Գործելով Birlikte միասին Hareket Etmek Acting Together Հայոց ցեղասպանությունից հարյուր տարի անց մեր՝ Թուրքիայի, Հայաստանի և Գերմանիայի հիմնականում երիտասարդներից կազմված խումբը, Հայաստանի Հանրապետության տարածքում այցելեց Գյումրի, Արագածոտնի մարզ, Էջմիածին և Երևան: Մենք մտանք տներ և խոսեցինք մարդկանց հետ անցյալի մասին, հետաքրքրվեցինք նրանց ընտանիքների և հարևանների պատմություններով: Մեզ հետաքրքիր էր նրանց այժմյան վիճակը և ապագայի տեսլականը: Ջերմ ընդունելով՝ տանտերերը հաճախ իրենք էլ մեզ էին հարցեր ուղղում. նրանց հետաքրքրում էին մեր մասնագիտությունները, պատմության վերաբերյալ մեր դիրքորոշումը և մեր աշխատանքը: Թուրքիայից ժամանածներին հարցնում էին՝ արդյոք նրանք ճանաչում են ցեղասպանությունը, և թե մենք ինչ կարող ենք և պիտի անենք իրական հաշտության համար՝ ներառյալ ճանաչումը և ներողության հայցումը: Ճանապարհորդության ընթացքում հավաքված տպավորությունները, հույզերն ու գիտելիքները գրի են առնվել այս ճամփորդական հանդեսում: Հոդվածները շարադրվել են, քանի դեռ բոլոր տպավորությունները թարմ էին և անմշակ, քանի դեռ մենք ճամփորդում էինք և միասին աշխատում, շփվում իրար և օտար մարդկանց հետ՝ վերաբացահայտելով ինքներս մեզ և մեր շուրջը գտնվողներին: Ի սկզբանե այս ճամփորդությունը ծրագրավորված էր որպես Ստամբուլից Երևան ցամաքային ուղևորություն ցեղասպանության ճանապարհներով՝ Հայդար Փաշա գնացքի կայարանից (որտեղից ապրիլի 24-ին աքսորվել էին հայ մտավորականները) ճամփորդությունը պիտի հետագծեր տեղահան արված մտավորականների աքսորի ճանապարհը մինչև Այաշի և Չանքըրըի համակենտրոնացման վայրեր: Այնտեղից նախատեսել էինք շարժվել Թուրքիայի արևելյան կամ քրդական հատված՝ Դերսիմ, Վարթո և Աղրը, որը նաև պատմական Արևմտյան Հայաստանն է: Կտրելով այն տարածքները, որ որոշ փրկվածներ ստիպված էին անցնել ապահով վայրեր հասնելու համար՝ այն ժամանակ Ռուսական կայսրություն (մինչև 1917 թ.), իսկ այնուհետև Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն (1918-1920 թթ.), ցանկանում էինք Վրաստանով հասնել Հայաստան: Հայաստանում մեր երթուղու մեջ էին Գյումրին, Արագածոտնի մարզի գյուղերը, Էջմիածինը և Երևանը: A hundred years after the Armenian Genocide, we – a group of mostly young people from Turkey, Armenia and Germany – travelled in autumn 2015 to Gyumri, Aragatsotn, Etchmiadzin and Yerevan in the Republic of Armenia. We entered homes and spoke with people about the past. We inquired about the history of their families and their neigh- bourhoods. We were curious about their current situation and their aspirations for the future. While welcoming us warmly, our hosts often interviewed us back: they were curious about our backgrounds, our stance on history and about what we were doing. The visitors from Turkey were asked if they recognized the Genocide and what we could and would do for a real reconciliation, including recognition and asking for forgiveness. 2 Ermeni soykırımından 100 yıl sonra, 2015 yılının güzünde biz – Türkiyeli, Er- menistanlı ve Almanyalı, çoğunlukla genç insanlardan oluşan bir grup – Ermenistan Cumhuriyetinde Gümrü, Aragatsotn, Eçmiatsin ve Erivan’ı ziyaret ettik. Evlere misafir olduk ve insanlarla eski zamanları konuştuk. Ailelerinin, komşularının tarihte neler yaşadıklarını sorduk. Güncel hayatlarını ve gelecek için düşüncelerini merak ettik. Bizi sıcacık bir şekilde ağırlayan ev sahipleri de bize sorular soruyorlardı: Bizi merak ediyorlardı, tarihe nasıl baktığımızı, neler yaptığımızı, neler düşündüklerimizi sual ediyorlardı. Türkiyeli arkadaşlara, Soykırımı tanıyıp tanımadıkları soruluyordu. Tanı- ma ve af dilemeyi de içeren gerçek bir barışma için ne yapabileceklerimiz ve yapmak istediklerimiz irdeleniyordu. Elinizde tuttuğunuz yol dergisinde, bu yolculuk esnasında edindiğimiz izle- nimleri, yaşadığımız duyguları ve öğrendiğimiz bilgileri topladık. Yazılarımızı, bütün bu tecrübelerimiz yeni, taptaze ve işlenmemişken derledik, gezideyken, birlikteyken yazdık, birbirimizle ve ziyaret ettiğimiz insanlarla konuşurken, paylaşırken, kendimizi ve etrafımızdakileri yeniden keşfederken kaleme aldık. İlk planımız, soykırımın izini sürerek, tehcir yollarında İstanbul’dan Erivan’a yol almaktı. Soykırımnın başlangıcı kabul edilen 24 Nisan’da Ermeni aydınların ölüme yollandıkları Haydarpaşa Garı’ndan yola koyulacak, gönderildikleri Ayaş ve Çankırı kamplarında sürecektik aydınların izini. Tehcir yolları, Türkiye’nin doğusunu, Kürt bölgelerini, tarihi Batı Ermenistan’ı gezecektik, Dersim, Varto ve Ağrı’ya gidecektik. Hayatta kalan bir çok insan için kurtuluş olan yollarını aşarak o zamanlarda Rus İm- paratorluğu (1917’ye kadar), sonra da birinci Ermenistan Cumhuriyeti (1918-1920) olan Ermenistan’a gidecektik, Gürcistan‘dan geçerek. Ermenistan’da Gümrü, Aragatsotn vilayetinin köyleri, Eçmiadzin ve Erivan vardı yolumuzda. Ancak Türk Silahlı Kuvvetleri ile PKK arasında yeniden çatışmaların başlaması ve DAİŞ terörizmi bizim güvenli bir şekilde Anadolu’da yol almamızı engelledi. Tarih boyunca bunca kırım, tehcir ve acı görmüş Anadolu toprakları, bugün yeniden bom- baları, göçleri, kan ve gözyaşını yaşıyor. We set down our impressions, emotions and ed intellectuals to the concentration camps of Ayash the knowledge gained on our journey in this Road Mag- and Cankiri. From there we wanted to move to Dersim, azine. We composed our articles while all these experi- Varto, and Agri in the Eastern, or Kurdish, part of Turkey, ences were still fresh and unprocessed within us, while which is historically also known as Western Armenia. we were all travelling and working together, while we Covering the distances that some of the survivors had were interacting among our group and with the people to cross to get to safety in what was then the Russian in the places we visited, while we were re-discovering Empire (until 1917) and later the First Republic of Arme- ourselves and those around us. nia (1918–1920), we wanted to travel to Armenia through Originally, our journey was planned as an over- Georgia. In Armenia, Gyumri, villages in the Aragatsotn land trip from Istanbul to Yerevan, following the routes province, Etchmiadzin and Yerevan were all on our route. of the Genocide. From Haydarpasha train station, where But unfortunately the restart of armed conflict Armenian intellectuals were sent to their deaths on April between the Turkish army and the PKK and IS terrorism 24th at the beginning of the Armenian Genocide, the prevented us from travelling safely through the region journey was supposed to trace the routes of the deport- as planned. The land of Anatolia, which had seen so 3 Ցավոք, Սիրիայի պատերազմը և Թուրքիայի ու ՔԲԿ-ի (Քրդական բանվորական կուսակցություն) միջև զինված հակամարտության վերսկսումը, ինչպես նաև «Իսլամական պետություն» խմբավորման ահաբեկչական գործողությունները զրկեցին մեզ՝ ծրագրի համաձայն տարածաշրջանում անվտանգ ճանապարհորդելու հնարավորությունից: Այդքան տեղահանություն ու տառապանք տեսած Անատոլիայի հողը, այժմ նորից արյան, արտասուքի, ռմբակոծության և աքսորի թատերաբեմ է դարձել: Հաշվի առնելով ծրագրի թուրքական հատվածի վերանայումը՝ 2016թ. գարնանը Թուրքիայի մասնակիցները փորձեցին գտնել Անատոլիան Ստամբուլում և կիսեցին իրենց տպավորությունները հայաստանցի մասնակիցների հետ ճամփորդական հանդեսի հավելվածում: Չնայած վերջին ամիսների ընթացքում տարածաշրջանային անվտանգության և փոխհարաբերությունների խիստ վատթարացմանը՝ մենք որոշել ենք շարունակել աշխատանքները և հավատարիմ մնալ այն համոզմանը, որ անցյալի և ներկայիս ճգնաժամերը լավագույնս հաղթահարելի են երկխոսության և փոխադարձ համագործակցության միջոցով: Ճանապարհորդության գաղափարը և ճամփորդական հանդեսը ծնվել են «Գործելով միասին» ծրագրի շրջանակներում, որը ֆինանսավորում է Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարությունը: Ծրագիրն իրականացվում է Դի-Վի- Վի Ինթերնեյշնալի և նրա գործընկեր կազմակերպությունների՝ Հայաստանից «Հազարաշեն» ազգաբանական հետազոտությունների հայկական կենտրոնի և 2015 թվականին Թուրքիայից «Պատմության հիմնադրամի» (Tarih Vakfı) կողմից: Ծրագրի նպատակն է Հայաստանի և Թուրքիայի մարդկանց միջև նոր կամուրջներ գցել՝ մեծահասակների կրթության, լրագրության, բանավոր պատմության և արվեստի միջոցով: Սրտանց շնորհակալ ենք այն բոլոր մարդկանց և ընտանիքներին, որոնք հյուրընկալեցին մեզ և կիսվեցին իրենց ցավագին, ազդեցիկ հուշերով ու մտքերով, որոնք դարձան այս հրատարակության կորիզը: Հուսով ենք, որ այս հանդեսը կարող է բաց և անկեղծ զրույց խրախուսել ժողովուրդների և հասարակությունների միջև: Ձեր, «Գործելով միասին» թիմ many killings, deportations and suffering in the past, is again International and its partner organisations, “Hazarashen”, witnessing bombings, exile, blood and tears. In response to the Centre for Ethnological Studies in Armenia, and in 2015 the regrettable cancelation of the journey through Turkey, Tarih Vakfı (History Foundation) in Turkey. The aim of the the participants from Turkey tried to find Anatolia in Istan- project is to build bridges between the peoples of Turkey bul in spring 2016 and shared their impressions with their and Armenia through adult education, journalism, oral Armenian friends in an appendix to the Road Magazine. De- history and art. spite the severe deterioration of security and mutual rela- We are cordially grateful to all the individuals and tions we have witnessed in the entire region during the last families who hosted us and shared with us their painful but months, we have resolved to continue working together, powerful memories and thoughts, which constituted the thus holding on to our belief that only dialogue and mutual core of this publication. We hope this magazine can stim- cooperation can overcome the past and current crisis. ulate an open and sincere dialogue between our peoples The journey and the Road Magazine were conceived and societies. within the framework of the project Acting Together, funded Yours, by the German Foreign Ministry and implemented by DVV Acting Together