrës në vitet Kaduku.”33 1924 dhe 1946-1939. I shkolluar në Pas ndryshimeve demokratike, universitetin e Stambollit, i cili mbas filluan rivlerësimet e personaliteteve ndalimit të ushtrimit të besimit fetar të denigruara nga diktatura në vitin 1967 u vetë burgos për t’u komuniste. Biografi i parë i Hafiz mos u tjetërsuar me heqjen e rrobës Sabri Bushatit qe shkrimtari Fadil së klerikut derisa ndërroi jetë”.

34. “Hafiz Sabri Bushati, një emër që i bëri 33. “Në kujtim të brezave”, F.Luli, I.Dizdari, nder atdheut”, Fadil Kraja, gazeta “Drita N. Bushati, f. 347-364. Islame”, viti I, nr. 19, Shtator 1992, f.3.

133 Retrospektivë

Qytetrimi i vërtetë e qytetrimi mjeshtëror

Qytetrimin n’e ndafshim në dyë Amerika kanë arrirë në shkallën mâ të pjesë kujtoj se do të profitojmë. I, naltë të këtij qytetrimi dhe kombet e Qytetrimi lindor a qytetnimi i vërtetë. tjerë rrojnë si ata qi rronin dy tre shekuj II, Qytetrimi prendimor a qytetrimi mâ parë, po kurë të gjykojmë kundrazi mjeshtërior... Si populli i Çinit ashtu kombet e lindjes i gjejmë me nji qytetrim edhe Brahmat e Hindit edhe sod të vërtetë, si njerëz shpirt mirë e zemër qytetrimin e Auropës e të Amerikës e qruer. shohinë me nji syë të pa pelqyeshëm. Mjeshtria e vërtetë e Europës Por kyë vështrim a âsht i drejt a jo? e Amerikës u ka dhanë nji jetë të re. Ashtu edhe qytetrimi i perëndimit a asht Në këto vise mjeshtria për mbi gjith nji qytetrim i vërtetë a jo? Ahere kombet fillosofitë po luen rolin mâ të math. qi jetojnë jasht Europës dhe Amerikës Punimi, ikonomia edhe literatura kanë a nuk janë të qytetruem as pak? A janë marrë nji formë fort të ndryshme e nga të egër? këto pikpamje Europa, Amerika janë të Qytetrimin n’e ndafshim më dyë qyterueme, janë kohët e pritshme dhe pjesë ahere pyetjeve të ndryshme qi do Afrika e Azia janë kohët e shkueme. të na vinë mundemi t’i përgjegjemi. Tashti edhe lindja për të mundur Pra të thome se qytetrimi të jetojë si duhet, lipset me do e mos âsht dyë llojësh qytetrimi i vërtetë të përfshij gjith veglat mjeshtriore të dhe qytetrimi mjeshtërior (teknik); perëndimit, për ndryshe nuk mundet të në marshim para syësh qytetrimin jetojë. mjeshtëror ahere thomi qi Europa e Sa për dituritë ajo fizikë e chimi qi

134 Retrospektivë ndodhet në perëndim ndodhet edhe në n’Afrikë nuk pati kohë të përpiqej për lindje ku lind e perëndon nji lloj llogjike këtë çështje e cila do t’i siguronte jetimin ka, e kështu pra nji lloji mjeshtrie duhet e lirinë të plotë në këtë botë. të vazhdojë. Qeveria Arabe n’atë kohë që Për shembllë të marrim Japonin: kisht kapur shkallën e përparimit edhe pes dhet vjet mâ parë, Japonët e panë qytetërimin mjeshtërior po e përhapte se qytetrimi i vjetër i tyre mjeshtrorë mâ në gjith botën, për fat të keq perëndoj. s’mundet të rronte dhe e panë se me ato Turqia që po zinte vëndin e saj nuk vegla nuk po mundenin t’i bajnë ballë u përkujdes as pak, e kështu bota lindore sulmeve dituriake të botës, u mentunë mjaftësoj vetëm me një qytetërim të dhe murrën qytetrimin mjeshtërorë të vërtetë shpirtror. perëndimit pa far ndo nji ndryshim, dërguën shumë nxanës në perëndim Qytetërimi i vërtetë dyke vënë sipër nga nji kujdestar të fortë e mjaft të ditshëm e të ndershëm edhe Qytetërimi i vërtetë formohet prej kësi soj atë qytetrim e prunë në viset e vetiave të qrume, ndjenja të nalta e veta. Me gjith këtë prunë dhe shumë shpirtë-bardhësië. mjeshtër të famshëm me shpenzime Në hedhshim vështrimin në të mbëdha në shtetin e vet e kështu perëndim atje gjejmë ankime nga ngrehën gjith fabrikat e duhura dhe mefshtësia e kësajë kategorije të përhapën dhe mbjelljen mjeshtërore qytetrimit. në gjî të atdheut të tyne. Sod Japonezët Qytetrimi i stolishçëm në perëndim në anië-ndertesat e tyne punojnë dhe e ka gjet sheshin të lirë e po i shtyë të ndritnavta. zot deri sa mos me i njoft kombet tjer Çudi Japonezët edhe gjellëtarët, për njerëz. këpucëtarët, petka-qepësit i a u Sot Hindi po ushqen 320 milion shoqëruan nxënësvet bashkë. frymë vall atje sa fabrika ndodhenë. Për të mos qitur nga mëndja tokën e Në Xhava e gjetk që ka përmbi Japnoisë, midis dy shollëve të këpucëve 30 milion njerëz, vall Hollanda atje sa u shtrojnë pak dhe nga dheu i Japonisë, fabrika ka çel.. që kështu të mos shkellin tjatrë dhe veç Rusia në Azi te vogël ç’fabrika hapi. se dherit të tyre.(?) Pra mundim të themi pa frikë se Japonezët prej viseve të huaja nga pikpamja shpirt-naltësie, nga vetiat marin vetëm qytetërimin mjeshtërior e bukura shpirtërore si Japonia ashtu dhe nga qytetërimi i tyre lindor nuk edhe gjith bota lindore edhe myslimane xhvishen kurrë. nga perëndimorët janë fort më të naltë. Sot Japonezët perëndimit po i Këtyre shpirti u dhimbset, zemra u qan, këndojnë shesh kapërzimi në ç’do trupi u rëqethet, kanë një njerëzim edhe mjeshtëri edhe po përpiqen t’a shkojnë. një përulje të fortë. Mjerisht bota myslimane nuk gjeti Ne, nga perëndimi mundim të kohë akoma të mentohet e të marrë këto marim vetëm qytetërimin mjeshtërior mjeshtëri e kështu të mundnjë t’i bëjë edhe të mbajmë qytetërimin të vërtetë ballë sulmës tregëtare të perëndimit. bashkë me disa zakone të bukura ashtu si Bota myslimane si n’Azi ashtu dhe i kemi trashëguar nga prindët t’onë. Në

135 Retrospektivë

qoftë se do të punojmë si orangotangoja ashtu edhe Alëmanja me Italinë. e në marçim ballot, danset, pirjet e Tashti ne Shqipëtarët në qoftë moralet e tjera dyk e lënë të shenjtat se, kush kërkon të sjellë qytetërimin t’ona ahere t’a dimë mirë se këtë shtet, e Anglisë e tjatri do të përpiqet të keq-vetijërisht do t’a mbërmbysim vrik. bjerë të Francës e kush do vendosnjë Né, për shëmbëll përparimi të kemi qytetërimin e lyksin e Italisë e cili të pasqyrë Japonezët. Gjermanisë, ahere në vëndin që do Ne, mjeshtëritë duhet t’i të bijem qytetërimin mjeshtërior po ndryshojmë po shpirtin, moralin e bijem një sëmundje të tmerçme edhe zakonet duhet t’i ruajmë si mê mirë. Si mundohemi që të ndërojmë shpirtin që ç’do popull që mundohet të ndërrojë d. m. th. po përpiqemi me dorën e vetë, edhe shpirtin e moralin, ajy vdes për jetë me dëshirën e vetë po i qitim themelin për të cilat historia është mbushur me shtetit e kësi soj po vrasim vehten me shëmbulla. Nji popull që majmunaset ka gjith brezin e pritçim.1 vrarë vehten me dorën e vetë. Por t’a dimë dhe këtë se edhe H. A. qytetërimi perëndimor ndryshon, b. f. 1. Marrë nga revista “Zani i Naltë”, nr. 6, viti I, Franca ka tjatër qytërim, Anglia tjatër, mars 1924, f. 182-187.

136 Abstracts in English

Abstracts in English

Islamic sciences

1. The right way of Islam’s preaching Msc. Veton Tulla & Msc. Hysni Skura Bedër University, Department of Islamic Sciences

Abstract Islam views humans as the most honorable creatures, which are endowed with conscience and will, and it considers the freedom of belief as an undeniable right. The Islamic religion tries to eliminate the obstacles that lie between God and the human intellect, conscience and will as fundamental principles. Of course, this objective is achieved through a multidimensional education and intellectual background on religious principles and provisions. It needs to be emphasized the fact that when Islam is properly understood, everybody can follow the path called “representation and communication”- the line of Islamic practice and communication in the best possible way, which would consequently lead to a harmonic and peaceful living with anyone around us. It is a professional and moral responsibility for any Islamic preacher (mufti, imam, waiz, muezzin, etc.) to explain the religion to the people in the best possible way without being distracted from the two main sources - the Qur’an and Prophetic Tradition - and, of course, combining their sermons with a methodology appropriate to their audience.

(صفات الله) On the attributions (“Sifaa’-s”) of God .2 Azmir Jusufi (PHDc), Prizren – Kosovo

Abstract It is known that - and far from it - God neither has a body, nor occupies a space; we cannot say if He is moving or not, and He cannot be characterized by exterior and interior feelings like humans. He does not resemble to anything. However, in order to fulfill human’s will and to help them, the Magnificent Lord, in the last revelation in the Qur’an, has mentioned the attributes belonging to His Almighty (but) so that God to remain unmatched, as in fact He is. If people - the philosophers - would have stopped on what the logic itself enables

137 Abstracts in English about the recognition of supernatural power (God), it would have been enough. However, what caused the dialogue, annoyed them and tired them unnecessarily is the fact that they entered into research and study about something that was not so urgent.

Studies

3. Contribution of “Alauddin” madrassa on the religious education and the national issue during the years 1985 – 1995 Prof. Dr. Qazim Qazimi, Kosovo

Abstract The “Alauddin” Madrassa with its very successful religious education activity, as well as its overall activities in all possible forms, made an unimaginable and unparalleled contribution in line with the comprehensive development of the Albanian education in Kosovo. This madrasa has since contributed to the religious education in preparing cadres for all Albanian lands but also abroad. Through its educational and educative activities, as well as with its comprehensive activities, has also made an uncontested contribution to the national issue. It must be acknowledged that the fate of “Alauddin” madrassa was and still continues to be closely related to the fate of the Albanian people in general and that of Kosovo in particular.

4. The project “Well...Penetrate!” Blerim Lazimi, Dibër

Abstract The first flights, the launch of satellites, the human arrival on the moon, the direct study of Mars, the study of our solar system and beyond, are all proofs that humanity – willingly or not - has walked on the scheduled path, just like the universe. This shows the accuracy of the Qur’an, each sentence of which is an argument on its own. Surely the Quran is the word of God. Otherwise, how could the products of the human mind of the seventh century (e.s.) be such accurate and clear projects of science development, so progressive application methods, so precise predictions about the future of mankind ?! How can the Qur’an be considered a human word, when it is in all respects far from the prevailing legends of that time?! Surely, the project was only published by the One, Who designed the universe, created the mankind and everything that is in the heavens and the earth; the One Who is the Lord of Knowledge. Only under His inspiration practice that leads to the discovery of Truth is applied. Allah knows the past, the present, and the future of the cosmos and mankind. 138 Abstracts in English Linguistics & Literature

5. The 95-th anniversary of the State Gymnasium Prof. dr. Njazi Kazazi University of Shkodra “Luigj Gurakuqi” Department of Linguistics

Abstract Due to the official propaganda, “the old feudal-bourgeois school of pre-liberation was severely oppugned both in content and in methodology” when the party led by Enver Hoxha, defined the path of revolutionary development of education in Albania “... according the war proclaimed to the old school.” In these conditions of such totalitarianism and extreme politicization “... the author was allowed the freedom of thought in dealing with history, but within the allowed bounds such that to not contradict some hardened Marxist-Leninist postulates.” Researchers in these fields emphasized that this kind of school had “religious and clerical, reactionary and anti-nationalist spirit in the service of foreign patrons ...” and it was “... an anti-democratic school and above all, with a frenzied and aggressive anticommunist spirit “and furthermore, they reiterate “a true castle of cultural and ideological reaction in the service of foreigners .... not only anti-populist, but - as we have said - anti-nationalist.”

History

06. An Historical view on the book “History of Albanian Pashaliks in the Ottoman Empire” of Syrja bej Vlora Part II Dr. Hasan Bello Institute of History, Center of Albanological Studies

Abstract The book “History of Albanian Pashaliks in the Ottoman Empire” of Syrja bej Vlora is a modest attempt to shed light on a number of personalities who have lived, worked and contributed for an imperial state, part of which were also Albanians during five centuries. In this book, data of general character are given, which for the sake of truth can now be considered as outdated from those scholars who want to deal with a profound research of the Ottoman period. As for passionate readers of history, they are a valuable contribution, with little or no previously known information. The author discloses interesting data for familiar and unknown names from Albanian historiography, perhaps for the fact that for these personalities, prejudice instead of sound reasoning did prevail.

139 Abstracts in English This book in manuscript was written in the Ottoman language and now it can be found at the State Central Archive of Tirana together with the translation into Albanian. It has in total 144 pages in Ottoman and 52 pages in Albanian translated by the orientalist Jonuz Tafilaj. In the inventory compiled by the orientalist Haki Sharofi, the manager of the Turkish manuscript section in the historical archive, the date of receipt of this translation June 26, 1963 appears. As for the time when it was written by Syrja bey Vlora, we still have no data. Although this manuscript translation is in the northern dialect and contains a considerable amount of errors, we have intervened only where it was indispensably necessary. This because dialects along with translations made in a given period are a tremendous asset and bear the stamp of the time. But on the other hand, in order to help the readers, we converted the years of lunar calendar to the solar calendar by placing them in parenthesis without changing the original text. In the sections in which an Ottoman historical term appears we tried to explain it with the sign (*) in the subtext. As for some personalities - whose birthdays, the year of death and the time they served as prime ministers is shown - we have placed them in brackets.

07. Et’hem Bey Mosque at Tirana – a splendor of Islamic architecture in Albania Msc. Brunilda Basha Master of Science (Built Environment), KAED, IIUM, Malaysia

Abstract Inscriptions and buildings have a great historical significance. In some cases they reflect previously unknown information, or a colorful picture of human activity. In other cases, they revitalize the story, bringing tangible facts to the younger generation and convey an atmosphere of culture that is really absent nowadays. At the time when the Ottoman Empire reached its peak - during the 15th and 16th centuries – the Ottoman art in Albania was very similar to that in Skopje or Edirne. Meanwhile, during the 17th century, the influence of the Ottoman central government began to fade, so the contribution of local masters to Islamic buildings in Albania began to grow. At the end of the eighteenth and early nineteenth centuries, the mix of Ottoman elements with other innovative elements reached its peak due to the emergence of a special Albanian-Islamic style. Such a style constituted a synthesis of religious and secular elements - both Ottoman and the indigenous, and Western as well. The combination of these seemingly homogeneous features actually reflects the history and nature of Albania as a crossroads between the East and the West. These recent works - as Machiel Kiel (2011) called them - are regarded as the product of the “golden age of Islamic culture in Albania”. In this case it is about the “golden age” in the sense of development in the field of architecture.

140 Abstracts in English This paper aims to analyze how Islam was propagated into Albanian lands and how buildings, shrines, embody the Islamic elements in harmony with the local architecture and its elements. For this purpose, literature on Islam in Albania and on Islamic architecture has been studied. Thereafter, Et’hem Bey Mosque in Tirana was taken as a case study to reveal the facts of a relationship between the local and European Islamic architecture. Also, in this paper, a detailed description of the mosque in question is presented from the historical and architectural point of view. The paper also aims to promote the improvement of Islamic architecture in Albania and its importance in the development of Albanian architecture. At the same time, it is hoped to turn into a reference source for future research and studies in any field.

Key words: Mosque, Islamic architecture, Ottoman art, Muslim community, Islamization.

8. Flag Day celebrations by Muslim Community in Albania in 1924 Nuridin Ahmeti, Kosovo

Abstract From the browsing archive materials and the literature related to the celebration of Flag Day by the Muslim Community of Fier at that time, we can conclude that the community and its leaders, assisted by the state organs of the time, had a respectful approach to this day. Flag Day was not a common day like the other; rather, it was a source of a real mobilization by the Community members. This was a state-run holiday and for its celebration, the competent authorities sent the letter a few days before it, so that the community could begin its preparations for such an important day. After receiving a letter from the state authorities, the headquarters of the Muslim Community in Tirana sent a message to the Muftis of all districts and after the end of the manifestation, muftiates sent a detailed report to the Community headquarters in Tirana. One of the reports is this one which we presented above, sent by the Muftiate of Fier district. Although political circumstances were unfavorable to celebrate this holiday, the Muslim Community was mobilized with all its capacity to make this celebration as magnificent as possible. What is noticeable about this organization, is that people without religious differences, function and social status, went to church and to the mosque to celebrate the Flag Day. Perhaps, these forms of organization for certain national holidays must still be a model for our political and religious leaders.

141 Abstracts in English Communication Sciences

9. Contribution of “Dituria Islame” magazine in the Islamic sermon - hutba as an example Dr. Sedat Islami, Kosovo

Abstract The magazine “Dituria Islame” has a special and historic significance in the field of Islamic preaching in Kosovo and beyond. This importance is best evidenced by its contribution, focusing - among other things - in the professional preparation of preachers - imams and the permanent assistance with religious subjects (sermons and hutba-s) provided to them. The historical background to this contribution is provided by its presentation at a time of inappropriate political circumstances in Kosovo and not only. In Albania, where religious journals had been firstly published, their publication was banned by the communist regime. While in Kosovo, despite the existence of communist ruling system, the freedom of the religious press somewhat existed, although the Albanian religious literature was delayed. Thus, the publication of “Dituria Islame” magazine, along with “Edukata Islame”, - a quarterly magazine -would greatly contribute in raising the Islamic religious awareness in general and to the formation of religious preachers in particular. This paper seeks to shed light on such a role of professional growth of imams and religious lecturers, with reference to sermons from the professional (as a preacher) and artistic aspect (as content and interpretation). My work is divided into two main parts: in the first part I have dealt with the materials for the theoretical frame for the sermon, while in the second part I discussed their practical aspect, respectively the content aspect and the technical and artistic arrangement of the sermons. At the end, I summarized the results of this paper and the recommendations drawn from it.

Key words: Islamic knowledge, Islamic preaching, Friday sermon, religious education, Albanian Imams.

Personalities

10. Hafiz Sabri Bey Bushati - an admirable and inspiring personality of Shkodra Prof. dr. Sadije Bushati “L. Gurakuqi” Universitety Faculty of Economics, Shkodër

142 Vitrina e librit

Abstract The rare moral qualities of this hafiz, his full religious and social devotion, his general culture and professional preparation, his patriotism and political integrity, his seriousity and responsible duties - such as the duty of imam, muderriz, vaiz and the dignified mufti - without leaving aside his commitment to the role of such historical responsibility in the consolidation of the Albanian state, the preservation of the territorial integrity and the development of democracy, as a participant of the Lushnja Congress and as a Senate member, all these made his friendly ties extended even outside the circle of imams, thus creating an “ensemble” of goodwill, with respectable intellectuals as: Hamit Gjylbegaj, Hamdi Bushati, Riza Drini etc., or with representatives of old tradition families: Selim Reci, Oso Kopliku, Muho Kazazi, Junuz Boric, Nuto Podgorica , Elez Muka, Ymer Lutfia, Caf Reci, Elez Sokoli, Et’hem Koplik, Riza Kaduku.

Retrospective

11. The True Civilization and the Mastery Civilization

Abstract The civilization is of two types: true civilization and mastery (technical) civilization. If we consider the mastery civilization, then we can say that Europe and America have reached the highest rank of such a civilization and the other nations live like the people of two or three centuries ago, but if we have a look at the eastern nations, we find they have a true civilization as good-willing and pure-heart people. From the West we can take only the mastery civilization and keep the true civilization together with some kind habits which we have inherited from our ancestors. If we behave as orangutans and take from them dancing, cabarets, drinks and other morality problems and leaving aside our divine traditions, then we will overthrow our nation with our hands.

143 Zani i Naltë

Rregullat e shkrimit

Çdo shkrim duhet të ketë një strukturë, që duhet të përmbajë në mënyrë të detyrueshme elementët e mëposhtëm:

1. Artikulli duhet të jetë punë studimore e kërkimore, shkencore origjinale. 2. Titulli i artikullit të jetë sintezë e problematikës që trajton. Ai nuk duhet të jetë më i gjatë se 35 karaktere. 3. Të vihet emri i autorit me gradën shkencore përkatëse. Poshtë emrit të jepet pozicioni zyrtar i tij/saj. 4. Poshtë këtyre, në krye të shkrimit, me një paragraf të veçantë mund të jepet një abstrakt, duke radhitur të gjitha nënçështjet. 5. Artikulli duhet të jetë i strukturuar me disa nënçështje, sipas tematikës që shtron. 6. Nënçështja e parë e çdo artikulli duhet të jetë “Hyrja”, ku të jepen qëllimi dhe objektivat që e kanë shtyrë autorin për ta shkruar atë dhe rëndësia e botimit të tij. 7. Të gjithë nëntitujt të jenë me “Bold” dhe shkrim “Italik”, “Times New Ro- man 12” dhe të paraprihen nga numrat 1, 2, 3, etj. 8. Në fund të artikullit duhet të jetë një nënçështje e posaçme me titull: Sugjer- ime a përfundime. 9. Artikull duhet të ketë në fund bibliografinë. 10. Artikulli duhet të ketë footnote-a dhe referenca në fund të faqes, për të treguar burimin e një citati a të një informacioni që jepet në tekst dhe duhet të shk- ruhet me shkrim “Times New Roman 10” dhe të përmbajë: autorin, titullin e veprës, shtëpinë botuese, vitin dhe vendin e botimit, numrin e faqes nga është marrë citati. Shprehjet e marra ekzaktësisht nga materialet e tjera të botuara më parë duhet të jenë në thonjëza. 12. Kur informacioni merret nga interneti, duhet shënuar data; p.sh., 10 maj, 2008. Në fund të footnote-s vihet pikë dhe ajo rregullohet me «Justify». 13. Artikulli duhet të jetë jo më pak se 5 faqe dhe jo më shumë se 15 faqe kompjuterike. 14. Artikulli duhet të respektojë rregullat gramatikore të gjuhës shqipe standarde. 15. Shkrimi duhet të jetë “Times New Roman” me “Spacio 1”. Të mos mungo- jnë shkronjat “ç” dhe “ë”. I gjithë teksti të jetë “Justified”.

144