N°011- 012 SPECIAAL NUMMER - SEPTEMBER 2014 Open Monumentendagen Hoofdstedelijk Gewest

Dossier GescHieDenis en HerinnerinG

p L U s Internationaal Fotografi sch Experiment met Monumenten

een pUBLicAtie VAn BrUsseL steDeLijKe ontWiKKeLinG Elysische Velden in De begraafplaats ossier van Brussel d

Marcel M. CELIS Kunsthistoricus, erelid van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen

Memoriaal voor de Duitse soldaten, begraafplaats van Brussel in Evere. Detail (A. de Ville de Goyet, 2014 © GOB). De begraafplaats van Brussel is een typische 19de-eeuwse dodentuin. Ver van het stadscentrum liggen onze doden in individuele graven verscholen in een weelderig groen decor. Het werd de laatste rustplaats van heel wat historisch belangrijke figuren. Het uitgestrekte terrein bood ook ruim plaats voor de imposante monumenten waarmee we bewogen momenten uit de geschiedenis herdenken. Dit artikel gaat dieper in op de ontstaansgeschiedenis van sommige van deze memorialen.

Op 15 augustus 1877 wordt de be- Afb. 1 graafplaats van Brussel plechtig De hoofdingang van ingehuldigd door de liberale, vrijzin- de begraafplaats,arch. Pierre Victor Jamaer.In nige burgemeester Jules Anspach. FONTEYNE, J., Recueil In meerdere opzichten vormt ze de d’Architecture Funéraire, tegenpool van het kerkhof van Laken. s.d. (ca. 1879-1889) (verz. auteur). Geen organische groei hier, maar een uitgestrekt landschappelijk park, aangelegd door landschaps­ architect Louis Fuchs op een terrein van 38 hectare. Stadsbouwmeester Pierre Victor Jamaer voorziet het van stoere neo-Etruskische ingangs­ Een lijn van de buurtspoorwegen Sint-Jans-Molenbeek, Sint-Gillis en paviljoenen, een mortuarium en maakt een halte op de begraafplaats van de Leopoldswijk. Deze verweer- wachtcellen1 (afb. 1 en afb. 2). zelf. “Pour le riche, qui ne doit pas être de grafstenen en neoclassicistisch avare de son temps et qui peut, sans getinte funeraire cyppes liggen Geen stenen dodenstad, maar regarder à la dépense, disposer de verspreid langsheen de buitenpa- 'Elysische Velden' met eindeloze voitures publiques ou privées pour se den. Onder hen heel wat Engelse dreven en slingerende paden, uitge- rendre fréquemment et rapidement à slachtoffers en oud-strijders van strekte grasvelden naast bospartijen, la tombe de morts regrettés, la ques- de slag bij Waterloo op 18 juni 1815, monumentale perspectieven of in- tion d’éloignement et de transport n’a maar ook “Joséphine Napoleone de tiem door hagen omsloten perken. pas grande importance; mais il n’en Monthollon, filleule de l’Empereur Na- Zilveresdoornen, cipressen, Indische est pas de même de l’ouvrier, qui vit poléon Ier. Née à Sainte-Hélène le 26 en roze kastanjelaars, Byzantijnse de son labeur quotidien et pour qui janvier 1818 et décédée à Bruxelles le hazelaars, eiken en platanen, robi- chaque minute dérobée au travail re- 30 Septembre 1818”3: een dochter van nia’s, taxussen en treurwilgen vor- présente une perte sèche, réelle, irré- generaal Charles Tristan Graaf de men er een overweldigend vegetaal parable!”2 (afb. 3) Montholon Sémonville, adjudant van decor dat de grafmonumenten veel- de overwonnen keizer, wiens echt- eer beschutting lijkt te bieden dan de genote in 1818 haar intrek neemt in N°011-012 – S PECIAA L N U MME R - EPTEMBE 2014 O pen Monumentendagen beoogde groene achtergrond. De be- De overgebrachte graven het Belle Vue-hotel, aan het Brus- graafplaats biedt nauwelijks kerkelijk selse Koningsplein (afb. 4a en 4b). geconnoteerde Sint-Lucasneogotiek, Ruim negenhonderd graven werden maar des te meer vrijzinnig getinte op stadskosten overgebracht van Jacques Louis David (1748-1825)4, neorenaissance en eclecticisme, art de opgedoekte 18de-eeuwse be- “restaurateur de l’Ecole moderne de 5 nouveau en art deco. graafplaatsen van Brussel-Stad in peinture ” en vurig aanhanger van e l e d Bruss Erfgo

121 Elysische Velden in Evere

de keizer, heeft tijdens de ‘Revo- lutie’ openlijk de dood geëist van Lodewijk XVI, wat hem een verban- ning naar Brussel oplevert. Overle- den in zijn woning aan de Leopold- straat, achter de Muntschouwburg, wordt Davids gebalsemd lichaam – na maandenlang getouwtrek – in oktober 1826 begraven op de begraaf­plaats van de Leopoldswijk. De driezijdige obelisk, toegeschre- ven aan Gilles Lambert Godecharle, wordt in 1882 overgebracht naar Evere, samen met zijn loden lijkkist; zonder het hart nochtans, dat aan het familiegraf op het Parijse Père- Lachaise werd toegevoegd (afb. 5a

en 5b). Afb. 2 Grondplan van de begraafplaats, voor de uitbreiding, arch. Louis Fuchs. In FONTEYNE, J., Samen met hem verhuizen ook Recueil d’Architecture Funéraire, s.d. (ca. 1879-1889) (verz. auteur). François Van Campenhout (1779- 1848)6, toondichter van de Braban- çonne; Jacques Nicolas Günther (1822-1868)7, stichter van de gelijk- stoffelijke resten te groeperen en stadsbestuur is het initiatief niet namige piano-manufactuur met ate- met een memoriaal te huldigen. Aan ongenegen en verklaart zich bereid liers (1870-1872) aan de Fortstraat ruimte is er in Evere geen gebrek. hiervoor een lap grond van 30 m² in Sint-Gillis, op wiens familiegraf De begraafplaats wordt aldus van gratis ter beschikking te stellen. Jacques Marin (1877- 1950) in 1900 meet af aan een oord voor openbare Fondsenwerving door een comité een witmarmeren hoogreliëf met herdenkingsplechtigheden. Wan- onder voorzitterschap van gevol- tragische engelenfiguur aanbrengt; neer de Brusselse bevolking na de machtigd minister en buitengewoon de wiskundige, astronoom en socio- Eerste Wereldoorlog haar slachtof- gezant van koningin Victoria S.E. loog Adolphe Quetelet (1796-1874)8, fers telt, sluit de aanleg van indruk- Lord Vivian, zorgt voor bijdragen uit stichter van het Koninklijk Obser- wekkende burgerlijke en militaire Groot-Brittannië, Britse residenten vatorium gelegen aan het huidige ereperken reeds aan op een traditie. in Brussel, Antwerpen e.a. Queteletplein; Antoine Trappeniers (1824-1887)9, ontwerper van het Voor de realisatie van een gepast Luxemburgplein, het Fontainashof Memoriaal voor de herdenkingsmonument wordt in en zijn eigen grafteken, en Charles Britse officieren, onder- Groot-Brittannië een wedstrijd de Brouckere10, burgemeester van officieren en soldaten uitgeschreven. Graaf Jacques de 1848 tot 1860. gesneuveld bij de slag Lalaing wordt door de koningin als van Waterloo winnaar geselecteerd. De Lalaing op 15-18 juni 1815 koestert een fascinatie voor roof- Openbare memorialen dieren: in de achtertuin van zijn De ingebruikname van de begraaf- herenhuis aan de Kunstlaan in De sluiting en geleidelijke ruiming plaats en het op komst zijnde vijftig- Brussel houdt hij tot grote erger- van de oude begraafplaatsen leidt ste jubileum van koningin Victoria’s nis van zijn buren levende tijgers bij de betrokken families herhaal- troonsbestijging in 1887 bieden de in een kooi.11 Bij de inhuldiging van delijk tot onbegrip en tegenstand. gedroomde gelegenheid om, na het Waterloo-memoriaal door Prins Voor anderen, veelal verenigingen een eerdere poging in 1861, de her George, hertog van Cambridge en en instanties, vormen de ontgra- en der verspreide stoffelijke res- Commander-in-Chief van het Britse ving en bijzetting op de nieuwe ten van tijdens de slag bij Waterloo leger, op 26 augustus 1890, stelt La begraaf­plaats een eenmalige, niet gesneuvelde Britse strijders op één Revue Blanche dan ook gevat: “ Un te missen aanleiding om verwante enkele plek samen te brengen. Het soubassement très large et très bas

122 Ontwerp in art-decostijl van eugène grafmonument van de familie Oor (a. de ville de goyet, 2014 © gOb). Dhuicque voor het graf van zijn moeder. Tekening (privéverz.)

ArcHitecten, KUnstenAArs emile janlet (1839-1918), ontwer- daarnaast is er een hele genera- en steenKAppers per van de anspachfontein; ernest tie beeldhouwers werkzaam: albert hendrickx (1844-1892), ernest acker desenfans, juliaan dillens, albert er zijn nogal wat bravourestukken (1852-1912), albert dumont (1853- hambresin, Pieter braecke, jacques van funeraire kunst terug te vinden 1929) en joseph caluwaers (1863- de lalaing, Godefroid devreese, op deze begraafplaats. veelal zijn ze 1948). jules lagae en charles samuel. sa- van aan de academies voor schone men met hun confraters-architecten kunsten gevormde architectuurte- victor horta zet er met zijn granieten verschaffen ze ruim werk aan de vele noren zoals félix laureys; albert sarcofaag voor françois verheven2 langs de Avenue du Cimetière geves- charle , bekend om zijn gelijknamig een meesterwerk neer. eugène tigde steenkappersbedrijven: emile kasteel in watermaal-bosvoorde; dhuicque (1877-1955), beyaerts na- laloux, louis cordemans, emile henri beyaert (1823-1894), die hier tuurlijke zoon, tekent voor zijn moe- vander auwera, bougart & dupont, zoals sommige van zijn confraters der een fl orale art-decostele, die bléhen-detiege en emile beernaert begraven ligt 1 ; antoine mennes- later model staat voor de zijne 3 . de uit elsene, voor wie de verwerking sier (1838-1890), ontwerper van de modernist lucien françois realiseert van kleurrijke granietsoorten ver- onze-lieve-vrouw ter sneeuwwijk; er voor de pianobouwers oor – hun worven kennis is.5 wynand janssens (1827-1913), die manufactuur door léon sneyers, in er het vrijheidsplein aanlegt, waar de huidevettersstraat, bestaat nog joseph naert (1838-1910) het stads- steeds – een van de meest originele paleis de knuyt de vosmaer opricht; graftekens in rode kalkzandsteen4 .

noten

1. Perk 2, weg 16, concessie 1992. 3. Perk 17, weg 17, concessies 3432 en de clercQ l., ‘antoine & emile vandervelde, c., La nécropole de 011/1520. beernaert, steenhouwers (ca. 1850- Bruxelles , commission d’histoire de 1924)’ , in M&L , jrg. 22, nr. 4, 2003, p. l’europe, brussel, 1991, p. 213. 4. Perk 22, laan 57, concessie 4240. 28-53. 2. Perk 10, grote laan, concessie 2939; 5. vandervelde, c., op. cit., p. 607-

vandervelde, c., op. cit., p. 322-323. 617; celIs m.m., snaet j. en brussel erfgOeD n°011-012 – specIaal nuMMer - sepTeMber 2014 Open Monumentendagen

123 Elysische Velden in Evere

Afb. 3 De stoomtram staat vertrekkensklaar tegenover de ingang van de begraafplaats. Briefhoofd van de firma Bougard & Dupont (fonds C. Vandervelde © DCBSU).

supporte un immense cercueil adossé galvanoplast op de zijkant van de ste- verwachtingen bedrogen uit: “le à un massif – sorte de pan de mu- nen sokkel, wordt voor de beelden- monument ne pouvait pas être bien raille en ruine – sur lequel, appuyée groep Brittania beroep gedaan op de compliqué ni comporter une décora- à un bouclier, une figure, symbole de nog jonge en voordelige techniek tion luxueuse, les ressources dont dis- l’Angleterre, pleure. Trois lions se van de galvanoplastie, ontwikkeld posait le Comité étant très limitées.”14 traînent en hurlant de douleur autour door Luigi Brunatelli – een leerling Aanleiding is de ruiming van de du sarcophage qui est couvert, ainsi van Alessandro Volta – en Moritz von afgedankte begraafplaatsen en de que le soubassement, de casques, de Jakobi. Helaas is dit minder duur- overbrenging van de stoffelijke res- sabres, d’armes de toutes sortes, de zaam dan bronsgieten, waardoor ten van de aldaar begraven gesneu- harnachements et de drapeaux; un reeds in 1921 herstellingswerken velden: niet allen hebben immers vaste linceul tombe du massif et roule nodig zijn. Alarmerende vaststellin- een laatste rustplaats gekregen op jusqu’au sol en enveloppant, dans ses gen van voortschrijdende aftakeling het Martelaarsplein. plis, le cercueil et les armes.”12 (afb. vanaf 1945 leiden uiteindelijk in 2004 6a en 6b) tot een diepgaande restauratie.13 De nodige grondoppervlakte wordt afgestaan door de Stad Brussel en De crypte onder het monument, aan het gedenkteken – een tien meter de ingang geflankeerd door bron- Memoriaal voor hoge combinatie van een cippus zen schilden met de namen van de de strijders van 1830 en obelisk met klauwende leeuw betrokken regimenten, herbergt – wordt ontworpen door architect de resten van zestien gesneuvel- Het initiatief tot oprichting van een Jules Fonteyne (1849-1897)15, die den. Het architecturaal gedeelte herdenkingsmonument voor de het meteen publiceert in zijn Recueil is ontworpen door Oscar Geerling, gesneuvelde onafhankelijkheids- d’Architecture Funéraire.16 Het beeld- die voor de onderbouw opteert strijders van 1830 gaat uit van een houwwerk wordt geleverd door voor Duitse, rode kalkzandsteen. daartoe in 1888 opgericht comité. Bruniaux & De Coene, die ook de Blijkens de bronzen naamplaat De fondsen worden verzameld via bronzen elementen – plaquettes en CHES ALKER -Bruxelles-1890 Bronze nationale intekening, al komen de omheining – giet. Onder en rondom

124 Afb. 4a Afb. 4b graf van Joséphine-napoléone de Montholon, petekind van keizer graf van Joséphine-napoléone de Montholon. napoleon I, in le Soir illustré, s.d. (verz. auteur). Detail (a. de ville de goyet, 2014 © gOb).

Afb. 5a graf van Jacques-louis David, in oktober 1826 begraven op de begraafplaats van de leopoldswijk. gravure (verz. auteur).

Afb. 5b hetzelfde graf na zijn overbrenging naar evere in 1882 (a. de ville de goyet, 2014 © gOb).

5a 5b erfgOeD brussel brussel erfgOeD n°011-012 – specIaal nuMMer - sepTeMber 2014 Open Monumentendagen

125 Elysische Velden in Evere

bekend van een Comité zur Beschaf- fung einer bleibenden Ruhstatte und Errichtung eines Denkmals für die in den Jahren 1870-1871 in Belgien an ihren Wunden erlegenen deutschen Krieger, verduidelijkend: “L’ouverture du nouveau cimetière permet de ré- pondre au vœu le plus cher de tous les Allemands résidant en Belgique, de procurer, comme dans leur patrie et même en France, à ces vaillantes victimes de la guerre, un lieu de re- pos et un monument digne d’elles.’ Hij vervolgt: ‘Ce monument perpé- tuera en même temps le souvenir de l’hospitalité généreuse et des soins dé- voués dont nos blessés ont été l’objet de la part de la nation belge et, surtout, Afb. 6a en 6b de la population bruxelloise.”18 Memoriaal voor de Officieren, Onderofficieren en Britse soldaten gesneuveld bij de Slag van Waterloo van 15 tot 18 juni 1815 (A. de Ville de Goyet, 2014 © GOB). De handig door de Pruisische kan- selier Otto von Bismarck (1815- 1898) uitgelokte Frans-Pruisische oorlog, waarbij Frankrijk Elzas en delen van Lotharingen aan Prui- sen verloor en die aanleiding zou geven tot de Parijse Commune en haar bloedige repressie, heeft tus- sen 19 juli 1870 en 10 mei 1871 met 138.871 gesneuvelden, 143.000 gewonden en 474.414 gevangenen een zware tol geëist. Alleen reeds de slag bij Sedan op 1 september 1870, op slechts tien kilometer van de Belgische grens, leidt tot ruim 8.300 verliezen aan Pruisische kant en 17.000 aan Franse kant. België blijft daarbij niet onbewogen. Op initiatief van koning Leopold II en in samenspraak met de generale le- gerstaf, wordt reeds bij de aanvang de kroonlijst herinneren plaatsna- Memoriaal voor de Duitse van de vijandelijk­heden een Associa- men en data aan de belangrijkste soldaten bezweken tion belge pour secourir les militaires gevechten: Bruxelles 23-24-25-26 aan hun verwondingen blessés opgericht die de hulpverle- Sept. 1830 - Berchem 24-25-26 Oct. tijdens de Frans-Duitse ning coördineert; het Internationaal 1830 - Anvers 27 Octobre 1830 - Wael- oorlog van 1870-1871 Agentschap in het Zwitserse Bazel hem 20-21 Octobre 1830. De plechtige waakt erover dat beide legers on- inhuldiging vindt plaats op maandag Op 30 september 1877, ruim zes jaar partijdig worden geholpen. 24 september 1888 in aanwezigheid na het beëindigen van de vijande- van overlevende oud-strijders, die lijkheden, maakt een zekere Louis- De Stad Brussel is het initiatief niet vereerd worden met een IJzeren Joseph Günther, zoon van de piano- ongenegen en stelt op het wes- Kruis, en burgemeester Charles bouwer Jacques Nicolas Günther, telijk rondpunt19 van de begraaf - Buls.17 (afb. 7) aan het stadsbestuur de oprichting plaats kosteloos 16 m² terrein ter

126 ook op het verwante Denkmal für die Gefallenen der Einigungskriege uit 1875 op de begraafplaats In den Kisseln in Spandau én, in kleinere uitvoering, op Herters eigen graf. (afb. 8)

Rond het memoriaal worden op 5 mei 1879 de resten bijgezet van 23 overledenen, overgebracht uit Brussel, Leuven en Namen. Bij de inhuldiging op zondag 9 november, onder ruime belangstelling, is de beeldhouwer Semper een van de eregenodigden, evenals dominee Herbst, die de plek wijdt, en burge- meester Charles Vanderstraeten, die het monument namens de Stad Brussel in ontvangst neemt. De ceremonie wordt muzikaal opge- luisterd door het Deutscher Turn Verein, het Schiller Verein, het Musik- verein Germania en het mannenkoor Liedertafel, om te worden afgesloten met de Brabançonne.

Memoriaal voor de Franse soldaten gesneuveld tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871

Op 6 januari 1879 heeft ook de Cer- cle Français de Bruxelles bij monde van zijn voorzitter F. Thiéry het ini- tiatief genomen om op de nieuwe begraafplaats de stoffelijke over- schotten samen te brengen van Afb. 7 elders begraven Franse soldaten Memoriaal voor de Strijders van 1830 (arch. Jules Fonteyne), (A. de Ville de Goyet, 2014 © GOB). en aldaar een gedenkteken op te richten. Waar aanvankelijk slechts beschikking. Giften van de Duitse met hun bekroond aanlegplan voor een sober memoriaal beoogd keizer Wilhelm I, tal van Duitse het Zentralfriedhof in Wenen. De sok- wordt, neemt dit gezien de vele vorsten, maar ook van burgers uit kel, met opschrift ‘Das Vaterland den giften al snel overmaatse afmetin- Antwerpen en Brussel, dragen bij tot in Belgien verstorbenen Deutschen gen aan en kan het stadsbestuur de oprichting van het sober gedenk­ Kriegern’, draagt een ‘knieende niet anders dan ook hier de nodige N°011-012 – S PECIAA L N U MME R - EPTEMBE 2014 O pen Monumentendagen teken, naar een ontwerp van de Figur‘, ‘un génie, les ailes déployées, 170 m² bouwgrond kosteloos af architecten Alfred Friedrich Blunt- qui tient une couronne au-dessus des te staan. Een jaar later, op 8 april schli en Carl Jonas Mylius. Beiden restes des soldats morts.’20 Het beeld 1880, ondertekent architect Charles zijn opgeleid aan het Polytechnikum is van Ernst Gustav Herter en uit- Grand zijn ontwerp en reeds op 21 in Zürich, bij Gottfried Semper, en gevoerd in zink – in 1897 vervangen november wordt het indrukwekkend

hebben in 1870 roem verworven door een bronzen exemplaar – zoals mausoleum, na erediensten in de e l e d Bruss Erfgo

127 Elysische Velden in Evere

Afb. 9a Memoriaal voor de Franse soldaten gesneuveld tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871, in L’univers Illustré, jrg.23, nr.1341, 4 december 1880 (verz. auteur)

Afb. 8 Memoriaal voor de Duitse soldaten bezweken aan hun verwondingen tijdens de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 (A. de Ville de Goyet, 2014 © GOB).

Sint-Michiels­kathedraal, de synago- l’entourage de cette seconde plate- pour la France”23, zorgt nog voor be- ge aan de Regentschapsstraat en de forme, sur laquelle une large base tail- roering, maar wordt toegestaan. Evangelische kerk aan het Museum- lée en talus et surmontée d’un second Krans en vlag worden gegoten door plein, in aanwezigheid van burge- rang de crénaux supporte une haute de Brusselse firma Luppens, naar meester Charles Vanderstraeten pyramide décorée sur sa face princi- het ontwerp van Joseph Bertheux, en tal van notabelen plechtig inge- pale d’une croix de la légion d’honneur, beeldhouwer van de 32 cariatiden huldigd. avec la devise ‘Honneur et Patrie’.”21 in de Noorddoorgang. (afb. 9a en 9b)

In het liberaal Brusselse dagblad Pronkstuk van het memoriaal is de l’Etoile Belge, eigendom van de fami- 2,40 meter hoge bronzen sfinx aan Memoriaal voor lie d’Orléans, krijgen het gebeuren de voet van de ‘pyramide’, ‘les pattes de slachtoffers van en het monument in neo-Griekse croisées, l’oeil rêveur, gardant le secret hun plicht stijl de volle aandacht: “On a accès de la tombe’22. De mythologische au monument par un premier escalier bewaker is het werk van Henri In 1902 beslist het stadsbestuur op avec plate-forme en mosaïque et deux Chapu, een der officiële beeld­ de begraafplaats een monument op escaliers, placès à droite et à gauche houwers van de Derde Republiek, te richten ‘Aan de slachtoffers van den de cette plate-forme, conduisant au en Charles-Arthur Bourgeois. plicht’. Het gaat om personen die ge- monument proprement dit, entouré Het aanbrengen van een bronzen sneuveld zijn tijdens het uitvoeren de murs décorés de couronnes funé- krans van eikenbladeren en dito van hun ambt. Emile Lambot wordt raires en bronze, posées sur des dra- vlag in 1889, op initiatief van de aangeduid als architect, met Victor peries et surmontant des cartouches Chambre de Commerce Française Rousseau als beeldhouwer. Lambot, sur lesquels sont inscrits les noms de Bruxelles “en voulant honorer les winnaar van de Godecharle- des soldats inhumés. Un mur circu- cendres de ceux qui sont morts non prijs en als eerste in 1896 met laire couronné de crénaux complète pour Napoléon ou Gambetta mais bien een erkend architectendiploma

128 stelt de conservator van de begraaf- plaats een veelzeggend rapport op: “L’autorité allemande a érigé sans au- cune autorisation, ni assentiment de l’administration communale de la Ville, un monument au centre de la pelouse 11 et a par ce fait enlevé une grande partie de la zône des terrains affectés aux inhumations ordinaires. Ce monu- ment est encore en voie de construc- tion, est délaissé et est par conséquent inachevé. N’y aurait-il pas lieu de le faire enlever, de le remiser à un au- tre endroit ou bien encore, ce qui me paraît le plus rationnel, de le vendre par soumission lors de la vente des objets provenant des pelouses désaf- fectées?”28

Dat dit niet vanzelfsprekend is, blijkt uit een verslag aan de burgemeester van december 1920: “Mr. de Ramaix, Afb. 9b Chef de Cabinet de Mr. le Ministre des Detail van memoriaal 29 (A. de Ville de Goyet, Affaires Etrangères , a visité avec un 2014 © GOB). délégué de la Légation d’Allemagne le monument allemand, au cimetière d’Evere; d’après les constatations de Mr. de Ramaix et les déclarations du délégué allemand, le monument peut afgestudeerd aan de Academie voor ressemblent à des meurtrières; la fi- être considéré comme «achevé»’; il Schone Kunsten, is daar sinds 1898 gure se détache mal sur le fond.”25 Het n’y manque qu’une inscription sur une lesgever en heeft nog maar weinig ontwerp wordt nochtans uitgevoerd croix qui le compose. Autour du monu- gebouwd. Drijvende kracht ach- zoals gepland. ment sont enterrés 500 corps dont le ter het initiatief is wellicht Alfred Dertien namen – elf politieagenten, rapatriement paraît difficilement réali- Mabille, auteur van Bruxelles com- een gasarbeider en een geneesheer sable; en effet, le Gouvernement alle- munal et pittoresque en Les environs – prijken aan de achterzijde van het mand, qui a mis les frais à charge des de Bruxelles, en stedelijk Directeur- robuust memoriaal dat op zondag familles des décédés, ne voudra vrais- generaal van Openbaar Onderwijs 26 mei 1907 wordt ingehuldigd.26 semblablement pas intervenir. en Schone Kunsten. Op 22 juni 1904 Acht oudere graven blijven onaan- L’opinion de Mr. Jaspar – exprimée stuurt Emile Lambot hem alleszins geroerd op een eigen perk; vijf andere également par Mr. Delacroix – est que met ‘Respectueux hommage’ twee graven wat verderop27 en deels la démolition du monument serait de foto’s op van de totstandgekomen voorzien van een reliëf door César nature à provoquer des incidents dont gipsen schets.24 (afb. 10a) Bataille, herdenken politieagenten le Pays serait seul à subir les consé- die het leven lieten bij de bevrijding quences, et qu’il vaudrait mieux laisser In juli daaropvolgend wordt de van Brussel in 1944. (afb. 10b ) les choses dans l’état où elles sont.”30 maquette door haar ontwerper toe- gelicht tijdens de vergadering van de Het herdenkingsmonument31, een N°011-012 – S PECIAA L N U MME R - EPTEMBE 2014 O pen Monumentendagen Koninklijke Commissie voor Monu- Het Duits militair offene Ehrenhalle, vormt een open menten, die zich weinig enthousiast Ereperk 1914-1918 paviljoen met zwaar entablement beperkt tot opmerkingen: “Le dé- en dak, geschraagd door vier mas- part de l’escalier paraît enterré dans Op donderdag 14 november 1918, sieve vierkante pijlers, staande le sol; les bossages sont trop nus (…); drie dagen na de ondertekening van op een drie treden tellend po-

les ouvertures de la partie circulaire de wapenstilstand in Compiègne, dium, wellicht uit Wesersandstein. e l e d Bruss Erfgo

129 elYsIsche velDen In evere

conservatieve stijlen getrouw, wellicht de verklaring voor zijn levenslange populariteit doorheen de opeenvolgende regimes. zijn paviljoen in evere blijkt geen een- malig concept, maar sluit nauw aan bij de ruim vijftig Bismarck Türme die kreis rond de eeuwwisseling in voor oorlogs duitsland opricht, in het bijzonder deze in rengsdorf en stuttgart. de beeldhouwer blijft vooralsnog onbekend. 32

na de tweede wereldoorlog, in 1956, wordt het duits ereperk door d e Volksbund Deutsche Kriegsgräber- fürsorge herschikt en worden de duitse militairen die tijdens de Afb. 10a eerste wereldoorlog sneuvelden en Memoriaal voor de slachtoffers van hun plicht, émile lambot en victor rousseau, 1902. foto van de uitgevoerde gipsen maquette (© sab). in perk 10 waren bijgezet, overge- bracht naar perk 11. het verklaart de inscriptie, op een zijde van de Lis- tenkaste bij de ingang van het perk: ‘ Hier ruhen † 1180 † Deutsche Solda- ten des Weltkrieges 1914-1918 ’.

Het Brits MiLitAir ereperK 1914 en 1940-1945

de aanleg van perk 10 dateert pas van 1951, wanneer de Imperial War Graves Commission3 3 de stad brussel de toestemming vraagt om een ere- perk te mogen aanleggen voor de britse militairen en geallieerden die het leven lieten in brussel tijdens de eerste en tweede wereldoorlog. de plannen komen tot stand in juni van Afb. 10b hetzelfde jaar, zijn gesigneerd P.d. Memoriaal voor de slachtoffers van hun plicht (a. de ville de goyet, 2014 © gOb). hepworth-f.r.I.b.a. ( Fellow Royal Institute of British Architects ), maar worden ter plaatse uitgevoerd door de omlopende fries lijkt bestemd aanreikt. het paviljoen herbergt architect herbert e. jenner. Philip voor beeldhouwwerk in bas-reliëf, enkel een uit natuursteen opge- dalton hepworth studeert aan de maar bleef onafgewerkt: aan de metste sokkel, met daarop een ver- Architectural Association School of voorzijde granaatwerpende en ge- gulde, uit eikenbladeren oprijzende Architecture in londen, doorkruist wapende soldaten; aan de achter- ‘rijks appel’ (wereldbol met kruis) frankrijk vooraleer in 1911 zijn di- zijde rechts, brancardiers met een (afb. 11a, 11b et 11c). ontwerper is ploma te behalen en wordt in 1914 hond die een gewonde wegdragen professor wilhelm kreis, een van laureaat van de British School at en, in het midden, een soldaat duitslands meest vooraanstaande Rome Scholarship . tijdens en na de met ereteken die over een kaart architecten. tegen de nieuwe stro- tweede wereldoorlog is hij een van gebogen personages een document mingen in, blijft hij de historiserende, de Principal Architects van de IwGc.

130 volk voor de eeuwige rustplaats van de zeelieden, soldaten en vliegeniers die hier geëerd worden. ”

Het BeLGiscH ereperK 1914-1918

het initiatief tot oprichting van een memoriaal voor de brusselse bur- gerslachtoffers en tijdens de eerste wereldoorlog gesneuvelde militai- ren, in het voorjaar van 1928, gaat uit van de christen-democratische schepen van burgerlijke stand, erediensten en begravingen jules coelst 3 6 . het hiervoor opgerich- te comité vertrouwt de opdracht Afb. 11a Afb. 11b toe aan stadsarchitect françois het Duitse militair ereperk met paviljoen De natuurstenen sokkel met opschrift in de vorm van een offene ehrenhalle en vergulde ‘rijksappel’ malfait en de lakense beeldhou- (a. de ville de goyet, 2014 © gOb). (a. de ville de goyet, 2014 © gOb). wer mathiéu desmaré. de beeld- houwer zal verschillende schetsen voorleggen aan het stadsbestuur, dat uiteindelijk opteert voor een so- bere variant van schets nr. 2: “ D’une architecture sobre et suggestive, invi- tant au recueillement, le portique fu- néraire élevé à l’entrée de la pelouse d’honneur du cimetière de la Ville, à Evere, présente deux hauts-reliefs symbolisant l’hommage et la recon- naissance du peuple belge à ses en- fants morts pour la patrie. Celui du côté droit (vu de face) représente la Douleur exprimée par différentes fi- gures; celui de gauche: le Souvenir et le Deuil. ” 3 7 (afb. 13a, 13b en 13c) de plechtige inhuldiging vindt plaats op 1 november 1930 in aanwezigheid Afb. 11c van generaal hannoteau in naam bas-reliëfs van de onvoltooide fries (a. de ville de goyet, 2014 © gOb). van koning albert I, van burgemees- ter adolphe max en luitenant-gene- het ereperk blijft in de lijn van opgesteld uit de eerste wereldoor- raal chardigny namens frankrijk. de oorpronkelijke, na de eerste log, daarrond deze uit de tweede wereldoorlog door herbert baker , wereldoorlog. (afb. 12) In een uit- reginald blomfi eld en edwin hoek van het perk herbergt een pa- MeMoriAAL Voor De l u t y e n s , Principal Architects voorviljoen in Portlandsteen en Poulser- GefUsiLLeerDen 1914-1918 frankrijk en belgië, uitgewerkte zandsteen een nis met het register en 1940-1945 concepten 3 4: een Cross of Sacrifice van de gesneuvelden. een drietalige met zwaard, waarrond uniforme tekst (engels, frans, nederlands) bij de plechtige teraardebestelling, grafsteles in Portlandsteen. rond op de achterwand herinnert eraan op 15 juli 1919, van de brusselse het kruis, oorspronkelijk afgeba- d a t “ De grond waarop dit kerkhof zich burgers die omwille van hun vader-

kend door sparren, staan de steles bevindt is een gift van het Belgische landslievende inzet door de duitse brussel erfgOeD n°011-012 – specIaal nuMMer - sepTeMber 2014 Open Monumentendagen

131 elYsIsche velDen In evere

MeMoriAAL Voor De BeLGiscHe piLoten GesneUVeLD in 1939-1945

met haar verzoek via advocaat a. maréchal, secretaris-generaal van de koninklijke belgische aëro- club, om op een ereperk voor tijdens de tweede wereldoorlog gesneu- velde vliegeniers 215 stoffelijke overschotten uit diverse begraaf- plaatsen samen te brengen, plaatst de vzw Home des Ailes Brisées de Belgique het stadsbestuur voor een dilemma: slechts een fractie daar- van zijn immers stoffelijke resten van brusselaars. uit dankbaarheid voor hun doorslaggevende inzet en Afb. 12 met de goedkeuring van minister ereperk ter nagedachtenis van britse militairen die het leven lieten tijdens de twee wereldoorlogen (a. de ville de goyet, 2014 © gOb). van landsverdediging léon mun- deleer wordt het initiatief niettemin aanvaard. op de gemeenteraadszit- bezetter waren gefusilleerd, had het centrale, mannelijke fi guur die op ting van 8 december 1947 wordt op stadsbestuur de oprichting van een zijn dood wacht, de borst ontbloot, perk 33 een perceel grond vrijgege- herdenkingsmonument in het voor- het hoofd geheven. hij wordt gefl an- ven dat, na fondensenwerving, door uitzicht gesteld. op 23 maart 1929 keerd door vrouwelijke fi guren in h e t comité de la Pelouse d’honneur geeft het college van burgemeester antieke gewaden: een oudere vrouw verworven wordt. de eerste her- en schepenen hiertoe opdracht aan valt in zwijm, ondersteund door begravingen vanuit duitsland en stadsarchitect françois malfait, die haar compaan, een jongere knielt nederland, afgesloten met een Last zich laat bijstaan door de beeld- biddend neer, een vierde reikt de Post , vinden reeds plaats in oktober houwer Pierre theunis. held een lauwerenkrans. bronzen 1948; in de loop van 1949 volgen plaquettes op de muurwanden van geleidelijk deze uit Groot-brittannië; de gruwelijke wijze van terechtstel- het monument geven in laagreliëf in september 1950, enkele dagen ling, die onvermijdelijk associaties de trekken weer van de achttien bij- voor de plechtige inhuldiging, oproept met een muur, moet de gezette martelaars. worden ze vervoegd door deze uit ontwerpers hebben herinnerd aan frankrijk. het monument Aux Victimes des Ré- dit aangrijpend memoriaal 3 9 wordt volutions van Paul moreau-vauthier op 1 november 1931 plechtig onthuld voor het plan van het ereperk wordt (1871-1936), opgericht in 1909 in door de liberale ‘oorlogs’burge- beroep gedaan op reserve-militair Parijs tegen de omheiningsmuur meester adolphe max (1869-1939): vliegenier en architect jean van- van het Cimetière du Père Lachaise , bij het uitbreken van de eerste we- d e n b o s c h 4 0 . het herdenkingsmo- dat een hele polemiek had voortge- reldoorlog had hij brussel tot ‘open nument in franse euvillesteen is bracht omdat het voor verwarring stad’ verklaard en omwille van zijn opmerkelijk: een paar twaalf meter zorgde met “le ‘vrai’ Mur des fédérés weigering tot samenwerking tijdens hoge, rechtopstaande vleugels, situé à l’intérieur du Père-Lachaise ”3 8 de bezetting, bracht hij de oorlog gescheiden door een zwaard, steu- en omdat het van een grote pathe- door in gevangenschap. (afb. 15) nen op een twaalf meter brede muur tiek getuigde. (afb. 14a en 14b) met de namen van de gesneuvelden, Pierre theunis, discipel en mede- naar een ontwerp van de beeldhou- werker van thomas vinçotte, deelt wer césar bataille 4 1 . deze is van op- nochtans de pathetiek van moreau- leiding mijningenieur, maar heeft in vauthier niet. de beeldengroep in Parijs leren beeldhouwen bij henry hoogreliëf, op de middenrisaliet van schmid aan de Ecole Nationale des de lange stenen muur, toont een Arts et Métiers . hij bouwt in 1910 zijn

132 Afb. 13a Afb . 13b en 13c portiek van het belgisch ereperk 1914-1918, foto Duquenne, 1930 het monument vandaag (verz. auteur). (a. de ville de goyet, 2014 © gOb).

MeMoriALen Voor BUrGersLAcHtoffers VAn rAMpen

wanneer tijdens de nacht van 10 op 11 april 1965 een Handley Page HPR- 7 van de Alia Royal Jordanian Airlines in het gebergte van dimachq in syrië neerstort, blijken zich onder de 54 slachtoffers ook tal van leerkrach- ten uit het brusselse te bevinden. op initiatief van een daartoe opge- richt comité worden ze vrijwel allen bijgezet op een eigen ereperk, met sober gedenkteken in kunstbeton naar een ontwerp van burgerlijk bouwkundig ingenieur Godfried Afb .13c derveaux, en ingehuldigd op 7 mei 1 9 6 64 4. eigen driedekker 4 2 en neemt bij het In 1996 worden de oorspronkelijke de uitslaande brand van het groot- uitbreken van de eerste wereld- ijzeren kruisjes op het ereperk ver- warenhuis A l’Innovation op 22 mei oorlog dienst als piloot. hij zal vangen door marmeren steles; in 1967 blijft in het geheugen van ook het herdenkingsmonument 2004 wordt naar dit perk ook het velen gegrift als een ramp van zel- ontwerpen voor edmond thiéffry egyptiserend memoriaal voor de den geziene omvang. In het zwaar (1892-1929), die in 1923 de eerste slachtoffers van hun Plicht ver- en onverstandig verbouwde art- luchtverbinding haren-léopoldville plaatst, dat in 1936 ingehuldigd nouveaucomplex van victor horta realiseert, en verder nog een reeks werd op de afgedankte luchthaven aan de brusselse nieuwstraat eist pleuranten op de begraafplaatsen van evere. 323 levens, waaronder 67 leden van van evere, elsene, schaarbeek en het personeel. 4 3 sint-jans-molenbeek. (afb. 16) op initiatief van de directie wordt brussel erfgOeD n°011-012 – specIaal nuMMer - sepTeMber 2014 Open Monumentendagen

133 Elysische Velden in Evere

Afb. 14b Een inspiratiebron voor het memoriaal: monument Aux Victimes des Révolutions, op de begraafplaats Père-Lachaise in Parijs. Prentbriefkaart (verz. auteur).

Afb. 14a Memoriaal voor de Gefusilleerden 1914-1918 en 1940-1945 (© GOB).

Afb. 15 Inhuldiging van het monument op 1 november 1931 door Adolphe Max (© SAB).

134 Afb. 16 Afb. 17 Memoriaal voor de Belgische Memoriaal voor de slachtoffers van de brand in de Innovation, 22 mei 1967 vliegeniers gevallen in 1939-1945 (A. de Ville de Goyet, 2014 © GOB). (A. de Ville de Goyet, 2014 © GOB). voor hen op de begraafplaats een en muziekuitvoeringen die de front- Bauwens (1831-1902), logebroeder ereperk gereserveerd met een stijl- pagina’s halen van dag- en week- van Juliaan Dillens, professor aan vol memoriaal – vijf witmarmeren bladen. De kromming van een pad, het Koninklijk Muziekconservato- steles van drie meter hoog op een een neerhangende struik, maar rium, Directeur fondateur de la So- zwart granieten onderbouw – naar evenzeer de eindeloze, met mos en ciété Royale l’Orphéon de Bruxelles een ontwerp van architect Renold bladeren bedekte stenen rijen evo- (Juliaan en Gustave Dillens, 1903). Lavend’homme.45 Het vormt samen ceren aldus beelden van vergane Louis Joseph Richald (1838-1897), met de zwartgranieten symboli- glorie, door de tijd ingehaalde liberaal, gemeenteraadslid van sche grafplaat voor het Onbekende figuren, grondleggers die niets aan Brussel, provincieraadslid, parle- Slachtoffer en de 153 individuele actualiteit hebben ingeboet, voor mentslid, voorzitter van L’Union du grafplaten (waarvan negentien met wiens ‘eeuwige’ herdenking beroep Crédit met zetel aan de W armoes- naam) een beklemmend ensemble gedaan werd op de meest getalen- berg, naar een ontwerp van Wynand dat op 13 mei 1968 plechtig wordt teerde kunstenaars: de in hardsteen Janssens, William De Fontaine, ingewijd. (afb. 17) uitgehouwen ‘Concession à perpé- Juliaan Dillens en Désiré Weygers, tuité’ en ‘Elevé par souscription’ lie- 1897). Adolphe Samyn (1842-1904), gen er niet om. Een chronologische stadsarchitect, ontwerper van het Privémemorialen greep uit vele: Pierre Théodore Ver- mausoleum Goblet-d’Alviella in haegen (1796-1862), liberaal, advo- Court-Saint-Etienne en de egypti- Fondsenwervingen voor de oprich- caat, burgemeester van Watermaal- serende vrijmetselaarstempel in de ting van een grafteken of -monu- Bosvoorde, kamervoorzitter en Peterseliestraat (Ernest Acker en ment zijn op de begraafplaats van drijvende kracht achter de creatie Isidore De Rudder, 1905). Brussel niet uitsluitend wegge- van de Université Libre de Bruxelles legd voor grootse, openbare me- (Guillaume Geefs, 1883). Ferdinand morialen. Funeraire gedenktekens Jean-Joseph De L’Eau-D’Andrimont Kindermoorden N°011-012 – S PECIAA L N U MME R - EPTEMBE 2014 O pen Monumentendagen vinden er hun ontstaansreden in (1816-1884), liberaal, advocaat, opmerkelijke personages, beju- schepen, volksvertegenwoordi- De brutale moorden van twee kinde- belde iconen, tot de verbeelding ger en voorzitter van l’Association ren die op enkele maanden van sprekende evenementen; hun pour secourir les pauvres honteux elkaar plaatsvinden aan het begin inhuldiging gaat gepaard met op- (Ernest Acker, Juliaan Dillens en van de 20ste eeuw beroeren de

tochten, grafredes, bloemenhulden Georges Houtstont, 1885). Edouard publieke opinie zodanig dat ze e l e d Bruss Erfgo

135 Elysische Velden in Evere

Annette Bellot

“Eenige maanden na de zaak Joanna Van Calck deed zich een nieuw feit van verkrachting en moord op een kind voor. Het zesjarig dochtertje van een bronsbewerker, Annette Bellot, werd op zondag 1 december, toen het in de Damstraat speelde, door een persoon tusschen 35 tot 40 jaar oud, meege- troond, nadat de booswicht het broe- dertje van Annette had weggezonden om voor vijf centiemen cigaretten te halen. Den volgenden morgen vond men het slachtoffer te , achter de Veeartsenijstraat, onteerd en gewurgd.”48 ‘Une nouvelle affaire Van Calck’ bloklettert Le Journal de Bruxelles op 3 december 1907, en Afb. 18 het scenario – prentbiefkaarten, Grafmonument ter nagedachtenis van Jeanne Van Calck (P. Dumont, 2014 © GOB). marktliederen, slordig onderzoek – herhaalt zich: “Le criminel devait ou connaître l’enfant, ou l’avoir bien resulteren in de oprichting van twee sensatiebladen en wordt vertolkt remarquée antérieurement en raison mooie art-nouveaumemorialen. door marktzangers, zoals de Ant- de sa distinction particulière”, merkt werpenaar Frans Van Kets (1862- Louis Frank later op, want “L’enfant 1944) in zijn Treurlied over de ijselij- qu’il a enlevée est une fillette particu- Jeanne Van Calck ke misdaad te Brussel-Molenbeeck lièrement jolie, d’allure et de manière op het achtjarige meisje Johanna distinguées, timide et réservée, ayant “L’évènement qui a le plus occupé Van Calk (sic). déjà un sentiment de pudeur d’une dé- l’opinion publique, en Belgique, au licatesse prononcée.”49 Ook deze mis- cours de l’année 1906, est sans con- Wanneer haar stoffelijk overschot daad blijft onopgelost. tredit l’affaire Van Calck. Le 7 février, op de begraafplaats wordt bijgezet, Wanneer de rouwstoet op 5 decem- un peu avant minuit, un machiniste blijven de Brusselaars niet onbe- ber het Sint-Pietershospitaal aan de du théâtre de l’Alhambra, à Bruxelles, tuigd: “Une souscription ouverte dans Brusselse Hoogstraat verlaat, rich- trouva sur le seuil d’une maison de les colonnes du Soir produisit en une ting Evere, is burgemeester De Mot la rue des Hirondelles un paquet en- semaine fr. 965,68 (het jaarloon van weer present. Het mahoniehouten touré de papier d’emballage. Il appela een katoenarbeider) pour ériger un lijkkistje wordt op de begraafplaats la police qui constata que le paquet monument sur la tombe de Jeanne Van vlak bij de hoofdingang begraven. contenait le cadavre mutilé d’une fil- Calck. Inauguré le 6 mai au cimetière Ook nu maken gulle gif ten de oprich- lette. Le corps était vêtu, mais les deux d’Evere, ce monument est l’œuvre de ting mogelijk van een aangrijpend jambes avaient été coupées à hauteur MM. Laloux et Hambresin. En marbre monumentje: in Franse Euvillesteen de l’aine et ne se trouvaient pas dans blanc, surmonté d’un médaillon fort en vage art-nouveaustijl naar een le paquet. On reconnut facilement en ressemblant de la malheureuse fil- ontwerp van architect Ferdinand la pauvre petite victime l’enfant dont lette, il porte comme inscription: ‘A Muls, en met een halfnaakte bron- la disparition venait d’être signalée: Jeanne Van Calck, décédée à Bruxel- zen pleurante door Arthur Puyt Jeanne Van Calck, âgée de huit ans et les le 7 février 1906, victime d’un cri- (vandaag verdwenen). Het ontlokt demi.”46. (afb. 18) me odieux.’47” De inhuldiging vindt de bevoegde inspecteur weliswaar Het onderzoek stagneert, loopt plaats in aanwezigheid van familie- de opmerking dat “ce monument est op een sisser uit. De schokkende, leden, Emile Rossel en burgemees- de nature à compromettre la décence à onop­geloste zaak maakt het voor- ter Emile De Mot. observer dans un cimetière”.50 (afb. 19) werp uit van suggestieve prentbrief- Puyt heeft zich na zijn opleiding aan kaarten, haalt de frontpagina van de Academie voor Schone Kunsten

136 in Vorst gevestigd. Zijn oeuvre ken- merkt zich door kleinsculptuur, een drietal Eerste Wereldoorlog- memorialen en een handvol over het Brusselse verspreide graftekens, varianten meestal van het Bellot- monumentje.

Memorialen van de Belgische Werkliedenpartij

Als memoriaal voor de arbeidersbe- weging kent de begraafplaats in het Brusselse geen gelijke. Verschil­ lende belangrijke voorvechters van de Belgische Werkliedenpartij (BWP) kregen hier hun laatste rustplaats. Hun uitvaart was de aanleiding voor indrukwekkende plechtigheden.

César De Paepe (Oostende 1842 - Cannes 1890)

Vrijdenker en militant César De Paepe was ondervoorzitter van La Libre Pensée en richtte een van de eerste opleidingen voor lekenzus- ters op. Hij stierf op amper achten- veertigjarige leeftijd. In haar boek Nouvelle Histoire de Belgique. Les Tur- bulences de la Belle Epoque schrijft Gita De Neckere dat zijn begrafenis op 24 december 1890 een toonbeeld was van vrijdenken en een schan- daal veroorzaakte. Ze vermeldt ook Afb. 19 dat De Paepe tegen zijn zin begra- Grafmonument ter nagedachtenis van Annette Bellot, 1907 (sculptuur verdwenen) ven werd. Hij gaf de voorkeur aan (foto auteur ca. 1995). een crematie, maar dit werd in een rondschrijven verboden door de ontslagname. Hij rondt zijn studies la bonté. Il était bon comme le sont katholieke regering51. af en zet een praktijk op in Brussel les anges, d’après les légendes chré- als geneesheer voor onbegoeden en tiennes. Sa tendresse pour les petits, Op 28 jaar neemt De Paepe, met arbeidersverenigingen. Hij overlijdt pour les faibles, pour les blessés et les een kandidatuur in de natuurweten- op 19 december 1890, in het zuiden désespérés de la vie rayonnait autour schappen op zak, dienst als hulp- van Frankrijk, waar hij al een paar de lui, et c’était le plus attendrissant N°011-012 – S PECIAA L N U MME R - EPTEMBE 2014 O pen Monumentendagen geneesheer bij het Belgisch leger weken om gezondheidsredenen des spectacles de voir ce souffrant tijdens de Frans-Duitse oorlog. Hij verblijft. Jean Volders’ rouwschrift compatir aux douleurs morales ou verpleegt gewonden na de bloe- in Le Peuple klinkt opmerkelijk ont- physiques d’autrui et s’efforcer de dige slag van Sedan. Omwille van roerd: “Ce qui caractérisait De Paepe, les guérir ou de les atténuer. (…) Les zijn linkse ideeën en populariteit ce qui fit le sentiment qui inspira toute catholiques, s’il eût été des leurs, en 52 dringt de legerleiding aan op zijn sa vie et toutes ses résolutions, ce fut eussent fait un saint.” e l e d Bruss Erfgo

137 Elysische Velden in Evere

Een decennium later brengt Louis Laurent Verrycken arbeidersbeweging, in het bijzon- Bertrand een niet minder emoti- (Grimbergen 1835 - der wanneer hij voor de drommen onele evocatie van de rouwstoet: Schaarbeek 1892) werklozen tijdens de gure winters “Le Parti ouvrier fit à César De Paepe van 1884-1885 ‘Pas de charité, du tra- des funérailles émouvantes, comme Wie kijkt er nog om naar het een- vail!’55 eist. Op 5-6 april 1885, in het jamais un roi n’en eut. De la maison voudig kalkzandstenen grafteken cabaret du Cygne aan de Grote Markt, mortuaire au cimetière d’Evere, des van Laurent Verrycken, getooid met weet hij de afgevaardigden van de milliers de personnes lui firent escorte; zijn fraaie, opmerkelijk grote foto arbeidersgroeperingen te overtui- toute la population ouvrière faisait la op porselein? Als jonge vrijdenker gen dat de term ‘socialistisch’ vele haie sur le passage du cortège, partout staat hij in 1854 mede aan de wieg arbeiders afschrikt en wordt de des hommes et des femmes pleurant van de vereniging l’Affranchissement, nieuwe organisatie op voorstel van la mort de leur défenseur.” En verder, de eerste in haar soort in België. In César De Paepe de Belgische Werk- Le Peuple citerend: “L’entrée du cor- 1864 is hij betrokken bij de oprich- liedenpartij. Samen met De Paepe billard au cimetière d’Evere a été im- ting van de Brusselse sectie van schrijft hij voor het linkse dagblad pressionnante, entre une longue allée de Internationale, die hij eind 1868 Le National Belge, met scherpe aan- humaine: à gauche, toutes les femmes vertegenwoordigt in de nationale vallen op de monarchie en koning portant les cent dix-huit couronnes de Federale Raad en waarin hij tot 1873 Leopold II in het bijzonder. In 1885 toutes dimensions et de toutes les cou- blijft zetelen. Als collectivist zet hij wordt hij hoofdredacteur van de leurs; à droite, les hommes levant la zich af tegen de mutualisten en de nieuwe partijkrant Le Peuple, waarin file prestigieuse et serrée des cartels centralistische Marx en propageert hij in 1894 een oproep tot algemene et des bannières éblouissantes ornées hij de anti-autoritaire gedachte. staking plaatst die hem voor het de crèpes. Le spectacle à l’intérieur Als anarchist en revolutionair ver- Hof van Assisen brengt, maar waar n’était pas moins saisissant. On distin- zet hij zich tegen elke burgerlijke, zijn raadsman Edmond Picard – zijn guait de toutes parts de sombres four- parlementaire politiek: “Demander leuze is ‘Je pique’ – hem vrijpleit. Nog millières de spectateurs, tassées dans le suffrage universel pour envoyer les in 1890 is hij mede-organisator van les larges avenues” 53. nôtres aux chambres, c’est reconnaî- de betoging voor algemeen stem- tre la société actuelle que nous reni- recht die in Sint-Gillis 100.000 man Het is Jean Volders die op 5 decem- ons. Quand le moment sera là, nous ne op straat brengt en in augustus 1891 ber 1891, namens de BWP, een eeu- demanderons rien, mais nous pren- organiseert hij het Congrès Internati- wigdurende vergunning aanvraagt drons ce qui nous appartient.”54 onal Ouvrier Socialiste en verzorgt hij voor de oprichting van een ‘mauso- Gaandeweg verzoent hij zich noch- hiervan de verslaggeving. leum’ om de stoffelijke resten bij te tans met de partijpolitieke actie: in zetten van César De Paepe én van 1885 is hij betrokken bij de oprich- Zijn inzet kost hem zijn gezondheid: diens schoonvader Désiré Brismée ting van de BWP en wordt hij lid van wat eerst op overspanning lijkt maar (1822-1888), die deze wens had uit- haar algemene raad. Op 16 augustus snel tot verlamming leidt, brengt hem gedrukt. Het hardstenen grafmo- 1891 opent hij in Brussel het tweede uiteindelijk in een psychiatrische nument, ontworpen door architect congres van de Tweede Internatio- instelling, waar hij op 11 mei 1896 Gustave Ghysels, wordt uitgevoerd nale, slechts enkele maanden voor op eenenveertigjarige leeftijd over- door de Corporation socialiste des zijn overlijden. lijdt. De begrafenisstoet op 15 mei tailleurs de pierre. Een bronzen vertrekt aan Victor Horta’s met buste van César De Paepe door Jef rood en zwart gesluierd Volkshuis Lambeaux en een portretmedail- Jean Volders (Brussel en veroorzaakt een zelden geziene lon van Brismée vormden de enige 1855 - Schaarbeek 1896) volkstoeloop, met medestanders opsmuk (beide elementen zijn sinds en fanfares uit het hele land, maar lang verdwenen). Bij de plechtige Geboren in de Brusselse Marol- ook katholieke tegenstanders die inhuldiging op Kerstdag 25 decem- len, gaat Jean Volders na zijn la- onderweg naar Evere vijandig de ber 1892, in aanwezigheid van fami- gere school op dertienjarige leeftijd luiken neerlaten en bijgestaan door lieleden, notabelen en arbeiders- aan het werk als bankbediende, burgerwachten de optocht pogen verenigingen, worden namens hun eerst bij de Cassel Bank, nadien open te breken en de toegang tot de achterban toespraken gehouden tot 1883 bij de Nationale Bank. Zijn begraafplaats verhinderen. door Jean Volders, Edward Anseele, sociale bewogenheid, tweetalig- Célestin Demblon, Léon Furnemont heid en sprekerstalenten vinden Op de necropool krijgt Jean Volders en tal van anderen. al snel gehoor bij de Brusselse een laatste rustplaats op slechts

138 Afb. 20a Afb. 20b la Fraternité (Broederschap), ontwerp voor het graf van Jean volders le Peuple le pleure (Het volk weent), graf van Jean volders door de gentse beeldhouwer george Minne (niet uitgevoerd) (a. de ville de goyet, 2014 © gOb). (© KIK-Irpa).

enkele passen van césar de Paepe. max hallet dient namens de bwP op 1855 - 11 MAI 1896. (…) Zuil en groep als resultaat van een wedstrijd, in 27 januari 1899 een ontwerp in van staan op een grote sokkel, met op de het najaar ingericht door de bwP, de vijfentwintigjarige Gentse beeld- afgeschuinde voorzijde de inscriptie: wordt de Gentse beeldhouwer houwer jules van biesbrouck (1873- IL. AIMA.LE.PEUPLE / LE.PEUPLE. George minne gelast met de cre- 1965) voor een beeldengroep Le Peu- LE.PLEURE .”5 7 (afb. 20a en 20b) voor atie van het herdenkingsmonument. ple le pleure 5 6 : op zondag 16 juli 1899 van biesbrouck vormt de opdracht zijn schets Fraternité wordt wegens wordt het beeld ingehuldigd: “ een de start van een succesvolle car- ziekte van minne pas in juni 1898 symbolische voorstelling van de rouw rière. van het ontwerp van minne voorgelegd aan het stadsbestuur, van de Werkliedenpartij voor de over- zal henry van de velde een klein maar wordt er koel onthaald. minne leden leider. Een bronzen groep van gipsen model bewaren dat zich had een monumentale allegorie van drie treurende personen zit op een sinds 1947 in het koninklijk museum broederschap en solidariteit voor arduinen blok: een arbeider met een voor schone kunsten in antwerpen ogen. twee mannenfi guren van rouwkrans in de rechterhand buigt bevindt en onder de naam Solida- drie meter hoogte die wijdbeens verdrietig het hoofd voor het verlies rité uitvoeringen kent in marmer en en elkaar bij de arm vasthoudend dat hij ondergaat. Zijn vrouw, haar brons. 58 staand houden op een overhellende kind zogend, zit naast hem en neigt boot. de uitvoering laat echter ver- naar hem toe. Achter de groep en los schillende jaren op zich wachten en ervan staat een zuil in hardsteen met leidt uiteindelijk tot het verbreken de vergulde inscriptie: LE PARTI OU-

van het contract. Gemeenteraadslid VRIER / A J. VOLDERS / 8 OCTOBRE brussel erfgOeD n°011-012 – specIaal nuMMer - sepTeMber 2014 Open Monumentendagen

139 Elysische Velden in Evere

Emile Vandervelde (Elsene 1866 - 1938)

Emile Vandervelde is negentien jaar wanneer hij aan de Université Libre de Bruxelles het diploma behaalt van doctor in de rechten. Meteen treedt hij in Elsene toe tot de Ligue Ouvrière. “En 1885”, schrijft Gricha Koulischer later in Le Peuple, “il faut un certain courage à un jeune intellectuel, devant qui s’ouvre la possibilité d’une carrière brillante au Barreau, au parti libéral et à l’Université, pour se déclarer pu- bliquement et résolument socialiste. Le Parti Ouvrier existe à peine. Les

Socialistes passent pour des émeu- Fig. 21 tiers dangereux ou pour des utopistes Grafmonument voor Emile Vandervelde (A. de Ville de Goyet, 2014 © GOB). naïfs. Tout avenir semble fermé à qui- conque se fourvoie chez eux.”59 Wat volgt is bekend: doctoraten in in naam van alle socialistische ver- Nabeschouwing de sociale wetenschappen en eco- enigingen en van de Internationale, nomie, advocaat, een leerstoel aan gevolgd door koorzang. De toe- In 2014, 137 jaar na de ingebruik- de ULB, charismatisch leider van spraak is via luidsprekers te horen name, is de begraafplaats van de BWP vanaf 1894 en voorzitter in de nabijgelegen straten. De be- Brussel nog maar een schaduw in 1933, voorzitter van de Tweede grafenisstoet trekt door de straten van zichzelf, een eerbiedwaardige Internationale. In 1894 wordt hij par- van Brussel naar Evere, waar hij op- oude dame die haar leeftijd met lementariër, lid van de kamer van nieuw wordt opgewacht met koor- moeite draagt. Langs de Kerhof volksvertegenwoordigers, lid van de zang.61 van Brussellaan hebben de meeste ministerraad vanaf 1916, herhaal- steenkappers de boeken neer­ delijk minister, waaronder Justitie, Het grafmonument, ontworpen door gelegd en zijn de ateliers gevallen Buitenlandse Zaken en Volksge- Henry Van de Velde, is ingeplant op onder de slopershamer. zondheid; hij is een voorvechter van de scherpe hoek van twee lanen en het algemeen stemrecht en leent is zichtbaar voorzien op publieke De begraafplaats zelf loopt zwaar zijn naam aan de wet op het alco- manifestaties. Een met leisteen gebukt onder gebrek aan onderhoud, holisme. Aan de vooravond van de aangelegd voorpleintje, middenin aan mankracht, aan toezicht. Reeds Eerste Wereldoorlog onderneemt verfraaid met een omzoomd bloe- in haar monografie La Nécropole de hij als voorzitter van de Internatio- menperk en aan het voeteneind Bruxelles had Cécilia Vandervelde nale nog een laatste poging om het geflankeerd door stenen ‘schijven’ in 1991 gewag gemaakt van spoor- drama af te wenden. met de letters I.O.S. – S.A.I. en loos verdwenen bronzen beelden: B.W.P. – P.O.B., wordt aan de rug- de meisjesfiguur van Jules Lagae Op woensdag 28 december, een zijde afgesloten door een marme- op het monument Wouters-Dustin paar dagen nadat hij de laatste cor- ren rugplaat met opschrift in reliëf: (1904); de buste van Jef Lambeaux recties aan zijn autobiografie had EMILE VANDERVELDE 1866 - 1938, voor César De Paepe en het por- toegebracht, bloklettert Le Peuple: later aangevuld met zijn echtgenote tretmedaillon van Désiré Brismée; “Emile Vandervelde est mort. Le chef JEANNE BEECKMAN 1892 - 1963. het bronzen grondplan van de Onze- du socialisme belge s’est éteint, à son (afb. 21) De plannen, waarvoor Lieve-Vrouw ter Sneeuwwijk op het domicile, mardi matin, à 5 heures 30. Henry Van de Velde samenwerkte monument van Antoine Mennes- Son dernier dimanche il l’a passé à met landschapsarchitect Delvaux, sier. Niet lang nadien volgen de la Maison du Peuple.”60 Volgens zijn worden bij het stadsbestuur in- bronzen buste van Congo-ontdek- uitdrukkelijke wens wordt hij opge- gediend op 10 januari 1940, maar kingsreiziger Alexandre Delcom- baard in het Volkshuis. Enkel Louis de uitvoering laat op zich wachten mune door Jacques Marin (1906); de Brouckère houdt een toespraak tot 1943. egyptiserende bronzen ornamenten,

140 door Jean Herbays, op het graf van NOTEN “Een zeer brede en large sokkel draagt Paulette Verdoot, tragisch omge- een immense grafzerk die aanleunt tegen een stenen wand – een soort van komen danseres bij de Konink­ 1. CELIS, M.M., ‘Jamaer, Victor’, in VAN LOO, A. (red.) Repertorium van de muur in ruïne – waarop, leunend op een lijke Muntschouwburg (1916). Architectuur in België, Mercatorfonds, schild, een wenende vrouwengestalte Een nachtelijke rooftocht in het Antwerpen, 2003, p. 365. Hij ligt begra- staat die Engeland symboliseert. Drie ven in de grafgalerij op het kerkhof van leeuwen liggen brullend van verdriet voorjaar 2009 levert een triest bilan rond de sarcofaag die evenals de sokkel 62 Laken (Cel 1774), met blauwhardstenen op : het bronzen beeld van Annette bovengrondse graftombe (Perk 31B, bedekt is met helmen, sabels en allerlei Bellot door Arthur Puyt; twee le- Weg 32, Concessie 1071), identiek aan wapens, zadeltuig en vlaggen; een grote lijkwade valt van de muur tot op vensgrote bronzen – man en vrouw deze voor Alphonse Balat (Perk 9C, Weg 9, Concessie 1485). de grond en omhult in haar plooien de – uit de grafkapel Willaerts (1921); grafzerk en de wapens.” een middendoor gezaagde pleu- 2. Dixit schepen en geneesheer Hippolyte Delecosse (1839-1882), in het Bulletin 13. OTTEN, E. e.a., ‘Het monument ter rante door Sylvain Norga (1936) op Communal, zitting van 2 juni 1874, p. nagedachtenis aan de Britse officieren, 63 onderofficieren en soldaten gesneu- de concessie Hoebeeck-Dubois . 454. “Voor de rijke die tijd te over heeft en veld in 1815 bij de slag van Waterloo, die, zonder aan geld te moeten denken, Dan weer is het de beurt aan een begraafplaats van Brussel, Evere’, in over publieke of private voertuigen vrouwenbeeld, door César Bataille M&L, jrg. 24, nr. 6, p. 57-75. beschikt om zich veelvuldig en snel naar (1939), op de concessie Gielens-De het graf van geliefde doden te begeven, 14. Le Journal de Bruxelles, nr 258, vrijdag Roeck; geknielde vader- en moe- spelen de kwesties van afstand en vervoer 14 september, p. 2. “Het monument derfiguren van Joseph Witterwulghe geen belangrijke rol; dat geldt echter niet mocht niet te ingewikkeld zijn noch over- voor de arbeider die leeft van zijn dage- dreven decoratie bevatten, aangezien (1928) op de concessie Loman-De- lijks labeur en voor wie elke minuut die het comité slechts over zeer beperkte pierre en de geknielde pleurante van het werk wordt afgenomen een zuiver, middelen beschikte.” van War Van Asten (1930) voor de reëel en onherstelbaar verlies betekent.” 15. Met Louis Roeland als voorzitter, is jong overleden Mélanie Guillaume. 3. Laan 12, Rand, Concessie 1401; hij in december 1872 secretaris van VANDERVELDE, C., La nécropole de het comité dat de Société centrale Bruxelles, Commision d’Histoire de d’Architecture de Belgique (SCAB) Het is slechts een greep uit het l’Europe, Brussel, 1991, p. 78. “peet- opricht. welig tierend vandalisme, waar de dochter van keizer Napoleon I. Geboren op 16. FONTEYNE, J., Recueil d’Architecture bescherming in 1997 van de Sint-Helena op 26 januari 1818 en overle- den in Brussel op 30 september 1818” Funéraire, s.d. (ca 1879-1889), Pl. 53 begraaf­plaats als landschap en van 17. VANDERVELDE, C., op. cit., p. 507-509. een aantal grafmonumenten wei- 4. Perk 7, Rondpunt van de burgemees- ters, Concessie 537; VANDERVELDE, C., 18. VANDERVELDE, C., op. cit., p. 509. nig aan verholpen heeft. Een waar op. cit., p. 78-79. openluchtmuseum van de Belgische “De openstelling van het nieuwe kerkhof 5. “die de moderne schilderschool in eer maakt het mogelijk de dierbaarste beeldhouwkunst uit de late 19de en herstelde” wens in te willigen van alle Duitsers die vroege 20ste eeuw is aldus aan het in België verblijven om, net als in hun 6. Perk 2, Grote Laan, Concessie 375; verdwijnen, los van het ontelbare vaderland en zelfs in Frankrijk, aan deze VANDERVELDE, C., op. cit., p. 83. dappere slachtoffers van de oorlog een aantal ontvreemde en vernielde rustplaats en een waardig monument te 7. Perk 17, Weg 15, Concessie 245; bezorgen.” bronzen ornamenten, ontmantelde VANDERVELDE, C., op. cit., p. 357. deuren, verbrijzelde glas-in-lood- “Dit monument zal tevens de herin- 8. Perk 14, Rondpunt van de burgemees- nering levendig houden aan de gulle ramen en de aftakeling van talloze ters, Concessie 598; VANDERVELDE, C., gastvrijheid en de verzorging die onze marmersculpturen en -medaillons. op. cit., p. 106. gewonden ontvangen hebben vanwege Af en toe kent deze onderschatte de Belgische natie, en vooral van de 9. Perk 16, Laan 5, Concessie 775 (Guiot- Brusselse bevolking.” vorm van kunstroof ook een goe- Rémy); VANDERVELDE, C., op. cit., p. de afloop. In februari 2011 viel de 137. 19. In het centrum van het Duits Rondpunt. levensgrote bronzen gisant van 10. Perk 8, Rondpunt van de burgemees- luchtvaartpionier Georges Nélis, ters, Concessie 12; VANDERVELDE, C., 20. VANDERVELDE, C., op. cit., p. 510. “een op. cit., p. 35. genius, met de vleugels opengevouwen, een werk van Pierre De Soete uit die een kroon boven de overblijfselen 1930, ten prooi aan plunderaars. In 11. LECLERCQ, C., Jacques de Lalaing. van de dode soldaten houdt”. augustus van datzelfde jaar werd Artiste et homme du monde (1858-1917), Académie royale de Belgique, Mémoire 21. VANDERVELDE, C., op. cit., p. 512. het beeld zwaar gehavend terug- de la Classe des Beaux-Arts, Deel XXV, In 1967-1972 worden de trappartijen gevonden. Het werd op initiatief van Brussel, 2006, p. 271-284. Zie ook door stadsarchitect Jean Rombaux VANDERVELDE, C., op. cit., p. 504-507. verwijderd en vervangen door een lage Wings of Memory gerestaureerd en muur. “Het monument is toegankelijk in mei 2012 opnieuw plechtig inge- 12. KREXPEL, J., ‘Le monument des via een eerste trap met platform in mo- huldigd64: ‘Lux in tenebris luget’65? Anglais morts à Waterloo par de zaïekstenen, vanwaar twee trappen links Lalaing’, in La Revue Blanche, nr. 7, en rechts naar het eigenlijke monument Brussel, oktober 1890, p. 223-224, geci- leiden, dat omringd wordt door muren

teerd door LECLERCQ C., op. cit., p. 212. versierd met bronzen grafkransen die o e d B russel E rfg °011-012 – SPEC I AAL NU MM ER - SEP T E M BER 2014 Open Monumentendagen n

141 Elysische Velden in Evere

op draperieën bevestigd zijn. Daaronder monument zijn vijfhonderd lichamen be- ‘L. Marlière, ingénieur civil, S.P.R.L. hangen cartouches waarop de namen graven waarvan de repatriëring moeilijk Bureau technique’. van de hier begraven soldaten geschre- uitvoerbaar lijkt; de Duitse regering, die ven staan. Een cirkelvormige muur met de kosten ten laste van de families van 41. De maquette wordt in januari 1949 kantelen vervolledigt de omsluiting van de overledenen heeft gelegd, zou waar- voorgelegd aan de Koninklijke dit tweede platform waarop een breed schijnlijk niet tussenbeide willen komen. Commissie voor Monumenten en talud van gehouwen steen bekroond met De mening van de heer Jaspar – daarin Landschappen (Indicateur 1936/XXXVI). een tweede rij kantelen een hoge pira- bijgetreden door de heer Delacroix – is mide ondersteunt die aan de voorkant dat de afbraak van het monument zou 42. Nu in het Koninklijk Legermuseum, versierd is met een kruis van het Légion kunnen leiden tot incidenten waarvan Brussel. d'honneur, met het devies ‘Honneur et België alleen de gevolgen zou moeten 43. ENGELEN, C., MARX, M., La sculpture Patrie’.“ dragen, en dat het beter is de zaken en Belgique à partir de 1830, Deel I, te laten in de staat waarin ze zich Leuven, 2006, p. 151-159. César 22. ‘de poten gekruist, met dromerig oog, bevinden.” die het geheim van de graftombe be- Battaille werd als beeldhouwer weinig waart’. Ibidem. 31. Perk 11. bestudeerd; in op. cit. wordt hij gere- geld verward met zijn nauwelijks nog 23. ‘als eerbetoon aan de as van diegenen 32. Archiefonderzoek zou hier ongetwijfeld bekende confrater Charles Eugène die gesneuveld zijn, niet voor Napoleon een antwoord op bieden, ten bewijze: Laurent Bataille (Schaarbeek ca 1904- of Gambetta maar voor Frankrijk.’ FREYTAG, A. en VAN DRIESSCHE, Th., 1969). ‘Die Deutschen Soldatenfriedhöfe des 24. Stadsarchief Brussel. Ersten Weltkriegs in Flandern”, in 44. Perk 25; VANDERVELDE, C., op. cit., Relicta. Archeologie, Monumenten- & p. 532-533. 25. Commission royale des Monuments Landschapsonderzoek in Vlaanderen, 7, et des Sites, Indicateur n° 1936/10, 45. Perk 13; VANDERVELDE, C., Vlaams Instituut voor het Onroerend Bruxelles – monument à ériger aux ibidem, p. 533-534. Erfgoed, Brussel, 2011, p. 163-238. victimes du devoir au cimetière de 46. Anoniem, ‘L’affaire Van Calck’, in Bruxelles, randopmerkingen bij een 33. Sinds 1960 Commonwealth War Graves Almanach illustré du Soir, Brussel, briefontwerp aan E. Lambot d.d. 15 Commission (CWGC). 1907, p. 109. “De gebeurtenis die de juni 1904. “De voet van de trap lijkt publieke opinie in België tijdens het begraven in de grond; de bossages 34. Zie o.m. CELIS, M.M., Zonnebeke jaar 1906 het meest beroerd heeft, is zijn te naakt (…); de openingen van het (Passendale), Tyne Cot New British ongetwijfeld de zaak Van Calck. Op cirkelvormige gedeelte lijken op schiet- Cemetery. Langemark, Duitse militaire 7 februari, kort voor middernacht, gaten; de figuur is slecht zichtbaar tegen begraafplaats, in De beeldentaal van vond de toneelknecht van schouwburg de achtergrond.” symbolen, M&L Cahier 7, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Alhambra in Brussel op de drempel van 26. Perk 25, Laan 7/Weg 31, nr. 4836. Brussel, 2002, p. 238-243. een woning in de Zwaluwenstraat een pak dat in inpakpapier was gewikkeld. 27. Weg 31. 35. Perk 14, Weg 23. Hij verwittigde de politie, die vaststelde dat het pak het verminkte lichaam 28. SAB, erediensten, 1383. “De Duitse 36. Hij vervangt tijdelijk, van juli 1941 bevatte van een meisje. Het lichaam was overheid heeft zonder enige toelating tot september 1942, burgemeester gekleed maar de twee benen waren ter noch goedkeuring van de gemeentelijke Joseph Vandemeulebrouk tijdens hoogte van de lies afgesneden en zaten administratie van de stad een monument diens deportatie naar Duitsland. Zijn niet in het pak. Men herkende in het opgericht in het midden van grasperk 11 verzet tegen het verplicht dragen van arme slachtoffer gemakkelijk het kind en hiervoor een groot deel van de terrei- de Davidsster en weigering om zijn waarvan de verdwijning kort tevoren was nen bestemd voor gewone begravingen politie in te zetten bij het opsporen van aangegeven: Jeanne Van Calck, acht en verwijderd. Dit monument is achterge- joden, leidt in 1944 tot zijn arrestatie een half jaar oud.” laten terwijl het nog in opbouw was en en deportatie. bijgevolg onvoltooid. Moet niet worden 47. Les Faits-Divers illustrés, jrg. 2, nr. 18, 37. Geciteerd door VANDERVELDE, C., op. overwogen om het te laten verwijderen, 22 februari 1906. “Een inschrijving die cit., p. 522. “De grafportiek opgericht het weer op te richten op een andere in de kolommen van Le Soir geopend aan de ingang van het ereperk van het plaats of nog, wat me het meest aange- was, bracht in één week de som op van stedelijk kerkhof in Evere is van een wezen lijkt, te verkopen bij inschrijving 965,68 frank (het jaarloon van een ka- sobere en suggestieve architectuur tijdens de verkoop van voorwerpen toenarbeider) voor de oprichting van een die tot bezinning noodt. Het bevat twee afkomstig van buiten gebruik gestelde monument op het graf van Jeanne Van halfverheven beeldengroepen die het perken?” Calck. Dit monument, vervaardigd door eerbetoon en de erkentelijkheid van het Belgische volk symboliseren aan zijn de beeldhouwers Laloux en Hambresin, 29. Henri Jaspar (Schaarbeek 1870-Sint- werd op 6 mei op het kerkhof van Evere Gillis 1939) voor het vaderland gevallen kinderen. De beeldengroep rechts (in vooraanzicht) onthuld. Het is van wit marmer en 30. SAB, erediensten, 1383. “De heer stelt de Smart voor in de gedaante van bevat een medaillon die sterk lijkt op de Ramaix, kabinetschef van de heer verschillende figuren; de beeldengroep het vermoorde meisje, evenals de in- minister van Buitenlandse Zaken, links de Herinnering en de Rouw.” scriptie ‘A Jeanne Van Calck, décédée à heeft met een delegatie van het Duitse Bruxelles le 7 février 1906, victime d’un gezantschap het Duitse monument 38. “de ‘echte’ Muur van de Communards op crime odieux’.” het kerkhof van Père-Lachaise”. op het kerkhof van Evere bezocht; 48. DE SCHUIJTER, J., Drij moorden voor volgens de vaststellingen van de heer 39. Perk 25. vijf cens. Marktzangers als versprei- de Ramaix en de verklaringen van de ders van stadsnieuws, L. Opdebeek, Duitse afgevaardigde kan het monument 40. www.vieillestiges.be, Mémorial Antwerpen, 1945, p. 77-78. worden beschouwd als 'voltooid'; er de l’aviation belge. César Battaille, ontbreekt slechts een inscriptie op een p. 8; VANDERVELDE, C., op. cit., 49. Anoniem, L’affaire Van Calck, in kruis dat er deel van uitmaakt. Rond het p. 524, maakt anderzijds gewag van Almanach illustré du Soir, Brussel,

142 1907, p. 109. “Een nieuwe zaak Van 56. Het bronskleurig gepatineerd gips- The Elysian Fields in Evere. The Calck’. ‘De misdadiger moet ofwel het model op ware grootte belandt, na Brussels cemetery kind gekend hebben ofwel het reeds de Wereldtentoonstelling van 1900 voordien hebben opgemerkt vanwege in Parijs, in het Palais des Beaux- haar bijzondere voornaamheid.’ Arts in Rijsel. Zie: ARNAUDIES, The Brussels cemetery is a typical, ‘Het ontvoerde kind is een bijzonder aan- F., J. Van Biesbrouck. Peintre et 19th century “burial ground”. trekkelijk meisje met voorname trekken sculpteur, Les Editions Guiauchain, Our dead lie far from the city centre en manieren, schuchter en terughou- Algiers, 1931, p. XIII-XIV, ill. 31. dend, met een reeds sterk ontwikkeld Blijkens Joconde. Portail des col- in individual graves in secluded, gevoel van kuisheid.” lections des musées de France is lush green surroundings. de groep met inventarisnummer RF Louis Fuchs designed a landscape 50. DE SCHUIJTER, J., op. cit., p. 79. “dit 1313 heden spoorloos. monument brengt de welvoeglijkheid park with broad alleys and winding in het gedrang die op een kerkhof moet 57. DESPRETZ, A., op. cit., p. 130-131. paths. Mayor Jules Anspach worden nageleefd”. 58. http://georgeminne.vlaamsekunst- inaugurated the cemetery in 1877. 51. DENECKERE, G., op. cit., p. 141-142. collectie.be/nl/collectie/themas/ It was to be the final resting place of gedenktekens-en-grafmonumenten 52. VOLDERS, J., …“Typerend voor De many historically important people. Paepe, het gevoel dat zijn hele leven en 59. KOULISCHER, G., ‘Une grande The vast terrain also offered plenty of al zijn beslissingen inspireerde, was zijn vie, bien remplie, généreuse, goedheid. Hij was goed zoals de engelen toute de dévouement à la classe room for the imposing monuments goed zijn volgens de christelijke legen- ouvrière et au socialisme: EMILE that we use to commemorate des. Zijn tederheid voor de kleinen, voor VANDERVELDE’, in Le Peuple, significant events from the past; de zwakken, voor de gewonden en de woensdag 28 december 1938. “In door het leven teleurgestelden straalde 1885 (...) was er een zekere moed Waterloo, the Belgian Revolution, van hem uit, en het was bijzonder nodig voor een jong intellectueel die the Franco-Prussian War, both ontroerend om te zien hoe deze lijdende de mogelijkheid voor zich zag van een World Wars. During the ideological briljante loopbaan aan de balie, bij de mens het morele of lichamelijke lijden rift of the 19th century, this was deelde met anderen en zich inspande liberale partij en aan de universiteit, om hen te genezen of hun pijn te ver- om zich openlijk en resoluut socialist the favoured resting place for free zachten. (…) De katholieken zouden hem te verklaren. De Werkliedenpartij thinkers. This article delves into the heilig hebben verklaard indien hij tot hun bestond nauwelijks. De socialisten genesis of memorials both public kerk had behoord.” gingen door voor gevaarlijke oproer- kraaiers of voor naïeve utopisten. and private, especially those erected 53. BERTRAND, L., Histoire de la Elke toekomst leek gehypothekeerd to honour several leaders Coopération en Belgique, deel II, voor wie bij hen verzeild raakte.” Dechenne et Cie, Brussel, 1903, p. 364. of the Belgian Labour Party. “De Werkliedenpartij bezorgde César De 60. Le Peuple, jrg. 54, nr. 362, woens- Paepe een ontroerende begrafenis zoals dag 28 december 1938. “Emile geen koning ooit heeft gehad. Van het Vandervelde is niet meer. De leider sterfhuis tot aan het kerkhof van Evere van het Belgische socialisme is werd hij begeleid door duizenden men- overleden in zijn woning, dinsdag- sen. De hele arbeidersbevolking vormde ochtend om 5 uur dertig. Zijn laatste een erehaag op de weg van de rouw- zondag heeft hij doorgebracht in het stoet, overal beweenden mannen en Volkshuis.” vrouwen de dood van hun voorvechter.’ ‘De aankomst van de lijkwagen op het 61. Le Peuple, op. cit., p. 2. kerkhof van Evere was indrukwekkend, 62. Op het kerkhof van Laken verd­ tussen twee lange rijen mensen: links wenen op 3-4 mei 2009 o.m. een droegen de vrouwen honderdachttien levensgroot bronzen vrouwenbeeld kransen in alle afmetingen en kleuren; door Matthieu Desmaré (1927), een rechts staken de mannen in gesloten ge- ander door Marcel Rau (1914), een lid een woud van oogverblindende vlag- derde door H. Losange (1912); Vers gen en banieren omhoog, met zwarte l’Avenir (1936), een topwerk van rouwband omwonden. Het gebeuren op Ernest Salu II, werd zwaar bescha- het kerkhof was niet minder aangrij- digd. Eerder verdween reeds o.m. pend. Overal zag men dichte drommen de bronzen Doodsgenius (ca 1885) toeschouwers, als donkere mieren van Juliaan Dillens op de concessie opeengehoopt in de brede lanen.” Moselli. 54. http://janpelleringfonds.be/ 63. Over Sylvain Norga zie o.m. Geschiedenis/biografieen/Belgen/ HAVERMANS, A. en CELIS, M.M., pubwww/VERRYCKEN. “Algemeen Norga, terug van weggeweest, in stemrecht vragen om de onzen naar de Epitaaf vzw Periodiek, jrg. 20, 2006, kamers te sturen, is de huidige maat- nr. 3, p. 3-11. schappij erkennen die wij verwerpen. Wanneer het moment aangebroken zal 64. GRAFZERKJE VZW, Nieuwsbrief, zijn, zullen wij niets vragen maar nemen nr. 70, 2012, p. 7-8 (http://www. wat ons toekomt.” grafzerkje.be/nieuwsbrief/74).

55. ‘Geen liefdadigheid, maar werk!’ 65. Concessie 1071, Lucy Unett, 1847. o e d B russel E rfg °011-012 – SPEC I AAL NU MM ER - SEP T E M BER 2014 Open Monumentendagen n

143 colofon

Redactiecomité Verantwoordelijke uitgever Jean-Marc Basyn, Stéphane Demeter, Arlette Verkruyssen, directeur-generaal Paula Dumont, Murielle Lesecque, van Brussel Stedelijke Ontwikkeling/ Cecilia Paredes, Brigitte Vander Brugghen Gewestelijke overheidsdienst Brussel – en Anne-Sophie Walazyc. Directie Monumenten en Landschappen, CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel. Eindredactie in het Nederlands Paula Dumont De artikelen zijn gepubliceerd onder de verantwoordelijkheid van de auteurs. Eindredactie in het Frans Alle rechten voor het reproduceren, Stéphane Demeter vertalen of herwerken zijn voorbehouden.

Secretariaat van redactie Contact Murielle Lesecque Directie Monumenten en Landschappen – Cel Sensibilisatie Coordinatie van iconografie CCN – Vooruitgangstraat 80, 1035 Brussel Cecilia Paredes http://www.monument.irisnet.be [email protected] Coordinatie van de dossier Paula Dumont Herkomst van de foto’s Mochten er ondanks onze inspanningen Auteurs/ redactionele om alle reproductierechten te betalen medewerking toch nog gerechtigden zijn die niet Marnix Beyen, Marcel M. Celis, gecontacteerd werden, dan worden zij Marie-Christine Claes, Stéphane Demeter, verzocht zich kenbaar te maken bij de Paula Dumont, Élisabeth Gybels, Directie Monumenten en Landschappen Michèle Herla, Jean Houssiau, van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Aude Kubjak, Marc Meganck, Benoît Mihail, Yves Schoonjans, Lijst met afkortingen Brigitte Vander Brugghen, Visit Brussels, AAM – Archives d’Architecture Moderne Monique Weis. ARB- Académie royale de Belgique SAB – Stadsarchief Brussel Vertaling DCBSO - Documentatiecentrum van Gitracom, Hilde Pauwels en Erik Tack. Brussel Stedelijke Ontwikkeling GOB – Gewestelijke Overheidsdienst Nalezing Brussel Koenraad Raeymaekers, Gitracom, Linda KBR – Koninklijke Bibliotheek van België Evens, Suzanne Gillijns, Ludo Gobin Wim KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor het Kenis, Reinout Labberton, Harry Lelièvre, Kunstpatrimonium / Institut royal du Stephan Van Bellingen en de leden van Patrimoine artistique het redactiecomité. ISSN Vormgeving 2034-5771 The Crew Communication Wettelijk depot Druk D/2014/6860/023 Dereume printing Cette revue parait également en Français Verspreiding en sous le titre Bruxelles Patrimoines. abonnementenbeheer Cindy De Brandt, Brigitte Vander Brugghen. [email protected]

Bedankingen Olivia Bassem, Philippe Charlier, Denis Diagre.