Een Monstrans Van Viglius
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
nr. 19 december 2018 Een monstrans van Viglius De plattegrond van Oegeklooster Boren in binten en gewelven De wapenstenen in Driesum Sicco van Goslinga door Jan Baptist Xavery In dit nummer 1 Willem Hansma De wapenstenen in de hervormde In dit nummer kerk van Driezum 5 Gilles de Langen en Hans Mol Alde Fryske Tsjerken Een uithof en een convent: de plattegrond van Oegeklooster opvolger van ‘Keppelstok’ bij Bolsward nr. 19 december 2018 ISSN 2210-7657 11 Stichtingsnieuws Opgericht 9 september 1970 Dagelijks bestuur en directie Drs. J. Kersbergen, voorzitter Ir. J.D. Niemeijer, secretaris 17 Drs. H. Oosterhoff, penningmeester Drs. J.-M. Postma, vicevoorzitter Hans Willems Mr. E.L.Veerman G.A. Bakker, directeur Boren in binten en gewelven Adres Houtonderzoek werpt nieuw licht op Postbus 137 historie kerken en andere monumenten 8900 ac Leeuwarden Bezoekadres: Emmakade 59 Tel: 058-2139666 E-mail: [email protected] 22 Rabobanknr: nl81 rabo 0172 4165 82 ing: nl07 ingb 0000 7307 89 Dennis de Kool Donateurschap Een terracotta portret van Sicco van Minimaal per jaar € 17,50 Opzegging vóór 1 november via Goslinga door Jan Baptist Xavery [email protected] of schriftelijk naar bovenstaand adres Redactie J.H.W. Willems, voorzitter 27 Drs. L. Dijkstra, secretaris Drs. H.T. Algra Oebele Vries Prof. dr. S.L. de Blaauw Dr. M.A. de Harder Een monstrans van Viglius voor de Drs. M.E. Stoter kerk van Swichum? Dr. O. Vries Drs. D. Worst Redactieadres Postbus 137 8900 ac Leeuwarden E-mail: [email protected] Deze uitgave wordt mede Professionele Organisatie voor mogelijk gemaakt door: Monumentenbehoud Foto voorzijde: de monstrans van Viglius Foto Haye Bijlstra Willem Hansma De wapenstenen in de hervormde kerk van Driezum Wapensteen Van Schwartzenberg {De foto’s bij dit artikel zijn van de auteur} ‘Curieus door de zandstenen wapenstenen in elk We kijken eerst of er een relatie bestaat tussen de der acht penanten, deels nog 16e-eeuwse, deels in de (nieuwe) wapenstenen en de kerkbouw. Vervolgens is de loop van de 18e eeuw toegevoegd’. Met deze woor- relatie tussen de stenen en andere objecten in de kerk den wordt in de monumentenbeschrijving van de aan de orde. Een wapensteen zou er immers op kun- Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed het interi- nen wijzen dat de op de steen genoemde personen een eur van de in 1713 nieuwgebouwde hervormde kerk speciale band met de kerk hebben en een substantiële van Driezum gekarakteriseerd. Het betreft acht financiële bijdrage voor de bouw van de nieuwe kerk zandstenen blokken in een hoog reliëf, ingemet- hebben geleverd. Tenslotte schetsen we de problemen seld in de dammen tussen de vensters en beschil- rond de identificatie en de datering van de stenen. Met derd met familiewapens en teksten. Dat het om een aantal conclusies sluiten we dit artikel af. een unieke situatie gaat, is zeker: vrijwel nergens in de provincie treffen we dergelijke wapenstenen Relatie met kerkbouw? in een kerkinterieur aan, laat staan acht tegelijk.1 Er zijn geen aanwijzingen dat de plaatsing van de ste- En er was nog plaats over: zowel de noord- als de nen als ‘beloning’ beschouwd kan worden voor een zuidmuur heeft vlakbij het orgelbalkon een lege financiële bijdrage aan de bouw van de kerk. In de vierkante nis.2 eerste plaats worden op een aantal stenen namen van In dit artikel willen we het verschijnsel aan een personen vermeld die op het moment van de kerkbouw nader onderzoek onderwerpen. Wie staan er op de al lang waren overleden. Ook hun nazaten hebben niet stenen vermeld, wie waren de opdrachtgevers en aan de kerkbouw bijgedragen. En de jongste steen, die vooral: wat was de functie van de wapenstenen? van Godschalk van Knijff en zijn vrouw, vermeldt het jaartal 1767 (het sterfjaar van Godschalk), 54 jaar na het Het meest verwant lijken de wapenstenen nog aan de gereedkomen van de kerk. wapenborden die ter nagedachtenis van een overledene Ten tweede: van alle op de acht stenen genoemde in de kerk werden opgehangen. Ook een epitaaf heeft personen zijn het alleen Horatius Lauta van Aysma en deze functie: de overledene staat erop vermeld en er is zijn echtgenote die de kerk meegefinancierd hebben. ook nog ruimte om diens verdiensten voor de gemeen- Dat blijkt uit de lijst van donateurs in het rekeningboek: schap te memoreren. Wapenstenen treffen we doorgaans ze beloven in 1712 tien jaar lang elk jaar een zilveren aan op de buitenmuur van kerken, bij de toegangsdeur: ducaton te schenken. Zij zijn op dat moment inwoners ze herinneren aan de eerstesteenlegging, niet zelden van Driezum: in 1707 betrekken ze Rinsma State. In door het zoontje van de grietman die op dat moment in de zuidmuur bevindt zich hun wapensteen met – in functie was. Hoewel de Driezumer stenen overeenkom- reliëf – de volgende tekst: ‘Horatius Lauta van Aysma sten met genoemde objecten vertonen, lijkt het er toch Capitain over een Compagnie te voet ten dienste der ver- op dat we ze als een apart genre moeten beschouwen. eenigde Nederlanden en Jufr. Catherina Rekalf sijn H.W.Geb. Het onderzoek is extra problematisch, doordat we in vrouw 1714’. De steen is dus een jaar na de bouw van de 1 een aantal gevallen niet weten of we met de originele kerk geplaatst. Horatius stierf in 1745 en zijn vrouw in opschriften en familiewapens te maken hebben. Wapensteen Van Knijff/Van Wyckel Wapensteen Ropta-Camstra Wapensteen Osinga-Aisma 1720. Een verband tussen de gift en de plaatsing van de worden, respectievelijk door Gedeputeerde Staten, het steen lijkt er niet te zijn. Mindergetal, de Rekenkamer, het Hof van Friesland Kennelijk hebben de kerkvoogden een aantal invloed- en een particulier, Halbe Sijtses, huurder van de ker- rijke personen benaderd met uitsluitend het verzoek keplaats. We weten dat dergelijke ramen een represen- een wapensteen te schenken. Ze hebben dus niet om tatieve functie hadden. Die hadden de wapenstenen een financiële bijdrage gevraagd. Een post in het al eer- vermoedelijk dus ook. dergenoemde rekeningboek bevestigt dit. Op 17 okto- ber 1713 ‘heeft de rendant een Reijs gedaan na Backaveen om Relatie met andere objecten de Heer grietman Aijlva te versoeken om een wapen in de Kerk In maar twee gevallen is er een relatie aan te wijzen van te vereeren’.3 Van Aylva doet dat niet: hij stapt in hetzelf- een wapensteen met een ander object in de kerk, name- de jaar op als grietman en wordt opgevolgd door Georg lijk met een grafzerk en met een herenbank. Wolfgang van Schwartzenberg, van wie wél een steen Het betreft allereerst de wapensteen van Tjepcke van aanwezig is. Deze steen in de noordoostmuur heeft Goslinga en Anna van Liauckema boven de herenbank – opnieuw in reliëf – als opschrift: ‘J: Georg Wolfgang tegen de zuidmuur. De grafsteen van het echtpaar ligt op Baron v: Schwartseberg en Hohenlansberg Grietman Over de kelder in het koor. Tot aan de laatste restauratie droeg Dantumadeel etc etc etc’. Van Schwartzenberg was griet- de wapensteen het volgende opschrift: ‘Heerschap Tjepko man van 1713 tot 1725. van Goslinga ende sijn huisfrouw jufvr. Liaukema 1561’.4 Het is de enige steen waarvoor de kerk zelf betaald Deze datering lijkt niet betrouwbaar. Op een tekening lijkt te hebben. In 1720 ontvangt de weduwe van steen- van A. Martin uit 18715 zien we op de steen het jaartal 1581 houwer Jan Tomes Nauta van de kerkvoogden namelijk staan. Blijkbaar heeft een twintigste-eeuwse restaurateur ruim 62 gulden ‘voor een gelevert wapen van de HWGeb de 8 voor een 6 aangezien. 1581 is namelijk het sterfjaar Heer GW Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg van Tjepcke. De steen verwijst dus naar zijn overlijden. grietman over Dantumadeel in de Kerk’. Een gift van de De vraag is wel wie dan de opdrachtgever van de grietman aan de kerk komen we in het rekeningboek wapensteen is geweest. Echtgenote Anna overleed een niet tegen. jaar na haar man. Hun zwager Schelte van Aebinga, die Opvallend is het gebruik van de term ‘vereeren’. Het- er begin 17e eeuw voor zorgt dat er een grafsteen op hun zelfde begrip komen we tegen bij de vijf glas-in-loodra- kelder komt te liggen, rept niet over een wapensteen.6 men die aan de nieuwe kerk van Driezum geschonken 2 Wapensteen Tjepko van Goslinga/Liauckema Wapensteen Van Aysma/Rekalf Wapensteen Sicco van Goslinga/Van Schwartzenberg Wapensteen Cornelis van Aylva/Van Schwartzenberg achter de herenbank Detail wapensteen Cornelis van Aylva/Van Schwartzenberg Het tweede object dat misschien aan een wapensteen muursteen zijn overgebracht.’10 Bovendien constateert ze gerelateerd kan worden, is de herenbank tegen de zuid- dat het lofwerk overeenkomt met dat op de 18e-eeuwse muur7. De zoon van de al genoemde Godschalk van wapenstenen. Van den Berg lijkt dus te suggereren dat Knijff, Johannes, wordt door vererving via zijn vrouw ei- de tekst op de wapensteen van Tjepcke en zijn vrouw genaar van Canterstate in Driezum. Ook de herenbank pas is aangebracht toen de grafzerk met een houten hoort bij de erfenis. We vermoeden dus dat Johannes als vloer bedekt werd en dat de wapensteen zelf niet nood- eigenaar van een herenbank de wapensteen voor zijn ou- zakelijk uit de 16e eeuw stamt. ders heeft laten aanbrengen. Zelf lijken ze geen enkele Eenzelfde onduidelijkheid bestaat er met betrekking band met Driezum gehad te hebben. tot twee stenen, waarvan de tekst ook niet in reliëf is aangebracht: die met het opschrift Osinga-Aisma en Datering en identificatie de steen met de namen Ropta-Camstra.11 Niet alleen is Ten Hoeve8 vermoedt dat een aantal stenen nog uit de de identificatie van de genoemde echtparen problema- oude kerk stamt. Dit gebouw werd in 1712 afgebroken tisch, ook een directe relatie met het dorp Driezum is en vervangen door een nieuwe kerk.