Letras Galegas 2015 Trouxo O Sino

Nº 1 - Ano 24 - Maio 2015

letras galegas 2015 trouxo o sino. or, que me avio, ai am egar un n río vin ch Da ribeira do

ira do alto, vin ibe ent r rar o a trin D cad o, a i am or,

q ue m e t ro u x o o

f a d o

Xosé Fernando Filgueira Valverde

Queen… IESmáis ANTONIO que FRAGUAS música • O machismo • Fuga de cerebros EDLG • Pepa a loba CARTEIS 2014 - 2015

XORNADAS DE “A ALDEA” 27, 28, 29 e 30 ABRIL 2015

IES ANTONIO FRAGUAS SANTIAGO DE COMPOSTELA Editorial Sumario «Depósito dos días», este é sensu strictu o significado etimo- lóxico de «hemeroteca», tecnicismo de orixe helena (ήμέρα e Os estereotipos de beleza unha sociedade baixo as normas da industria ��4 θήκη) que para o falante común ten o significado de «local O que dicimos… sen falar ��6 As nosas festas gastronómicas ��7 onde se gardan e coleccionan xornais e revistas». Pepa a loba ��11 Youtubers ��11 Entrevista a Clay Ross ��13 Este que tedes na man é o número vinte e catro de Xea- Unha estraña adicción: tanorexia ��15 da, a revista que case desde os comezos deste Instituto se Queen… máis que música ��18 O machismo ��19 vén publicando cada ano, e grazas ao esforzo de moitos de Concepción Arenal e María Castaña... Mulleres na loita.... vós, coincidindo coa celebración do Día das Letras Galegas. Por un mellor mundo para tod@s. ��20 #Heforshe ��21 Podedes consultar todos os números publicados na nosa bi- Fuga de cerebros ��22 Que é o fracking? ��23 blioteca, que dende a súa aparición arquivou o encargado da Nacionalismos ��24 mesma, Daniel Ares, catedrático de Grego neste Instituto ata Podemos ��26 Avances na medicina ��28 súa xubilación e que, tristemente, faleceu no transcurso do Fenómenos naturais ��30 pasado curso académico. Os profesores do Centro que foron O ser humano e a extinción das especies. Unha visión histórica destas extincións. ��32 os seus compañeiros gardan o seu recordo nesa outra gran A biomasa ��34 O cambio climático, causas e consecuencias ��35 hemeroteca: a da memoria. A acuicultura ��36 A presenza dos romanos en Galicia ��39 Hemeroteca, «depósito dos días»… Son precisións estas que Entrevista a Ana Mª Suárez Piñeiro ��40 Comer san ��41 debemos a Manuel Rabanal, profesor de Filoloxía Grega hai Os dez inventos que revolucionaron o mundo ��42 xa moitos anos na Universidade de Santiago. E, certamen- Entrevista a Fran Alonso ��47 Proxecto bolboreta ��51 te, en Xeada quedaron rexistradas inquedanzas e vivencias, Entrevista a Andrea Maceiras, autora de “proxecto bolboreta”: ��52 actividades e excursións, poemas e relatos, acontecementos O amor, l’ amour ��53 Entrevista a Carlos Negro ��54 xa históricos ou simples anécdotas dos alumnos de máis de O ladrón de soños ��57 A filla do carballo ��58 vinte e cinco xeracións que animaron os días vividos neste Letras galegas 2015 ��59 edificio. E quedaron rexistrados en papel, o que dalgún modo IX concurso de microrrelatos ��60 Poesía + infancia ��61 pensamos que xa é un mérito e –por que non?– tamén unha Moito máis que unha viñeta ��62 rebeldía ante os fundamentalistas das novas tecnoloxías no Vantaxes e desvantaxes dos videoxogos ��63 Pixies ��65 ensino actual. Quen non asocia as súas lembranzas a un arre- E si...? ��66 cendo, a unha cor, a un tacto…. Sensacións todas elas alleas O futuro dos nosos soños ��66 A erótica do poder a pequena escala ��67 aos blogs, xornais e revistas dixitais, pero non aos libros e á Visita á factoría citroën ��68 nosa Xeada. Recuperación de produtos autóctonos ��70 “A nosa vida en positivo” II. Entrevista a Javier Urra. ��72 Terror en Venezuela ��74 Grazas á vosa colaboración estamos convosco un curso máis. Historia do baloncesto ��75 Motocross – estilo libre ��76 Seguide a depositar algúns dos vosos recordos e inquietudes O turismo ��78 nas páxinas dos sucesivos números, testemuño tanxible dos Mensaxes xeada ��82 anos compartidos no I.E.S Antonio Fraguas. D.L.: C 1040-2013

Colaboracións 2º ESO: Xacobo Insua Mariño, Silvana Fernández Pérez, Anxo Ramos Fontelo, María Carballido Cerqueiro, Eva Carrillo Mata, Ismael Alonso, Ana Allegue, Cristina Lapido Rodríguez, Martinho Cacheda Rodríguez, Pablo Castro del Río. 3º ESO: Andrea Doce Méndez, Kenia Fernández Ruíz, Helena Paz Ferreiro, Marta Rama Ferreira, Martina Rodríguez López, Carlos Mejuto Vázquez, Rita Telleira Barcia. 4º ESO: Elena Rodríguez Armesto, Mariña Palacio Fernández, Laura Becerra Míguez, María Antonieta Cobas Pedroza, Sofía Sánchez Patiño, Beatriz González Cobas, Julia Álvarez, Antía Carrillo, Clara García, Lucía Méndez, Xavier Fernández Castro, Cristian Mallo Freire. 1º BACH: Alessandro Presedo Vidal, Alfonso Rodríguez Armesto, Noelia Garea Antúnez, Clara Rodríguez Otero, Carla Rey Suárez, Rita López Roo, Laura Fernández Vilares, Sofía Zapata Fermín, Sara Otero García, Rebeca Freire Federico, María Martínez Prado, Marta Varela Suárez, Yohnathan Vidal, Cristina Lago Salgado, Camila Friedman García, Leticia Pena Martínez, Andrea Cabanas Ayala, Carlos Pérez Olleros, Borja Márquez Pérez, Marina Santos Sieira, Sofia Mallo Méndez, Iago Ramos Fontelo. 2º BACH: Antía Fernández Iglesias, Noelia Teiga Segade, Cristina Vázquez Cebey, Iami Fernández Ruiz, Inés San Luís Rodríguez, María Louro Pérez, María Vence García, Irene Pazos Lancho, Aldara Palmeiro Pazos, Iria Suárez Puente, Adrián Lens Gómez, Ramón Mosteiro Ortiz, Sergio Mejuto Vázquez, Martín López Penelas, Paula Botana Santos, Darío Moure Barreiro, Rubén Mouriño SchicK, Xosé Henrique Santiago Insua, Joao Víctor Farias Barbosa, Nerea Tejo Fernández, África Iglesias Casal, Sabela Aldrey Cabezal, Carme Lago Lobato, Samuel García, Claudia Méndez Ferreiro, Jaime Mallo Antelo, Claudia Méndez Ferreiro. Ex alumnos: Iria Salvado Rubio, Juan Pinto Lojo.

ANPA, Departamento de Plástica e Departamento de Lingua Castelá SOCIEDADE OS ESTEREOTIPOS DE BELEZA UNHA SOCIEDADE BAIXO AS NORMAS DA INDUSTRIA

Comezaremos este artigo dando unha definición de es- Os produtos cosmé- tereotipo…así, que é un estereotipo? Un estereotipo, por ticos dátanse de hai definición, consiste nunha imaxe estruturada e aceptada máis de 100.000 anos pola maioría das persoas como representativa dun dena Idade de Pedra terminado colectivo. Esta imaxe fórmase a partir dunha africana. Os arqueólo- concepción estática sobre as características xeneraliza- gos afírmano debido das para os membros desa comunidade. Os estereotipos a que se acharon in- dicios evidentes disto poden ser: sociais, culturais ou raciais aínda que adoitan (barra de beizos, base ser un conxunto dos tres tipos. de maquillaxe…), tan- Os estereotipos vense, por exemplo, na publicidade ma- to na civilización exip- chista, na cal se asume que os homes só se interesan cia coma na grega e a en coches e as mulleres en cremas corporais; sendo isto romana. unha perspectiva errónea e discriminatoria. Aínda que co O concepto de beleza, como xa se dixo, ten variado co paso paso dos anos se intenta dar unha imaxe máis aberta, con do tempo. Na antiga Mesopotamia, a deusa da beleza, Is- abrir unha revista ou acender a tele durante un instante htar/Ianna tiña unha uni-cella. Os exipcios, tanto homes xa chega para darnos conta de que pouco teñen cambiado coma mulleres, usaban maquillaxe porque crían que con- as cousas. fería poderes máxicos e que a beleza concedía un esta- tus de ‘ser sagrado’. Nefertiti é considerada a muller máis No relativo á beleza, os estereotipos serían a forma cor- fermosa do mundo tanto nos estándares do Antigo coma poral e preferencias físicas que se toman coma un todo do Moderno Exipto, debido as súas proporcións simétri- que non pode variar. Centrarémonos nesta reportaxe nos cas. A idea de beleza da civilización grega era pel pálida, impactos que isto causa na muller, xa que os homes non pelo louro e maquillaxe natural; a pel tan branca era un se ven tan afectados por estas ‘ideoloxías’ e ao ser eu signo de prestixio, co cal moitos gregos/ as se tapaban mesma unha muller, éme máis fácil asumir a posición fe- a cara para evitar os raios solares. Téñense atopado uns minina. De tódolos xeitos, moitos homes poderanse ver sombreiros especiais que os gregos usaban que tiñan un identificados coa idea xeral que tento transmitir. oco no medio para que se puidera sacar o pelo polo medio, deste xeito as súas caras quedaban brancas e o pelo pode- A beleza vista dende a historia ría clarear permanecendo o máis claro posible. Dende os comezos da humanidade, nunca se chegou á de- Na antiga Roma elaborábanse cremas con cera de abe- lla, aceite de oliva e auga de rosas (e usaban cinzas de finición de beleza. Distintas eras e filósofos tiveron ideas caracois para tratar pencas). O máis importante nos es- propias, pero nunca unha idea en común. A única idea que tándares de beleza romanos era a pel pálida (que indicaba parece permanecer é a de que ‘a beleza reside nos ollos do pertencer ás clases altas, xa que non traballaban e polo espectador’. tanto non lles daba o sol). Na prehistoria existía xa un canon de beleza feminino, Na Idade Media as mulleres altas, louras, con pel clara e os homes escollían as mulleres que tivesen os órganos pescozos longos eran consideradas as máis atractivas, reprodutores (peitos, cadeira e ventre) moi marcados, pero con certa graxa corporal, símbolo de fertilidade (ex- símbolo de maior fertilidade; o que se pode apreciar en cepto no van, que era estreito). Ser de trazos claros indi- mostras escultóricas (como deusas da fertilidade, as cha- caba estar afastado da vida no campo, ser de clase alta. madas venus). Xa no século XIX, os nocellos comezaron a ser hipersexua- lizados. As mulleres da época levan corsés e a palabra dieta comeza a gañar popularidade, pero entre os homes (xa que se esperaba que as mulleres fosen voluptuosas). A finais de século, comeza a énfase nos trazos faciais. Porén, arredor da Primeira Guerra Mundial, coa difusión do cine, o corpo gaña tanta ou máis énfase que a cara. Con todo, nos anos 50 siluetas coma a de Marilyn Monroe fan- se populares (mulleres con corpos naturais) ata que pouco antes do novo século as modelos con corpos de delgadez inalcanzable para parte da poboación gañan popularidade e invaden as pasarelas.

4 SOCIEDADE

A beleza no mundo Distintos exemplos peculiares do concepto de beleza a nivel global son: os pescozos longos (as chamadas “mulleres xirafa” orixinais de Birmania, pero co motivo dun conflito militar en 1990, o refuxio desta tribo en Tailandia causa a existencia da mesma tribo no susodito país), as cicatrices corporais en Etiopía, os corpos con sobrepeso en Mauritania (a sobrealimentación indica que a familia á que pertence a muller ten maior poder adquisitivo), os beizos agrandados (mediante unha especie de pratos que estiran o beizo) en Etiopía, tatuaxes faciais en Nova Ze- landia, lóbulos agrandados en Kenia, e as vendaxes usadas para a cirurxía nasal en Irán (operarse o nariz indica maior poder económico, algunhas mulleres ata alongan o visualmente, e como ti queres parecer o máis delgada po- tempo que deben levar as vendas, e outra lévanas sen se sible, a mercalos! ter sequera operado). As vendas foron tamén usadas nos Moitas mulleres vense afectadas polos estereotipos crea- pés de moitas nenas chinas, nun proceso polo cal rompen dos (non alcanzan as expectativas propias ou da socieda- tódolos ósos do pé cunhas vendas apertadas fortemente; de) e para alcanzalos, levan a cabo dende cirurxías estéti- deste xeito o pé permanece pequeno. cas ata trastornos na conduta alimentaria (que as poden levar á morte). As adolescentes son especialmente vulnerables xa que aínda se están formando como persoas, comezando a descubrir os seus corpos e sendo conscientes de quen son (personalidade), o que as fai máis inseguras. Pero non todo o que vemos é verdade, as fotos usadas en campañas publicitarias están case sempre (por non dicir sempre) retocadas, o que crea unha imaxe de perfección Como somos actualmente? inexistente que as mulleres (non soamente as máis mozas) intentan alcanzar. A moda marca un estereotipo case imposible de ter, antes as modelos eran moi delgadas e altas; agora a imaxe de Queremos solucións! modelo é delgada, de ventre liso, pero con busto e glúteos marcados, altura superior á media, pel bronceada, pernas As marcas e produtos anunciados no mercado adoitan longas e tonificadas e pelo longo, coidado e con volume. promover un só tipo de corpo, se aparecesen distintos Os medios de comunicación promoven todos estes este- corpos, a xente identificarías máis co produto(o que be- reotipos especialmente na súa publicidade e no que deci- neficia ás compañías). den escribir, poñer en pantalla, colgar en internet….e fan Os medios de comunicación, de grande influencia, debe- diñeiro con isto. Os medios de comunicación teñen gran rían aproveitala e crear programas nos que se fomente influencia nas persoas, determinan cal é o ideal de beleza a seguridade sobre a imaxe corporal e o benestar. A pro- e asóciano ao éxito para conseguir parella, ter traballo e moción de campañas anti acoso escolar (fomentado pola incluso ser aceptado pola sociedade. Véndennos imaxes e falta de cumprimento dos estándares de beleza, e pola ideas do que deberiamos ser e fannos sentir culpables se maldade de certos individuos aínda máis resentidos so- non os alcanzamos. cialmente) sería de gran utilidade, tendo en conta que As empresas aproveitan estas inseguridades creadas moitas das vítimas sofren problemas de autoestima. para vender produtos que as solucionen e cos que as mu- Moi importante é tamén acercarse á poboación (en espe- lleres se poidan sentir máis seguras. Usando modelos cial nas redes sociais) e que se saiba que as imaxes que case irreais (a maioría entre o borde do que é san e o que vemos están retocadas e que non todo o que vemos é real. non o é) promoven uns novos vaqueiros que adelgazan << A personalidade é o mellor accesorio que podes levar >> Roberto Cavalli

<< Para ter bos ollos, busca e mira o ben nos demais. Para beizos atractivos, fala con palabras amables. Para ter porte, cami- ña sabendo que nunca estás soa >> Audrey Hepbrun

Antía Fernández Iglesias 2º Bach. A

5 SOCIEDADE O QUE DICIMOS… SEN FALAR

Estes días saíu no xornal unha noticia que explicaba as 3. A postura corporal: Aquí inclúense as maneiras de ca- claves para entender o que expresamos coa linguaxe miñar, de sentarse ou de estar de pé. Indica como se non verbal. Todos sabemos que non existe soamente a sente unha persoa. Tamén se pode transmitir escep- linguaxe verbal, xa que podes dicir unha cousa coas pala- ticismo ( se tes os ombreiros encollidos ), indiferenza bras, mentres que o teu corpo se encarga de demostrar o ( cunha postura relaxada en exceso durante unha con- que realmente se está pensando. versación ) ou falta de confianza nun mesmo ( se tes o corpo contraído ). Este tipo de comunicación non se pode ocultar e, ademais, non mente, algo que a fai moi positiva se a sabemos interpretar. Moitas veces dicimos cousas cando os nosos xestos ( miradas estrañas, inquedanza, etc. ) comunican unha cousa moi distinta.

Un exemplo deste tipo de comunicación podería ser o mundo dos negocios, xa que un mal xesto podería truncar un negocio importantísimo.

Agora vou expor e analizar os principais tipos de comuni- 4. Os xestos: As veces un xesto vale máis que mil pala- cación non verbal. bras. Por exemplo, un sorriso no momento oportuno suaviza tensións, ofrece confianza e facilita a comu- 1. A mirada: Mirar aos ollos ou a zona superior da cara, nicación. Pero se ese sorriso ten un ton burlón trans- nos países occidentais, axuda a establecer o contacto, mítenos rexeitamento e desprezo cara aos demais. anima a outra persoa a comunicarse e fai o discurso Noutras culturas realmente distintas como as dos paí- máis convincente. Sen embargo, a mirada non pode ses árabes, africanos, asiáticos… tamén teñen outros ser tan fixa que resulte dominante. Ademais, mirar tipos de xestos que sería importante coñecer para ter pouco pode ser síntoma de timidez ou submisión. Hai éxito na comunicación. Un exemplo sería como laian que ter en conta que nos países asiáticos o contacto aos mortos en Xapón. O que fan e axeonllarse e xun- visual se interpreta como unha falta de respecto ao tan as palmas das mans como sinal de respecto aos superior ou a falecidos. unha persoa anciá. Por úl- timo hai que recordar que a mirada é sin- cera e poucas veces nos consegue enganar.

2. A distancia: Todas as persoas temos un espazo persoal íntimo no cal só permitimos que se sitúen persoas coas que mantemos unha relación íntima. A zona que é un pouco máis ampla é a zona persoal, na cal Unha mensaxe sinxela para transmitir aos nosos fillos ou se sitúan amigos ou compañeiros cos que mantemos coñecidos en relación coa comunicación non verbal sería unha boa relación. Aos estraños non lles deixamos o seguinte: atravesar esa barrei- • Mira a cara cando fales ou cando che falen. ra aínda que ás veces non temos máis re- • Camiña coas costas recta, mirando ao fronte e medio que facelo: no séntate sobre o respaldo, sen encurvarte. autobús, no ascensor, • Non invadas o espazo doutro. nunha festa… Ese é o • Utiliza un ton de voz adecuado. momento no cal nos tensamos e miramos • Fai sinais de que estás escoitando cando che falen. ao infinito pensando que non estamos nese Alessandro Presedo Vidal lugar. 1º Bach. C

6 SOCIEDADE

AS NOSAS FESTAS GASTRONÓMICAS Ben é sabido que a Festa da Faba de Lourenzá gastronomía é un A abundancia de chuvias, as características do solo e as dos principias recur- técnicas tradicionais fan que nesta zona da Mariña Lucen- sos turísticos de se se poidan producir unhas fabas de excepcional calidade Galiza: a elevada que están recoñecidas coa Indicación Xeográfica Protexi- calidade e varie- da Faba de Lourenzá.Nesta festa, que comezou en 1990, dade de produtos prodúcese un encontro de produtores, tratantes, compra- autóctonos é a dores e consumidores no que se promocionan as distintas base da diversida- variedades locais (Galaica e do Marisco) cultivadas no val de de pratos que de Lourenzá. Os fabeiros sitúan os seus postos arredor do se poden facer. mosteiro de San Salvador e alí celébranse degustacións Os principais piares xunto con eventos lúdicos e culturais coma o concurso de do prestixio da nosa Fotografía. cociña son as calidades dos nosos produtos e a profesionalidade dos cociñeiros que están a innovar. Porén, tamén destacan o naturais Festa da exaltación do Pan de Cea e tradicionais que son pratos como o capón de Vilalba, o Un dos produtos máis internacionais da gastronomía ou- lacón con grelos ou a empanada. rensá é o pan de Cea, que se elabora seguindo unha antiga As nosas festas gastronómicas suscitan o interese de receita en fornos artesanais, e que conta coa súa propia todo o mundo que nos visita. A orixe destas festas sitúa- festa o primeiro domingo de xullo. O Campo de Saleta, se nas celebracións locais nas que se conmemoraban tra- amenizado por pandereteiras e charangas, é o escenario dicións, reunións de amigos, romarías ou festas relixiosas onde ten lugar a festa, onde se reúnen todo tipo de produ- nas que o cumprimento da promesa ao Santo completá- tos con denominación de orixe, dende viños e queixo ata base cunha boa comida tradicional.Ao coller popularida- lacón, mel, tenreira, chourizo, augardente, licores e pata- de, estas festas trouxeron xente doutros lugares, o que cas. Nesta data estímase que se venden ata un millón de fomentou o turismo. En Galiza, temos arredor de 300 pezas deste pan. cada ano. Nelas diferéncianse dous tipos: as de litoral, cuxa base é o peixe e marisco, e as de interior, cuxa base é Festa do Cocido de Lalín a carne e peixe de río. Nos alimentos de interior atopamos A capital da comarca gandeira do Deza presume de boas algúns como a troita, a tenreira galega, o xabaril, o porco carnes en xeral, pero fixo do porco un sinal de identidade. celta ou a perdiz, e nas de litoral os máis comúns son o A Festa do cocido, celebrada dende hai máis de 40 anos, polbo, percebe, lamprea, xurelos, navallas ou longueiróns. dignificou a carne de porco ata converter o cocido (lacón, Ao mesmo tempo destacan o noso pan, queixos coma o costela, orella, cachelos, grelos,etc.) nun manxar e prato de Arzúa-Ulloa, San Simón, Cebreiro ou o de tetilla e unha de referencia do inverno galego. Esta festa medrou de importante horta na que destacan os pementos, patacas, tal modo que se celebra, entre outros eventos, a Gala de grelos, verzas… No tocante aos viños posuímos cinco de- gastronomía de Galiza ou o Premio de Periodismo Álvaro nominacións de orixe: Ribeiro, Valdeorras, Monterrei, Ri- Cunqueiro. O día grande da festa é un fervedoiro de xente beira Sacra e Rías Baixas. que transita polo Campo Vello de Feira, entre degusta- cións e vendas de produtos autóctonos, así como tamén Aquí reunimos algunhas das festas gastronómi- hai un tradicional e multitudinario desfile de comparsas, cas máis importantes: carrozas e charangas.

Festa da Ameixa de Carril O bivalvo máis coñecido desta localidade mariñeira si- tuada en Vilagarcía de Arousa é o protagonista desta cita gastronómica celebrada o domingo seguinte á festividade de San Roque. Nesta cita degústase a ameixa de moitas maneiras, sobre todo á mariñeira e acompañada dun bo Albariño. Tamén hai un concurso no que se premian as mellores receitas, cuxo ingrediente principal sexa a ameixa, entregando as Ameixas de Ouro e de Prata. Esta festa, que vén celebrándose dende 1991, ten lugar preto da lonxa con vistas á Illa de Cortegada.

7 SOCIEDADE

Festa do Lacón con Grelos Na vila de Cuntis celébrase dende 1998 unha festa para impulsar o seu rico patrimonio cultural e natural, concretamente, o lacón, que procede das extremidades diantei- ras do porco. Ademais de poder degustar o saboroso e nu- tritivo lacón con grelos, tamén se preparan as tradicionais filloas, xa que a festa celébrase o domingo seguinte ao domingo de Entroido. A praza da Constitución é o centro neurálxico desta festa, onde baixo unha carpa se serven miles de racións de lacón con grelos e exáltase, mediante talleres e exposicións, a historia deste prato e o seu víncu- lo co Entroido, así como outras manifestacións culturais como o cultivo das camelias que nesa época do ano mos- tran a súa mellor cara.

Magosto Festa do Viño Albariño Na súa orixe, o magosto era unha festa en torno ao lume Sen dúbida, unha das citas máis importantes é a festa para facer as castañas asadas coas que os galegos cele- do Albariño de Cambados, que recibe 150000 persoas en braban as colleitas. Este lume nas frías noites de novem- cinco días. Na rúa da Calzada instálanse casetas para de- bro convidaba a compartir contos e lendas. Nesas noites gustar o viño e comprar directamente ás adegas. Neste tamén había viño tinto, cancións e unha queimada final ambiente festivo teñen especial relevancia as “peñas” que é símbolo de vida e purificación. Esta festa, moi po- coas súas camisetas identificativas, xunto cos espectácu- pular en Ourense coincide coa festividade de San Martiño los musicais, pirotécnicos e competicións deportivas. Esta (patrón da cidade), e ademais converteuse no 2008 en festa tamén é aproveitada para enxalzar aspectos da cul- festa de interese turístico de Galiza. Ademais do Magos- tura e produción do Albariño en distintos cursos, xornadas to, tamén é importante a festa da castaña no concello de técnicas e talleres. Folgoso do Courel (Lugo). A xente da comarca reúnese para degustar castañas asadas e viño acompañados de Festa do pemento de Herbón (Padrón) actuacións musicais, celebracións relixiosas, exposicións “Os pementos de Padrón uns pican e outros non”,di o de artesanía e tamén degustacións de produtos deriva- refrán popular. Nada que obxectar , xa que a pesar das dos da castaña. distintas teorías existentes non se poden diferenciar. A carballeira do convento dos franciscanos desta parroquia Festa do Queixo de Arzúa padronesa é o escenario onde se rende homenaxe dende hai máis de 30 anos a estes saborosos pementos que, fri- Con máis de trinta e cinco anos de historia (dende 1976), a tidos e ben sazonados con sal, son os reis do tapeo máis Festa do Queixo de Arzúa consolidouse como unha das ci- típico de Galiza: Nesta festa tamén se entregan uns pre- tas gastronómicas máis importantes, tanto pola calidade mios e estímase que se reparten en torno a 3000 kg de do produto como o interese dos actos programados. Du- pementos entre os asistentes. rante o primeiro fin de semana de marzo, esta localidade programa tres noites de música que se alternan con xor- Festa do Polbo nadas de teatro, concursos e talleres para elaborar queixo. A Asociación de Hostaleiros de Arzúa e a Denominación O produto rei da cociña atlántica, procedente do mar, ten o seu feudo no Carballiño,a 80 km da costa. A orixe deste de Orixe Arzúa-Ulloa participan na organización dun con- paradoxo está en que era o pago en especie que se facía curso de tapas e pinchos, e na creación de espazos para na Idade Media ás ordes monásticas de Ourense pola ex- mostrar e vender queixos, frescos e curados. Este queixo plotación das súas posesións portuarias nas Rías Baixas. está amparado baixo a denominación de orixe xa citada e Esta festa vense celebrando dende 1962 con arredor de o control dun consello regulador que certifica que foi ela- 70000 persoas cada ano. Os pulpeiros e pulpeiras cociñan borado mediante o método tradicional, a partir de leite arredor de 40000 kg deste cefalópodo, aínda que na fes- enteiro de vaca nos concellos de Arzúa, Cuntis, Melide, O ta tamén hai caldo, carne ó caldeiro, empanada, pan de Pino, Santiso, Sobrado, Toques, Touro, Vilasantar, Friol, Cea, viño do Ribeiro e a tradicional queimada xunto coas Monterroso e Palas de Rei. Unha das principais calidades famosas cañas de crema do Carballiño. Ademais desta desta festa é a de conxugar unha actividade tradicional vila, a festa do polbo cobra unha especial importancia no (gandaría e elaboración de queixo) con expresións artís- San Froilán de Lugo, onde cada outubro, ademais de ac- ticas e lúdicas de vangarda (música e artistas urbanos). tuacións musicais, eventos deportivos ou espectáculos

8 SOCIEDADE pirotécnicos, instálanse unhas casetas preto do parque de Rosalía de Castro para degustar o polbo con cachelos. Nós estivemos o pasado outubro, como é tradición fomos ás casetas e ata nos atopamos cunha das nosas mellores actrices, María Castro.

Pero, por que son importantes estas festas? 1. Para dar a coñecer e preservar a gran riqueza patrimo- nial da nosa gastronomía. 2. Para fomentar o turismo, non só polo pulo económico, senón tamén polo rexurdir dos pobos e vilas. 3. Para resaltar os produtos autóctonos. Hai poucos que non teñan a súa festa gastronómica. 4. Para recuperar e fomentar a nosa identidade. 5. Supoñen tamén a recuperación da música tradicional coas bandas,grupos folclóricos e charangas. 6. Moitas destas festas están a ser declaradas BIC- (bens de interese cultural). Ademais destas famosas festas tamén hai outras que se 7. Por estar a dar un pulo á industria galega,por exemplo están esquecendo como: a pirotecnia entre outras. • Festa do marisco do Grove 8. Grazas a estas festas resaltan a DOP (Denominación • Festa da lamprea de Arbo de Orixe Protexida) e tamén a IXP (Indicación Xeográ- fica Protexida) que son unha garantía de calidade e • Festa do carneiro ó espeto de Moaña reverte na popularidade dos nosos produtos fóra do • Festa do capón de Vilalba país. • Festa da troita de Sigüeiro E se ti non es partidario deste tipo de festas, podes mon- tar a túa festa particular facendo algunha destas receitas • Festa da empanada de Bandeira cos tan bos produtos galegos. • Festa do viño de Valdeorras, Ribeiro, Monterrei, Ribeira Sacra… RECEITAS • Festa da pataca de Laracha Ameixas ao vinagre de Módena • Festa do percebe de Corme Poñer unha tixola a quentar ben,engadir as ameixas e • Festa da tortilla de Laro (Silleda) deixar que collan calor 2 minutos.Xa ben quentes botar- E seguindo o exemplo da festa do galo de curral de Vila de lles un chorro de aceite de oliva virxe extra – teñen que Cruces veñen tamén as celebracións de varios produtos ir abrindo ao momento e vanse retirando axiña a medida autóctonos que gandeiros e agricultores galegos recupe- que abren.No aceite restante dourar lixeiramente allo pi- raron ou están a recuperar: porco celta, galiña piñeira de cado – reintegrar de novo as ameixas e engadir un pouco Mos, tomate negro de Santiago e chícharo lágrima entre (non moito) de vinagre de Módena – dar un breve golpe de outros. calor, esparexer perexil picado e servir de inmediato.

9 SOCIEDADE

Risotto de ourizos -- Facer unha mariñada cos zumes dos cítricos anteriores e a metade das peles en xuliana fervidas Precísase: e cocer ata reducir ¼.Engadir aos zumes 30 gra- -- Un fumet que pode ser de cabeza de peixe-sapo, ce- mos de azucre, ceboleta moi picada,aceite,vinagre bola e perexil a lume lento vinte minutos. branco,perexil,cabaciño moi picado e cardamomo (as sementes interiores machucadas),introducir os -- Abrir e limpar os ourizos e extraer as xemas ou góna- lombos de xurelo nesta mariñada e deixar en neveira das (se non houbera ourizos frescos pódense substi- unha hora. tuír por ourizos en conserva,é dicir enlatados). -- Viño galego albariño ou cava. -- Arroz para risotto arborio ou carnaroli.

Facer un paquete de papel de aluminio ben pechado co xurelo e parte da mariñada, levar a forno a 200º,5 ou 6 minutos segundo o tamaño. Pódese facer cun xurelo dun quilo, neste caso haberá que incrementar uns minutos o tempo de forno, retirar e servir de inmediato o xurelo sobre un puré feito con melocotón en almíbar e triturado con Sofritir porro e cebola picados moi finos e tamén a parte sal, pementa e emulsionado con aceite.Acompañar dun- branca dun allo tenro, engadir o arroz, unha vez perlado ha redución de vinagre e azucre a partes iguais e engadir- perfumar cun pouco de albariño ou cava, reducir e ir en- lle o resto das peles branqueadas cocendo o conxunto e gadindo o fumet ao mesmo tempo que se vai removendo, coando esta redución . segundo o arroz vaia absorbendo o fumet ir engadindo ata que quede cremoso e cocido sen que se pase,”ao dente”,e Amorodos do país ás pementas ao final da cocción engadir caviar de ourizos e unhas pin- Nunha tixola facer un caramelo botando azucre aos pou- gas de aceite.Se a execución foi atinada, ten que estar cos, cando se derrete o primeiro, botar outro e así ata que moi cremoso e non será preciso engadir queixo.Pero si que sexa suficiente, a medio facer engadir pementa verde e se pode facer unha tella de queixo, por exemplo de queixo unha petisco de manteiga, seguir caramelizando, engadir afumado S.Simón (poñer en papel de forno, queixo relado zume de laranxa e brandi e ferver uns 6 minutos ata que medio estendido e levar ao forno ata que tome unha moi teña consistencia de almíbar lixeiro, engadir amorodos lixeira cor dourada.Tamén se pode facer directamente en enteiros e tamén partidos á metade, cociñar uns minutos tixola antiadherente). ata que atopemos o almíbar lixeiramente espeso, retirar os amorodos a unhas copas e deixar reducir un pouco máis Servir en copa: de base uns cubiños de pera aromatiza- o almíbar para poñer por enriba. Pódese engadir un xeado, da con reladura e gotas de zume de lima, se se quere un unhas folliñas de menta e unhas noces caramelizadas e pouquiño de bulbo de “hinojo” picado, enriba o risotto e pementa rosa. rematar coa tella como peineta,e se se quere unhas pé- rolas de aceite. Alfonso Rodríguez Armesto Xurelo mariñado con cítricos 1º Bach. A -- Preparar o xurelo en lombos sen espiñas. Elena Rodríguez Armesto 4º ESO C -- Retirar a pel o máis fina posible de lima, limón, laranxa e pomelo; cortala en xuliana fina e fervela en Mariña Palacio Fernández tres augas diferentes,despois refrescar e secar. 4º ESO C

10 SOCIEDADE

PEPA A LOBA Creo que este nome é coñecido en canto á pronuncia como unha tenda e era home de cartos grazas á herdanza. No unha expresión de desprezo, pero moita xente non sabe tempo que estivo co seu tío Ramón foi unha nena feliz e en realidade o que de verdade significa. Ese nome per- sen falta de nada. Ata lle puxo un profesor co que a rapaza tence a una muller galega da primeira metade do século progresaba nos seus estudos. Colleulle tanto cariño que a XIX. Foi unha bandoleira á fronte dunha banda de homes nomeou herdeira universal de todos os seus bens. Cando que atemorizou a gran parte da poboación de Galicia. Este o “Albeite” se enterou diso matou ao seu irmán Ramón alcume de “Loba” é moi posible que veña de cando se en- e Pepa foi acusada e apresada. Ingresou no cárcere de frontou a un lobo de nena. Agora que xa saben que é unha Pontevedra logo de un xuízo inxusto. A xente empezou bandoleira, voulles contar como e por que se converteu a terlle moito desprezo grazas ás mentiras do “Albeite”. A niso: partir dese momento empezou a indignarse e a pensar na De nena vivía coa súa nai solteira, “a Fulucha”, na aldea de vinganza. Cando xa era unha muller conseguiu escapar da Moedo , aínda que se sabía que era filla do “Albeite”, home cela disfrazada coas roupas dun cura que a fora visitar e o ben malo que incluso matara ao seu pai. Pepa coidaba das deixara inconsciente para roubarlle a roupa. Unha vez fóra ovellas da súa tía Dorinda (irmá da “Fulucha”). Un día, con vestiuse de home para que non a recoñeceran e foi vivir doce anos, estaba co rabaño e un lobo con fame atacouna. ao monte. Á fronte dunha banda de homes matou a seu Ela non fuxiu e empezou a paus co animal, aínda que este pai e cometeu moitos máis delitos. Acerca da súa morte foi quen de por morderlle as costas; ao final coa axuda non teño datos, pero supoño que a acabarían matando as do seu can Lueiro conseguiron matar ao lobo. Na aldea autoridades. correuse a voz de que Pepa e mais o can mataran a un E así foi como esta muller se fixo bandoleira. Creo que lobo. Naqueles tempos era costume ensinar os lobos que as circunstancias moi pouco favorables da súa vida e as se mataban polas casas a cambio duns poucos cartos, e desgrazas que lle pasaron fixeron dela unha terrible delin- así o fixeron Pepa, súa tía e o Lueiro. Por isto empezáron- cuente que dominou Galicia. lle a chamar Pepa a Loba. A nai da nena morreu por un mal parto, así que foi vivir coa súa tía. Logo foi vivir co Xacobo Insua Mariño seu tío Ramón (irmán maior do pai e herdeiro) que tiña 2º ESO C

YOUTUBERS Os youtubers son por norma xeral rapaces que rondan unha das que máis rápido creceu, pasando de 3´5 millóns os vinte anos e que se converteron en auténticos ídolos a 18 unicamente no ano 2013. Dende comezos do ano 2014 seguidos por miles ou millóns de persoas. Normalmente ten máis de 30 millóns de subscritores, sendo o que máis especializados nun tipo de vídeo en concreto que pode ser ten de Youtube. Reside en Brighton, Reino Unido. tanto gameplays, vlogs, parodias, cómicos, de música... algunhas marcas ofrécenlle cartos se poñen anuncios antes dos seus vídeos máis visitados, a parte dos cartos que lle pagan por cada x visitas nos seus vídeos. Como por exemplo a enxeñeira informática de 36 anos Isabel Lla- no que creou unha canle para subir consellos de estética, maquillaxe e cociña e asegura que non sabia que podía gañar cartos con iso, polo seu éxito a televisión de Antena 3 ofreceulle o seu propio espazo televisivo e despois unha editorial publicou un libro seu. Despois desta breve introdución do que son os youtubers imos centrarnos nalgúns en concreto. 36.304.044 subscritores

PewDiePie: Graduouse en 2008 en Göteborgs Högre Samskola. A con- O seu nome real é Felix Arvid Ulfkjellberg nacido en Got- tinuación pasou a obter un título en Economía Industrial emburgo (Suecia) un 24 de outubro de 1989. É especiali- e Xestión Tecnolóxica na Universidade Tecnolóxica Chal- zado en realizar “let´s play” en videoxogos de xéneros va- mers, pero deixou a universidade en 2011 para centrarse riados, maioritariamente de terror e acción. A súa canle é na súa carreira de Youtube.

11 SOCIEDADE

Creou a súa canle en abril de 2009. En 2012 comezou a Actualmente adoita subir máis vídeos de gameplays e ví- crecer. En febreiro dese mesmo ano participou en “The deos cómicos con mangel ou con outros amigos. Kingofthe Web”, un concurso online. Perdeu o título xeral, porén converteuse no “Gaming King of the Web”. Pew- DiePie gañou e doou as súas ganancias ao Fondo Mundial para a Natureza. Sobrepasou á canle líder en subscritores, Smosh, conver- téndose na canle con máis subscritores da páxina o 15 de Agosto de 2013. Céntrase principalmente nos seus comentarios e reaccións cara os videoxogos que xoga, entre eles un dos máis clásicos, “Amnesia: The Dark Descent”. Tamén se dedica os xogos de roll, indie, comedia, etc. Co- mezou a publicar videovlogs cada semana dende setembro de 2011.

3.716.882 subscritores

Mangelrogel: O seu nome real é Miguel Angel Rogel Ruíz (tamén coñe- cido como Mangel o Mahe), é un youtuber español moi famoso coñecido polo seu acento gracioso e por ser o mellor amigo de Rubén (elrubiusOMG). Naceu un 26 de maio de 1991 en Espluges de Llobregat (Cataluña). Xogaba con Rubén,mantívose en contacto con el por internet e conseguiron ir vivir xuntos. A súa canle de Youtube esta orientada ó humor, as imi- tacións e os gameplays; aínda que de vez en cando sube 11.200.203 subscritores algún vlog. Conta con máis de 3 millóns de subscritores ós que chama “marvados”. elrubiusOMG: Mangel poderíase definir como o youtuber cómico por O seu nome é Ruben Doblas Gundersen, nacido o 13 de fe- excelencia, ou carisma en Youtube. Comezou as súas an- breiro de 1990 en Málaga (España), súa nai é norueguesa dadas nesta plataforma o 12 de marzo do 2007, con sim- e seu pai biolóxico é español; súa nai volveu casar e tivo ples vídeos de parodias de loquendo nas que a través do outra filla. É o youtuber con máis subscritores en España, seu inxenio conseguía uns vídeos un tanto graciosos, de superou a Willyrex o mes de novembro de 2012, actualmente ten máis de 9 millóns de subscritores. Desde os 16 aí a súa afección por esa clase de vídeos. Ademais de es- ata os 20 estivo vivindo en Noruega onde finalizou os seus tes, pouco a pouco foise atrevendo a implantar a súa voz estudos, pero logo volveu a España a vivir con Mangel e nos seus vídeos; o ver que o seu peculiar acento gustaba agora vive só coas súas gatas en Madrid. Antigamente e facía graza foi aproveitando e destacando sobre outros tiña outra canle, pero tivo que deixala porque tiña un Stri- youtubers, grazas tamén a axuda de Rubén, que dende un ke (penalización).Creou a súa primeira canle o 3 de abril principio foi o seu apoio antes de que ninguén os coñece- do 2006, o seu primeiro vídeo que subiu foi un gameplay se. Estableceu pouco a pouco relacións con outros youtu- do GTA. bers famosos destacando a estraña amizade que o une a Rubén di que a súa canle trata de gameplays (el cha- Salvador Raya. Tamén fixo algún vídeo axudando a algún malle Gayplays), montaxes “random” de GTA V, Skyrim, amigo seu como Rodox e algún outro vídeo divertíndose Garry’s Mod, xogos nun minuto... a veces tamén sube con Willyrex, sobre todo tras a saída ó mercado de “Diablo vídeos trolleando (Fastidiar a outra persoa ) a xente ou 3”. Un xogo que lle gustou moito foi “Octodad”. Tamén é montaxes dos mellores momentos en Chatroulette, coñecido pola súa serie “mierdijuegos” unha corrente dis- Trollefono,cámaras ocultas, etc. tinta o establecido.

12 SOCIEDADE

xogo chamado Scott Pilgrim. Actualmente ten máis dun millón e medio de supscriptores e sobrepasa as 127 mi- llóns de reproducións dos seus vídeos. Ten unha páxina web chamada “el rincón de wismichu”. De pequeno soña- ba con ser biólogo pero agora está estudando comunica- ción audiovisual, reside coa súa moza, un pastor alemán e dous gatos (recentemente adoptados) en Fuenlabrada (Madrid). A súa canle está conformado por gameplays, vlogs, vídeos en Chatroulette e viaxes. Ten unha sección chamada “wismichu Summertime” na que sube videovlogs de aventuras que vive no verán xunto os seus colegas Jota, Taquito e Bill. 2.336.393 subscritores Estes son un par de exemplos dos youtubers máis des- Wismichu: tacados de diferentes países pero aínda hai moitos máis que sobrepasan un certo número de subsciptores (por O seu nome real é Ismael Prego Botana, nacido en A Co- exemplo: Luzu, Vegetta, Cheeto, Alexby, WillyRex, Staxx, ruña (Galicia) o día 5 de outubro de 1993. Comezou a súa DisneyCollectorBR, Smosh, HolasoyGerman canle con Gameplays de xogos como: COD:MW3, Scott Pilgrim e Minecraft. Creou a súa canle o 22/01/12 pero su- Noelia Teiga Segade, 2º Bach. B biu o seu primeiro vídeo o 25 de febreiro do 2012 sobre un Cristina Vázquez Cebey, 2º Bach. A

ENTREVISTA A CLAY ROSS Clay Ross é un guitarrista de EEUU que nos visitou en ou- o que provocou que ós 10 anos decidiran mercarme unha tubro co gallo da celebración da feira de música Womex e aos 19 decidín que me quería dedicar á música profesio- na Cidade da Cultura. Compartiu connosco un concerto e nalmente. explicounos o que é o blue-grass e a música dos indios americanos e de raíz que el toca. Por que decides facer blue-grass e música tradicional americana? Como comezaches nisto da música? A razón pola que me decidín a facer esta música é por- Cando era un neno encantábame a música e a miña fami- que grazas a ela puiden coñecer as miñas raíces , xa que lia mandoume a clases de violín, pero a min non me gus- sempre tentei achegarme ás persoas que é algo moi com- taba o violín , o que de verdade me gustaba era a guitarra plexo e para iso emprego algo moito máis simple como é entón comecei a tocar o violín como se fose unha guitarra, a música .

13 SOCIEDADE

É a primeira vez que asistes a esta feira da música que é o Womex? Non, xa participei no Womex catro veces dando a coñecer a miña banda e ademais é un xeito de financiarnos e ta- mén de que a xente nos coñeza.Sempre é preciso algo de cartos xa que non son Jay-Z (famoso e rico rapeiro americano )eu son diferente, son un músico de raíces america- nas e non fago música para masas senón para xente que sente a súa patria e as súas raíces. Womex aporta todo isto e axúdache a darte a coñecer, a entender a outros grupos de outros países,outras crenzas e outros costumes .A xente que está aquí non busca ser famosa senón algo de cartos para financiar a súa carreira e continuar facendo a súa música coa que queren transmitir algunha mensaxe .

Como foi que viñeches ó noso centro actuar e que che pareceu a experiencia? Normalmente cando vou tocar a algún sitio,agás que sexa unha xira moi longa, gusto de achegarme ós lugares onde a xente aprende música como conservatorios ou centros de ensino,para dar a coñecer a miña música, pero sobre todo a música americana tradicional,para que a xente e os nenos vexan que hai outras músicas máis alá da música Desta vez quedei sorprendido eu porque estou afeito a comercial nos EEUU,coa que nos bombardean as emiso- chegar e tocar algún tema e ir explicando os diferentes ras de radio e as televisión de medio mundo. ritmos e melodías do blue-grass e da música dos indios americanos,pero nesta ocasión ó chegar ó voso centro atopei unha banda que me agardaba para tocar comigo,o que supuxo para min unha gran alegría non só polo detalle,senón porque eran músicos de altísimo nivel im- provisatorio e que arranxaron temas meus para tocar sen eu sabelo. Quero darlle as grazas a todos eles,comezando pola fermosa voz de Iami, e tamén a Sergio, Iván, Mauro,Alonso e Félix,sen esquecerme do profesor de música Pablo e do subdirector Xosé Antonio,por terme recibido tan ben. Para min foi un honor ter compartido escenario con eles,fixen unha gravación da actuación, colgueina na pá- xina do meu grupo Matuto e no meu facebook,e levareina sempre no meu recordo. Grazas.

Iami Fernández Ruiz 2º Bach. D

14 SOCIEDADE

UNHA ESTRAÑA ADICCIÓN: TANOREXIA Toman o Sol no verán e acoden ás cabinas de raios UV no É dicir, está demostrado que o sol mellora o noso estado inverno de xeito compulsivo. Non obstante, pese a todos de ánimo a parte de aumentar a produción de serotoni- os seus esforzos ven a súa pel pálida e a cara demacrada. na, un neurotransmisor do sistema nervioso que produce Aínda que a realidade é outra: están máis que bronceados unha sensación de benestar e relaxación. Ademais, esti- e incluso teñen queimaduras na pel. A súa fixación polos mula a produción de vitamina D, básica para manter os baños de sol pode incluso chegar a ser enfermiza e motivo ósos sans; axuda a durmir mellor e reforza o sistema in- de trastorno psicolóxico. munolóxico. Pero con tomalo cinco minutos á semana en calquera parte do corpo, como a cara, é suficiente. É o que se coñece como tanorexia, un tipo de dismorfo- bia -falta de aceptación crónica dunha imaxe corporal ou Por outra banda os raios UV en exceso someten a pel a facial- que afecta sobre todo a mulleres de entre 20 e 40 efectos perigosos. De feito, a Organización Mundial da anos. O termo tanorexia (cuxo nome procede de tan en Saúde cualificou as cabinas de raios UV como canceríxenas inglés, bronceado) foi acu- no 2009 e segundo un ñado por dermatólogos estudo publicado no estadounidenses, a pesar 2011 en “The Lancet disto, non é unha síndro- Oncology”, o seu uso me ou termo amplamente prematuro aumenta aceptado pola maioría da o risco de desenvolver comunidade científica, a cancro de pel ata nun que o considera un argot. 70 %, sendo tamén a exposición excesiva A tanorexia é pois, un un factor de risco ben trastorno psicolóxico que coñecido para o me- adoita estar acompaña- lanoma. Tendo máis do de lesións cutáneas e posibilidades de sufri- outras doenzas dermato- lo as persoas con máis lóxicas. Está asociado co de cincuenta lunares, trastorno depresivo maior, ou que tiveron algun- a fobia social ou o trastor- ha queimadura grave. no obsesivo-compulsivo. O afectado mostra a convicción absoluta e incorrixíbel de Melanoma é o nome xenérico dos tumores melánicos ou que ten unha tonalidade de pel moito máis clara da que unha grave variedade de cancro de pel causante da maio- ten en realidade,chegando a extremos como o de Patricia ría das mortes relacionadas con este. En España sófreno Krentcil de Nova Jersey, que foi posta en liberdade baixo 2 de cada 1000 habitantes, crecendo nun 7% ao ano a súa fianza aínda que fóra ten prohibida a entrada aos centros incidencia media na poboación e sendo o cancro que máis escolares, acusada pola fiscalía de causar supostamente padece o grupo de idade que abrangue entre os 25 e os queimaduras á súa filla de seis anos ao expoñela a unha 29 anos. sesión de bronceado con raios ultravioleta. Recoñece que Os raios UV que se reciben sobre a pel vanse acumulan- leva bronceándose toda a vida porque lle encanta, che- do ano tras ano e terminan causando mutacións do ADN gando a ir vinte veces por mes durante dúas décadas. das células. É un proceso lento e silencioso e resulta unha Para os tanoréxicos, a súa dose de radiación pode chegar enfermidade que ataca preferentemente a persoas de pel a producir a mesma adicción que o consumo de heroína, branca que se expoñen aos raios sen prestar atención ás pois comparte con esta a mesma vía hormonal, segundo recomendacións. O melanoma trátase, pois, dun tumor datos dun estudio publicado en 2006 por investigadores xeralmente cutáneo e altamente invasivo pola súa cado Centro Médico Bautista da Universidade Wake Forest pacidade de xerar metástase. A pesar de varios anos de (EEUU). A razón está clara: os raios UV desencadean a investigacións extensivas, o único tratamento efectivo é produción de endorfinas, unhas substancias químicas ce- a extirpación cirúrxica do tumor antes de que logre un gro- sor maior de 1 mm. Iso si, hai que ter presente que cando rebrais que producen sensación de euforia e alivian a dor.» o cancro cutáneo se detecta nas fases iniciais a probabili- Anteriormente probaramos que a luz ultravioleta afecta dade de curación rolda o 90%. ao estado de ánimo. Agora demostramos que algúns dos que se broncean demasiado experimentan síndrome de Aínda así, nos últimos vinte anos a cantidade de mela- abstinencia cando as sustancias químicas de benestar nomas en España multiplicouse por dez e, segundo un quedan bloqueadas”, asegurou o líder do estudo, Man- estudo da Academia Española de Dermatoloxía e Vene- deep Kaur, nun artigo publicado no Journal of the Ameri- reoloxía, seis de cada dez españois non saben cal é o seu can Academy of Dermatology. fototipo -a capacidade da pel para absorber a luz solar-.

15 SOCIEDADE

Polo tanto non usan unha protección adecuada, un dos Algúns dos síntomas máis comúns entre aqueles que factores de risco fundamentais para a aparición de me- sofren de tanorexia son: lanomas. • Sentirse acomplexado polo ton de pel e ata consi- A pesar de que cada vez hai máis coñecemento dos riscos deralo un fracaso persoal. Do mesmo xeito que na de tomar o sol sen protección e nas horas centrais do día anorexia e a vigorexia, o enfermo non é capaz de (de 12.00 ás 17.00 horas), a tanorexia está cada vez máis apreciar a realidade tal e como é. Está convencido estendida. Non obstante é unha patoloxía aínda pouco de que a súa pel é pálida, cando en realidade é es- coñecida e ademais non toda a comunidade médica a re- cura (nalgúns casos demasiado). coñece como tal. • Con frecuencia a tanorexia asóciase co trastorno A pesar de todo, o 31% dos españois recoñece que toma depresivo maior, a fobia social e laboral, o trastor- o sol entre as horas centrais do día, a franxa horario de no obsesivo-compulsivo ou, en casos máis seve- maior insolación. Outros países gáñannos na imprudencia. ros, o trastorno delirante do tipo somático. Este é o caso de Alemaña, cuxos habitantes son os que máis se expoñen na franxa horaria mencionada; Noruega, • Como comentabamos, para algúns tanoréxicos, onde só hai o 61% da poboación usa protección solar, ou deixar de recibir a súa dose de radiación pode pro- Gran Bretaña, que conta con cerca de tres millóns de per- ducir síntomas semellantes aos de abstinencia soas que usan frecuentemente as cabinas de raios UV. das drogas. O causante do auxe de estas cabinas, ironicamente dese- • Ademais de causar un envellecemento dérmico ñadas co propósito de tratar enfermidades cutáneas, foi o prematuro, o bronceado sen control ten efectos canon de beleza imperante en occidente na actualidade. acumulativos e consecuencias fatais. Este canon enfatiza o valor da delgadez, a simetría cor- • Pode que a falta de horas exposto ao sol xere perda poral e o bronceado da pel, os cales identifica coa saúde de apetito. É o síntoma máis extremo. Aquí a axu- física e co éxito. da térzase obrigada. Aínda que nun primeiro momento as mulleres foron as • Os que sofren tanorexia non recoñecen que sofren principais vítimas deste prototipo de beleza, nos últimos un trastorno, polo que non visitan ao dermatólogo anos estendeuse tamén aos varóns. De aí que cada vez ou ao psicólogo por este motivo. Xeralmente aco- haxa máis homes interesados en torrárense ao sol.Esta den ao primeiro por alteracións na pel causadas obsesión por alcanzar o canon leva á xente a extremos in- pola exposición ao sol, como manchas, arrugas ou sospeitados, o que dá lugar a enfermidades como a tano- cambios no tamaño ou forma dos lunares. rexia. Un exemplo de xente que chega ao paroxismo son as rapazas da tribo xaponesa Ganguro, que significa caras ne- Cando tomar o sol se converte nunha obsesión, e polo gras. Pasean polo barrio de Shibuya de Tokio lucindo unha tanto, afecta á autoestima e interfire no funcionamento vestimenta transgresora, melenas decoloradas e unha pel social, laboral ou persoal, hai que acudir a un especialista excesivamente bronceada. Obteñen o seu exultante ton e combinar a terapia psicolóxica co tratamento dermato- corporal tomando o sol e frecuentando as cabinas de raios lóxico. Nalgúns casos tamén se recorre aos fármacos. A UV. Algunhas delas incluso simulan un bronceado tropical intervención psicolóxica pasa por restrinxir os comporta- facendo uso dun spray marrón que tinta a súa pel. mentos de exposición aos raios ultravioleta, corrixir a dis-

16 SOCIEDADE torsión na percepción corporal e cuestionar a importancia lar antes de saír da casa, aínda que utilicemos pro- do aspecto físico na valoración persoal. A frecuencia das dutos que ofrecen protección inmediata. Tamén é sesións de terapia depende das características e gravida- recomendábel aplicala de novo cada vez que nos de do problema, aínda que pode ser semanal e pódese re- mollamos e nos secamos coa toalla. ducir conforme o paciente mellora. • Controlar a presenza de vultos prominentes, áspe- Se non se recibe un tratamento axeitado a persoa afecta- ros e avermellados e, en caso de detectalos, solici- da podería padecer, ademais do xa mencionado cancro de tar atención médica de inmediato. pel ou melanoma, as seguintes lesións: • Unha axeitada protección dos ollos contra a radia- • Graves lesións na pel. As radiacións UV poden ción UV. provocar outras afeccións cutáneas, entre as que • A Sociedade Española de Dermatoloxía aconsella se atopan a queratoses actínica e envellecemen- evitar o emprego de lámpadas de raios UV, ade- to prematuro da pel. A queratose actínica carac- mais de controlar a exposición ao sol, evitando to- terízase pola aparición de vultos en zonas da pel malo entre as 12 e as 17 horas e utilizar un factor de expostas ao sol. A cara, as mans, os antebrazos, protección adecuado para cada tipo de pel. o escote e o pescozo son particularmente propen- sos a este tipo de lesión. A exposición crónica ao • Tampouco está de máis acudir ao menos unha vez sol tamén provoca o envellecemento prematuro ao ano ao dermatólogo, para que explore a pel e da pel, que co paso do tempo pode arrugarse, au- descarte a presenza de lesións. mentar o espesor ou tornarse áspera. Como este • Unha boa nutrición para loitar contra a sequidade, dano se produce gradualmente e polo xeneral se sendo aconsellable o uso dunha loción que nos manifesta moitos anos despois do período de asegure que a pel recupera o seu nivel normal de maior exposición ao sol dunha persoa, o envelle- hidratación, para que non quede tirante e seca. cemento prematuro adoita considerarse como un Sendo máis eficaces as que conteñen ingredientes feito inevitable, como parte do proceso normal de como o aloe vera ou o aceite de aguacate, que cal- envellecemento. man e refrescan, á vez que hidratan intensamente. • Cataratas e outras lesións oculares. A catarata é En conclusión, a tanorexia é un trastorno psicolóxico ao un tipo de lesión ocular que provoca a perda de que se lle debería dar máis importancia, concienciando á transparencia no cristalino, co cal se nubra a visión. poboación sobre os perigos asociados á exposición exce- Se non se trata pode producir a cegueira. As inves- siva aos raios UV e as consecuencias que unha práctica tigacións demostraron que a radiación UV aumen- excesiva podería ter. Sería vital dar información sobre esta ta a probabilidade de sufrir certos tipos de catara- realidade, educando xa dende pequenos sobre os efectos tas. Se ben poden curarse grazas as técnicas máis nocivos do sol na pel, así como a verdadeira importancia modernas de cirurxía ocular, esta lesión debilita a da imaxe corporal, raíz da aparición destes trastornos dis- vista de millóns de persoas e implica un gasto de morfóbicos. miles de millóns de euros en atención médica ano tras ano. Outras clases de lesión ocular son o pte- O noso goberno non aporta as medidas suficientes para rigión, que consiste no crecemento de tecido que tratar as enfermidades mentais e a miúdo outórganselle pode obstaculizar a visión, o cancro de pel arredor menos importancia ca outras doenzas. Isto reflíctese no dos ollos e a dexeneración da mácula, a parte da escaso número de psicólogos por habitante en España, 4 retina onde se alcanza a maior agudeza visual. por cada 100.000 habitantes, mentres que en Europa hai 18. • Inhibición da inmunidade. Os científicos descubriron que a exposición excesiva a radiación UV pode Deberíase de recoñecer esta enfermidade e tomar medi- inhibir o funcionamento normal do sistema inmu- das eficaces para a súa prevención e erradicación como a nitario do corpo e as defensas naturais da pel. To- prohibición das lámpadas de raios UV. Pois trátase dun das as persoas, de calquera raza ou cor, poden ser problema máis común do que a maioría da poboación vulnerables a determinados efectos, que inclúen a pensa e de unha gravidade e dimensión inimaxinábel. diminución da resposta das inmunizacións, o aumento da sensibilidade á luz solar e a reacción a determinados medicamentos. Para garantir a nosa saúde e evitar as devanditas doenzas é indispensábel tomar certas precaucións entre as que Inés San Luís Rodríguez destacan: María Louro Pérez • Administrar sempre unha protección adecuada María Vence García ao fototipo da pel e seguir certas pautas antes e 2º Bach. A despois da exposición. Convén aplicar a crema so-

17 SOCIEDADE

QUEEN… MÁIS QUE MÚSICA A banda musical Queen, tan coñecida actualmente, pasou Finalmente, en 1972, firmaron un contrato discográfico polos seus contratempos, as súas perdas e por suposto os con Trident. Ao comenzo dos seus inicios baixo esta dis- seus éxitos. Rondaba o ano 1968 cando o baixista Roger cográfica non parecía saír nada ben e non parecía haber Taylor, o guitarrista Brian May e o cantante Tim Staffell interesados. Non obstante, decidiron gravar igualmente o se uniron para formar Smile, un grupo de hard-rock. Smile seu primeiro disco, con 24 cancións, chamado ‘Queen’. EMI firmou cunha discográfica en 1969, e nese mesmo ano gra- decidiu edítalo e saiu ao mercado en 1973. Revistas como varon o seu primeiro disco. The Rolling Stones comentaron “é un excelente álbum de- O cantante, Staffell, asistía ao Ealing Art College xunto but” ou “un debut por encima do promedio”. con Freddie Mercury, en realidade chamado Farrokh Bomi Con respecto ao seu estilo musical, adoptan elementos do Bulsara, e presentoulles á banda. Mercury fíxose inme- heavy metal, pero tocan sobre todo rock e hard rock, in- diatamente fan da banda, e en canto Staffell se separou corporando elementos do glam rock, rock progresivo, folk, para unirse a outra banda, acto que non duraría moito xa blues e pop. O grande mérito deste grupo está en mezclar que pensaba facer unha carreira en solitario, Mercury tivo estilos completamente distintos, como a ópera e o rock, a oportunidade de poder unirse. A súa dotada voz, que é o cal non moitos grupos conseguen, e nos sorprendentes capaz de chegar a catro oitavas, e os seus coñecementos harmónicos cos que contan moitas das súas cancións. A de piano, situárono como novo vocalista en Smile. banda citou a moitos grupos como influentes na súa mú- Pero non sería ata 1971, cando o batería John Deacon se sica, entre os que destacan The Beatles, Led Zeppelin e uniu á banda, cando se formaría Queen. Outros moitos David Bowie, Elvis Presley, Jimmy Hendrix, The Who, Pink nomes así como The Rich Kids ou Grand Dance estiveron Floyd,etc. os cales teñen estilos moi diferentes, mais sou- entre as posibilidades, pero finalmente Queen foi elixido. beron mezclar parte de cada un. Á súa vez, esta banda tivo Seguindo aínda no 1971, un amigo de Brian May estaba influencias en moitas bandas da actualidade. creando unha discográfica e necesitaba que alguén pro- O seu primeiro disco foi moi exitoso, pero non é ata 1975 bara as salas de grabación para ver se todo ía ben, e así cando alcanzan o seu esplendor. Cancións coma “Bohe- Queen comezou gravando cancións coma “Liar”, “Keep mian Rhapsody” comezaron a marcar a diferenza entre yourself alive” ou “Jesus”. Tras uns meses, a banda mos- eles e outros grupos de rock. Moitos dos seus fans coin- traba certo atraso, xa que seguían sen selo discográfico. O cidirán en que a súa mellor canción é ista, xa que é moi logo, diseñado por Freddie Mercury, estaba inspirado nos innovadora: non ten estribillo e a súa estructura é similar á signos de zodíaco dos compoñentes do grupo: dous leóns dunha rapsodia clásica. Consta de seis seccións introduc- por Roger e John, os dous leos do grupo, o caranguexo polo ción de piano, balada, solo de guitarra, ópera, rock e coda. signo cáncer de Brian May, e as ninfas que identificaban o O solo de guitarra desta canción é considerado por moita signo virgo de Freddie, ao redor dunha gran Q e, sobre todo xente o vixésimo mellor solo do mundo. aquilo, a ave fénix, que saudaba o nacemento do grupo das cinzas doutras formacións. Xa tiñan a música e o logo, Pasaban os anos e parecía que a fama de Queen non desa- pero non tiñan quen os apoiara. parecía. Seguían sacando éxitos coma “Somebody tol ove”

18 SOCIEDADE do disco ‘A day at the races (1976)’ “News of the world”, A fama non se mide polos cartos gañados, ou polo número “We will rock you” e “We are the champions” do album de discos vendidos, senón pola cantidade de fans dedica- ‘We are the champions (1977)’. dos. Freddie Mercury xa o dixo unha vez: “Non serei unha estrela do rock. Serei unha lenda”. Sen obxeccións. Máis tarde sacaron “I want to break free” do disco ‘The works’. As súas cancións ían pouco a pouco conmocionan- do ao mundo enteiro. Pero chegado o ano 1991, Mercury tivo unha triste noticia que anunciar: padecía SIDA. Tras anunciar esta tristísima nova, falece ao día seguinte. Brian May, o seu amigo de banda, escribiu “The show must go on”, traducida por ‘O espectáculo debe continuar’, unha canción con moitísima forza dedicada a Mercury. Tras a súa morte, Queen seguiu tendo unha innumerable cantidade de fans, mais sen o cantante a banda non era o mesmo. Xa no 2014, Queen anuncia a chegada ao mercado do seu novo álbum “Queen forever”. O disco contén cancións coa voz de Freddie Mercury, e colaboracións con David Bowie, Michael Jackson, etc. E é que a pesar dos contratempos sofridos, o seu éxito musical é innegable. Quen non coñece o ritmo de “We will rock you” ou o videoclip de “I want to break free”? Quen non se pon a bailar cando soa “Crazy little thing called love”? É que Queen vendeu máis de 300 millóns de discos, estivo 1322 semanas (vinte e seis anos) nas listas de álbumes do Reino Unido, en 2002, ‘Bohemian Rhapsody’ foi votado coma o “éxito favorito do Reino Unido de todos os tempos” segundo unha enquisa realizada polo libro dos récords Guinnes e Rolling Stone colocou a Freddie Mercury Escudo de Queen Freddie Mercury en un concerto de no posto 18 na lista de mellores cantantes e a May no 26 Queen. na lista de mellores guitarristas. E é que a pesar de todo polo que Mercury pasou (un matrimonio fallido con Mary Austin, a súa oculta homosexualidade, o SIDA e á sua pre- Irene Pazos Lancho matura morte con 45 anos), gozou dunha vida plena como Claudia Méndez Ferreiro cantante dun dos mellores grupos da historia. 2º Bach. A

O MACHISMO O machismo é a idea absurda de que as mulleres só servi- Hai mulleres que son pasivas ante esta corrente, o cal non mos para fregar, atender aos cativos e atender os desexos debería ser así porque ¿e se as mulleres anteriores a nós do hombre, mentres que eles son os que gañan o soldo non crearan o movemento feminista facéndose valer? Se- índo traballar fóra. guiriamos sen ter dereitos como: o sufraxio feminino, o emprego igualitario, o dereito a solicitar o divorcio. Esta idea, errónea, por suposto, existe dende hai moito tempo e segue perdurando hoxe, en pleno século XXI, co A corrente feminista chámase tamén “we can do it” naci- que debemos seguir avanzando e renovando ideas e cos- da en Francia entre os séculos XIX e XX e provocou gran- tumes... des cambios na sociedade de moitos países.O feminismo busca a igualdade entre homes e mulleres, que non debe Este pensamento arcaico fai que quedemos presos no pa- confundirse co “hembrismo” que é outra teoría incoheren- sado, a pesar de que houbo un pequeno progreso, hai xente de que a muller é mellor ca o home. te que se segue estrañando ao ver unha muller conducin- do un autobús, exercendo o oficio de soldadeira... “porque Todos somos iguais e ninguén debería ser discriminado/a iso é traballo de homes”; as mulleres temos as mesmas capacidades que un home. É vergoñento que haxa ideas machistas a estas alturas con expresións como “si hai traballo en España para as Noelia Garea Antúnez mulleres,fregar”, “unha muller non pode ser electricista, 1º Bach. B menuda loucura!, iso é cousa de homes” e moitas máis.

19 SOCIEDADE

CONCEPCIÓN ARENAL E MARÍA CASTAÑA... MULLERES NA LOITA.... POR UN MELLOR MUNDO PARA TOD@S.

Concepción Arenal María Castaña Excepcional intelectual con acceso á cultura Unha rebelde do século XIV que se converteu escrita desde a nenez nun lenda popular Pode parecer a anécdota da súa biografía, pero os proble- Fins do século XIV. Despois de anos de loitas, con mas que Concepción Arenal (Ferrol, 1820 – Vigo, 1893) tivo destrucións,incendios, violacións, roubos..., cando parecía para entrar na Universidade son o mellor resumo do seu que chegaba a paz,os novos señores impoñen novas con- espírito precursor. tribucións para enriquecerse axiña, cheos de cobiza e de poder. María Castaña, xunto coa súa familia e con outras Solicitou o seu ingreso na Facultade de Dereito, pero tivo moitas mulleres e familias coma eles,encabezou unha que acatar unha serie de condicións: só sería admitida nas revolta contra o señor feudal, frei Pedro López de Aguiar, clases como oínte e debía manter unha actitude “non- bispo de Lugo. indecente”, o que na práctica obrigouna a acudir ás clases vestida de home. A Universidade, daquela, prefería unha Un episodio máis das numerosas loitas que as mulleres muller travestida a unha muller estudante. levaron acabo no mundo feudal na defensa do pan, da ali- mentación dos seus e da paz. Concepción Arenal deixou unha ampla bibliografía, que se agrupa, fundamentalmente, ao redor de tres grandes temas: as denominadas “cuestión social”, “penitenciaria” e “feminina”. A súa obra tivo repercusión internacional. Marina Santos Sieira 1º Bach. C Sofia Mallo Méndez 1º Bach. C Iago Ramos Fontelo 1º Bach. B

20 SOCIEDADE

#HEFORSHE “Cando tiña oito anos, chamábanme mandona porque como se fose unha loita entre os dous sexos e que ser fe- quería dirixir a obra de teatro que iamos dar para os nosos minista é posicionarse só no bando das mulleres, cousa na pais, pero aos nenos non lles chamaban así. Cando tiña que non pode estar máis equivocada, ou Carla Bruni, que catorce, comecei a ser sexualizada por certos elementos pensaba que “xa non hai necesidade de ser feminista” e dos medios de comunicación. Aos 15, as miñas amigas co- xustificábase dicindo que ela non se consideraba como tal mezaron a deixar os seus equipos de deporte preferidos xa que lle gustaba a vida familiar. Segundo o razoamento porque non querían verse masculinas. Aos 18, os meus de Bruni, as mulleres que defenden ter os mesmos dere- amigos varóns non eran capaces de expresar os seus sen- itos que os homes non poden compaxinar a vida familiar, timentos. Decidín que era feminista”. ter fillos e gozar coa súa parella á vez que defende os seus dereitos. Outra terrible forma de machismo sacada da Palabras de Emma Watson no seu discurso nas Nacións boca dunha muller. Unidas, lanzando a súa campaña pola igualdade de sexo chamada “He For She”. Watson, inglesa de 25 anos, estre- O que me parece máis grave é que se considere como ra- la da saga “Harry Potter” e licenciada en filoloxía inglesa dical ou agresivo esta palabra e ás persoas que se definen pola universidade americana de Brown, é unha das poucas como tal. Iso non é radical. Radical é que a Organización “celebrities” que utilizan a súa fama e poder mediático Internacional do Traballo (OIT) afirme nun informe que as para defender causas sociais tan importantes. Estamos mulleres ganan un 17% menos no seu salario que os ho- acostumados a que os nosos famosos só se dediquen a mes, e que as que teñen fillos cobran un 5% menos das falar de banalidades da súa vida privada e cada vez que que non son nais, mencionando neste documento que “a algún fai un comentario minimamente polémico sobre po- sociedade penaliza a maternidade”. Radical é que no ano lítica ou inxustizas sociais, a gran parte da prensa botase 2015 non exista un país no mundo que teña acadado a ple- encima dela para criticala. na igualdade de xénero, e que non se vaia conseguir esta meta ata polo menos dentro de 70 anos. Watson declárase a si mesma feminista, palabra que se converteu en tabú fai moito tempo e da que se segue a Por datos coma estes, precisamos de mulleres coma Wat- malinterpretar o seu significado. Segundo a RAE, o femi- son, que teñan valor e que defendan os seus ideais. E aín- nismo é un movemento que esixe para as mulleres iguais da haberá persoas que pensen que o activismo feminista dereitos que os homes. Feminista, unha persoa que cre na non é unha necesidade neste mundo. igualdade, social, xurídica e económica dos sexos. Un grandísimo número de famosos seguen renunciando a chamarse a si mesmos feministas, como Katy Perry, Lady Clara Rodríguez Otero Gaga, Taylor Swift, que dixo que “non me plantexo as cou- 1º Bach. B sas en plan chicos contra chicas”, poñendo o feminismo

ÁREAÁREA CENTRALCENTRAL

21 ACTUALIDADE

FUGA DE CEREBROS Os recortes que se fixeron en investigación converteron en 2014. Numerosos informes aseguran que no 2020 fal- o que antes era unha oportunidade de formarse no es- tarán en España 1.9 millóns de traballadores altamente tranxeiro nunha obrigación, e España enfróntase a unha cualificados, provocando así un importante impacto para auténtica “fuga de cerebros” ou MAC, migración alta- a economía española, sendo necesario e seu retorno. mente cualificada. O Estado inviste moitos cartos na for- Un dos recortes máis destacados levouse a cabo no Con- mación dos mozos que se perde cando se ven forzados sello Superior de Investigacións Científicas (CSIC) , a maior a traballar fóra a causa da crise, beneficiándose da súa institución pública dedicada á investigación en España e a formación países estranxeiros. Entre estes mozos des- terceira de Europa. Contra estes recortes recolléronse cer- tacan brillantes cerebros con expedientes realmente bos ca de 200000 firmas para evitar o peche desta institución que sopoñen unha grande perda para a investigación e desenvolvemento da ciencia española, non cuantificable No caso de Galicia, os recortes estiveron tamén moi pre- en cartos. sentes en investigación (caso do Centro de investigación Ramón Piñeiro, os Parga Pondal...) Aínda que España nunca destacou por ter unha taxa de desemprego baixa, ninguén se imaxinaría que a actual Os principais destinos dos emigrantes españois no 2013 crise deixaría 5273600 parados. De acordo coa reforma foron Ecuador, Reino Unido, Francia e Alemaña, seguidos laboral aprobada polo goberno, durante o primeiro ano a maior distancia de países como Venezuela, Arxentina, de contrato as pequenas e medianas empresas (PEMES) Colombia, Brasil o Perú .De feito, Ecuador ofreceu ese año poderán despedir ao traballador sen indemnización nin 5500 postos a profesores universitarios, de primaria e causa, o que supón abrir máis aínda as portas ao emprego secundaria españois. Como a precariedade é un mal en- precario e temporal. Os rapaces de menos de 25 anos, pola démico en toda Europa, moitos optan por destinos como súa falta de experiencia, seguirán obrigados a traballar por América Latina ou Asia, onde os traballos caracterízan- un soldo baixo ou a realizar prácticas non remuneradas. se por ter xornadas laborais moi longas e soldos baixos. Desde que empezou a crise en 2008 creceu un 41% o nú- Dentro da UE, Alemaña é un dos principais destinos, onde mero de mozos españois que emigraron ao estranxeiro, na chegaron case 21000 españois no 2013. Non obstante, maioría dos casos empuxados pola falta de perspectivas 11000 xa regresaron a España porque se encontraron coas laborais que ofrece un país no que a taxa de paro xuvenil dificultades do idioma. se sitúa no 56,14%. O instituto da xuventude de España O peor desta situación é non saber canto vai durar. A (INJUVE) cifra en máis de 218000 os mozos españois que maioría dos mozos que marchan veno como algo tem- emigraron entre 2009 e 2013, cos estudios xa rematados poral, pensan en traballar fóra uns anos ata que “pase a e á espera dunha mellora da situación económica espa- crise”, ou polo menos a súa peor fase, para volver á casa ñola, da que teñen una visión negativa. Segundo os da- e buscar traballo alí. Porén, ¿que é o que lles espera? Hai tos do instituto nacional de estatística (INE), no ano 2013 teorías acerca de que á crise seguiralle un largo período España foi por terceiro ano consecutivo un país emisor de de depresión que durará anos, durante os que non habe- emigrantes, dado que se foron 476748 persoas, das que rá cambios significativos na taxa de desemprego, e aínda 59724 eran españolas. Esta forte emigración provoca per- despois as cousas non volverán ser coma antes. Moitos da de natalidade, xa que algúns rapaces forman as súas destes rapaces creceron cun nivel de vida que dificilmente familias fora, dando lugar a unha España envellecida serán capaces de manter. Segundo as enquisas realizadas a universitarios, un 80% Mentres tanto, en España o goberno segue facendo recor- destes pensaron seriamente a posibilidade de emigrar tes e a xuventude española marcha, fuxindo da pregunta fora de España. Excluíndo o paro, outros motivos polos que ninguén quere facerse: ¿Está a xuventude española que isto ocorre pode ser a intención de mellorar idiomas condenada ao desemprego? Xa se verá co tempo. xa coñecidos ou aprendizaxe de novos. Tamén, nalgúns casos, os estudantes con parella abandonan o país acom- pañados desta, provocando así o aumento da emigración. Aldara Palmeiro Pazos E no podemos esquecernos dos numerosos e continuos Iria Suárez Puente recortes en educación, cifrados en 7300 millóns de euros 2º Bach. A

22 ACTUALIDADE

QUE É O FRACKING? Fracking ou factura hidráulica é Un informe do Parlamento Euro- unha técnica que xurdiu no 1949 peo recomenda a súa regulación en USA e vén gañando espazo e que se fagan públicos os com- entre as técnicas de extracción de poñentes que se empregan nos gas e petróleo, grazas á súa alta pozos de perforación. O Parla- rendibilidade económica (283 mi- mento búlgaro prohibiu o seu uso les de millóns de dólares a EUA) en 2012. En España, aínda que o e aos seus millóns de postos de goberno autonómico de Cantabria empregos xerados (2,1 millóns de aprobou a Lei na que se regula a empregos en EUA). A técnica ac- prohibición da técnica de fractu- tualmente consiste en perforar un ración hidráulica, o Senado na- pozo en vertical, enchelo con auga, cional aprobou la Lei de garantía area e uns aditivos de sostén (adi- de suministro eléctrico, na cal se tivos moi tóxicos, alérxenos e in- incluíron os procesos de estimu- cluso canceríxenos) lación hidráulica como alternativa para xerar enerxía en Canarias, Baleares, Ceuta e Melilla. A esta iniciativa sumouse a modificación da Lei de Conservación da Natureza do País Vasco, que permite a exploración e explotación de hidrocarburos non convencionais.

Impacto no medioambiente, no cambio climático e na saúde humana do fracking. En primeiro lugar pódese destacar a contaminación da auga subterránea e da superficie e tamén a atmosfera e os terreos. • A contaminación de acuíferos é un dos riscos máis importantes desta técnica. En Estados Unidos xa se produciron varios casos e por iso xa se prohibe en varias cidades. O emprego desta técnica require plataformas de pozos que incrementan a posibilidade de contaminación. • A xestión de residuos e o uso excesivo de auga ta- mén son grandes problemas. En moitas ocasiones obtense auga mesturada con varios residuos tóxi- cos que ten que ser procesada. Historia do fracking e a súa regulación • As emisións de gases de efecto invernadoiro á at- As inxeccións no subsolo para favorecer a extracción do mosfera como son o metano e o CO2. petróleo remóntanse a 1860, na costa este norteamerica- na, usando por aquel entón nitroglicerina. En 1930 empe- • Tamén existe un risco químico, isto significa que se záronse a utilizar ácidos en lugar de materiais explosivos, poden extraer sustancias químicas tóxicas que espero é no 1947 cando se estuda por primeira vez a posibi- tán no máis profundo da terra. Poden expandirse lidade de utilizar auga. Este método empezouse a apli- e ser perigosos para as persoas e o medio en xeral. car industrialmente no 1949 pola empresa Stanolind Oil. • Outras repercusións máis ben sociais son o espazo Xunto co auga inclúese unha certa cantidade de area para que ocupan estes campos de extracción (entre 16- evitar que as fracturas se pechen ao deterse o bombeo, e tamén se engade en torno a un 0,5 % de aditivos, com- 20 hectáreas). postos por entre 3 e 12 aditivos químicos, cuxa función é evitar que o gas e o petróleo se contaminen e impedir a corrosión. Sen embargo non é ata o ano 2002 cando se Víctor Joao Farias Barbosa combina o uso de auga tratada con aditivos que reducen Adrián Lens Gómez a fricción coa perforación horizontal e a fractura en múl- Ramón Mosteiro Ortiz tiples etapas. 2º Bach. A

23 POLÍTICA - ACTUALIDADE

NACIONALISMOS Na actualidade estase a producir un novo auxe dos mo- séculos. A sociedade canadense actual presenta una vementos nacionalistas e rexionalistas principalmente taxas de bilingüismo moi baixas e cada una das dúas debido á existencia de democracias cada vez máis aber- comunidades lingüísticas (inglés e francés) e relixiosas tas que permiten a presenza de máis dunha cultura no (protestante e católica) predominantes- xa que en Ca- mesmo territorio. Porén, as distintas rexións encóntran- nadá hai xente que provén dunhas 100 nacionalidades se en situacións moi distintas, pois tanto poden ter a diferentes- coexisten apartadas. oportunidade de acadar a independencia (coma é o caso Entre Quebec e o resto das provincias anglófonas existen de Irlanda do Norte ou Escocia, aínda que ambos inten- diferenzas territoriais e paisaxísticas acusadas que des- tos fracasaron), mentres que outros movementos es- empeñaron un papel moi importante no mantemento do tean en pleno proceso coma o catalán; en lixeiro aumen- espírito nacionalista quebequés. Deste xeito, Quebec é to, pero aínda nunha mala situación coma é o galego ou una provincia católica, coa parroquia como base adminis- en completa marxinación, coma é o caso do movemento trativa local, a diferenza das provincias anglófonas nas nacionalista en Canadá, practicamente descoñecido. que os condados constitúen a base municipal. Ademais, Irlanda pide a súa independencia debido a que ata 1171 os quebequeses constitúen una poboación máis rural, fora independente, pero o rei de Irlanda era irmán do de teñen un maior arraigo coa terra; sendo a poboación Inglaterra e cando este morreu, o primeiro tivo que suce- anglófona de carácter máis urbano. Este maior enrai- delo polo que Irlanda quedou baixo a coroa inglesa. Máis zamento dos quebequeses fai que se consideren a eles adiante, en 1641 houbo una rebelión no norte de Irlanda mesmos como os auténticos canadenses. por parte dalgúns irlandeses que reivindicaban unha Ir- O nacionalismo quebequense propón senón directamen- landa cun parlamento propio. Esta foi a primeira mostra te a independencia, un maior autogoberno para a provin- de nacionalismo irlandés. En 1649 este movemento foi cia de Quebec. totalmente aplastado polo que non houbo máis ata o século XX. Neste século creouse o IRA (o Exército Repu- Na primeira metade do século XX o nacionalismo que- blicano Irlandés) que realizou revoltas para independizar bequés podería considerarse aínda como un movemento Irlanda do Norte. Máis adiante separouse en dous gru- débil. Significando as eleccións de 1962 un claro triunfo pos: un que acabou por disolverse pouco despois e que para os partidarios dunha maior autonomía en Canadá, usaba a vía pacífica e outro que tardou máis en separarse una tendencia afirmada posteriormente. O nacionalis- e que buscaba o seu obxectivo a través da violencia. Máis mo francés en Canadá comeza en 1960, con intelectuais adiante volvéronse reagrupar, pero foron definitivamen- e traballadores que asumían que a crise económica en te disoltos en 2008 cando a súa Comisión Independente Quebec era culpa da Federación canadense e propoñían de Control alegou que carecían dunha estrutura de líde- a grandes trazos, dúas alternativas: a mellora das re- res que puidera lideralos e que conseguiran o seu prin- lación coas demais provincias e co goberno central ou cipal obxectivo, unha Irlanda republicana. Actualmente a independencia de Quebec e a súa constitución como aínda hai persoas con opinións nacionalistas, pero lo- estado soberano. Quen sostiña esta política reuníase no grouse certa estabilidade co Acordo de Venres Santo recentemente creado Partido Quebequense (PQ), lidera- (1998) no que Inglaterra dáballe algunhas competencias do por René Lévesque e conformado con ex militares “de a cambio de abandoar a idea de independizarse. Fíxose esquerdas” do Partido Liberal (PL) unionista. un referendo en Irlanda no Norte e na República de Irlan- Os grupos independentistas recibiron un notable impul- da co resultado de que un 92% da poboación aceptaba so tras a visita de Charles de Gaulle (presidente de Fran- este tratado. cia naquel entón) a Québec en 1967, quen gritou “Vive le Máis recentemente, o nacionalismo escocés acadou o Quebec libre” dende o balcón do Montreal City Hall cun dereito a decidir en referendo a independencia, pero o claro apoio aos separatistas, espertando mobilizacións resultado negativo final fixo que de momento Escocia pro independencia nas principais cidades da provincia. siga formando parte do Reino Unido. Comezou entón a actividade terrorista dos separatistas, como o secuestro e asasinato do Ministro de Traballo e O Nacionalismo Canadense Viceprimer Ministro Pierre Laporte en outubro de 1970 O nacionalismo canadense ten o seu principal referente polo Frente de Liberación de Quebec (FLQ). Nese mesmo en Quebec que a pesares de pertencer a Canadá conta ano o Goberno canadense aceptou o francés coma lingua cunha cultura e idioma distintos ao resto do país (en oficial en todo o país para frear, en certo modo; a corren- Quebec preto do 70% da poboación fala exclusivamente te nacionalista. En 1973 crease o Partido Liberal de Que- en francés). O motivo desta tendencia nacionalista dos bec que vence nas eleccións de 1976 e cuxo líder impuxo quebequeses é en gran medida debido á discriminación unha política de acentuado autonomismo. En 1980 léva- dos francocanadenses polos anglocanadenses durante se a cabo un referendo pola autonomía quebequesa e os

24 POLÍTICA - ACTUALIDADE votos a favor contabilizan o 40% do total. A Agrupación Cabe destacar que de acordo coa lexislación canadense Democrática para a Independencia é creada en 1985. Nas ningunha das súas provincias pode separarse e para os eleccións provinciais de setembro de 1994 o PQ obtivo o independentistas do PQ esta posibilidade soamente se poder novamente e o seu líder Jacques Parizeau -que foi pode levar a cabo cun referendo e o apoio da comunidade electo gobernador- prometeu un novo referendo e a in- internacional. dependencia. A outra forza política separatista era o Blo- O nacionalismo catalán, ao igual que os outros dous mo- que Quebecois (BQ), liderado por Lucien Bouchard, actual vementos nacionalistas existentes no territorio español, gobernador de Quebec. No referendo de outubro de 1995 fundaméntanse na existencia de realidades diferenciais: os independentistas perderon co 49% dos votos. Como a lingua, os dereitos históricos e a cultura e costumes resultado, varias cousas quedaron claras: Primeiro, que propias. esa independencia requiría un paso previo: novas rela- ción económicas, políticas e militares con Canadá. Como O feito de que Cataluña ten unha lingua propia é innega- queda demostrado, cada vez son máis os separatistas ble, pois o catalán é unha lingua oficial na comunidade e en Quebec ou cada vez son máis os quebequenses que hoxe en día está completamente normalizado e integra- se senten menos canadenses. do na sociedade catalá. Dende entón, as cousas non foron fáciles para os que- En canto á cultura, cada territorio español ten cultura bequenses. O maioritario BQ mostrouse menos esixente propia dentro dos costumes comúns que poidan existir aínda que -sempre na súa liña nacionalista- reclamou no conxunto unitario de España, como a muiñeira en Ga- maiores poderes para Quebec. En outubro de 1999, o licia o a xota en Aragón; así que tamén é un fito innega- presidente estadounidense Bill Clinton afirmou dende ble. Montreal «pensen dúas veces antes dunha ruptura, en En canto a dereitos históricos, temos que remontarnos tempos de globalización». Seguramente, porque o 90% ó 1716 cando o rei Felipe V firmou os Decretos de Nueva dos ingresos por exportacións canadenses depende de Planta polos que abolía os privilexios forais de todos os Estados Unidos. Bernard Landry converteuse en líder do territorios da Coroa de Aragón, unificando así as leis de Partido Quebecois en marzo do 2001 e foi elixido primei- Castela e Aragón. ro ministro de Quebec a finais do mesmo mes, despois da renuncia de Lucien Bouchard. Os independentistas cataláns fundaméntanse neste fito histórico, nos foros propios do antigo reino de Ara- Finalmente en 2006 a Cámara dos Comúns de Canadá gón para pedir unha maior autonomía sobre todo en ma- aproba unha resolución que recoñece a Quebec como teria fiscal. «nación dentro dunha Canadá unida», xesto principalmente simbólico. En 2012, coa vitoria do PQ nas elec- Actualmente o movemento catalán ve no presidente cións, exponse a posibilidade de convocar un novo re- da Generalitat Artur Mas a oportunidade de conseguir ferendo pola independencia, sen embargo a xornada a independencia ou canto menos novos privilexios so- electoral rematou de forma dramática. Un individuo de bre as demais autonomías e tras o referendo de fai uns 50 anos disparou no local de Montreal no que Marois es- meses, cada vez parece máis cerca non a independencia taba pronunciando o seu discurso de vitoria e matou a senón máis certas concesións, pactadas probablemente unha persoa. A Policía de Montreal dixo que o home, que xa dende o principio, pois unha parte da opinión pública foi detido pouco despois no exterior do edificio, feriu de cre que todo o conflito nacionalista non é máis que una gravidade a outra persoa e provocou un incendio na parte pantalla para cubrir os problemas tanto de España coma traseira do local no que o Partido Quebequés celebraba o de Cataluña. triunfo electoral. No referente a Galicia, o conflito lingüístico segue máis O suposto atentado contra Marois produciuse cando vivo que nunca, e o partido nacionalista por excelencia, o expresaba o seu desexo de que Québec se converta nun BNG separouse en dúas formacións reducindo así a posi- país independente e a súa convicción de que iso sucede- bilidade de lograr que un partido nacionalista goberne na rá. «Queremos un país. E terémolo», dixo Marois. autonomía coma é o caso do País Vasco co PNV e Bildu e Cataluña con CiU e ERC. «Digo aos nosos veciños canadenses que sexan abertos. Teño a firme convicción de que Québec necesita con- A pesar de todo isto a historia dirá como evolucionarán verterse nun país soberano»,engadiu a líder do PQ, que estes movementos cara ao éxito ou cara ao maior dos tamén intentou tranquilizar á poboación anglófona da desastres. provincia. «Aos anglófonos que non se preocupen, com- Sergio Mejuto Vázquez partimos a mesma historia e quero que compartamos Martín López Penelas un futuro común», dixo Marois pouco antes de que dous 2º Bach. A membros do seu equipo de seguridade se abalanzasen sobre ela e a retirasen a toda présa do escenario do tea- Paula Botana Santos tro Metrópolis de Montreal. 2º Bach. C

25 POLÍTICA - ACTUALIDADE

PODEMOS incorporación das vivendas baleiras ao parque público, gravando con impostos os inmobles baleiros non ofreci- dos en aluguer social. Suman a despenalización da ocupa- ción por suxeitos en vulnerabilidade social das vivendas baleiras. A expropiación con obxectivos comunais faríase extensivo tamén ao rural ata promover a creación dun banco público de terreos agrícolas en desuso e dos procedentes da ex- propiación das grandes leiras que deberán pasar a xestión comunal. Pretenden aumentar a participación do Estado na eco- nomía coa recuperación do control público nos sectores estratéxicos: telecomunicacións, enerxía, alimentación, Podemos foi a gran sorpresa das eleccións europeas. Pero, transporte, sanitario, farmacéutico e educativo. Iso si, quen son?, que queren?, quen é o líder dunha formación toda privatización debe facerse mediante referendo». que ata fai nada era unha completa descoñecida? E como guinda contemplan incrementar a democracia A resposta máis sinxela é subliñar que representan aos económica facilitando a participación dos traballadores movementos do 15-M. Rexistrouse o pasado mes de mar- nos consellos de administración das empresas e, polo zo e toda a súa campaña caracterizouse polo continuo tanto, na xestión das mesmas. Un sistema que xa se deu bombardeo contra o bipartidismo. A súa estratexia cen- noutros momentos recentes da historia coas nefastas trouse no hábil manexo das redes sociais e no protagonis- consecuencias coñecidas por todos. mo adquirido nos faladoiros televisivos, especialmente polo seu líder, Pablo Iglesias. O aborto sería libre e gratuíto e apoian o dereito a unha morte digna (eutanasia), sen o encarnizamento terapéu- Desta forma, vai ir gañando adeptos entre os grupos que tico actual que sofren moitos pacientes. se moven pola parte máis radical da esquerda do espectro político, entre os descontentos co sistema e os desilusio- En Sanidade contemplan o acceso garantido de todas as nados pola crise e as políticas económicas. Na Comunitat persoas a unha educación sexual, a métodos anticoncep- conseguiu unha ampla representatividade diminuíndo tivos seguros e ás técnicas de reprodución asistida no sis- fundamentalmente as expectativas de Compromís. tema público de saúde, independentemente da súa con- dición civil, a súa orientación sexual ou a súa identidade Podemos presentou varias propostas bastantes chamati- de xénero. vas. Comprometeuse á redución do soldo dos eurodepu- tados, a non cobrar máis de 1.930 euros mensuais nin uti- E tamén se aprobarían medidas lexislativas conducen- lizar os voos de primeira clase. O resto dos emolumentos tes a asegurar a laicidade e unha verdadeira separación destinaranse ás actas do partido. Ata aquí formulacións Igrexa-Estado. En educación propoñen a eliminación de perfectamente asumibles por calquera formación. calquera subvención e axuda ao ensino privado, incluída a modalidade de concertada. Pero suscita tamén postulados máis radicais, como a par- ticipación directa dos cidadáns. En canto ao terrorismo queren o fin das políticas antite- rroristas de seguridade cidadá e que atenten contra a li- Desta forma os cidadáns-electores terían que pasar con berdade de expresión. bastante frecuencia polas urnas para apoiar ou rexeitar unha proposta do Goberno. Non sería estraño, que de apli- carse, xeraríase certo caos á marxe de certo cansazo polo continuo chamamento a votacións. Iso si, Podemos quere facelo de forma telemática e con «outros mecanismos». Autodeterminación e terrorismo Móstranse partidarios do dereito de autodeterminación mediante un referendo vinculante. Outra das súas propostas é a defensa dos abusos coas vivendas e as hipo- tecas, un dos puntos que máis atracción produciu. Inclúen expropiar as vivendas que leven baleiras máis dun ano. Pretenden paralizar todos os desafiuzamentos de primeiras vivendas e de locais de pequenos empresarios, ou da

26 POLÍTICA - ACTUALIDADE

PODEMOS EN GALICIA

O secretario xeral Vinculado ao 15-M e a organizacións estudantís, asegura de podemos en que o diagnóstico realizado por Podemos da situación so- Galicia é Breogán cioeconómica actual é “moi válido” e que senta as bases Rioboo. Nado en para unha operativa eficaz. Casas é dos que foxe de per- Narón en 1986, é sonalismos e considera que a súa función de coordinación licenciado en Em- e de portavoz en Santiago está condicionada ás decisións presariais, teleope- dos cidadáns nun sistema moi participativo. rador e representa á corrente de Pablo Víctor Ferreiro (Ourense). Recibiu o apoio de Carolina Bes- Iglesias. Empezou cansa e Pablo Iglesias na presentación da súa candidatura a ser activo en política co Prestige. Formou parte de Gali- e acabou vencendo na terceira cidade de Galicia dentro za Nova, as mocidades do BNG, pero desvinculouse aos 21 da lista de Claro que Podemos. Defende que “Podemos é anos e estivo afastado da política ata a creación de Anova ante todo participación” e que a súa función é coordinar e e AGE. trasladar a decisións da cidadanía. O seu primeiro traballo As sete principais cidades de Galicia xa teñen o seu secre- como secretario xeral foi iniciar os contactos coa platafor- tario xeral, agás Ferrol onde o proceso electoral tivo que ma Ourense en común para valorar a confluencia de facer ser revisado por posibles irregularidades: as eleccións municipais.

José Manuel Prieto (Vigo). Vigués, xornalista e escritor, Javier Lozano Folgueira (Lugo). Considérase de esquer- agrupado en Claro que Podemos. Fundador da revista Cum das e cre que “Galicia ten o mesmo dereito a decidir que Laude e moi ligado ao xerme iniciático do partido en Gali- Cataluña”. Así o manifestou nunha entrevista a Galicia cia e a Pablo Iglesias. “Estou moi orgulloso de ir na mesma Confidencial tras alzarse coa secretaría xeral de Podemos lista que persoas con moitísimo tesón que trouxeron a en Lugo dentro da lista Agora Lugo. Entre as súas propos- Vigo a Pablo Iglesias cando Podemos era pouco máis que tas están un plan de transparencia municipal e establecer un soño, que organizaron asembleas multitudinarias nas un innovador sistema de fiscalidade para as empresas rúas e converteron Vigo na única cidade de Galicia con cír- para que paguen máis ou menos impostos en función dos culos de barrio”, escribe o secretario xeral sobre si mesmo. beneficios que aportan á sociedade lucense.

Isabel Faraldo (A Coruña). Administrativa do Sergas, Marcos Fontán (Pontevedra). Enxeñeiro industrial de 34 de 48 anos, e tamén de Claro que Podemos. De entrada, anos e en paro. Foi elixido secretario xeral dentro da lista apoia a confluencia con movementos como a Marea At- de Galicia Pode. Vinculado a distintos movementos so- lántica. Acusouna de potenciar unha estrutura máis xe- ciais, como o 15 M, o seu equipo decidiu manter o proxec- rárquica na organización, aínda que ela replicou que cre to propio en lugar de integrarse nunha lista de Claro que profundamente na horizontalidade. Podemos.

Víctor Casas (Santiago). De Pontevedra, politólogo, fíxo- Laura Becerra Míguez se coa secretaría xeral formando parte da lista Podemos María Antonieta Cobas Pedroza Gañar. 4º Eso C

Membros do equipo ‘Claro que podemos’

27 CIENCIA

AVANCES NA MEDICINA

Pasaron preto de 2.500 anos dende que a primeira escola Numerosos doutores de medicina describiron este procede medicina occidental foi fundada. Moitas foron as in- so como “a área máis importante da investigación recons- vencións e descubrimentos que ocorreron no último sé- trutiva”. culo e medio, e teñen lanzado as bases da ciencia médica O 22 de abril de 2010 anunciouse o éxito do primeiro trans- actual. plante total de cara do mundo realizado en Barcelona por Estes avances pasaron desapercibidos para moitos, de- 25 profesionais en 30 horas de operación. O paciente foi bido ao ritmo acelerado que deu a tecnoloxía. Fai cento un mozo que sufría unha deformidade severa no seu ros- cincuenta anos parecía case un soño realizar a cirurxía sen tro que lle impedía respirar. que o paciente sufrira. Hoxe, esas intervencións son me- Outros campos da medicina nos cales se están a realizar nos traumáticas e os postoperatorios foron significativa- importantes avances son o da enfermidade de Párkinson mente reducidos pola presenza da tecnoloxía na práctica e nas células nai. da medicina. A Síndrome de Párkinson, Mal de Párkinson ou Parkinso- Neste articulo imos falar sobre tres grandes avances na nismo, é unha síndrome especifica causada por un conxun- medicina da última década. to de doenzas neurodexenerativas dunha área do cerebro chamada substancia negra. A máis importante forma de En primeiro lugar falaremos do transplante de cara, unha Parkinsonismo é a Enfermidade de Párkinson,que foi des- nova técnica que se está empezando a levar á práctica nos crita e documentada en 1817 polo médico británico James últimos anos. Un transplante de cara é un enxerto de pel Parkinson. A enfermidade caracterízase pola disfunción que implica reemplazar parte da cara de un paciente pola ou morte das neuronas produtoras da dopamina no sis- cara de un donante finado. Con esta técnica poderían be- tema nervioso central, nos ganglios da base, que contro- neficiarse persoas con danos faciais causados por quei- lan e axustan a transmisión dos comandos conscientes maduras, enfermidades ou malformacións conxénitas. vidos do córtex cerebral para os músculos do corpo humano.Existen casos de Síndrome de Párkinson de etioloxía Hai dúas maneiras de levar a cabo o transplante de cara, xenética hereditaria. Actualmente, hai máis de 10 xenes unha é transplantando pel do propio paciente en varias recoñecidos como relacionados á Síndrome de Párkinson, operacións para recuperar as funcións básicas. A outra é dos cales os máis importantes son os da parkina e álfasi- transplantando a cara de un donante finado e substituín- nucleina. doa pola cara do paciente. Os síntomas normalmente comezan nas extremidades O procedemento consiste nunha serie de operacións que superiores e son normalmente unilaterais debido á asi- require de especialistas que vaian alternándose, depen- metría da dexeneración inicial no cerebro. A clínica domí- dendo das características do paciente. Un equipo médico nase polos tremores musculares. Estes inícianse xeral- extraería a cara do paciente en morte cerebral con latido mente nunha man, despois na perna do mesmo lado e cardíaco, mentres que o outro equipo prepararía a cara do despois nos outros membros. Tende a ser máis forte en donante para unila ás arterias e veas necesarias, ademais membros en descanso, e durante períodos de estres e é de unir os nervios que controlan os movementos faciais. menos notábel cando se dan movementos máis amplos. Despois da operación o paciente debe permanecer entre En canto ao tratamento, a comezos da década de 10 e 14 días no hospital. 1960,científicos atoparon o primeiro tratamento eficaz da

28 CIENCIA enfermidade de Párkinson e suxeriron formas de elaborar deben ser substituídos por un transplante de tecido ou de terapias novas e aínda máis eficaces. Na actualidade, a órganos. As células nai poden xerar un novo tecido nestes terapia farmacolóxica tenta restabelecer os niveis de do- casos e ata curar enfermidades para as cales actualmente pamina no cerebro. É iniciada tan pronto o paciente repor- non existe unha terapia axeitada. As células nai poderían te diminución da calidade de vida debido aos síntomas. servir para enfermidades como o alzheimer (rexenerando Os efectos secundarios desta terapia inclúen movemen- as células do tecidos nerviosos tan complexos do cerebro) tos descoordenados frenéticos no pico da dose, reaccións ou o párkinson, a diabete, a lesión da medula espiñal, a anafilácticas a algún fármaco, náuseas,etc. cardiopatía, o accidente cerebro-vascular, a artrite, o cancro e as queimaduras. Na actualidade máis de catro millóns de persoas de todo o mundo padecen Párkinson, dos que preto de 100.000 son Un exemplo dun dos novos usos das células nai é o que se españois. No caso galego, esta doenza ten maior inciden- fai en deportistas profesionais que sofren unha lesión. Os cia que no resto do estado debido á poboación avellen- tratamentos con células nai permítelles diminuír a infla- tada da comunidade. A enfermidade do Párkinson afecta mación, a dor e rexenerar a zona prexudicada nun tempo ó 3 por cento das persoas galegas maiores de 65 anos, anteriormente impensable e poder volver máis rapida- segundo informou a Asociación de Párkinson de Galicia, mente á actividade deportiva. Un dos casos máis emble- no marco do Día Mundial contra o Párkinson que se con- máticos de recuperación de lesións a través de células nai memora o 11 de abril. Ademais desta asociación, pioneira é o do destacado tenista Rafael Nadal, quen hai algúns na comunidade, están en marcha outras en Santiago de anos presentou problemas no seu xeonllo, o que lle sig- Compostela, Bueu e Ferrol.O 20 por cento dos pacientes nificou unha importante baixa no seu rendemento, pero de Párkinson son diagnosticados antes dos 40 anos, o tras o tratamento, o deportista recuperou rapidamente o que a converte na segunda doenza dexenerativa máis fre- seu nivel competitivo. cuente nos maiores de 65 anos. Ademais, estas persoas As células nai tamén poderían ser usadas para obter unha son recoñecidas pola combinación dos síntomas que pre- mellor comprensión de como funciona a xenética nas eta- senta o paciente e polo diagnóstico do médico. pas iniciais do desenvolvemento celular. Isto pode axudar Na nosa cidade, concretamente, estase a realizar unha aos científicos a entender por que algunhas células se investigación sobre un posíbel novo tratamento contra desenvolven anormalmente e conducen a problemas mé- o Párkinson que tería a súa base no tratamento con célu- dicos tales como anomalías conxénitas e cancro. las nai, ata o momento obtivéronse datos satisfactorios Finalmente, as células nai poden ser útiles na proba e en ratos, e os propios científicos afirman que de aquí a desenvolvemento de fármacos. Debido a que as células uns anos a melloría no tratamento do Párkinson vai me- nai se poden utilizar para crear cantidades ilimitadas de llorar a calidade de vida das persoas convalecentes. tecido especializado, tales como tecido cardíaco, pódense As células nai son aquelas células co potencial de conver- realizar probas para determinar a reacción dos fármacos terse en moitos outros tipos distintos de células no orga- nestes tecidos especializados antes de probalas en ani- nismo. Funcionan como un sistema reparador do corpo. mais ou en seres humanos. Os fármacos poderíanse pro- Existen dous tipos principais de células nai: células nai bar para determinar máis rapidamente a súa efectividade embrionarias, que son aquelas de tipo primitivo que se e efectos colaterais. encontran nos órganos dos fetos, e as células nai adul- É destacable dicir que non hai que ir a outros países, nin tas, que fan referencia a calquera célula que se encontre percorrer milleiros de quilómetros para encontrar a xente nun organismo desenvolvido e que ten dúas propiedades: ou institucións traballando na investigación e nos avan- a capacidade de dividirse e crear outra célula igual a si ces dás células nai. De feito, na nosa capital, en Santiago mesma e a de dividirse para crear unha célula diferente De Compostela, exactamente na facultade de medici- de si mesma na dá USC, estanse levando importantes investigacións Debido a que o embrión se destrúe durante o proceso de sobre este tipo de células e pretendendo saber cada vez extracción destas células, a investigación de células nai máis neste campo para mellorar moitos tratamentos e está formulado preocupacións éticas e xurdindo as dúbi- rematar con moitas enfermidades. Un dous seus últimos das de se se está a destruír vida humana ou se están a sal- traballos máis destacados foi en febreiro deste mesmo var vidas a través destes procedementos e investigacións ano cando descubriron un novo tratamento a través de e por iso moitos investigadores están a buscar fontes al- células uterinas para úlceras corneais provocadas por len- ternativas de células nai. Pero, aínda con estas cuestións tes de contacto ou alerxias, tamén destacaron ás súas éticas, os médicos e os científicos están entusiasmados investigacións no cancro de mama ou a enfermidade do coas células nai porque teñen moito potencial en nume- parkinson. rosas áreas da saúde e a investigación médica. Existen moitas áreas da medicina nas que a investigación Darío Moure Barreiro con células nai podería ter un impacto significativo. Por Rubén Mouriño SchicK exemplo, hai unha diversidade de enfermidades e lesións Xosé Henrique Santiago Insua nas cales as células ou o tecido do paciente se destrúen e 2º Bach. A

29 CIENCIA

FENÓMENOS NATURAIS Un fenómeno natural é un cambio que se produce na natureza. Estes poden ter un impacto negativo, en cuxo caso se chamarán desastres naturais. Pese a que na linguaxe común un fenómeno natural se entende como algo insólito, este pode ir da formación dunha gota de auga ata un terremoto. Non obstante, hai certos fenómenos naturais que si se poderían considerar algo insólito por ser pouco comúns. Algúns destes fenómenos menos comúns son: • Aurora polar A aurora polar é pouco común na nosa posición, mais si o é máis ao norte. No hemisferio norte recibe o nome de aurora boreal, e no sur de aurora austral. Prodúcese cando unha exección de masa solar choca cos polos da magnetosfera terrestre, desprazándose por toda esta capa. A masa solar concéntrase no hemisferio que se atopa en etapa nocturna, disparándose despois en forma de ra- diacións electromagnéticas sobre a ionosfera terrestre, onde se producen os efectos visuais. aurora polar

• Piares luminosos Son columnas que semellan láseres que se elevan ata o infinito. Parecen columnas reais e sólidas, pero só son feixes de luz; son o resultado da luz solar, lunar ou artificial que se reflicten en cristais de xeo que flotan na atmosfera. piares luminosos

• Tornado de lume Isto ocorre cando o lume, baixo certas condicións de temperatura e de correntes, adquire unha vorticida- de vertical e forma un remuíño de orientación vertical similar a un tornado. A maioría xorden a partir de incendios forestais nos que hai correntes de aire cálido ascendentes e converxentes. Normalmente miden de 10 a 50 metros, uns poucos metros de ancho e duran só uns minutos. tornado de lume

• Pedras movedizas No Val da Morte de EUA existen unhas pedras que parecen flotar sobre un deserto baldío que nun momento foi lama. Os científicos trataron de explicar este fenómeno durante décadas, alegando algúns que a causa deste movemento anómalo era o forte vento, mais hai pedras de distinto tamaño e peso que se moven en distintas direc- cións, e os cálculos físicos tampouco apoian esta hipó- tese, xa que o vento pode mover pedras pequenas, pero pedras movedizas como ía mover decenas de quilos?

30 CIENCIA

• Terremoto do ceo É unha explosión no ceo cuxo son se xera por un movemento determinado de gases, que aínda non conta cunha explicación científica concreta. Unha posible explicación sería que o son xurdise cando unha capa de aire se quente máis que o resto e ao chocar co aire frío produza unha especie de explosión. Este fenómeno detectouse en lugares de EUA, como Florida e Pensilva- terremoto de ceo nia, e en Australia.

• Arco da vella de lume Prodúcense por unha converxencia estraña dos raios do sol nalgunhas nubes, tendo estas unha posición específica. Ao reflectir a luz solar, os cristais de xeo destas nubes producen raios visibles de distintos espectros. É un fenómeno que se caracteriza por ser extremadamente insólito.

arco da vella de lume

• Ondas de xeo Este é un fenómeno natural que ocorre en climas fríos. Ocorre cando sobre o mar se crea unha capa de xeo que é empuxada por este ata a costa creando unha especie de onda de xeo. Este fenómeno é pouco común, e al- gúns científicos cren que está provocado polo quentamento global.

ondas de xeo

• Chispas Neste fenómeno vese involucrado un raio en forma de bola que se move moito máis lento ca un raio normal. Poden chegar a medir dous metros e medio de diámetro e pode causar grandes danos, coma des- truír edificacións.

Claudia Méndez Ferreiro 2º Bach. A chispa ou faísca

31 BIOLOXÍA

O SER HUMANO E A EXTINCIÓN DAS ESPECIES. UNHA VISIÓN HISTÓRICA DESTAS EXTINCIÓNS.

Aínda que non podemos botarlles a culpa aos nosos antepasados da extinción de especies, este é o caso dunha poboación animal que minguou moito por culpa de cacerías humanas.

OS MAMUTS (Mammuthus.) Mammuthus é un xénero de mamíferos proboscí- deos da familia Elephantil- de coñecidos vulgarmente como mamuts. Extinguí- ronse hai aproximadamente 4 ou 8 millóns de anos. Atopáronse fósiles de mamuts en América do norte, Euroasia e África. A maioría dos mamuts ex- tinguíronse a finais da úl- tima glaciación. Aínda non se atopou unha explicación definitiva a súa extinción. Probablemente os mamuts que sobreviviron morreran por unha epidemia análoga á gripe por- cina ou á gripe aviar, para nós coñecida como a gripe humana. É probable que a epidemia se orixinara por excesivo consumo de primates humanos por parte de algún exemplar desa especie, a cal enfermou e contaxiou aos seus conxéneres extinguíndoos a todos. Deles soamente quedan restos das súas defecacións cos ósos das súas vítimas, os cales se descompuxeron e crearon fosas de brea, o resto dos seus ósos quedaron nalgún deserto á espera de que os desenterren. Ao longo da nosa historia, os seres humanos fomos responsables da extinción de especies animais como o paxaro elefante, o dodo ou a quagga.

Páxaro elefante O dodo A quagga

32 BIOLOXÍA

EMPEZANDO O SÉCULO CON EXTINCIÓNS Estes son algúns exemplos de especies animais que se extinguiron no século XXI a causa da acción humana sobre a Natu- reza. (Descoido e destrución da Natureza.) A igual que estes animais, tamén especies vexetais desapareceron nos últimos anos por culpa das persoas. E isto, sen contar as todas extincións das que somos responsables ao longo da nosa historia.

O RINOCERONTE NEGRO DE ÁFRICA OCCIDENTAL (Diceros Bicornis Longipes.) Foi a subespecie máis rara de rinoceronte negro. Pero, en setembro de 2011 foi oficialmente considerado como unha subespecie extinta. Vivía na sabana do centro leste de África, pero a poboación diminuíu a causa da caza furtiva, que era realizada como deporte de risco e, tamén, para conseguir os valiosos cornos do animal. A principios do século XX tomáronse medidas e a poboación aumentou. Pero, a caza furtiva conti- nuou, o que levou a esta especie á súa completa extinción.

A TARTARUGA XIGANTE DAS GALÁPAGOS (Geochelone nigrita.) Foi a especie de tartaruga máis grande do planeta, superando os 200 kilogramos de masa e os 130 centímetros de lonxitude. Tamén era o animal máis lonxevo podendo superar os 150 anos de idade. Vivía nas zonas secas e áridas das illas Galápagos, en Suda- mérica, até que o ser europeos chegou ao seu hábitat. As súas poboacións víronse ameazadas polos barcos baleei- ros e por especies invasoras traídas polos europeos, coma cans, gatos e ratas que acababan cos seus ovos. O Solitario George, o último individuo da especie, faleceu o 24 de xuño de 2012, por causas naturais.

UN FUTURO DIFÍCIL, PERO NON IMPOSIBLE Agora ímosvos poñer dous exemplos de especies de animais en perigo de extin- ción que poderían acabar como as anteriores se non somos respectuosos con elas. Aínda que se tomamos as medidas necesarias para a súa protección, quizais, non estará todo perdido. LEOPARDO DAS NEVES (Panthera Uncia) O leopardo das neves, Onza ou Irbis é una especie de mamífero carnívoro da familia Felidae propia das montañas de Asia Central. Viven en montañas remotas a altitudes de ata 6000 metros, polo que é pouco o que se sabe deles. O seu pelo é gris, suave e excepcionalmente denso, e ten una cola tamén de lonxitude excepcional que se enrola ao redor do corpo para abrigar- se.

33 BIOLOXÍA

Descoñécese a cantidade de exemplares que quedan en estado salvaxe, aínda que se estima que haberá apenas 5000 exemplares, polo tanto, trátase dunha especie en perigo de extinción. O leopardo das neves é un felino incriblemente poderoso, capaz de dar saltos sobre barrancos ou derribar presas ata tres veces máis grandes. Na súa dieta encontramos ovellas e cabras salvaxes, tamén venados, o íbice, o markhor, marmotas, galos, coellos, paxaros e gando doméstico. É solitario a pesar de que os machos e as femias en ocasións combinan esforzos para cazar durante a tempada de apa- reamento. LOBO IBÉRICO (Canis Lupus Signatus.) O lobo ibérico estivo presente en toda a Península Ibéri- ca durante séculos, tanto é así que chegou a habitar case todo o territorio peninsular ata os anos 1900, no entanto, estivo a piques de extinguirse nos anos 70 do século XX, debido a que en España e durante o goberno da ditadura franquista houbo unha campaña de exterminio contra este animal. Hoxe é un animal protexido e dende os anos noventa ató- pase en franca expansión ao que se engade o aumento de densidade nas zonas tradicionais. O lobo ibérico está catalogado como especie vulnerable e case ameazada. É complicado para os non expertos decatarse da súa presenza, pois tanto as súas pegadas como os seus excre- mentos, e ata os danos ao gando, poden confundirse cos de cans de grande talla. A súa observación en liberdade resulta complicada. Porén, pódense oír (e provocar, imi- tándoos ou mediante gravacións) os seus ouveos. O lobo ibérico é un dos poucos grandes carnívoros que existen na Península Ibérica, e como depredador, alimén- tase basicamente das presas que caza, grandes herbívo- ros e outros mamíferos de porte menor.

Carla Rey Suárez Iria Salvado Rubio Rita López Roo Juan Pinto Lojo 1º Bach. A Ex alumnos

A BIOMASA Que é a biomasa? É a materia orgánica orixinada nun tamén o perigo da produción de biogás xa que un esca- proceso biolóxico espontáneo ou ben provocado utilizado pe accidental pode arruinar ese balance cero de emisións como fonte de enerxía. Pódese clasificar en biomasa na- porque o metano ten un potencial 21 veces superior ao tural, residual e cultivos enerxéticos. A biomasa natural dióxido de carbono, segundo p IPCC. A materia prima em- prodúcese na natureza sen intervención humana. É un pregada procede de residuos, estes combustibles axudan subproduto ou residuo xerado nas actividades agrícolas, á reciclaxe, pero sempre hai que considerar se a produción silvícolas e gandeiras e así mesmo nos residuos da indus- de combustibles é o mellor uso posible para un residuo tria agroalimentaria e na industria da transformación da concreto. A súa incineración pode resultar perigosa e pro- madeira; os cultivos enerxéticos son aqueles que están ducir sustancias tóxicas por iso hai que utilizar filtros e destinados á produción de biocombustibles. realizar a combustión a temperaturas de máis de 900º C. A biomasa foi unha das novas formas de enerxía alter- Ademais dos posibles danos a natureza pode haber pro- nativa que apareceu nos últimos anos debido a que é blemas para os humanos pois a utilización de cultivos máis limpa. Segundo a emisión de CO2 pode considerarse vexetais comestibles ( por exemplo o millo) e o cambio neutra en termos de emisións netas. Pero o seu uso ten de cultivo en terras, - ata ese momento dedicadas á ali-

34 CIENCIA - BIOLOXÍA mentación- ao cultivo de vexetais destinados a producir de CO2 neutro que axuda a evitar a emisión de gases de biocombustibles, que os países ricos poden pagar, pero á efecto invernadoiro á atmosfera. Non se precisa talar ár- forza de encarecer a dieta dos países pobres , aumentado bores xa que o normal é utilizar as serraduras procedentes así a fame no mundo. Ao subiren os prezos finánciase a de desperdicios en serradoiros e carpinterías. Elaborados tala de bosques nativos que serán substituídos por culti- a partir de serraduras naturais secas ( 100% naturais, non vo de produtos con destino a biocombustible. contaminantes e non tóxicos) e ademais con gran poder calorífico. Pódense usar para a calefacción e para a auga En Galicia a biomasa apareceu como unha forma de apro- quente aínda que precisan caldeiras especiais ( se ben non veitar as grandes masas de bosques. A masa forestal dos moito máis caras cás estufas de leña). Así as vantaxes montes galegos representa o 50% da masa forestal de son económicas tendo en conta certos coidados como non toda España. Isto levou á Xunta a promover un plan de usar pellets de baixa calidade e mantelos en lugar seco. desenvolvemento industrial que mobilizará 450 millóns de investimento ata 2020. Unha das actuais formas de uso da biomasa son os pe- Joao Víctor Farias Barbosa llets. Os pellets son biomasa sólida que está formada por 2º Bach. A cilindros moi pequenos. Non contamina, pois é biomasa

O CAMBIO CLIMÁTICO, CAUSAS E CONSECUENCIAS Chámase cambio climático á modificación do clima con respecto ao historial climático nunha escala global ou rexional. Tales cambios prodúcense por moi diversas escalas de tempo sobre todos os parámetros meteorolóxicos, temperatura, presión atmosférica, precipitacións, nubo- sidade, etc. En teoría son debido tanto a causas naturais como antropoxénicas (producidos polo ser humano). O termo adoita usarse, de xeito pouco apropiado, para facer referencia tan só aos cambios climáticos no presente, usándoo como sinónimo de quecemento global. Na con- vención Marco das Nacións Unidas sobre o Cambio Cli- mático úsase soamente o termo “cambio climático” para referirse aos cambios producidos por seres humanos. E “variabilidade natural do clima” fai referencia aos cambios producidos de xeito natural. O desxeo ártico: Como consecuencia da variabilidade natural do clima e o O desxeo ártico é a diminución da banquisa (mar de xeo) cambio climático, hai moitas consecuencias prexudiciais. e do desxeo de Groenlancia. A área da banquisa seguirá Como por exemplo: diminuíndo no futuro, segundo os modelos informáticos, aínda que non haxa consenso sobre canto se desxeará nos O efecto invernadoiro: veráns. Ate o momento as análises científicas non detec- taron que xamais o Océano Ártico se desxease estacio- A maior parte do quecemento do planeta provocado polo nalmente durante os últimos 700.000 anos, a pesar de efecto invernadoiro é reforzado pola actividade humana e que houbera periodos más cálidos. Os científicos xa están está provocado pola incisión dos raios na terra que atrave- estudando as causas e as consecuencias como a altera- san a capa de Ozono. ción da circulación atmosférica, quecemento do Océano Por exemplo, o quecemento da auga do mar non é unifor- Ártico ou a alteración da corrente mariña, como a corrente me senón que vai estar condicionado pola redistribución do Golfo. dinámica das masas de auga, polos cambios nos ventos e Os efectos que o quiebre ártico inclúe son unha marcada polas alteracións de grandes fluxos de auga doce. Hai que diminución da banquisa ártica; unha fusión de permafrost ter en conta que estes cambios prodúcense en escalas de (que é a capa de xeo máis superficial en terreos como as tempo diferentes e iso suporá que teñan uns máis peso tundras), que conduce ao escape de metano, un gas inm- que outros. portante no efecto invernadoiro. Os científicos están pre-

35 CIENCIA - BIOLOXÍA ocupados de que este escape de metano produza unha re- troalimentación positiva e acelere o ritmo do quecemento global. España, na zona quente: España é uns dos países máis afectados polo cambio cli- mático. Esto débese a que se atopa nunha zona de tran- sición, é dicir, entre o Océano Atlántico e o Mar Medite- rráneo e entre África e Europa. Así, as masas que veñen de África e antes ían ao Atlántico, agora veñen ao Medi- terráneo. Como consecuencia, a temperatura de España aumenta gradualmente. Neste último periodo de tempo que os científicos mediron a temperatura, subiu aproximadamente un grao e medio, moi por enriba da media Europea (0'90 ºC) e da mundial (0'80 ºc). Aínda que este aumento de temperatura non repercuta inmediatamente en España, trae moitas consecuencias negativas, coma por exemplo: enfermidades propias de Irene Pazos Lancho países con climas cálidos, perdas económicas como a per- Claudia Méndez Ferreiro da de colleitas, vagas de calor coma a de 2003 etc. Nerea Tejo Fernández A pesar de todas as consecuencias que poderiamos sufrir, África Iglesias Casal o Goberno Español segue sen investir en axudar ao plane- 2º Bach. A ta e ao noso país.

A ACUICULTURA A acuicultura é a cría ou cultivo de organismos acuáticos con técnicas encamiñadas a aumentar a súa produción por enriba das capacidades naturais do medio. Ten unha historia de 4.000 anos, pero foi dende fai 50 cando se converteu nunha actividade económica relevante. A súa contribución ao suministro mundial de peixe, crustáceos e moluscos crece ano tras ano. Segundo estadísticas da FAO (Organización das Nacións Unidas para a Alimentación e a Agricultura), pasouse do 5,2% da produción total en 1970 ao 34,1% no 2002. A Produción por grupo taxonómico(%) acuicultura crece con maior rapidez cós demais sectores de produción de alimentos de orixe animal. No ámbito A demanda de produtos pesqueiros duplicouse nas últi- mundial, o sector aumentou por término medio un 9,2% mas tres décadas debido ao incremento de poboación e ao ano dende 1970, frente ao crecemento de só o 1,4% de consumo (pasou de 11 Kg/persoa/ano no 1970 a 16 Kg/ rexistrado na pesca de captura e do 2,8% nos sistemas persoa/ano no 2000). Os produtos pesqueiros represen- terrestres de produción de carne. tan unha importante fonte de proteína en todo o mundo. É unha actividade que abarca moi variados aspectos e Constitúen o 25% nos países en vías de desenvolvemento unha ampla gama de especies, sistemas e prácticas. A e o 10% en Europa e Norteamérica. súa dimensión económica ofrece novas oportunidades grazas á creación de emprego, á utilización máis eficaz A pesca extractiva alcanzou os seus máximos a finais dos dos recursos naturais e ás oportunidades en investimento 90 e desde entón mantense. Isto indica que os caladoiros produtivo. A acuicultura tamén contribúe cada vez máis están sendo sobreexplotados e que algúns foron xa es- ao comercio local e internacional. O seu éxito baséase no quilmados, mentres que as flotas pesqueiras da maioría control sobre a reprodución das especies, ao mellor coñe- dos países necesitan ser fortemente subvencionadas. As cemento da súa bioloxía, ás innovacións tecnolóxicas e ao melloras na xestión dos recursos da pesca lograrán man- desenvolvemento de alimentos específicos. ter estes niveis de explotación.

36 CIENCIA - BIOLOXÍA

Estudos da FAO indican que se acadou o máximo da pesca Por outra parte, dende tempos inmemoriais existe unha extractiva e que os incrementos de produción de produtos importante tradición pesqueira e unha cultura de consu- pesqueiros só poderán provir da acuicultura, como leva mo de produtos pesqueiros notoria. A diversidade das sucedendo os últimos 15 anos. súas costas orixinou que os españois estean acostumados ao consumo dun gran número de especies, o que abriu a posibilidade á produción de moitas especies en acuicultura a prezos de mercado interesantes: peixes, moluscos e crustáceos. A produción acuícola española no 2001 foi superior ás 313.000 toneladas, das que case 257.000 corresponderon á produción de moluscos, 56.000 toneladas a peixes e unha parte pequena a crustáceos. Porén, ao facer referencia ao valor na comercialización, a produción de peixes con 260 millóns de euros no 2001, é prácticamente o dobre que a de moluscos que supuxo 137 millóns de euros.

A acuicultura en Europa En Europa os principais produtos de acuicultura son peixes de alto valor comercial e moluscos. A produción europea representa só o 3% da do mundo, pero é líder nalgu- nas especies como o salmón atlántico, a troita, a robaliza, a dourada, o rodaballo ou o mexillón. As condicións de cultivo son tecnolóxicas e cun alto control sobre os procesos. Na Unión Europea a acuicultura representa o 17% do volume da súa produción pesqueira, pero o 33% do seu valor. En 1998 as empresas de acuicultura deron emprego a máis de 80.000 personas. Porén, a súa importancia non é igual en todos os países da UE. Hai varios nos que a súa relevancia económica e social é superior incluso á da pesca extractiva. Produción pesqueira total en España (millóns de toneladas)

A acuicultura en Galicia En 1847 creouse en Galicia a Escola Práctica de Ostricul- tura de Ortigueira (A Coruña), e en 1928 comezaron as primeiras experiencias co mexillón. Pero non foi ata 1945 cando se implantou o seu cultivo en bateas. A moderna piscicultura da troita nesta comunidade data de 1968 e, posteriormente, deu inicio o cultivo de salmón. Os cria- deiros de moluscos en Galicia empezaron a súa actividade con éxito en 1970, coa produción de ostra e ameixa. Igual- mente, no 1983 iniciouse en O Grove, Pontevedra, o cultivo industrial do rodaballo. A acuicultura en España A investigación constitúe unha gran fortaleza no desen- España é hoxe un dos principais países produtores de volvemento da acuicultura en Galicia; grazas a ela, alcan- acuicultura en Europa. É unha actividade económica en expansión integrada na costa, dá emprego a 35.000 per- záronse os estándares actuais de produción e recoñece- soas, factura máis de 400 millóns de euros e ten un ex- mento no sistema produtivo. As Universidades de Vigo e traordinario potencial. Porén, o seu desenvolvemento es- A Coruña prestaron importantes apoios ás empresas nas tase vendo seriamente limitado por non existir unha clara diferentes fases dos cultivos. Máis recente é a constitu- vontade de apoio por parte das administracións públicas ción, en 2001, do CETGA (Centro Tecnolóxico Galego de e por carecer dun marco administrativo axeitado. Estas Acuicultura) o Cluster da Acuicultura de Galicia, que nace circunstancias están mermando a competividade das em- coa clara vocación de priorizar a investigación no sector presas españolas frente ás de outros países produtores. do rodaballo.

37 CIENCIA - BIOLOXÍA

Segundo datos da Acuicultura Mariña en España (2012), bre se son boas ou malas. O impacto das instalacións e as informe elaborado por APROMAR, durante 2011 en Galicia infraestruturas acuícolas pode afectar negativamente á contabilizáronse cinco instalacións de reprodución de es- fauna e flora local, incluíndo as especies ameazadas. Os pecies, dezasete centros dedicados á crianza (dezaseiss efluentes das granxas acuícolas conteñen produtos quí- en terra e un no mar), e tres instalacións de preengorde. micos e terapéuticos non desexados, que poden poñer en perigo o ecosistema local. Os escapes de organismos A cría en cautividade da troita é a máis antiga de Galicia. das granxas tamén teñen un impacto no ecosistema. A A primeira referencia data do ano 1129, no río Sar, en San- utilización de especies exóticas na acuicultura é aínda tiago. No 1940 abreuse a primeira piscifactoría de troitas máis importante, xa que provoca riscos como a introdu- en España. O número de granxas creceu entre as décadas ción de formas de vida asociadas a eles ou novos axentes dos sesenta e setenta. A maioría instaláronse no norte de patóxenos que se diseminan nun novo medio ambiente. España, principalmente na comunidade galega; orixinal- A fonte de alimento para o peixe cultivado, consistente mente eran pequenas explotacións familiares. O interese normalmente en fariñas e aceite , é outra cuestión que dos piscicultores centrouse na especie arco iris (oncorhyn- hai que ter en conta, xa que estes produtos primarios son chus mykiss), porque se adapta moi bien ás condicións de fabricados a partir de peixes pequenos cuxa orixe pode cultivo intensivo. Nos anos oitenta as explotacións cre- non ser sostible e incluso incrementar a xa esaxerada pre- ceron tamén en tamaño e produción, pero o maior avan- sión sobre as piscifactorías. O desenvolvemento sostible ce tivo lugar na década dos noventa coa introdución de da acuicultura é un tema moi importante e, para facela melloras tecnolóxicas (uso do osíxeno e desenvolvemen- posible, precisamos ver a situación no seu conxunto. Hai to de vacinas para as principais patoloxías), así como dos moitas opcións disponibles para conseguir que sexa dura- procesos de comercialización, que permitiron a apertura deira e segura dende o punto de vista medio ambiental, a novos mercados. A finais de esta década, a produción como a práctica dunha mellor xestión e unha localización de troita en Galicia era de oito mil duascentas toneladas, axeitada. O desenvolvemento de instalacións en terra con o que representaba o 27 por cento do total da produción sistemas de auga cercanos ou a acuicultura en augas ma- española. riñas ou de baixa intensidade tamén son posibles.

Acuicultura, ¿Boa ou mala? Sabela Aldrey Cabezal As prácticas acuícolas estanse desenvolvendo rapida- 2º Bach. A mente, pero incrementan á súa vez as preocupacións so-

38 CULTURA

A PRESENZA DOS ROMANOS EN GALICIA O pasado xoves 19 de marzo veu ao centro unha profesora mente as tres citadas antes, con rúas trazadas por liñas da Facultade de Xeografía e Historia, Ana María Suárez perpendiculares, cloacas e grandes murallas, e espazos Piñeiro, impartir unha lección sobre Galicia no tempo dos públicos. Achegan, tamén materiais de construción máis Romanos. É unha das grandes especialistas neste tema e eficientes como as tellas, que aínda se empregan hoxe, sen dúbida a mellor no campo. substituíndo así os teitos de palla das vivendas castrexas.. A charla durou algo máis dunha hora e estivo moi intere- A hixiene tamén mellora coa introdución das “thermae” sante. ou baños publicos e “balnea” baños privados abastecidos cun sistema complexo de calefacción a través de condu- Ana Mª contaba que os romanos proporcionan unha co- cións e fornos baixo o chan chamados “hipocaustos” hesión como grupo pois bautizan o noso pobo como Ga- llaecia. Organizan o espazo en tres distritos, chamados Suárez falaba da presenza de acuedutos en Galicia, de- “conventus”, con cadansúa capital en : Bracara (Braga), pósitos e canos para abastecer de auga ás cidades. Malia Asturica Augusta (Astorga) e Lucus Augusti (Lugo). Créa- que nos choque, os romanos xa tiñan calefacción, ilumi- se unha grande rede de comunicacións. Mais non queda nación, con lámpadas chamadas lucernas e chaves. aquí a cousa , os castrexos eran ágrafos, os romanos traen Foron tamén os primeiros que organizaron os diversos consigo o latín, da que derivan tanto o galego como o cas- “populi” pobos aillados dos castros e organizacións so- telán actuais, e, canda el, a escritura. ciais cunha estrutura social e política, órganos de gober- Os romanos introducen sistemas de produción mecaniza- no, diferenciación social, especialización de traballo, e dos e mesmo industriais descoñecidos ata entón mesmo nos deixaron a súa relixión. Logo da conquista romana aparecen os muíños preindus- De todo isto aínda quedan ademais dos vestixios inma- tiais, e as panaderías o cal facilitaba a alimentación dos teriais, na lingua, na cultura, na toponimia, algúns ves- habitantes, abandonouse en certa medida o autoconsu- tixios materiais importantes algúns deles únicos no mo. A profesora da universidade fixo unha alusión á sal- mundo,como a muralla de Lugo ou a torre de Hércules, ou gadura de peixe, antes da súa chegada só a xente da costa pontes que aínda se usan coma a de Ourense sobre Miño tiña acceso ao peixe , a posteriori faise comercialización Conclusión: A pegada dos romanos foi moito máis impor- con este peixe a diferentes lugares da península e mesmo tante do que endexamais imaxinaramos e a eles se debe exportación deste produto, o que é un claro antecedente , que Gallaecia entrase no mundo daquela máis moderno case 2000 anos antes, das industiras de salazón que den- e civilizado, o do Imperio de Roma, á súa vez, herdeiro e de o século XIX proliferaron en Galicia. transmisor da cultura grega. Introdúcese tamén unha cerámica máis accesible dado que se crea unha produción en serie. Tamén no urbanismo os romanos trouxeron a Galicia unha Sofía Zapata Fermín gran revolución. Aparecen cidades modernas, especial- 1º Bach. A

39 CULTURA

ENTREVISTA A ANA Mª SUÁREZ PIÑEIRO

Benvida ao IES Antonio Fraguas, os alumnos do centro 6. Cal é a situación actual da investigación en Galiza e queremos agradecerche que fixeras un oco na túa axen- especialmente na historia de Roma? da para atendernos. Gustaríanos realizarche una pequena A investigación en Galiza non é extremadamente boa, entrevista. pero tampouco é mala. Dependemos principalmente 1. Que motivos te levaron a estudar xeografía e historia da arqueoloxía, porque as fontes escritas coñecémo- na USC? las e interpretámolas e é difícil achar novos datos. Que pasa? Que unha escavación custa moitos cartos, Para min xa foi una opción vocacional. Eu tiña claro que e sen estes cartos non se poden realizar e polo tanto a min xa me gustaba o mundo da historia antiga, ta- non podemos encontrar novos materiais que eu poida mén as linguas clásicas, pero digamos que todo o que é interpretar. Polo tanto eu non podo avanzar nos coñe- o mundo antigo foi sempre o que máis me atraeu. cementos que hoxe vos presentei. 2. E en doutorarte en historia antiga? 7. Neste mundo da ciencia e da investigación, ser mu- O que viña a dicir anteriormente, por vocación. Cando ller e una traba, una avantaxe ou é indiferente? eu estudaba xa tiñas a posibilidade de especializarte no Hoxe en dia estamos nun punto medio, non é nin unha último curso, agora xa é máiis xeral. Eu especialiceime avantaxe nin unha traba. Que conste que na universi- en Historia Antiga e despois fixen a miña tese especia- dade, sendo moitas máis alumnas e profesoras , o cer- lizada no mundo romano to é que a elite académica segue sendo masculina. 3. Por que decidiches traballar como investigadora ? Gañamos a base, pero aínda temos que chegar á cús- Cando fas una tese doutoral xa te inclinas por una ca- pide. rreira de investigación, aínda que a docencia tamén é 8. Existe un modo feminino distinto do masculino de una opción abordar os temas de historia romana? Eu pasei de investigar o mundo xeral da historia roma- Eu creo que non. Os temas non son algo que se poidan na a investigar a vida cotiá dos romanos en Galiza. inclinar a un lado ou a outro. 4. Dende novembro do 2010 é Profesora Contratada 9. Sabemos que traballaches no mundo editorial, que Doutora na Área de Historia Antiga da USC. Que fixe- tal a experiencia? ches antes de traballar aí? A experiencia foi moi boa. Mentres durou. Pero a crise Antes de ser profesora traballei como investigadora. de venda fíxonos liquidar a editorial este ano debido a Aínda que, ao traballar na USC como profesora, tamén que non lle dabamos saída aos libros. participo nalgunhas investigacións 5. As túas investigación xiran en torno aos romanos. Moitas grazas por atender as nosas preguntas Por que esta cultura e non outra? Pola proximidade, a pegada romana é mais clara para Laura Fernández Vilares nós que a cultura grega por exemplo. 1º Bach. A

40 CULTURA

COMER SAN ¿Qué é unha alimentación saudable? Finalmente comprobe as etiquetas dos alimentos que compra e se quere pode axudarse da pirámide alimenticia: Unha alimentación saudable é aquela que ofrece todos os nutrientes esenciais e enerxía que cada persoa precisa Por que os alimentos vexetais son saudables? para manterse en bo estado, crecer e vivir de forma sau- Tanto alimentos vexetais como froitas son ricos en com- dable. poñentes, como vitaminas, minerais, oligoelementos Que require unha ali- e fibra. Varios estudos mentación saudable? científicos demostraron Require varias porcións o efecto beneficioso na de legumes e froitas ao saúde exercida pola súas día. Así, é asegurada a propiedades preventi- achega de nutrientes vas contra o cancro. Esta como vitaminas relevan- categoría inclúe produ- tes para o noso corpo. Ta- tos de cereais, verduras, mén produtos derivados legumes e froitas. Case de cereais, como o pan, tres cuartos da dieta pastas, arroz, flocos de cada día debe pertencer a cereais e patacas deben este grupo. Comer vexe- ser consumidos diaria- tais dá tamén carbohi- mente. Leite e produtos dratos ao corpo, fibra, lácteos son outro com- vitaminas e numerosos poñente que foi funda- minerais. mental por moitos anos Os cereais e os produtos nunha dieta saudable, derivados destes son a considerándoa como a base dunha dieta sauda- máis importante fonte de calcio. Con todo, moitos es- ble por mor da súa composición nutricional. Eles tamén tudos recentes revelan que o consumo de leite pode ser son unha das máis importantes fontes de enerxía no cor- prexudicial para a saúde e que o alto contido de fósforo po. Entre todo tipo de grans a avea caracterízase por un do leite de vaca impide que a maior parte do calcio do leite alto contido de vitaminas. poida ser depositado nos ósos. Ademais, porque na maio- ría dos casos, o leite ten un alto contido de graxa, é outra O trigo, o arroz, e o millo miúdo conteñen un alto contido peza de información que nos leva a consumilo con mode- de magnesio. Existe unha elevada proporción destes ali- ración, ao igual que a carne.Ou ben,ollar os alimentos que mentos nas comidas diarias, pero debese ter en conta a a substitúen e eliminala da dieta. súa composición. Para seguir unha dieta o máis saudable posible, pode sempre optar por cereais integrais en vez de Unha persoa ben alimentada ten máis oportunidades refinados? de desenvolverse, vivir con saúde, aprender e traballar mellor,e protexerse contra enfermidades, tales como: Por que o consumo de alimentos de orixe animal debe ser menor que o consumo de produtos vexetais? A obesidade, diabete, enfermidades cardiovasculares, hi- pertensión, osteoporose, algúns tipos de cancro, anemia, Debe ser menor xa que contén un alto contido de prótidos, infeccións ... estes prótidos desempeñan un papel importante: fornecen todos os aminoácidos esenciais que o corpo precisa, Para comer saudable, recomendamos: eles tamén fornecen minerais e oligoelementos. En total, Que escolla alimentos que son baixos en graxa saturada e non se debe comer carne máis de tres veces por semana. colesterol. Tamén debe limitar a inxestión de azucre e sal. A salchicha, o touciño, e algúns enchidos como a morta- Ten que comer máis alimentos ricos en fibras, tales como dela... conteñen graxas agochadas. Poden utilizar outros froitas, legumes e grans. Evite a monotonía nas comidas, enchidos baixos en graxas, como peito de pavo e xamón faga cinco comidas ao día, evite produtos de alto contido cocido. calórico, como doces ou chocolates e tome unha peza de Por qué o peixe é saudable? froita. Debe comer cinco froitas ou verduras ao día xa que diminúe o risco de padecer moitas enfermidades, beba 1,5 Porque contén prótidos, vitaminas, flúor, iodo. Os peixes litros de líquido ao día, pode optar pola auga que é un nu- de mar conteñen unha elevada porcentaxe de iodo e te- triente esencial. Tamén escolla alimentos frescos e evite ñen un efecto beneficioso sobre a saúde. Axudan a reducir comida rápida, teña tempo para o xantar xa que dixerir a o colesterol e por iso recomendase comer peixe tres veces comida rápido pode causar problemas dixestivos. por semana. Os peixes como as cabalas, os atúns, as an-

41 SOCIEDADE - CULTURA guías e os salmóns, conteñen un alto contido en graxa. E posúen: poden ser graxas vexetais hidroxenadas, graxas os peixes como o bacallau son pobres en graxa. saturadas e graxas de orixe animal, todas son prexudiciais En definitiva todos temos que levar una dieta saudable para a saúde. Os alimentos que debemos evitar son os para estar máis sans e poder gozar da felicidade que isto produtos de bolería industrial e de pastelería, alimentos produce. de orixe animal, embutidos… e graxas lácteas. ¿Que tipos de alimentos altos en graxa debemos evitar? Para saber os alimentos que son altos en graxa debe- Carme Lago Lobato mos observar a súa clasificación segundo as graxas que 2º Bach. A

OS DEZ INVENTOS QUE REVOLUCIONARON O MUNDO Desde o inicio dos tempos, o ser humano intentou pro- Tense constancia de que os primeiros homes utilizaban gresar en todos os ámbitos e así mesmo crearse mellores rolos baixo obxectos de gran peso para poder movelos condicións de vida. A continuación móstranse dez dos in- máis sinxelamente. Do mesmo modo, tamén existen evi- ventos que propiciaron a nosa calidade de vida actual. dencias de que antigamente o home situaba patíns baixo grandes cargas, dada a facilidade para subir a carga, dan- A roda do lugar ao que hoxe coñecemos como zorra. Probablemente a roda sexa un dos inventos máis impor- Nun momento dado, para facilitar o transporte de gran- tantes da historia. Practicamente calquera máquina cons- des cargas, o home comezou a combinar o rolo e a zorra. A truída desde o comezo da revolución industriall posúe en medida que a zorra se movía adiante sobre o primeiro rolo, maior ou menor medida a presenza da roda, polo que é o segundo rolo situábase baixo a parte frontal da carga difícil imaxinar un sistema mecanizado sen a presenza para soster o peso cando esta carga superara en máis da deste elemento ou dun compoñente simétrico movéndo- súa metade o primeiro rolo. se de forma circular ao redor dun eixe. Axiña, o home descubriría que nos rolos que cargaran va- Baseados en diagramas de antigas taboíñas de arxila, a primeira roda da que se ten constancia foi usada en Ur, rias veces grandes pesos comezaban a aparecer sucos a Mesopotamia, en torno ao 3.500 Ac Pero pese a que non causa do uso. Así mesmo decatáronse de que canto máis existan evidencias arqueolóxicas, crese que as primeiras profundos foran os sucos, máis distancia avanzaban as rodas puideron aparecer en Sumeria en torno ao 8.000 zorras antes de precisar o seguinte rolo. Ac, sendo a súa invención o resultado dunha lenta evolu- Isto levou a que os rolos foran substituídos por rodas. ción da combinación do rolo e a zorra. Durante este proceso, a madeira entre os sucos do rolo eliminouse formando un eixe. Á zorra pe- gáronselle unhas caravillas de madeira para que estas se uniran ao eixe en cada un dos seus late- rais. Deste modo, cando as rodas avanzaban, o eixe tamén avanzaba, pero a zorra mantíñase sempre na mesma posición respecto ao eixe grazas ás caravillas, eliminando entonces a necesidade doutros rolos. Crese que para facilitar a fabricación, comezáronse a facer os eixes e as rodas por separado, uníndoos máis tarde mediante unha caravilla, chegando a ter o que hoxe en día coñecemos como a roda. Despois, esta roda foi mellorada pola cultura Exip- cia e pola cultura de Andronovo de forma independente, que inventaron a roda con radios en torno ao ano 2.000 AC. Poucos anos despois, en torno ao 1.400 AC o uso da roda estenderíase ata Europa e a India, aínda que non hai evidencia de que fora unha transmisión de coñecemento, e existen varias teorías que defenden que a súa invención foi totalmente independente noutras culturas.

42 SOCIEDADE - CULTURA

A pólvora publicacións impresas, como libros ou xornais, xenerali- záronse. A principios do século XX a escritura impresa xa A pólvora, o primeiro explosivo coñecido, foi descuber- era o medio predominante en Occidente para a difusión ta por casualidade en China no século IX. O seu achado do saber. Ademais do seu enorme significado para a re- parece ser froito das investigacións de algún alquimista lixión, a política e as artes en xeral, foi este un avance tec- que, na súa busca do elixir da eterna xuventude, deu por nolóxico que facilitou todos os demais que lle seguiron. accidente coa fórmula do explosivo. De feito as primeiras Os cambios que trouxo consigo a imprenta de Gutenberg referencias á pólvora encontrámolas en textos herméti- son só comparables aos que está orixinando a xeneraliza- cos advertindo dos perigos de mesturar determinadas ción da informática no albor do século XXI. Os ordenado- substancias. res están substituíndo aos documentos impresos como No século X xa se utilizaba con propósitos militares en for- instrumentos para transmitir e conservar os textos. Non ma de foguetes e bombas explosivas lanzadas desde ca- obstante, o libro, tal como o entendemos na actualidade, tapultas. Sábese que xa no ano 1126 utilizábanse canóns continuará sendo de gran utilidade durante moito tempo. feitos de tubos de bambú para lanzar proxectís ao inimi- go. Máis tarde eses tubos serían substituídos por outros de metal, máis resistente; o máis antigo do que se ten noticia data de 1290. Desde China o uso militar da pólvora pasou a Xapón e a Europa. Sábese que foi empregado polos mongois contra os húngaros en 1241 e que Roger Bacon fai mención dela en 1248. Ata ese momento Europa só contaba cun produ- to inflamable chamado “lume grego” que non obstante non podería competir coa efectividade do recente chegado invento.

A máquina de vapor A forza xerada mediante o vapor chamou moito a atención a moitas civilizacións desde fai centos de anos. No século I A imprenta DC., os científicos gregos decatáronse de que mediante o A invención da imprenta con caracteres móbiles (apro- vapor podíase xerar forza ou enerxía útil. Con todo, os an- ximadamente en 1440), obra do alemán Johannes Gu- tigos gregos non usaron o vapor para mover maquinaria. tenberg, é un dos grandes fitos da historia da cultura. A Xusto a finais del século XVII, e tras miles de probas fa- posibilidade de realizar tiradas de múltiples exemplares lidas, empezáronse a usar as máquinas de vapor. Os enxeñeiros desa época crearon as primeiras. O Marqués de libros facilitou o acceso dun maior número de persoas de Worcester e Thomas Savery foron grandes contri- en todo o mundo ao saber escrito e levou consigo radicais buíntes neste tema. Savery pretendeu usar a máqui- transformacións na política, a relixión e as artes. na inventada por el para bombear auga fora das minas. O impacto da invención da imprenta foi tremendo. A pro- A primeira máquina de vapor que tiña realmente fins dución de libros durante os primeiros cincuenta anos des- prácticos foi a creada no 1712 por Thomas Newcomen. O pois da decisiva achega de Gutenberg foi, case con toda escocés James Watt, fabricante de instrumentos, mello- seguridade, maior que nos mil anos precedentes. rou a máquina de vapor. Mediante os seus aparatos con- densábase o vapor fora do cilindro principal, o que permi- A imprenta de Gutenberg provocou unha verdadeira revo- tía aforrar calor. lución na cultura. O saber escrito deixou de ser patrimonio dunha elite e estendeuse a amplas capas da poboación. Estas máquinas usaban o vapor para obrigar a baixar o A escritura foi substituíndo á tradición oral como forma pistón e así aumentar a eficiencia. As novas máquinas privilexiada para transmitir coñecementos, á par que as convertéronse rapidamente no maior avance tecnolóxico

43 SOCIEDADE - CULTURA das fábricas e minas. As melloras efectuadas despois in- Xa no 1842, William Thomas Morton estivera asociado cluíron un motor máis compacto e de alta presión usado con Horace Wells, citado anteriormente. Non parece que en locomotoras e barcos. estiveran conformes co resultado dos seus estudos xa que non participaron en ningunha publicación. No 1844 Morton traballou co científico Charles Thomas Jackson. Ambos os dous, patentaron a anestesia co nome de “Letheon”. Esta patente quedou anulada por causa das disputas que os dous abriron para facerse con ela de forma individual. Non foron quen de compartila e coméntase que viviron ata o final dos seus días entre reclamacións, papelames e outras disputas xurídicas. Nesta loita por conseguir os dereitos da anestesia, tamén entrou en xogo o anteriormente citado Crawford Long que vendo o río revolto quixo tamén dar parte dos seus descubrimentos de 1842, e intentar, por que non, facerse coa ditosa patente. O telégrafo O primeiro telégrafo foi ideado por Claude Chappe no 1794, aínda que non se trataba dun telégrafo eléctrico, se non A anestesia dun sistema visual que empregaba un sistema de bandei- Nos primeiros tempos da humanidade, a anestesia en- ras baseado no alfabeto e necesitaba dunha liña de visión contrábase na natureza en plantas como a marihuana ou para establecer a comunicación. Máis tarde, este sistema o opio, que se empregaban como infusión ou inhaladas foi substituído polo telégrafo eléctrico. No 1809 un novo ao fumar. Estas drogas lograban calmar ao enfermo, e así telégrafo foi creado en Baviera por Samuel Thomas von prestábase máis facilmente para calquera operación que Sömmerring. Este físico alemán empregou 35 cables con producira dor. eléctrodos de ouro en auga. A comunicación finalizaba a unha distancia duns 609 metros, e era detectada pola No 1800 Humphry Davy, químico inglés, descobre o óxi- cantidade de gas producido pola electrólises. No 1828, o do nitroso, pero descoñece as súas calidades analxésicas. químico e inventor Harrison Gray Dyar inventou o primeiro Máis tarde en 1844, o odontólogo Horace Wells, utiliza por telégrafo de Estados Unidos, que enviaba chispas eléctri- primeira vez este óxido nitroso como anestésico no seu cas e grazas a unha cinta de papel á que se trataba quimi- traballo. camente conseguía gravar puntos e guións. Aínda así os Ningunha destas dúas persoas foron os inventores alicerces para o desenvolvemento a gran escala das co- adxudicados do descubrimento da anestesia. Dous municacións electrónicas quedaron establecidas en 1825 anos antes, en 1842, un cirurxián chamado Crawford coa fabricación do electroimán polo físico William Stur- Long utilizou por primeira vez nas súas operacións o geon. Este inventor británico mostrou o poder do electroi- éter etílico, pero tampouco rexistrou os seus logros. mán grazas ao levantamento duns 4 quilogramos empre- O máis listo de todos foi William Thomas Morton, dentis- gando só un anaco de ferro duns 200 gramos que estaba ta estadounidense, quen demostrou publicamente un 30 recuberto de cables polos que transitaba a corrente dunha de setembro de 1846 o poder anestésico do éter mediante batería. Non obstante, o verdadeiro poder do electroimán unha operación de extracción dental seguida doutra ope- é o seu papel na fabricación de incontables inventos des- ración sobre un tumor no pescozo dun paciente. En ambas envolveuse máis adiante. En 1830, o físico estadouniden- durmiuse ao paciente para que non sufrira ningunha dor.

44 SOCIEDADE - CULTURA se Joseph Henry empregou o potencial do electroimán de O motor tal como o coñecemos hoxe foi desenvolto polo Sturgeon nas comunicacións a larga distancia. A inven- alemán Nikolaus Otto, quen no 1886 patentou o deseño ción do telégrafo significou un gran avance e causou unha dun motor de combustión interna de catro tempos, ba- gran revolución da tecnoloxía do momento. seado nos estudos do inventor francés Alphonse Beau de Rochas de 1862, que á súa vez baseouse no modelo de Motor de combustión interna combustión interna de Barsanti e Matteucci. Un motor de combustión interna, motor a explosión ou motor a pistón, é un tipo de máquina que obtén enerxía O teléfono mecánica directamente da enerxía química dun combus- O teléfono creárono na década de 1870 Elisha Gray e tible que arde dentro da cámara de combustión. O seu Alexander Graham Bell, pero foi este último quen chegou nome débese a que a combustión prodúcese dentro da primeiro á oficina de patentes, polo que entraron nunha propia máquina, a diferenza do que pasa coa máquina de famosa batalla legal que finalmente gañou el. vapor. Tanto Gray como Graham Bell crearon dispositivos que po- A invención pódese atribuír a dous italianos: Eugenio Bar- dían transmitir a voz electricamente. Hai que ter en conta santi, un sacerdote escolapio, e Felice Matteucci, enxe- que tanto o teléfono como o telégrafo son dous sistemas ñeiro hidráulico e mecánico, que xa en 1853 detallaron do- eléctricos baseados en cables, e que en verdade Bell que- cumentos de operación e construción e patentes penden- ría perfeccionar o telégrafo cando inventou o teléfono. tes en varios países europeos como Gran Bretaña, Francia, O telégrafo xa estaba establecido como medio de comuni- Italia e Alemaña. cación desde facía trinta anos, aínda que limitaba bastan- Os primeiros prototipos carecían da fase de compresión te a recepción e o envío de mensaxes simultaneamente, o que provocaba que a chispa que xeraba a combustión xa que se baseaba no código Morse. Pero os coñecemen- fose débil. Como consecuencia o funcionamento destes tos do son e a música permitíronlle a Bell experimentar a primeiros motores era deficiente. Foi a fase de compre- posibilidade de transmitir varias mensaxes sobre o mes- sión a que deu unha eficiencia significativa ao motor de mo cable ao mesmo tempo. Así foi que creou o telégrafo combustión interna, o que levaría á substitución definiti- harmónico. va dos motores a vapor e impulsaría o desenvolvemento Pero foi en outubro de 1874 cando empezou a crer na posi- dos automóbiles, xa que se lograba crear unha potencia bilidade dun telégrafo múltiple, que serviría para romper igual ou maior en dimensións considerablemente moito o monopolio da Western Union Telegraph Company. Pero máis reducidas. non dixo que tanto el como Thomas Watson, un electri- As primeiras aplicacións prácticas dos motores de com- cista, tiñan en mente a nova idea dun dispositivo que bustión interna foron os motores fora de borda. Isto foi transmitira a voz electricamente. Continuaron o seu tra- debido a que o principal impedimento para a aplicación ballo polas palabras de ánimo de Joseph Henry, director da práctica do motor de combustión interna en vehículos institución Smithsonian, e en xuño de 1875 o teléfono era terrestres era o feito de que, a diferenza da máquina de case unha realidade: diferentes tons variarían a forza da vapor, non podía comezar desde parado. Os motores ma- corrente eléctrica nun cable, para o que se necesitaría un riños non sofren este problema, xa que as hélices están transmisor cunha membrana capaz de variar as correntes libres dun significativo momento de inercia. electrónicas e un receptor capaz de reproducilas.

45 SOCIEDADE - CULTURA

Finalmente, o 10 de marzo de 1876 inventouse o teléfono, Internet pero morreu a posibilidade dun telégrafo múltiple, xa que o teléfono era un medio de comunicación superior. Internet comezou a xestarse nos anos sesenta, podendo considerarse o seu ano de aparición o 1983. A principio A lámpada desta década, foi o exército dos Estados Unidos de Nor- teamérica quen comezou a empregar unha rede co fin O estadounidense Thomas Alva Edison foi un dos inven- de conectar os ordenadores cos que estaban dotando os tores que máis contribuíron a modificar a vida do home seus centros. moderno. Os máis de mil inventos que patentou trans- formaron de maneira drástica os costumes e os hábitos Hoxe en día é o medio que permite que millóns de usua- de consumo das sociedades industrializadas. Da mesma rios de todo o mundo se comuniquen e obteñan informa- maneira, Edison foi unha figura clave na consolidación da ción de todo tipo. Funciona a través dun sen fin de páxinas nova investigación tecnolóxica. web. O noso ordenador emite unha petición a un servidor que nos permitirá navegar pola rede. Internet é unha fon- Investigador inquedo e infatigable, traballou en campos tan distintos como a óptica, a acústica ou a elec- tricidade. A súa principal virtude foi a capacidade para aplicar os coñecementos técnicos ao mundo do consumo, feito que permitiu que os seus deseños ad- quirisen unha gran importancia na vida das persoas. A lámpada de filamento incandescente é quizais o inven- to (1879) que máis celebridade outorgou a Edison. Dispón dun globo de cristal no que se fai o baleiro e dentro do cal áchase un filamento que ao ser atravesado por unha corrente eléctrica emite luz visible. A súa fabricación masiva permitiu abaratar dunha forma considerable a obtención de luz, de maneira que ata a xente con máis escasos recursos económicos empezou a gozar da posibilidade de iluminar os seus fogares. Da mesma maneira, a iluminación eléctrica transformou radicalmente a imaxe das cidades modernas, que puideron ver alumeado ata o seu último recanto. As lámpadas evolucionaron, e actualmente encontrámonos con lámpadas de baixo consumo e que contaminan pouco; facilítannos a iluminación sen a te de información e unha vía de comunicación que se con- cal non sería posible realizar actividades durante a noite, verteu nunha ferramenta case indispensable nos fogares; permitíndonos que as cidades sexan máis seguras e que en ocasións a rede está saturada ou as compañías que as vías de comunicación sexan transitables nos momen- subministran o seu servizo non cobren as necesidades tos de pouca luminosidade. dos usuarios correctamente dificultando a navegación por Internet. A este inconveniente súmase o da circula- ción de virus informáticos que obriga a incorporar antivi- rus aos ordenadores. Ao longo de toda a nosa historia, naceron valiosos inventores, grazas aos cales evolucionamos. Tanto o máis simple invento, como pode ser unha escoba (1956) ata o invento máis complexo que actualmente existe, necesi- taron a inventiva e o enxeño de persoas que desexaban satisfacer as nosas necesidades. Algo que para nos é actualmente tan simple como un Chupa Chups composto por un pau e un caramelo (1958) tivo que esperar séculos para chegar as nosas mans. Grazas a todos os inventos que contribuíron a aumentar a nosa comodidade, podemos pensar na existencia de coches voadores ou gozar de mundos fantásticos e incribles creados con efectos especiais.

Sabela Aldrey Cabezal 2º Bach. A

46 LITERATURA

ENTREVISTA A FRAN ALONSO Este ano visitounos o escritor Fran Alonso porque en 3. Empezou vostede a escribir de moi novo ou é un es- 2º da ESO lemos o seu libro “A punta de pistola”. É un critor tardío? Tivo algo que ver o ser licenciado en poeta e narrador licenciado en filololoxía galaico-portu- filoloxía galaico-portuguesa? guesa, tamén é xornalista. Algúns dos seus libros son: Pois a verdade é que non tivo nada que ver, se chego a “Tráiler”, 1991; “Cemiterio de elefantes”, 1994; “Territorio ser enxeñeiro agrónomo tamén sería escritor, ou polo ocupado”(narrativa). E en poesía escribiu “A lúa no pro- menos teño a seguridade de que sería escritor. Eu creo bador”. que é ao revés, como eu sempre quixen ser escritor es- Fixémoslle a seguinte entrevista: tudei filoloxía. Iso non quere dicir que haxa que estudar filoloxía para ser escritor, o que hai que facer é ler moi- 1. “A punta de pistola”, “Cartas de amor”, “Poetízate”… to, a formacion xa depende de cada quen, hai escritores que importancia ten para vostede a literatura xuve- que son médicos, biólogos, xornalistas…, hai un pouco nil? de todo. Eu teño a vocación desde moi neno, recordo Pois eu creo que moitísima porque é o futuro dos lectores. A xente desa idade está deman- dando historias interesantes e é o futuro da literatura porque son os lectores do día de mañá. A min gús- tame moito ir polos centros e comuni- carme con adolescentes, ver como pensan, como senten, como son para non esquecernos nunca do que fomos todos. 2. Cando decidiu escribir este libro levou a cabo un labor de investigación e información sobre o tema ou púxose diante do papel en branco e lanzouse a que xa desde neno quería ser escritor e cando estaba escribir? no que agora é primaria escribía redaccións. Cando tiña doce anos fixera unha pequena historia que escribín Non, a verdade é que este é un libro que está baseado nun caderno. E logo escribín durante toda a adolescen- nun feito real e polo tanto hai sempre un proceso de cia poemas que son moi típicos desta etapa. Polo tanto inspiración, de investigación do que realmente sucedeu sempre tiven esa vocación que non sei moi ben a que pero logo como escritor reelaborei todo. O que é o pro- se debe porque na miña casa non hai ninguén escritor, ceso de investigación tiven que facelo para elaborar un nin meus pais teñen formación. Cousas que se produ- pouco os perfiles de cómo eran os personaxes, é dicir, cen que nunca sabes por que, pero son cousas que le- o perfil da camioneira, o perfil de Celia Rivas, o perfil vas dentro e que fan que sexa realmente vocacional, é tamén do Varas, o feito de que fose furtivo… Aínda que a forza do que é realmente vocacional. Se fose axente toda esa información que ti les non sempre a introdu- forestal en Canadá tamén sería escritor. ces, pero si para ter esa seguridade do que estás facen- 4. En que xénero literario se sente máis cómodo escri- do: tiven que introducir como se elaboraba un informe bindo? policial para saber como tiña que elaborar eu o meu informe. Digamos hai un proceso de documentación ao Son deses escritores que reivindica os tres xéneros li- que sempre tes que botar man se queres que a túa no- terarios. Gústame sentirme cómodo nos tres. Non sei vela sexa crible, ter ese ton de verosimilitude. dicir en cal me sinto máis cómodo. O que máis difícil me

47 LITERATURA

parece é a poesía, para min é máis difícil escribir unha máis me gustaban. Cando empecei a escribir fixeime boa poesía que un bo relato. Evidentemente isto de- en autores como Karber, de galegos como Ferrín e máis pende de cada escitor.O único xénero que non abordei adiante de toda a literatura francesa e do xornalismo foi o teatro e non creo que o vaia a abordar xa. americano. Sería unha nómina completísima. 5. “Tráiler”, que é a súa primeira novela trata da vida e 8. Escribiu este libro co obxectivo de mostrar ao mundo os mitos dos camioneiros e no libro que acabamos as inxustizas da vida ou foi una mera coincidencia? de ler aparece de novo esa temática. É que de peque- Eu cando escribo evidentemente o primeiro obxectivo no quería ser camioneiro? é facer que os lectores o pasen ben e que non se abu- Non, a verdade é que non, foi unha casualidade. Real- rran co meu libro. Ás veces a literatura esixe un pouco, mente escribín esa novela pola suxestión dunha persoa é como cando os xogadores van a un partido e resulta que me dixo que o mundo dos camións era moi inte- que non foron aos adestramentos da semana anterior, resante e moi descoñecido para os que non sabiamos das dúas semanas anteriores e non están en forma. practicamente nada. E entón púxenme a investigar e Na lectura é o mesmo, cando tes moito hábito de ler, sobre todo viaxei con eles, que ao principio me custou resúltache moito máis fácil, entón ás veces a literatu- moito porque non coñecía camioneiros e é difícil que ra complícala porque queres ser esixente e facer que o o primreiro quixese levarme porque claro, levar a unha lector participe ou queres que os lectores teñan un pa- persoa descoñecida contigo…É un pouco arriscado por- pel activo e respectar a súa autonomía… logo, a parte que se lle caes mal téñente que aguantar todo a viaxe, e diso sempre teño unha conciencia crítica, é dicir quero os camioneiros dormen nas súas cabinas. Pero despois a parte de facer que os lectores o pasen ben, transmitir da primeira viaxe xa foi moito máis fácil porque duns algo máis, porque me parece que non se pode reducir xa me madaban a outros. Viaxei en distintos tipos de a literatura exclusivamente a divertimento porque en- camión e foi un mundo que descubrín do que non sabía tón a literatura non é arte, a literatura é como unha nada. partida de xadrez se lle sacas a outra dimensión non é arte, a literatura é arte porque ten crítica social, porque 6. Das obras que leva escrito ata agora con cal se sente ten xogo, porque ten humor, porque ten unha serie de máis identificado? elementos que conforman o que é unha obra de arte. En canto a sentirme eu máis identificado… seguramen- Eu quero que a miña literatura participe de todo iso e te con “Cemiterio de elefantes” que é un libro sobre a escribir sobre o mundo en que vivo, sobre o mundo que noite que escribín hai anos pero creo que é aínda moi vexo e transmitir, non unha serie de valores, porque eu actual porque eu traballei moito na hostelería como non quero facer dirixismo (dicía antes que para min é camareiro e é algo que me pertence, aínda que non me moi importante respectar a autonomía dos lectores), gustara e por iso é un libro moi persoal. Tamén “Ma- pero si quero transmitir a miña visión do mundo e se les de cabeza” é un libro que trata un tema que a min cadra transmitirlle unha serie de información que eles sempre me obsesionou, que é abordar as pequenas to- non verían doutro xeito. Cal é a grandeza da literatu- lemias cotiás. ra? Que nos permite ver con ollos que non son nosos, pensar con pensamentos que non son nosos, sentir con Os libros dos que estou máis satisfeito son “Cidades”, sentimentos que non son nosos, e meternos na pel de que é un libro de poemas; “Cartas de amor”, é un dos personaxes aos que nunca teriamos acceso se non lése- libros polos que máis querencia teño. De todos xeitos mos. Esa é a grandeza da literatura e quero transmitir eu como escritor reivindico todas as miñas obras, como todo iso para construír un mundo mellor, porque quero vosa nai ou voso pai reivindica que quere a todos os que a miña literatura teña conciencia crítica e, aínda fillos por igual. que está disfrazada porque é unha literatura con moita 7. Ten vostede algún autor ou autora favorito? Inspíra- intriga eu creo que en “A Punta de Pistola” hai moita conciencia crítica porque está denunciando unha deterse neles para escribir? minada situación social, a situación duns personaxes, Trato de non inspirarme. Pode parecer arrogante, pero a violencia que eses personaxes exercen e tamén como é porque aínda que hai autores que me influenciaron eses personaxes son vítimas dunha sociedade, da mar- e dos que aprendín moitísimo, unha cousa é aprender xinación que esa sociedade produce pola distribución e outra é depender. E moitas veces cando exercen un inxusta da riqueza, pola non universalización da cultu- nivel de influencia moi grande sobre ti están creándo- ra, da educación… che tamén unha certa dependencia, por iso eu trato de 9. Na súa biografía cóntase que se mantén activo nas non deixarme influenciar. De todas maneira eu non son redes sociais, como o Twitter. Cre que isto pode ser dado á veneración dun autor en concreto.Ao longo da positivo para dar a coñecer as súas obras ? miña vida cambiei de autores preferidos, os teus inte- reses van cambiando. De moi novo gustábame a litera- Sen dúbida ningunha eu creo que isto pode ser positivo tura centroeuropea, logo con vinte anos a literatura de para dar a coñecer as miñas obras e para relacionarme todo o mundo e as literaturas periféricas eran as que cos meus lectores e lectoras. Hai moita xente que me

48 LITERATURA

escribe ou que se pon en contacto comigo a través de non sei se é tanto, pero desde logo estamos cerca diso Twitter e que me di se un libro lle gusta, se non lle gus- , porque a linguaxe está moi desvirtuada pola política, ta, que sensación lle produciu determinado libro meu, polo mercado, e ás veces hai que recuperar a sinceri- e para min iso é moi importante porque me permite dade e a honestidade desde a primeira persoa , entón establecer esa conexión directa cos lectores ver o que iso permíteme transmitir toda a subxectividade dese pensan, o que senten e logo dar a coñecer tódalas cou- personaxe que é Camila, e a terceira persoa permite esa sas novas que fago. Eu valoro moito as redes sociais, distancia coa que examino eses outros dous persona- pero hai que utilizalas responsablemente. Eu teño xes que son a Rica e Varas con crueldade, porque real- unha novela que se titula “Ninguén” e que reflexiona mente as presento con crueldade para que os lectores sobre o efecto que producen as redes sociais e as no- se dean conta de como son realmente e de cales son vas tecnoloxías entre nós, que ás veces poden ser moi as circunstancias que os rodean porque como dicía an- pervesos , porque as novas tecnoloxías tamén están aí tes eles tamén son vítimas e logo, esa segunda persoa para enganarnos e aí xa entrariamos noutra nova di- que utilizo por exemplo en Vanesa dáme a posibilidade mensión que ten que ver coa ficción, é dicir, a ficción ata de empregar un ton distinto, primeiro para diferencia- agora era literatura, pero a partir das novas tecnoloxías las para que non se confundan coa voz de Camila ese entrou nas nosas vidas sen damos conta. Por exemplo é un dos motivos máis importantes polos que utilicei unha serie de bulos por internet, de mensaxes falsas a segunda persoa e dá unha perspectiva un pouquiño que nós pensamos que son verdadeiras e iso é ficción, distinta, é case como unha primeira persoa, permíteme exactamente igual que son ficción os videoxogos que a min que o lector non se confunda coas historias de Camila. 11. Cal é o seu personaxe favorito do libro? Inspirouse nalgunha persoa coñecida para crealo? Personaxe favorito a verdade é que sería difícil de dicir e eu creo que os meus personaxes favoritos son: O Varas e Rica dado que son os personaxes principais e Vanesa, Vanesa é un personaxe que construín con moito cariño e si que me inspirei nalgún, eu creo que me inspirei sobre todo nesa noticia que eu lin na prensa do secuestro, pero é certo que para construír entraron nas nosas vidas ou a wii cando estamos es- os personaxes moitas veces botas man de xente que quiando na wii realmente non estamos esquiando, iso coñeces, aínda que a esa xente non llo digas ou aínda é ficción, a ficción estase metendo nas nosas vidas a que non estea aí patente. Eu recoñezo que para cons- través desa nova tecnoloxía, é dicir, é como unha vol- truír a Varas sobre todo a relación entre Varas e Rica ta de porca sobre a literatura. Iso é moi complexo, moi botei man dunha parella que é amiga miña que son longo de reflexionar, pero é un aspecto moi interesante moi peculiares e que teñen unha forma de relacionar- da novas tecnoloxías e das redes sociais. se moi violenta, é dicir, con violencia verbal, non con violencia física. Son moi espontáneos e relaciónanse 10. Con que intención aparecen na novela as tres per- dunha maneira moi peculiar. Os escritores botamos soas narrativas? tamén man do que coñecemos, da experiencia e se hai É sobre todo coa intención de buscar a mellor perspec- cousas que non coñecemos temos que buscalos, aí é tiva para cada un, a primeira persoa que é a que utilizo cando entra en función o que é a investigación ou ás con Camila establece o ton máis confesional, máis in- veces o que fixen eu en Tráiler, vivir esa situación, actuar timista. Hoxe hai escritores que reivindican que a pri- como actúa un xornalista meterte na pel dos propios meira persoa é a única posible para poder contar. Eu personaxes, camioneiros naquel caso.

49 LITERATURA

12. Vostede traballa tamén como editor. Como se encon- 13. Sabemos que lle gusta escribir poesía, para rematar, tra neste momento o mundo da edición en Lingua podería dedicarnos uns versos? Galega?. Pois creo que non, pois non sei ningún poema de me- A verdade é que vivimos un momento moi complicado, moria, para iso son un auténtico desastre e a min dáme moi complexo e os libros véndense moitísimo menos moita vergoña dicilo pero é que teño moi mala memo- que hai seis anos e lese moitísimo menos tamén e as ria para esas cousas. Eu sempre recito cos libros diante editoriais están nun momento moi difícil porque a cri- nunca fun capaz de aprender ningún poema. Podo re- se lle afectou moi duramente porque a xente non pode citar uns versos de Rosalía dos que aprendín cando era prescindir da comida, pero pode prescindir de mercar neno, pero pouco máis. E iso que a min gústame moito un libro, aínda que hoxe hai bibliotecas afortunada- a poesía e o próximo libro que vou sacar é un libro de mente e eu espero que deixase de comprar libros e non poemas. Ademais douvos a noticia en primicia porque tanto de ler porque ler si que é necesario. Iso fai que é un libro moi innovador xa que se vai publicar practica- a situación dos escritores sexa moito máis complexa ment en exclusiva en internet. e ninguén pode vivir da escrita, é moi difícil e en xeral Pois moitas grazas por concedernos esta entrevista, da industria cultural, e tamén lamentablemente para a estamos encantados de telo aquí neste Instituto. nosa lingua, pois tamén non é ningún beneficio que se vendan menos libros todo o contrario, pois o que nece- Pois moitas grazas a vós. sita a cultura galega é ter unha industria cultural forte tamén, porque creadores fortes xa os ten, é dicir ten creadores moi potentes, moi fortes en tódolos ámbitos Silvana Fernández Pérez na literatura, no cine nas artes plásticas, no teatro…, é Anxo Ramos Fontelo dicir, o que necesita é unha industria que sosteña todo Xacobo Insua Mariño iso e diso é do que máis coxeamos. María Carballido Cerqueiro 2º Eso

50 LITERATURA

PROXECTO BOLBORETA Título: Proxecto Bolboreta Fala da difícil vida de Pierre Eiffel, que foi abandonado Autor: Andrea Maceiras pola súa nai e criouse nun orfanato. Entrou no mundo da droga e acabou no cárcere. Cando sae da cadea conse- Editorial: Xerais gue un traballo mellor remunerado que consiste en darlle Número de páxinas: 114 unha malleira a un empresario vienés con débedas. Jackes, un neno cun disfrace de superheroe, faille prome- RESUMO ter que non ía facer mal a ninguén. O neno resultou ser o Hadrián Barcés é un pro- fillo do empresario e salvoulle a vida ao seu pai sen sabelo. fesor da Universidade de Outra historia é a de Sarah, unha doutora que se sente Santiago de Compostela, soa. Unha noite nun corredor do hospital, cando estaba un prestixioso matemáti- de garda, atópase cun ancián chamado Segundo Anaxi- co, solitario e soñador, que mandro, que lle di que calquera día recibirá flores polo seu decide facer unha viaxe de Pequín a Nova York coa in- aniversario, que ela é unha muller de orquídeas. tención de comprobar as teorías coñecidas como “Efecto A Jackes-pai unha muller á que axudara, regaloulle un Bolboreta”, acuñadas por científicos como James Gleik e ramo de orquídeas, en Alemaña. Decidiu desfacerse delas Edward Lorenz, a partir do proverbio chinés: “o bater das e depositounas na caixa do correo da primeira casa que ás dunha bolboreta pódese sentir ao outro lado do mun- atopou. A propietaria era Sarah. d o ”. Hadrián escribe un diario no que recolle as súas aventuras Despois está Hanna, que merca un ramo de orquídeas tanto científicas como persoais polos países que percorre. para a súa nai, que estaba en Nova York co seu irmán en- É tamén o narrador protagonista ou narrador en primeira fermo. Cando coloca as flores no xerro, este rompe e ao persoa. apañar os cristais do chan corta un dedo. A nai sopra e eses sopridos saen pola ventá e mestúranse con outras A viaxe comeza un 1 de abril e remata o 1 de abril do ano seguinte. refoladas de vento que sobrevoaban o ceo de Nova York. Así é como converxen as dúas historias, porque se xuntan Nun parque de Pequín atopa unha bolboreta amarela á as dúas refoladas. que denomina “Suxeito Experimental”. A bolboreta bate as súas ás provocando unha brisa lixeira pero perceptíbel para os ollos de Hadrián; aí comeza a súa andadura de so- COMENTARIOS ñador tras a refolada desprendida da á dereita. O libro trata de ensinarnos que na vida algúns soños pó- En Corea do Sur decide chamarlle á refolada Seta (abrevia- dense cumprir, que temos que ser positivos e optimistas, tura de Suxeito Experimental Terrestre-Aéreo). non desfalecer, non desanimarse ante as situación difíci- Cada vez está máis canso física e psicoloxicamente. Pasa les, os problemas, as desgrazas, etc. Dos erros tamén se moitas penurias, fame incluso. aprende e fannos máis fortes e resistentes. Cando chega a Europa cre que o persegue unha muller. Tamén observamos como persoas que tiveron unha vida A refolada convértese en corrente mariña e muda o nome difícil poden transformarse e evolucionar de modo positi- de Seta por Serea (Suxeito Experimental, Refundido vo porque alguén ou algo os fixo recapacitar. Acuático). Trata o tema da soidade, que é a compañeira de moitas En Italia perde a Serea e atópaa en Venecia. persoas, aínda que nacemos sós e morremos sós, hai ca- Estivo a piques de renunciar; porén Martina, a muller dos miños que percorremos tamén sen ningunha compañía. ollos verdes, matemática tamén coma el, axúdao no final A crise económica que afecta hoxe en día a millóns de per- do seu percorrido. soas en Europa. En Nova York, un ancián sabio chamado Segundo Anaxi- A novela é fácil de ler porque é un diario, é entretida por- mandro dille a Hadrián que o experimento non rematou, que está incompleto. Falta a corrente da á esquerda… que un quere saber o que vai acontecer ao día seguinte. Hai outro narrador en terceira persoa, omnisciente que nos conta outras historias paralelas ás de Hadrián, incluso Eva Carrillo Mata nos di como comeza a súa andaina en Pequín. 2º Eso A

51 LITERATURA

ENTREVISTA A ANDREA MACEIRAS, AUTORA DE “PROXECTO BOLBORETA”:

por exemplo, que aparecen na novela sí que as visitei. E despois, á hora de falar de pensamentos e de sentimentos, os escritores e as escritoras tamén nos inspira- mos nas nosas propias sensacións e nas nosas propias vivencias, para poder poñernos na pel dos personaxes. Entón, directamente non pero indirectamente. 4. Visitaches algún dos países por onde pasou Hadrían ou tiveches que documentarte en internet? Non os visitei todos, visitei algún e o resto documente- ime por internet, ou por cousas que me contara a xente que sí que estivera neses países, guías de viaxes, libros especializados, etcétera. 5. Podes explicarnos, coas túas palabras, por que pu- xeches e que representou o prestixioso científico Se- gundo Anaximandro para ti? Andrea Maceiras Lafuente, nada na Coruña, é unha nova Segundo Anaximandro, dalgún xeito, dálle equilibrio escritora galega autora de diversas novelas como “Nubes ao relato porque supón outra forma de entender a de evolución”, “Mi querida Sherezade”, e “Proxecto bolbo- ciencia. El é un filósofo moi sabio que o único que com- reta”. Este último, á parte de ser a súa primeira publica- prende todo o que está a acontecer no momento no ción, foi o libro elixido polo departamento de galego como que acontece porque el é o primeiro en encaixar as dúas lectura da segunda avaliación. Por iso convocaron aos partes do relato, tanto a parte de aventuras que vive alumnos de segundo da E.S.O. o día 19 de marzo, para re- Hadrián Barcés como a parte humana que se despren- cibila e falar da obra. Tróuxonos unha continuación da vida de do bater de ás da outra á da bolboreta pequinesa do protagonista, e ao acabar as preguntas a man alzada do principio. Entón el ten unha visión máis absoluta de cinco de nós fixémoslle algunhas preguntas: todo o que está acontecendo. 1. No libro “Proxecto bolboreta”, que lemos 2º da 6. Cal foi a túa reacción cando publicaron “Proxecto E.S.O., puidemos observar bastantes referencias ás bolboreta”, a túa primeira novela? matemáticas. Gústache esa temática? Pois foi unha emoción enorme, realmente sentinme Gústame que as matemáticas non estean enfrontadas coa literatura, realmente, entón era unha forma de dar moi satisfeita, e moi feliz, e moi ilusionada porque era a entender que a ciencia pode ser moito máis creativa a primeira vez que eu tiña unha publicación, e porque do que moita xente pensa. realmente era un soño feito realidade para min o publicar. 2. Como se che ocurreu escribir arredor dunha teoría como a do efecto bolboreta? 7. Varios rumores e páxinas de internet din que dubi- daches, cando eras cativa, de se converterte en es- Pois porque realmente é unha teoría que chamaba critora, por que o fixeches e por que decidiches selo? moitísimo a miña atención. É unha idea matemática que está anunciada dunha forma moi poética, e entón O de ser escritora é algo natural para min, eu escribía gustábame moito a forma literaria na que estaba ex- dende moi nena, xa como… como unha… bueno, fa- presada e decidín que era un bo tema para escribir acer- cíalle moitos relatos á miña irmá, escribiamos xuntas, ca diso. Para darlle un enfoque… pois máis imaxinativo tíñamos un mundo propio nese sentido, no sentido da do que habitualmente se lle adoita dar. literatura e da escrita. Despois, co paso do tempo, cando cheguei ao instituto xa a miña vocación se fixo máis 3. Baseaches personaxes ou situación en recordos da firme, e realmente foi un proceso natural, un proceso túa vida? de evolución natural o de seguir escribindo e que cada Non é exactamente así, pero sí que é certo que a li- vez se convertese en algo máis serio. Foi despois a pu- teratura sempre ten un compoñente autobiográfico blicación da primeira novela, logo das outras cinco, e moi importante, e entón si que hai experiencias mi- así ata o día de hoxe., e realmente é algo que para min ñas na novela porque realmente moitas das cidades, é tan innato e tan natural que é difícil mesmo explicalo.

52 LITERATURA

8. Para acabar, esta é unha pregunta á que recorremos en todas as entrevistas os alumnos deste instituto: Podes recitarnos algúns versos? Un comodín, non? Entón, ai… A ver, deixádeme pensar… algúns versos así… de calquera cousa? Pois é unha pregunta bastante difícil, non pensedes, porque neste momento pilládesme totalmente en branco. Realmen- te, ademais, eu son moito máis de ler novela que poe- sía, e pola outra banda, a mín sucédeme unha cousa, que é que non me gusta moito memorizar novelas nin abordar poesía nun sentido moi estrito. Pero bueno, supoño que con algo de Rosalía podemos sair:

Cúbreme unha espesa nube tal preñada de tormentas, Eva Carrillo Ismael Alonso tal de soidás preñada, Martinho Cacheda que a miña vida envenena. Ana Allegue María Carballido 2ª Eso A

O AMOR, L’ AMOUR RESUMO: Esta historia transcorre no período histórico no que o exér- cito de Napoleón Bonaparte entra en Galicia persiguindo o exército expedicionario británico de Sir John Moore. A historia relátaa Maximina, unha moza de 19 anos naci- da en 1790 que vive nunha aldea galega a un día e medio de Santiago de Compostela. É unha moza moi diferente ás do seu tempo, o seu obxectivo ou o que quería facer é converter a súa aldea nun lugar tan divertido como París. Esta idea sacouna das tantas novelas libertinas francesas que le polas noites. Vai contra o mediodía á taberna segura de que ía converter os mozos da súa aldea en refinados galáns na arte do galanteo. Presentouse voluntario o Román, un mozo pe- Título: O amor, L’ amour queno que se ten polo guapo da aldea, pero en xeral só Editorial: Moito Conto; Estudio Carreiro rían e soltaban grosarías. Ao final non parecía doado converter a súa aldea nun lugar tan divertido como París. O 90 páxinas Números de páxinas: día seguinte Maximina tivo a idea de ir a París, preparouse Ilustrador: Pepe Carreiro e emprendeu a viaxe, pero cando estaba a piques de saír da aldea Don Xosé o cura anuncia con bandadas de alar- A portada: Fai referencia ao encontro de Maximina con ma que os franceses roubaron o botafumeiro da catedral Jean Pierre en Santiago de Compostela. Na imaxe pódese de Santiago de Compostela e que tiñan que ir recuperalo apreciar o estado dos dous mollados pola chuvia. Maximi- antes de que o levasen para Francia. Maximina pensou na está na cidade porque a xente da súa aldea vai loitar que non lle facía falta ir a París se os franceses estaban contra os franceses para conseguir o botafumeiro rouba- en Santiago de Compostela polo tanto arreglouse á moda do polos franceses e Jean Pierre porque é un tenente de francesa, ordenoulles aos animais o que tiñan que facer húsares e está de servizo. O encontro dos dous prodúcese por segunda vez e emprendeu a viaxe, agora con algúns porque Maximina e Jean Pierre estaban camiñando polas habitantes da súa aldea. Foron facendo o Viacrucis de rúas compostelás. Fai referencia ó amor a primeira vista. Venres Santo polo camiño. Lola levaba chourizos e xamón

53 LITERATURA aínda que estaban prohibidas polo Venres Santo. Segui- Opinión persoal: É un libro que entendín dende o principio, ron camiñando ata a noite e ó chegar a noite acamparon, as partes que máis me gustaron foron cando Maximina cearon e descansaron. Non obstante Maximina rabiaba bailaba o minueto con Casanova, cando intentou ensinar por chegar a Santiago de Compostela e a media noite bo- aos da taberna a arte do galanteo que non foi tan satis- touse andar, imaxinando o que lle ía pasar nesa cidade. factoria. Cando se encontran Maximina e Jean Pierre é a miña parte favorita porque é moi emocionante. O que me- Cando chegaron Maximina tiña fame e o seu can Toxo ta- nos me gustou foron as observacións de Don Xosé o Cura mén polo que tiñan que entrar nun lugar para almonzar, sobre as mulleres, porque soan machistas e anacrónicas, e entraron nun establecemento no que se estaba a tocar pero en xeral o que me chamou a atención foi que os ho- o clavecín por unha dama. Maximina pediu o que eles es- mes considerasen as mulleres como inferiores para todo taban a tomar, unha taciña de chocolate que tragou dun ou case todo e que tiñan que facer o que eles dixeran e grolo. Os aristócratas estaban a falar de esterco e cando que ademais elas o considerasen normal. Saquei en con- interviu Maximina fixeron como se nada xa que aparen- clusión que no século XIX as mulleres tiñan un papel moi taba da aldea polas tarrancas enlamadas, o cheiro a fume diferente ao de hoxe na sociedade e que en xeral estaba ou o acento dos da súa parroquia . Despois saíu á rúa e a mal visto que as mulleres tiveran coñecementos. chuvia destrozoulle a moda francesa que levaba, Entrou noutro establecemento comeu chourizos con pan rodeada Utilizan unha linguaxe coloquial sobre todo nas partes in- de soldados franceses. Decatouse que non eran tan ga- tercaladas da fala entre os personaxes da historia e unha láns coma ela cría que eran. Saíu á chuvia chafada polo linguaxe máis coidada cando fala Maximina e Jean Pierre, seu comportamento e polo que lle dixo un tal Dominique pero en xeral , predomina a coloquial na que se introducen de casar con el para traballar as súas leiras. palabras malsoantes, expresións pouco cultas, etc. Maximina andou polas rúas compostelás ata que atopa Análise espazo-temporal: a Jean Pierre, un tenente de húsares, parisino.Cando es- Tempo interno: Transcorre nunha semana a historia entei- taban na conversa vén a súa tropa da aldea e como Jean ra non moito máis. Pierre é o primeiro francés que ven bótanse sobre el o que propiciou a fuxida de Jean Pierre. Tempo externo: Transcorre no século XIX (primavera de 1809) Non obstante un escuadrón de húsares cargou contra os veciños da aldea e tiveron que fuxir de Compostela eles e Estrutura temporal: mais Maximina. ·In extrema res (Flash Back). Unha noite Maximina pensou eu volver a Compostela, ·Do final volve ao principio, pola introdución de quen era e non obstante cando saíu pola porta soubo que Don Xosé como chegou a esa situación. celebraba un te Deum esa tarde, e tivo que acudir. Maxi- mina soubo máis tarde que se celebrara o te Deum pola O espazo é imaxinario e mestura o rural ( a súa aldea) co fuxida dos franceses de Galicia, e pensou que se os fran- urbano ( a cidade de Santiago de Compostela). ceses fuxiron Jean Pierre tamén, polo que Maximina pro- Ten un final aberto porque Maximina di que marcha a púxose marchar o día seguinte a París esta vez con todos Francia, pero non se sabe nada máis do que sucede o que os seus animais. se presta perfectamente para unha segunda parte da his- O día no que Maximina ía marchar Rosa pediulle que lle toria fixera ese peiteado á moda francesa. Despois tamén viu a Lola, e tamén o Román para facerlle unha trenza como Cristina Lapido Rodríguez a dos húsares. Tan axiña como acabou saíu cos seus ani- 2º Eso B mais ao camiño até a primeira posta que atoparon.

ENTREVISTA A CARLOS NEGRO O pasado xoves día 12 de febreiro tivemos a oportunidade onde todas as persoas que estabamos alí participamos de recibir no centro o poeta Carlos Negro, cuxos libros es- cheas de enerxía. tamos a ler nesta 2ª avaliación o alumnado de 3º da ESO. Mágoa non poder quedar un anaquiño máis pois de segu- E do mesmo xeito que os seus poemas, o tamén profesor ro poderiamos gozar de moitas outras cousas interesan- de Lingua e Literatura Galega conseguiu achegarse á mo- tes da man deste poeta de Lalín. cidade nunha charla literaria onde comezou mesturando versos con Barbies e gaiolas para explicar “Penúltimas 1. En que xénero te sentes máis cómodo: narrativa, tendencias” e rematou cun rap ao estilo de Makinaria, poesía, ...? “Cómodo” non é a palabra exacta, pero a

54 LITERATURA

poesía é o xénero no que sinto que hai menos frontei- lectoras e lectores os que atopen ese poema que lles ras e máis liberdade expresiva. Por tanto, de momento, provoque unha emoción intensa ou unha reflexión in- supoño que encaixo na etiqueta de poeta, pero aberto esperada. a experimentar noutros campos no futuro. 8. Falando xa dos libros que nós estamos a ler, gusta- 2. Cando comezaches a escribir poesía e cando soube- ríanos saber cal era o teu obxectivo ao escribir estes ches, dalgunha maneira, que poderías dedicarte a libros? Non tiña un obxectivo entendido como unha ela? Comecei a escribir poesía a mediados dos anos no- meta, senón unha necesidade íntima de crear mundos venta, na etapa universitaria. Nun primeiro momento, e voces que, dun modo subxectivo, falan de min e da coido que foi algo intuitivo e inconsciente, non progra- sociedade que me rodea. mado. Pero pouco a pouco fun descubrindo que a poe- sía era algo que había que tomar en serio, e que abría as 9. Con que propósito fas esa crítica á sociedade? Co portas dun universo expresivo onde podía perseguir a propósito de que a xente se faga preguntas que non miña propia voz entre a multitude. Supoño que cando teñen nunca doada resposta. publiquei “As laranxas de alí babá”, no ano 1998, come- 10. Se as túas obras van dirixidas á adolescencia, por cei a sentirme poeta, aínda que isto non é unha profe- que criticar o comportamento da propia persoa lec- sión para vivir dela. tora? Non entendo moi ben a pregunta. Non escribo 3. Cal é o lugar onde máis te inspiras? Non busco a poemas co obxectivo de criticar persoas concretas, se- “inspiración” en ningún lugar en concreto, calquera cir- nón actitudes e comportamentos que nos condicionan cunstancia ou acontecemento do noso entorno cotián como comunidade ou grupo social. E non me gusta a é susceptible de conver- crítica se non vai acompa- terse en poesía. De feito, ñada de reflexión e de certa coido que máis impor- ironía ou sentido do humor. tante é estar atento ao 11. Pensabas na túa que acontece arredor e adolescencia e xuventude, dentro nosa, ter os ollos é dicir, na túa experiencia, abertos e unha predispo- ao escribires “Makinaria”? sición para o asombro. Identifícaste co protago- E, por suposto, adicarlle nista deste poemario? Non. moitas horas de traballo A experiencia de “Makinaria” a cada texto. nace do meu alumnado en 4. Digamos que para moi- Dodro. E non me identifico tas de nós os inicios na co protagonista do libro, aín- poesía en galego foron, da que trate de comprender en parte, os teus versos; o universo no que vive. con que autores/as ex- perimentaches os teus inicios como lector da poesía 12. Cal foi a reacción do teu alumnado ao publicares este galega? Foi na época do instituto, con autores como libro e dedicárllelo? Pois levaron unha sorpresa. Coido Manuel Antonio, Uxío Novoneyra e Álvaro Cunqueiro. que souberon agradecer o meu atrevemento... 5. Cres que a mocidade debería ler máis poesía? Non 13. De onde naceu a idea de escribir Penúltimas ten- son moi partidario de fomentar a lectura de poesía dencias? En que ou en quen te inspiraches? Dunha como un deber, aínda que a considere unha especie de banda, no universo pop do mercado enfocado ás nenas terceiro pulmón que nos permite respirar mellor. Penso e mozas do mundo occidental, coa fascinación pola be- que sería estupendo que se lese máis poesía, tamén en- leza física e o ideal do amor romántico; doutra banda, tre o profesorado, que pasa moito do tema. nas actitudes rebeldes e inconformistas das mulleres reais que rexeitan os estereotipos que veñen da publici- 6. Hai algúns versos dos que te sentes máis orgulloso? dade, para medraren libres. Refírome a eses versos que despois de lelos dez veces aínda se che debuxa na cara un sorriso de satis- 14. Es feminista? Gustaríame dicir que si, pero os homes facción, ben por como os conseguiches ben polo que temos aínda que ser moi prudentes nesta afirmación, transmitiron. Si, sempre hai versos que, sen que saibas pois unha cousa é predicar e outra, dar trigo; en todo por que, adquiren unha enerxía especial. Non lle busco caso, trato de facer boa propaganda do feminismo, unha razón lóxica, acontece e xa está. pois sigo a consideralo un movemento social e político imprescindible para o progreso da humanidade. 7. Poderías dicir cal dos teus poemas é o que máis che gusta? É difícil, en cada libro dos que levo publicado 15. Cres na diferenciación de sexos? Non. As diferenzas atopo versos e poemas que me poden “gustar”, pero iso biolóxicas non teñen que converterse nunha escusa non importa moito, o máis relevante é que sexan as para crear roles e estereotipos.

55 LITERATURA

17. Que consello lle darías a alguén que comeza a escribir? Ningún día sen escribir unha liña e sen romper un papel (ou borrar un arquivo). Na escrita hai que usar ao mesmo tempo a cabeza, o corazón e a man. E paciencia, moita paciencia. 18. Podes facernos algunha recomendación para se- guirmos lendo poesía galega? Se ledes a antoloxía de Poetízate, aí atoparedes mil camiños distintos por explorar, co mapa que vai trazando Fran Alonso. E moitas grazas pola vosa atención!

Andrea Doce Méndez Kenia Fernández Ruíz 3º Eso A

Helena Paz Ferreiro 3º Eso B

Marta Rama Ferreira Martina Rodríguez López 3º Eso C 16. Traballando cos teus poemarios temos que facer un videopoema inspirado nos seus versos; que consello Carlos Mejuto Vázquez nos darías para transmitir ben a súa mensaxe? Eu Rita Telleira Barcia non son experto en imaxe, así que mellor non dar moi- 3º Eso D tos consellos. En todo caso, trataría de que a mensaxe non fose moi obvia, senón suxestiva, que faga dubidar, que non se transforme nun sermón de igrexa pesado e aburrido.

56 LITERATURA

O LADRÓN DE SOÑOS ra destino), á cidade os Tellados, onde o mozo coñecerá a Rivka, raíña de tódolos gatos da cidade. Porén, a súa viaxe foi case en van. Pouco despois, en vista da gravidade do asunto, Basilus decide facer partícipe a Peter do segredo da Irmandade, asociación dedicada á investigación daqueles coñecemen- tos que, co paso do tempo, o home e a razón desestima- ron. Ao longo do resto da historia, portadora de demasiados xiros e complicacións como para contalos todos nunha páxina, o pequeño Hoffman atopa enigmas tales como o “Bastón de mando”, un artiluxio que crea máis problemas que solucións, e o deseado Diario do Cartógrafo, reliquia que o seu tío ambiciona máis que nada no mundo. Finalmente Peter, Basilius e Rivka desbaratan o maligno plan do profesor Hamza, antagonista da historia, de des- pertar a Sejmet, deusa da guerra e da vinganza, deixando moitas incógnitas sen resolver, que darán pé ao próximo libro da saga: un faro na escuridade. O mundo secreto de Basilius Hoffman: O ladrón de soños OPINIÓN PERSOAL: Título: O ladrón de soños É emocionante pensar que existe un mundo contiguo ao noso, dividido e olvidado pola maioría, pero que ante todo Autor: Fernando M. Cimadevilla perdurará para sempre nas ensinanzas. A esencia da his- Colección: O mundo secreto de Basilius Hoffman toria táchase de realista, e a súa orixinalidade é impre- Editorial: Alcaian sionante. Cada dato está ligado a outro, que conforman unha rede de ideas, precisas e ben explicadas, para que Nº de páxinas: 348 poidamos gozar delas. Ilustracións: Unha encabezando cada capítulo, Sen ir máis lonxe, o Argestes, un xigantesco globo que por Iván Valladares Gonzalez. funciona con caldeiras de alquimia, paréceme un atraen- te medio de transporte; e Rivka, cuxa biografía é similar á de Peter, é un dos personaxes que máis botarei de menos RESUMO: no segundo volume. Peter Hoffman é un mozo cuxos pais sempre andan via- Porén, todo hai que dicilo, e aínda que non faltaron des- xando e nunca teñen tempo para el. A súa vida limítase a cricións (cousa que está en decadencia hoxe en día), non saltar de hotel en hotel e de internado en internado, ata puiden apreciar aqueles adxectivos empregados polos que en certas festas de Nadal, cando deben ausentarse escritores para embelecer o texto. A un lado da trama, por unha viaxe urxente, obrígano a quedar na casa do seu a forma de expresarse do narrador non é moi acertada excéntrico tío: Basilius Hoffman. que desear, pois conta todos os sucesos dunha forma de- Máis, ao contrario de todo o dito, a súa estancia naquel masiado rápida e continua. As reflexións de Peter sobre vello e misterioso caserón non foi senón movida, pois a vida, por exemplo, soan absurdas e incribles, de modo aconteceu nesa mesma noite a primeira de moitas peque o único que desexas é acabar o capítulo e saber dun- ripecias. ha vez por todas onde está Gabriel. Unha figura felina irrompeu no seu cuarto e, cunha dou- En conclusión, o argumento deste libro é unha auténtica rada e brillante área, roboulle o soño a Peter mentres este marabilla, pero ás veces resulta monótona a súa lectura. estaba durmindo. Aínda que isto o descubrirán a posteriori. Para investigar o desconcertante suceso, e sen darlle nin- guna explicación, o tío de Peter levaralle, coa axuda do María Carballido Cerqueiro Argestes (o globo que serve de transporte ata case calque- 2º Eso A

57 LITERATURA

A FILLA DO CARBALLO

A FILLA DO CARBALLO Procura non esvarar, pero non teñas medo, adéntrate na penumbra. ¿Non é marabilloso? ¡Mira cantos regatos! Fai uns anos había máis, ¿sabes? Moitos máis. Pero secaron. De vez en cando pasa algún turista despistado, e gozo de ver como se encorva e enche a súa cantimplora coa auga do río. Por desgraza, non todos son tan respectuosos, porque moitos esquecen bolsas de aperitivos alá polo monte, que acaban envelenando a algún dos meus irmáns. Iso, querida miña, chámase conta- minación. As luces da fraga tamén impresionan. O sol entra a través de calquera burato nas copas das árbores e, paseniño, a longo prazo, arrola a moitas plantas, axuda ao noso medioambiente. A vida, meu amor, é un ciclo interminable, pero o elemento máis necesario, aquel que sempre está presente, é a nosa amiga a auga. Ela aliméntanos, dá de beber ás persoas, aos animais, e por iso debemos compartila, aproveitala, e respectala. A auga é necesaria, miña filla, indispensable, re- córdao para os anos vindeiros, para cando sexas maior, para cando o futuro estea nas túas mans e a vosa vida en xogo. Un xogo chamado auga intelixente.

2º premio María Carballido Cerqueiro Viaqua “Relatos de auga intelixente” 2º Eso A

58 LITERATURA

LETRAS GALEGAS 2015 Ocupou cargos públicos no franquismo, como o de presidente do Tribunal Tutelar de Menores de Pontevedra ata 1967 e foi alcalde de Pontevedra. Por iso a súa eleccion como o autor ao que se lle dedican as Letras Galegas deste ano xerou moita controversia nalgúns sectores da sociedade galega. Pola súa dedicación ao ensino coñecíase co alcume de “vello profesor”.

OBRA: Filgueira Valverde posúe un importante legado literario e cultural, onde constan máis de trescentos títulos entre libros e documentos escritos tanto en galego como en castelán. A súa primeira publicación, Os nenos, foi unha recompi- O VELLO PROFESOR: lación de relatos curtos en galego reunidos pola editorial Lar. Este ano 2015 o día das Letras Galegas dedícase a Xosé Filgueira Valverde, nado en Pontevedra o 28 de outubro O libro está composto de quince historias para cativos, e de 1906 e falecido na mesma cidade o 13 de setembro de pode chamar a atención o deseño de portada e contrapor- 1996. Foi un home culto, involucrado na cultura xa dende tada, ilustradas por Castelao. moi cativo, que desempeñou diversos cargos políticos, di- Outra das súas obras, esta vez un ensaio, é “Agromar”. O rectivos e executivos, destacando os de escritor, profesor, escrito trata sobre o acontecido nunca pequena vila, onde investigador e crítico. Lolo, un rapaz da aldea, atropela un home nun carro de Comezando aos 17 anos coa súa historia, foi un dos fun- bois, é o señorito Juan. O home falece, e o señorito está dadores do Seminario de Estudos Galegos. Este órgano grave e necesita unha transfusión de sangue. tiña como dedicación poñer en valor a cultura galega. Lolo préstase por unha aposta, e a partir de aí o Juan pasa Realizou as carreiras de Dereito, Filosofía e Letras e Psi- a ser Nito, un aldeán máis. coloxía nas Universidades de Santiago de Compostela e ...é unha peza didáctica, orientada a defender e fomentar Zaragoza, o que lle abriu moitas portas laborais. os valores da auténtica Galicia rural perante os falsos va- A partir de 1927 foi profesor axudante de literatura no lores dunha cultura vilega mimética e esóxena. Instituto de Ensino Medio de Pontevedra, ata que no Carvalho Calero R.: 1935 gañou unha Cátedra de Lingua e Literatura Españo- Historia da literatura galega la no Instituto Jaime Balmes de Barcelona, dende o que contemporánea. pasou á cidade de Melilla e o mesmo ano a Lugo, onde Firmou a publicación co seu pseudónimo máis utilizado: permaneceu ata 1939. Foi nesta vila onde coñeceu á moza J. Acuña. María Teresa Iglesias de Oscáriz, coa que casou o 15 de agosto de 1938 e con quen tivo cinco fillos: Araceli, José Tamén foi un dos escritores do dicionario “Vocabulario Fernando, María Teresa, Pilar e Ángeles. popular galego”, xunto con Xulián Magariños, Lois Tobío, e Cordal Carús. Na década dos trinta tamén colaborou con “El pueblo ga- llego” (xornal vigués) e “Logos” (revista pontevedresa). Terminamos coa súa única obra poética en galego: 6 can- ciones de mar “in modo antico”, unha recompilación de Pouco despois trasladouse ao Instituto de Pontevedra, seis cantigas nativas. do que será nomeado director, primeiro en funcións en 1944 e despois definitivo en 1946, permanecendo no car- “Furnas da dura costeira go ata a súa xubilación en 1976. si tedes a vos primeira, ese cantar Colaborou na creación do Museo Provincial de Ponteve- querédesmo ben mostrar?” dra, onde exerceu de secretario e, posteriormente, de director. María Carballido Cerqueiro Foi declarado membro da Real Academia Galega en 1925. 2º Eso A

59 LITERATURA

IX CONCURSO DE MICRORRELATOS ESTOCOLMO Que é ese cheiro?, un pano, sóltame! Onde estou? Está húmido, que é ese charco? A cabeza! Doe! Será sangue? Un ruído de chaves, anícate, agóchate ben! Non fagas ruído, agora! Non tentes fuxir , Lúa! Que che dixen! Golpéame! Estame bicando, que noxo! Non te movas, non berres. Unha sacudida, outra. Cando vai rematar? Doe! Síntome sucia, estame golpeando outra vez. Cantos días levo aquí? Como me chamaba? Tráeme auga, ás veces é bo. Onte fun a unha sala moi bonita, vimos un filme! Foi xenial. Son metálico outra vez, si! Ven canda min! Pero que fas? Estasme tirando do pelo! Quen é esa? Botoume fóra, por que choras? Onde vou? Quen son? Un 1º cantil! Que fermosura! Lúa non o resistiu máis, Lúa non é Lúa, o seu corazón PREMIO non latexa, os seus pulmóns, anegados. Sofía Zapata Fermín. 1º Bach. A

O PORQUIÑO O sangue da besta tinguiu de vermello o reflexo da lúa na súa folla e, cando unha pinga daquel líquido chegou esvarando á palma da súa man, o puño que a brandía abriuse de súpeto. Deixando caer a arma, que produciu un triste e melancólico son ao tintinar contra a rocha. E alí, diante das portas do matadoiro, o home decatouse do mal dos seus actos, e intentou arrepentirse, mais non puido. Ante o fláccido cadáver que xacía aos seus pés, só podía pensar unha cousa: “ Hoxe ceamos porco” 2º María Carballido Cerqueiro. 2º Eso A PREMIO

PREMIO3º NOITE Ex Aequo SSSSS Abrín os ollos, estaba todo negro, mirara onde Espertei ao oír ruídos. Por un intre pensara mirara só había escuridade. Esforceime para que estaba na hamaca do xardín, pero abrín encontrar algún resto de luz, pero era inútil, estaba totalmente soa e indefensa, o os ollos e volvín a sentir a impotencia e o único que podía facer era pechar os ollos e esperar a que todo pasase. Fíxeno unhas cansazo que me consomen desde que estou cantas veces, pero nada, seguía soa. Unha gran tristeza invadiu o meu corazón aquí. Vexo aos meus pais e ao meu irmán pensando que nunca sairía daquel lugar e este pensamento fixo que as bágoas pequeno achegándose, e trato de sorrir. esvarasen polas miñas meixelas, mentres a tristeza crecía e crecía apoderándose Agora estou contento, estou en paz. O meu de min. De súpeto, apareceu unha sombra, era bastante grande, un pouco máis irmán pon a súa man sobre a miña. Estou ca min. Achegouse onda min, levantou os seus brazos e agarroume polas pernas. contento, pero cansado. Levo xa moito O medo percorreume todo o corpo. Pechei os ollos con todas as miñas forzas, tempo loitando. E pecho os ollos, déixome ir. apareceu unha pequena luz, e unha voz... ¡Arriba, que vas chegar tarde! Silvana Fernández Pérez Claudia Méndez Ferreiro 2º Eso B 2º Eso A

60 SOCIEDADE - LITERATURA

POESÍA E INFANCIA PERDIDA

DUNHA AVOA INFANCIA PERDIDA Marexadiña de ideas. Unha menor réndese en Siria ante una cámara fotográ- Remuíño de sentimentos. fica ao pensar que se trataba dunha arma que a estaba Revoar de bolboretas. apuntando, esta imaxe está dando a volta ao mundo. O Miro nos teus ollos negros. fotógrafo e periodista captou esta imaxe, xa que buscaba Que terás no pensamento, que algo reflictes na mirada? retratar a realidade dos nenos. Neses olliños de brétema, nese sorriso de mágoa. A fotografía quedará como un exemplo dunha nenez Como serán eses mundos marcada de por vida pola violencia que rodea á guerra. onde perdes a mirada? Nenos que nin sequera teñen cinco anos xa coñecen a lin- Tan lonxe nin que os ventos guaxe das armas, xa que é o que viven a diario. poderían alcanzala. A meniña da imaxe levantou os seus brazos en sinal de Nese mundo sen materia, que se rendía. Ao ver que lle tomaron a foto, confundiu quen pode poñerche trabas? a cámara cun fusil. Esta é unha das caras da infancia de Podes choutar e brincar. Siria. Berrar coa boca pechada. Poder ir da nada ao todo A UNICEF calcula que ao redor de catorce millóns de ne- voltar do todo ata a nada. nos están sendo afectados polo conflito ocorrido en Siria. Dende o ceo, baixar ao inferno. Todo o mundo debería pararse a ver a realidade con cla- Pasar da risa ata as bágoas. ridade, e preguntarse se esa é a reacción dunha cativa Hai quen pensa: malpocado! de cinco anos, sen inocencia, sen infancia... Ata onde vai Non ten nin idea de nada! chegar a crueldade do ser humano? Somos nós, os que Se cadra hai que mirar ben temos que dar o paso para que unha imaxe como esta, eses ollos e esa cara. endexamais se repita. Que ao mellor din máis cousas que as que dirían se falaran. Sara Otero García Quen me dera comprender Rebeca Freire Federico o senso desa mirada! 1º Bach. C

61 LECER

MOITO MÁIS QUE UNHA VIÑETA Hai quen comeza a ler o xornal polo principio, nós facé- De diglosia molo polas páxinas do final. Pero non polos pasatempos, senón por “O lecer de Isolino”, obra do gran debuxante e ilustrador galego Xaquín Marín, que todos os días nos en- tretén co seu incrible enxeño, ironía, humor e compromiso social. Para agradecerlle estes doces momentos que pasamos lendo as súas creativas viñetas, querémoslle facer unha pequena homenaxe. Xaquín Marín que ten actualmente 71 anos, naceu o 10 de outubro de 1943 en Ferrol. Con máis de vinte anos de traxectoria profesional traballou realizando tiras cómicas ademais de na Voz de Galicia, en xornais nacionais e internacionais como La Codorniz, Hermano Lobo, Diario 16, Le Telegramme, Teima... Foi premiado en varias ocasións, sendo unha das máis destacables o primeiro premio da Bienal de Grábovo. A súa non é unha tarefa fácil, ten que estar todos os días atento ao que acontece ao seu redor. Na súa comicida- de encerra moita ironía, con comentarios que relacionan momentos históricos con outros que estamos a vivir na actualidade como consecuencia deles. Ten a capacidade de mostrarnos o que vai seguir sendo importante nun futuro, dotando as súas viñetas dunha certa intemporalida- de, que as fai especiais e orixinais. De humor As súas viñetas teñen temáticas moi diversas: De corrupción

62 LECER

De emprego e desemprego

María Martínez Prado Marta Varela Suárez 1º Bach. C

VANTAXES E DESVANTAXES DOS VIDEOXOGOS Nesta sociedade na que vivimos, temos algo que nos Bross, Starcraft que incrementan as nosas capacidades inflúe, algo que pode ser prexudicial ou beneficiar e que cerebrais de maneira que as partes responsables da na- poucas veces nos paramos a pensar niso, e que transfor- vegación espacial, a formación da memoria, a estratexia, ma a nosa forma de ser e adapta os nosos gustos pen- planificación e motricidade fina das mans mellora. Ade- samentos e capacidades a novos niveis sociais. Estamos mais, hai variedades de xogos que son válidos para prac- a falar dos videoxogos, dos cales veremos dous tipos: os ticar unha profesión e mellorar os reflexos. violentos e os non violentos. Pola outra están os videoxogos (como call of duty ou Un- real Tournament) que se asocian a miúdo a efectos ne- EMPECEMOS POLAS VANTAXES gativos. Porén, os neurólogos afirman que tamén teñen Por unha parte están os xogos non violentos como Mario efectos beneficiosos como aumentar a capacidade de certas funcións do cerebro e o benestar xeral. Tamén reforzan habilidades cog- nitivas como a habilidade para ver pequenos detalles dentro dun conxunto desordenado de obxectos, a capacidade de distinguir matices moi parecidos de cores, explorar entornos complicados e xirar obxectos tridimensionais coa imaxinación. Estas habilidades poden ser útiles en moitas profesións, como o deseño de compostos químicos, arquitectura ou os servizos de rescate e emerxencias.

63 LECER

DESVANTAXES Por desgraza os videoxogos tamén teñen desventaxes as cales poden ser, illamen- to, contacto con situacións extremadamente violentas ou ben en contacto con material pornográfico e contacto con estraños (os cales non temos a certe- za de que sexan boas persoas) e tamén trastornos a nivel físico e mental. Todos estes efectos negativos poden chegar a cambiar as persoas e volvelas máis violentas, egoístas, antisociais e polo tanto irrespectuosas. Estes xogos polo xeral afectan máis a mozos ou nenos xa que poden chegar a ser persoas que consigan todo mediante a violencia e o medo e polo tanto desencadearía unha confrontación cos pais.

CONCLUSIÓN Como conclusión a mellor maneira de educar os fillos e a nós mesmos é poñer límites, ou acercarnos aos nosos fillos e coñecer o seu mundo (incluídos os videoxogos) será o mellor medio para pro- texelos das desvantaxes que poidan existir, xa que unha guía de orientación nunca está de máis.

Yohnathan Vidal 1º Bach. B

64 SOCIEDADE - MÚSICA

PIXIES Mi, Do sostido, Sol sostido e La. Con eses catro acordes cantante de Nirvana a contratar a Steve Albini como pro- Pixies compuxeron a que probablemente sexa a súa can- dutor do seu álbum In Utero. ción mais coñecida, Where is my Mind. Esta banda de Ao ano seguinte publicaron Doolittle, o seu álbum máis rock alternativo formada en Boston foi unha das maiores vendido e o mellor considerado pola crítica xunto a Surfer influencias en grupos de principios dos 90 tales como Nir- Rosa. Cun novo produtor e un son moito máis limpo, este vana ou Radiohead. Con melodías inspiradas polo punk disco pode presumir de temas coma Debaser, Here Comes e o surf rock e as surrealistas letras do cantante Black Your Man, Monkey Gone to Heave,Hey ou Gouge Away. Francis, Pixies son unha das bandas máis importantes e Aínda que o álbum foi un éxito e chegou a ser disco de recoñecidas xurdidas nos 80. ouro co tempo as tensións que se crearan entre os mem- As andanzas desta banda comezaron cando en 1986 os bros do grupo (eran frecuentes as pelexas entre Deal e compañeiros de habitación Black Francis e Joey Santiago Francis incluso sobre o escenario) obrigáronos a tomar un publicaron un anuncio nun periódico que rezaba “Búscase descanso. Volverían ao traballo en 1990, pero estando o baixista a quen lle guste tanto a música folk de Peter, grupo moito máis controlado por Francis, que só incluiría Paul and Mary como a banda de hardcore punk Hüsker composicións súas nos seguintes álbums. Dü”. A única persoa que se presentou a audición foi Kim Así sacarían ese mesmo ano o seu terceiro LP, Bossanova, cun enfoque máis surrealista e de ciencia ficción, que se ve reflectido en temas coma Ana, Velouria, ou Dig for fire (un tributo aos Talking Heads). Aínda que este álbum tería tamén boas críticas non pasaría o mesmo con Trompe le Monde, que recibiría unhas opinións peores aínda que seguiría a contar co apoio do público por cancións coma U-Mass ou Alec Ei- ffel. A sorpresa chegaría en 1993, cando Black Francis disolvería a banda de forma unilateral sen dar explicacións ao resto de membros da mesma. Deal, a cal nin sequera tiña un baixo, pero dicía que a súa irmá tiña un na casa dos seus pais. Francis prestoulle 50 Tras esta separación os membros da banda comezarían dolares para un billete de avión e Deal volveu co baixo. A novos proxectos en separado: Black Francis faríase cha- instancias da mesma, o seu amigo David Lovering entrou mar Frank Black e publicaría varios discos tanto en soli- na banda como batería, completándose a banda coa gui- tario coma coa súa banda Frank Black and The Catholics tarra de Santiago e a voz de Francis. O nome do grupo namentres Kim Deal formaría outro grupo coa súa irmá. xurdiu ao abrir Santiago un dicionario por unha páxina No ano 2004 reuniríanse de novo para dar algúns concer- aleatoria e gustarlle a definición de Pixies, “pequenos el- tos e a banda continuaría a reunirse nos anos posteriores fos maliciosos”. esporadicamente, sacando algúns temas novos ao mercado. En 2008 Deal abandonaría a banda definitivamen- Non tardaron moito en gravar o seu primeiro EP, Come on te, dando paso a unha sucesión de novos baixistas e ao Pilgrim, no cal xa se comezaban a albiscar as principais quinto e polo de agora último disco da banda, Indie Cindy, características da banda, con melodías suaves nas estro- no ano 2014. Este disco, recompilación na súa maior par- fas, gritos e guitarras distorsionadas nos retrousos. Pero te dos EPs que sacaran trala súa reunión, recibiu criticas sería en 1988 co seu primeiro álbum, Surfer Rosa co que moito máis negativas do que os seus primeiros traballos acadarían o éxito entre a crítica, mais non entre o público. debido á cuestionable calidade das súas composicións e Este LP, que contén himnos da banda como Gigantic ou ao estado de forma musical dos Pixies. Na actualidade Where is my mind? foi incluído en numerosas listas dos esta mítica banda continúa a dar concertos polo mundo mellores discos do ano polo seu son tremendamente cru adiante, e son seguidos por centos de miles de fans por e melódico ao mesmo tempo, e catapultou á fama non todo o mundo. só aos Pixies senón tamén ao seu produtor, Steve Albini. Máis tarde personaxes como Kurt Cobain ou Billy Corgan Samuel García de Smashing Pumpkins gabaron este disco, chegando o 2º Bach. A

65 OPINIÓN

E SI...? Nun país socialista non existen nin pobres nin ricos. Así o Cando chegue o segundo exame, os que antes estuda- din os que defenden o socialismo antes de implantalo. E ron moito decidirán non esforzarse tanto xa que a súa se probásemos na clase? verdadeira nota non aparecerá ao final porque quedará rebaixada ao facer a media. Para que haxa igualdade, todos os alumnos teñen que ter a mesma cualificación, de modo que a nota de cada un E os que estudaron pouco pensarán que non vale a pena dependerá da nota de todos os compañeiros. E a maneira estudar nada porque os que queren sacar nota esforza- de conseguilo é facendo unha media coas notas. Desta ranse para subir a media. A consecuencia parece segura: forma, todos recibirán a mesma puntuación. a media baixará; por exemplo a un 5. E os que sí estudaron quedarán insatisfeitos, mentras que os que non É de esperar que, para o primeiro exame coma sempre, estudaron nada sacarán unhas notas superiores ás que uns estudarán moito, outros menos e algúns non estu- merecía o seu exame. darán case nada. Para dar as notas, súmanse todas e di- Co último exame pasará o mesmo, de modo que a nota vídese o seu resultado entre o número de alumnos. Se a media será un 3 e, polo tanto, todos suspenderán. media é, por exemplo, dun 6’5, poderemos supor que os que estudaron moito non quedarán conformes porque a Ocorrería isto en clase hoxe? Que pensades? nota non reflicte o seu esforzo. En cambio, os que case Cristina Lago Salgado non estudaron sí que aplaudirán a idea. 1º Bach. B

O FUTURO DOS NOSOS SOÑOS Porén, os tempos cambiaron e moitos deses soños son arrebatados pola triste realidade que ás veces nos fan crer. Xa non nos determinamos polos nosos soños e debilidades, determiná- monos polo afán dun futuro predicido, cheo de prexuízos. Unha idea insegura do medo ao fracaso. Cando sabemos de sobra que a felicidade é todo menos o fracaso. É a realización. E non só dun mesmo, porque a felicidade que se ten enche a tódalas persoas do seu redor. Ben sabemos que calquera pre- fire unha doutora ou un doutor ama- ble e feliz co seu traballo a sentir que estorbamos na súa consulta. Cando eramos cativos tiñamos todo o tempo do mundo Pois ese afán imposto pola esperanza para soñar. Soñabamos con cousas inimaxinables, con de vivir mellor nun futuro é o que destrúe o noso presen- cousas que non existían e aínda así queriamos conseguir. te. E ás veces fainos escoller malos camiños, profesións Rachabamos con calquera límite que a imaxinación real erróneas, incitados a buscar un lugar mellor. Pero, que puidera poñernos. E soñabamos tamén co noso futuro, mellor lugar que onde un se sente realizado facendo o pensando a que dedicar a nosa vida. Tódolos nenos te- que lle gusta? mos un gran soño dende pequenos. Soño que constrúe a A meta de tódalas profesións debería ser a vocación polo base para as ideas de profesións vindeiras, indo cambian- ben da felicidade das persoas. do a medida que o noso pensamento o fai. En definitiva soñabamos con dedicar o noso tempo a ser felices, exer- Sofía Sánchez Patiño cendo a profesión que máis nos enchera. 4º Eso C

66 SOCIEDADE - CULTURA E OPINIÓN

A ERÓTICA DO PODER A PEQUENA ESCALA O título quizais vos leve a pensar nalgún político corrupto Considérome boa estudante, tanto no meu comporta- ou nalgún ditador afastado, pero non é ese o tema do que mento como nas miñas cualificacións (que de ningún xei- vou falar agora mesmo, en realidade, o meu obxectivo, to son extraordinarias), e por iso, creo que teño dereito é mostrar como cabe a posibilidade de vivir baixo unha a expresar a miña decepción polos contidos traballados “mini autocracia” na España democrática que suposta- e recollidos no temario, parécenme pobres (de aí a miña mente habitamos. insatisfacción). Máis concretamente, criticarei a falta de entusiasmo necesaria para explicar esta materia e a su- Comezarei falando da Ética (do grego ethos). Que é a Éti- perficialidade das análises que se fixeron da sociedade. ca? Cal é diferenza entre Ética e Moral? Non teño nin idea, Seguindo o temario estipulado, dedicámonos a copiar ese é o problema, que descoñezo a resposta. Preocúpame teoría e a repetila nun papel nunha pequena composición observar, que tras estudar durante case nove meses unha “libre”, aínda que non se permitían as historias polémicas materia que leva por nome “Educación Ético-Cívica”, eu ou truculentas, para evitar calquera tipo de confronta- non poida responder a esta cuestión, que ao meu pare- ción. Paréceme surrealista totalmente que nunha clase cer, é vital. Para min, a Ética, correspóndese cos valores de Ética non se poidan sacar temas polémicos ou que se que como animais da especie humana posuímos, é dicir, a afirmen cousas como que a censura é un mal necesario, nosa capacidade de reflexión (a razón) e conciencia, a mo- sobre todo tendo en conta que a Ética nace no interior de ral, é un conxunto de normas establecidas no seo dunha cada persoa froito da súa propia reflexión e elección. sociedade, son os valores que imos adquirindo durante o transcurso da vida influídos pola nosa cultura. A palabra A dicir verdade, a miña actitude este ano foi en efecto etoloxía (ciencia que estuda o comportamento animal), bastante negativa aínda que poida que se debese a que lémbrame bastante a que nós tratamos aquí. Hei de dicir, tentaran coartar a miña liberdade de expresión mandán- que aprendín algunhas cousas nesta materia, principal- dome calar e non interromper a clase. Todas estas cousas mente a ser peor persoa do que eu era antes, a ser máis que narro aquí, estas queixas (colectivas), foron expostas intolerante. na mesma clase, porén obtívose una rotunda negación, e a réplica de que nunha relación non é todo dar nin todo Fai un par de anos, escribín un artigo de opinión similar a tomar co que estou totalmente de acordo. E eu pregún- este, no que expoñía as vantaxes de estudar Educación tome, que se pode ofrecer cando unha materia non nos para a Cidadanía e os Dereitos Humanos (opinión que aporta nin ensina nada á parte de intransixencia e malos non cambiou en dous anos), por aquel entón, sentíame modos? escéptica e reticente ante as medidas educativas leva- das a cabo polo goberno do señor Raxoi (as cales sigo sen Como dicía nun principio o poder non é limpo, supoño que apoiar), non obstante, sentín certa tranquilidade ao saber o goberno pretende adoutrinarnos de xeito sutil, pou- que seguiriamos sendo formados para vivir en socieda- co a pouco, introducindo nas nosas mentes cantos de de coa materia de Ética, decidín darlle una oportunidade. opresión disfrazados de cantos de liberdade e progresis- Supuxen, que sería una especie de preludio aos estudos mo para así converternos en necios amestrados. Deste de Filosofía dos cursos seguintes a un nivel de 4º da modo, pensaremos que todas as cosas inxustas que fai E.S.O. Unha hora para debater e propor cuestións, ana- “papá estado” son polo noso ben, aínda que non sexamos lizar feitos, estudar o comportamento humano de forma capaces de entendelo por nós mesmos, e protestaremos práctica, e desenvolver a nosa capacidade de tolerancia e nas nosas casas sen atrevernos a manifestarnos nas rúas reflexión, mais, nada disto se fixo realidade, todo quedou e esixir que nos concedan o que é noso po medo a ser en borda teoría, inútil para a vida real e insatisfactoria detidos. para a miña curiosidade estudantil. En fin, penso que cun par de voltas, esta materia pode- Penso ademais, que modificar a planificación de estudos ría sernos de gran utilidade á hora de formarnos como constantemente, creando un sistema inestable e cam- persoas membros dunha sociedade , e tamén manter un biante é un auténtico despropósito moi improdutivo, sistema de estudos constante. tanto para os alumnos, futuros membros dunha sociedade, como para o propio goberno, pois tan só logrará un pobo constituído por cidadáns inconstantes e inseguros con moi diferentes formacións, fomentando o individua- Beatriz González Cobas lismo, que como todos sabemos, é un ingrediente nocivo 4º Eso A e pernicioso para o bo funcionamento da sociedade.

67 SOCIEDADE - ECONOMÍA

VISITA Á FACTORÍA CITROËN O día 12 de marzo algúns alumnos de 4º de ESO acom- ca e a importancia que tivo para Vigo, Galicia ou inclusive pañados de Marco Antonio Saborido, Carlos Encisa e José a nivel nacional. Hoxe en día esta fábrica dá emprego a Manuel Álvarez tivemos a oportunidade de gozar dunha uns 6900 colaboradores, fabrica 1736 vehículos ao día e xornada de portas abertas da factoría de Citroën de Vigo. constitúe un 23,3% da exportación de Galicia. Con isto houbo unha evolución total con respecto ao pasado que PSA Peugeot Citroën empeza a súa actividade en Vigo en se amosa de forma clara nesta gráfica. abril de 1958 co nome de Citroën Hispania, nuns antigos almacéns da aduana do porto que serviron de taller provi- sional durante os primeiros meses, antes de trasladarse á actual infraestrutura de Balaídos. O cadro de persoal inicial roldaba o centenar de traballadores. Dende o principio, a actividade estivo intimamente ligada ao Porto de Vigo: a boa conexión marítima da cidade e a existencia da Zona Franca foron os dous factores determinantes para que a marca de coches francesa decidira ubicar esta fá- brica en Vigo. Dende o inicio todo foi produtivo e evolutivo, xa que en 1975 Peugeot adquire a meirande parte do capital de Ci- Actualmente o centro de Vigo produce seis modelos di- troën dando lugar ao grupo PSA que fai que as factorías ferentes: Citroën C4 Picasso, Grand C4 Picasso, Berlingo fabriquen indistintamente modelos das dúas marcas; e C-Élysée, e os Peugeot Partner e 301. Aínda que ó longo en consecuencia, en 1977 fabrícase en Vigo o primeiro da historia tamén se produciron outros coma o Citroën vehículo da marca Peugeot, o 504. Máis adiante, a dé- AZU (1958-1970), o Citroën Dynam (1967-1977), o Citroën cada dos 80 está caracterizada pola modernización da AYU (1977-1987), OU O Citroën C15 (1984-2005). planta (implántanse os robots). Na actualidade, neste contexto mundial da crise económica, o Centro de Vigo A produción desta fábrica constitúe un 32% da mercancía de PSA Peugeot Citroën é un modelo a seguir por todas que se move na zona, sendo un dos primeiros Portos de as demais fábricas de automóbiles por ser unha fábrica España en tráfico. Da súa produción total un 85% destí- robotizada, con grandes resultados e cunha gran visión nase á exportación, distribuíndose a un total de 90 países de futuro. diferentes en todo o mundo. Aínda así, a Unión Europea é o centro dos seus negocios, destacando Francia, Gran Bretaña e Alemaña. Por outra banda, unha fábrica tan grande con tanto uso de materiais, necesita outras empresas de onde obtelos, polo que detrás deste traballo tamén hai moitos outros para elaborar pezas, pinturas, etc. que se agrupan no Cluster de Empresas de Automoción de Galicia (CEAGA). Algo que nos chamou a atención foi a experiencia laboral que nos contou unha monitora mostrando a integración Fábrica por fóra das mulleres neste tipo de traballos. Cumprindo co seu compromiso coa igualdade, nos últimos anos o Centro Cando chegamos distribuíronnos o material de seguri- desenvolveu diversas iniciativas que fomentan a incorpo- dade necesario para acceder ás instalacións: unha bata ración da muller no ámbito laboral. A presenza feminina branca de usar e tirar; chaleco reflectinte de cor laranxa, no Centro incrementouse de forma constante desde que para diferenciarnos do cadro de persoal de traballadores; en 1997 se puxo en marcha a quenda de noite. Actual- unhas punteiras metálicas para evitar lesións nos pés, e mente, o sexo feminino representa un 16% do cadro de unhas gafas para protexernos das chispas. Antes de ir vi- persoal. E o 30% das contratacións realizadas en 2011 fo- sitar as naves reuníronnos nunha sala na que nos falaron ron mulleres. de diversas cousas: Ao rematar esta charla, marchamos con Lorena, unha En primeiro lugar, da evolución de produción da súa fábri- guía que nos acompañou pola visita ás diferentes naves.

68 SOCIEDADE - ECONOMÍA

O primeiro destes talleres foi o de embutición, nel a chapa está enrolada en grandes bobinas e transfórmase nas diferentes pezas que compoñerán a carrozaría do vehí- culo. A seguinte nave foi a de ferraxe, onde se unen as pezas de chapa mediante soldadura láser ou por puntos eléctricos, para dar forma á estrutura do automóbil; este é o sector máis automatizado do centro. Por último, visi- tamos o taller de montaxe, encargado de ensamblar as pezas e dar os últimos acabados ao coche; esta nave é na que se concentra a maioría de empregados do centro, aínda que as tarefas están moi automatizadas para facilitar o seu traballo. Hai pouco saíu da fábrica a unidade número 12 millóns, este dato corrobora a gran importancia desta factoría para Galicia. Por tanto, a oportunidade de visitala foi unha moi boa experiencia. Julia Álvarez Antía Carrillo Clara García Lucía Méndez 4ºEso B

69 GASTRONOMÍA

RECUPERACIÓN DE PRODUTOS AUTÓCTONOS INTRODUCIÓN Despois de moitos anos de abandono de varios produtos autóctonos, pouco a pouco van xurdindo en distintos puntos de Galicia, xente que de maneira individual e por iniciativa propia empeza a recuperar produtos xa esque- cidos. A medida que estes produtos se están a recuperar, veñen a valorarse no consumo os produtos hortofrutíco- las e ecolóxicos. Así, pouco a pouco, vai aumentando a demanda en distintos puntos de Galicia ata chegar á realidade actual na que participan cooperativas, cociñeiros, institucións públicas etc. Estes produtos, a diferenza dos industriais, aportan esencias autóctonas: sabores, fra- gancias, texturas xa esquecidas no maxin colectivo. GUISANTE LÁGRIMA As especies cultivadas apareceron pouco despois do trigo Principais produtos recuperados: e da cebada polo que se supón que xa se cultivaban cara o 7800 A.C. e no ano 2000 AC. o seu cultivo xa sería estendido por Europa. A súa reprodución é no hemisferio norte por semente, en febreiro ou marzo. O seu cultivo require una terra solta e lixeira e necesita una exposición solleira e soporta riscos frecuentes. O guisante lágrima é un produto que garda moitas peculiaridades e é coñecido como “caviar vexetal” polo codiciado que é, no que o converte a súa corta e limitada tempada pois só podemos gozalo unhas tres semanas ao ano xa que o seu punto óptimo de consumición é cando o gran ten TOMATE NEGRO DE SANTIAGO forma de lágrima porque aínda non está maduro de todo Esta é unha variedade de tomate vermello verdoso que (de aí o seu nome). case se perde e agora foi recuperado polo CIAM(Centro de Tamén é coñecido co nome de “rocío da alba” porque ou- Investigacións Agrarias de Mabegondo). tra das súas peculiaridades é a súa recolección. É funda- A cooperativa O Val está facendo un verdadeiro esforzo mental identificar o punto idóneo de maduración en cada para tentar que esta variedade de tomate entre de novo vaíña e recolectalo á alba, antes de que o sol quente os no mercado e que sexa o consumidor o que decide se o grans. De aí o seu disparatado prezo. tomate negro de Santiago pode competir cos kumato e A súa pel é fina, crocante, chea de azucre e zume e isto fai raf que se puxeron de moda ultimamente. que sexa moi interesante o seu consumo de forma crúa ou case crúa. PEMENTO DO COUTO Este pemento toma o seu nome do mosteiro de San GALIÑA DE MOS Martiño de Xuvia, situado na parroquia de O Couto no É unha das razas de galiña máis antigas da Península concello de Narón (A Coruña). Este froito é da especie Ibérica e ten a súa orixe en Galiza. Toma o seu nome da “capsicum annum L.”. Caracterízase por ter unha cor ver- parroquia de Mos no concello lugués de Castro de Rei. É de escura de pouco brillo, cunha carne de textura fina. A unha ave de forma redondeada, peito amplo e unha gran súa peculiaridade máis destacada é que non pican debi- abundancia de masas musculares en todo o corpo, polo do á ausencia da capsaicina (composto químico) e por iso tanto soporta ben as condicións do inverno. Ten unha cada vez aprécianos máis os consumidores e profesionais cresta en forma de guisante, pequena e con tres filas de da hostalería. Estes pementos envásanos en O Couto e papilas. podémolos encontrar nos supermercados. Son comercia- lizados a través da Cooperativa O Val e contan con Indica- A produción de ovos é moi abundante (116 ovos ao ano), ción Xeográfica Protexida (IXP). polo que o seu crecemento é lento. Encóntrase en perigo

70 GASTRONOMÍA de extinción aínda que o número de exemplares aumen- RECUPERACIÓN DE RAZAS VACÚAS AUTÓC- tan considerablemente cada ano. TONAS A Asociación de Agricultores da Raza da Galiña de Mos A Rubia galega non é a única raza autóctona, a orixe de (AVIMOS) levaron a cabo o programa de recuperación ou pureza conta con outras cinco que están en perigo de ex- conservación da raza. O Ministerio de Agricultura inclúea tinción: a Cachena, a Frieiresa, a Limiá e a Vianesa. Estas no Catálogo Oficial de Razas como a primeira raza autóc- cinco razas autóctonas galegas contan cunha protección tona de protección especial. Ao ser autóctona está adap- pola parte da Administración autonómica, ao igual que a tada ao clima e ás enfermidades propias da súa contorna. ovella galega, o porco celta e a galiña de Mos, que tamén É moi poñedora, proporciona descendencia estable e ten corren risco de desaparecer. Para evitalo a Consellería de pouca graxa. Medio Rural conta co Centro de Recursos Zooxenéticos onde se cría e mellora xeneticamente este tipo de gando para recuperar esta cabana de estirpes milenarias que co- PORCO CELTA mezaron a desaparecer nos anos 60. O porco celta é unha raza que pertence a un tronco común con centroeuropa e norte da Península. Só quedaban al- A Cachena considérase a raza vacúa máis pequena do gúns explemplares das súas tres variedades: a carballiñe- mundo, seguida da Vianesa, e a niveis máis baixos a sa, a santiaguesa e a barcina. A recuperación empezou por Frieiresa e a Limiá. ordenar os exemplares e facer cruces entre os mellores. As vantaxes destas razas autóctonas son que os gandei- A Asociación de Criadores de Gando Porcino Celta levou a ros comezan a redescubrir a súa gran adaptación ao me- cabo a súa recuperación. dio no que viven e o feito de que sufriron un proceso de Hoxe hai explotación destes animais, que viven todo o selección natural que lles axudan a previr enfermidades ano ao aire libre. Son porcos fortes,duros e aproveitan os e facer fronte a riscos climáticos. O seu proceso de pro- recursos do monte galego e está comercializado no mer- dución responde ás características da gandeiría ecolóxica: cado galego que absorbe toda a produción. Ten un prezo crianza ao aire libre, produción extensiva, alimentación algo superior ao porco industrial como consecuencia do natural e ausencia de factores estresantes. tempo de crianza que é maior, pero a carne ten calidades A carne destas razas comézase a coñecer e vai sendo co- superiores máis saborosa, máis sa... mercializada, pero en tendas pequenas especializadas na Aliméntase no monte aproveitando os recursos infrautili- alimentación. zados polo que axudou a previr os incendios e dar postos de traballo no rural, o que vén a incrementar os beneficios da recuperación de razas autóctonas. Este porco estivo Camila Friedman García a piques de desaparecer desprazado por outras razas de Leticia Pena Martínez fóra que ofrecían máis rendemento e desenvolvemento Andrea Cabanas Ayala máis rapido. 1º Bach. C

71 ACTUALIDADE

“A NOSA VIDA EN POSITIVO” II. ENTREVISTA A JAVIER URRA. Defensor do menor da Comunidade de Madrid, posto que mantivo ata 2001. Foi chamado como experto polo Con- greso e o Senado do noso país, así como representou a España en foros internacionais, como Nacións Unidas e o Parlamento Europeo. Foi Presidente da Rede Europea de Defensores do Menor (1999-2001). A modo de crónica podemos comentarvos que a chegada de Javier Urra a Santiago levantou moita expectación e que, xa na porta do Centro Sociocultural do Barrio de Fontiñas, esperaban os periodistas de varios xornais e de diversas cadeas de radio e televisión coma a Radiotelevi- sión Española e Galega entre outras. Aínda que de tódolos periodistas, os do noso instituto fomos os únicos que puidemos entrar ao acto, pois estaba especialmente dirixido ao alumnado de ESO do instituto e de 6º de primaria dos colexios de Fontiñas e Monte dos Postes. O conferenciante foi presentado pola Concelleira de Ser- vizos Sociais, María Corral e o noso director Marío Díaz. Javier Urra comezou falando de anécdotas da súa infancia condicionada polo feito de ser fillo único e de ter estuda- do nun colexio relixioso masculino. Fixo fincapé en experiencias como o traballo con discapacitados que foi para el fonte da que extraer ensinanzas vitais esenciais.

Tras o éxito do ano pasado, volveron ao barrio de Fontiñas as xornadas “A nosa vida en positivo”, dedicadas a abordar posibles situacións de vulnerabilidade social dos adolescentes e da mocidade e xeral1. O noso centro participa na organización das mesmas, como membro activo da rede comunitaria socioeducativa do barrio. O equipo de xornalistas do IES (taller de TV e revista Xeada) estivo alí. Nesta ocasión, contamos coa presenza dun gran experto neste campo, como é Javier Urra quen ofreceu dúas sesións da conferencia titulada Ser joven hoy, o día 21 de Abril. A primeira, no Centro Sociocultural de Fontiñas pola mañá, e a segunda, no Pazo de Congresos pola tarde, cunha gran afluencia de público, polo interese que esperta sempre a súa presenza. No seu discurso enviounos unha forte mensaxe filosófica, Javier Urra Portillo (Estela, Navarra 1957) é Psicólogo Fo- baseada no espírito de superación e na procura da segu- rense da Fiscalía do Tribunal Superior de Xustiza e Xulga- ridade nun mesmo, ignorando situacións de presión de dos de Menores de Madrid (en excedencia voluntaria). É grupo como as que propician o bullying, así coma tamén, ademais doutor en Psicoloxía coa especialidade de Psico- na necesidade de establecer pequenos obxectivos na vida loxía Clínica. Pedagogo Terapeuta. Psicólogo especialista sen exceder os límites da nosa ambición e tendo sempre en Psicoterapia. Presidente da Asociación Iberoamericana en conta as nosas posibilidades. de Psicoloxía Xurídica. Experiencia docente en varias Uni- versidades. Durante anos traballou con mozos con con- Tras esta intervención inspiradora chegou a quenda das dutas asociais no Centro Piloto Nacional de Reforma de preguntas dos rapaces, que nalgúns casos chegaron a Cuenca. Saltou á escea pública cando en 1996 foi nomeado sorprender ao psicólogo. Outras delas, foron motivadas por situacións dramáticas recentes como o caso do piloto suicida ou o triste suceso do alumno de trece anos que 1 Información do proxecto completo en http://www.compostelaintegra.org/ media.local.com/multimedia/imxd/albumes/docs/1428578522PROXECTO_ matou a un profesor do seu centro en Cataluña. DEFINITIVO.pdf

72 ACTUALIDADE

A continuación, presentamos algunhas das preguntas que lle fixemos durante a entrevista: 1. Cales son as claves dunha boa comunicación entre pais e fillos? Un, quererse; dous dedicarse tempo; tres, escoitar; catro empregar un sorriso; e quinto, os pais temos que pensar que tampouco somos uns superpais e sacar tempo para facer algunha actividade tranquila como pasear todos xuntos. E logo desculpar os erros e o ner- viosismo que ás veces teñen os pais e os fillos. 2. Que influenza teñen os medios de comunicación no comportamento das nenas e dos nenos? Pois máis do que nos parece, para os rapaces e para os adultos. A proba é que a publicidade funciona, se non funcionase, non se gastarían tantos cartos nela. A maioría da xente di: ”iso a min non me afecta” pero, logo ti ves unha cousa e mércala porque a viches na tele e dáselle moita credibilidade e veracidade. Inflúe máis do que parece. 3. Por que pensa que se debe revisar a chamada lei do menor? Eu penso que é unha moi boa lei, pero é do ano 2000 e temos un gran problema cos rapaces que cometen feitos moi graves e que están na franxa inferior a 14 anos, e claro, que un rapaz como o de onte non poida ser xulgado, a sociedade se rebela contra isto. Non só pola vítima, senón polo crapaz que así sabería que si 4. En que consistía o seu traballo como defensor do hai unha resposta xurídica para homicidios, violacións menor da comunidade de Madrid? (que son pouquísimos). E teriamos que plantexarmos cambios tamén para os multirreincidentes, por exem- Un traballo moi bonito. Un, escoitar aos rapaces. Dous, plo en pequenos roubos, porque un rapaz que rouba tó- sacar materiais para os propios nenos. Tres, facer es- dolos días nun centro comercial pode chegar a crer que tudos e investigacións: ver os toros afecta aos nenos?, como non se lle castiga, non pasa nada. Dubidamos de as familias homosexuais deben adoptar?. Participar na se hai que sancionar ou intentar educar. Pero ás veces, lexislación. Estar cos políticos para que prime o interese os pais dos nenos aos que hai que educar non abren a do menor… un traballo amplísimo o sexa defender aos porta aos traballadores sociais pero si o farían por orde nenos.Por exemplo, dicir ó ministro de Sanidade que xudicial. Ese é o gran debate. un neno pequeno non pode estar nun psiquiátrico de adultos. Defender aos rapaces, ás veces fai que teñas inimigos para o resto da vida, pero paga a pena. 5. Por último, pode darnos algún consello para ser mozo hoxe? Ter ilusión. Iso é importante cando se ten 90 anos, 50, 13, … Eu diría, prioriza na vida. Non te deixes atordar por tantas mensaxes. Averigua que é o esencial na túa vida, con quen queres estar, que transmites. Pide á vida o que a vida pode dar, non lle pidas máis porque fra- casarás e desde logo, ponlle un sorriso. Se creativo ou goza do que dá a natureza e do que fai o ser humano.

Martinho Cacheda Rodríguez María Carballido Cerqueiro Pablo Castro del Río 2º Eso A

73 ACTUALIDADE

TERROR EN VENEZUELA cias da ditadura venezolana. E é así; en Caracas o 30 de decembro do ano pasado, un primo meu, residente en Venezuela foi asasinado,recibindo un disparo no peito. O único motivo que tiña o asasino para matalo era roubarlle unas bolsas de compra e qui- tarlle a moto na que se desprazaba. O máis triste é que tanto a policía como a xustiza miraron para outro lado. Isto é o día a día dun país onde un simple envoltorio de papel hixiénico pode ser máis valioso cá propia vida dunha persoa. A policía e a xustiza están ao mandado do goberno, non son máis que“monicreques” que obedecen ao Sr Maduro. Venezuela, unha “república democrática” onde a demo- O xefe da oposición está no cárcere, así cracia non é máis que una palabra que encobre o fascis- como tamén outros mandatarios públicos elixidos demo- mo; un país que sofre as consecuencias de estar baixo o craticamente polo pobo - alcaldes, etc- por orde do propio mandato dun ditador, o Sr Nicolás Maduro, que asume na Maduro, pois este cambia leis e o que faga falta ao seu súa persoa os tres poderes -lexislativo, executivo e xudi- propio antollo. cial- propio de toda ditadura. Téñome preguntado, que podo facer eu para denunciar Numerosas foron as protestas e numerosos foron os a morte do meu primo?, como poder plasmar que a súa mortos, consecuencia desas protestas, cuxo único “pe- norte só serviu para deixar uns fillos orfos, uns pais sen o cado” era exercer a liberdade de manifestarse contra os seu único fillo, en fin……unha familia desfeita; non podo cada vez máis inxustos abusos que sufría e sofre a po- facer outra cousa que escribir estas notas na súa lem- boación. branza. Carlos Pérez Olleros Nunca pensei que eu estando ao outro lado do “charco” Borja Márquez Pérez puidera sufrir dunha maneira moi preta as consecuen- 1º Bach. C

74 DEPORTE

HISTORIA DO BALONCESTO encargado do colexio unhas caixas de 50 cm. de lonxitude pero o único que lle conseguiu foron unhas canastras de melocotóns, que mandou colgar nas varandas da galería superior que rodeaba o ximnasio, a unha altura de 3,05 metros do chan. O nome basketball (baloncesto) xurdiu a partir de entón, pois a palabra «basketball» é unha palabra composta en inglés que define o obxectivo deste deporte: introducir a pelota dentro dunha cesta. Os alumnos da Universidade de Springfield difundiron o Baloncesto por todo o mundo. Pero a nivel europeo foron, principalmente, os soldados estadounidenses que participaron na Segunda Guerra Mundial, quen o deron a coñe- cer practicándoo nos seus momentos de lecer. O baloncesto foi deporte de exhibición nos Xogos Olímpi- cos de Ámsterdam en 1928 e no dos Anxos en 1932. Pero nos de Berlín en 1936 xa foi incorporado ao programa oficial olímpico. O baloncesto feminino non foi olímpico ata os Xogos de Montreal, en 1976. Actualmente, os distintos estudos que valoran os de- Aínda que existen precedentes do baloncesto nos Países portes máis practicados do mundo, sitúan o baloncesto Baixos e ata se cre que xa se practicaba algo parecido en entre o segundo e o cuarto deporte máis practicado do culturas antigas como a Maia ou a Inca, a creación do ba- mundo, cuns 400 millóns de practicantes. loncesto como hoxe o coñecemos non se deu ata a era moderna. Na Universidade de YMCA en Massachusetts, Xavier Fernández Castro, onde se estudaba a carreira de Educación Física e se im- Cristian Mallo Freire partían cursos de atletismo, rugby, ciclismo e ximnasia, 4º Eso C buscaban unha actividade deportiva que puidese realizar- se durante o inverno. Como resposta a esta necesidade naceu o baloncesto e é así como empezou a súa historia. En 1891 asignáronlle ao profesor James Naismith (profesor de Educación Física da Universidade de Springfield, Masachusetts) a misión de idear un deporte que puidese ser practicado baixo teito, pois a causa do frío inverno nesa zona, era difícil realizar actividades ao aire libre. Nas actividades deportivas que se practicaban na época (rugby, fútbol, béisbol...) predominaba a forza ou o contacto físico. Naismith analizou cada unha das distintas actividades deportivas que coñecía e pensou en crear un deporte de equipo, suficientemente activo, que requirise máis destreza que forza e que non tivese moito contacto físico. O profesor recordou un antigo xogo da súa infancia denominado «duck on a rock» (O pato sobre unha rocha), que consistía en intentar alcanzar un obxecto colocado sobre unha rocha lanzándolle unha pedra. Neste xogo inspirouse e redactou once normas dun xogo que hoxe é coñecido como Baloncesto. Naismith pediu ao

75 DEPORTE

MOTOCROSS – ESTILO LIBRE

O estilo libre en motocross (ou FMX) consiste nunha o piloto pasa unha das pernas ao outro lado da moto, novidosa maneira de andar en moto de cross, na que o o backflip candy bar, na que o piloto saca unha perna obxectivo é saltar unha rampa e realizar acrobacias no por riba do guiador, o backflip fender kiss, que consiste aire, a uns 10 metros de altura aproximadamente, e 22- en acercar a cabeza ao paralamas dianteiro durante a 24 metros de lonxitude. rotación, backflip no foot, que consiste en soltar ambos pés das estribeiras durante a rotación, e unha gran Estas acrobacias foron mellorando notablemente ao lon- variedade de mesturas deste truco con outros. go do tempo, xa que nos seus inicios, os participantes li- mitábanse a mover os brazos e as pernas no aire. Pouco •Cliffhanger: o piloto coloca os pés debaixo do guiador a pouco foron conseguindo facer sobre as motos trucos e solta as mans, colocándose de pé sobre a moto. que previamente se fixeran sobre bicicletas. A primeira •Cordova: o piloto, coas dúas mans no guiador, coloca viravolta atrás, por exemplo, conseguiuse no ano 1993, os pés debaixo deste e arquea o corpo cara atrás. por Bob Kohl. •Dead body: neste truco, o piloto comeza coas dúas No 2001 chegou a revolución deste deporte, nos EUA. Os mans no guiador, saca ambas pernas por riba deste primeiros pilotos e pioneiros son Travis Pastrana, Nate para despois estirar o corpo enteiro deixándoo para- Adams, Brian Deegan, Ronnie Renner e Kyle Loza, entre lelo á moto. Ten máis modalidades, coma o dead body outros, que foron os que comezaron a probar os trucos indy, na que o piloto cruza as pernas unha vez estirado, en motos de cross no lugar de bicicletas. Posteriormente ou o dead body shaolin, na que o piloto coloca as per- chegou a España, e, a partir de aí, expandiríase por todo nas en forma de V. o mundo. •Fred Flinstone: nesta impresionante acrobacia, o pi- Como consecuencia, tamén xurdiron campionatos desta loto pasa ambas pernas a un lado da moto, solta as disciplina, e entre os máis coñecidos (a nivel mundial) mans e imita coas pernas o movemento de correr. Re- atópanse os X games, os X-Fighters, que se realizan en cibe o nome do famoso personaxe (Pedro Picapedra ) estadios máis ou menos circulares, comunmente cerca pola súa semellanza co personaxe. Tamén se coñece da noite, e no centro destes hai a rampa que toman as como Sidewinder. motos para que os pilotos poidan realizar as acrobacias. •Hart attack: consiste en colocar o corpo en vertical Desde as súas orixes, foron aparecendo novos trucos, en- boca abaixo, cunha man no guiador e outra no asento. tre os cales se atopan: Se se realiza mirando cara atrás, recibe o nome de Hart •Backflip: consiste nunha rotación de 360º cara atrás. attack “look back”. Dá lugar tamén ao Helicopter, no Ten algunhas variantes coma o backflip cancan, na que que o piloto cruza as pernas.

76 DEPORTE

•Heelclicker: consiste en pasar ambas pernas por fóra soltar os pés das estribeiras e, coas mans no guiador, dos brazos e chocar os talóns. colocar o corpo paralelo á moto. Dá lugar a unha gran variedade de modalidades. •Holyman: este truco, tamén impresionante, consiste en soltarse completamente da moto, e colocarse en •Turndown: consiste en xirar a moto para un lado o paralelo a esta, para despois volverse a agarrar. máximo posible e, acto seguido, colocala na posición orixinal, xirando ao lado contrario. •Kiss of death: este truco, cuxo nome traducido é ‘bico da morte’, consiste en colocar o corpo o máis verti- Hai moitísimos máis trucos, e moitas modalidades dos calmente posible coa cabeza apoiada no gardalamas xa nomeados, como facer eses mesmos cunha man soa. dianteiro. Dá lugar ás modalidades Kiss of death indy, Ademais, tamén se fai algún no momento de aterrar, que consiste en cruzar as pernas, e ao Kiss of death coma unha aterraxe sen mans. scorpion, que consiste en inclinar as pernas cara atrás, A puntuación final dos pilotos vai determinada segundo imitando a forma dun escorpión. a novidade, complexidade, variedade e extensión, e rea- •Lazy boy: consiste en tombarse sobre a moto, boca lízanse varios saltos nunha mesma competición, sendo arriba, estirando as mans. a puntuación final unha media da obtida en cada salto. •Nacnac: algúns consideran este truco a orixe do FMX. Este deporte, aínda que cada vez máis, non é moi popular Consiste en pasar unha perna ao outro lado da moto, en España, pero é realmente sorprendente os trucos que por detrás da outra. se poden chegar a realizar. É certo que é perigoso, aínda que iso tamén lle dá o toque de adrenalina e de euforia •Ruler: o piloto, con ambas mans no guiador, coloca a que se vive nos estadios de FMX. moto e o corpo en vertical, para formar así unha recta. •Superman: dos máis famosos, este truco consiste en Imaxes dalgúns dos trucos:

Cordova Helicopter Lazy Boy Ruler

Backflip Ruler Holyman

Claudia Méndez Ferreiro 2º Bach. A

77 SOCIEDADE - OCIO

O TURISMO

O turismo resulta un sector moi importante na economía 14 Navarra 228.338 de moitos países, obtendo así unha parte importante dos seus ingresos. España non é unha excepción. O noso é 15 Estremadura 162.710 un país moi turístico grazas á súa grande oferta, tanto 16 Castela A-Mancha 157.015 de praia coma polo seu gran patrimonio artístico e a variedade de ofertas gastronómicas. Ademais é unha das 17 A Rioxa 54.673 nacións máis ricas en patrimonio cultural do mundo. Ademais, en España danse distintos tipos de turismo, O noso país recibe un gran número de turistas estranxei- entre os cales cabe destacar: ros cada ano, ocupando o terceiro lugar con 60,6 millóns de turistas en 2013, tan só por detrás de Estados Unidos • Turismo de descanso, sol e praia, dáse en zonas con ou de Francia, segundo o informe de 2014 da Organiza- boas temperaturas e xeralmente soleadas, destacan- ción Mundial do Turismo. do en España a zona mediterránea, pero tamén as Illas Pero España non resulta unicamente atractiva para os Canarias e Baleares, caracterizadas ambas as dúas polo turistas estranxeiros,senón que son moitos os que elixen seu clima estable e cálido durante todo o ano. un destino nacional para irse de vacacións. A maior parte de turistas estranxeiros proveñen de países europeos, de feito no último ano o 93,04% dos turistas veñen de Europa, o 3,27% de América e o 3,69% restante do resto do mundo. Así mesmo, dentro de Europa tamén hai unha serie de países dos que proceden una importante parte de turistas, por exemplo, no ano 2012 o 55,38% do turismo estranxeiro en España era orixinario de tan só tres países: • Alemaña • Francia • Reino Unido Cala Galdana, Menorca No noso territorio as comunidades autónomas que reciben maior afluencia de turistas son Cataluña, seguida • Turismo de aventura, resulta unha alternativa ao tudos dous arquipélagos, Canarias en primeiro lugar e tras rismo tradicional.Este implica a exploración ou a viaxe el Baleares. a áreas remotas, onde o viaxeiro pode esperar o inespe- Número de turistas por Comunidade Autónoma rado. Está moi relacionado coas actividades ao aire libre (ano 2013) e os deportes de aventura. Para este tipo de turismo son necesarias unhas mínimas condicións físicas, pero Posición Comunidade Autónoma Número de turistas tamén o equipamento axeitado que se requira. Dentro 1 Cataluña 15.588.203 deste tipo de turismo destacan algúns deportes como 2 Illas Baleares 11.111.328 rafting especialmente popular no verán, escalada ou tamén barranquismo . En Galicia temos a posibilidade 3 Illas Canarias 10.632.679 destas prácticas, como exemplos en puntos do río Miño 4 Andalucía 7.880.090 e Sil e tamén no Ulla e o Xallas. O Surf que se practica 5 Valencia 5.971.523 todo ano na praia de Pantín (Valdoviño) na Costa Norte ou na praia da Lanzada e Foxos no concello de Sanxenxo. 6 Comunidade de Madrid 4.224.986 • O sendeirismo: Ten varios roteiros en Galicia, pero un 7 País Vasco 1.466.382 itinerario espectacular ( preto do albergue turístico 8 Castela e León 905.942 de Quiroga) está no Courel, é o do río Carballido, que despois da confluencia do regato do Val ten dezanove 9 Galicia 853.225 saltos de auga, o último cun desnivel de 30 metros e 10 Murcia 620.920 que forma a fervenza da Pedreira. Outro atractivo des- 11 Cantabria 310.669 te río é a súa tonalidade avermellada pola abundancia de ferro na zona. A partir de maio deste ano o Concello 12 Aragón 259.615 organizará percorridos guiados. (Información da Voz de 13 Asturias 232.745 Galicia do 17 de marzo do 2015).

78 SOCIEDADE - OCIO

Sendeirismo polos Pirineos Praia das Catedrais

• Turismo cultural, corresponde ás viaxes que se realizan • Turismo de cemiterios ou Necroturismo, pese a que co desexo de poñerse en contacto con outras culturas e pode resultar estraño e mesmo sorprendente, este coñecer máis da súa identidade.Este tipo de turismo re- tipo de turismo fai uns anos impensable, é agora una sulta moi amplo cunha gran variedade dispoñible. Está realidade. Destinado a persoas curiosas ten certa tra- ligado á visita de museos ben de arte clásica como é dición en Europa pese á súa chegada tardía a España. o caso do Museo do Prado, museo da capital españo- Este tipo de turismo valora os cemiterios como espazos la, de pintura, un dos máis importantes e visitados do urbanos ligados á historia e cultura da cidade. No noso mundo, con importantes exposicións de pintores coma país arredor de 20 cemiterios foron declarados lugares Goya(artista español do S.XIX), pero tamén de museos de interese turístico. de arte contemporánea, destacado o Guggenheim coma Ademais, en Europa no ano 2010 foi recoñecida, polo o museo por excelencia nesta categoría en España. Ta- Consello europeo, a “Ruta Europea de Cemiterios”. Esta mén aínda que non teñen tanta relevancia, cada vez son ruta está formada por 63 camposantos localizados en máis os turistas que acoden a museos máis particulares 50 cidades de 20 países. Como exemplos en Galicia como poden ser os museos de cera, contando en Espa- existe un cemiterio famoso pola súa arquitectura e polo ña con dous un en Madrid e outro en Barcelona. seu aspecto multicolor , o cemiterio de Dumbría, e o cemiterio do arquitecto galego César Portela en Fisterra consistente en doce cubos dispersos por una ladeira fronte ao mar.

Museo do Prado, Madrid Cemiterio de Highgate, en Londres E podemos incluír aquí a Mesquita de Córdoba, que representa o período histórico no cal estiveron os Árabes • Turismo histórico, este tipo de turismo está intima- en España. mente ligado ao anterior, mesmo podemos chegar a Por outra banda destaca en Galicia a Praia das Catedrais, consideralo coma un único tipo de turismo. Este é aquel un lugar moi visitado cada ano cuxa rareza faino un lu- que se realiza naquelas zonas cuxo principal atractivo gar sen dubida espectacular e único, a Domus ou tamén é o seu valor histórico. Un exemplo moi claro é Santia- a Torre de Hércules na Coruña entre outros exemplos. go de Compostela cun importante patrimonio histórico Sen dubida resulta moi difícil facer una selección debido dentro do cal se inclúe a propia Catedral de Santiago e a gran riqueza cultural de España, e de Galicia. os seus arredores.

79 SOCIEDADE - OCIO

• Turismo relixioso, a diferenza dos anteriores, as per- España é un lugar moi coñecido a nivel mundial pola súa soas que optan por este tipo de turismo fano na maioría gastronomía, por iso resulta difícil seleccionar un único dos casos movidos pola súa fe. En España, sen dúbi- lugar que destaque sobre o resto. Por exemplo, Galicia da, o lugar de referencia a nivel relixioso é Santiago de é moi coñecida a nivel gastronómico polo seu marisco Compostela, de aí que a súa ruta o Camiño de Santiago de alta calidade, un grande atractivo para turistas que sexa coñecida a nivel mundial, e elixida cada ano por un se decantan pola nosa terra.Trescentas festas ao ano maior número de turistas. exaltan produtos das nosas costas e da nosa terra., son visitados os mercados de abastos por moitos turistas, convócanse rutas de tapas e hai un interese pola dieta atlántica.Tamén é sobradamente coñecida a paella va- lenciá, noutras zonas peixiños fritidos, famosos grazas á calidade do peixe.

Polbo á feira

Catedral de Santiago de Compostela

Tamén é moi coñecida e prestixiosa a Semana Santa de diferentes cidades andaluzas como Sevilla, na que se vive esta dunha forma especial.

Percebes da costa galega

• Enoturismo ou “turismo do viño”, este turismo resulta moi atractivo especialmente para os estranxeiros debido a gran selección de viños que hai en España de alta Semana Santa en Sevilla calidade sendo o país por excelencia neste apartado. Aquí no noso país destacan distintas zonas como A • Turismo gastronómico,quizais menos coñecido, este Rioxa ou a Ribeira do Douro.Somontano e os famosos turismo está reservado a aqueles que desexen deleitar o viños andaluces. Pero temos que salientar o viños ga- padal e coñecer os pratos típicos das diferentes rexións. legos que son cada vez máis recoñecidos pola súa ca-

80 SOCIEDADE - OCIO

lidade con cinco rutas coa súa DO: Monterrei, Ribeiro, na maioría dos casos a asistencia a un evento depor- Ribeira Sacra, Valdeorras e ante todos Rías Baixas co tivo. Sen dúbida un dos deportes que máis beneficios seu especial viño albariño coñecido en todo o mundo. reporta neste sentido é o futbol que consegue mobilizar grandes masas de afeccionados non só cada fin de Centros turísticos como museos etnográficos, adegas , semana coincidindo coa xornada de liga,senón tamén vinotecas son visitadas por milleiros de persoas. cando hai algún evento excepcional (Copa do mundo, Eurocopa...).

Afeccionados da selección española de futbol

• Turismo de eventos, é aquel relacionado con diferentes • Turismo de “borracheira”, este tipo de turismo xur- eventos que se producen cada ano, ben sexan concertos diu recentemente en España principalmente na costa de música rock ou pop coma de música clásica, tamén Mediterránea, cunha gran presenza en lugares como conferencias e congresos ou mesmo entregas de pre- Mallorca ou Salou destacando Magaluz por enriba dos mios. En Galicia eventos como o festival de Ortigueira demais lugares. É un turismo especialmente practicado de música celta concentra o mundo do folk ou A feira por mozos. Malia que este turismo adoita ser elixido por musical Womex (The World Music Expo) que o ano pa- persoas con boa situación económica, polo que reporta sado concentrou música étnica internacional, ou o Fo- importantes beneficios, tamén é certo que supón un rum gastronómico, Congresos internacionais etc. desprestixio para a zona xa que, na maioría dos casos, o que en principio é un turismo que busca lugares de festa remata por dexenerar debido ás grandes cantidades de drogas e alcohol consumidas por estes turistas, mesmo chegando a realizar algúns mozos o que se co- ñece como “balconing”, práctica que consiste en tirarse dende un balcón a unha piscina e que se cobra todos os anos algunha vida en España. Ademais, son habituais as queixas da veciñanza desas zonas debido ao ruído e escándalo que se xera.

• Turismo rural, este turismo está destinado a relaxar- se e desconectar do ritmo da vida diaria. Este é especialmente practicado por persoas que viven en grandes ciudades, e que polo tanto buscan romper coa rutina cambiando a cidade polo campo e a tranquilidade e se- renidade.deste. Existen espalladas por todo Galicia para turismo interior ou costeiro, son casas de construción arquitectóni- ca típica galega que ademais ofrecen a posibilidade de Turistas británicos en Magaluf, compartir tarefas do campo, comidas de produtos do entorno recen recollidos ou mesmo cursos de cociña cos Calvià (Mallorca), este verán produtos típicos.

• Turismo deportivo, este tipo de turismo xérase entor- Jaime Mallo Antelo no a eventos deportivos. A finalidade deste tipo de tu- 2º Bach. A rismo é ou ben a práctica dalgunha actividade ou como

81 LECER

MENSAXES XEADA

Á Profesora María Fandiño, Máster Chef desta reco máis malotes. Non te raies, Alberto. Dos teus Amigo meu,apréciote moito e quero que sigamos vista Xeada, que co seu traballo fixo posible que alumnos de 3º A. sendo amigos ata vellos. Ola Martín!!! cada ano saíra á luz un novo número. Grazas polo Un ano cheíño de momentos sempre gallets. Para esa persoa que vai máis alá das palabras das teu traballo e xenerosidade. A Redacción. Sempre Borja. miradas... para quen alegraba os meus días. Pero Maroño: levamos dous anos seguidos xuntas Para tod@s que están lendo isto: Agora que re- non é para sempre e se queres de verdade tes na mesma clase, grazas por axudarme cando o mata o curso deséxovos moi boas vacacións e que deixalo marchar. Bástanme os recordos.PP necesitei por aguantar a miñas tonterías os nove que gocedes! Da “raining tacos”. meses do curso...Grazas pola xuventude e polos Que volva Xosé Díaz. Querémoste Xosé. Os rapa- sentidos....Grazas polo vento, que nos fai estra- Ao pan pan e a Albino viño. Alaska. ces de Ciencias ños de nós mesmos..Grazas polo mar, absoluto Laura, son o teu admirador, casamos? Auryn. Uxía, Allison, Bea e Alba grazas por compartir e poderoso. Grazas polo silencio e polo verso. De eses sorrisos comigo. Big Fisch Big Fish. Para todo o mundo de 2º C, que pasedes un bo verán, comendo moitas salchichas e fritangas. O mellor que puiden atopar na miña vida, as mi- Para o noso Camachito 19 polas risas que bota- Oso Panda. ñas amigas que o serán sempre. Minnie Mouse mos con el. Querémoste. Rapaces e rapazas de 2º C. Á Paula máis tola de 3º A. Alguén máis tola aín- Sereíña morena quérote! Viciada ao Fire unida. corn!...Es especial como Ralph. Apertas. Grazas ás mellores nenas e a Isabel Domingo por ser unha boa amiga. Mándame a pulseira Dalal!!! Grazas por existir, Brais. Ti ensináchesme a ser mellor cada día. Do teu gran amigo. A.D.G Pepiño Grilo Para unha das mellores persoas que coñecín na Ana, 2º B. Miña neniña, non cambies, eu sempre Fiel escudero, don “guindillas”. miña vida: o arxentino Leo Benítez. Déboche moito crak! estarei ao teu lado, sabes que podes contar co- Rubén Mouriño, quérote, casa comigo! Jardue. migo sempre. Es unha amiga especial. Quérote. Iria querida, por ti daría a vida. M.A Diana Sandro e Enmanuel. Quérovos. Dauis. Montes hooligan. Fendetestas. Artúr: Aféitate! Néstor Lago Enjo, Sandro e Dauis quérente Fandiño! Néstor Rego, futuro presidente do futuro país A ela, á persoa que debería ter estado na miña Para os profesores Marisa Calderón e Pablo Ló- galego! Independencia! vida durante moito tempo, pero que por desgraza pez, mención especial do xurado popular do IES o cancro levou para sempre. Á miña queridísima A. Fraguas polo traballo ben feito. Para a miña FYAM, rapaces e rapazas, aínda que nai.. De Minnie Mouse. Fandiño, bótote de menos! David IF. botemos o día enfadados, sodes o mellor que teño. Unha que forma parte dela. Cada vez que te miro, pérdome na túa mirada, O meu corazón palpita como unha pataca frita, namórasme. Verbo regular. por vós miñas nenas, grazas por aceptarme tal e Viva Iván S. E a súa amada Alaska! Esta mensaxe Coñecinte un día calquera, pero ese día fixo que como son. Ave Real, Srta. Waticonteia. está dirixida a tod@s @s fans de Castle. Alguén de 3º A. cambiara a miña vida. Grazas por todo. Quérote. Para un moreno tolo: moitas grazas polo teu ca- Unha compañeira de 2º C riño e apoio. E perdón polas veces que me portei Valerón, balón de ouro!!! mal. Un bico da túa 21. Aos meus amigos e amigas de 2º A. Grazas por Encantoume ir xogar ao teu patio interior, é ma- estar sempre aí e apoiarme. Anónimo. Somoza, deixa de abrir as ventás!!! rabilloso! Ibe Zulema, o teu nome recórdame o leite fresco que Nieves, es incluso máis especial ca diverxente. Leonardo Benítez, es moi guapo, quérote moito, nos teus beizos me engaiola . Tris meu amor! Para ti, meu Pitufo,ben sabes quen es ti. M. Bicos. Alex.2º D. Meu neno, sen ti nada sería posible, Viva Carlos Dacal, o mellor biólogo do mundo! quérote moitísimo, es unha persoa moi impor- E pensar que en 6º non nos diciamos nin ola! E Fandiño, es a mellor! agora estamos xuntas...Quérovos moito e grazas tante para min, espero que nunca nos distan- por todas as alegrías. Con moito agarimo para a ciemos. Tesme para todo o que necesites. Diana. Borjita, pichichi! Morena e A Roxa, da Loura. Muacks. Por ser a mellor e a que nunca falla, por quererme A Pablo Montes, viva o Racing de Ferrol. O teu Para a miña Lepai, a ver cando imos quedar en tal como son. Quérote meu amor. XVI. amigo Francisco. Ferrol!!. Bicos. A túa unicornia favorita. Para Tania Iglesias: Quero dicirche que es a mellor Grazas aos rapaces da cafetería por facerme tan Andas na pataca, corres de lado, vas a trote borri- amiga que tiven na vida es a única que me coñece feliz naqueles recreos famentos. Unha pequena queiro, ¿acórdaste?. Ja,ja, ja. Dun de 2º ESO para tal e como son, contigo non teño medo de ser eu estudante. mesma, porque ti comprendes os meus soños e outro de 4º. cando estamos xuntas non hai tempo para fotos. Para a rapaza dos ollos verdes que tanto lle gus- Inés, es unha das persoas máis importantes para Sempre sacas un sorriso. Xa verás como todo vai tan as magdalenas. Antoñita a Fantástica. min, sempre que preciso axuda, ti estás aí `para mellorar. Hemmo Rafa, o amo, débesme un pulso! SPV min igual que eu sempre estarei para ti. Quérote Quérote moito, rapaza dos meus soños. A túa in- moito. Diana. Viva Norma, viva Bisbal! telixencia namórame e os teus ollos inspíranme. Despois dun ano de “vaciles” , fixémonos un pou- Es ti, Marta. B.L.G. 2º C Bubba e Luchi. O amor!

82 " GA LICIA, UNHA GRA N A LDEA NA GRA N A LDEA GLOBA L" A LUMNOS/A S DO BACHAR ELATO DE ARTES ESCÉNICA S

SEMA NA CULTURA L - A BR IL 2015 DIR ECCIÓN: PABLO LÓPEZ CA MPO PAÍS 1/2

Certame de Teatro Intercentros 2015