Auditimi Publik

,661

7LUDQs

6HULDERWLPH./6+ KONTROLLI I LARTË I SHTETIT Experentia mutua omnibus prodest

AUDITIMI PUBLIK

REVISTË KATËRMUJORE kërkimore-shkencore-informative shqip -anglisht

Nr. 8/2014, Tiranë ISSN 2308-6106 Viti i III-të i botimit 2014 Maj-Gusht 2014 Seria : botime KLSH - 08/2014/29

Titulli:

AUDITIMI PUBLIK NR.8

Redaktore : Irena Islami

Art Design: Kozma Kondakçiu

Seria : botime KLSH - 08/2014/29

^ŚƚǇƉƵƌŶģ^ŚƚǇƉƐŚŬƌŽŶũģŶ͟DŝƌŐĞĞƌĂůď͟

Tiranë 2014

ALBANIAN SUPREME AUDIT INSTITUTION - ALSAI

Experentia mutua omnibus prodest

PUBLIC AUDIT

EVERY FOUR MONTHS MAGAZINE of reseach, science and information in Albanian and in English

No. 8/2014, Tirana ISSN 2308-6106 May-August 2014 Series:Publications ALSAI - 08/2014/29

BORDI SHKENCOR

Dr. Bujar Leskaj, Kryetar i KLSH Kryetar Prof. Dr. Omer Stringa Profesor, Fakulteti i Ekonomisë (UT) (Kryeredaktor) Anëtar

Prof. Dr. Jorgji Bollano, Kryetar i Këshillit Kombëtar të Kontabilistëve Anëtar

Prof.Dr. Skënder Osmani, Fakulteti i Gjeologjisë dhe Minierave Anëtar

Prof. Dr. Ardian Nuni, Anëtar i Gjykatës së Lartë Anëtar

Prof. Dr. Sotiraq Dhamo, Përgjegjës i Departamentit të Kontabilitetit FE (UT) Anëtar

Prof. Dr. Aurela Anastasi, Akademik, Fakulteti i Drejtësisë (UT) Anëtar

Prof. Dr. Argita Berisha, Profesor, Fakulteti i Drejtësisë (UT) Anëtar

Prof. Dr. Lindita Lati, Kryetare e Autoritetit të Konkurrencës Anëtar

Prof. Dr. Heinz-Dieter Wenzel, Profesor, Universiteti i Bambergut, Gjermani Anëtar

Dr. Igor Sholtes, ish-President i Gjykatës së Auditimit të Sllovenisë Anëtar

Prof. Dr. Iraj Hashi, Universiteti Staffordshire në Britaninë e Madhe Anëtar Prof. Dr. Tonin Kola, Profesor, Fakulteti i Ekonomisë (UT) Anëtar

Prof. As. Dr. Sazan Guri, Instituti ͞'Θ''ƌŽƵƉ͟ Anëtar Prof.As. Dr. Manjola Naço, Drejtore Departamenti, KLSH Anëtar Prof.As.Dr. CPA Hysen Çela, Kryetar i IEKA, Managing Partner,nH EuroConsult Anëtar

Prof. As.Dr. Flutura Kola, Profesor, Fakulteti i Drejtësisë (UT) Anëtar

SEKRETARIATI

1. Irena Islami Sekretare Kolegjiumi 2. Fatos Çoçoli Redaktor

I NDERUAR LEXUES !

Revista Shkencore periodike 4-mujore´$XGLWLPL 3XEOLN´ SR vijon me sukses rrugën e nisur dy vite më parë, duke paraqitur tek profesionistet e fushës, lexuesit në përgjithësi dhe tek dashamirësit e librit, nurin 8-të të saj.

Në këtë numër kanë kontribuar me shkrimet e tyre personalitete të fushës së Ekonomisë por edhe nga fusha të tjera si Prof.Dr.Jorgji Bollano, Prof.Dr.Omer Stringa, Prof.Dr.Skënder Osmani, Prof.Dr. Ilia Kristo, Prof.Ass.Dr. Sazan Guri, si dhe auditues me eksperiencë dhe profesionistë të KLSH-së.

Janë të ftuar të publikojnë punimet dhe opinionet e tyre kontabilistë, financierë, ekonomistë të përgjithshëm, specialistë të enteve publike dhe private, akademikë, eksperte të shoqërisë civile, profesionistë të pavarur si dhe çdo i interesuar që gjen me vend trajtimin e një çështjeje të caktuar me interes ne auditimin dhe vlerësimin e administrimit publik të vendit, bazuar në moton e INTOSAI ³([SHUHQWLD Putua omnibus prodest (Eksperienca e Përbashkët ju shërben të gjithëve ´

Bordi Editorial i Revistës ju fton të shprehni vërejtjet dhe sugjerimet tuaja në funksion të përmirësimit, të rritjes së cilësisë dhe efikasitetit të saj me qëllim që kjo Revistë Shkencore, të jetë një mundësi më shumë për zhvillimin e debatit në fushën e auditimit dhe më gjerë.

Me respekt, Bordi Editorial

Adresa e redaksisë Kontrolli i Lartë i Shtetit ƵůĞǀĂƌĚŝ͞ģƐŚŵŽƌģƚĞ<Žŵďŝƚ͕͟Ŷƌ͘ϯ͕ Tiranë Tel./ Fax. 04/ 228485, Tel. 04/ 251267 Web-site: www.klsh.org.al, E-mail: [email protected], [email protected]

PËRMBAJTJA

Titulli AUTORI FAQE Zhvillimet evropiane në fushën e raportimit Prof.Dr. Jorgji Bollano financiar dhe reflektimi i tyre në Elira HOXHA, PhD 1 legjislacionin vendas KKK

Kriza financiare dhe roli i auditimit të Prof.Dr. Omer Stringa jashtëm publik Fakulteti i Ekonomisë 9 Universiteti i Tiranës

Auditimet e Gjykatës Turke të Llogarive për Erdem Eller 15 Zbatimin e Rregullave Fiskale Gjykata Turke e Llogarive

Prof. Dr.Skënder Osmani Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit Fakulteti Gjeologji Miniera 25 Gjovalin Preçi KLSH

Si te përzgjedhim treguesit për matjen e Prof.Dr. Ilia Kristo zhvillimit rajonal ? Fakulteti i Ekonomisë 39 Universiteti i Tiranës

Prof.Ass.Dr.Sazan Guri =RQDWHPEURMWXUDQs6KTLSsUL]RQD³Ws 47 SDPEURMWXUD´ ,QVWLWXWL³* **URXS´

Auditimi i frymës së drejtimit të lartë Teuta Baleta 57 AMF

Auditimi i integritetit: risi dhe drejtim Bajram Lamaj 69 qendror i auditimit ne KLSH KLSH

AUDITIMI PUBLIK Përmbajtja

Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe Buxheti i Albana Agolli Shtetit Dr.Edvin Stefani 79 KLSH

Auditimi i IT në projektin e informatizimit të Përkthimi nga INTOSAI Journal shëndetësisë në Republikën e Sllovenisë Korrik 2014) 85

Bashkëpunimi me qytetarët- Përvoja koreane Përkthimi nga INTOSAI Journal në përfshirjen e qytetarëve në proceset (Korrik 2014) audituese 91

Aktivitete të KLSH-së Info nga vendi (maj-gusht 2014) 97

Gjykata e Auditimit të Belgjikës Profil 113

Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Çeke Profil 119

Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Profil 123 Sllovake

Nr.8, maj-gusht 2014 CONTENT

Title AUTHOR Page Prof.Dr.Jorgji Bollano European developments in the financial Elira HOXHA, PhD reporting field and their reflection in the local 129 National Accounting Council legislation (Albania)

Prof.Dr.Omer Stringa Financial crisis and the role of public external Faculty of Economy 137 audit University of Tirana

7XUNLVK &RXUW RI $FFRXQWV¶ DXGLW RQ ILVFDO Erdem Eller 145 rules implementations Turkish Court of Accounts

Prof. Dr.Skënder Osmani Audit and Project Management Faculty of Geology ± Mines 153 Gjovalin Preçi ALSAI

Prof.Dr.Ilia Kristo How to select the indicators to measure the PhD.Adela Llatja 169 regional development? Faculty of Economy University of Tirana

Prof.Asc.Dr. Sazan Guri 3URWHFWHGDUHDVLQ$OEDQLD³YXOQHUDEOH´DUHDV 177 ³* **URXS´

Audit of high management tone Teuta Baleta Financial Supervision Authority 187

Bajram Lamaj Audit of integrity, innovation and principal Fatos Çoçoli 199 direction in auditing in SAI ALSAI

Albana Agolli High State Control and the state budget Dr.Edvin Stefani 209 ALSAI

PUBLIC AUDIT CONTENT

7KH,7$XGLWRIWKH5HSXEOLFRI6ORYHQLD¶V INTOSAI Journal 215 eHealth Project July 2014

INTOSAI Journal ³6LGHE\6LGHZLWK3HRSOH´.RUHD¶V 221 Experience with Participatory Auditing July 2014

Events and activities of ALSAI during INFO 227 May-August 2014

Belgium Court of Audit Profile 243

Supreme Audit Office of the Czech Profile 247 Republic

Supreme Audit Office of the Republic of Profile 251 Slovakia

Nr.8, May-August 2014

ZHVILLIMET EVROPIANE NË FUSHËN E RAPORTIMIT FINANCIAR DHE REFLEKTIMI I TYRE NË LEGJISLACIONIN

VENDAS

Sistemi i kontabilitetit në një vend, përcaktohet nga mjedisi ku ai zhvillohet.

Nga: Prof. Dr. Jorgji BOLLANO, brendshëm të çdo vendi dhe nëse këta PhD Elira HOXHA faktorë të mjedisit ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme në mes të shteteve, atëherë pritet që konceptet e I. Hyrje kontabilitetit dhe praktikat në përdorim në këto vende të ndryshojnë". Sistemi i kontabilitetit në një vend, Pavarësisht nga fakti se ndikimi i përcaktohet nga mjedisi ku ai zhvillohet. faktorëve të mjedisit të brendshëm mbi Një nga pikëpamjet më të hasura në kontabilitetin ka kohë që njihet në literaturë është ajo që pohon se literaturë, nuk ka konsensus të kontabiliteti dhe raportimi financiar i përgjithshëm se cilët janë këta faktorë një vendi janë funksion i të brendshëm. karakteristikave qenësore të mjedisit të Nga ana tjetër, mjedisi kontabël brendshëm kombëtar (p.sh. faza e shtrihet përtej kufijve të vendit pasi zhvillimit ekonomik, rregullimet ligjore, njësitë ekonomike ndërveprojnë në sistemi politik, sistemi ekonomik, niveli i fushën e tregtisë dhe të financave edukimit, variablat kulturorë) dhe ndërkombëtare. "Të industrializuar ose meqenëse mjediset ndryshojnë nga në zhvillim, të vegjël apo të mëdhenj, ... njëri vend në tjetrin, kontabiliteti, të gjitha vendet janë duke përjetuar raportimi financiar dhe kërkesat për lidhje më të afërta ndërkombëtare dhe dhënie informacionesh shpjeguese do një shkallë më të madhe të të ndryshojnë nëpër botë. Për ndërvarësisë ekonomike. Në një botë shembull, Belkaoui (1983 / p. 207) komplekse dhe të ndërvarur, theksoi se "objektivat e kontabilitetit, mbështetur në një teknologji të nivelit standardet, politikat dhe teknikat e tij, të lartë, bëhet evidente një lëvizje më e janë rezultat i faktorëve të mjedisit të shpejtë e njohurive, ideologjisë, ideve

AUDITIMI PUBLIK 1

AUDITIMI PUBLIK Zhvillimet Evropiane në Fushën e Raportimit Financiar dhe Reflektimi i tyre në Legjislacionin Vendas dhe qenieve njerëzore përtej kufijve shumë gjasa që një vend që është i kombëtarë, kulturore dhe territoriale. pajisur me më shumë burime në Këto lëvizje përfshijnë gjithashtu edhe kontekstin e kapitalit, teknologjisë dhe idetë, praktikat, rregulloret, praktikuesit përvojës profesionale në kontabilitet dhe edukatorët e kontabilitetit" dhe raportimin financiar ... mund të jetë (Choi/Muller, 1992: 1). më mirë i përshtatur për të krijuar Prandaj, nuk është e mundur që të rregulloret e veta të kontabilitetit në pretendohet se faktorët e mjedisit mënyrë të pavarur nga ato të vendeve kombëtar janë të vetmit që ndikojnë të tjera. E kundërta, për një vend jo të kontabilitetin dhe dhënien e pajisur në mënyrën e duhur dhe në informacioneve shpjeguese në një vend nevojë për ndihmën e eksperiencës së të caktuar. Në të vërtetë, literatura vendeve të tjera, mund të jetë rrugë më sugjeron se ka një numër të faktorëve e përshtatshme ajo e adoptimit të të mjedisit të jashtëm apo ndikime të sistemeve kontabël të vendeve të tjera tjera ndërkombëtare (p.sh. politika; dhe të standardeve të hartuara nga lidhjet ekonomike me vendet e tjera; ŽƌŐĂŶŝǌŵĂŶĚģƌŬŽŵďģƚĂƌģ͘͟ korporatat transnacionale; lëvizjet Siç është diskutuar më lart, sistemi i ndërkombëtare të shoqërive të kontabilitetit në një vend mund të kontabilitetit dhe profesionistëve; ndikohet nga disa faktorë. Faktorë të gjithashtu përpjekjet rajonale dhe tillë si zhvillimi i biznesit ndërkombëtar ndërkombëtare të harmonizimit/ në një shkallë globale dhe standardizimit, etj) që kanë ndikuar ndërkombëtarizimi i tregjeve të kapitalit kontabilitetin dhe shënimet shpjeguese janë duke ushtruar presion mbi shtetet në vende të caktuara në zhvillim. Për për miratimin e një perspektive më shembull, Cooke dhe Wallace (1990: ndërkombëtare të kontabilitetit. 102) theksuan se "... dallimet që janë të Veçanërisht gjatë tre dekadave të dukshme në praktikat dhe parimet e fundit, ka qenë shumë i dallueshëm kontabilitetit ndërmjet vendeve në trendi që të harmonizohet raportimi zhvillim mund të mos lidhen financiar i korporatave në nivel rajonal drejtpërdrejt vetëm me ndryshimet në dhe ndërkombëtar. Gjeneratori kryesor ŵũĞĚŝƐĞƚĞƚǇƌĞƚģďƌĞŶĚƐŚŵĞ͘͟ i harmonizimit të kontabilitetit në Zbulimet hulumtuese sugjerojnë se Evropë ka qenë vetë BE e cila e ka nxitur niveli i rregullimit të raportimit financiar harmonizimin përmes hartimit të një të korporatave në shumë vende të seti direktivash ku saktësohen shumë zhvilluara ka të ngjarë që të parime kryesore të kontabilitetit, përcaktohet më së shumti nga faktorët raportimit financiar dhe auditimit. e brendshëm, ndërsa në vendet në Direktiva e katërt dhe e shtatë janë zhvillim ka të ngjarë që të përcaktohet konsideruar si direktivat më të më shumë nga faktorët e jashtëm. rëndësishme të BE dhe këto Direktiva Cooke dhe Wallace (1990: 102) vunë në besohet që kanë pasur ndikim shumë të dukje se: "...është e vërtetë që profili i rëndësishëm në kontabilitetin jo vetëm kontabilitetit të një vendi është një të vendeve anëtare të BE, por edhe të funksion i të dy faktorëve, të mjedisit të vendeve jo-anëtare të BE por që brendshëm dhe të jashtëm,.... ka më aspirojnë për t'iu bashkuar BE-së (Tay /

2 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Jorgji BOLLANO PhD Elira HOXHA

1989; VAN HULLE, 1992; Alexander / kenë një ndikim të madh në njësitë e ARCHER, 1992). vogla. Ky është një moment i rëndësishëm për kontabilitetin në II. Zhvillimet më të fundit në BE në Evropë, çdo shtet anëtar ka për të fushën e raportimit financiar vlerësuar se çfarë rruge duhet të Direktiva 2013/34 / BE mbi pasqyrat marrë... Ka vërtet disa ndryshime që financiare vjetore, pasqyrat financiare shtetet anëtare do të duhet të marrin të konsoliduara dhe llojet e shënimeve në konsideratë për shkak të shpjeguese të njësive ekonomike të zëvendësimit tģůŝŐũŝƚ͘͟ caktuara ʹ e ashtuquajtur Direktiva e Debati zbuloi se disa aktorë nuk janë të Kontabilitetit - u botua më 26 qershor bindur se Opsionet e Shteteve Anëtare 2013 dhe hyri në fuqi më 20 korrik të lëna brenda Direktivës së 2013. Ajo zëvendëson Direktivat Kontabilitetit do të rrisin 'nivelin e ekzistuese katër dhe shtatë që fushës së lojës' apo do të përmirësojnë adresojnë raportimin e njësive krahasueshmërinë në të gjithë Evropën. ekonomike të veçanta dhe grupeve. Kjo Këta aktorë priren madje të besojnë të Direktivë përfaqëson kulmin e një kundërtën, se këto opsione do të jenë debati të konsiderueshëm mbi acquis një sfidë për Shtetet Anëtare që tani që mbulojnë çështjet e kontabilitetit në duhet të zbatojnë Direktivën. Evropë dhe përfshin brenda saj rreth Diskutimet gjithashtu janë sjellë rreth 100 Opsione të Shteteve Anëtare. nevojës për Shtetet Anëtare që të Periudha e implementimit tani po i marrin në konsideratë se çfarë qëllimi afrohet afatit të saj dhe shteteve ata dëshirojnë të ndjekin. Qëllimi i tyre anëtare u kërkohet përkthimi është është një kontabilitet më i mirë? - (transpozimi) i Direktivës në dhe atëherë çfarë do të thotë legjislacionin e tyre kombëtar duke kontabilitet më i mirë - apo mbi të filluar nga 20 korrik 2015. gjitha kërkojnë uljen e shpenzimeve dhe Faza e implementimit mund të të të ashtuquajturës barrë konsiderohet edhe si një sfidë, por edhe administrative? Do të ishte me vlerë si një mundësi për të bërë gjërat e dhe në mënyrë të veçantë për t'u marrë duhura, në kushtet kur është në proces parasysh fakti se çfarë roli luajnë vetë rivlerësimi i regjimit aktual të transparenca dhe efikasiteti i tregut, kontabilitetit në Shtetet e ndryshme krahasueshmëria, relevanca, kostot Anëtare. Megjithatë përcaktimi i cilave kundrejt përfitimit dhe harmonizimi Opsione të Shteteve Anëtare duhet ndërkombëtar në këtë proces, dhe cili përdorur, ngre disa pyetje interesante duhet të jetë kriteri i përshtatshëm për dhe nganjëherë të komplikuara. Richard vlerësimin e tyre. Martin, Shef i Raportimit të Në fakt, Direktiva e re e Kontabilitetit i Korporatave në ACCA, i cili moderoi ka përfshirë të dyja objektivat e debatin në një tryezë të rrumbullakët përmendura më sipër, si pjesë e me përfaqësues të fushës së tryezave të diskutimeve. Pa diskutim kontabilitetit dhe raportimit financiar është objektiv shumë i rëndësishëm në nivel të lartë evropian, tha: harmonizimi i kontabilitetit në BE në "Opsionet e Shteteve Anëtare do të mënyrë që të kemi një gjuhë të

AUDITIMI PUBLIK 3

AUDITIMI PUBLIK Zhvillimet Evropiane në Fushën e Raportimit Financiar dhe Reflektimi i tyre në Legjislacionin Vendas përbashkët të kontabilitetit. Për të ndërkombëtare të kontabilitetit pasi përmbushur kriteret e një kontabiliteti synimi i ligjvënësve dhe standard- më të mirë, informacioni duhet të jetë i hartuesve në atë moment ishte kalimi vlefshëm për përdoruesit. Mbrojtja e të nga modeli kontinental i kontabilitetit drejtave të investitorëve dhe drejt modelit anglosakson. Në vitet që kreditorëve është një aspekt i pasuan, me prezencën e asistencës së rëndësishëm dhe cilësia e kontabilitetit huaj por dhe me intensifikimin e stimulon rritjen ekonomike në BE dhe e marrëdhënieve me përfaqësues të bën aksesin në financa më të thjeshtë. delegacionit të BE, qasja e raportimit Po aq i rëndësishëm është edhe financiar u rishikua në një këndvështrim objektivi tjetër i Direktivës, ai për të të ri. Kjo nuk konsiderohet një qasje zvogëluar ngarkesën administrative për origjinale pasi dhe vetë Evropa që prej njësitë e vogla dhe, në një masë të vitit 2005 u orientua drejt modelit caktuar, për të përmirësuar cilësinë dhe anglosakson kur bëri të detyrueshme krahasueshmërinë e informacionit të SNK / SNRF për njësitë ekonomike të paraqitur në pasqyrat e tyre financiare. listuara. Por në dallim nga ne, Vendet III. Reflektimi ynë për Direktivën e re të Anëtare, për të gjitha njësitë e tjera Kontabilitetit ekonomike në vendet e tyre, zbatuan Edhe në Shqipëri çështja e përkthimit dhe zbatojnë standardet lokale, të cilat (transpozimit) të Direktivave të BE prej në më të shumtën e tyre priren të jenë vitesh është një kërkesë e kohës për të modelit kontinental. vetë objektivin e integrimit të Në vitet e fundit, si në rrafshin Shqipërisë në Evropë. Integrimi ndërkombëtar dhe në atë të BE, europian mbetet një nga faktorët e prioritet ka maƌƌģ ŬŽŶĐĞƉƚŝ ͞ƚģ jashtëm me presion më të fortë mbi ŵĞŶĚŽũŵģĨŝůůŝŵŝƐŚƚƉģƌŵģƚģǀĞŐũģůŝƚ͘͟ transpozimin në përgjithësi të Së dyti, raporti kosto përfitim referuar direktivave të BE ndërsa zhvillimet e detyrimit për hartimin e shënimeve tregut dhe nevoja për akses në fonde shpjeguese, paraqitjes së detajuar të dhe financa ndërkombëtare është pasqyrave financiare apo dhe vetë faktori që ka më së shumti ndikim në përmirësimit të teknikave kontabël për harmonizimin e raportimit financiar të regjistrimin e transaksioneve, mbetet vendit tonë me atë të BE. Në kushtet sërish një kriter udhëzues në kontekstin kur synojmë të nxisim investimet e reformave në fushën e raportimit. Së vendase dhe të huaja, është treti, transparenca ndaj publikut dhe domosdoshmëri rritja e transparencës, cilësia e vendimarrjeve ekonomike të krahasueshmërisë dhe vërtetësisë së përdoruesve të informacionit financiar informacionit financiar. Një hap i parë, i është komponent i tretë i rëndësishëm i hedhur në vendin tonë drejt ndryshimeve të kohëve të fundit. harmonizimit me parimet përgjithësisht Duke pasur parasysh sa më lart, të tre të pranuara të kontabilitetit, ka qenë argumentet u thelluan në diskutime hartimi i standardeve kombëtare të dhe debate me profesionistë dhe kontabilitetit, në vitin 2008. Në hartimin akademikë të fushës për të arritur së e tyre, për hir të së vërtetës, u mbajtën fundmi në konkluzionin e rëndësishëm në konsideratë vetëm standardet të rishikimit të standardeve të

4 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Jorgji BOLLANO PhD Elira HOXHA

kontabilitetit dhe synimit të Nëse nuk mund të vlerësohet me përmirësimit të vetë ligjit për besueshmëri jeta e dobishme e Emrit të kontabilitetin në Shqipëri. Mirë lindur në një kombinim biznesi, Standardet kombëtare të kontabilitetit, atëherë ai amortizohet për 10 vite; duke qenë të hartuara për njësi të vogla Nuk i kërkohet më blerësit të bëjë dhe të mesme si dhe pa përgjegjësi një analizë të çmimit të blerjes; publike u rishikuan dhe përmirësuan pikërisht duke refůĞŬƚƵĂƌ ƉĂƌŝŵŝŶ ͞ƚģ ^<< ϭϬ ͞'ƌĂŶƚĞƚ ĚŚĞ &ŽƌŵĂƚ Ğ ƚũĞƌĂ ƚģ ŵĞŶĚŽũŵģĨŝůůŝŵŝƐŚƚƉģƌŵģƚģǀĞŐũģůŝƚ͘͟ EĚŝŚŵģƐ͟ Kursi i tyre ndryshoi, SKK-të jo më në Njohjen e menjëhershme të grantit koherencë me standardet e plota si të ardhur, nëse granti nuk ka kushte, ndërkombëtare të kontabilitetit dhe ose me plotësimin e kushteve, kur raportimit financiar por me standardin granti shoqërohet me kushte të ndërkombëtar të raportimit financiar caktuara; për njësitë e vogla dhe të mesme (IFRS for SMEs). Në kuadër të përmirësimit të ^<< ϭϯ ͞ŬƚŝǀĞƚ ŝŽůŽŐũŝŬĞ ĚŚĞ

SKK-ve, ato u thjeshtuan duke DĂƌƌģǀĞƐŚũĞƚ<ŽŶĐĞƐŝŽŶĂƌĞ͟ Shtohen paragrafë për modelin e eleminuar kryesisht alternativat e vlerësimit me vlerë të drejtë të aktiveve shumëfishta dhe teknikat komplekese biologjike; të regjistrimit të transaksioneve kontabël. Ndër këto lehtësime mund të ^<<ϭϰ͞dƌĂũƚŝŵŝŬŽŶƚĂďģůŝ/ŶǀĞƐƚŝŵĞǀĞ përmendim: në Pjesëmarrje dhe Sipërmarrje të

WģƌďĂƐŚŬģƚĂ͟ SKK ϯ͞/ŶƐƚƌƵŵĞŶƚĞƚ&ŝŶĂŶĐŝĂƌĞ͟ Nuk është më i vlefshëm modeli i Mbulon vetëm instrumentet e vlerës së drejtë në vlerësimin e thjeshta financiare; investimeve në pjesëmarrje apo Nuk përdoret më modeli i vlerës së investime në sipërmarrje të drejtë për vlerësimin e mëpasshëm të përbashkëta; instrumenteve financiarë; Jep opsionin, por jo detyrimisht të ^<< ϱ ͞ŬƚŝǀĞƚ ĨĂƚŐũĂƚĂ DĂƚĞƌŝĂůĞ ĚŚĞ zbatueshëm, të përgatitjes së pasqyrave Jo-ŵĂƚĞƌŝĂůĞ͟ financiare individuale për shoqëritë Shpenzimet e zhvillimit trajtohen si mëma dhe njësitë e kontrolluara; shpenzime periudhe, nuk krijohet më Përcakton kriteret të cilat, nëse një aktiv jo-material; plotësohen, e lejojnë njësinë Kostot e huamarrjes trajtohen ekonomike të mos përgatisë pasqyra vetëm si shpenzime periudhe, nuk financiare të konsoliduara; kapitalizohen më në vlerën e aktivit Ndërsa përsa i përket shënimeve material; shpjeguese që këto njësi duhet të Emri i mirë - amortizohet për 10 vite hartojnë lidhur me pasqyrat financiare, duke eliminuar alternativën e testimit ato janë në masën më të madhe për zhvlerësim; identike me ato të standardit ^<< ϵ ͞<ŽŵďŝŶŝŵŝ ŝ ŝǌŶĞƐĞǀĞ ĚŚĞ ndërkombëtar të raportimit financiar <ŽŶƐŽůŝĚŝŵŝ͟ për njësitë e vogla dhe të mesme.

AUDITIMI PUBLIK 5

AUDITIMI PUBLIK Zhvillimet Evropiane në Fushën e Raportimit Financiar dhe Reflektimi i tyre në Legjislacionin Vendas

Qasja e përmirësimit të SKK-ve ishte ajo Direktiva kërkon hartimin e raportit e harmonizimit të kërkesave të SKK-ve të menaxhimit për të gjitha njësitë me ato të SNRF për NVM ndërsa ekonomike, megjithatë u lejohet paraqitja e pasqyrave financiare vendeve anëtare të mos e bëjnë atë të plotësisht në përputhje me kërkesat e detyrueshëm për NVM nëse e shohin të Direktivës së re të kontabilitetit të BE. arsyeshme. Raporti i menaxhimit nuk Plotësisht të njëjta janë pasqyrat e duhet të kufizohet vetëm në pozicionit financiar dhe asaj të informacionin financiar por të japë info performancës financiare pasi SKK-të për zhvillimin, pozicionin dhe tona, ndryshe nga Direktiva, kërkojnë të performancën e njësisë në drejtim të detyrueshme edhe 2 pasqyrat e tjera, çështjeve mjedisore dhe aspekteve të atë të lëvizjes së mjeteve monetare dhe tjera shoqërore; atë të lëvizjes së kapitalit. Pasqyrat e Direktiva kërkon që Vendet Anëtare reja financiare, në përmbajtje nuk sjellin të bëjnë disa lehtësime lidhur me shumë ndryshime nga ato të miratuara publikimin e pasqyrave financiare për në SKK 2 prej vitit 2008 por emërtimi NVM; dhe formati i tyre ka ndryshuar në Direktiva kërkon auditimin e mënyrë të konsiderueshme. pasqyrave duke u sugjeruar dhe jo Në këtë moment Direktiva e re e detyruar Vendet Anëtare të kontabilitetit është përfshirë në kuadrin përjashtojnë njësitë e vogla nga ky tonë të raportimit financiar vetëm për detyrim; sa i përket paraqitjes së pasqyrave Në Direktivë është dhënë financiare pasi kërkesat e saj, sidomos përkufizimi i njësive ekonomike me të rejat që ajo prezanton krahasuar me interes publik. Në ligjin tonë përkufizimi dy Direktivat e mëparshme të mungon por SNRF-të u kërkohen atyre kontabilitetit, do të jenë pjesë e njësive që bien brenda këtij përkufizimi; ndryshimeve të pritshme të ligjit për Në ligjin tonë nuk ka asnjë trajtim kontabilitetin. Çështjet që janë pjesë e specifik për industritë nxjerrëse; rëndësishme e Direktivës, por që Në ligjin tonë nuk ka asnjë detyrim mungojnë në ligjin tonë janë: për shënime shpjeguese mbi transferta Direktiva përjashton nga objektivi i dhe grante mbi një vlerë të caktuar vet Organizatat Jo Fitimprurëse pasi ato monetare; rregullohen me një rregullore të Mes 2 kuadrove ligjorë ka ndryshime veçantë; të konsiderueshme të terminologjisë; Direktiva vendos tre kritere për Janë krejtësisht të ndryshme, dhe klasifikimin e njësive ekonomike: kjo është e natyrshme, vlerat limit për shifrën e bilancit, shifrën e afarizmit dhe klasifikimin e njësive ekonomike. Nuk numrin e të punësuarve; bëhet fjalë për të pasur të njëjtët kufi Kufijtë për klasifikimin e mikro- por duhet nxitur fryma për ndryshime njësive janë të përcaktuar në Direktivë. të këtyre kufijve ekzistues me synimin e Ndërsa në vendin tonë kufijtë e lehtësimit, sa të jetë e arsyeshme, të raportimit përcaktohen nga KKK ndërsa barrës së raportimit për më shumë njësi klasifikimi i njësive ekonomike sesa janë aktualisht të klasifikuara si përcaktohet me ligj tjetër; mikro;

6 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Jorgji BOLLANO PhD Elira HOXHA

është vetëm fillimi i procesit të Ndryshimet përkatëse për të reflektuar transpozimit. Ndërhyrjet dhe ndryshimet e sipërpërmendura por dhe amendimet e ligjit për kontabilitetin do disa të tjera që nuk paraqiten në këtë të jenë hapi vendimtar drejt material do të bëjnë një harmonizim harmonizimit të politikave kontabël dhe shumë të mirë të kuadrit tonë të shënimeve shpjeguese të njësive raportimit financiar me atë të BE. ekonomike vendase me ato të vendeve të tjera të Evropës. IV. KONKLUZIONE Sistemi i kontabilitetit në një vend, V. Referencat dhe Literatura përcaktohet nga mjedisi ku ai zhvillohet. ADHIKARI, A. / TONDKAR, R. H. (1992), Një nga pikëpamjet më të ndeshura në 'mvironmental Factors Influencing literaturë është ajo që pohon se Accounting Disc10sure Requirements of kontabiliteti dhe raportimi financiar i Global Stock Exchange,' Journal of një vendi janë funksion i International Management and karakteristikave qenësore të mjedisit të Accounting, Vol. 4/2: 75.105. brendshëm kombëtar. Në të vërtetë, literatura sugjeron se ka një numër të BELKAOUI. A. R. (1983), 'Economlc. faktorëve të mjedisit të jashtëm apo Political and Civil Indicators and ndikime të tjera ndërkombëtare që Reporting and Disc10sure kanë ndikuar kontabilitetin dhe Adequacy:Empirical Investigation.' shënimet shpjeguese në vende të Jouma/ of Accounting and Pub/ic Policy. caktuara në zhvillim. Vol. 2/3: 207.219. Në kushtet kur vendi ynë synon të nxisë BOROSS. A. H. / CLARKSON, A. H. / investimet vendase dhe të huaja, pra FRASER, M. (1995), "Pressure and hapjen e tregjeve për investime dhe Conflicls In Moving financa të huaja, është domosdoshmëri TowardsHarmonisatlon of Accounting rritja e transparencës, Practlce: The Hungarian ExperIence,' krahasueshmërisë dhe vërtetësisë së The Europeiln AccountingReview, Vol. informacionit. Të ndikuar më së shumti 4/4: 713.737. nga faktorë të jashtëm por dhe në CHOI, F. D. S. / MUELLER, G. G. (1992), kushtet e një eksperience modeste në International Accounting (New Jersey: rregullimet e ekonomisë së tregut, Prenllce.Hall Inc.. 2nd Ed.). Shqipëria e ka të domosdoshme ndjekjen e modeleve më të mira COOKE. T. E. / WALLACE, R. S. O. (1990), ndërkombëtare të raportimit financiar. 'Financial Disclosure and lls Një hap i parë është orientimi drejt Environmenl: A ReviewandFurther standardeve ndërkombëtare të Analysis," Journal of Accounting and raportimit financiar të njësive WƚŦďůŝĐWŽůŝĐǇ͘sŽů͘ϵ͗ϳϵ͘ϭϳϬ͘ ekonomike të vogla dhe të mesme. FEDERATION DES EXPERTS Ndërsa hapi i dytë i reformës në fushën e kontabilitetit është transpozimi i KDWd>^ hZKWE^ ;Ŧ ϵϴϵͿ͘ European Survey of Published Direktivës së kontabilitetit të BE. Paraqitja e njëjtë e pasqyrave financiare &ŝŶĂŶĐŝĂƚ^Θ΁ƚĞŵĞŶƚĕ ŝŶ ůĨŦĞ ŽŶƚĞ͘ǆƚ ŽĨ

AUDITIMI PUBLIK 7

AUDITIMI PUBLIK Zhvillimet Evropiane në Fushën e Raportimit Financiar dhe Reflektimi i tyre në Legjislacionin Vendas

ůĨŦĞ&ŽƵƌƚůŦŝƌĞĐƚŝǀĞ;&ĞĚĞƌĂůŝŽŶĚĞƐ International Journal of Accounting, Experts ComptablesEuropeens). ĚƵĐĂƚŝŽŶĂŶĚZĞƐĞĂƌĐŚ͕sŽů͘ŦŽͬϮ͗Ŧ-ŦϮ.

FEDERATION DES EXPERTS RAFFOURNIER. B. (1995b), 'The COMPTABLES EUROPEENS (1991), Fff Determinants of Voluntary Financial European Survey of PublishedAccounls Disclosure by Swiss Listed Companies." (Routledge, London). 71leEuropmn Accounting Review, Vol. 4/2: 26 1.80. HERRMANN, D. / THOMAS, W. (1995), "Harmonisalion of Accounling hE͘ ͘ ;ϭϵϵϮͿ͕ Ζ^ǁŝƚŦĞƌůĂŶĚ͕Ζ Measuremenl Practices in the European ALEXANDER. D. / ARCHER. S. (eds.), The Community," Accounting and Business Europe.an Accounting Guide (London: ZĞƐĞĂƌĞͬŦ͕ƵůƵŵŶ͗Ϯϱϯ͘Ϯϲϱ͘ Academic Press. 2nd Ed.): 825j884. JARUGA, A. A. / SZYCHTA, A. (1997), http://www.ifrs.org/IFRS-for-SMEs 'The origin and Evolution of Charts of http://www.kkk.gov.al/faqe.php?id=1&l Accounts in Poland,' The European 2=136&gj=sh Accounting Review, Vol. 6/3: 509.526. http://www.kpmg.com/global/en/page s/default.aspx LUKAS, W. (1992), 'Austria,' ALEXANDER, D. / ARCHER, S. (eds.), The Jorgji BOLLANO, Prof. Dr European Accounting Guide (London: Kryetar i Këshillit Kombëtar të Academic Press, 2nd Ed.): 703.731. Kontabilitetit e-mail: [email protected] NOBES, C. / PARKER. R. (1995). Compamtive International Accounting Elira HOXHA, PhD (student) (UK: Prentice Hall, 4th Ed.). Drejtor Ekzekutiv, Këshilli Kombëtar i Kontabilitetit WZs/d^͕'͘:͘;ŦϵϳϱͿ͘ΖKŶƚŚĞ^ƵďũĞĐƚŽĨ Zƌ ͞ģƐŚŵŽƌģƚ Ğ ϰ ^ŚŬƵƌƚŝƚ͕͟ Eƌ ϲ͕ Methodologyand Models for Tirana, Albania International Accounting,' The e-mail: [email protected]

8 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KRIZA FINANCIARE DHE ROLI I AUDITIMIT TË JASHTËM PUBLIK

Periudha e re e transformimit të financave publike kërkon të zgjerohet qëllimi i auditimit publik.

Nga: Prof. Dr. Omer Stringa Periudha e re e transformimit të financave publike kërkon të zgjerohet qëllimi i auditimit publik. Në kontekstin Abstrakt e një bote nën krizën financiare, te Në përballjen me deficitet financiare mesimeve se çfare ndodhi ndryshe me dhe krizat e borxheve publike, auditimi i krizen aktuale financiare, vendet janë jashtëm publik duhet të fokusohet në duke kërkuar dhe synuar mënyra të reja faktorët e përgjithshëm apo ata zhvillimi. Situatat që ndryshojnë, masat sistemikë, që ndikojnë me forcë në dhe kërkesat e reja, lypin nje pozicion të zbatimin e politikave dhe në ri, krijues dhe kurajoz, të auditimit të qëndrueshmërinë financiare afat-gjatë, jashtëm publik. si dhe kontribuojnë në krijimin e politikave të shëndosha financiare Pse kriza e sotme financiare ishte publike dhe monetare. ndryshe? Mësime nga trajektorja e saj Krizat financiare nuk janë një fenomen i Fjale kyçe: Kriza financiare, sektori ri. Ekonomia botërore, kohë pas kohe, financiar, politika te shendosha është goditur nga kriza, dhe kriza e financiare, faktoret sistemike, sistemet tanishme nuk është me siguri e fundit. rregullatore, qendrueshmeri fiskale, Disa mësime mund të nxirren nga standardet e kontabilitetit, standardet e krahasimi me krizat e mëparshme, në auditimit, auditimi i jashtem public dhe mes të zhvillimit në vende të ndryshme, SAI-t. gjatë krizës aktuale. a) Sektori financiar është rritur dhe Hyrje eshte shumë kompleks, aktorët e tij Si një forcë jetësore në ruajtjen e janë bërë shumë të mëdhenj, demokracisë dhe shtetit ligjor, auditimi ŶĚŽŶũģŚĞƌģ ƐŚƵŵģ ƚģ ŵģĚŚĞŶũ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ i jashtem publik luan një rol thelbësor kontrolluar. Këto institucione dhe në rritjen e eficiencës qeverisëse, në produktet e tyre, për këtë arsye, janë zhvillimin e një administrate me ďģƌģ ƐŚƵŵģ ƚģ ǀģƐŚƚŝƌĂ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ integritet, dhe në përmirësimin e jetës rregulluar dhe mbikqyrur. Edhe vetë së njerëzve. kontrolli i brendshëm i institucioneve financiare ka dështuar në shumë raste.

AUDITIMI PUBLIK 9

AUDITIMI Publik Kriza Financiare dhe Roli i Auditimit të Jashtëm Publik

Politikat e remunerimit financiar kanë perspektivë të auditimit dhe të krijuar dhe shtuar risqet e sistemit. llogaridhënies në financat e qeverisë. Ka Rreziku sistematik ka qenë shumë më i nevojë për politika të shëndosha fiskale, madh se kurrë më parë. Sipas një herë që rimëkëmbja ekonomike studjuesve T. Adrian dhe H.S. Shin, ky është e siguruar, në mënyrë që të rrezik ishte 3.1 herë më i madh në vitin mbështetet qëndrueshmëria afatgjatë e 2007, në krahasim me vitin 2000. Sa financave publike. Politikat fiskale më tepër kompanitë financiare, në qeveritare, në lidhje me realizimin e radhë të parë bankat dhe shoqeritë e tyre, ne krahasim me objektivat fiskalë sigurimit, bëheshin shumë më të mëdha të parashikuar, duhet të jenë një fushë, në raport me ekonominë e në të cilën institucionet e auditimit të përgjithshme, aq më intensivisht jashtëm publik (SAI-t) mund të luajnë financat publike janë të ekspozuara një rol më të rëndësishëm në të ndaj rreziqeve të mëdha. ardhmen. b. Sistemet politike dhe rregullatore Një rishikim i gjerë i strukturës nuk arriten të adresojnë disa çështje të rregullatore të tregjeve financiare është rëndësishme. Më e dukshme ishte në process në Bashkimin Evropian, duke çështja e kontrollit për risqet e sistemit u përpjekur për të trajtuar dështimet e të gjerë. rregullimit dhe të mbikqyrjes së nje c. Një tjetër mësim nga kriza e tanishme sistemi të përshtatshëm financiar. është rëndësia e ndjekjes se politikave Sigurimi që realizohet nje llogaridhënie të shëndosha makroekonomike, e përshtatshme dhe në kohë, është i sidomos gjatë periudhes se rritjes rëndësishem për suksesin afatgjate të ekonomike. Vendet që i kishin lejuar ndreqjes se këtij sistemi rregullator. vetes zhbalancimeve të medha Kriza financiare ka theksuar disa sfida të makroekonomike (p.sh. rritje e borxhit vjetra dhe të reja me të cilat AJP po public, e defiçitit buxhetor, etj.) përballet në detyrën e tij të auditimit te rezultuan me te prekurat gjatë krizës. veprimeve të kryera nga degët Kriza aktuale financiare ishte një ekzekutive të qeverisë. Le te shohim ne rezultat i një kombinimi të dështimeve vijim disa nga këto sfida. në tregjet financiare, te problemeve 1. Financat publike janë prekur rëndë makroekonomike dhe mangësive në në shumë vende. Para se gjithash, një zbatimin e politikave strikte qeveritare. pozitë e dobët fiskale e ka vënë ne Është e rëndësishme për të parë pikepyetje qëndrueshmërinë afatgjatë perspektivën e auditimit të jashtëm të financave publike në shume vende, publik (AJP) dhe rolit te tij, qe te sidomos në Greqi, por edhe ne vende të analizojme shkaqet dhe mësimet e tilla te medha si Britania e Madhe dhe nxjerra nga kriza financiare.Shtrirja për SHBA, te cilat kanë njohur një debat të një AJP që të kontrollojë zhvillimet gjallë mbi pozicionin e tyre fiskal. makroekonomike është natyrisht e Vendet me teprica të mëdha gjatë kufizuar. Megjithatë, ka zona që kanë të periudhës së bumit dhe zhvillimit bëjnë me zhvillimet makroekonomike ekonomik, per shkak te mosmenaxhimit që mund të jetë një pjesë e mandatit të te shendetshem financiar, kanë parë auditimit te AJP. Kjo përfshin një edhe deficite të mëdha. Teprica

10 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Omer Stringa

strukturore e buxhetit u mbi-vlerësua është më e vështirë për të thyer një në shumë vende, ku rritja reale doli të rregull, në qoftë se ai është specifik dhe jetë dukshëm më e ulët nga sa ishte konkret. Në mungesë të një arbitri të parashikuar. Kriza e ka theksuar pavarur në lojën e buxhetit, rregullat rëndësinë e financave të shëndosha mund të shihen si një teknologji qe publike gjatë viteve të bumit ekonomik, vendos barrën e provës për lojtarët që në mënyrë që të jenë në gjendje për të duan të bëjnë fitime afatshkurtra, pa menaxhuar një krizë me vone. Ajo ka marrë parasysh stabilitetin fiskal theksuar gjithashtu se kornizat e afatgjatë. politikave fiskale, të tilla si Pakti i Ne percaktimin dhe ruajtjen e Stabilitetit dhe Rritjes në BE, kanë qenë rregullave te drejta ne pergatitjen e të pamjaftueshme për të siguruar që buxhetit te Shtetit, në transparencën fitimet e periudhës së mirë ekonomike fiskale, korrektësinë e kontabilitetit të përdoren për të financuar shkurtimet fiskal dhe raportimit e respektimit të e taksave apo rritjen e shpenzimeve të rregullave fiskale, AJP dhe SAI-, si përhershme. autoritete të pavarura, mund të luajnë Vite rregjimi te rrepte e gati spartan një rol jetik në sigurimin që mësimet fiskal do të jenë te nevojshme në shumë fiskale nga kriza nuk janë harruar dhe ti vende, për të shmangur krizat e borxhit konsiderojne gjatë zhvillimeve të sovran. Vendi yne, Shqiperia, nuk mund ardhshme. te dale nga kjo trajektore. Strategjitë e daljes do të duhet të marrin parasysh Auditimi i garancive qeveritare qëndrueshmërinë afatgjatë të financave Globalizimi dhe zgjerimi i tregjeve publike dhe në të njëjtën kohë, të financiare ka krijuar grupe të mëdha marrin parasysh situatën aktuale financiare që paraqesin rrezik të ekonomike në mënyrë që të mos konsiderueshëm sistemik për qeveritë pengojë rimëkëmbjen e tanishme. Për dhe taksapaguesit. Kombinuar me të arritur këtë, duke rritur besimi i procedurat joadekuate për bankat, tregut për financat publike. Vendet do qeveritë shpesh kanë pak zgjedhje, por të duhet të pergatisin buxhete të për të mbështetur bankat, shpesh ato besueshme dhe të kenë kontabilitetin kane dhene garanci implicite dhe transparent dhe të drejtë të financave eksplicite, te cilat krijojne një barrë për të sektorit publik. taksapaguesit dhe shtrembërojnë 2. Studimet empirike te rregullave stimujt e tregut të lirë. fiskale dhe transparencës fiskale kanë Fakti që sektori financiar është rritur tendencë për të gjetur se si të shumë here më tepër, në krahasim me kontribuojnë në rezultatet më të forta ekonominë e përgjithshme, të thotë se buxhetore. Përdorimi i parashikimeve rreziku i nënkuptuar i financave publike transparente afatgjata, rregullave eshte real, per sa kohë Shteti-jep fiskale dhe treguesve numerike në garanci per kete sektor, garanci që në procesin e buxhetit, është i kohë krize mund të kërcënojnë rëndësishem, për shkak se ai përcakton qëndrueshmërinë afatgjatë të pozicionit kufijtë për negociatat në mes të financiar të sektorit publik. Nëse një Ministrit të Financave dhe ministrave të krizë e rëndë bankare godet një linjës. Rregullat mund të thyhen, por ekonomi, rreziqet në sektorin bankar

AUDITIMI PUBLIK 11

AUDITIMI Publik Kriza Financiare dhe Roli i Auditimit të Jashtëm Publik mund që shumë shpejt të emigrojnë në në auditimet e SAI-ve te ketij aktiviteti bilancin e shtetit. te bankes qendrore, në mënyrë që të Garancitë de facto për një rritje të rrisë kontrollin parlamentar dhe në këtë sektorit financiar janë një problem në mënyrë, përgjegjshmërinë. Kriza rritje. Nëse mbështetja e shtetit rritet financiare e ka theksuar rëndësinë e per te shpetuar bankat e t vendit, duhet sigurimit të llogaridhënies në këtë te rritet edhe roli i institucioneve te fushë. SAI-t mund të auditojnë auditimit te jashtem publik(SAI-ve) në efektivitetin e realizimit të këtyre promovimin e përgjegjshmërisë se politikave të bankave qendrore dhe e Qeverise për stabilitetin financiar. kanë bërë këtë në disa vende. Duke Strukturat rregullatore dhe pasur parasysh njohuritë që ne tani mbikëqyrëse u fragmentuan në shumë kemi, është e rëndësishme për të vende dhe rajone, gjatë krizës. Bankat përfshirë efektet e mundshme të qendrore kanë një status të veçantë të politikave për stabilitetin financiar, në pavarësisë në operacionet e tyre të sferen e veprimtarisë së AJP. politikës monetare. Ata gjithashtu kanë Promovimi i raportimit transparent dhe një përgjegjësi në shumicën e vendeve, të besueshëm financiar për të promovuar stabilitetin financiar. Përgjigja ndaj krizës financiare globale Megjithatë, koncepti i stabilitetit theksoi nevojën që qeveritë të kenë financiar, çfarë është ai dhe si është raportim transparent dhe të besueshëm arritur, shpesh nuk është i specifikuar. financiar, për të komunikuar në mënyrë Stabiliteti sistemik financiar është efektive ndikimin financiar të qeverisë shpesh në fushën e operacioneve të nga veprimet që kanë marrë dhe bankave qendrore, ndërkohë që shumë politikat që kanë ndjekur. Themeli për vende kanë autoritete të ndara një raportim transparent e të financiare mbikëqyrëse, për besueshëm financiar përfshin mbikëqyrjen e pjesëmarrësve përgatitjen e pasqyrave financiare nga individualë të tregut financiar. qeveritë, në bazë akruale të Shqyrtim parlamentar i pavarur i kontabilitetit, duke përdorur standardet operacioneve të bankave qendrore për e kontabilitetit, të zhvilluara nga një të nxitur stabilitetin financiar është i proces ndërkombëtar i pavarur kufizuar. Kjo krijon një boshllëk në standard-formues, totalisht në interes strukturën e llogaridhënies dhe AJP dhe të publikut. institucionet e tij Supreme të Auditimit Qeveritë duhet të mbahen përgjegjëse (SAI-t) mund të luajë një rol në për nivelin, cilësisë dhe koston e kontrollin e këtyre operacioneve me shërbimeve që ato ofrojnë. Për ta bërë qëllim të përmirësimit të kontrollit këtë, qeveritë duhet të përgatisin parlamentar. Për më tepër, SAI-t kanë pasqyrat financiare që të jenë një rol për të luajtur në vlerësimin e transparente dhe në mënyrë të qartë të përshtatshmërisë së strukturës tregojnë se si ata kanë përdorur dhe po mbikëqyrëse për tregjet financiare. planifikojnë të përdorin fondet qe u jan Perderisa bankat qendrore kanë një rol besuar nga tatimpaguesit dhe Kuvendi. të rëndësishëm në ruajtjen e stabilitetit Një raportim i tillë duhet të përfshijë financiar, puna e tyre kerkon përfshirjen

12 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Omer Stringa

veprimet e qeverisë në përgjigje të Ndërkombetare e institucioneve të krizës financiare. auditimit të jashtem publik, INTOSAI, ka Standardet e kontabilitetit të përdorura prodhuar standardet ISSAI, të cilat, dhe për përgatitjen e pasqyrave financiare në bazë të standardeve të auditimit të qeverisë, luajnë një rol të IAASB, ndihmojnë audituesit për të rëndësishëm për transparencën dhe aplikuar standardet më moderne të llogaridhënien. Madhësia e qeverisë-si auditimit dhe kontrolleve të qeverisë. në operacionet e tyre të borxhit publik dhe në operacionet e tyre në tregjet e Konkluzione brendshme-për ekonominë e vendit, e 1.Gjatë krizës financiare boterore, bën jetike kërkesën që Qeveria të ketë kontrolli i brendshëm i institucioneve standardet e kontabilitetit që financiare ka dështuar në shumë raste promovojnë transparencën dhe sigurojë dhe në shumë vende. kushtet për raportim të besueshëm. Më 2. Parlamentet duhet të marrin siguri që konkretisht, një grup i standardeve të pasqyrat financiare që kanë të bëjnë me kontabilitetit me bazë akruale, është i vendime të rëndësishme ekonomike, të nevojshëm për të reflektuar si duhet jenë të besueshme, transparente, dhe pasojat e plota të vendimeve politike. të paraqesin një pamje të drejtë dhe të Më tej, për të siguruar kredibilitet për vërtetë të të gjitha aktiviteteve pasqyrat financiare, ato duhet të financiare të qeverisë. auditohen nga një auditues i pavarur, 3. Ka një njohje në rritje, si rezultat i duke përdorur standardet përgjithësisht raportimit financiar në lidhje me krizën të pranuara të auditimit. Parlamentet fiskale, që transparenca dhe duhet të marrin siguri që pasqyrat besueshmëria e disa pasqyrave financiare që kanë të bëjnë me vendime financiare të qeverisë mund të të rëndësishme ekonomike, të jenë të përmirësohet. Auditimi i jashtem publik besueshme, transparente, dhe të (AJP) duhet të vazhdojë të punojë për të paraqesin një pamje të drejtë dhe të promovuar transparencën dhe vërtetë të të gjitha aktiviteteve besueshmerinë e raportimit financiar të financiare të qeverisë. Qeverisë. Në nivel ndërkombëtar, Federata 4. Shtrirja e auditimit te jashtem publik Ndërkombëtare e Kontabilistëve (IFAC), (AJP)dhe SAI-ve për të audituar ka krijuar trupa të pavarura për zhvillimet makroekonomike është percaktimin e standardeve të natyrisht e kufizuar. Megjithatë, ka zona kontabilitetit, Bordi Ndërkombëtar i që kanë të bëjnë me zhvillimet Standardeve të Kontabilitetit të Sektorit makroekonomike, që mund të jetë një Publik (IPSASB), i cili përcakton pjesë e mandatit të auditimit të JP. Kjo standardet e kontabilitetit dhe të jep një perspektivë të qartë të auditimit raportimit financiar për njësitë e dhe të llogaridhënies në financat e qeverisjes publike, dhe Bordi i Qeverisë. Standardeve Ndërkombëtare të 5. Politikat fiskale qeveritare, në lidhje Auditimit dhe Sigurisë (IAASB), i cili me realizimin e tyre, në krahasim me merret me standardet përgjithësisht të objektivat fiskale të parashikuar, duhet pranuara të auditimit dhe sigurimit të jenë një fushë në të cilën financiar. Gjithashtu, Organizata institucionet e auditimit te jashtem

AUDITIMI PUBLIK 13

AUDITIMI Publik Kriza Financiare dhe Roli i Auditimit të Jashtëm Publik publik (SAI-t) mund të luajnë një rol më ϯ͘ĞĂŶ͕;ϮϬϬϵͿ͕͸͟DŽĚĞƌŝŵŝŝDĂĚŚ͕ të rëndësishëm në të ardhmen. WĂŶŝŬƵŝDĂĚŚĚŚĞ<ŽŶƚƌĂŬƚŝŵŝŝDĂĚŚ͕͟ 6. Shqyrtimi parlamentar i pavarur i ZĞǀŝƐƚĂ͞/^͟Eƌ͘ϭϬϭͬϮϬϬϵ͘ operacioneve të bankave qendrore për 4.Berkmen, P, Gelos, G, Rennhack, R të nxitur stabilitetin financiar, është i ĂŶĚ :͘W͘ tĂůƐŚ ;ϮϬϬϵͿ͕ ͞<ƌŝǌĂƚ 'ůŽďĂůĞ kufizuar. Kjo krijon një boshllëk në Financiare: Te shpjegosh diferencat strukturën e llogaridhënies dhe AJP dhe ndermjet vendeve ne Impaktin e institucionet e tij Supreme të Auditimit ƵƚƉƵƚŝƚ͘͟ >ĞƚĞƌ WƵŶƵĞƐĞ ;tŽƌŬŝŶŐ (SAI-t) mund të luajnë një rol në Paper) e FMN, Nr. 09/280. kontrollin e këtyre operacioneve, me ϱ͘ƌŝŬƐƐŽŶ͕ ;ϮϬϭϬͿ͕ ͸͟WĞƌŐũŝŐũũĂ qëllim të përmirësimit të kontrollit Rregullatore e BE-se ndaj krizes parlamentar. ĨŝŶĂŶĐŝĂƌĞ͘͟ ZĂƉŽƌƚ <ŽŶƐƵůĞŶƚŝ͕ ǇƌĂ Kombetare e Auditimit e Suedise. Rekomandime: 6.International Monetary Fund (IMF) Kontrolli i Lartë i Shtetit (KLSH) duhet të ;ϮϬϬϵĂͿ͕ ͸͟'ũĞŶĚũĂ Ğ &ŝŶĂŶĐĂǀĞ kembengulë pranë Kuvendit të WƵďůŝŬĞ͗͟ ^ŚƋŝƉģƌŝƐģ ƋĞ ƚ͛ŝ ũĞƉĞƚ ŵƵŶĚĞƐŝĂ ƚģ 7.A Cross-ŽƵŶƚƌǇ &ŝƐĐĂů DŽŶŝƚŽƌ͕ഷ /D& marre pjesë në fazen e planifikimit dhe Staff Position Note 09/25. International projektimit të Buxhetit të Shtetit për DŽŶĞƚĂƌǇ&ƵŶĚ;/D&Ϳ;ϮϬϬϵďͿ͕͸tŽƌůĚ vitin pasardhës, pasi kështu po veprojnë Economic Outlook October 2009: shumë SAI në Evropë e më gjerë dhe kjo ͞DďĞƐŚƚĞƚũĂ Ğ ZŝŵĞŬĞŵďũĞƐ ĚŽ ƚ͛ŝ ũĂƉģ <ƵǀĞŶĚŝƚ ƐŝŐƵƌŝ ƚĞ ŬŽŶŽŵŝŬĞ͕͟ sƌŽũƚŝŵe ekonomike dhe mjaftueshme per alokimin dhe finajnciarete botes. perdorimin efektiv, me efiçiencë dhe ϴ͘EŽƌďĞƌŐ͕:͘;ϮϬϬϵͿ͕͞&ŝĂƐŬŽ&ŝŶĂŶĐŝĂƌĞ͗ me ekonomicitet të fondeve publike. Si fiksimi i SHBA-ve per pronesine mbi KLSH mund dhe duhet të ketë fjalën e tij shtepite dhe parane e lehte krijoi krizen për parashikueshmerinë e zhvillimeve ĞŬŽŶŽŵŝŬĞ͕͟ ĂƚŽ /ŶƐƚŝƚƵƚĞ͘ZĞŝŶŚĂƌƚ͕ ͘ makro-ekonomike të vendit, nga e cila and K. Rogoff. varet nje pjese e mire e suksesit të ϭϬ͘dƵƌŶĞƌ͕ ͘ ;ϮϬϬϵͿ͕ ͸ZĞǀŝƐƚĂ ͞dŚĞ realizimit të Buxhetit të Shtetit për vitin TurnĞƌ ZĞǀŝĞǁ͟ ʹNje pergjigje pasardhës. rregullatore ndaj krizes bankare

ŐůŽďĂůĞ͕͟ Literatura: http://www.fsa.gov.uk/pubs/other/turn 1.Adrian, T. and H.S. Shin (2007), er_review.pdf, (2010-05-03). ͞>ŝŬƵŝĚŝƚĞƚŝ͕ WŽůŝƚŝŬĂ DŽŶĞƚĂƌĞ ĚŚĞ 11.White, William and Borio, Claudio ŝŬůĞƚ &ŝŶĂŶĐŝĂƌĞ͘͟ ZĞǀŝƐƚĂ ͞ƵƌƌĞŶƚ ;ϮϬϬϲͿ͕ ͞^ƚĂďŝůŝƚeti monetar dhe /ƐƐƵĞƐ ŝŶ ĐŽŶŽŵŝĐƐ ĂŶĚ &ŝŶĂŶĐĞ͕͟ ĨŝŶĂŶĐŝĂƌ͸/ŵƉůŝŬŝŵĞƚ Ğ ƌƌĞŐũŝŵĞǀĞ ƚĞ Federal Reserve Bank of New York, Vol. ƉŽůŝƚŝŬĂǀĞ͕͟ ZĞǀŝƐƚĂ ͞/^͕͟ tŽƌŬŝŶŐ 14, No 1. Paper No 147. 2.Blundell-Wignall, A, Atkinson, P, and

^͘ ,͘ >ĞĞ ;ϮϬϬϴͿ͗ ͞<ƌŝǌĂ ĂŬƚƵĂůĞ Financiare: Shkaqet dhe Çeshtje te Prof. Dr. Omer Stringa WŽůŝƚŝŬĂǀĞ͕͟ŬŽƌƌŝŬϮϬϬϴ͘ Fakulteti i Ekonomisë UT

14 Nr.8, Maj-Gusht 2014

AUDITIMET E GJYKATËS TURKE TË LLOGARIVE PËR ZBATIMIN E RREGULLAVE FISKALE

Roli i SAI-ve në ruajtjen e qëndrueshmërisë afatgjatë të politikave financiare kontribuon për të përmirësuar performancën e politikës fiskale dhe për të siguruar transparencën qeveritare dhe llogaridhënien në dobi të qytetarëve.

Nga: ERDEM ELLER, SAI-t dhe në fund praktika e Gjykatës Auditues i Lartë, Gjykata Turke e Turke të Llogarive (TCA) me auditimin e Llogarive1 Rregullave Fiskale me ndihmën e temave të mëposhtme: Zhvillimi i Rregullave Fiskale dhe Abstrakt Disiplina Fiskale; Rritja e deficiteve buxhetore rreth Bazat e Financave Publike; viteve 1980 çoi në rritjen e borxhit Praktika e Rregullave Fiskale në Turqi; publik dhe përkeqësimin e bilancit të Efikasiteti i rolit mbikëqyrës të SAI-ve financave të shtetit; dëmtime të mbi Financat Publike dhe Praktika e stabilitetit makroekonomik dhe në kriza Gjykatës Turke të Llogarive. ekonomike në një numër vendesh. Pas Fjalët kyçe: Rregullat fiskale, Disiplina këtyre incidenteve, rregullat fiskale janë Fiskale, Auditimi i Rregullave Fiskale nga zbatuar gjerësisht në të gjitha vendet. SAI-t, Gjykata Turke e Llogarive. Ky artikull përqendrohet tek Rregullat fiskale/procesi i zhvillimit të disiplinës HYRJE fiskale, llojet e zbatimit, legjislacionet Rritja e deficiteve buxhetore rreth primare dhe sekondare në lidhje me viteve 1980 çoi në rritjen e borxhit rregullat fiskale, rëndësia e auditimeve publik dhe përkeqësimin e bilancit të të Zbatimit të Rregullave Fiskale nga financave të shtetit; dëmtime të stabilitetit makroekonomik dhe në kriza

1 ekonomike në një numër vendesh. Pas Kumtesë e mbajtur në Konferencen e II-të Shkencore të KLSH-së, dhjetor 2013 këtyre incidenteve, rregullat fiskale janë zbatuar gjerësisht në të gjitha vendet.

AUDITIMI PUBLIK 15

AUDITIMI PUBLIK Auditimet e Gjykatës Turke të Llogarive për Zbatimin e Rregullave Fiskale

Rregullat fiskale imponuan një kufizim angazhimi të besueshëm për disiplinën afatgjatë në politikën fiskale nëpërmjet fiskale afatgjatë. kufizimeve numerike në zërat e Rregullat fiskale në BE hynë në fuqi në buxhetit. Kjo nënkupton që kufijtë e vitin 1992 me Traktatin e Mastrihtit vendosur nga politikat fiskale, nuk [dhe Paktin e Stabilitetit (SGP) më mund të ndryshohen shpesh dhe se disa 1997], duke kapërcyer nivelin udhëzime operative vendosen duke kombëtar. Kushtet më të rëndësishme specifikuar një objektiv numerik që të këtij traktati janë rregullat numerike kufizon një zë të veçantë të buxhetit. që kërkojnë një deficit buxhetor Rregullat synojnë të korrigjojnë kombëtar në ose nën 3% të PBB-së dhe motivimet e pajustifikuara dhe borxh publik kombëtar jo më tepër se presionet për mbishpenzime, 60% të prodhimit të brendshëm bruto. veçanërisht në kohë të mira, në këtë Për më tepër, SGP gjithashtu përfshin mënyrë sigurojnë përgjegjësinë fiskale një dispozitë, sipas së cilës vendet dhe qëndrueshmërinë e borxhit. duhet të ndjekin objektiva specifike Zhvillimi i Rregullave Fiskale dhe i afatmesme (OTP), të përcaktuara në Disiplinës Fiskale kushtet e bilancit buxhetor strukturor. Zhvillimi dhe Qëllimi i Rregullave Fiskale Me "reformën e gjashtë rregullave" Gjatë dy dekadave të fundit, rregullat (rregulla strukturore kombëtare të fiskale janë përhapur në mbarë botën. bilancit të buxhetit, zbatim më të fortë Në vitin 1990, vetëm pesë vende - të rregullave kombëtare, rregull i ri i Gjermania, Indonezia, Japonia, borxhit në nivel tej-kombëtarit, etapë e Luksemburgu dhe Shtetet e Bashkuara - re e shpenzimeve në nivel tej- kishin rregulla fiskale që mbulonin të kombëtarit, kritere më të gjera dhe paktën nivelin e qeverisjes qendrore. proces më automatik për të hapur një Në Japoni dhe Gjermani, rregullat EDP, procedura buxhetore dhe Këshilla fiskale kanë një traditë të gjatë që të pavarura fiskale), nga nëntori 2011 daton në fillim të viteve 1947 dhe 1969, është vendosur një rregull i ri për respektivisht, edhe pse respektimi i reduktimin e borxhit dhe standardet e shtetit ishte i dobët përgjatë kësaj rritjes së shpenzimeve. periudhe. Gjatë dy dekadave të fundit, Objektivat e Rregullave Fiskale: numri i vendeve me rregulla fiskale Sigurimi i Qëndrueshmërisë së Deficitit kombëtare dhe/ose rregullave që Buxhetor dhe i Barrës së Borxhit; tejkalojnë kufijtë kombëtarë u rrit në 76 Sigurimi i Stabilitetit në Disiplinën deri në fund të marsit 2012.2 Kjo Fiskale; përfshin, më së fundi, përgjigjet ndaj Forcimi i Besimit në Politikat Fiskale; krizës me qëllim sigurimin e një Sigurimi i një Rënie të Riskut të Principalit për të Reduktuar Kostot e Huamarrjes. 2 Andrea SCHAECHTER, Tidiane KINDA, Nina BUDINA, Anke WEBER, IMF Working Paper, ͞Fiscal Rules in Response to the CrisisͶ Toward the Next-Generation Rules. A New DataƐĞƚ͕͟ tWͬϭϮͬϭϴϳ͕ &ŝƐĐĂů ĨĨĂŝƌƐ Department, July 2012, p. 10

16 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Erdem ELLER

Llojet e Rregullave Fiskale3 sjellë konsolidimin e kërkuar fiskal në Rregullat e borxhit vendosin një kufi të përputhje me qëndrueshmërinë, kur dukshëm ose të dëshirueshëm për janë të shoqëruara nga borxhi ose borxhin publik të matur në % të PBB-së. rregullat e bilancit buxhetor. Ky lloj rregulli është më efektiv në Rregullat e të ardhurave vendosin drejtim të sigurimit të konvergjencës në tavane apo dysheme tek të ardhurat një objektiv të borxhit dhe është dhe kanë për qëllim rritjen e mbledhjes ƌĞůĂƚŝǀŝƐŚƚ ŝ ůĞŚƚģ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ ŬŽŵƵŶŝŬƵĂƌ͘ së të ardhurave dhe/ose parandalimin e Megjithatë, nivelet e borxhit kanë një barrë të tepërt të taksave. Shumica ŶĞǀŽũģ Ɖģƌ ŬŽŚģ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ ŶĚŝŬƵĂƌ ŶŐĂ e këtyre rregullave nuk janë të lidhura masat buxhetore dhe për këtë arsye direkt me kontrollin e borxhit publik, nuk japin udhëzime të qarta pasi ato nuk kufizojnë shpenzimet. Duke afatshkurtra për hartuesit e politikave. marrë parasysh trade off-et, shumë Rregullat e bilancit buxhetor kufizojnë vende kombinojnë dy ose më shumë të ndryshueshmen që kryesisht ndikon rregulla fiskale. Jo të gjitha llojet e raportin e borxhit dhe janë kryesisht rregullave fiskale në mënyrë të nën kontrollin e politikëbërësve. Në barabartë mbështesin objektivat e këtë mënyrë, rregulla të tilla japin qëndrueshmërisë, stabilitetit ekonomik udhëzime të qarta operative dhe mund dhe objektivat e qeverisë. Përdorimi i të ndihmojnë për të siguruar një kombinimi të rregullave fiskale qëndrueshmërinë e borxhit. Rregullat e mund të ndihmojë në adresimin e bilancit buxhetor mund të specifikohen mangësive. Megjithatë, gjatë krizave, si bilanc i përgjithshëm, bilanc shumë vende pezullojnë rregullat e tyre strukturor ose i rregulluar periodikisht fiskale. dhe ekuilibër "tej ciklit." Ndërsa lloji i Tronditja ekstreme e prodhimit devijoi parë i rregullit nuk ka karakteristika të ekonomitë shumë larg kufijve të stabilizimit ekonomik, tre të tjerët imponuar nga rregullat. Për më tepër, shprehimisht japin llogari për goditjet dëshira për të siguruar masa stimuluese ekonomike. kundër-ciklike shkoi në shumicën e Rregullat e shpenzimeve përcaktojnë rasteve përtej kufizimeve për kohët kufizime në shpenzimet totale, normale. fillestare, ose korente. Kufijtë Duke qenë se pak shtete kishin klauzola përcaktohen në mënyrë tipike në terma shpëtuese në fuqi, rregullat ose nuk absolute ose të normave të rritjes dhe zbatoheshin ose pësonin ndryshime herë pas here në përqindje të PBB-së duke zgjeruar kufijtë në të njëjtën kohë me një afat kohor që varion shpesh nga dhe duke vendosur itinerare rregullues tre deri në pesë vjet. Këto rregulla nuk që jepnin pak fleksibilitet në një situatë janë të lidhura drejtpërdrejtë me të pasigurtë ekonomike. objektivin e qëndrueshmërisë së borxhit Vetëm pak shtete ishin në gjendje të pasi ato nuk e kufizojnë pjesën e të ndërtonin reformat e tyre të para-krizës ardhurave. Ato mund të japin, për të gjetur dalje nga kriza. Shumë megjithatë, një mjet operacional për të vende të tjera krijuan rregulla të reja ose riorganizuan ato ekzistuese. 3 Rregullat fiskale të gjeneratës së SCHAECHTER, KINDA, BUDINA, ANKE, op. cit., p. 7 ardhshme në mënyrë eksplicite

AUDITIMI PUBLIK 17

AUDITIMI PUBLIK Auditimet e Gjykatës Turke të Llogarive për Zbatimin e Rregullave Fiskale kombinojnë objektivin e i reformës fiskale - për të siguruar qëndrueshmërisë me më shumë disiplinën fiskale, duke vënë ĨůĞŬƐŝďŝůŝƚĞƚƉģƌƚ͛ũƵƉģƌƐŚƚĂƚƵƌŐŽĚŝƚũĞǀĞ legjislacionet në praktikë për të ekonomike. Shumë prej rregullave të rregulluar huamarrjen dhe procedurat e reja vendosin objektiva buxhetore në shpenzimeve, duke audituar organizmat terma të rregulluara ciklikisht ose japin e lidhur me përputhshmërinë me këto llogari për ciklin në mënyra të tjera. legjislacione dhe duke aplikuar Disa kombinojnë rregullat e reja të sanksione në rast neglizhence juridike - shpenzimeve me rregullat e reja apo jepet nga autoriteti ligjor sipas ekzistuese të borxhit për të ofruar udhëzimeve të qeverisë qendrore. Në udhëzime operacionale për këtë kontekst, auditimi i zbatimit të qëndrueshmërinë e borxhit. rregullave fiskale nga SAI ka rëndësi Kompleksiteti i madh i kuadrit të jetike për të siguruar disiplinën fiskale. rregullave gjithashtu krijon sfida të reja. Ka tre rregulla themelore për të Rritja e numrit të rregullave, siguruar disiplinën fiskale: numerike, ndërveprimi i tyre dhe sofistikimi mund procedurale dhe rregullat e të komplikojnë zbatimin, si edhe të transparencës. bëjnë pajtueshmërinë më të vështirë Rregullat numerike i referohen Ɖģƌƚ͛ƵƐŚƉũĞŐƵĂƌĚŚĞŵŽŶŝƚŽƌƵĂƌ͘ objektivave sasiore specifike. Ato kanë Për të adresuar sfidën e parë, disa për qëllim të imponojnë kufizime të vende po reformojnë procedurat e tyre përhershme në politikën fiskale, të buxhetore dhe kuadrin buxhetor përcaktuar në mënyrë tipike në afatmesëm. Këshillat fiskale mund të aspektin e një treguesi të performancës luajnë një rol të rëndësishëm me sfidën së përgjithshme fiskale (si bilanci e dytë. Në disa vende, reformat e fundit buxhetor dhe/ose borxhi publik). të qeverisjes kanë ngritur, ose miratuar Shembuj të rregullave numerike ka me plane për Këshilla të pavarura fiskale. bollëk në nivelin e qeverisë qendrore Këto organe mund të rrisin ose të përgjithshme. Për shembull, në ndërgjegjësimin e votuesve në lidhje me Bashkimin Evropian, tavanet janë të pasojat e disa politikave, duke i specifikuara për deficitin dhe raportet e ndihmuar ata të vlerësojnë opsione të borxhit. dëshirueshme dhe të sanksionojnë Rregullat procedurale synojnë të politikat më të varfra duke siguruar përmirësojnë transparencën, mjete shtesë për zbatimin. llogaridhënien dhe menaxhimin fiskal. Ato zakonisht kërkojnë që qeveria të Disiplina Fiskale angazhohet me një strategji të Disiplina fiskale është ekuilibri mes të monitorueshme të politikës fiskale, ardhurave dhe shpenzimeve në financat zakonisht për një periudhë shumë - publike. Rritja e rëndësisë së disiplinës vjeçare dhe të raportojë në mënyrë fiskale si në mjedisin kombëtar dhe rutinore, si edhe të publikojë rezultatet ndërkombëtar mbështetet në deficitet fiskale dhe ndryshimet e strategjisë. e mëdha në buxhetet e vendeve dhe në Rregullat e transparencës janë të dhëna rritjen e vazhdueshme në borxhet e tyre buxhetore sistematike dhe në kohë (të publike. Në shumicën e vendeve zbatimi gjithë informacionit përkatës fiskal) për

18 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Erdem ELLER

të monitoruar objektivat ekonomike, aktiviteteve të menaxhimit të riskut që politikat shtetërore dhe rezultatet e zbatohen si pjesë e procesit të reformës tyre. në menaxhimin e borxhit dhe që vendosen në vëmendjen e BAZAT E FINANCËS PUBLIKE politikëbërësve. Për më tepër, përhapja e rezultateve të këtyre analizave Parimet Bazë nëpërmjet internetit dhe disa Realizimi i politikës së financave publike publikimeve në përputhje me parimet e të qëndrueshme, transparente dhe të transparencës rrit ndërgjegjësimin e përgjegjshme në linjë me politikat publikut. monetare dhe fiskale. Brishtësia është analizimi dhe Plotësimi i nevojave financiare me kosto demonstrimi i skenarëve më të keq të sa më të ulët të mundshme (me kusht mundshëm që rrjedhin nga vartësia e që kushtet e tregut ndërkombëtar dhe shtetit tek burimet e huamarrjes në vendas janë marrë parasysh). dispozicion, në tregjet e brendshme dhe Konceptet e Financave Shtetërore: ndërkombëtare dhe tek struktura e Qëndrueshmëria, Brishtësia dhe maturimit të borxhit. Fleksibiliteti Fleksibiliteti mund të përkufizohet si: Performanca e financave shtetërore fleksibiliteti i shtetit për të zgjedhur ose duhet të vlerësohet me konceptet e për të rritur të ardhurat ose barrën e qëndrueshmërisë, brishtësisë dhe borxhit për të përmbushur përgjegjësitë fleksibilitetit. Masa e borxhit, prirja dhe e tij. struktura e tij janë faktorët bazë që ndikojnë në këta tregues. PRAKTIKA E RREGULLAVE FISKALE NË Qëndrueshmëria është aftësia e një TURQI qeverie për të mbështetur shpenzimet e saj aktuale, taksat dhe politika të tjera Histori dhe Legjislacion në afat të gjatë pa kërcënuar aftësinë Objektivi kryesor i politikës fiskale të paguese të qeverisë ose mosplotësimin zbatuar sidomos nga gjysma e dytë e e disa prej përgjegjësive të saj ose të 1990 deri më sot në Turqi është, që të shpenzimeve të premtuara. Për shkak ketë suficit buxhetor, të rrisë të të barrës së borxhit, ekonomitë e ardhurat e privatizimit dhe të marrë hapura përballen me probleme të rënda kontrollin e stokut të borxhit të në aspektin e politikave fiskale, si brendshëm nëpërmjet financimit me dinamika të përkeqësuara të borxhit që borxh të huaj. Nga ana tjetër, Turqia ka çojnë në një rreth vicioz. Në një rast të kufizuar variablat e saj ekonomike së tillë, madje edhe mosmarrëveshjet në bashku me FMN-në me programin e lidhje me qëndrueshmërinë e borxhit stabilizimit në vitin 1994, duke marrë mund të ndikojnë negativisht në një hap të rëndësishëm drejt një pritshmëritë e tregut dhe në këtë politike fiskale të bazuar tek rregullat. mënyrë vetë niveli i stokut të borxhit Qeveritë kanë vënë politikat e tyre në bëhet një faktor rreziku, duke penguar fuqi, së pari në drejtim të suficit stabilitetin ekonomik. Në këtë kuadër, buxhetor si fillim duke filluar nga kriza e analizat e qëndrueshmërisë dhe 1994. Objektivi kryesor i suficitit ndjeshmërisë kryhen në kuadër të buxhetor, i cili është vënë në praktikë

AUDITIMI PUBLIK 19

AUDITIMI PUBLIK Auditimet e Gjykatës Turke të Llogarive për Zbatimin e Rregullave Fiskale pas krizës së vitit 2001, është elementi krijuar një disiplinë fiskale. Ky ligj ri- më themelor midis programeve përcaktoi proceset buxhetore, zgjeroi makroekonomike të Turqisë dhe është fushëveprimin e buxhetit, rinovoi bërë rregull në programet e sistemin e kontrollit financiar tërësisht, mbështetura nga FMN. projektoi një sistem të auditimit të Një rregull tjetër i nënkuptuar mund të brendshëm, vendosi marrëdhëniet mes jetë i lidhur me Kriteret e Mastrihtit. menaxhimit strategjik dhe Duke marrë parasysh kriteret e performancës, zhvilloi një perspektivë Mastrihtit, duke e çuar borxhin publik afat-mesme, përcaktoi përgjegjësitë, së në raport me PBB nën 60% dhe duke fundi infrastruktura institucionale e zvogëluar bilancin buxhetor ndaj PBB-së disiplinës fiskale u fuqizua prej tij. Me në 3%, është trajtuar si një tregues i këtë ligj, gjatë tre viteve është performancës për politikat fiskale dhe përcaktuar përgatitja çdo vit e një është bërë rregull fiskal. Programi Afatmesëm (MTP) dhe e një Pas krizës së vitit 2001, në studimet Plani Financiar Afatmesëm (MTFP). MTP ekonomike dhe financiare që mund të përfshin politikat makro, parimet dhe konsiderohen si reforma në Turqi, është shifrat bazë ekonomike. Ligji ka e mundur të gjeni shumë elemente të shkaktuar fillimin e procesit të ligjërimit rregullave fiskale. Ato më të të buxhetimit të qeverisjes qendrore. Ai rëndësishmet gjenden tek këto rregullon MTFP i cili përfshin të legjislacione. ardhurat e buxhetit dhe vlerësimet e Në këtë kontekst: shpenzimeve, tavanet e përvetësimit të Ligji i Financave Publike dhe i administratave publike. Menaxhimit të Borxhit, Nr. 4749, u Në MTP, në Pjesën Politika miratua më 28 mars 2002, ka ri- makroekonomike/Politika fiskale, ka një organizuar dhe disiplinuar menaxhimin seksion për TCA: e borxhit publik. Me këtë ligj, kufizimi i "Qasja e kontrollit dhe auditimit të huave publike është një aplikim i Menaxhimit të Financave Publike dhe politikës fiskale sipas rregullave. Përveç Auditimit të Menaxhimit financiar, me kësaj, si rregull jo numerik, raportet e bazën ligjore të kompletuar në thelb do menaxhimit të borxhit publik do të të zbatohet me të gjithë komponentët e përgatiten për çdo tremujor dhe tij. Në këtë kontekst: publiku do të informohet për zhvillimet Në administratën publike, kjo do të në lidhje me menaxhimin e borxhit sigurojë që sistemet e auditimit të publik. brendshëm dhe të jashtëm Ligji i Menaxhimit të Financave Publike funksionojnë në mënyrë efektive dhe dhe Kontrollit, Nr. 5018, u miratua më në mënyrë të koordinuar dhe sistemi i 10 Dhjetor 2003 dhe hyri në fuqi në kontrollit të brendshëm vepron në fillim të vitit 2006 për të ristrukturuar mënyrë të shëndetshme. sistemin e menaxhimit të financave Në mënyrë që të sigurohet një auditim i publike dhe disiplinën fiskale. Ky është jashtëm efektiv në administratat një nga legjislacionet themelore si një publike, kapaciteti zbatues i Gjykatës së përpjekje për të ristrukturuar Llogarive do të forcohet. " menaxhimin financiar publik dhe për të

20 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Erdem ELLER

Ligji për Pushtetin Vendor, nr 5393, Ligji në: prodhimin e politikave afat gjata në i Komunave Metropolitane, nr 5216, financat publike, në forcimin e dhe Ligji i veçantë i Administratës stabilitetit makro ekonomik duke Rajonale, nr 5302, përfshijnë një promovuar qendrueshmëri dhe dispozitë që kufizon mundësinë për të parashikueshmëri fiskale. Së fundi, ky marrë hua për komunat, bashkitë ligj përqendrohej në përdorimin e metropolitane dhe administratat e rregullave fiskale që e bënin disiplinën veçanta rajonale, që sipas dispozitave të fiskale të përhershme. Ligji Nr 4749 lejohet vetëm për të Përdorimi i rregullave fiskale mbulonte financuar projektet në programet e tyre organet administrative publike të të investimeve. përgjithshme si: qeverinë qendrore, Që nga ndryshimet e Ligjit të Bankës administrimin e sigurimeve shoqërore, Qendrore të Republikës së Turqisë në bashkitë dhe administratën lokale, vitin 2001 u hoq avancimi i fondet e rimbursueshme, bizneset parave/dhënia hua Thesarit, sektorit publike si edhe Fondin e Sigurimit të të publik dhe ndërmarrjeve ekonomike Papunëve. Bizneset publike u shtetërore; gjithashtu u ndaluan përjashtuan nga rregullat fiskale, duke transaksionet në tregun primar të përfshirë këtu edhe ato që do instrumenteve të huamarrjes të privatizoheshin. lëshuara nga Thesari dhe ndërmarrjet Rregulli fiskal u vendos duke u bazuar publike. mbi parimet e transparencës, Të gjitha këto reforma në vendin tonë përgjegjshmërisë, sinqeritetit dhe janë në thelb, një tregues formal i thjeshtësisë. Rregulli fiskal është transformimit të procesit të menaxhimit vlerësuar si hapi më i rëndësishëm i fiskal në menaxhim fiskal të bazuar në ndërmarrë në kontekstin e reformës rregulla. strukturale në Turqi dhe u vlerësua si Përtej këtyre rregullave, me Programin një spirancë për ekonominë. Për më Afatmesëm që u shpall në shtator 2009, tepër rregulli fisklal do të mund të sjellë për periudhën 2010-2011, rregulli fiskal parashikueshmëri për politikat e në Turqi u vendos zyrtarisht në rendin e financave publike. ditës. Në këtë kontekst, në vitin 2010 u Rregulli fiskal i projektuar përbëhet nga përgatit edhe "Projektligji për Rregullat dy elementë kryesor: fiskale ". Deficiti për periudhën afatmesme dhe Projekligji për Rregullat Fiskale nëTurqi bilanci buxhetor afat-gjatë ishte Duke qenë se janë aplikuar në mënyrë parashikuar si 1% e prodhimit të implicite dhe të pjesshme në Turqi që brendshëm bruto (PBB), nga kriza e vitit 2001 këto rregulla u Rritja vjetore ishte parashikuar në 5%. transformuan në një draft tekst ligjor në Në kontekstin e rregullave fiskale për vitin 2010 me emrin Projktligji për ƚ͛Ƶ ĂƉůŝŬƵĂƌ͕ ŝƐŚƚĞ ƉĂƌĂƐŚŝŬƵĂƌ Ƌģ Rregulat Fiskale. Projektligji u përgatit ekuilibri i bilancit do të mbështeste me qëllim që të prezantohej në punësimin, rritjen ekonomike dhe Parlament. Qëllimi i projektligjit ishte të qëndrueshmërinë financiare. Parimi ruheshin arritjet pas krizës së vitit 2001 bazë është përsëri disiplina fiskale. në menaxhimin e financave publike dhe Edhe pse ishte planifikuar që aplikimi të për këto arsye ai fokusohej më tepër fillonte në vitin 2011, është shtyrë për

AUDITIMI PUBLIK 21

AUDITIMI PUBLIK Auditimet e Gjykatës Turke të Llogarive për Zbatimin e Rregullave Fiskale më vonë. Megjithatë, një premtim nga Raportet e Transaksioneve të Thesarit, qeveria mbetet i besueshëm, një shtojcë e Deklaratës së Raporteve të "pavarësisht nga rregulli fiskal i Sigurisë, formon bazën e auditimit të vendosur në vend, nuk do të ketë jashtëm të Rregullave Fiskale në Turqi lëshime në disiplinën fiskale ". që nga fillimi i viteve 2000. Auditimet u përqëndruan te kreditë, EFIKASITETI I ROLIT MBIKËQYRËS SË SAI- huamarrjet dhe garancitë dhe gjetjet ve MBI FINANCAT PUBLIKE DHE kryesore në lidhje me shumat e kredive PRAKTIKA E TCA-SË kontradiktore dhe procedurat e pasakta të kontabilitetit, te cilat motivuan Në Përgjithësi qeverinë për të aprovuar Ligjin për Roli i SAI-ve në ruajtjen e Financat Publike dhe Menaxhimin e qëndrueshmërisë afatgjatë të politikave Borxhit (Nr. 4749) në praktikë në vitin financiare kontribuon për të 2002. përmirësuar performancën e politikës Me ligjin e përmendur më lart dhe fiskale dhe për të siguruar kufizimet e tij, kreditë (përfshirë kreditë transparencën qeveritare dhe e kushtëzuara) u bënë të llogaridhënien në dobi të qytetarëve. menaxhueshme në mënyrë të SAI-t mund të kontribuojnë për të shëndoshë dhe disiplina fiskale u ruajt. adresuar qëndrueshmërinë fiskale Edhe pse aplikimi i Ligjit Fiskal të afatgjatë dhe të nxisin kuptimin e Turqisë është shtyrë, Raportet e TCA detyrimeve afatgjata të qeverisë me për Transaksionet e Thesarit (së bashku anë të auditimit të pavarur. Ato me ligjet e përcaktuara në kapitullin e shqyrtojnë rezultatet e auditimit të mëparshëm) ndihmojnë si legjislativin financave publike nga viti i kaluar fiskal, dhe ekzekutivin për të mbështetur për të mbështetur proceset e vendim- menaxhimin e shëndoshë të borxhit. marrjes në lidhje me të ardhurat, Mbajtja e opinionit publik të informuar shpenzimet dhe borxhin publik për për rezultatet e politikave ekonomike buxhetin e ardhshëm, si një hapësirë është një tjetër përfitim. mundësish. Auditimi financiar, në përputhje me PËFUNDIME ISSAI-t (ISSAI 5230: Udhëzime mbi Për të siguruar qëndrueshmërinë e Praktikën më të Mirë për Auditimin e financave publike si dhe të borxhit Rregullave Ekonomike), luan një rol të publik në terma afat mesme dhe afat rëndësishëm në auditimin dhe gjata, përputhshmëria dhe përgjegjësia shprehjen e opinionit për borxhin e administratës janë të nevojshme. Për publik. këtë arsye, SAI-t e konsiderojnë të Për të përmbledhur, SAI-t janë të aftë të rëndësishme të bazojnë auditimet e kontribuojnë në aftësinë paguese, tyre në rregullat fiskale (gjendja stabilitetin dhe qëndrueshmërinë si të strukturore buxhetore, kufijtë e borxhit financave publike dhe të borxhit publik publik) së bashku me sistemet e në periudhën afatmesme dhe afat gjatë. planifikimit, transparencës dhe Praktika e TCA-së llogaridhënies. Qëndrueshmëria e financave publike ka të bëjë me

22 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Erdem ELLER

politikën monetare. SAI-t shqyrtojnë rreziqeve të një krize të mundshme koordinimin aktual midis politikave ekonomike. fiskale dhe monetare. Nxitimi i procesit të hyrjes në fuqi të Rezultatet e auditimeve të financave ligjit turk Fiskal nga ana e qeverisë publike nga SAI-t janë të dobishme si mund të quhet si një tjetër efekt pozitiv për legjislativin dhe për ekzekutivin, si i auditimeve të TCA-së. edhe për qytetarët. Sa i përket praktikës turke, rritja e rolit mbikëqyrës Nga ERDEM ELLER, të TCA-së mbi financat shtetërore Auditues i Lartë, nëpërmjet Raporteve të Transaksioneve Gjykata Turke e Llogarive të Thesarit ka efekt pozitiv mbi brishtësinë e mishëruar në ekonomi

dhe do të ndihmojë reduktimin e

AUDITIMI PUBLIK 23

AUDITIMI PUBLIK Auditimet e Gjykatës Turke të Llogarive për Zbatimin e Rregullave Fiskale

24 Nr.8, Maj-Gusht 2014

AUDITIMI DHE MENAXHIMI I PROJEKTIT

͞EƵŬŵƵŶĚƚģŚŝĚŚĞƚŶũģŚĂƉ͕ƉĂǀůĞƌģƐƵĂƌŚĂƉŝŶƉĂƌĂĂƌĚŚģƐ͘͟

Prof. Dr. Skënder Osmani, bëhet akoma më i mprehtë në kushtet e Gjovalin Preçi1 krizës financiare. Siç vërehet, KLSH ndodhet në një ƉģƌďĂůůũĞ ŶĚģƌŵũĞƚ ͞ŬģƌŬĞƐģƐ Ɛģ ůĂƌƚģ ͞EƵŬ ŵƵŶĚ ƚģ ŚŝĚŚĞƚ Ŷũģ ŚĂƉ͕ ƉĂ për auditime dhe mundësisë së kufizuar ǀůĞƌģƐƵĂƌŚĂƉŝŶƉĂƌĂĂƌĚŚģƐ͘͟ ƉģƌƌĞĂůŝǌŝŵĞ͘͟EĂƚǇƌƐŚģŵŶģŬģƚģƐĨŝĚģ kërkohet një strategji me rrugë e Abstrakt metoda te reja, instrumente të rinj, etj . Auditimi është një aktivitet kompleks Ne këtë këndvështrim, prezantimi është dhe dinamik, gjithëpërfshirës me një përpjekje modeste për te specifikat përkatëse. Veprimtaria e përmirësuar ndonjë problem sado të auditimit në vendin tonë është me vogël që ndoshta mund të përfshihet në përvojë modeste, në hapat e para të të ardhmen në strategjinë apo auditimit nëpërmjet teknologjisë e bashkësinë e çështjeve për rritje të reja informacionit, me burime njerëzore e të performancës së auditimit nga KLSH. financiare të kufizuara dhe që Sipas standardeve të INTOSAI-t, për njëherësh, vitet e fundit ka përpjekje auditimin e aktiviteteve publike, maksimale që auditimi të kryhet në shtrohen dy çështje thelbësore që kanë përputhje me Standartet dhe të bëjnë me pyetjet: çfarë duhet të strategjinë e INTOSAI-t. auditohet dhe si duhet të auditohet në Nga ana tjetër shoqëria jonë kërkon nga të ardhmen. KLSH të rrisë auditimin si në gjerësi dhe Aktivitetet audituese janë shumë të në thellësi, për të realizuar një vlerësim ndryshme, për rrjedhojë edhe metodat sa më objektiv dhe profesional të e tyre me standardet përkatëse, ashtu performancës së njësive publike, madje siç thuhet edhe në Manualin e Auditimit vazhdimisht në rritje, problem i cili të Performancës "ato nuk mund të trajtohen si ne një libër kuzhine",

pikërisht sepse ato përmbajnë gjëra të 1 Kumtesë e mbajtur në Konferencen e II- ndryshme. Kështu, ngrihet natyrshëm të Shkencore të KLSH-së, dhjetor 2013

AUDITIMI PUBLIK 25

AUDITIMI PUBLIK Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit pyetja: po gjëra të përbashkëta a kanë Jeta është një bashkësi aktivitetesh këto aktivitete? njerëzore. Çdo veprim që bën njeriu ka Auditimi është një proces dhe si i tillë ai një qëllim të caktuar, për të marrë një ka input-in dhe output-in e tij. Në një rezultat mendor dhe material, shërbim kuptim të thjeshtuar, procesin me etj. Kjo veprimtari nuk zhvillohet në input-in dhe output-in e tij po e quajmë boshllëk, ajo është një proces që projekt. Pra projekti qëndron në themel shndërron input-et e procesit në të çdo veprimtarie njerëzore. output-e të tij Duke u mbështetur tek kuptimi i projektit dhe i sistemit, punimi synon Input ------Procesi ------Output të plotësojë sado pak standardet dhe përvojën ekzistuese të aktiviteteve Kuptimi i thjeshtë i projektit. audituese ne vendin tone me kuptimet Me marrëveshje këtë veprimtari Ğ͞ƉģƌďĂƐŚŬģƚĂ͟ƚģƚǇƌĞƋģũĂŶģƉƌŽũĞŬƚŝ njerëzore që shndërron inputet në dhe sistemi, madje mendojmë se ato outpute po e quajmë projekt. Ky është mund sado pak e në mënyrë modeste ta një kuptim i thjeshtuar i projektit që në zgjerojnë dhe ta thellojnë bazën e gjerësinë dhe në thellësinë e tij auditimit me kuptime e algoritma të rinj studiohet ne teorinë e menaxhimit të për bazën e auditimit, bazën e të projektit. Këtu me menaxhim do të dhënave, strukturat, klasat, sistemet nënkuptojmë gjithë procesin që nga eksperte, modelet e algoritmat e përcaktimi i qëllimit e deri në realizimin kontrollit etj. final të tij, marrjen e outputit. Sipas Në këtë prezantim trajtohen këto përkufizimit të mësipërm rezulton që çështje: jeta shoqërore është një bashkësi - Projekti projektesh. - Strategjia Në qoftë se në bashkësinë e projekteve - Menaxhimi i projektit dhe sistemi do të konsiderojmë edhe lidhjet, - Risku marrëdhëniet ndërmjet projekteve etj., - Projektit me konflikt interesi atëherë këtë bashkësi do ta quajmë - Sistemi dhe kontrolli sistem. - Dita e punës dhe e projektit Veprimtaria njerëzore në përgjithësi Në fund jepen përfundimet dhe është komplekse. Në këtë kontekst, rekomandimet përkatëse në të cilat veprimtaria mund të shpërbëhet në theksohet qe krahas përvojës audituese disa nën veprimtari, këto të fundit në dhe zgjerimit të saj mbi bazën e nën-nën veprimtari të tjera e kështu me standardeve të INTOSAI-t, standardet e radhë deri në nën veprimtari të projekteve dhe të sistemit (dixhital) të pandashme, që me marrëveshje po e auditimit, me bazën dixhitale të KLSH, ƋƵĂũŵģ ͞ĐƌŝƐƉ͘͟ Eģ ĨĂŬƚ ŶģŶ ŶĚĂƌũĂ Ğ qendrat dhe rrjetet përkatëse të veprimtarive ka në thelb shpërbërjen e auditimit do të mundësojnë rritjen sado bashkësisë të vetive, deri në veti pak të performancës së veprimtarisë elementare të pandashme (crisp). audituese te KLSH. Veprimtaritë që mbulon buxheti i

Projekti shtetit dhe ato të administrimit të Një vendim me mend aseteve publike përbëjnë një numër e lëviz gurin nga një vend shumë të konsiderueshëm për

26 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Skënder Osmani Gjovalin Preçi

auditimin e tyre për një vend si i yni, me Pra, të metat dhe të mirat e një zhvillimi vështirësi të shumta nga historia e shoqëror duhen kërkuar, kontrolluar, zhvillimit të tij, etj. Në këto rrethana, angazhuar dhe vlerësuar në projektet auditimi vihet përballë disa pyetjeve: apo sistemin përkatës të tyre. Kuptohet çfarë do të auditohet dhe pse, si do të Ƌģ ƉĂ Ŭģƚģ ͞ǀůĞƌģƐŝŵ͟ ĂƉŽ ĂƵĚŝƚŝŵ ƚģ auditohet, e pastaj me radhë, me çfarë përgjithshëm të projekteve nuk mund do te auditohet, kur do të auditohet, ku të bëhet fjalë për zhvillim të mirëfilltë do të auditohet, çfarë do të sjellë shoqëror (e aq më pak shkencor) të saj. auditimi në rrafshin ekonomik, Pak më ndryshe, projekti dhe auditimi i shoqëror, politik, demografik, kulturor tij janë një kusht i nevojshëm i zhvillimit arsimor etj. të një veprimtarie ekonomike etj., ose Secila nga këto pyetje paraqet një çdo veprimtari ekonomike realizohet problem të rëndësishëm, por në me një projekt. Kjo do të thotë që një mënyrë të veçantë dy pyetjet e para veprimtari ekonomike ka një projekt sepse kanë të bëjnë me përcaktimin e dhe çdo kontroll dhe vlerësim i hallkave strategjisë së auditimit dhe përmbajtjen përbërëse të veprimtarisë nuk mund të e auditimit, përbërjen e bashkësisë të bëhet pa projekt. Shkurt, Kontrolli i një inputi, deri në veti elementare të Lartë i Shtetit në një institucion pandashme. shtetëror e fillon punën e tij kur në Me përkufizimet e mësipërme, del që tavolinën e punës ka projektin e një veprimtari njerëzore, mund të jetë veprimtarisë së institucionit që do të një ose disa bashkësi projektesh dhe auditohet. jeta si një shume e të gjithë këtyre Meqenëse auditimi i projektit është projekteve është vetëm një projekt. veprimtari njerëzore, ai vetë është një Kur bëjmë fjalë për projekt, kemi projekt që synon realizimin e qëllimit të parasysh përfitimin e një outputi të ri auditimit. Pra kur fillon auditimi kemi dy që ndryshon në të paktën me një veti projekte, njëri përballë tjetrit, projektin nga outputet e ngjashme me atë burim (të subjektit që auditohet) dhe ƉĂƌĂĂƌĚŚģƐ ƚģ ƚŝũ͘ <ģƚƵ ĨũĂůĂ ͞ŝ ƌŝ͟ projektin e auditimit. nënkupton zhvillimin, pra ndryshim Siç dihet, pas auditimit bëhet një pozitiv, sepse përndryshe vetë outputi, raport. Vetë ky raport është një projekt pra edhe projekti përkatës nuk kishte që ka një input, projektin burim (të pse të realizohej. institucionit eventualisht edhe me Që këtej, kur them qe jeta është ndryshimet që propozon audituesi), projekt, del që projekti është masë e ndërsa si rezultat atë të propozimeve të zhvillimit të saj, pak më ndryshe nëse raportit. ǀŝŚĞƚƌĞƋģũĞƚĂ͞ŶƵŬƐŚŬŽŶŵŝƌĞ͟ĂƌƐǇĞƚ Nga përkufizimet e dhëna del që duhet ti kërkojmë në bashkësinë e projekti është një kuptim i përgjithshëm përpjekjeve, në sistemin e tyre. Ç'do të i një veprimtarie të çfarëdoshme thotë ti kërkojmë? Në një gjuhë të njerëzore që karakterizohet nga thjeshtë të bëjmë kontrollin e inputet, procesi, outputi. Thjeshte, ai projekteve, vlerësimin e tyre e është një kompjuter që shndërron njëherësh të marrim masa për (transformon) inputet ose burimet (të realizimin e tyre. dhënat e tyre) në output (rezultat).

AUDITIMI PUBLIK 27

AUDITIMI PUBLIK Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit

EĚƌǇƐŚĞ Ăŝ ģƐŚƚģ Ŷũģ ƉƌŽďůĞŵ ͞ũĞƉĞƚ- ndërmjet tyre do te vihej shenja e ŬģƌŬŽŚĞƚ͟ Ěhe që zgjidhja e tij (e barazimit. P.sh në auditimin e problemit) është ajo që parashikohet performancës është i rëndësishëm fakti për tu realizuar nga outputi. se si shkojnë objektivat e parashikuar Përveç inputeve, operatorëve dhe me ato të realizuara. P.sh objektivi i outputeve, projekti ka edhe tipare parashikuar sa i mundshëm apo sa i (karakteristika) të tjera, p.sh koha e përafërt ka qenë me atë të realizuarin. realizimit, kostoja e prodhimit etj. <ģƚƵ ƚĞŬ ĨũĂůĂ ͞ŝ ŵƵŶĚƐŚģŵΗ ĂƉŽ͞ ŝ P.sh një projekt synon një kosto ƉģƌĂĨģƌƚ͟ janë ndërthur dy kuptime: minimale të outputit për inpute (dhe risku propabilitar (statistikë) dhe risku i procese) të dhëna, ose maksimum të pa përcaktuar. Në këtë mënyrë skema e outputit për burime financiare të treguesve të projektit plotësohet si më dhëna. Nga një pikëpamje, një projekt poshtë: në mënyrë të thjeshtuar, karakterizohet nga : Burimet dhe proceset (inputet) Koha e realizimit (afati i projektit) Performanca

Këtu me performancë kuptohet, Meqenëse efektiviteti i një projekti nuk optimizimi i një faktori (kosto, prodhim mund të konceptohet pa performancë etj). Duke pasur parasysh që koha është (optimizim) dhe kjo e fundit është para dhe koha e realizimit është tregues ͞ƉĂǌŐũŝĚŚƐŚŵģƌŝƐŚƚ͟ŵĞƌŝƐŬ͕ĚĞůƋģŶƵŬ i performancës, në paraqitjen grafike të mund të bëhet kontrolli dhe vlerësimi i mëposhtme po i përmbahemi projektit, pa një analizë dhe vlerësim të trekëndëshit që ndeshet jo rrallë herë riskut. Pak më ndryshe, vlerësimi i riskut në literature. do të thotë mënjanim gabimi dhe njëherësh rritje efektiviteti. Pra risku është komponent i rëndësishëm (themelor) i një projekti.

Strategjia

Siç duket një nga themelet e auditimit Pa strategji nuk ka veprimtari të një aktiviteti janë 3E, (ekonomiciteti, eficenca dhe efektiviteti). Këtu lind Aktiviteti i auditimit të performances në pyetja e natyrshme: optimizimi i KLSH ka ardhur duke u rritur nga pak treguesve të një projekti a përkon, auditime në 2007 në 13 të planifikuara puqet apo ndryshon nga performanca e në vitin 2013. Ai ka filluar me forma të 3E? Kjo kërkon një analizë të thjeshtë auditimi dhe sot ka arritur dhe hollësishme, megjithatë në thelb në trajta komplekse e integrale. Sipas optimizimi i përmban 3E-të (burimet, kuadrit ligjor ekzistues të KLSH, objekti ekonomizimin e tyre, kryesor i veprimtarisë së tij është eficencen=koston). Natyrisht që ka kontrolli i përdorimit efektiv dhe të edhe specifika, sepse përndryshe dobishëm të fondeve publike dhe i zbatimit të ligjshmërisë në fushën

28 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Skënder Osmani Gjovalin Preçi

ekonomike dhe financiare. Bazuar në e ligjshmërisë në fushën ekonomike, këtë infrastrukturë ligjore, detyrimet e financiare etj., del që KLSH duhet të KLSH janë shumë të mëdha, sepse disponojë të gjitha mjetet e nevojshme, lidhen me të gjithë veprimtaritë burimet e informacione, njerëzore, ekonomiko-financiare që mbulohen nga financiare, teknologjike, dixhitale etj., buxheti i shtetit dhe nga zhvillimi i duke cilësuar: aseteve publike. Për këtë qëllim Strategjinë e zhvillimit të vendit për një kërkohet një strategji shkencore periudhë afat shkurtër, afatmesëm dhe gjithëpërfshirëse, me kapacitete vjetore, e cila shërben për hartimin e cilësore dhe ritme të larta. Ajo duhet të Strategjisë së KLSH, pasi nuk mund të mbulojë fushat më të rëndësishme të konsiderohen të shkëputura njëra me zhvillimit ekonomiko- shoqëror të tjetrën, në funksion të mirëqeverisjes vendit dhe njëherësh me kostot në tërësi. minimale, ose duhet të jetë një Projektet themelore të zhvillimit të perspektivë integruese e ekonomisë që do të mbulohen nga bashkëpunuese me institucionet buxheti i shtetit, për periudhën që KLSH shkencore të vendit (universitetet, do të hartojë strategjinë e tij. P.sh për akademitë, organizatat e pavarura vitin 2014 KLSH duhet të ketë në joqeveritare, ekspertë të fushave të tavolinë listën e projekteve të ndryshme), me institucionet parashikuara nga qeveria, së bashku me ndërkombëtare (INTOSAI, EUROSAI, treguesit kryesor përkatës. SAI-et e vendeve me përvojë) me Projektet e bashkëpunimit me donatorë organizata të rëndësishme ekonomiko- të huaj që janë në veprim apo që financiare ndërkombëtare (Banka parashikohen për t'u zbatuar. Botërore, Banka Evropiane e Informacionin e nevojshëm që lidhet Investimeve etj.). me menaxhimin e projekteve, Theksojmë që në dy vitet e fundit puna konkretisht me përgjigjet e pyetjeve të e KLSH është përmirësuar, ndërsa menaxhimit çfarë, pse, si, kur, ku, me bashkëpunimi me institucione të çfarë etj etj. apo me specifikat e ndryshme ndërkombëtare është veçanta për burimet njerëzore, të premtues. burimeve natyrore në vendet e punës, Detyrat që dalin aktualisht përpara me mbrojtjen e mjedisit, me financimet KLSH është përfshirja e objektivave të nga jashtë dhe ato publike etj, po reja në strategjinë e zhvillimit të këtij kështu për faktorët e ndryshëm institucioni, duke synuar përmirësimin e shoqëror, natyror, teknologjik, mëtejshëm të saj, si dhe duke e mjedisor, politik, etj që ndikojnë konsideruar strategjinë si një bashkësi negativisht në realizimin dhe suksesin e të të gjithë alternativave të mundshme projekteve, shkurt që i rriskojnë ato. për realizimin e qëllimit të dhënë. Këto veprimtari (krahas objektivave të Duke pasur parasysh që KLSH në tjera të KLSH) që kanë një vëllim të bashkësinë e detyrave të tij ka objektiv madh të informacionit që duhet të themelor përdorimin efektiv dhe të ruhet, të grumbullohet, trajtohet, dobishëm të fondeve publike, zhvillimin seleksionohet, përpunohet etj., gjithnjë e mirë administrimit financiar, zbatimin e më tepër me teknologji te reja

AUDITIMI PUBLIK 29

AUDITIMI PUBLIK Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit

(dixhitale). Që këtej mund të lindë ideja Rrit përvojën përgjithësuese të që sa më shpejt të fillojë puna për auditimit dhe nivelin shkencor të saj, ngritjen e një njësie (departament, shkurt rrit globalizimin e veprimtarisë së seksion, qendër biblioteke dixhitale) për kontrollit dhe të qeverisjes së tij, më rezervimin e të gjitha projekteve saktë "e-qeverisjen" me mjete dixhitale që do të auditohen në të elektronike, Krijon mundësi për të ardhmen. Kuptohet që kërkohet që hap ardhmen që auditimi të kryhet pa vajtur pas hapi e paralelisht të përmirësohet përgjithësisht e në mënyrë të detyruar vazhdimisht metoda e punës dhe ƚĞŬ ͞ĚĞƌĂ Ğ ŝŶƐƚŝƚƵĐŝŽŶŝƚ Ƌģ ĚŽ ƚģ organizimit të saj për auditimin dixhital, ĂƵĚŝƚŽŚĞƚ͖͟ psh të ketë një normë ligjore që Përmendim kalimthi që futja e kësaj dokumentacioni që do të auditohet teknologjie përveç globalizimit me duhet të jetë dixhital (disqe ose bartës rrjetet dixhitale përkatëse çon dhe në të tjerë të informacionit). Po kështu, një kompaktësimin e strukturave udhëzues për përmbajtjen dhe mënyrën qeverisëse, jo vetëm brenda KLSH por e përgatitjes së projekteve dixhitale, edhe jashtë tij. njëherësh duhet të rriten përpjekjet për kualifikimin dhe specializimin e Menaxhimi i projektit dhe sistemi punonjësve në fushën dixhitale të Përpara çdo autoriteti auditues ngrihen komunikimit etj. dy pyetje themelore: Çfarë do të Ngritja e kësaj njësie mund të ketë disa auditojmë dhe si do të auditojmë. E vlera: para ka të bëje me strategjinë e Kompaktëson dhe globalizon vëllimin e auditimit, ndërsa e dyta me cilësinë informacionit në mënyrë dixhitale; dhe eficiencën e tij. Kjo e fundit Përshpejton seleksionimin, trajtimin, realizohet dhe zbatohen në mënyra të përdorimin dhe vlerësimin e tij; ndryshme nga SAI-et e vendeve Mundëson futjen e metodave e evropiane, sepse ato konsiderojnë teknikave të reja të auditimit në një specifikat e vendit, objektet e auditimit, terren më rigoroz (matematikë, kushtet e zhvillimit (shoqëror, informatikë, etj.) dhe njëherësh rrit ekonomik, politik, krizat, etj). efektivitetin e tyre në cilësinë e Sipas INTOSAI- t auditimi i auditimit; performancës mund të orientohet nga Hap perspektivën për zhvillimin e tre qasjet e mëposhtme: fushave e disiplinave të reja më teorike Rezultatet të kontrollit matematik, të sistemeve të Problemi kontrollit, të automatizimit e Sistemi robotizimit, të kërkimeve operacionale Përmbajtja e çdo njërës prej këtyre e të analizës së vendimit, analizës e qasjeve shpaloset përkatësisht nga menaxhimit te riskut, të teorisë "fuzyy" pyetjet: ....; Cilat janë rezultatet e performancës dhe Zgjeron dhe thellon auditimin me a janë përmbushur kërkesat dhe objekte të reja pune që e çojnë atë deri objektivat e saj? në vlerësimin e optimizimeve të Cilat janë problemet që janë konstatuar projekteve që auditohen, të risqeve të gjatë auditimit, shkaqet dhe pasojat e gjetura e të njësuara në projekt, etj; tyre?

30 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Skënder Osmani Gjovalin Preçi

Cilat janë elementët themeltar të vazhdojmë zgjerimin e përvojave sistemit, rezultatet e performancës dhe ekzistuese të auditimit dhe sipas rastit, problemet e konstatuara, anët pozitive të mendojmë e të operojmë për një dhe negative të çdo njërit prej tyre, etj. thellësi e ndryshim cilësor të tyre. Njëherësh për vendin tonë këto tre Natyrisht, auditimi financiar është një pyetje përmblidhen në një të vetme: si komponent shumë i rëndësishëm i janë audituar aktivitetet e ndryshme kontrollit të çdo aktiviteti publik (dhe jo publike? Kjo pyetje kërkon studime e publik), paraja sot flet shumë si për analiza të përgjithshme për metodat e zhvillimin në tërësi të aktivitetit, auditimit etj. Megjithatë mund te themi pavarësisht nga specifikimet e tij, që ato janë fokusuar kryesisht në dy burimet njerëzore, natyrore, aspekte themelore: auditim financiar teknologjike, mjedisi, sociologjia, dhe ai i performancës së 3E-ve politika etj. Megjithatë, kur kontrollohet (ekonomiciteti, eficenca dhe një aktivitet financiar, audituesi mund efektiviteti). Përmendim kalimthi që në te mos fokusohet në procesin e parasë, mjaft vende, SAI-t në punën e tyre e aq më pak bashkësinë e të gjithë audituese i marrin në konsideratë dy proceseve që e prodhojnë apo kriteret e mësipërme. Krahas këtyre ka ͞ŬŽŶƐƵŵŽũŶģ͟ ƉĂƌĂŶģ͘ Eģ Ŭģƚģ edhe vende të tjera që me vizionet e këndvështrim mund të jetë i tyre kërkojnë ti zgjerojnë, madje dhe ti diskutueshëm qëndrimi nëse audituesi tejkalojnë këto kritere. mund e duhet të ketë njohuri në Përveç kësaj po të shqyrtosh strategjinë përgjithësi për proceset e aktivitetit. e veprimtarisë së INTOSAI gjatë 15 N.q.se po dhe duke pasur parasysh që viteve të fundit (që nga Konferenca e bashkësia e proceseve të një aktiviteti Montevideos e 1998) vihet re se kjo përbën projektin përkatës, del që strategji është bërë më komplekse dhe audituesi mund te rrisë vlerën e është përmirësuar nga një konferencë kontrollit që bën nëse është i prirur të ndërkombëtare në tjetrën. Mund të njohë projektin e aktivitetit. Pak më mendohet që qëllimi themelor i këtij ndryshe kur bëhet fjalë për auditimin ndryshimi është që strategjia në fjalë ti financiar apo një auditim specifik tjetër, përshtatej në mënyrë sa më të plotë e ai nuk duhet ta shikojë këtë si një organ të përgjithshme zhvillimit kompleks të të vetëm në trupin e aktivitetit, por të shoqërisë, që kontrolli të ishte sa më njohë të gjithë lidhjet e tij edhe me eficen,t të paktën në aspektin ekonomik organet e tjera që janë inputet, e juridik. Natyrisht, që sfida te tilla outputet, teknologjia, mjedisi, qëndrojnë edhe para vendit tonë. kolateralet. Shkurt është e dobishme që Këtu menjëherë lind natyrshëm pyetja: audituesi të njohë strategjinë dhe si do të auditojmë, cilat janë formatet e alternativat, qëllimin dhe objektivat, metodat me të cilat do të punojmë në projektin e aktivitetit, veçanërisht kur të ardhmen? Kuptohet që përvoja jonë aktiviteti është kompleks. E më pas, në e deri tanishme është modeste dhe e pa sintoni me projektin që do të auditohet, formësuar, e kushtëzuar nga një audituesi duhet të përgatisë projektin e kompleks rrethanash që çojnë në një auditimit, në të cilin të paraqiten koha e përfundim të parë që ne duhet të auditimit, kostoja e auditimit, burimet e

AUDITIMI PUBLIK 31

AUDITIMI PUBLIK Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit teknologjitë e auditimit, optimizimi i financimi, në të cilat konstatohen auditimit, etj, etj. Në këtë mënyrë, del dukuri negative që sjellin risqet që kur është e mundur dhe shihet si një përkatëse. Kësisoj: vlerë e shtuar, audituesi programin e tij Vazhdon të mbetet problematike të auditimit duhet ta paraqesë në realizimi në afat i projekteve, të trajtën e një projekti (ndoshta edhe shoqëruara me nivele të ulta disbursimi elementar) ku të jetë afati, kosto, në krahasim me programin e optimizimi i projektit, risku, etj. marrëveshjes. Përmendim kalimthi që kuptimi, formati Cilësia e dobët e shërbimeve të i projektit dhe metodat që zbatohen në projektimit në fazën e negocimit, përgjithësi në një projekt që auditohet, hartimit e nënshkrimit të si rregull janë më komplekse se ato në marrëveshjeve është një shqetësim i një aktivitet financiar specifik apo edhe përhershëm. në manualin e INTOSAI-t. Ky argument Në projektet e infrastrukturës rrugore, kërkon një diskutim të veçantë që del një nga shkaqet kryesore të vonesave jashtë qëllimit të vënë, megjithatë në dhe rritjes së kostos janë shpronësimet, këtë kontekst, më poshtë po trajtojmë ku përgjithësisht projektet nisin dhe vetëm riskun që është një element i kontratat nënshkruhen pa përfunduar përbashkët i kuptimit të projektit dhe i plotësisht shpronësimet. Krahas këtyre, udhëzuesit të INTOSAI-ƚƉģƌ͞ƵĚŝƚŝŵŝŶ pamundësia financiare për kompletimin ĞƉĞƌĨŽƌŵĂŶĐģƐ͘͟ e plotë të segmenteve të veçanta Risku rrugore ka cënuar sigurinë rrugore dhe Siç dihet për riskun ka disa teori e për standardet evropiane. rrjedhim disa përkufizime.Pavarësisht Jo në të gjitha rastet mbahen garancitë nga këto, risku sot është efektivitet, bankare për kontratat e nënshkruara, para, kohë e shkurtuar, etj. Pikërisht për duke lënë shkak për mosmarrëveshje të këtë, analiza e riskut e veçanërisht detyrimeve kontraktore dhe mungesë menaxhimi i tij është njëherësh edhe penalizimi, kryesisht për kontraktat e analizë apo evidence për mashtrime, shërbimeve të konsulencës. gabime eventuale, etj. Mungesa e bashkërendimit të kohës së Më poshtë, në mënyrë të thjeshtuar e përfundimit të projektit me përgatitjen konsiderojmë riskun: masë (p.sh dhe kualifikimin e personelit të përqindje) e mos realizimit të një nevojshëm për të vënë në zbatim objekti (këtu fjala objekt është sinonim i investimet e kryera. fjalës objektiv).Siç dihet realizimi i një Paaftësia e njësive të menaxhimit që ka objekti kryhet nëpërmjet një ose disa shkaktuar zvogëlim të rezultateve dhe procesesh dhe secili prej këtyre të vonesa në realizimin e objektivave. fundit ka një mundësi realizimi, më Cilësia e dobët e shërbimit të tepër risku i objektit është një shprehje supervizionit gjate zbatimit të Ğ ͞ŬŽŶĐĞŶƚƌƵĂƌ͟ Ğ ƌŝƐƋĞƐǀĞ͕ Ğ kontratave, që është pasqyruar në mundësisë së ngjarjeve që çojnë në mosrealizimin e parametrave teknikë, mosrealizimin e objektit, ose në të përcaktuar në marrëveshje për përgjithësi të qëllimit të projektit. Po punimet e raja apo rehabilituese. sjellim një shembull nga auditimi i projekteve me burime të huaja

32 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Skënder Osmani Gjovalin Preçi

Në fushën e prokurimeve janë hartuar një procedurë auditimi nuk zbulon dot kontrata pa objekt të matshëm dhe pa informacionin me gabime e për këtë sanksione për mosarritje të treguesve. ŵƵŶĚ ƚģ ŬģƌŬŽŚĞŶ ͞ƐŝƉģƌŵĂƌƌũĞ͟ ƚģ Subjektet shtetërore përfitues nuk i tjera. kushtojnë vëmendjen e duhur marrjes Auditimi i riskut në projektet në dorëzim dhe administrimit të inxhinierike është më i gjerë, kompleks, objekteve të projekteve. i përgjithshëm, etj, sepse të tilla janë Kontabilizimi, inventarizimi dhe arkivimi kryesisht proceset që ndërthuren që i dokumentacionit të projekteve ka lënë nga të dhënat, ligjet, eksperimentet, shumë për të dëshiruar. testet, proceset teknologjike e Që këtej shihet se ndërtimi i këtyre mjedisore, marrëdhëniet dhe modulet e projekteve në përgjithësi dhe i riskut në tyre, etj. Pra kërkesa ndaj detyrave të veçanti do të ishte i mangët, në qoftë se audituesit për vlerësimin e riskut nuk nuk njihen proceset që formësojnë është e njëjtë për audituesin financiar objektet e projektit, faktorët nga të cilët dhe atë të një projekti inxhinierik. ato kushtëzohen, bashkëlidhjet e tyre, EŐĂ ƐĂ ŵģ ƐŝƉģƌ ĚĞů Ƌģ ͞ƋĂƐũĞƚ͟ ŶĚĂũ masën e riskut të secilit prej tyre, etj. riskut në auditim e performancës të një Pra është mirë që audituesi të njohë aktiviteti financiar, etj., janë të procesin që gjeneron riskun, në një ndryshme nga ato të auditimit të një kuptim të përgjithshëm dhe projektin e projekti inxhinierik. Kjo është edhe një aktivitetit, madje në rastin e projekteve arsye që auditimi i projekteve të inxhinierike do të thonim që njohja e parashikohet në manualet përkatëse procesit nga audituesi është kusht i dhe jo në ato të auditimit tradicional të nevojshëm.Po sjellim një shembull nga performancës. auditimi i riskut. Në këtë kontekst, meqenëse në vendin Vlerësimi i riskut ka një rol tonë realizohen projekte të ndryshme jashtëzakonisht të rëndësishëm, madje inxhinierike, në fushën e energjisë, sipas Gray dhe Mansol, përbën çështjen naftës, burimeve minerale, të kryesore të auditimit. hidrocentraleve, mjedisit, etj., del në Në auditimin financiar, risku shpreh një pah kualifikimi i burimeve njerëzore opinion auditimi të pamjaftueshëm audituese të projekteve, sigurimi i sepse deklarimet financiare janë të literaturës së nevojshme, marrja e shtrembëruara. Përmendim që risku përvojave të huaja, hartimi apo financiar ka tri komponentë që janë: a. përshtatja e një manuali për auditimin e Risku koherent ose i brendshëm, b. projekteve, si dhe hartimi i normave Risku i kontrollit dhe c. Risku detektiv ligjore për riskun e projekteve, që për ose zbulues. fat të keq mungojnë deri më sot në Risku i brendshëm ka të bëjë me vendin tonë. bilancet e kontabilitetit të kryera në Problemi i auditimit të projekteve është mënyrë individuale ose kolektive, por edhe më i gjerë se kaq kur bëhet fjalë që kanë informacion të gabuar; risku i për bazën e informacionit, krijimin dhe kontrollit ka të bëjë me informacione të zhvillimin e traditës së auditimit, rritjes gabuara që zbulohen gjatë kontrollit, së efektivitetit të auditimit etj. Në këtë ndërsa risku detektiv quhet i tillë sepse vështrim ndoshta ka ardhur koha për

AUDITIMI PUBLIK 33

AUDITIMI PUBLIK Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit ngritjen e një baze dixhitale pranë Një projekt i shfrytëzimit të një KLSH-së, për projektet dhe veprimtaritë vendburimi nafte apo i energjisë të një ë tjera audituese publike etj., gjë që rezervuari ujëmbajtës mund të realizojë kërkon një studim të veçantë, duke i treguesit e performancës, por nuk kaluar caqet e një prezantimi. mund të konsiderohet optimal në

Projekte me konflikt interesi kuptimin e mirë, sepse ai nuk plotëson Në projekt çdo njeri i ndershëm është mbret, kriteret e nevojshme të projektit. Në një mirëpo jo çdo mbret është i ndershëm projekt kromi, në të cilin operojnë me dhjetëra kompani private, mund të Çdo projekt pavarësisht nga fusha e realizojë treguesit e planifikuar të zbatimit të tij hartohet në përputhje me prodhimit, ndoshta edhe me investime ligjet e shtetit e me synimin e minimale, por pa plotësuar treguesit e optimizimit të gjithë burimeve, efektivitetit, lë krom në galeri që nuk faktorëve dhe marrëdhënieve të tyre, shfrytëzohet në vijim, nuk plotëson për arritjen e një qëllimi të caktuar. Në perfomancën e teknologjisë, etj. Po këtë vështrim, projekti është një kështu një ndërmarrje nafte realizon optimizim me kushte i veprimtarisë që prodhimin, por jo performancën në ai pasqyron, ndërsa nga pikëpamja e mbrojtjen e mjedisit, të shoqërisë, etj. ͞ǌŚǀŝůůŝŵŝƚ͟ Ăŝ ģƐŚƚģ Ŷũģ ĞŬƵŝůŝďģƌ ŝ Po kështu edhe në fushën e energjisë së qëndrueshëm i proceseve dhe rinovueshme, psh një basen ujëmbajtës sistemeve të tyre. mund të shfrytëzohet me një numër Por jo gjithmonë ky ekuilibër ruhet e aq veprash hidroteknike, por pa realizuar me pak të jetë i qëndrueshëm. Në të ke, etj. tilla rrethana projekti del jashtë qëllimit ͞ƉĞƌĨŽƌŵĂŶĐģŶ͟ ĞŶĞƌŐũŝƚŝ Konflikti është akoma më i gjerë: e optimizimit të tij dhe duhen projekti i arsimit të lartë realizon ͞ŶŐĂĐŵŝŵĞ͕͟ ŵĂĚũĞ ŶĚģƌŚǇƌũĞ ŶŐĂ hapjen e një numri të madh jashtë për ta normalizuar. Pavarësisht universitetesh paralelisht me se çdo njeri i ndershëm për punën e tij universitetet shtetërore. Në pamje të ŶģƉƌŽũĞŬƚģƐŚƚģ͞ŵďƌĞƚ͟ŬĂƌĂƐƚĞƋģũŽ parë duket që qëllimi i tyre është çdo mbret është njeri i ndershëm, e aq studentë në hyrje të diplomuar në dalje, më tepër kur është i mangët në dijet e mastera dhe doktorantë, ndërsa më pak tij. puna dhe investimi i tyre në projekte, Sido që të jenë në një projekt kualifikime të pjesshme, të mangësitë në dije (të qëllimshme ose të vazhdueshme e të ndryshme të kuadrit paqëllimshme) ato zvogëlojnë treguesit të lartë me kurse verore etj. Në këtë e performancës, madje degjenerojnë vështrim, vështirë se mund të ato aq sa në disa raste i bëjnë projektet justifikohet prapambetja relative e të bartin konflikt interesi. shumë punonjësve që përfshihen në Në një vorbull të tillë mund të ziejnë aktivitetet publike të buxhetit të shtetit shumë projekte që me kalimin e kohës pa një kualifikim të herëpashershëm që nxehen shumë, aq sa mund të mos mund dhe duhet të bëjnë institucionet preken nga nxehtësia dhe kaosi që ato e arsimit të lartë. krijojnë, duke penguar mjaft zhvillimin. Vërehet që çdo njëri nga shembujt e Ka disa shembuj, po përmendim disa mësipërm përmban në thelb një syresh: ŬŽŶĨůŝŬƚ ƐĞƉƐĞ ƌĞĂůŝǌŽŶ ͞ƉĞƌĨŽƌŵĂŶĐģŶ͟

34 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Skënder Osmani Gjovalin Preçi

brenda institucionit të tij, por ajo nuk Menaxhim është veprimtaria që fillon puqet me interesa (kushte) jashtë nga krijimi i qëllimit të një projekti, institucionit të ministrive përkatëse, të përcaktimi i tij, hartimi etj. dhe deri në Ekonomisë e Energjetikës dhe Arsimit. arritjen e qëllimit (outputit) të tij. Në pamje të parë duket që kjo Menaxhimi përbëhet nga dy nën- sëmundje e konfliktit të interesit mund veprimtari kryesore që janë strategjia të parandalohej në qoftë se dukuria dhe projekti. Kur flasim për menaxhim përkatëse do të vëzhgohej e kontrolli kemi parasysh kontrollin e kontrollohej që në fillim të herës nga projektit. institucione që dalim përmbi Kujtojmë që procesi është ndryshimi të institucionet e sipërpërmendura, ndër paktën i një vetie të një bashkësie, këto edhe KLSH, në qoftë se kuadri ndërsa sistemi është një bashkësi ligjor do ta bënte të mundur këtë gjë. Si objektesh, procesesh (projektesh) ose rregull parandalimi është një masë më ndryshe një strukturë në veprim. efektive se diagnostikimi apo shërimi i Meqenëse një bashkësi përbëhet nga një sëmundjeje. Pra që të parandalohen disa nën bashkësi e kështu me radhë (prevenohen) projekte me konflikt del që sistemi mund të përbëhet nga interesi duhet që institucione të nënsisteme të rendit të parë, këto të caktuara, p.sh KLSH të ketë kompetenca fundit nga nënsisteme të rendit të dytë, ligjore për vëzhgimin, monitorimin dhe etj. vendimin juridik përkatës. Një nga prurjet e zhvillimit shoqëror

Sistemi dhe kontrolli ishte dhe kompleksiteti i tij. Në këtë Nuk ka sistem pa kontroll vështrim, projekti nuk është një kuptim i dhënë njëherë e përgjithmonë, i Për studimin e një dukurie ose një ŵďǇůůƵƌ ĚŚĞ ͞ŝ ƉĂƚƵŶĚƐŚģŵ͕͟ objekti është e nevojshme të njihet veçanërisht kur çështje të caktuara struktura e objektit (pjesët ose dalin jashtë tij. Në këto rrethana, del elementët e punës së tij) dhe nevoja që të zgjerohet dhe të thellohet marrëdhëniet ndërmjet këtyre apo të përgjithësohet, që në fund të elementëve, e më pas të bëhet fundit zbatimi i tij të jetë më i lehtë e investigimi i dukurisë nëpërmjet më efektiv. Një zgjerim i kuptimit te informacionit (të dhënave dhe ligjeve projektit është sistemi. Po sjellim një që kushtëzojnë atë), kontrollit, shembull. ǀůĞƌģƐŝŵŝƚ Ğƚũ͕͘ ŽƐĞ Ɛŝĕ ƚŚƵŚĞƚ ŶĚƌǇƐŚĞ͟ Në zhvillimin e legjislaturës aktuale <ŽŶƚƌŽůůŝŝŵĞŶĂǆŚŝŵŝƚ͘͟ është parashikuar hapja e 300.000 Çfarë do të thotë kjo? Për familjarizim vendeve të punës në përputhje me po sqarojnë më parë disa kuptime: projektet specifike në bujqësi, industri, Objekt është një bashkësi e vetive. turizëm, biznes etj. Megjithatë, Bashkësinë e alternativave të problemi i vendeve të punës dhe i mundshme për realizimin e qëllimit lidhjeve eventuale reciproke mund të (dhe e kushteve të tjera) e quajmë ĚĂůģ ũĂƐŚƚģ ŬĂƌĂŬƚĞƌŝƚ ͞ůŽŬĂů ĂƉŽ strategji. ƐƉĞĐŝĨŝŬ͟ĚŚĞŶģƐĞŬũŽŶĚŽĚŚ͕ĂŝŝƚĂŬŽŶ Projekti është varianti optimal i një një institucioni më të përgjithshëm, të strategjie që zbatohet në praktikë. themi një sistemi apo projekti

AUDITIMI PUBLIK 35

AUDITIMI PUBLIK Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit kombëtar. Nga sa më sipër, duket që Sistemi është një baze më e gjerë për problemet e veçanta të projekteve hartimin e strategjisë së auditimit, specifike në rrethana të caktuara mund krahasuar me strategjinë ekzistuese, e duhet të strukturoren në tërësinë e p.sh kualifikimi i burimeve njerëzore. tyre, ose siç thuhet ndryshe në mënyrë Sistemi rrit mundësinë dhe nivelet e holistike. Kuptimi që bën të mundur komunikimit dhe njëherësh sasinë e realizimin e këtij qëllimi është sistemi, cilësinë e informacionit, shkurt nivelin ndërsa teoria përkatëse quhet teoria e shkencor të tij. sistemit. Sipas kësaj teorie çdo dukuri Sistemi mundëson përdorimin dhe në një entitet, objekt etj., studiohet në zbatimin e metodave më të tërësinë e saj, pra metodikat e kësaj përgjithshme të studimit dhe kërkimit teorie janë holistike. shkencor, etj. Teoria e sistemit është një bashkësi Sipas Wikipedias, kontrolli është disiplinash që studiojnë veprimtari të vlerësim i një personi, organizate (ky ndryshme nëpërmjet anëve të është një kuptim më i zgjeruar i përbashkëta abstrakte të tyre e aktivitetit, projektit) sistemi, etj., ndërsa modeleve përkatëse (kryesisht kibernetika është një disiplinë (metodë) matematike). P.sh klasa e studentëve për kërkimin e sistemeve rregulluese, është një sistem, aktivitetet e auditimit strukturave të tyre, kushteve dhe përsëri përbëjnë një sistem, etj. mundësive. Që këtej del vendi dhe roli i Teoria e sistemit është mjaftë popullore sistemit si objekt për kontrollin e dhe gjen zbatim të rëndësishëm në veprimtarive apo për studimin e sociologji, inxhinieri, biologji, në teorinë qëndrueshmërisë e rregullin e tyre. e organizimit etj. Përveç këtyre Edhe kontrolli ka teorinë e vet që është mendojmë që kjo teori ka të ardhme një disiplinë ndërmjet disiplinave edhe në auditimin e shumë aktiviteteve, kryesisht inxhinierike, matematike, por veçanërisht kur ato mund të grupohen jo më pak kjo vlen edhe për sistemet në klasa ose bashkësi edhe më të gjera financiare, apo të tjera sisteme që karakterizohen nga bashkëlidhje të ekonomike, mjedisore, etj. Dinamika e caktuara. Edhe në jetën e përditshme sistemeve ka modelet e saj kryesisht kuptimi i sistemit është bërë i matematike në trajtën e rëndomtë, psh flasim për sistem transformimeve të ndryshme si ato të kombëtar, sistem të arsimit, të Laplasit, filtrat Wiener, Kalman, etj. universiteteve, shkollave, etj. Që këtej, për studimin e kontrollit të një Në fokusin e auditimit, pse është i projekti, sistemi, etj. është i nevojshëm rëndësishëm kuptimi i sistemit? Ai studimi i dinamikës së sistemit pra edhe është një kuptim më i përgjithshëm se i modeleve të kësaj dinamike.Pak më auditimi tradicional, ai përfshin në ndryshe e në mënyrë të specifikuar kjo përgjithësi burimet njerëzore, natyrore, vlen edhe për sistemin e auditimit. financiare, teknologjike, komunikimet, Në mënyrë të përgjithshme, çdo sistem rrjetet, etj., brenda dhe jashtë tij që i kontrolli ka katër funksione: matjet, shërbejnë auditimit kombëtar dhe kontrollin, llogaritjen dhe korrigjimin që ŐũŝƚŚĕŬĂ ƚũĞƚģƌ ƚģ ŵƵŶĚƐŚŵĞ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ janë të ngjashme me ato që kryen planifikuar në të ardhmen. auditimi për çdo aktivitet, projekt apo sistem. Në teorinë e kontrollit përdoren

36 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Skënder Osmani Gjovalin Preçi

metoda te ndryshme kontrolli kryesisht teknologjik e mjedisor, demokratik dhe për sisteme inxhinierike siç janë përparimtar, analitik dhe financiar, kontrollet optimale, kontrollet robust, fitimprurës e evolucionar, frymëzues e kontrollet inteligjente, rrjetat Bayes, mbarë kombëtar. Projekti është kusht i neural (rrjetat nervore) fuzzy, e ekzistencës dhe zhvillimit të shoqërisë, evolucionit, etj. është frymëzuesi shpirtëror dhe Në vendin tonë auditimi nuk ka shumë material për arritje të reja në jetë, për përvojë dhe realizohet me aktivitete ngritjen dhe rritjen e nivelit të saj. apo projekte relativisht jo të Realizimi i çdo projekti është një ditë e komplikuara, por duke pasur parasysh rëndësishme për çdo individ, kërkesat gjithnjë në rritje të Kontrollit të komunitet, etj është një ditë e Shtetit në të ardhmen do të kërkohet madhërishme që hera herës merr edhe një rritje cilësore e metodave dhe përmasat e një kujtese të modeleve të auditimit (kryesisht paharrueshme e të pa përsëritshme në matematike), për rrjedhim teoria e jetën e secilit prej nesh. E meqë është sistemeve dhe ajo e kontrollit do të kështu, a nuk duhet ta kujtojmë këtë ketë një fushë veprimi gjithnjë në rritje. veprimtari në një ditë të vitit, në ditën e Për këtë duhet menduar mirë punës e të projektit, ku secili nga ne: veçanërisht në kushtet e anëtarësimit individ apo institucion ti tregoje të vendit në strukturat e BE dhe të një shoqërisë mundin, frutin dhe fitimin zhvillimi prespektiv shkencor të tij, njëvjeçar të punës së tij dhe çfarë sepse auditimi = efektivitet + duhet të bëjë më tej në emër të tij, për antikorrupsion. shoqërinë, për Shqipërinë.

Dita e punës dhe e projektit Pa mundim No pain Literatura: ^͛ŬĂĨŝƚŝŵEŽŐĂŝŶ Strategic plan 2011 -2016. International Organisations of Supreme Audit Çdo individ, njësi familjare apo Institutions, INTOSAI, 2010. shoqërore, organizatë, komunitet, etj., Performance audit guidelines ISSAI kontribon (me punë) në zhvillimin e 3000-3100. Udhëzuesi i Auditimit të vendit. Masë e këtij kontributi janë performancës, KLSH 2012. vlerat e projektit individual dhe Internal audit report of project practice komunitar, kudo që ai kryhet, në familje management.Nr. IAIG/2101, 2012. e shoqëri. Çdokush me realizimin e Project audit methodology.Esf. Czech. projektit bën një analizë të rezultateve Standards Institute 2005. dhe mangësive për hartimin e Guidelines for project and programe projekteve të rinj (zhvillimor). Askush evaluations, Find draft Austrian nuk mund të hedhë një hap përpara, pa Development Agency, Austria 2009. bërë analizën e vlerësimit të hapit Standarts for auditing projects. DIIR, paraardhës, d.m.th të procesit që e 2008 Germany. karakterizon atë. A. Yeong, Definitons of project, 2011. Projekti si alternativa më e mirë e një B. Leskaj, Mirëqeverisja, paradigma e re strategjie ka shumë elemente material në administrimin publik. Revista e shpirtëror, psikologjik e arsimor, ͞ƵĚŝƚŝŵŝWƵďůŝŬ͕͟Ŷƌ͘ϱ͕ϮϬϭϯ͘

AUDITIMI PUBLIK 37

AUDITIMI PUBLIK Auditimi dhe Menaxhimi i Projektit

Gj. Preçi, Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe A. Tamas, System theory in community mirëqeverisja. Gazeta Metropol, Tiranë development, 2000 CANADA. 2013. A. Joldas etc, Pillars of the audit actifity, Gj. Preçi, Roli i KLSH në rritjen e materiality and audit risk, Annals of the efektivitetit të projekteve me financime University of Petrosan, 2010 ROMANIA. të huaja, Gazeta Tirana Observer, 2013. Grup autorësh, Shteti i të drejtës në Mirënjohje Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, Falënderojmë zj Albana Agolli, zj. Irena 2011. Islami, z. Bajram Lame dhe z. Fatos S. Osmani, Menaxhimi në inxhinieri, Çoçoli për ndihmesën dhënë me idetë, Tiranë 1998. mendimet dhe sugjerimet e tyre me S. Osmani, Metodat matematike në vlerë. menaxhim, Tiranë 2006. S.Osmani, Projekte dhe programe në Prof. Dr. Skënder Osmani, C++, Tiranë 2007. Fakulteti Gjeologji-Miniera dhe S.Osmani, Imazhe dhe vizione per Gjovalin Preçi, KLSH menaxhimin dhe projektizimin. Revista ͞ƵĚŝƚŝŵŝWƵďůŝŬ͕͟Ŷƌ͘ϱ͕ϮϬϭϯ͘

38 Nr.8, Maj-Gusht 2014

SI TË PËRZGJEDHIM TREGUESIT PËR MATJEN E ZHVILLIMIT RAJONAL?

Politikat e zhvillimit rajonal dhe kohezionit janë duke marrë gjithnjë e më shumë rëndësi në botën e globalizuar, ku struktura e ekonomive po ndryshon dhe globalizimi i produkteve është kaq shumë i pranishëm

Nga: Prof. Dr. Ilia Kristo mënyrën e përzgjedhjes së treguesve Adela Llatja, PhD më të mirë, për qëllimet që ata janë përdorur, të fokusuar në treguesit e zhvillimit të qëndrueshëm. Abstrakt Roli i rajoneve në ekonomitë kombëtare Fjale kyçe: Ekonomi rajonale, zhvillim ka ndryshuar dukshëm në kohët e rajonal, tregues të zhvillimit të fundit, si rezultat i globalizimit dhe qëndrueshëm, matricë e treguesve përshtatjes strukturore. Kuptimi i zhvillimorë, përzgjedhja e treguesve, kapaciteteve të një rajoni është kapacitetet rajonale. vendimtar në planifikimin për zhvillimin rajonal. Hyrje Politikat e zhvillimit rajonal dhe Për të matur zhvillimin rajonal është e kohezionit janë duke marrë gjithnjë e domosdoshme të përcaktohen treguesit më shumë rëndësi në botën e për matjen e tij. Zgjedhja e treguesve të globalizuar, ku struktura e ekonomive cilët duhen monitoruar është një proces po ndryshon dhe globalizimi i kompleks dhe i vështirë. Përpara se të produkteve është kaq shumë i zgjidhen treguesit duhet të përcaktohet pranishëm. Ekonomitë dhe rajonet janë qëllimi përse do të shërbejnë këta duke u bërë gjithnjë e më shumë të ƚƌĞŐƵĞƐ ĚŚĞ ƉŽůŝƚŝŬĂǀĞ ƚģ ĐŝůĂǀĞ ĚŽ ƚ͛Ƶ orientuara në specializim duke vënë të shërbejnë. Organizata dhe institucione gjitha përpjekjet në sektorin e të ndryshme përdorin metoda të ekonomisë. Është me rëndësi për të ndryshme për mbledhjen e treguesve, si matur dhe pastaj krahasuar zhvillimin dhe i klasifikojnë ndryshe treguesit për rajonal. matje. Në këtë studim, ne do të japim një pasqyrë mbi llojet e treguesve dhe mbi

AUDITIMI PUBLIK 39

AUDITIMI PUBLIK Si të përzgjedhim treguesit për matjen e zhvillimit rajonal ?

Matja e nivelit të zhvillimit të tjetër duhet të bëhet midis treguesve qëndrueshëm që tregojnë vlerë neto dhe vlerë bruto. Një tregues i zhvillimit të qëndrueshëm Ky dallim ka vlerë sidomos për treguesit mund të kuptohet shpesh herë si të e rezultateve. Për shembull, për një dhëna sasiore që analizojnë ndryshimin, politikë e cila synon të rritet niveli i duke matur dhe komunikuar ndryshime punëzënies, kjo mund të arrihet në dhe progres të përdorimit të mënyrë direkte ose indirekte. qëndrueshëm të faktorëve ekonomik, Punëzënie bruto do të ishte ndryshimi social, institucional dhe mjedisor. Një në numrin total të të punësuarve para tregues jep një status apo situatë, dhe dhe pas zbatimit të politikës nxitëse, qëllimi bazë është të na tregojë se sa punëzënie neto do të ishte së çfarë do mirë sistemi po funksionon për arritjen të kishte ndodhur po të mos ishin marrë e qëllimit të caktuar (Nordregion , masat e dhëna. Treguesit neto janë 2004). matës më të mirë për impaktin, por Treguesit përkufizohen si një matës i cili dhe më të vështirë për tu përllogaritur. kap informacion të rëndësishëm dhe Treguesit bruto janë matës më të mirë jep një informacion, i cili mund të për rezultatet. përdoret për vendimmarrje (OECD, Përkufizimit e burimeve, proceseve, 2009). Treguesit sipas OECD ndahen në rezultateve dhe përfundimeve do të katër kategori: ndryshojnë nga një organizatë në භƵƌŝŵĞ- Inpute masin çfarë burimesh tjetrën, në varësi të rolit dhe (p.sh. njerëz, para, kohë..), dhe në çfarë objektivave të tyre, por thelbi mbetet i sasie janë përdorur për të prodhuar të njëjtë. mira dhe shërbime. Bashkimi Evropian (European භ WƌŽĐĞƐĞƚ ŵĂƐŝŶ ŵģŶǇƌģŶ Ŷģ ƚģ ĐŝůģŶ Commission , 2013) i referohet aktiviteti kryhet nga një program apo ͞ŽƵƚĐŽŵĞƐ ;ƌĞǌƵůƚĂƚĞǀĞͿ͟ Ɛŝ ͞ƌĞǌƵůƚĂƚ͟ projekt me burimet e dhëna. ĚŚĞ ͞ŝŵƉĂŬƚ͕͟ ŐũĂƚģ ŵŽŶŝƚŽƌŝŵŝƚ ĚŚĞ භ WģƌĨƵŶĚŝŵŝ -Outpute masin të mirat vlerësimit të fondeve të kohezionit dhe dhe shërbimet që prodhohen nga atyre strukturore. Pjesë e rëndësishme aktivitetet ( p.sh. nr i SME-ve të cilave u e programeve të fondeve strukturore është shërbyer, kilometra rrugë të është vendosja e objektivave dhe ndërtuara). shpërndarja e fondeve. Për të භ ZĞǌƵůƚĂƚĞƚ - Outkame masin shpërndarë fondet në mënyrën më të dimensionin i cili pritet të ndryshojë si mirë të mundshme duhet të rezultat i një ndërhyrje (politikat, përcaktohen saktë treguesit. Për programet, apo projektet) si dhe qëllimet e saj BE-ja i klasifikon treguesit përfundimet e prodhuara. si më poshtë:

Për treguesit duhet të bëhen dy dallime Rezultatet e pritshme: janë motivi i një thelbësore, së pari duhet të dallojmë ndërhyrje, nga e cila përfitojnë individët treguesit të cilët ndikohen nga faktorë dhe shoqëria, pra ajo që duhet të ekzogjenë (të jashtëm) të zhvillimit ndryshojë me ndërhyrjen e dhënë. Një rajonal si dhe tregues të cilët janë më të shembull është dhe shkurtimi i lidhur me zhvillimin rajonal. Një dallim distancave, për të cilën ndërtohen

40 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Ilia Kristo Adela Llatja, PhD

rrugë, hekurudha, linja ajrore etj. Pasi zhvillim si dhe objektivave për të cilat është zgjedhur rezultati i pritshëm mblidhen. Objektivat për të cilat duhet të identifikohen masat e duhura mblidhen treguesit janë të shumta si: për matjen e saj. Kjo mund të bëhet me alokim fondesh, transparencë, kontroll i identifikimin e një ose më shumë burimeve, efektivitet etj. Sistemet të treguesve të rezultatit. Për shembull, cilat synojnë monitorimin e flukseve për rastin tonë, mund të jetë koha e financiare do të monitorojnë treguesit e udhëtimit, emetimi i Dioksidit të burimeve, duke parë burimet e Karbonit, evitimi i trafikut etj. Politikat përfshira. Sistemet e monitorimit të mund të fokusohen në reduktimin e ĐŝůĂƚ ƐǇŶŽũŶģ ƚģ ŵŽŶŝƚŽƌŽũŶģ Ɛŝ ͞ũĂŶģ njërës prej tyre. ďģƌģ ŐũģƌĂƚ͟ ŵƵŶĚ ƚģ ĨŽŬƵƐŽŚĞŶ Ŷģ procese, treguesit në nivel rezultati dhe Treguesit e rezultateve, janë variabla që përfundimi do të mbeten për japin informacion mbi disa aspekte vendimmarrësit dhe politik bërësit. Një specifike të rezultateve. Përzgjedhja e sistem monitorimi mund të ketë shumë treguesve të qartë ndihmon në të qëllime ndaj dhe mund të merren në kuptuarit e problemit dhe hapësirave konsideratë disa nivele treguesish. për zhvillimin e politikave, të cilat më Treguesit e zhvillimit rajonal përdoren pas do të ndihmojnë në përcaktimin ndryshe nga qeveri të ndryshme (OECD, nëse janë arritur ose jo objektivat. 2009), kjo varet dhe nga objektivat që Përfundimet (Outputet)- ky tregues i ato kanë për zhvillim, p.sh. në referohet aktiviteteve. Ato maten në Mbretërinë e Bashkuar, politikat njësi fizike ose monetare ( p.sh, gjatësi rajonale kontribuojnë në një nivel të rruge, numër punonjësish etj). lartë dhe të qëndrueshëm të rritjes dhe Për matjen e nivelit të zhvillimit rajonal punëzënies në nivel kombëtar, në në Angli janë përdorur katër modele të mënyrë që çdo rajon të arrijë matjes së zhvillimit të qëndrueshëm maksimumin e zhvillimit. (OECD, 2009). Të gjithë sistemet masin 12 tregues kryesorë: performacën Në Poloni, politikat rajonale synojnë të ekonomike të rajonit, zhvillimin e zhvillojnë polet dhe janë të fokusuara qëndrueshëm, produktivitetin, në promovimin dhe zhvillimin e punëzënia, sipërmarrja, tregtia rajoneve të mëdha. ndërkombëtare, cilësia e lagjeve të Politikat rajonale në Portugali synojnë banimit, shkenca dhe inovacioni, në integrimin e politikave të reformave aftësitë, komunitet i qëndrueshëm, strukturore, ndërkohë që shfrytëzojnë ferma të qëndrueshme dhe ushqim, asetet endogjene të rajoneve. Për BE-në vullnetarizmi dhe angazhimi i objektivat e zhvillimin rajonal janë komunitetit. Të tjerë shtete dhe kohezioni, konkurueshmëria dhe organizata përdorin sisteme të tjera punëzënia, dhe bashkëpunimi rajonal. matjeje dhe tregues të tjerë. Nuk ka një numër të saktë treguesish Përzgjedhja e treguesve për të arritur në sistemin më të mirë të matjes së nivelit të zhvillimit. E Treguesit për zhvillimin rajonal duhet të rëndësishme është që sistemi i matjes jenë në funksion të politikave për të jap informacion të nevojshëm për

AUDITIMI PUBLIK 41

AUDITIMI PUBLIK Si të përzgjedhim treguesit për matjen e zhvillimit rajonal ? politikbërësit. Në shumë raste treguesit teknike apo njerëzore, për matjen e dizenjohen nga qeveria qëndrore, e cila nivelit të zhvillimit. ka informacione të limituara mbi Disponibiliteti i të dhënave - Shpesh në rajonet dhe politikat e zhvillimit të tyre, nivel rajonal mungojnë të dhënat dhe si rrjedhim treguesit rezultojnë të jenë statistika, ose ato janë të jo gjithëpërfshirës. Nga ana tjetër pakrahasueshme, si në rastin tonë ku të aktorët rajonal mund të mos kenë dhënat zyrtare sipas INSTAT, të cilat kapacitetet për mbledhjen e duhet të përdoren për matjen e informacioneve për tregues sa më të indikatorit, janë të viteve të ndryshme saktë. Një tjetër problem është dhe sipas rajoneve të ndryshme, nuk janë fakti se treguesit mund të mos lexohen konsistente dhe me shumë mangësi. saktë dhe të mos përdoren për Kostoja- Shpesh mbledhja e të dhënave përmirësimin e politikave. është e kushtueshme, si dhe procesimi i tyre gjithashtu. Sipas (OECD, 2009) disa faktorë të cilët ndikojnë në zhvillimin e treguesve janë: Përcaktimi i raportit mes kostove dhe Karakteristikat e zhvillimit rajonal - përfitimeve, si dhe çfarë është zhvillimi rajonal është kompleks dhe disponibël do të përcaktojë përfshin treguesit e zhvillimit rajonal, të përzgjedhjen e treguesve. cilët mund të karakterizohen nga: Iniciativa e Kombeve të bashkuara për karakteristika ndërsektoriale, sa më të zbatuar politikat e zhvillimit të shumë sektorë të përfshihen, aq më e qëndrueshëm u konkretizua me vështirë është mbledhja e Axhendën 21, bazuar në Konferencën informacionit. për Zhvillim dhe Mjedis të Kombeve të Shumë aktorë, sa më shumë aktorë të Bashkuara në 1992, ku ju bë thirrje të përfshihen në mbledhjen e të dhënave, gjithë institucioneve shtetërore dhe jo aq më kompleks bëhet procesi, ndaj që të zhvillojnë treguesit e zhvillimit të kërkohet një koordinim i mirë i qëndrueshëm (United Nations ). Këta aktorëve. tregues në të shumtën e rasteve janë treguesit të cilët do të masin zbatimin e Sipas teorive të reja të zhvillimit rajonal, strategjisë së zhvillimit të qëndrueshëm çdo rajon duhet të ketë treguesit e tij të vendeve që e aplikojnë. për matjen e zhvillimit, nga ana tjetër duhet të ngrihet një sistem treguesish Ndër vite janë zhvilluar takime dhe për matjen e nivelit të zhvillimit rajonal tryeza të përbashkëta, janë përcaktuar dhe krahasimin midis rajoneve. disa tregues për matjen e zhvillimit të Kompleksiteti i tregueseve, e bën të qëndrueshëm. vështirë gjetjen e një treguesi i cili të masë zhvillimin rajonal, kjo dhe nga Organizata e kombeve të bashkuara ka kompleksiteti i të dhënave. zhvilluar treguesit e zhvillimit të qëndrueshëm, të cilët masin zbatimin e Aftësitë e aktorëve- shpesh aktorët e politikës për zhvillimin e qëndrueshëm përfshirë në matjen e zhvillimit rajonal të vendeve anëtare.(United Nations, nuk kanë kapacitete të mjaftueshme 2006). Në kuadër të OKB-së po

42 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Ilia Kristo Adela Llatja, PhD

zhvillohen treguesit e zhvillimit të njëri tjetrit. Pra një tregues i ndodhur qëndrueshëm, nga qeveritë e vendeve në një grupim mund të tregojë dhe për anëtare, nga organizatat një fushe tjetër, siç mund të jenë aksesi ndërkombëtare (United Nations ). në kanalizime tregon varfëri por dhe shëndetësi, akses në ujë të pijshëm, Treguesit e zhvillimit të qëndrueshëm është tregues social dhe ekonomik. sipas OKB janë të grupuar jo më në Ndaj këto grupime nuk duhen parë si të katër shtyllat bazë të zhvillimit të shkëputura. qëndrueshëm (ekonomik, social, mjedisor dhe institucional). Këto Që treguesit e përzgjedhur të jenë ndryshime tregojnë karakterin shumë domethënës duhet të jenë ose në seri dimensional të zhvillimit të kohore, ose të përdoren për bazë qëndrueshëm. Fushat ku fokusohen krahasimi ndërmjet rajoneve, duke treguesit janë: (1) Varfëria; (2) identifikuar rajonin më të mirë dhe më Qeverisja; (3) Shëndetësi; (4) Edukimi; pak të mirë. Figura 1 Matrica e (5) Demografi; (6) rreziqe natyrore; (7) adaptimit të treguesve të Zhvillimit të atmosfera; (8) toka; (9) deti dhe vija Qëndrueshëm bregdetare; (10) uji i pastër; (11) biodiversiteti; (12) zhvillimi ekonomik; Por a duhen marrë këto tregues të (13) partnerët ekonomik global; (14) mirëqenë dhe duhet ti jepen zyrave të modelet e konsumit dhe prodhimit statistikave për ti grumbulluar? Vendet (United Nations, 2007). duhet të përcaktojnë treguesit e matjes së zhvillimit në funksion të Këshilli Evropian, ka identifikuar dhjetë karakteristikave të vendit, fusha prioritare për zhvillimin e disponibilitetit e të dhënave, qëndrueshëm. Kjo reflektohet dhe në domethënies së të dhënave për një treguesit e zhvillimit të qëndrueshëm vend (OECD, 2009) (United Nations, (1) zhvillimi ekonomik; (2) varfëria dhe 2007)( p.sh. popullsia që banon në zona përfshirja sociale; (3) mosha e bregdetare, nuk ka domethënie në popullsisë; (4) shëndeti publik; (5) zonat malore). ndryshimi klimaterik (6) modelet e konsumit dhe prodhimit; (7) Menaxhimi Përzgjedhja e treguesve do të varet nga i burimeve natyrore; (8) transporti; (9) disa faktorë. Faktorët për adaptimin e qeverisja e mirë; dhe (10) partneriteti Indikatorëve të Zhvillimit të global (European Commision , 2011). Qëndrueshëm të Komitetit të Zhvillimit Treguesit e përdorur nga OKB për të Qëndrueshëm paraqiten në figurën e matjen e zhvillimit të qëndrueshëm më poshtme. janë tregues të cilët kanë ndërlidhje me

AUDITIMI PUBLIK 43

AUDITIMI PUBLIK Si të përzgjedhim treguesit për matjen e zhvillimit rajonal ?

përshtatshëm për nivelin e zhvillimit në Pra siç shihet nga figura e më sipërme, Shqipëri dhe specifikat e rajoneve tona. një tregues duhet të jetë i rëndësishëm, Shumë organizata ndërkombëtare kanë dhe disponibël, në mënyrë që të zhvilluar lista të treguesve të zhvillimit përzgjidhet në listën e treguesve. të qëndrueshëm, të cilat i shërbejnë Treguesit në vetvete na tregojnë pak specifikave të tyre. P.sh BE ka treguesit ose aspak në lidhje me nivelin e e zhvillimit të qëndrueshëm të cilët zhvillimit rajonal dhe zhvillimit të masin nivelin e zbatimit të strategjisë së qëndrueshëm, sidomos kur treguesit zhvillimit të qëndrueshëm nga vendet diktohen nga një institucion i shkëputur anëtare. Indikatorët e zhvilluar nga nga specifikat e rajonit (Zeijl & Martens, UNCSD synojnë të monitorojnë 2010). Nga ana tjetër treguesit në vlerë aplikimin e Axhendës 21, dhe zbatimin e absolute na tregojnë thuajse asgjë për Objektivave e Zhvillimit të Mijëvjeçarit nivelin e përgjithshëm të zhvillimit. Ka (United Nations, 2007). Pra treguesit në shumë lista treguesish, por shumë pak të shumtën e rasteve shërbejnë për të prej tyre mund të aplikohen në monitoruar një strategji apo politikë të Shqipëri. Detyra jonë mbetet të caktuar, dhe nuk mund të transferohen identifikojmë treguesit më të lehtësisht nga një vend në tjetrit. Në Shqipëri ekzistojnë strategjitë e

44 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof. Dr. Ilia Kristo Adela Llatja, PhD

zhvillimit të qëndrueshëm në nivele OECD. (2009). Governing Regional qarqesh. Në nivel kombëtar strategjia e Dedvelopment Policy - The use of zhvillimit të qëndrueshëm nuk është e Performance Indicators . përditësuar dhe nuk është e plotësuar United Nations . (n.d.). RIO+20 United me kuadër ligjor e nën ligjor. Nations Conference for Sustainable Përfundime dhe Rekomandime Development. Retrieved 10 10, 2012, Shumë organizata ndërkombëtare kanë from RIO +20 : zhvilluar lista të tregueseve të zhvillimit http://www.uncsd2012.org/ të qëndrueshëm, të cilat u shërbejnë United Nations . (n.d.). United Nation . specifikave të tyre. Ndaj nuk ka një listë Retrieved from të paracaktuar për matjen e zhvillimit. http://www.un.org/earthwatch/about/ Çdo tregues duhet të mblidhet për ti docs/a21ch40.htm#A.%20Bridging%20t shërbyer një funksioni të caktuar. he%20data%20gap Treguesit në vetvete na tregojnë pak United Nations. (2006). Global Trends ose aspak në lidhje me nivelin e and Status of Indicators of Sustainable zhvillimit rajonal dhe zhvillimit të Development. DEpartament for qëndrueshëm, sidomos kur treguesit Economic and social affairs. diktohen nga një institucion i shkëputur United Nations. (2007). Indicators of nga specifikat e rajonit. Sustainable Development: Guidelines Treguesit e matjes së nivelit të zhvillimit and Methodologies (Vol. 3rd). New York rajonal duhet të dizenjohen me : United Nations . mbështetjen dhe bashkëpunim me Zeijl, A. v., & Martens, R. &. (2010). An pushtetin lokal. adaptive indicator framework for Vendet duhet të përcaktojnë treguesit e monitoring regional sustainable matjes së zhvillimit në funksion të development: a case study of the karakteristikave të vendit, INSURE project in Limburg, The disponibilitetit të të dhënave dhe Netherlands. Sustainability: Science, domethënies së të dhënave për një Practice, & Policy . vend. Literatura e konsultuar European Commision (2011). Prof. Dr. Ilia Kristo Sustainable development in the Universiteti i Tiranës, European Union . Eurostat . Fakulteti i Ekonomisë [email protected] European Commission (2013). Guidance Document On Monitoring and Adela Llatja, PhD Evaluation - European Regional Universiteti i Tiranës, Developement Fund and Cohesion Fakulteti i Ekonomisë Fund. Directorate General Regional and [email protected]

Urban Policy. Euroepan Commission. Nordregion . (2004). Indicators for Sustainable Development. (Nordic Center for Spatial Developmen.

AUDITIMI PUBLIK 45

46 Nr.8, Maj-Gusht 2014

ZONAT E MBROJTURA NË SHQIPËRI, KE͞d!WDZK:dhZ͟

Zonat e Mbrojtura kanë vlera natyrore, kulturore, historike, arkeologjike të trashëgimisë rajonale e ndërkombëtare, të cilave u jepet një status i veçantë për mbrojtjen e tyre

Prof.Asc. Sazan GURI ide dhe të hapë perspektivën e zhvillimit të qendrueshëm. Kjo do të thotë koncepto imagjinatën, përgjithëso HYRJE përvojën e vendeve të zhvilluara dhe Zonat e Mbrojtura janë sipërfaqe me koncepto skicë idenë e ZM. Nga ana vlera të veçanta të peizazhit, tjetër, menaxhimi i ZM është mbrojtje, formacione të rralla biologjike, edukim dhe eksperiencë. gjeomorfologjike dhe pasuri të biodiversitetit. Ato kanë vlera natyrore, kulturore, historike, arkeologjike të trashëgimisë rajonale e ndërkombëtare, të cilave u jepet një status i veçantë për mbrojtjen e tyre. Rrjeti i zonave të mbrojtura është bazuar në kategoritë e menaxhimit të sistemin ndërkombëtar dhe sistemi i ndërtuar për këtë qëllim është në përputhje me të.

1. PROCESI I MENAXHIMIT TË ZONAVE TË MBROJTURA Zonat e Mbrojtura janë sipërfaqe me Menaxhimi i zonave të mbojtura është vlera të veçanta të peizazhit, proces operacional që fillon me formacione të rralla biologjike, shqyrtimin e situatës dhe vazhdon me gjeomorfologjike dhe pasuri të analizën e pesë funksioneve të tij, që biodiversitetit. Ato kanë vlera natyrore, janë: planifikimi, organizimi, drejtimi, rekrutimi dhe kontrolli. Koncepti i kulturore, historike, arkeologjike të trashëgimisë rajonale e ndërkombëtare menaxhimit të ZM duhet të shtjellojë

AUDITIMI PUBLIK 47

AUDITIMI PUBLIK Zonat e Mbrojtura në Shqipëri, ŽŶĂ͞dģWĂŵďƌŽũƚƵƌĂ͟ të cilave iu jepet një status i veçantë për -ndërtime të çdo lloji; mbrojtjen e tyre. Rrjeti i zonave të -nxjerrja e mineraleve dhe e torfave; mbrojtura është bazuar në kategoritë e -gjuetia dhe peshkimi; menaxhimit të sistemin ndërkombëtar -ndezja e zjarreve; dhe sistemi i ndërtuar për këtë qëllim -kalimi nëpër shtigje, me përjashtim të është në përputhje me të. Sipas IUCN pronarit ose të përdoruesit të tokës; (The International Union for -lëvizja me mjete motorike të çdo lloji, Conservation of Nature), Zonat e me përjashtim të makinave të Mbrojtura mund të përfshihen në një administratës së ruajtjes së rezervatit nga kategoritë e mëposhtme: dhe të zjarrfikësve; rezervë strikte natyrore/rezervat -vozitja me barka, kanoe dhe mjete të shkencor/ (Kategoria I); tjera lundrimi; park kombëtar (Kategoria II); -riprodhimi intensiv i kafshëve të monument natyror (Kategoria III); gjahut. rezervat natyror i menaxhuar/zonë e ŽŶģďƵĨĞƌŝŬĞĞƌĞǌĞƌǀĂƚŝƚ͚ƐƚƌŝŬƚ͛ menaxhimit të habitateve dhe llojeve (Kategoria IV); peizazh i mbrojtur (Kategoria V); zonë e mbrojtur e burimeve të menaxhuara/zonë e mbrojtur me përdorim të shumëfishtë (Kategoria VI). Si rregull, përreth çdo Zone të Mbrojtur është shpallur edhe zona përkatëse buferike. Pra, për çdo kategori të zonave të mbrojtura zbatohet një shkallë e caktuar mbrojtjeje. Laguna e Karavastasë natyror mund të shpallet territori rreth 2.KATEGORITË E ZONAVE TË rezervatit, me gjerësi rreth 100m nga MBROJTURA kufiri i tij. Veprimtaritë e tjera, që kërkohen të ushtrohen në rezervat ose 2.1 REZERVË STRIKTE NATYRORE në zonën e tij buferike, duhet të pajisen (KATEGORIA-I) me leje mjedisi. Si rezervat strikt Territore jo më të vogla se 50 ha, me natyror janë shpallur: vlera natyrore të veçanta, të formuara Laguna e Karavastasë p.sh., zona e parë nga ekosisteme natyrore ose lehtësisht e përfshire në listën e Konventës së të ndryshueshme, që përfaqësojnë RAMSAR-it. Ajo, ligjërisht është e bioqendra dhe biokorridore me rëndësi mbrojtur, ndërsa praktikisht, ajo është kombëtare dhe rajonale, shpallen në fatin e banoreve të Divjakës. Të ƌĞǌĞƌǀģ͞ƐƚƌŝŬƚĞ͟ŶĂƚǇƌŽƌĞ͘EģƌĞǌĞƌǀģŶ gjitha ujërat e zeza të fshatrave përreth ͚ƐƚƌŝŬƚĞ͟ ŶĂƚǇƌŽƌĞ ǌďĂƚŽŚĞƚ ƐŚŬĂůůĂ Ğ derdhen në këtë lagunë. Gjendet parë e mbrojtjes, ku janë të ndaluara: gjithmonë nën ndikimin e peshkimit të -prerja e drurëve dhe e shkurreve; banoreve, të cilët e përdorin këtë si -përdorimi i kimikateve dhe i plehrave mënyrë tregtimi. Gjithashtu edhe kimike;

48 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof.asc Sazan GURI

gjuetia është një aktivitet mjaft i përkohësisht lëvizjen e mjeteve të përhapur në këtë zonë. transportit, gjuetinë e peshkimin dhe 2.2 PARK KOMBËTAR (KATEGORIA-II) veprimtari të tjera të lejuara. Zona Territoret e gjera, zakonisht jo më të buferike e parkut kombëtar mund të vogla se 1000ha, unike për nga vlerat shpallet territori rreth parkut, me kombëtare dhe ndërkombëtare, një gjerësi rreth 50m nga kufiri i tij. Parqe pjesë e madhe e të cilave janë Kombëtare në Shqipëri mund të ekosisteme natyrore, të ndikuara pak përmendim: nga veprimtaria e njeriut, ku bimët, Mali i Dajtit, Thethi, Lura, Llogara, Mali i kafshët dhe mjedisi natyror, fizik janë të Tomorit, Lugina e Valbonës, Butrinti. një rëndësie të veçantë shkencore dhe Që të gjitha këto parqe vuajnë pasojat e edukative, shpallen park kombëtar. guroreve, të cilat ndodhen jo rrallë Në parkun kombëtar zbatohet shkalla e brenda zonave tampon ose buferike. dytë e mbrojtjes, ku janë të ndaluara: Pothuajse në të gjitha rastet, ato shfrytëzimi i tokës me teknologji ndikojnë dhunshëm mbi jetën intensive; ekologjike të popullatave brenda neutralizimi i mbetjeve me origjinë zonave të mbrojtura. Lura, Dajti, jashtë territorit të parkut kombëtar; Tomorri, etj., janë kthyer nga një shpërndarja e kafshëve dhe e bimëve jo mrekulli e natyrës në një vend të vendase, kur ato sjellin ndryshime në shkretë dhe kjo nga aktivitetet dhe biodiversitetin e zonës; presionet njerëzore pranë si edhe mbi- riprodhimi intensiv i kafshëve të gjahut, prerja e pyjeve. me përjashtim të riprodhimeve shpëtuese; ndërtimi i rrugëve, autostradave, hekurudhave, zonave urbane, linjave të tensionit të lartë dhe sistemeve të naftës dhe gazit me shtrirje të gjatë; veprimtari masive sportive, turistike, jashtë pikave të caktuara; organizimi i garave me automjete e motoçikleta. Në këtë zonë mund të ushtrohen, por vetëm pasi të pajisen me leje mjedisi, veprimtaritë që synojnë: ndryshimin e gjendjes natyrore të rezervave ujore, burimeve, liqeneve dhe sistemeve të zonave të lagura; Bredhi i Sotirës ngritjen dhe funksionimin e objekteve për qëllime ushtarake dhe mbrojtjeje. 2.3. MONUMENTET NATYROR Kur administrata e ruajtjes së parkut (KATEGORIA III) vëren se cenohet qëllimi për të cilin ky Në një monument natyror zbatohet park është shpallur park kombëtar, shkalla e parë e mbrojtjes. Si mund të kufizojë ose të ndalojë monumente natyrore mund të shpallen

AUDITIMI PUBLIK 49

AUDITIMI PUBLIK Zonat e Mbrojtura në Shqipëri, ŽŶĂ͞dģWĂŵďƌŽũƚƵƌĂ͟ shpellat. Ato mund të vizitohen, të përdoren për qëllime turistike ose mjekësore vetëm pasi të jenë përshtatur për këto veprimtari me autorizim dhe nën mbikëqyrjen e agjencive rajonale të mjedisit dhe të strukturave përkatëse të turizmit dhe pushtetit vendor. Eksplorimi, hyrjet e autorizuara dhe çdo përdorim i Mali i Tomorrit shpellave, duhet të sigurojnë mbrojtjen dhe pastërtinë e tyre, ruajtjen e 2.4. REZERVAT NATYROR I mikroklimës, të regjimit ujor, të MENAXHUAR (KATEGORIA-IV) ekosistemeve, të tipareve gjeologjike Territoret që përfaqësojnë bioqendra dhe gjeomorfologjike, të gjetjeve dhe biokorridore me rëndësi rajonale e paleontologjike e arkeologjike dhe të vendore ose zonat me bimë, kafshë, gjallesave. Për shpellat, kanionet e minerale e gjetje paleontologjike, ujëvarat, zbatohet shkalla e parë e veçanërisht të mbrojtura, ose zonat që mbrojtjes. Shpellat, kanionet dhe përdoren për qëllime studimore, ujëvarat natyrore nuk rrethohen me edukative dhe kulturore shpallen zonë buferike. Monumentet e natyrës rezervat natyror i menaxhuar (zonë e radhiten në vlerat e trashëgimisë menaxhimit të habitateve dhe llojeve). kombëtare. Në to janë të ndaluara: Në zonën e menaxhimit të habitateve Tjetërsimi i vlerave për çfarëdolloj dhe llojeve zbatohet shkalla e tretë e qëllimi të shfrytëzimit ekonomik; mbrojtjes, ku ndalohen: ndryshimi i Punime apo veprimtari që ndryshojnë gjendjes natyrore të rezervave ujore, karakterin e monumentit apo rrjedhën burimeve, liqeneve dhe sistemeve të natyrore të tij. Për pjesën më të madhe zonave të lagura; depozitimi i të monumenteve të natyrës, si ato kimikateve; lëvizja dhe parkimi i gjeomonumente, biomonumente apo automjeteve jashtë rrugëve publike dhe hidromonumente nuk zbatohet asnjë vendeve të caktuara për parkim; prej shkallëve të sigurisë së mbrojtjes, si mbledhja e bimëve, mineraleve, rrethimi, shkalla buferike, kujdesi, gjetjeve poleontologjike dhe e gurëve; mirëmbajtja, përkundrazi shumë prej ngritja dhe funksionimi i objekteve për tyre janë të lëna në harresë. Për pjesën qëllime ushtarake dhe mbrojtjeje. më të madhe të monumenteve të natyrës, si ato gjeomonumente, biomonumente apo hidromonumente nuk zbatohet asnjë prej shkallëve të sigurisë së mbrojtjes, si rrethimi, shkalla buferike, kujdesi, mirëmbajtja, përkundrazi shumë prej tyre janë të lëna në harresë.

Mali i Dajt-it (gurore)

50 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof.asc Sazan GURI

neutralizimi i mbetjeve dhe ndezja e Në rezervat natyror të menaxhuar zjarreve jashtë vendeve e pikave të mund të përmendim: caktuara; Kune Vain shpërndarja e kafshëve dhe e bimëve jo Rrushkulli vendase; Pishë Poro gjuetia me ushqime të helmuara; Karaburuni ndërtimi i autostradave, i kanaleve lundruese dhe i zonave urbane. Mali me gropa Mali me gropa përben një nga formacionet më të mrekullueshme që ka krijuar nëna natyrë në Shqipëri, por që fatkeqësisht nuk ruhet, ose më sakt, në letra ajo është zonë e mbrojtur, por në realitet, ajo shpërdorohet nga banorët e zonës me mbikullotjen e bagëtive në këtë zonë. Liqeni i Pamje nga Laguna Kune Vain Pogradecit përbën një nga vatrat më të rëndësishme. Zonë buferike e zonës së menaxhimit të habitateve dhe llojeve mund të shpallet territori rreth saj, me gjerësi 50m nga kufiri i zonës. Por këto zona të mbrojtura vuajnë presionin industrial pranë, sidomos shkarkimet e tyre në lagunat e mësipërme (rasti Shëngjin). Ndërtimet urbane jo vetëm që nuk respektojnë zonën tampon të tyre, por shpesh janë në brendësi të këtyre zonave të mbrojtura(rasti Volorek) Liqeni i Pogradecit (vend depozitimi i plehrave) 2.5. PEIZAZHI I MBROJTUR 2.6. ZONË E MBROJTUR E BURIMEVE TË (KATEGORIA-V) MENAXHUARA (KATEGORIAVI) Territoret më të mëdha se 1000ha, me Zonat që përfshijnë territore të gjëra, e peizazh harmonik e të formuar mirë, relativisht të izoluara dhe të pabanuara, me reliev të zhvilluar karakteristik, me ku hyhet me vështirësi ose rajone që larmi ekosistemesh, detare ose janë ende pak të populluara dhe që tokësore, me monumente historike, mund të jenë nën presion të shpallen peizazh i mbrojtur. Në një ǀĂǌŚĚƵĞƐŚģŵ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ ƉŽƉƵůůƵĂƌ ĚŚĞ peizazh të mbrojtur zbatohet shkalla e përdorur më gjerësisht dhe kthimi i tyre katërt e mbrojtjes, ku ndalohen: për përdorim intensiv është i paqartë mbjellja e pyjeve monokulturë; ose i papërshtatshëm, shpallen zona të mbrojtura të burimeve të menaxhuara. Hyrja e kufizuar në to nënkupton që

AUDITIMI PUBLIK 51

AUDITIMI PUBLIK Zonat e Mbrojtura në Shqipëri, ŽŶĂ͞dģWĂŵďƌŽũƚƵƌĂ͟ këto zona, normalisht, do të kërkojnë mbrojtje nga ndërhyrjet e banorëve kontroll, i cili do të varet nga presionet përreth, etj. për të hyrë dhe përdorur zonën. Kjo kategori mund të përdoret dhe për ato Në këto zona: zona që janë të mbrojtura me jo vetëm që peshkohet, por mbi legjislacion, por që nuk janë përdorur peshkohet, jo vetëm që praktikohet për ndonjë arsye. Në një zonë të sporti i gjahut në periudha të caktuara mbrojtur të burimeve të menaxhuara dhe të lejuara, por gjuetaret gjuajnë në zbatohet shkalla e katërt e mbrojtjes. çdo periudhë të vitit, duke vrarë në këtë Bjeshka e Oroshit me formacione mënyrë edhe shpendë e shpezë, të cilët gjeologjike mjaft interesante (shpella e kryejnë rolin e paralajmëruesit apo si puse karstike) me vlera shkencore e sinjalizues për shpendët e tjerë që do të njohëse. Ka një bukuri natyrore vijnë. mbresëlënëse, por që për fat të keq nuk Nga ana tjetër, pyjet e zonave të ruhet dhe as nuk mirëmbahet nga mbrojtura në Shqipëri vazhdojnë të pushtetarët vendas. vuajnë: pasojat e mbi-prerjes, sepse edhe ato Zonat e mbrojtura në Shqipëri janë të pak pyje që janë kanë një lartësi prej 2- shumta, por ajo që është për të ardhur 3m të lartë dhe kjo falë proceseve keq është fakti që këto zona nuk natyrore të rigjenerimit të pyjeve të mbrohen. Në grykat e Lagunës së prera. Karavastasë gjenden rrjeta, ndërkohë mos zëvendësimin e drurëve pyjorë, që që ai është vend depozitimi i vezëve të janë prerë këto vitet e fundit. mjaft organizmave shtazore. Duke qenë se këto rrjeta janë vendosur aty për të Vendi ynë është në gjendjen më të peshkuar, ato jo vetëm marrin peshq, pafavorshme të tij, si asnjëherë tjetër por edhe mjaft larva të këtyre më parë, ku po t`iu referohemi shifrave organizmave shtazore, kjo çon në atë që në vitin 1943, në Shqipëri, ne kemi ŶĞĞƋƵĂũŵģ͞ǀĂƌĨģƌŝďŝŽĚŝǀĞƌƐŝƚĞƚŝ͘͟ pasur një sipërfaqe pyjore që zinte 83% të territorit, ndërsa në vitet `80, kjo 3. KONSTATIME DHE NEVOJA PËR sipërfaqe pyjore shkoi në shifrat 34%, PËRMIRËSIM ndërsa në ditët e sotme këto shifra në praktikë kanë zbritur në 7-8%. Në Zonat e Mbrojtura mungojnë ato më Praktikisht, ne mund të kemi edhe më kryesoret, që një Zonë e Mbrojtur pak se kaq sipërfaqe pyjore. Nëse iu duhet të ketë: referohemi shifrave për vendet e tjera, tabela treguese për pozicionin e saktë ato na alarmojnë më shumë, po të të vendndodhjes së Zonës së mbrojtur; krahasohemi. P.sh. Austria ka 37 parqe tabela orientuese për turistët, në natyrore me një sipërfaqe 305.000 ha, mënyrë që të marrin pamjet më të Greqia ka 5 kategori zonash te bukura të vendit tonë; mbrojtura: Park kombëtar (që janë 10 gardhimi i Zonave të Mbrojtura, i cili jo dhe që mbulojnë një sipërfaqe prej vetëm që shërben si tregues i 68,732 ha), pyje estetike, monumente sipërfaqes së ZM, por edhe si një natyrore te mbrojtura, rezervate gjahu,

52 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof.asc Sazan GURI

parqe detare. Italia ka 21 Parqe duhet, që pasqyrohet në përdorimin Kombëtare, që mbulojnë 1.5 milion ha kaotik të tyre. Sfida më e madhe, për ose rreth 5% të territorit. Mali i Zi ka zonat e mbrojtura këto kohët e fundit, vetëm 4 parqe kombëtare, por ka një është ruajtja e tyre. sistem ruajtjeje dhe menaxhimi të 4. PROBLEMET KRYESORE DHE rëndësishëm, i cili mbron të gjithë DOMOSDOSHMËRIA E NDËRHYRJES territorin e vendit dhe jo vetëm zonat e Ndër problemet kryesore që po hasin mbrojtura. Maqedonia ka një sipërfaqe këto zona të mbrojtura përmendim: prej 187,895ha ose 7.2% të të gjithë Përkeqësimi i infrastrukturës rrugore territorit të vendit. (Parku Kombëtar Lurë, Parku Kombëtar Butrint, Dajt, etj.); Nëse ju referohemi vendeve të Shkatërrimi i habitateve dhe degradimi i zhvilluara, standardet e tyre kanë bërë, mëtejshëm i tyre (Lurë, Kune Vain, jo vetëm një arritje në industri e Karavasta, etj); teknologji, por edhe në një harmonizim Erozioni në përgjithësi dhe ai bregdetar me natyrën. Britania e madhe ka 12% të në veçanti (Mali me gropa, Kune Vain, territorit të saj zona të mbrojtura. Pishë Poro, etj); Gjermania ka parqe kombëtare, të cilat Në këto zona të mbrojtura, zona janë zona të egra, të cilat janë riaftësuar buferike jo vetëm që është e vogël, por nga ndërhyrjet e organizatave ajo nuk ekziston, pasi ndikimi i përgjegjëse për mbrojtjen e natyrës. ndërtimeve jo vetëm që ndihet në Por, ajo çka na dallon ne nga shtetet e kufijtë e zonës buferike, por edhe në tjera nuk janë vetëm shifrat, por edhe brendësi të vetë zonës së mbrojtur; mentaliteti për mbrojtjen e natyrës, si Prerjet e pyjeve si brenda Zonave të p.sh.,në vendet e tjera, nëse ti hedh Mbrojtura, ashtu edhe anash rrugëve mbeturina në një zonë të mbrojtur (Lurë, Llogora, Dajt, etj); (madje edhe në rrugë), ty të vendosin Përhapja e zjarreve gjatë stinës së verës gjobë, ndërsa në vendin tonë, jo vetëm (Llogara, Karaburun, Lurë, Divjakë, etj); në rrugë hedhin mbeturina, por edhe Përndjekja e kafshëve dhe shpendëve të në zona të mbrojtura, sepse mbi to nuk egra (fenomen shumë i hasur në zbatohet ligji. Ai i hedh, sepse nuk e Karavasta, Kune Vain etj); sheh njeri (pra, nuk ka policë ruajtës të Mënyrat jo efikase të menaxhimit të zonës së mbrojtur), por edhe sepse në kënetave për shpendët dimërues këto zona mungojnë koshat për (Karavasta, Kune Vain, etj); mbeturina ose ata që janë - janë jashtë Menaxhim jo efektiv i aktiviteteve standardit. rekreative, të cilët përveç postbllokut Nëse do t`i referohemi ecurisë së për mbledhjen e tarifave në hyrje të Zonave të Mbrojtura të vendit tonë, zonës së Mbrojtur nuk kanë marrë asnjë shifrat kanë ardhur duke e zvogëluar veprim për krijimin e kushteve për sipërfaqen e tyre me kalimin e viteve. mikpritjen e vizitorëve apo për parkimin Ne vazhdojmë të jemi në një periudhë e makinave (Dajt, Llogara, Divjakë, Kune kalimtare, pasojat e së cilës po i vuajnë Vain, etj); edhe Zonat e mbrojtura. Ato po e Kullotja e pakontrolluar (Mali me gropa, pësojnë rëndë mos-qeverisjen siç Divjakë, etj);

AUDITIMI PUBLIK 53

AUDITIMI PUBLIK Zonat e Mbrojtura në Shqipëri, ŽŶĂ͞dģWĂŵďƌŽũƚƵƌĂ͟

Ndërtimet pa leje po zaptojnë Zonat e vendoset të ndërtohet, kjo duhet bërë Mbrojtura (Dajt, Divjakë, Llogara, Liqeni në një distancë prej 100m largësi. i Pogradecit, Lurë, Theth, Kune Vain, Përfundimi, ja pse detyrohemi të etj); pohojmë se Zonat e Mbrojtura në Gjuetia, mbipeshkimi, peshkimi ilegal, si Shqipëri janë të Pambrojtura, se Liqenet dhe përdorimi i mjeteve të ndaluara, si janë pa shpezë dhe se pyjet janë pa lëndë plasëse në këneta, të cilat vrasin kafshë..... të gjithë organizmat që ndodhen aty, 5. MENDIME QË MUND TË MERREN duke çuar në një varfëri biodiversiteti PARASYSH (Karavasta, Kune Vain, etj); Të krijohet dhe të fuqizohet një sistem Mos menaxhimi i vizitorëve dhe i kombëtar gjithërfshirës, përfaqësues plehrave të ngurta që ata prodhojnë, dhe efektivisht i menaxhuar i ZM, i duke dëmtuar peizazhin dhe vlerat integruar në mjedise më të gjera estetike të zonës (Karavasta, Dajt, tokësore dhe detare me qëllim, ruajtjen Llogara, Butrint, Lurë, Kune Vain, Liqeni e strukturës e funksioneve ekologjike, i Pogradecit, etj); arritjen e objektivave globale. Lokalet në brendësi të parkut, shpesh e Të përmirësohen në mënyrë të marrin lejen për ushtrimin e aktivitetit qëndrueshme planifikimi dhe të tyre vetëm nga njësitë vendore, pa menaxhimi i ZM nëpërmjet marrë pëlqimin e organeve të shërbimit mekanizmave për ndarjen e drejtë të pyjor, (Llogara, Dajt, etj); kostove dhe përfitimeve që rrjedhin nga Guroret po përbëjnë një dukuri krijimi dhe menaxhimi i ZM, duke negative në shkatërrimin e habitateve përfshirë plotësisht komunitetet dhe zvogëlimin e tyre, të cilët jo vetëm vendore dhe aktorët e tjerë të që po dëmtojnë peizazhin e parkut, interesuar në menaxhimin e zonave gjendjen ekologjike të mjedisit përreth, egsistuese dhe krijimin dhe menaxhimin por po krijojnë shqetësime për vizitoret e zonave të reja të mbrojtura. dhe banoret e zonës (Llogara, Dajt, Të krijohet një mjedis mbështetës dhe Tomor, Mali me gropa, Orosh, etj); të sigurohet qendrueshmëria financiare Përkeqësimi i gjendjes fizike, regjimi për një menaxhim më efektiv të ZM ujor dhe cilësia e ujërave, shkarkimi i nëpërmjet rishikimit dhe përmirësimit ujërave të zeza të qyteteve ose të të politikave, duke përfshirë edhe fshatrave përreth, pakësimi i ujë përdorimin e vlerësimeve dhe këmbimit me detin, po i shkatërron pak inisiativave social-ekonomike. e nga pak këto zona të mbrojtura (Karavasta, Kune-Vain, Pishë Poro, Të hartohen dhe të zbatohen programe Orikum, Nartë, etj). dhe inisiativa gjithpërfshirëse për Në vendin tonë kalojnë 12 maune në ngritjen e kapaciteteve, për aftësimin orë drejt Greqisë dhe Maqedonisë. në nivel individual, institucional dhe 90% e drurëve që priten janë të komunitetesh; ngritjen e standardeve pakontrolluara. profesionale për planifikimin, krijimin Eģ ŵģŶǇƌģ ŬĂƚĞŐŽƌŝŬĞ ŶƵŬ ĚƵŚĞƚ ƚ͛ŝ dhe menaxhimin e ZM dhe për afrohesh zonës buferike apo tampon të përmirësimin e komunikimit, edukimit zonave të mbrojtura dhe në qoftë se

54 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Prof.asc Sazan GURI

dhe ndërgjegjësimit të publikut për Editions rëndësinë dhe përfitimet nga ZM. Financuar Qeverisje me Të krijohet sistemi kombëtar i nga BE pjesëmarrje monitorimit efektiv të gjendjes dhe Programi qytetare 2003 CARD OJF për procesin e tendencave në ZM për të lehtësuar decentralizimit vlerësimin dhe raportimin mbi G & G group Plani i Veprimit për 2005 efektivitetin e menaxhimit të ZM dhe Mbetjet Urbane. për të ndihmuar vlerësimin e ecurisë në G & G group Vlerësim i arritjen e objektivave globale të Ndikimeve në biodiversitetit. Mjedis për zona 2008 urbane, Dajt, Të sigurohen njohuritë shkencore mbi Kashar, Fark, etj. ZM për menaxhimin efektiv të ZM duke GEF Konventa mbi ndërmarrë aktivitete për përmirësim- diversitetin biologjik kërkimin dhe bashkëpunimit shkencor Raporti në nivel kombëtar, rajonal dhe ndërkombëtar 2009 ndërkombëtar. Strategjia dhe plani i veprimit për Të kryhen kërkime shkencore biodiversitetin ndërdisiplinore: metoda dhe teknika Laze. P., Studimi i për vlerësimin e vlerave dhe Lushaj. Sh., problemeve të shërbimeve në ZM apo mbështetje për Suljoti. ndotjes së tokës 1998 përhapjen dhe lehtësimin e aksesit drejt dhe ujit në zonat informacionit teknik, publikimet për më të ndjeshme ZM, si dhe zhvillimi dhe fuqizimi i mjedisore të vendit Maxhun D. , Zonat e mbrojtura partneriteteve me organizatat dhe Nihat natyrore; 2004 insitucionet shkencore ndërkombëtare, D.,Genti K. Parqet kombëtare që kryejnë studime që rrisin shkallën e ,Gjon F. të Shqipërisë Miliekontakt njohjes së biodiversitetit në ZM. Strategjia e OOST- 2005 Të bëhet e mundur nxitja e mjedisit Edukimit mjedisor lehtësues për trasferimin e metodave, EUROPA MMPAU Akte ligjore për teknologjive e bashkëpunimin për të pyjet, kullotat dhe 2005 përmirësuar menaxhimin e ZM. zonat e mbrojtura MMPAU ZZ/

Ekonomisë) Blue Linja blu Shqiptare 2010

AUDITIMI PUBLIK 55

AUDITIMI PUBLIK Zonat e Mbrojtura në Shqipëri, ŽŶĂ͞dģWĂŵďƌŽũƚƵƌĂ͟

56 Nr.8, Maj-Gusht 2014

AUDITIMI I FRYMËS SË DREJTIMIT TË LARTË

Analiza e krizës më të fundit financiare botërore, që nisi në vitin 2008, evidentoi një sërë shkaqesh, deri edhe përkeqësimin e përgjithshëm të etikës dhe standardeve

Nga: Teuta Baleta1 Fjalë kyçe: auditim i brendshëm, kontroll, mjedis, drejtim

Abstrakt: Mjedisi i kontrollit, në veçanti fryma e drejtimit apo e drejtuesit të Nëntitull 1: Mësojmë nga kriza lartë, formojnë terrenin, i cili mbështet funksionimin me efektivitet të auditimit Në ekonominë, institucionet apo ƚģ ďƌĞŶĚƐŚģŵ͙ ŽƐĞ ŵƵŶĚ ƚĂ ŝǌŽůŽũģ shoqërinë e një vendi, herë pas here këtë funksion, duke e penguar të shpërthejnë kriza. Përtej pasojave, përmbushë objektivin e vet, atë të nganjëherë edhe shkatërruese, që ofrimit të shërbimit të sigurisë për mund të kenë ato, krizat kanë edhe drejtimin e institucionit apo palët e ƌƌũĞĚŚŽũĂ ͞ƉŽǌŝƚŝǀĞ͘͟ <Ƶƌ ΗŬĂůŽŶ interesuara. Më së shumti, ky ĨƵƌƚƵŶĂ͟ĚŚĞŐũŝƚŚĕŬĂ͞ƋĞƚģƐŽŚĞƚ͟ĨŝůůŽŶ efektivitet cënohet nga fenomeni "i procesi i analizimit të shkaqeve që çuan shurdhërisë" së drejtimit të lartë dhe në ngjarje të tilla. Ky proces ngjan me dështimit të tij në ndërtimin e një intervistë në të cilën bëhen një mekanizmit të pranimit të rrezikut. Një numër pyetjesh, të tilla si: Çfarë e mjedis i tillë e vë funksionin dhe shkaktoi ngjarjen apo krizën? A mund të funksionimin e auditimit të brendshëm parandalohej ajo? Nëse po përse nuk u përballë sfidave të vështira. parandalua? Nëse jo, a ishte e mundur të përgatitej situata për të pësuar sa më pak dëme? Cili ka përgjegjësi (individuale ose institucionale) për

ngjarjen? A do të vihen përgjegjësit 1Opinionet e shprehura në këtë artikull përfaqësojnë opinione personale të autorit. përpara përgjegjësisë? Çfarë masash po

AUDITIMI PUBLIK 57

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i frymës së drejtimit të lartë merren për të kapërcyer situatën? A tregon se shpeshherë, me ose pa janë këto masa të mjaftueshme? etj., qëllim, anashkalohen apo nuk etj., për të arritur në grupin ndoshta më respektohen elementët më bazë të të rëndësishëm të pyetjeve të cilat kontrollit. Prandaj, nuk është e lidhen me përgatitjen për të ardhmen: rastësishme që pas të tilla ngjarjeve A po studiohet një sistem mekanizmash vëmendja kthehet në parimet apo ose masash që kjo ngjarje a krizë të mos mësimet bazë të kontrollit. Por përsëritet? A janë ato efektive për kuptohet ky rikthim shoqërohet me parandalimin e ngjarjes apo krizës? elementë të rinj të të kuptuarit apo të zhvilluarit të konceptit. Përgjigjet e këtyre pyetjeve dhe shumë të tjerave si këto nxjerrin në pah Autoritetet gjithnjë kanë reaguar dobësitë e një sistemi / mjedisi / kundrejt krizave apo skandaleve të institucioni / mënyre të menduari apo shoqërive aksionare përmes reformave, të vepruari, të cilat në pamje të parë rregullave dhe forcimit të qeverisjes. E ngjajnë si dobësi të vogla, të megjithatë, gjithnjë bëhet pyetja: Përse neglizhueshme dhe të padëmshme. Por ndodhin ende mashtrime dhe të tilla dobësi mbartin në vetvete dështime? Analiza e krizës më të fundit rrezikun e shtresëzimit, rritjes së tyre financiare botërore, që nisi në vitin derisa krijojnë kushtet e përshtatshme 2008, evidentoi një sërë shkaqesh, deri për shpërthim të krizës apo ndodhje të edhe përkeqësimin e përgjithshëm të ngjarjeve të rënda me pasoja të etikës dhe standardeve. Erkens et al., dëmshme. Pikërisht në momentin e (2010) sugjeruan që në vetvete shpërthimit e më pas bëhet e qartë se ƋĞǀĞƌŝƐũĂĞŵŝƌģŶƵŬŵƵŶĚƚ͛ŝĂĚĂůģŵĞ ishte mungesa e vëmendjes, sukses ndaj kulturës helmuese të neglizhenca, harresa, shurdhëria ato që shoqërisë aksionare. Që në vitin 2004, lejuan mbarsjen e problemit. në Forumin Ekonomik Botëror të Davosit ishte pranuar se ekzistenca e Krizat ose ngjarjet e rënda ndodhin me një ndjenje më të lartë përgjegjësie apo pa frekuencë/cikël të njohur. Një morale në nivelet e bordeve/këshillave pjesë e tyre janë fenomene të reja, të është më e efektshme sesa rregullat. Ky pa përjetuara më parë, pra edhe të Forum vuri theksin në sjelljen njerëzore ǀģƐŚƚŝƌĂ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ ƉĂƌĂŶĚĂůƵĂƌ ĂƉŽ si një element kyç në reformën e administruar me kohë e me sa më pak qeverisjes. Pra, kontrollet nuk kosto. Në këtë kuptim, krizat shërbejnë funksionuan më së shumti për shkak se si mekanizma rregullimi apo shkolla ku diçka nuk funksionoi në kulturën e mësohet. Prej tyre nxitet një proces i korporatave. Roth (2010:49) thekson se tërë përmirësimi teknologjie, ͙͞ƐŚŬĂŬƵŬƌǇĞƐŽƌŝŵĂƐŚƚƌŝŵĞǀĞŵģƚģ produktesh, sistemesh, institucionesh, e mëdha dhe dështimeve më të mëdha të deri në ndryshimin e mënyrës së të biznesit është pothuaj gjithmonë një menduarit. dobësi në kulturën e shoqërisë aksionare; ose e thënë me fjalë të tjera Por disa prej tyre u përngjasojnë ŶũģĚŽďģƐŝĞŬŽŶƚƌŽůůĞǀĞƚģďƵƚĂ͘͟ ngjarjeve të së kaluarës, e madje mund të kenë të njëjtat shkaqe, fenomen i cili

58 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Teuta Baleta

Në analizimin e shkaqeve të krizës më vlerësimin dhe kontributin në të fundit financiare botërore natyrshëm përmirësimin e qeverisjes, administrimit Ƶ ƐŚƚƌƵĂŶ ĞĚŚĞ ƉǇĞƚũĞ ƚģ ƚŝůůĂ Ɛŝ͗ ͞<Ƶ të rrezikut dhe proceseve të kontrollit, ŝƐŚŝŶ ĂƵĚŝƚƵĞƐŝƚ͍͖͟ ͞ĨĂƌģ ďģŶģ ka forcuar kërkesat për rolin e auditimit audituesit͍͟<ƌŝǌĂŶģĨĂŬƚǀƵƌŝŶģƉƌŽǀģ të brendshëm në drejtim të proceseve supozimet kyçe mbi të cilat ngrihet roli i të qeverisjes, duke përfshirë vlerësimin auditimit të brendshëm; teknikat e e përmbushjes së objektivave auditimit të bazuara në rrezik, si dhe të strategjikë të organizatës. modelit me tri vija mbrojtjeje në administrimin e rrezikut (Piper 2014). Në standardin 2120.A1 parashtrohet që veprimtaria e auditimit të brendshëm Çfarë nënkupton shtrimi i pyetjeve të duhet të vlerësojë ekspozimin ndaj tilla? Sigurisht jo vendosjen e barrës së rrezikut në lidhje me qeverisjen, fajit tërësisht apo kryesisht në operacionet dhe sistemet e funksionet e auditimit të brendshëm e infomacionit të organizatës, që kanë të të jashtëm. Por duke analizuar bëjnë jo vetëm me besueshmërinë dhe mesazhin që përçojnë të tilla pyetje dhe integritetin e informacionit operacional duke u përpjekur të jepen përgjigje për dhe financiar; efektivitetin dhe to, rishqyrtohet funksioni i auditimit, si efektshmërinë e operacioneve dhe pjesë e mekanizmit, dhe orientohet programeve; ruajtjen e zhvillimi i tij drejt përmirësimit të pasurive/aktiveve apo pajtueshmërinë cilësisë dhe efektivitetit. me ligjet, rregullat, politikat, procedurat dhe kontratat (përcaktuar në versionin Pikërisht kjo tendencë zhvillimi u vërejt e rishikuar në vitin 2010) por në radhë pas krizës financiare botërore. Auditimi të parë edhe me arritjen e objektivave në tërësi, dhe sidomos funksioni i strategjikë të organizatës (versioni i auditimit të brendshëm, u vendos në rishikuar në vitin 2012). një përmasë më të gjerë dhe të rëndësishme në kuadër të organizatës. Më tej në standardet që lidhen me Nëse i referohemi Standardeve planifikimin dhe objektivat e një Ndërkombëtare të Praktikës angazhimi auditimi (grupi 2200) në Profesionale për Auditimin e konsideratat e planifikimit versioni i Brendshëm (në vijim i referohemi rishikuar në vitin 2012 përfshin edhe thjesht si Standarde), të nxjerra në vitin qeverisjen, krahas administrimi të 2008 dhe të rishikuara më pas, vërehet rrezikut dhe proceseve të kontrollit. se në tërësi rishikimet që ato kanë pësuar kanë përforcuar rolin e auditimit Nëntitull 2: Fryma e drejtimit të lartë të brendshëm si një funksion i rëndësishëm në qeverisjen e një Pohimi: Institucioni merr fytyrën e atij organizate. Nga një krahasim i thjeshtë i që e drejton, është gjerësisht i njohur versionit të rishikuar në vitin 2012 dhe i pranuar, duke marrë praktikisht kundrejt versionit të rishikuar në vitin vlerën e një aksiome. Në mënyrë të 2010, standardi 2100: Natyra e Punës, sintetizuar, ky pohim shpreh pothuaj që ka të bëjë me kërkesat për gjithçka për qeverisjen e një

AUDITIMI PUBLIK 59

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i frymës së drejtimit të lartë institucioni. Mesazhi i drejtpërdrejtë që qenit i hapur, i ndershëm, me integritet jepet në këtë pohim na tregon se dhe me sjellje etike. drejtimi apo drejtuesi i një institucioni ka mundësi të përvijojë një organizatë Pra, fryma e drejtimit të lartë është që funksionon me integritet, standard mesazhi, qëndrimi dhe kultura që të lartë moral, me kulturë të shëndoshë këshilli (bordi) i drejtorëve përhap në të e të suksesshme, apo të orientohet nga gjithë organizatën. Për disa ajo përbën objektiva krejt të tjerë. E thënë në gjuhë elementin më të rëndësishëm të teknike, fryma e drejtimit apo drejtuesit mjedisit të kontrollit dhe për disa të të lartë (në gjuhën angleze: Tone at the tjerë është ekuivalenti i mjedisit të Top) është një variabël i rëndësishëm kontrollit të brendshëm. Në një në funksionimin e institucionit, sepse organizatë, ajo ka një ndikim apo ajo përçohet në të gjithë organizatën përçohet nga lart-poshtë te çdo nivel i dhe te gjithkush në të. mesëm i drejtimit, si edhe te të gjithë individët. Fryma e drejtimit të lartë Në tetor të vitit 1987 Treadway përshkruhet si konsistenca në pohime, Commission në shqyrtimin e një sërë deklarime dhe shpjegime të drejtuesve, faktorëve që çuan në mashtrime me si dhe me veprimet e tyre. Si rregull, raportimet financiare, në formulimin e nëse drejtimi i përmbahet vlerave të rekomandimeve se si të shmangeshin ndershmërisë, integritetit dhe etikës, mashtrimet, u përqendrua veçanërisht edhe punonjësit ka shumë më tepër të në trajtimin e elementit të "frymës së ŶŐũĂƌģƚ͛ƵƉģƌŵďĂŚĞŶƚģŶũģũƚĂǀĞǀůĞƌĂ͘ drejtimit të lartë" dhe theksoi: "Fryma Në këtë formulim vërehen disa që jep drejtimi i lartë, mjedisi ose elementë të rëndësishëm: kultura e shoqërisë aksionare, në të cilin kryhet raportimi financiar i shoqërive WģƌĐĂŬƚŽƌŝ ͞ŝ ůĂƌƚģ͟ ŶģŶŬƵƉƚŽŶ ũŽ aksionare, është faktori më i drejtues të një niveli të çfarëdoshëm në rëndësishëm që kontribuon në organizatë, apo drejtuesin e integritetin e procesit të raportimit përgjithshëm ekzekutiv, por drejtuesin financiar. Pavarësisht kuadrit më të lartë në shkallën hierarkike, pra mbresëlënës të rregullave dhe kreun e institucionit, Kryetarin e procedurave të shkruara, nëse fryma <ģƐŚŝůůŝƚ ;ŽƌĚŝƚͿ͘ EŐĂ ŬũŽ ͞ůĂƌƚģƐŝ͟ ǀũĞŶ (toni) e përcaktuar nga drejtimi është e mesazhi dhe angazhimi. dobët, atëherë ka më tepër të ngjarë që në raportimin financiar të ketë &ũĂůĂ ͞ŵĞƐĂǌŚ͟ ŶģŶŬƵƉƚŽŶ Ŷũģ mashtrime." përmbajtje dhe angazhim kundrejt standardeve më të larta etike në çdo Nga shqyrtimi i literaturës së fushës së aspekt të veprimtarisë së organizatës. kontrollit, pajtueshmërisë dhe auditimit kuptohet se fryma e drejtimit të lartë Mesazhi do të duhet të komunikohet, është një term që përdoret për të ku rëndësi merr edhe mënyra se si përcaktuar udhëheqjen që bën drejtimi përçohet ai. Mesazhi nuk mund të (drejtuesit) dhe angazhimi, dhe konsiderohet se është komunikuar në ritheksimi i angazhimit, nga ana e mënyrën e duhur kur transmetohet drejtuesve, kundrejt vlerave të tilla si, të njëherë, me një dokument të shkruar.

60 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Teuta Baleta

Mesazhi nevojitet të përçohet në mënyrë të vazhdueshme, duke u Konsensusi i ekspertëve (Bruinsma dhe shndërruar në pjesë përbërëse të të Wemmenhove 2009) konkludon se gjithë aktivitetit të organizatës, përmes fryma e drejtimit të lartë ndërtohet mbi edukimit dhe trajnimit, por ajo që është katër gurë themeli: drejtimi, kultura, më e rëndësishme përmes veprave, të komunikimi dhe struktura, si dhe vepruarit në praktikë dhe dhënies së përcaktojnë një sërë elementësh që në shembujve. fakt përbëjnë një listë referimi kundrejt të cilave mund të vlerësohet fryma e Së fundi, është elementi i pritësit të drejtimit të lartë (shih tabelën në vijim). mesazhit, pra kujt i komunikohet ai. Nga drejtuesit, udhëheqja komunikimi Mesazhi ka nevojë të shkojë te të gjithë dhe përçimi i kulturës duhet të jetë punonjësit e organizatës në çdo nivel të konsistent dhe njëherësh udhëheqja saj, të cilët duhet të kuptojnë dhe duhet të mbikëqyrë kulturën në pranojnë rëndësinë e sjelljes etike dhe organizatë, si dhe komunikimin. Fryma respektimin e një sjelljeje të tillë. e drejtimit të lartë përcaktohet në nivelet e larta të drejtimit, komunikohet Literatura e drejtimit trajton sistemet e në të gjithë organizatën dhe cikli kontrollit të drejtimit. Sipas kësaj mbyllet përsëri te drejtimi i lartë shkolle mendimi, fryma e drejtimit të përmes procesit të mbikëqyrjes. lartë është formë e kontrolleve kulturore, që nënkupton se funksionimi Për këtë arsye pas shpërthimit të i kontrolleve varet nga presioni që skandaleve të shoqërive aksionare në ushtron grupi mbi individin, i cili është vitet 2000 (Enron etj.) u ndërmorën një shmangur nga një sistem vlerash të sërë reformash, të cilat e vinin theksin caktuara. Bruinsma dhe Wemmenhove te kultura e shoqërive dhe mjedisi i (2009) nga kjo shkollë mendimi citojnë kontrollit. Në veçanti legjislacioni i pesë metoda të kontrolleve kulturore, miratuar në SHBA pas këtyre që janë kodi i sjelljes, shpërblimet në skandaleve, i njohur si Sarbanes-Oxley grup, transfertat, kontrollet fizike dhe ka si pjesë të rëndësishme dispozitën sociale, si dhe fryma e drejtimit të lartë, për kontrollin e brendshëm, duke e cila përbën një pjesë të rëndësishme theksuar "pohimin e kontrollit". Ky në kodeve të qeverisjes së shoqërive element ka të bëjë me faktin që aksionare. drejtuesi i përgjithshëm ekzekutiv dhe drejtuesi financiar (që ka përgjegjësi për Përcaktimi i frymës së drejtimit të lartë administrimin financiar, CFO) i një nënkupton që kultura në një organizatë shoqërie duhet të pohojnë se ata "e formohet në mënyrë të tillë që pranon kanë gjendjen nën kontroll" apo "janë dhe mban një mjedis kontrolli efektiv, në kontroll të situatës", gjë që duke ndërtuar strukturën dhe disiplinën nënkupton se sistemi i kontrollit të e nevojshme për të ndikuar në brendshëm funskionon mirë. Ky ligj në vetëdijen e organizatës. Pra, sjellja e veçanti, por në përgjithësi e gjithë drejtimit duhet të përputhet me reforma e qeverisjes që pasoi skandalet kulturën që përpiqet të formojë. e shoqërive aksionare e vunë theksin në

AUDITIMI PUBLIK 61

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i frymës së drejtimit të lartë përgjegjësinë e drejtuesve më të lartë, kulturë rreziku që duke ia lënë atyre drejtpërdrejt është e pavarur përgjegjësinë, funksionimin e mirë të dhe aktive; që punonjësit të sistemeve të kontrolleve të brendshme. fuqizohen nga Një konceptim i tillë i përgjegjësive i pikëpamja e ndërtuar në sektorin privat u përkrah kompetencave që më pas edhe nga ai publik, njësitë e u delegohen për të pushtetit ekzekutiv apo institucionet e marrë vendime e pavarura, veçanërisht autoritetet deri te nevoja për mbrojtjen e rregullatore të tregjeve / industrive. individëve që veprojnë si Tabela: Gurët e themelit dhe elementët alarmdhënës në e frymës së drejtimit të lartë rastet kur diçka Guri i themelit dhe Elementët shkon keq. përcaktimi i tij Struktura Drejtimi Shkalla e rrezikut Lidhja e marrjes Drejtuesit dhe Udhëheqje që frymëzon që merr përsipër përsipër të rrezikut (ose Drejtuesi i Veprim me anë të organizata duhet siç njihet me termin Përgjithshëm shembullit të përshtatet me oreksi për rrezik) me Ekzekutiv (CEO) Vëmendje për burimet strategjinë, strategjinë duhet të njerëzore prandaj kërkohet Këshill mbikëqyrës i udhëheqin duke Integritet në opinionet përcaktim pavarur, aktiv dhe i treguar integritet, që jep përgjegjësish, anagzhuar duke i kushtuar Integritet në stilin e informim i Përcaktimi i vëmendje aftësive drejtimit përshtatshëm dhe i përgjegjësive të burimeve I vetëdijshëm ndaj mjaftueshëm, si Struktura informimi të njerëzore dhe duke rrezikut dhe një bord aktiv. përshtatshme dhe të dhënë shembullin Konsistent në veprime mjaftueshme të e duhur përmes dhe mesazhe drejtimit veprimit. Me angazhim për të Burimi: Bruinsma dhe Wemmenhove vepruar me competence (2009) Komunikimi Komunikimi ka të Ndërveprim Nëse i referohemi rastit më të fundit të bëjë me Lart poshtë dhe ndërveprimin nga anasjellas ndodhur në bankën qendrore të lart poshtë dhe E drejtë/e Shqipërisë, duke e përqendruar anasjellas në të gabuar/simbole/zakone diskutimin vetëm në elementët gjitha format e /supozime administrativë, është e qartë se skandali mundshme. Verbale/elektronike/viz u mundësua edhe si rrjedhojë e uale/me shkrim mosfunksionimit të një apo disa Kode sjelljeje/etike Kultura kontrolleve. Analiza e plotë e shkaqeve Kultura lidhet me Kulturë rreziku që është të mosfunksionimit të kontrolleve është vlerat etike, e pavarur dhe aktive detyrë e autoriteteve të këtij zakonet dhe Fuqizim/delegim institucioni, prandaj ky artikull nuk supozimet. Që kompetencash përmban ndonjë analizë më të fryma e drejtimit Sisteme shpërbmi hollësishme. Por ajo çka duhet theksuar të lartë të jetë e Norma dhe vlera suksesshme Politikë e është që përgjegjësinë për "mbajtjen nevojitet një alarmdhënësve nën kontroll të situatës" në radhë të

62 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Teuta Baleta

parë e mbi të gjithë e kanë ata drejtues Me një shikim të shpejtë shumica e të bankës qendrore që luajnë rolet e drejtuesve të organizatave mund të CEO dhe CFO. Për këtë arsye, mungesa shprehen se përmbushen këto kërkesa për një kohë të konsiderueshme e e për rrjedhojë të konkludohet se në zëvendësguvernatorit të dytë të bankës organizatë është vendosur një mjedis qendrore (që ka edhe rolin e CFO) kontrolli efektiv. Por a është në realitet përbën një mangësi të rëndësishme në kështu? Përgjigjja për këto pyetje varet grupin e drejtuesve që kishin nga sinqeriteti i procesit të përgjegjësinë për të mbajtur në vetvlerësimit. funksionim të mirë sistemin e kontrolleve të brendshme. Nëntitull 3: Auditimi dhe roli i tij

Nga ana tjetër, meqenëse fryma e Siç e theksuam, mjedisi i kontrollit drejtimit të lartë lidhet me elementë të përfshin faktorë të tillë si integriteti, patrupëzuar, vlerësimi i saj paraqet vlerat etike dhe kompetenca e vështiƌģƐŝ͘ Eģ ƉƵďůŝŬŝŵŝŶ ͞dŽŶĞ Ăƚ ƚŚĞ punonjësve të organizatës; filozofia e dŽƉ͟ ŝ // ;ŶģŶƚŽƌ ϮϬϬϯͿ͕ ƉŽƌ ĚŚĞ ŶŐĂ drejtimit dhe stili i punës së drejtimit; autorë të tjerë jepet një listë mënyra se si drejtimi cakton autoritetin interesante dhe të dobishme pyetjesh, dhe përgjegjësinë, si dhe organizon dhe ƚģĐŝůĂƚĕĚŽŽƌŐĂŶŝǌĂƚģŵƵŶĚƚ͛ŝƉģƌĚŽƌģ zhvillon punonjësit; dhe vëmendja e për të vetvlerësuar mjedisin e kontrollit. drejtimit në vendosjen e objektivave. Thelbi në këtë listë pyetjesh qëndron në përcaktimin që fryma etike e drejtimit Auditimi i brendshëm në një organizatë të lartë (kreut) komunikohet me anë të ka nevojë të përfshijë në objektin e tij të punës dhe veprave, duke patur një punës edhe frymën e drejtimit të lartë. këshill drejtorësh aktivë, të pavarur dhe Për Roth (1997:6) nëse zbatohet COSO të mirëinformuar, duke përcaktuar ͞EĂ ĚƵŚĞƚ ƚģ ǀůĞƌģƐŽũŵģ ũŽ ǀĞƚģŵ qartë përgjegjësitë dhe veprimtaritë e prekshme të kontrollit, përgjegjshmëritë, duke e deleguar pra kontrollet "e forta", por edhe të autoritetin në përpjesëtim të drejtë me gjithë elementët e paprekshëm, pra përgjegjësinë; duke vendosur teknika kontrollet "e buta" që përdoren prej komunikimi të shpeshta ndërmjet drejtuesve për të kontrolluar një drejtuesve të lartë dhe atyre organizatë". Nëse kontrollet e forta janë operacionalë, e gjitha kjo e shoqëruar politikat, procedurat, struktura me politikë punësimi që orientohet kah organizative, burokracia dhe proceset e tërheqja e personelit të kualifikuar, etik, formalizara kufizuese, kontrollet e buta që promovohet, trajtohet dhe kanë të bëjnë me pjesën joformale të kompensohet sipas procedurave dhe kontrollit, si fryma e drejtimit të lartë, politikave të përshtatshme dhe për të kompetenca, besimi, vlerat, udhëheqja cilët kryhet kontrolli biografik, sidomos e fortë, pirtshmëri të larta, të qenit i në rastet kur emërohen në pozicione hapur dhe me standarde të larta etike. me ndjeshmëri të lartë. Kontrollet e buta përbëjnë elementë të kulturës së shoqërisë aksionare dhe kjo

AUDITIMI PUBLIK 63

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i frymës së drejtimit të lartë kulturë përkufizohet si tërësia e tilla kontrolle janë subjektive; dobësitë kontrolleve të buta (Roth, 2010). e vërejtura në këto kontrolle janë sensitive, si dhe janë të vështirë për t'u Njerëzit përbëjnë një element thelbësor përshkruar. Mbi të gjitha vështirësia të sistemit të kontrollit dhe janë ata që qëndron në mjedisin ku do të kryhet ŵƵŶĚ ƚ͛ŝ ƐŚŬĞůŝŶ͕ ĂŶĂƐŚŬĂůŽũŶģ͕ ĂƉŽ ƚģ auditimi. Roth (2010) sugjeron që aty ku gjejnë mënyra për manipulimin e audituesit kanë marrëdhënie jo të mira kontrolleve. Kompetenca dhe aftësitë e me mjedisin që auditojnë, ka pak të punonjësve dhe drejtuesve janë një ngjarë që të tilla auditime të kenë aspekt i elementëve mbrojtës sukses. (kontrolleve). Por, po kaq rëndësi marrin edhe elementë të tillë si Nëntitull 4: Mënyra për auditim integriteti, vlerat etike dhe fryma e shëndoshë që kanë punonjësit dhe Angazhimet e auditimit për kontrollet e veçanërisht drejtuesit. Në një mjedis jo buta, hasin vështirësi por ato nuk janë etik rritet shkalla e rrezikut të të pamundura. Në tërësi procesi i manipulimit apo mosfunksionimit të auditimit të kontrolleve të buta ndjek të sistemit të kontrollit, edhe nëse njëjtin shteg si edhe auditimi i kontrollet e vendosura janë mëse të kontrolleve të forta. Nga literatura përshtatshme. sugjerohet që në të tilla auditime të angazhohen auditues të brendshëm me Është pikërisht ky element i përvojë dhe në pozita më të larta. patrupëzuar dhe tepër i rëndësishëm i Buhariwalla (2006) mbështet idenë e sistemit të kontrollit, që natyrshëm angazhimit madje edhe të ekspertëve të ƚģƌŚĞƋ ŵďŝ ǀĞƚĞ ĞĚŚĞ ŶĞǀŽũģŶ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ fushës së psikologjisë apo të audituar. Kuptohet se auditimi me administrimit të burimeve njerëzore. objektivitet i këtyre elementëve përbën realisht një sfidë, sepse ka të bëjë me Mjeti i përdorur më shpesh për perceptimet, ndjenjat, sjelljen auditimin e kontrolleve të buta duket njerëzore, marrëdhëniet dhe kulturën. se janë vrojtimet; organizimi i Mbi të gjitha vështirësia e auditimit takimeve të diskutimit për lidhet me shkallën e të kuptuarit të vetvlerësimin e kontrolleve; trajnimi kontrolleve të buta dhe ndikimit që ato dhe takimet e diskutimit dhe testet kanë në organizatë, veçanërisht në thelbësore. Këto mjete mund të nivelin e mesëm të drejtuesve dhe në përdoren veçmas ose të kombinuara. punonjës, nga ana e drejtimit. Për Allsup et. al., hapi i parë në të tilla Ky proces paraqet vështirësi edhe për angazhime auditimi është edukimi, vetë audituesin e brendshëm, të cilat veçanërisht i drejtimit me të tilla lidhen me njohuritë, përvojën, kontrolle dhe rëndësinë që ato kanë. disponueshmërinë e mjeteve dhe Reinecke e rithekson nevojën e teknikave të vlerësimit, gjetjen e edukimit duke vënë në dukje faktin që evidencës për të mbështetur në trajtimin e të tilla kontrolleve: konkluzionet e auditimit, raportimin e ͞WģƌŐũŝŐũũĂƚŝƉŝŬe që merr nga drejtuesit gjetjeve e kështu me radhë, sepse të e lartë është që dobësia në kontrollet e

64 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Teuta Baleta

ďƵƚĂ ͙ ŶƵŬ ŬĂ ŶĚŽŶũģ ŶĚŝŬŝŵ Ŷģ është që metoda e përdorur për rezultatet financiare dhe, për raportim të ketë probabilitetin më të rrjedhojë, duhet të trajtohet vetëm me madh që të shoqërohet me masa ŶũģƐŝŶģĞďƵƌŝŵĞǀĞŶũĞƌģǌŽƌĞ͘͟WƌĂŶĚĂũ korrektuese. sugjerohet që në planifikimin e auditimeve të tilla të përfshihet dhe Në një vrojtim të kryer nga drejtuesi (Roth 2009). PriceWaterhouseCoopers (2012), 87% e të anketuarve pranojnë që fryma e Vetvlerësimet dhe takimet e diskutimit drejtimit të lartë është kritike për për vlerësimin e kontrolleve janë zbutjen në mënyrë të efektshme të metoda të cilat përdoren për të rrezikut të organizatës së tyre për kuptuar kontrollet e buta dhe nga ku mashtrimin, korrupsionin dhe sjelljen evidentohet edhe kultura e shoqërisë, etike dhe "rojtari" kryesor i kulturës sepse në të tilla aktivitete mblidhen konsiderohet drejtuesi i përgjithshëm perceptimet e punonjësve. ekzekutiv i organizatës. Po në këtë vrojtim konkludohet se vetëm kur vlerat Një tjetër metodë e mirë, sipas ritheksohen në mënyrë konsistente dhe Mitchell (2006, 2008) është vrojtimi, përsëriten në mënyrë të vazhdueshme sepse ndihmon audituesit e nëpërmjet sjelljes koherente dhe të brendshëm të vlerësojnë mjedisin e qartë të drejtuesve arrihet që kontrollit, forcon komunikimin duke standardet etike të bëhen pjesë e hapur dialogun, merret informacion organizatës dhe njerëzve të saj. dhe ndjesi se çfarë kujdesi tregon "...Përndryshe, nëse nuk ekziston fryma drejtimi për çështje të ndryshme dhe e drejtimit të lartë, çdo gjë tjetër do të se si administrohet institucioni. Por dështojë", citon raporti njërin prej të vrojtimi është një metodë efektive vrojtuarve (f. 7). nëse ka mbështetje nga drejtuesit dhe nëse ata janë të gatshëm të dëgjojnë të Duke e analizuar nga jashtë vërtetën dhe të ndërmarrin veprimet e institucionit, skandali më i fundit në duhura për përmirësim. Roth (2010:55) bankën qendrore shfaq pikërisht dobësi ƚŚĞŬƐŽŶƐĞ͗͞sƌŽũƚŝŵĞƚŶƵŬjanë mjeti i në frymën që përçoi drejtimi i lartë në përsosur për vlerësimin e kontrolleve të të gjithë institucionin, në vlerat dhe buta të të gjithë njësisë, por janë mjeti sjelljen etike. Përsëri literatura këshillon më mirë që është i disponueshëm. Ato që audituesi i brendshëm duhet të ofrojnë një matje me saktësi të kërkojë në organizatë sinjale ĂƌƐǇĞƐŚŵĞƚģŬƵůƚƵƌģƐƐģƐŚŽƋģƌŝƐģ͘͟ ƉĂƌĂůĂũŵģƌŝŵŝ͕ ƚģ ƚŝůůĂ Ɛŝ ͞ƐŚĞŶũĂƚ Ğ ĚƵŬƐŚŵĞ ƚģ ƐƵŬƐĞƐŝƚ͟ Ƌģ ƐŚŽƋģƌŽŚĞŶ Së fundi, procesi i raportimi duhet t'i me përdorim të tepruar të privilegjeve përshtatet llojit të kontrolleve të që ofron ajo, si për shembull përdorimi i audituara. Raportimi mund të bëhet me tepruar i helikopterëve apo shkrim ose me gojë, me diskutime automjeteve të institucionit; pajisja e formale apo në formën e prezantimeve. zyrave me orendi tepër luksoze; Forma e raportimit varet gjerësisht nga shpërndarja e shpërblimeve të tepruara audienca e raporteve. E rëndësishme etj.. Këto elementë janë për një

AUDITIMI PUBLIK 65

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i frymës së drejtimit të lartë auditues të brendshëm shenja mungon fryma e duhur e drejtimit të paralajmëruese, që ai të përgatitet se lartë. Nëse ekziston një gjendje e tillë, mund të ndodhë shpejt një veprim i përparësia jonë duhet të jetë të keq. Të tjera mjete që i sugjerohen punojmë pa u lodhur për të edukuar ĂƵĚŝƚƵĞƐŝƚ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ ƉģƌĚŽƌƵƌ Ɛŝ ƐŚĞŶũĂ dhe ndihmuar drejtimin dhe bordet që paralajmëruese janë përdorimi i linjave ta kthejnë anijen në drejtimin e telefonike anonime apo në tërësi i duhur.... . Për disa, mjedisi i punës marrjes së mesazheve anonime. Kryerja mund jetë ai ku ne të ballafaqohemi e vrojtimeve të rregullta me punonjësit me vështirësi të panumërta. Për disa të e organizatës në lidhje me kulturën e tjerë, ndoshta ne duhet të largohemi." organizatës dhe perceptimet e punonjësve është një tjetër mjet që Ky fenomen, që në gjuhën shqipe shërben si sinjal i hershëm lajmërimi. ΗƉĂŐģǌŽŚĞƚ͟ ŵģ Ɛģ ŵŝƌŝ ŵĞ ƚĞƌŵŝŶ Por është e qartë që informacioni i "shurdhëri", merr një formë të siguruar me këto mjete është thjesht drejtpërdrejtë me mos ndërtimin nga sinjal apo tërheqje vëmendjeje, që ana e drejtuesve të mekanizmit të tregon se ka hapësira apo krijohen pranimit të rrezikut në organizatë. mundësi që mund të keqpërdoren Standardi 2600 përcakton qartësisht bazuar në motive financiare. Sinjalet e detyrimin që ka drejtuesi i njësisë së marra nga rrugë të tilla nuk përbëjnë auditimit të brendshëm për të fakte të vlefshme për të konkluduar raportuar në nivele të larta të drejtimit auditimin, por duhet kërkuar më tej. nëse rreziku i mbetur i pranuar nga drejtimi është në nivele të Nëntitull 5: Shurdhëria papranueshme për audituesit. Intepretimi i këtij standardi konkludon Në një institucion me mjedis etik, ku ka se nuk është përgjegjësi e drejtuesit të frymë të shëndoshë dhe pozitive të auditimit të brendshëm të zgjidhë drejtimit të lartë, puna e audituesit të çështjen e rrezikut. Në fakt kjo brendshëm është e efetshme. Por jo të përgjegjësi i takon drejtimit. Por nëse gjithë audituesit e kanë fatin të drejtimi nuk shprehet, nuk komunikon, punojnë në mjedise të tilla. Në një nuk ndërton ndonjë mekanizëm për numër organizatash drejtuesit e lartë pranimin e tij, atëherë efektiviteti i dhe/ose këshillat janë të shurdhët dhe auditimit të brendshëm dëmtohet së të heshtur, gjë që prodhon një mjedis tepërmi. joproduktiv. Një mjedis i tillë sigurisht është i vështirë për këdo dhe aq më Auditimi i brendshëm në Shqipëri, tepër për audituesin e brendshëm. veçanërisht në sektorin publik, po Chambers (2014) thekson se aty ku ƉģƌďĂůůĞƚ ŵĞ ŶĞǀŽũģŶ Ɖģƌ ƚģ ͞ǌŐũĞƌƵĂƌ drejtuesit janë të paaftë ose jo të ƉŽƌƚŽĨŽůŝŶ Ğ ŽďũĞŬƚĞǀĞ ƚģ ĂƵĚŝƚŝŵŝƚ͕͟ gatshëm, mundësia që audituesi i duke e shtrirë në aspektet e kulturës, brendshëm të ndryshojë diçka është e etikës, frymës së drejtimit dhe në kufizuar. Për këtë autor një gjë është e përgjithësi drejt kontrolleve të buta. qartë që si auditues të brendshëm: "Ne Është proces i vështirë dhe ndoshta do nuk mund dhe nuk duhet të përpiqemi të shoqërohet edhe me ndeshje të të bashkëekzistojmë në një mjedis që i forta, sidomos në kushtet kur ende

66 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Teuta Baleta

është e përhapur gjerësisht kultura e ŶǀŝƌŽŶŵĞŶƚ͕͟ mosndëshkueshmërisë dhe https://iaonline.theiia.org/internal- shurdhërisë. Por ky zhvillim nuk mund auditing-in-a-tone-deaf-environment. të shmanget. Skandalet e ndodhura në institucionet e vendit duhet të ŚĂŵďĞƌƐ Z͕͘ ;Ϯϵ :ƵůǇ ϮϬϭϰͿ͕ ͞ƵĚŝƚŝŶŐ shërbejnë si argumente të forta the Organizational Culture: A New mbështetëse për të zgjeruar objektin e &ƌŽŶƚŝĞƌ ĨŽƌ /ŶƚĞƌŶĂů ƵĚŝƚ͕͟ auditimit. Në këtë aspekt Kontrolli i https://iaonline.theiia.org/auditing-the- Lartë i Shtetit mund të luajë një rol të organizational-culture#. rëndësishëm duke nxitur auditimin e brendshëm në institucione të përfshihet Erkens, D., Hung, M., & Matos, P. më tepër në auditimin e qeverisjes, si ;^ĞƉƚĞŵďĞƌ ϮϬϭϬͿ͕ ͞ŽƌƉŽƌĂƚĞ dhe duke evidentuar e mbështetur Governance in the 2007-2008 Financial pavarësinë e auditimit të brendshëm. Crisis: Evidence from Financial Ndërsa vetë audituesit e brendshëm /ŶƐƚŝƚƵƚŝŽŶƐ tŽƌůĚǁŝĚĞ͕͟ kanë interes të drejtpërdrejtë të http://ssrn.com/abstract=1397685. zhvillojnë aftësitë për të audituar qeverisjen, etikën, kulturën etj., sepse // ;:ƵŶĞ ϮϬϭϰͿ͕ ͞^Ƶstaining an Ethical në fund të fundit kanë detyrimin të ƵůƚƵƌĞ͕͟dŽŶĞĂƚƚŚĞdŽƉ͕Eƌ͘ϲϴ͘ mbrojnë reputacionin e profesionit. // ;EŽǀĞŵďĞƌ ϮϬϬϯͿ͕ ͞ŽŶƚƌŽůƐ ĂƌĞ Literatura ǀĞƌǇďŽĚǇ͛ƐƵƐŝŶĞƐƐ͕͟dŽŶĞĂƚƚŚĞdŽƉ͕ Allsup, L., Beth, M., Hollis, N., Lantrip, Nr. 20. ^͕͘Θ^ŵŝƚŚ͕^͕͘͞^ŽĨƚĐŽŶƚƌŽůƐ͗ĂůůĂƐͬ Fort Worth Perspective͕͟ƚŚĞϭϵϵϴ-1999 //;ŶģĨƵƋŝϭũĂŶĂƌϮϬϭϯͿ͕͞/ŶƚĞƌŶĂƚŝŽŶĂů Research Project conducted by the standards for the professional practice Dallas Chapter of the IIA Research ŽĨŝŶƚĞƌŶĂůĂƵĚŝƚŝŶŐ;ƐƚĂŶĚĂƌĚƐͿ͟, Project Committee, as in section III, a. https://na.theiia.org/standards- http://www.dallasiia.org/ResearchCom guidance/Public%20Documents/IPPF%2 m/98-99.pdf. 02013%20English.pdf.

Bruinsma C., & Wemmenhove P., :ĂĐŬƐŽŶ͕ Z͘ ͕͘ ;ϭ Ɖƌŝů ϮϬϭϯϬ͕ ͞Ǉ ƚŚĞ ;ϮϬϬϵͿ͕ ͞dŽŶĞ Ăƚ ƚŚĞ dŽƉ ŝƐ sŝƚĂů͕͊͟ ŽŽŬ͕͟ https://iaonline.theiia.org/by- http://www.isaca.org/Journal/Past- the-book#. Issues/2009/Volume-3/Pages/Tone-at- the-Top-Is-Vital1.aspx DŝƚĐŚĞůů͕ D͘͘ ;ϮϬϬϴͿ͕ ͞hŶĚĞƌƐƚĂŶĚŝŶŐ BuhaƌŝǁĂůůĂ͕͘;ϮϬϬϲͿ͕͞dŚĞƐŽĨƚĞƌƐŝĚĞ the importance of soft controls in of controls: a people-focused approach ŝŵƉƌŽǀŝŶŐ ŽƉĞƌĂƚŝŽŶƐ͕͟ EŽǀ͘ ϭϮ͕ ͞^ŽĨƚ ƚŽ ĐŽŶƚƌŽůƐ ĚŽĞƐŶ͛ƚ ŵĞĂŶ ƚŚĞ ĐŽŶƚƌŽůƐ͗tŚĂƚǇŽƵŶĞĞĚƚŽŬŶŽǁ͕͟ ŽƌŐĂŶŝǌĂƚŝŽŶ ŝƐ ŐŽŝŶŐ ĞĂƐǇ ŽŶ ƌŝƐŬƐ͕͟ http://www.google.com/url?sa=t&rct=j Internal Auditor, October 1. &q=&esrc=s&source=web&cd=4&ved=0 CC8QFjAD&url=http%3A%2F%2Fwww.a Chambers R., (22 September 2014), ga- ͞/ŶƚĞƌŶĂů ƵĚŝƚŝŶŐ ŝŶ Ă dŽŶĞ-deaf olympia.org%2Fattachments%2F111208

AUDITIMI PUBLIK 67

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i frymës së drejtimit të lartë

MITCHELL11-12- https://iaonline.theiia.org/auditing-in- 08.ppt&ei=ukCyTpyNAYTd8QPypdSFCA a-post-crisis-world &usg=AFQjCNGV5KBbHpaTVv7WZtZcYk Wt͕ ;ϮϬϭϮͿ͕ ͞dŽŶĞ ĨƌŽŵ ƚŚĞ dŽƉ͘ qTJxhojA&sig2=2topU6nvBv3i9NANzHv dƌĂŶƐĨŽƌŵŝŶŐǁŽƌĚƐŝŶƚŽĂĐƚŝŽŶ͕͟ BQQ; June 26, http://www.ibe.org.uk/userimages/pwc http://www.google.com/url?sa=t&rct=j _tone_from_the_top_2013.pdf. &q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0 CBoQFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.n Ratley J., & Snell R., (26 November ysica.com%2Fpowerpoint%2Fsoftcontro ϮϬϭϰͿ͕ ͞&ƌĂƵĚ Ăƚ ƚŚĞ dŽƉ͕͟ ls%28mitchell%292008.ppt&ei=ukCyTpy https://iaonline.theiia.org/fraud-at-the- NAYTd8QPypdSFCA&usg=AFQjCNFfbLZi top. 80PPlYKJIcO4- AdpJSbuow&sig2=M1ajIaccVLfGC3pdoo ZŽƚŚ͕ :͘ ;ϮϬϭϬͿ͕ ͞ĞƐƚ WƌĂĐƚŝĐĞƐ͗ V6lg; (20ϬϲͿ͕ ͞hŶĚĞƌƐƚĂŶĚŝŶŐ ĂŶĚ ǀĂůƵĂƚŝŶŐ ƚŚĞ ŽƌƉŽƌĂƚĞ ƵůƚƵƌĞ͕͟ ƚŚĞ ĞǀĂůƵĂƚŝŶŐƐŽĨƚĐŽŶƚƌŽůƐ͕͟^ĞƉƚ͘ϭϴ͕ IIA Research Foundation. http://www.google.com/url?sa=t&rct=j &q=&esrc=s&source=web&cd=2&ved=0 Roth, J. ;ϮϬϬϵͿ͕ ͞^ŽĨƚ ĐŽŶƚƌŽůƐ ŝŶ ƚŚĞ CCEQFjAB&url=http%3A%2F%2Fwww.n Netherlands: more recognized than ysica.com%2Fconference%2Fsoft- ĂŶǇǁŚĞƌĞ ĞůƐĞ͕͟ ƵĚŝƚ ŵĂŐĂǌŝŶĞ͕ controls Number 4, December. %28mitchell%29.ppt&ei=ukCyTpyNAYT d8QPypdSFCA&usg=AFQjCNHhNZdu- Teuta Baleta kTrakXfRtjuCWRQ64T_3Q&sig2=0sqdKo Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare oGPkU_e5yOGXW7mA

WŝƉĞƌ͕͘;KĐƚŽďĞƌϭϬ͕ϮϬϭϰͿ͕͞ƵĚŝƚŝŶŐ in a Post-ĐƌŝƐŝƐtŽƌůĚ͕͟

68 Nr.8, Maj-Gusht 2014

AUDITIMI I INTEGRITETIT: RISI DHE DREJTIM QENDROR I AUDITIMIT NË KLSH

/ŶƚĞŐƌŝƚĞƚŝŶƵŬģƐŚƚģŶũģŬŽŶĐĞƉƚŝƚŚũĞƐŚƚģƉģƌƚ͛ƵƉģƌĐĂŬƚƵĂƌ͘^ŚƵŵģƉģƌŬƵĨŝǌŝŵĞ mbivendosen dhe përcaktime të dallueshme përdoren. Termi rrjedh nga latinishtja ͞ŝŶ-ƚĂŶŐĞƌĞ͕͟ƋģĚŽƚģƚŚŽƚģ͞ŝƉĂƉƌĞŬƵƌ͘͟ŝŝƌĞĨĞƌŽŚĞƚǀŝƌƚǇƚŝƚ͕ŵŽƐŬŽƌƌƵƉƚŝŵŝƚ dhe gjendjes se të qënit i papërlyer.

Nga: Bajram Lamaj, President i Gjykatës së Llogarive të Fatos Çoçoli Portugalisë dhe Kryetar i Task Forcës së EUROSAI-t për Auditimin dhe Etikën, në parathënien e botimit të EUROSAI-t, Abstrakt ͞DďģƐŚƚĞƚũĂ Ğ ^/-ve për të ngritur Integriteti nuk është një koncept i ŝŶĨƌĂƐƚƌƵŬƚƵƌģŶ Ğ ƚǇƌĞ ĞƚŝŬĞ͕͟ ͞WģƌǀŽũĂƚ ƚŚũĞƐŚƚģ Ɖģƌ ƚ͛Ƶ ƉģƌĐĂŬƚƵĂƌ͘ Shumë e SAI-ve për integritetin ishin të përkufizime mbivendosen dhe grumbulluara dhe të analizuara rreth përcaktime të dallueshme përdoren. elementëve kyç të një Infrastrukture dĞƌŵŝ ƌƌũĞĚŚ ŶŐĂ ůĂƚŝŶŝƐŚƚũĂ ͞ŝŶ- etike (kuadri i integritetit), dhe ƚĂŶŐĞƌĞ͕͟ƋģĚŽƚģƚŚŽƚģ͞ŝƉĂƉƌĞŬƵƌ͘͟ŝ gjithashtu rreth kontrolleve të forta dhe i referohet virtytit, moskorruptimit dhe të buta që ndikojnë sjelljen etike: gjendjes se të qënit i papërlyer. politikat e qarta dhe koherente, Integriteti është i lidhur ngushtë me angazhimi nga lidershipi, deklaratat e mungesën e mashtrimit dhe vlerave, të tilla si kodet e etikës/sjelljes, korrupsionit, por ai gjithashtu përfshin aktivitetet për rritjen e ndërgjegjësimit, mirësjelljen e zakonshme. Në këtë duke përfshirë arsimin dhe trajnimin, kontekst, ai është një koncept pozitiv caktimi i përgjegjësive të etikës, dhe i gjerë në lidhje me etikën dhe mekanizmat për të parandaluar kulturën. Paketa SAINT e Gjykates konfliktin e interesave dhe shkeljeve të Hollandeze të Auditimit përdor një tjera të sjelljes etike dhe mjeteve te përkufizim të gjerë dhe pozitiv të brendshme dhe të jashtme vlerësuese. integritetit. Këto anë elemente thelbësore të një Po çfarë është kuadri i integritetit? kuadri dhe mjedisi etik që favorizojnë ^ŝƉĂƐ 'ƵŝůŚĞƌŵĞ Ě͛KůŝǀĞŝƌĂ DĂƌƚŝŶƐ͕ sjĞůůũĞŶĞƚŝŬĞŶģ^/͘͟

AUDITIMI PUBLIK 69

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i Integritetit: Risi dhe Drejtim Qendror i Auditimit në KLSH

Sipas Nismës për Zhvillim të INTOSAI-t mund të nxisin nëpunësit civilë për të ;//Ϳ͕ ͞^ũĞůůũĂ ĞƚŝŬĞ Ğ ^/-t dhe e vepruar në mënyrë të papërshtatshme punonjësve të tij përbëjnë gurin e (parandalimi). Prioritet duhet t'i jepet themelit për një funksionim të mirë të parandalimit. Jo vetëm se është më SAI-t. Që një SAI të udhëheqë sipas efektive, por në bilancin e investimeve, shembullit dhe të sjellë vlera dhe dobi është shumë herë më e vogël puna tek qytetarët, nuk mjafton vetëm që të parandaluese,se sa kostoja e riparimit miratojë kodin e duhur të etikës, por të dëmit të shkaktuar nga sjellja e gjithashtu të vendosë zbatimin me papërshtatshme (shkelje e rregullave të rigorozitet të tij dhe të ketë një kuadër etikes, konflikt interesi,mashtrim, rregullator, i cili ti detyrojë punonjësit korrupsion, etj.). ƚģǌďĂƚŽũŶģĞƚŝŬģŶŶģƉƌĂŬƚŝŬģ͘͟ Faza e kryerjes së auditimit të KLSH ka përkthyer ne gjuhen shqipe dhe integritetit botuar një përmbledhje të dy ďƌŽƐŚƵƌĂǀĞ͗ ͞DĞŶĂǆŚŝŵŝ ŝ ƚŝŬģƐ Ŷģ Faza e kryerjes se auditimit të /ŶƐƚŝƚƵĐŝŽŶĞƚ^ƵƉƌĞŵĞƚģƵĚŝƚŝŵŝƚ͟ĚŚĞ integritetit fillon me fundin e fazës së ͞ƵĚŝƚŝŵŝ ŝ ƚŝŬģƐ Ŷģ /ŶƐƚŝƚƵĐŝŽŶĞƚ Ğ planifikimit dhe fillimin e punës në ^ĞŬƚŽƌŝƚWƵďůŝŬ͕͟ƚģƉģƌŐĂƚŝƚƵƌĂŶŐĂdĂƐŬ terren. Detyra e parë që audituesit Forca e EUROSAI-t për Auditimin e duhet të kryejnë është të shkruajnë një etikës. program auditimi të përshtatur për objektivat e auditimit të integritetit dhe Fjalë kyçe: Auditimi i integritetit, kuadri luftës kundër korrupsionit. Ata do të i integritetit, etika, INTOSAINT, politika ndjekin procedura standarde për e integritetit, integriteti i bazuar, zhvillimin e programit të auditimit. Për parandalimi i korrupsionit, konflikt i qëllimin e fokusuar në mundësitë e interesave, kontrolli për të zvogëluar rritjes së integritetit dhe uljes se riskun e korrupsionit. korrupsionit, auditimi do të trajtojë dy çështje kryesore: Hyrje Çështje të përgjithshme që lidhen Integriteti do të thotë më shumë se me funksionet e përbashkëta në thjesht të respektosh rregullat dhe shumicën e organizatës ose njësisë ligjet. Ligji parashikon një limit më të publike; ulët dhe një pikë morale minimale Çështje specifike që lidhen me fillestare. Një politikë e integritetit bën operacionet e specializuara të thirrje për një kombinim të ndalimit të organizatës ose njësisë publike; korrupsionit e mashtrimit, si dhe për Çështjet e përgjithshme parandalimin e tyre. Nga njëra anë, një Për ta fokusuar auditimin në zbulimin e organizatë duhet të miratojë masa për mundësive për korrupsion, audituesit të marrë njohuri dhe informacion, nëse duhet të ndërtojnë programin e stafi i saj vepron në mënyrë të auditimit duke ndjekur dhe respektuar papërshtatshme(ndalimi). Nga ana parimet e përgjithshme tjetër, ajo duhet të bëjë ç'është e Transparencën mundur për të hequr tundimet që Mirëqeverisjen

70 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Bajram Lamaj, Fatos Çoçoli

Ekonomicitetin dhe të zbulojë fushat e Efiçiencën mosmarrëveshjeve. Audituesit duhet të Efektivitetin analizojnë me kujdes këto dy lloj Çështjet e përgjithshme do të kenë të zonash. bëjnë me funksione të përbashkëta, si Në përgjithësi, zonat ku ekziston një administratat e përgjithshme, prokurimi konsensus mes menaxhimit dhe stafit dhe menaxhimi i burimeve njerëzore të për mundësinë e korrupsionit, duhet të organizatës, kontrollin e brendshëm, përbëjë shqetësimin primar të etj. ĂƵĚŝƚƵĞƐǀĞ͘<ũŽĚŽƚ͛ũƵŽĨƌŽũģĂƚǇƌĞŶũģ listë të mundësive të konfirmuara për Çështjet specifike korrupsion dhe shkelje integriteti në Çështjet specifike do të lidhen me organizatë, edhe pse ata nuk do të kenë operacionet teknike ose të specializuara dëshmi nëse korrupsioni ka ndodhur të njësisë apo institucionit që auditohet. dhe kush është i përfshirë. Kjo është Për shembull, këto çështje do të lidhen zona e hetimit dhe del jashtë për të rishikuar ligjet dhe rregullat e përgjegjësisë së audituesve. veçanta që kanë të bëjnë me punën teknike të njësisë, të tilla si Ligji i Tatimit Vrojtimet publike mbi të ardhurat, Ligji Doganor, si dhe Natyra e auditimit të integritetit dhe ligje, rregulla dhe procedurat të tjera. uljes së korrupsionit kërkon që Audituesit të dalin nga qasja e tyre Duke konfirmuar të kuptuarit e tradicionale dhe të përshtatin teknika të problemit ne institucionin qe auditon... reja. Pikëpamja tradicionale që Me inventarin e mundësive për Audituesit duhet të mbeten të kufizuar korrupsion, të zhvilluar në fazën e në të dhënat e brendshme dhe nuk planifikimit dhe listën e shkurtuar të duhet të provojnë të mbledhin këtyre mundësive kryesore, audituesit informacion nga jashtë, nuk përshtatet duhet të fillojnë punën në terren për mirë me konceptin e auditimit të konfirmimin apo verifikimin e të Integritetit dhe uljes së korrupsionit. kuptuarit të mundësive të përzgjedhura Audituesit duhet të mbledhin për korrupsion dhe shkelje të informacione të përgjithshme publike, integritetit të organizatës, duke nga përdoruesit e shërbimeve publike tërhequr në mënyrë sistematike mostra dhe të atyre që ofron institucioni që po evidencash. Kjo pune do të kërkojë auditohet, nëse është e nevojshme. Një diskutime rutinë me stafin e organizatës nga hapat në terren të auditimit, mund dhe intervista me zyrtarët e përfshirë të jetë vrojtimi i opinionit të publikut të në rastet e ekzaminuara. gjerë mbi punën dhe shërbimet e Audituesit do të verifikojë nëse organizatës publike që auditohet, si dhe kontrollet e pretenduara që janë kryer vrojtimi i mendimeve të të punësuarve kanë ndodhur realisht dhe a janë kryer në organizatë. Audituesit duhet të gjatë gjithë periudhës që auditohet. ndërmarrin kryerjen e këtyre vrojtimeve nën dritën e vendimeve të tyre të Puna në terren mund të bëje fije-fije planifikimit. Në përgjithësi, një vendim fushat e konsensusit të përgjithshëm për të kryer një vrojtim publik duhet të

AUDITIMI PUBLIK 71

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i Integritetit: Risi dhe Drejtim Qendror i Auditimit në KLSH konsiderohet në të gjitha ato raste ku Dizenjimi i një pyetesori publik për organizata që auditohet ofron ose ka auditimin e integritetit ofruar ndonjë shërbim për qytetarët Audituesit mund të vendosin për të dhe publikun e gjerë. Një vrojtim i kryer një vrojtim të qytetarëve për opinioneve të publikut të gjerë apo vlerësimin e ekonomicitetit, efiçiencës përdoruesve të shërbimit publik, mund dhe efektivitetit të shërbimeve të të demaskojë praktikat korruptive nëse ofruara nga agjencia apo institucioni ato kryhen, sepse shumë njerëz do të publik që auditohet. Ata duhet të donin të ngrinin zërin e tyre në shenjë përdorin planin e ofrimit të shërbimeve proteste, në rast se ata kontaktohen si pikë referimi të tyre, dhe pastaj të dhe janë të pakënaqur me shërbimin mbledhin të dhëna për treguesit e publik të ofruar. mëposhtëm. Treguesit përdoren për të krahasuar shkallën e arritjes së Vrojtimi i punonjësve rezultateve, në krahasim me planin e Një tjetër mundësi në këtë fazë të organizatës. Këto udhëzime janë për punës në terren është kryerja e një anketat në shkallë të vogël, rreth vrojtimi apo pyetësori tek punonjësit e shërbimeve të ofruara nga një organizatës. Një vrojtim i tillë do të organizatë në një zonë të caktuar. Për ishte i përshtatshëm në rast se sondazhe në shkallë të madhe, që madhësia e organizatës është e duhet të shpërndahen në zona të gjera konsiderueshme dhe/ose e shtrirë në në të gjithë vendin, sondazhi do të filiale në zona të ndryshme të vendit. Ky kërkojë aftësi më të larta teknike për vrojtim duhet të kryhet konfidencial, hartimin e pyetësorët, mbledhjen dhe dhe anonim, pasi punonjësit kanë një analizimin e të dhënave. Treguesit e tendencë të mos flasin për rastet e mëposhtëm do të mbeten të shkeljes se integritetit, konfliktit të rëndësishëm, por duhet të modifikohen interesave dhe për kolegët dhe (akoma në mënyrë të konsiderueshme, sipas më shumë) menaxherët e korruptuar. madhësisë së pyetësorit apo vrojtimit. Prandaj, pyetësori duhet të shprehet në ŶũģŐũƵŚĞƚģƚŝůůģ͕Ƌģƚ͛ƵũĂƉģŵƵŶĚģƐŝŶģ Pyetësor për plotësimin e kërkesave të punonjësve të flasin për fenomenet përdoruesve publikë të shërbimit korruptive në organizatë, pa përmendur askënd (me përjashtim të rasteve, Treguesit e përfshirë kuptohet, kur ata vetë duan të 1. Ndërgjegjësimi i të anketuarit lidhur përmendim emra). Vrojtimi mund të me: përmbajë pyetje të cilat testojnë Objektivat gjendjen nisur nga përgjigjet e dhëna Mbulimin më parë. Duhet të përjashtohen pyetjet Qëllimi dhe përfitimet e pritura, si dhe provokuese që mund të detyrojnë të kosto e shërbimit të ofruar nga agjencia anketuarin të japë përgjigje të rreme. apo institucioni publik që po auditohet Vrojtimi mund të kryhet edhe Inputet, kostot dhe burimet e nëpërmjet e-mail me secilin nga përdorura punonjësit. 2. Sasitë e shpërndara (outputet) 3. Cilësia e shërbimit

72 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Bajram Lamaj, Fatos Çoçoli

4. Koha e pritjes për nisjen e shërbimit për minimizimin e mundësive për 5. Përshtatshmëria e shërbimit të dhënë korrupsion. në lidhje me: A është i saktë ky shërbim KLSH dhe auditimi i integritetit Periodiciteti i dhënies së shërbimit Të gjitha njësitë publike janë duke u Koha bërë gjithnjë e më të vetëdijshme për Rregullshmeria faktin se pa identifikimin dhe Nevojat e përfituesve menaxhimin e rreziqeve të korrupsionit, nga të cilat gjenden të kërcënuara, ata 6.Pëlqimi i plotë i përdoruesve me nuk mund të arrijnë qëllimet e tyre në dhënien e shërbimit mënyrë efektive dhe të kryejnë detyrat e tyre, për një qeverisje të mirë. Duke e 7.Koha e përgjigjes publike, në rast të parë treguesin e përhapjes së "të një shërbimi difektoz apo dështimi në ŵĞŶĚƵĂƌŝƚ Ŷģ ĚƌĞũƚŝŵ ƚģ ƌƌĞǌŝƋĞǀĞ͕͟ Ɛŝ dhënien e shërbimit dhe rritjen e numrit të mendimeve, 8. Sjellja e zyrtarëve që e ofrojnë opinioneve apo dhe strategjive të shërbimin publikuara që kanë të bëjnë me 9. Perceptimi i përfituesve ne lidhje me forcimin e integritetit në administratën korrupsionin ne agjencinë apo publike dhe nevojën e zhvillimit të institucionin që jep shërbimin kulturës organizative dhe për rëndësinë 10. Bakshishet e paguara për ta marre e luftimit të korrupsionit, në kuadrin e shërbimin reformimit të KLSH- it dhe qasjeve të 11.Bakshishet e paguara për metodave të reja të auditimit, po mirëmbajtjen e shërbimit. vlerësohet që dhe KLSH si institucioni më i lartë i auditimit, të kryejë një Raportimi i Rezultateve të Auditimit të auditim(pilot ndoshta në formë Integritetit dhe uljes së Korrupsionit anketimi) për integritetin në një ose dy Rezultatet e raportimit të auditimit të njësi vendore apo institucione qendrore Integritetit dhe uljes se korrupsionit do që përballen me rrezikun e korrupsionit. të ndjekin formën e zakonshme të raportimeve të auditimit. Fryma e integritetit është e pranishme në të gjitha auditimet që ne kryejmë. Po Megjithatë, fokusi i raportimit do të punojmë si institucion suprem auditimi, jenë rekomandimet për të mbushur që të strukturojmë rregullat dhe boshllëqet në operacionet, sistemet, kërkesat e integritetit, për të ndihmuar procedurat, rregullat dhe rregulloret e institucionet publike që auditojmë, që organizatës së audituar, që mund të ta ngrenë stekën në luftën kundër ofrojnë mundësitë për korrupsion. korrupsionit dhe abuzimeve, duke Raporti i auditimit nuk duhet dhe nuk zbatuar rreptësisht normat e etikës mund të tregojë gishtin për çdo person institucionale. të veçantë me akuza për korrupsion. Roli i raportit të auditimit është Ky auditim do të kryhet në të ardhmen kryesisht për të parandaluar e afërt, duke u mbështetur në përvojën korrupsionin, apo për të sugjeruar masa e marrë në trajnimin e zhvilluar nga

AUDITIMI PUBLIK 73

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i Integritetit: Risi dhe Drejtim Qendror i Auditimit në KLSH

Zyra e Auditimit Shtetëror të Hungarisë broshurave, që i lidh filli logjik i në Budapest, ku një grup audituesish të identifikimit të tendencave kryesore, KLSH janë trajnuar për këtë lloj qasjeve dhe pikave të forta në auditimin auditimi. Puna do kryhet me metoda e Etikës, si për vetë SAI-n, ashtu dhe për bashkëkohore, duke u mbështetur tek institucionet publike që auditohen prej përgjigjet e marra, ku ne mund të tij. përcaktojmë se paralel me rritjen e Gjithashtu, mund të thuhet se sot në kompleksitetit të detyrave të grupeve aktualitetin shqiptar, vërejmë se kemi të ndryshme të institucioneve, niveli i një korrelacion të qartë në mes të rreziqeve të korrupsionit është normës së rreziqeve tipike të një grupi gjithashtu në rritje. të caktuar të institucioneve dhe nivelin e kontrollit të ngritur në menaxhimin e KLSH po përgatit audituesit e vet dhe këtyre rreziqeve. Synimi i auditimit të me bazën e plotë teorike dhe praktike integritetit do të nxjerrë në pah arritjet për realizimin e auditimit të integritetit. që janë bërë në fushat e trajnimit Bazuar në Deklaratën e Limës (ISSAI 1), kundër korrupsionit, rregullimi i Ŷģ/^^/ϭϮ͞sůĞƌĂĚŚĞƉģƌĨŝƚŝŵĞƚĞ^/- çështjes së konfliktit të interesave dhe ve: të bësh diferencën në jetët e rregullimit mbi kushtet e pranimit të ƋǇƚĞƚĂƌģǀĞ͕͟ ŶĞ /^^/ ϮϬ ͞WĂƌŝŵĞƚ Ğ dhuratave, ftesave,etj. Nga marrja e dƌĂŶƐƉĂƌĞŶĐĞƐ ĚŚĞ ƚĞ >ůŽŐĂƌŝĚŚĞŶŝĞƐ͕͟ masave të veçanta anti-korrupsion, do ŶĞ /^^/ Ϯϭ ͞WĂƌŝŵĞƚ Ğ dƌĂŶƐƉĂƌĞŶĐĞƐ të kërkohet përparim i rëndësishëm në dhe te Llogaridhenies dhe Praktikat e të ardhmen në lidhje me masat e DŝƌĂ͟ ĚŚĞ Ŷģ /^^/ ϯϬ ͞<ŽĚŝ ŝ ƚŝŬģƐ͕͟ veçanta anti-korrupsion, të cilat mund institucioni ka përkthyer dhe përgatitur të përdoren për të rritur rezistencën e ďŽƚŝŵŝŶ ͟&ŽƌĐŝŵŝ ŝ ŝŶĨƌĂƐƚƌƵŬƚƵƌģƐ Ğƚŝke njësive publike të sektorit publik kundër në Institucionet Supreme të Auditimit rreziqeve të korrupsionit. Mundësia e dhe Auditimi i Etikës në sektorin ndryshimit të kulturës së caktuar nga ƉƵďůŝŬ͘͟ implementimi i projekteve të veçanta Ky botim përmbledh katër broshura të për Integritetin, do të sjellë një EUROSAI-i, të përgatitura nga Grupit i funksionim më efektiv të sistemeve të Punës (Task Force) i tij për Auditimin kontrollit të brendshëm në njësi të dhe Etikën, me synim reflektimin e ndryshme publike, ose më saktë nga aktiviteteve të Grupit, si Seminari mbi efektiviteti dhe efikasiteti i menaxhimit sfidat e auditimit të Etikës, i zhvilluar në të rreziqeve që vijnë në këto sisteme. shtator 2013 në Luksemburg, Takimi i Nga auditimi do të përcaktohen pikat Katërt i Grupit në janar 2014 në më të prekshme të rreziqeve të sektorit Lisbonë, Portugali, me 32 SAI evropiane publik dhe do të hedhim dritë mbi pjesëmarrëse në një anketim lidhur me përshtatshmërinë e niveleve të etikën e SAI-eve, si dhe Takimi i Pestë i kontrolleve me qëllim menaxhimin e zhvilluar në Polana Brasov, Rumani për rreziqeve. Kështu që do të rrisim diskutimin dhe miratimin e dy ndërgjegjësimin e sektorit publik, dokumenteve themelore të këtij Institucioneve, si dhe ndjeshmërinë e auditimi. Botimi i sjell këto dy tyre ndaj rreziqeve, të cilat mund të dokumente në formën e katër

74 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Bajram Lamaj, Fatos Çoçoli

provojnë se janë një bazë për një dhe funksionimin e kontrolleve që kulturë të re të administratës publike. përforcojnë integritetin.

Auditimet pilot Në Shqipëri megjithëse kemi literaturë, Në zbatimin e këtij projekti (auditimi kemi studime për integritetin nga OJF të pilot) për Integritetin, qëllimi është që ndryshme, ka ardhur koha që organet e të vlerësojmë ekspozimin e pushtetit ekzekutiv të kontribuojnë në institucioneve të sektorit publik zhvillimin e një integrity based përballë rreziqeve të korrupsionit, si ;/ŶƚĞŐƌŝƚĞƚŝďĂǌƵĂƌͿƚģƋƵĂũƚƵƌ͞Kultura dhe niveli i kontrolleve që shërbejnë për ĞĂĚŵŝŶŝƐƚƌĂƚģƐƉƵďůŝŬĞ͘͟<ƌŝũŝŵŝŝƐĂũĚŽ të zvogëluar rreziqet e tilla dhe të identifikojë rreziqet midis promovimin e zbatimit praktik të qasjes institucioneve të ekzaminuara që mund së integritetit si qëllim prioritar. Pra të dëmtojnë integritetin e këtyre promovimi i qasjes së integritetit, lufta institucioneve dhe pikënisjen për punën kundër korrupsionit në bazë të që duhet të bëjnë në fushën e parandalimit dhe të menduarit në menaxhimit të rrezikut të korrupsionit. drejtim të rreziqeve, supozimi fillestar Gjithashtu përvojën që do të nxirret nga është se në çdo rast, statusi ligjor dhe ky auditim integriteti, KLSH do ta fusha e përgjegjësive të institucioneve përcjellë në organet e pushtetit vendor të dhëna, shërbejnë si bazë për dhe qeverisjes qendrore si dhe në përcaktimin e aktiviteteve që ushtron institucionet e tjera të pavarura apo OJF pushteti ekzekutiv ose në shërbimet që kanë interes në shfrytëzimin e këtyre publike që kryhen (prokurimet, materialeve në aktivitetet e tyre kundër sipërmarrje të ndryshme, korrupsionit. koncesionet,etj), ku kërcënimi i korrupsionit është i pranishëm. Harta me karakteristikat e mjedisit Megjithëse, nga shumë institucione ligjor/institucional të institucioneve integriteti është vlerësuar si pjesë e buxhetore, parashikueshmëria dhe rëndësishme e Menaxhimit Financiar stabiliteti i funksionimit të tyre, si dhe dhe Kontrollit të Brendshëm(MFKB), ndryshueshmëria e këtyre faktorëve të nga auditimi do të synohet se lufta ndikuar nga Vendimet e marra nga kundër korrupsionit dhe promovimi i drejtuesit aktualë gjatë funksionimit të një kulture administrative që favorizon institucioneve, duhet të jenë në funksionimin organizativ në përputhje përputhje me qëllimet strategjike, me kriteret e integritetit do të trajtohen krijimin e një strukture dhe kulture Ɛŝ ͞KďũĞŬƚŝǀĂƚ Ğ Ŷũģ ƌģŶĚģƐŝĞ organizative, si dhe me menaxhimin e ƐƚƌĂƚĞŐũŝŬĞ͘͟ EŐĂ ŬǇ ĂƐƉĞŬƚ͕ ŬũŽ ĚŽ ƚģ burimeve njerëzore dhe buxhetore. jetë një përvojë shumë e rëndësishme Ekzistenca e kontrolleve reflekton nëse që institucionet buxhetore dhe njësia publike ka kryer kontrolle në publike,të bëhen të vetëdijshëm për vend, dhe nëse këto kontrolle vërtetë kërcënimin e rrezikut të korrupsionit përmbushin objektivat e tyre. Në këtë dhe si rezultat, ata do të tregojnë më vlerësim, përfshihen faktorë të tillë si shumë vëmendje për të parandaluar rregullorja e brendshme e njësisë këto rreziqe dhe nevojën për krijimin publike, ka pasur auditim të jashtëm

AUDITIMI PUBLIK 75

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i Integritetit: Risi dhe Drejtim Qendror i Auditimit në KLSH dhe të brendshëm, si dhe kontrollet e dhe nevojën e auditimeve dhe tjera për integritetin, ku përfshihen: vlerësimeve profesionale si nga KLSH, përcaktimi i kërkesave etike, menaxhimi por dhe nga organizatat e tjera i situatave që përfshijnë konfliktet e joqeveritare që merren me luftën interesit, nepotizëm, trajtimin objektiv antikorrupsion. Pikërisht procesi i të raporteve dhe ankesat, analiza e institucionalizimit të tij dhe ngritja e rregullt e rrezikut të korrupsionit dhe sistemeve efikase të kontrollit të menaxhimi i vetëdijshëm strategjik. brendshëm, është kërkesë me prioritet Ne kategorizimin e kontrolleve që të lartë dhe e vazhdueshme. Individi i kryhen, janë përcaktuar në mënyrë të ŬŽƌƌƵƉƚƵĂƌŶƵŬģƐŚƚģ͞ŵŽůůĂĞǀĞƚŵĞĞ ĚĞƚǇƌƵĞƐŚŵĞŶģƐƚĂƚƵƚĞƚƐŝŬŽŶƚƌŽůůĞƚ͞Ğ ŬĞƋĞ͟ĚŚĞŚĞƋũĂĞƚŝũŶƵŬĚŽƚĂƐŚƉģƚŽũģ ďƵƚĂ͕͟ƚģĐŝůĂƚƉģƌĨƐŚŝũŶģǌŽŶĂƚƋģůŝĚŚĞŶ sistemin. Duhet trajtuar komplet me etikën apo menaxhimin e burimeve sistemi, ose përndryshe personi që njerëzore. Në këtu kontrolle, ekzistojnë ǌģǀĞŶĚģƐŽŶ͞ŵŽůůģŶĞŬĞƋĞ͟ĚŽƚģũĞƚģ ĞůĞŵĞŶƚĞƚģƚũĞƌĂ͞ƚģďƵƚĂ͕͟ŶģƐynimin subjekt i të njëjtave nxitje. Parandalimi e nxjerrjes së rreziqeve të mund të jetë më efektiv dhe shumë më korrupsionit,ku më i rëndësishmi është ekonomik se sa hetimi apo kodi i etikës, me të cilin institucionet përndjekja(Jeremy Pope, Transparenca rregullojnë marrëdhëniet me aktorët e Ndërkombëtare). Monitorimi kërkon jashtëm dhe të brendshëm dhe matje efektive dhe matja më e mirë përqendrohet në përmirësimin dhe bëhet nëpërmjet auditimeve, rritjen e kulturës organizative. kontrolleve dhe vetëvlerësimeve që kryhen nga vetë institucionet, duke Auditimet që kryhen për integritetin evidentuar praktikat më të mira, ndërsa mund të masin dhe të identifikojnë në ato më pak dhe ndoshta më të sukseset dhe dështimet, të cilat vijnë korruptuarat, mund të identifikohen nga zbatimi i programeve të reformës edhe hapat që mund të merren për të dhe kërkojnë një monitorim të rregulluar përformancën e tyre. vazhdueshëm për të arritur rezultatet e dëshiruara në drejtim të rritjes së Detyra për të arritur reforma të integritetit të nënpunësve publikë dhe qëndrueshme anti-korrupsion në administratës tonë publike për një vendin tonë, do të jetë e gjatë dhe e sjellje etike dhe me integritet. vështirë. Që pengesat do të jenë të shumta, kjo nuk diskutohet, por tani për Integriteti është gur themeli për tani, koha në të cilën ne mund të kemi mirëqeverisjen, si dhe parakusht i një impakt domethënës në këtë legjitimitetit të veprimeve të një fenomen, është akoma e pasigurtë. Nga qeverie, (Integrity Framework, OECD), njëra anë, mund të ndodhë që njerëzit prandaj instalimi i një kulture të mos kenë më besim në praktikat administrative mbi integritetin me të demokratike dhe t'i kthehen gjithë komponentët e saj përbërës, do autoritarizmit, si reaksion logjik ndaj të sjellë rritjen e ndërgjegjësimit të dështimit të metodave demokratike. administratës publike dhe shoqërisë Sigurisht, nuk ka arsye të supozohet se tonë mbi këtë çështje të rëndësishme një cikël tjetër i autokracisë do të jetë

76 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Bajram Lamaj, Fatos Çoçoli

më pak shkatërrimtar se sa në të 2. Korrupsioni do të minojë vazhdimisht kaluarën, prandaj është detyrë e çdo demokracinë e brishtë në Shqipëri dhe institucioni shtetëror, atyre të do të vazhdojë të ketë një impakt pavaruara, OJF dhe organizmave negativ në ofrimin e shërbimeve ndërkombëtare që merren me luftën publike, në të drejtat njerëzore dhe në anti korrupsion që mos të dobësojnë mjedis; punën e tyre, por ta rrisin atë dhe 3. Parandalimi i korrupsionit mund të shfrytëzojnë oportunitetet që kanë për jetë më efektiv dhe shumë më të përballuar korrupsionin në mënyrë ekonomik se sa hetimi apo përndjekja e efektive, shanset nuk do të vijnë më. tij; Korrupsioni do të minojë vazhdimisht 4.Integriteti është gur themeli për demokracinë e brishtë në Shqipëri dhe mirëqeverisjen, si dhe parakusht i do të vazhdojë të ketë një impakt legjitimitetit të veprimeve të një negativ në të drejtat njerëzore, në qeverie; mjedis dhe në të gjithë aspektet e 5.Eũģ ƉƌŽŐƌĂŵ ƌĞĨŽƌŵĞ ͞ ^ŝƐƚĞŵŝ ŝ shoqërisë tonë. /ŶƚĞŐƌŝƚĞƚŝƚ <ŽŵďģƚĂƌ͕͟ ŵƵŶĚ ƚģ vendosë një reformë progresive, por kjo ^ŝŐƵƌŝƐŚƚŶũģƉƌŽŐƌĂŵƌĞĨŽƌŵĞ͞^ŝƐƚĞŵŝ duhet të koordinohet dhe brenda ŝ /ŶƚĞŐƌŝƚĞƚ <ŽŵďģƚĂƌ͕͟ ŵƵŶĚ ƚģ kufijve të një programi holistik, që vendosë një reformë progresive, por kjo përqafon zonat më të rëndësishme dhe duhet të koordinohet dhe brenda ndërveprimin e tyre me të tjerët. kufijve të një programi holistik, që përqafon zonat më të rëndësishme dhe 6.Organet e pushtetit ekzekutiv të ndërveprimin e tyre me të tjerët. kontribuojnë në zhvillimin e një qasjeje ͞ŝŶƚĞŐƌŝƚǇ ďĂƐĞĚ ;/ŶƚĞŐƌŝƚĞƚ ŝ ďĂǌƵĂƌͿ ƚģ Mbrapa vlerësimit të sistemit të ƋƵĂũƚƵƌ ͞<ƵůƚƵƌĂ Ğ ĂĚŵŝŶŝƐƚƌĂƚģƐ integritetit, qëndron bindja se të gjitha ƉƵďůŝŬĞ͘͟ <ƌŝũŝŵŝ ŝ ƐĂũ ĚŽ ƚģ ŝĚĞŶƚŝĨŝŬŽũģ çështjet e shqetësimit aktual në rreziqet midis institucioneve të fushën e qeverisjes dhe zhvillimit të ekzaminuara që mund të dëmtojnë kapaciteteve, orientimit të rezultateve, integritetin e këtyre institucioneve dhe pjesëmarrja publike dhe nxitja e pikënisjen për punën që duhet të bëjnë integritetit kombëtar, duhet të në fushën e menaxhimit të rrezikut të trajtohen në një pamje shumë të gjerë, korrupsionit. ku auditimi i integritetit në njësitë publike do të japë një kontribut të Literatura e konsultuar: rëndësishëm në luftën antikorrupsion. 1.'ƵŝůŚĞƌŵĞ Ě͛KůŝǀĞŝƌĂ DĂƌƚŝŶƐ͕ parathënie në botimin e Task Forcës së Konkluzione dhe rekomandime EUROSAI-t per Auditimin e Etikes: 1.Detyra për të arritur reforma të ͞DďģƐŚƚĞƚũĂ Ğ ^/-ve për të ngritur qëndrueshme për instalimin e ŝŶĨƌĂƐƚƌƵŬƚƵƌģŶĞƚǇƌĞĞƚŝŬĞ͕͟DĂƌƐϮϬϭϰ integritetit dhe etikës dhe uljen e korrupsionit në administratën publike 2.Iniciativa per Zhvillim e INTOSAI-t në vendin tonë, do të jetë e gjatë dhe e ;//Ϳ͗ ͞ƚŝŬĂ ŶĞ ^/͕͟ ŶŐĂ ďŽƚŝŵŝ ŝ dĂƐŬ vështirë; Forcës së EUROSAI-t per Auditimin e

AUDITIMI PUBLIK 77

AUDITIMI PUBLIK Auditimi i Integritetit: Risi dhe Drejtim Qendror i Auditimit në KLSH

ƚŝŬĞƐ͗ ͞ƵĚŝƚŝŵŝ ŝ ƚŝŬĞƐ ŶĞ Sektorin WĂƌĂŶĚĂůŝŵ͕͟ ƌŝďŽƚŝŵ͕ tŽƌůĚ ĂŶŬ WƵďůŝŬ͕͟DĂũϮϬϭϰ Institute, 2007.

ϯ͘dƌĂŶƐƉĂƌĞŶĐǇ/ŶƚĞƌŶĂƚŝŽŶĂů͘͞WƌĂŬƚŝŬĂ 9. Timothy G. Kizirian, Brian W. Mayhew te mira per te strukturuar institucionet ĚŚĞ>͘ǁŝŐŚƚ^ŶĞĂƚŚĞŶ:ƌ͗͘͞/ŵƉĂŬƚŝŝ Ğ ĂƵĚŝƚŝŵŝƚ ƐƵƉƌĞŵ͕͟ ϭϰ DĂƌƐ ϮϬϭϯ͕ Integritetit te Menaxhimit ne http://www.transparency.org/whatwed WůĂŶŝĨŝŬŝŵŝŶĚŚĞǀŝĚĞŶĐĞŶĞƵĚŝƚŝŵŝ͕͟ o/answer/good_practice_for_structurin ZĞǀŝƐƚĂ ͞ƵĚŝƚŝŵŝ-Nje Reviste e g_supreme_audit_institutions WƌĂŬƚŝŬĞƐĚŚĞǀŝĚĞŶĐĞƐ͕͟sĞůů͘Ϯϰ͕Eƌ͘Ϯ͕ 4. Qendra Burimore e Antikorrupsionit 2005 ͞hϰ͗͟͞ZŽůŝ ŝ ŝŶƐƚŝƚƵĐŝŽŶĞǀĞƐƵƉƌĞŵĞ ƚĞ auditimit ne luften kunder 10.^ƉĂƌďĞƌŐ͕ ĞƚůĞǀ͕ ͞dĞ ůƵĨƚŽƐŚ ŬŽƌƌƵƉƐŝŽŶŝƚ͕͟ϭũĂŶĂƌϮϬϬϴ͕ <ŽƌƌƵƉƐŝŽŶŝŶ ĚŚĞ DĂƐŚƚƌŝŵŝŶ͕͟ file:///E:/Documents%20and%20Setting International Journal of s/tosi/My%20Documents/Downloads/e Government Auditing, Washington: xpert-helpdesk-203.pdf (27:3), Korrik 2000 ϱ͘͞Forcimi i Infrastrukturës Etike në SAI dhe Auditimi i Etikës në Sektorin 11.^ƚĞƌŶ͕ ƐƚŚĞƌ͕ ͞dĞ ƵĚŝƚŽƐŚ ƉĞƌ WƵďůŝŬ͕͟ Žƚŝŵ ŝ <ŽŶƚƌŽůůŝƚ ƚģ >Ăƌƚģ ƚģ Ndryshim Shoqeror ne kontekstin e Shtetit në gjuhën shqipe. Objektivave te Zhvillimit te DŝũĞǀũĞĕĂƌŝƚ͕͟ϮϬϬϱ 6. Parimet bazë të INTOSAINT, Gjykata e Auditimit e Holandës, 2010, 12.Stapenhurst, Rick & Sahr J. Kpundeh, http://www.courtofaudit.nl/english/Pu ͞dĞ ĨƌĞŶŽƐŚ ŬŽƌƌƵƉƐŝŽŶŝŶ͗ ƌĞũƚ Ŷũģ blications/Topics/IntoSAINT/Basic_princ Modeli për ndërtimin e Integritetit iples_of_IntoSAINT <ŽŵďĞƚĂƌ͕͟ ZŝďŽƚŝŵ͕ tŽƌůĚ ĂŶŬ Institute, 2009 7. Dye, Kenneth M., & Rick Stapenhurst, ͞^ŚƚǇůůĂƚ Ğ /ŶƚĞŐƌŝƚĞƚŝƚ͗ ZĞŶĚĞƐŝĂ Ğ Bajram Lamaj Institucioneve supreme te Auditimit ne Drejtor Departamenti, KLSH ƵůũĞŶ Ğ ŬŽƌƌƵƉƐŝŽŶŝƚ͕͟ ZŝďŽƚŝŵ͕ ĂŶŬĂ Fatos Çoçoli, Ekspert i Jashtëm, Boterore, 2011. KLSH

8.Klitgaard, R., Maclean-Abaroa, R., & WĂƌƌŝƐ͕ ,͘>͕͘ ͞YǇƚĞƚĞ ƚĞ <ŽƌƌƵƉƚƵĂƌĂ͗ ͗ Një Udhëzues Praktik për Kurë dhe

78 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KONTROLLI I LARTË I SHTETIT DHE BUXHETI I SHTETIT

Sistemi demokratik shprehet përmes parlamentarizimit, si forma më e evoluar e organizimit të shtetit për t'i shërbyer sa më mirë shoqërisë. Qeveria, produkt i mazhorancës së parlamentit, përfaqson këtë vullnet. Ajo financon, përmes buxhetit, shërbimet publike në funksion të mirëqënies sociale. Kontrolli i këtij aktiviteti qeveritar nga parlamenti, e sidomos nga minoranca, kryhet përmes institucioneve të pavarura, si Kontrolli i Lartë i Shtetit. Rëndësia e pavarësisë së këtij informacioni nënkupton një funksionim më të mirë të debatit politik dhe të parlamentarizimit në tërësi. Në kushtet e standartizimit të llojeve të krizave ekonomike e financiare të vendeve, janë rritur kërkesat për një unifikim të metodave audituese ndaj performancës qeveritare në drejtim të krijimit dhe përdorimit të fondeve publike, si një domosdoshëri për rritjen e mirëqënies ekonomike dhe funksionimit të demokracisë.

Nga : Dr. Edvin Stefani dhe informacionin më të mirë e të pavarur Albana Agolli1 KLSH nga KLSH për parlamentin. Fjalët Kyçe; KLSH, buxhet, komisioni europian, korrupsion, INCOSAI. Abstrakt Funksionim i ngjashëm Ky artikull tenton të shpjegojë lidhjen Në përgjithësi, në të gjithë vendet, çdo mes funksionimit normal të vit parlamenti miraton burxhetin për demokracisë dhe auditimit të qeverinë për periudhën një vjeçare. Ky performancës qeveritare në drejtim të buxhet përdoret nga qeveria dhe në krijimit dhe përdorimit të buxhetit të fund të periudhës ajo raporton në shtetit. Rëndësia e këtij auditimi nga parlament. Vërtetësia dhe institucionet e pavarura rritet në rregullshmëria e zbatimit të ligjit të kushtet e standartizimit të krizave buxhetit, i raportohet Parlamentit nga financiare të vendeve në zhvillim. Kontrolli i Lartë i Shtetit. Në këtë Auditimi i dyanshëm i buxhetit krijon mënyrë, Parlamenti informohet nga një organ i pavarur nga qeveria mbi

zbatimin e buxhetit, pra K.L.SH shfaqet 1 Kumtesë e mbajtur në Konferencen e II- si një element i rëndësishëm në ruajtien të Shkencore të KLSH-së, dhjetor 2013 e integritetit të sistemit. K.LSH i siguron

AUDITIMI PUBLIK 79

AUDITIMI PUBLIK Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe Buxheti i Shtetit

Parlamentit një informacion dhe Y = C + I + G +Nx opinion të pavarur mbi zbatimin e paraqet në një krah të ardhurat buxhetit nga qeveria. Çdo vit, vendet në kombëtare dhe në një krah zhvillim dhe kudo humbasin vlera të konsumatorët finalë (C ʹ konsumi mëdha në të ardhurat kombëtare nga familjar, I ʹ konsumi i biznesit privat, G praktikat e dëmshme të taksimit. ʹ konsumi qeveritar dhe Nx konsumi Erozioni i bazës së tatueshme dhe nga të huajt. Roli i qeverisë është në të transferimi i çmimit, transparenca e dy kahët e ekuacionit. sistemit tatimor dhe praktikat e taksimit Krijimi i të ardhurave buxhetore bëhet ishin çështjet që u diskutuan si ose përmes mbledhjes së detyrimeve emergjente në Task Forcën e ngritur tatimore, ose duke marrë borxh, ose të nga Komisioni Europian në konferencën dyja bashkë. Të tre skenarët kanë e vendeve anëtare të OSBE-së, në Seul, efekte të ndryshme në ekonomi. në Tetor 2013. Shërbimi i borxhit të jashtëm është një Në veprimtarinë e saj, Qeveria vepron kosto që ndikon në uljen e nivelit të në përputhje me legjislacionin e konsumit që bëjnë konsumatoret finalë. miratuar nga Parlamenti. Në sistemin Në kushte të një borxhi nga jashtë, demokratik të ndeshur në të gjithë ekuacioni i mësipërm mund të vendet e Komunitetit Europian, transformohet në këtë mënyrë: parlamenti është i organizuar zakonisht Y = C + I + G +Nx + i në dy krahë politikë, në oponencë të Ku i ʹ interesi i paguar për principalin e njëri tjetrit. Një krah në pozitë dhe një borxhit në opozitë. Krahu në pozitë është ai që Në këtë aspekt sa më i vogël borxhi dhe krijon qeverinë, ndërsa opozita krijon sa më e lartë pjesa e të ardhurave mendimin opozitar, në oponencë të kombëtare të destinuara për konsum qeverisë. Në këto kushte, veprimtaria e final. qeverisë monitorohet nga parlamenti Mënyra e krijimit të të ardhurave përmes informacionit të pavarur, ku buxhetore ndikon në të ardhurat rolin kryesor e zë informacioni i dhënë kombëtare. Shkenca e ekomomiksit të nga KLSH. Njëkohësisht Qeveria zhvillimit krijon një relacion të qartë organizon auditimin e saj të brendshëm, midis mënyrës së mbledhjes së të financiarisht i varur prej saj dhe në ardhurave buxhetore dhe të ardhurave funksion të përmirësimit të punës së kombëtare (Y). Një mbledhje me një saj. bazë sa më të gjerë, përmes normave Qeveria luan rolin e menaxhuesit të tatimore sa më të ulëta, krijon kushte të ekonomisë duke ndikuar në zhvillimin favorshme për krijimin e të ardhurave dhe mirëqënien e shoqërisë. Realizimi i kombëtare (Y) sa më të larta. treguesve të buxhetit ndikon në Gjithashtu përmes shpenzimeve zhvillimin ekonomik të vendit. Kushte buxhetore, Qeveria paraqitet si një optimale për një zhvillim ekonomik konsumator final i rëndësishëm për është stabiliteti makroekonomik, borxh prodhimin kombëtar. Në këtë mënyrë, qeveritar në nivele të ulëta dhe Qeveria ndikon në të dy anët e inflacion një shifror. Barazimi ekuacionit si në atë të të ardhurave makrokonomik:

80 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Dr. Edvin Stefani Albana Agolli

kombëtarë (Y) ashtu dhe në atë të poshtë se Maqedonia, Mali i Zi, Bosnja, shpenzimeve kombëtare (G). Serbia dhe Moldavia. Y = C + I + G +Nx Në raportin e saj, organizata Ndonëse një barazim i ekuacionit nuk Transparency International thotë se është i nevojshëm, një mosbarazim i treguesit e këtij viti janë një lartë nuk është i rekomandueshëm për paralajmërim se shpërdorimi i zhvillimin ekonomik. Si një faktor pushtetit, marrëveshjet e fshehta dhe endogjen i konsumit të brendshëm ƌǇƐŚĨĞƚĞƚ ǀĂǌŚĚŽũŶģ ƚ͛Ƶ ƐũĞůůŝŶ shpenzimet qeveritare G, janë pjesë e shkatërrime shoqërive kudo në botë. Ky kërkesës primare finale për mallra dhe nivel korrupsioni syrgjeron rritjen e rolit produkte. Në këtë mënyrë, shpenzimet të auditimit të jashëtm të veprimtarisë qeveritare ndikojnë në rritjen e ciklit të qeveritare si një informacion bazë për prodhimit në mënyrë direkte dhe një parlament demokratik. indirekte duke rritur prodhimin e Grafiku; Indeksi i korrupsionit/PBB për brendshëm bruto. Në anën tjetër të fyrmë, Transparency International ekuacionit, në atë të ardhurave kombëtare Y, veprimtaria e qeverisë Perceptimi Korrupsionit luan një rol parësor stimulues. Duke qenë se, në të gjithë vendet e sistemit të decentralizuar ekonomik, pjesa e ekonomisë shtetërore është në një rënie të vazhdueshme në krahasim me ekonominë private, peshën kryesore të të ardhurave kombëtare e zënë të ardhurat nga biznesi privat. Adresimi përmes politikave fiskale të caktuara krijon kushtet për rritjen e iniciativës private (I), e si rezultat të rritjes së prodhimit kombëtar bruto. Në këtë aspect, roli i SAI-ve në informimin e parlamentit për politikat e ndryshme P.B.B për frymë fiskale dhe për performancën e Vihet re se ka një korelacion relativisht shpenzimeve qeveritare ka një rëndësi të fortë dhe negativ mes nivelit të të veçantë në zhvillimin ekonomik. korrupsionit dhe nivelit të Prodhimit të Probleme të njëjta Brendshëm Bruto për frymë. Ky Organizata Transparency International korelacion syrgjeron një rritje të rolit ka publikuar Indeksin e Perceptimit të auditues të veprimtarisë qeveritare si Korrupsionit për vitin 2013, duke një faktor direkt në zhvillimin ekonomik. renditur 177 vende në bazë të niveleve Veprime të përbashkëta të tyre të korrupsionit në sektorin Kongresi i XXI i INCOSAI i mbajtur në publik. Në këtë listë prej 177 vendesh Pekin, Kinë, në 26 Tetor 2013 cilësoi Shqipëria ndodhet në vend të 116. adoptimin e Rezolutës së Kombeve të Krahasuar me vendet e tjera të rajonit, ĂƐŚŬƵĂƌĂ ŵďŝ ͞WƌŽŵŽǀŝŵŝŶ Ğ si Shqipëria edhe Kosova janë më efiçiences, llogaridhënies, efektivitetit

AUDITIMI PUBLIK 81

AUDITIMI PUBLIK Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe Buxheti i Shtetit dhe transparencës së administrimit Rritja e mardhënieve ndërkombëtare publik përmes forcimit të auditimit nga dhe globalizimi i ekonomisë ka ana e SAI-ǀĞ͟ŶģŶĚƌŝƚģŶĞƉƌŝŶĐŝƉĞǀĞƚģ standartizuar problematikën e ndeshur Deklaratës së Limës dhe Meksikës. në financat publike kombëtare. Nilveli i Lidhur me adoptimin e standarteve më lartë i borxhit, performanca e ulët e të fundit të auditimit, fokusi ishte në tre menaxhimit financiar qeveritar janë çështje: fenomene që ndeshen rutinë në të /^^/ ϭϮ ͞sůĞƌĂƚ ĚŚĞ ĚŽďŝƚģ Ğ ^/-ve ʹ gjithë vendet. Ky standartizim i bërja e ndryshimit në jetën e problematikave kërkon një standartizim ƋǇƚĞƚĂƌģǀĞ͟ dhe të metodave të auditimit nga ana e Zbatimi i parimeve të auditimit në SAI-ve në të gjithë vendet. auditimin e performancës, auditimit Pranë Komisionit Europian është ngritur financiar dhe të përputhshmërisë si dhe Komiteti mbi Auditimin e Politikave aplikimi i Udhëzuesit mbi Auditimin e Fiskale. Ky rrjet është themeluar në ndihmave për rastet e emergjencave. 2008 nga SAI-et e Suedisë dhe Urgjenca për të hamonizuar veprimet Finlandës. Qëllimi i Rjetit është në rang botëror ishte një pjesë e përmirësimi i praktikave dhe rëndësishme e rekomandimeve të metodologjive të auditimit të politikave Kongresit. Globalizimi dhe standartizimi fiskale kombëtare duke përdorur i problematikave që ndesh ekonomia praktikat më të mira dhe duke botërore kërkon bashkpunimin më të shkëmbyer informacion. Krijimi i këtij ngushtë të SAI-ve me Organizatën e rrjeti dhe shkëmbimi i informacionit Kombeve të Bashkuara. Në këtë aspekt midis SAI-ve të ndryshme konsiderohet parimet e auditimit të jashtëm të si me rëndësi të veçantë nga Komisioni parashtruara në Deklaratën e Limës dhe Europian. të Meksikës si dhe në Rezolutën e K.L.SH luan një rol të rëndësishëm në Kombeve të Bashkuara A/66/209 duhet përdorimin e politikave të duhura të implementohen në nivel kombëtar, si fiskale dhe monetare përmes auditimit kërkesë parësore për zhvillimin e të pavarur. Një kërkesë parësore për qëndrueshëm të financave publike. Për SAI-et është, që brenda mandatit të zbatimin e rekomandimeve dhe tyre, të luajnë një rol në promovimin e konkluzioneve të Kongresit, Task Force zhvillimit institucional të vendit, për Krizën Globale Fianciare u transmetimin e informacionit mbi konvertua në një Grup Pune mbi problematikat e ndeshura në auditim Reformën Rregullatore dhe të dhe shkëmbimi i eksperiencave për të Modernizimit Financiar. Si konkluzion rritur ndërgjegjësimin e riskut të nxjerrim se është rritur kërkesa për vazhdueshëm që politikat fiskale dhe harominizim dhe aplikimin në nivel monetare mund të aplikohen larg nga kombetar të standaretve të auditimit. projeksioni fillestar. Kjo pasi kriza globale financiare nuk Në seksionin e 20-të të Deklaratës së është më vetëm një temë debatesh Limës mbi auditimin e tatimeve citohet: nëpër konferenca ndërkombëtare, por SAI-et duhet të kenë fuqinë që të një çështje që ka prekur të gjithë auditojnë sa më gjerë mbledhien e vendet e zhvilluara dhe në zhvillim.

82 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Dr. Edvin Stefani Albana Agolli

tatimeve duke egzaminuar dosjet forta. Me veprimtarinë e saj ajo shfaqet individuale në dy role; atë të konsumatorit final Auditimet në tatimeve janë kryesisht të dhe atë të stimuluesit të prodhimit të karakterit ligjor dhe të brendshëm bruto. Politikat fiskale përputhshmërisë, sidoqoftë kur auditon qeveritare ndikojnë drejtpërdrejtë në aplikimin e ligjeve tatimore, SAI duhet krijimin e kushteve të favorshme për të auditojë dhe efiçiencën e mbledhjes zhvillimin ekonomik dhe gjenerimin e të së tatimeve, përmbushjen e realizimit ardhurave kombëtare. Në këtë aspekt të planit të të ardhurave tatimore. auditimi i tyre nga SAI duke Konkluzion harmonizuar veprimet përbën një rol Vihet re një globalizim i krizës financiare parësor në reduktimin e korrupsionit, me një standartizim të problematikës rritjen e nivelit të performancës së në të gjithë vendet e zhvilluara dhe në qeverisë dhe rritjen e mirëqënies së zhvillim. Problematikat kryesore sot në shoqërisë. botë janë borxhi i lartë publik, Referencat destabilizim monetar, performancë jo e ͞ZĞƐƉŽŶĚŝŶŐ ƚŽ ƚŚĞ ĐŚĂůůĞŶŐĞƐ ŽĨ kënaqshme e qeverive në përmbushjen Supreme Audit Institutions: Can e objektivave makroekonomike. ůĞŐŝƐůĂƚƵƌĞƐ ĂŶĚ Đŝǀŝů ƐŽĐŝĞƚǇ ŚĞůƉ͍͟ ďǇ Globalizimi i ekonomisë e i problemeve Albert van Zyl, Vivek Ramkumar and të saj kërkon një harmonizim të masave Paolo de Renzio. Ɖģƌƚ͛ƵŵĂƌƌģŵĞƐƚģŐũŝƚŚģǀĞŶĚĞǀĞ͘<ũŽ ͞dŚĞZŽůĞŽĨ^ƵƉƌĞŵĞƵĚŝƚ/ŶƐƚŝƚƵƚŝŽŶƐ shprehet në orientimet që jep on Safeguarding Long-Term Komisioni Europian dhe Organizata e Sustainability of FinĂŶĐŝĂů WŽůŝĐŝĞƐ͟ yy/ Kombeve të Bashkuara. Si një /EK^/͕ dŚĞŵĞ //͕ ͞dŚĞ ƌŽůĞ ŽĨ instrument i rëndësishëm i Supreme Audit Institutions in fight parlamenteve demokratike, SAI të against the consequences of financial ndryshme në botë kanë për detyrë and economic crisis: A theoretical gjithashtu harmonizimin e veprimeve ĂƉƉƌŽĂĐŚ͕͟^ĄŶĚŽƌEĂŐǇ͕ϮϬϭϮ në nivel global. Për këtë qëllim kongresi ͞,Žǁ^ƵƉƌĞŵĞƵĚŝƚ/ŶƐƚŝƚƵƚŝŽŶ^ŚŽƵůĚ i XXI i mbajtur në Pekin, orienton një Perform and is to be Managed for bashkrendim të forcave mes SAI-ve në ǆƚĞƌŶĂůƵĚŝƚ͟EĞǀĂDĂŚĞƌ͕^ůŽǀĞŶŝĂ͘ të gjithë botën. Ky bashkrendim ka si ͞ĞŝũŝŶŐ ĞĐůĂƌĂƚŝŽŶ ŽŶ ƉƌŽŵŽƚŝŽŶ ŽĨ prioritet unifikimin e standarteve të Good Governance by Supreme Audit auditimit, rritjen e rolit të SAI-ve për /ŶƐƚŝƚƵƚŝŽŶƐ͕͟yy//EK^/͘ ͞ƐũĞůůũĞŶ Ğ ŶĚƌǇƐŚŝŵŝƚ Ŷģ ũĞƚģŶ Ğ ƋǇƚĞƚĂƌģǀĞ͕͟ ĚƵŬĞ ĂƵĚŝƚƵĂƌ ĚŚĞ Nga: Dr. Edvin Stefani dhe rekomanduar qeveritë për veprimtaritë Albana Agolli, KLSH e tyre. Relacionet midis veprimtarisë së qeverisë dhe krizës financiare janë të

AUDITIMI PUBLIK 83

AUDITIMI PUBLIK Kontrolli i Lartë i Shtetit dhe Buxheti i Shtetit

84 Nr.8, Maj-Gusht 2014

AUDITIMI I TEKNOLOGJISË SË INFORMACIONIT NË PROJEKTIN E INFORMATIZIMIT TË SHËNDETËSISË NË REPUBLIKËN E SLLOVENISË

Implementimi i Teknologjisë së Informacionit është mbështetje për shërbimet publike dhe funksionimi i tij është investim i rëndësishëm publik.

Nga: Maja Hmelak, (Affordable Care Act) nuk funksionoi në Masa Zeleznik, mënyrë efikase për disa muaj. Në Gjykata e Auditimit e Republikës së Australi, Sistemi i Shëndetit Publik i Sllovenisë Queensland, i cili administron sistemin shëndetësor publik, pati probleme të mëdha gjatë implementimit të listave të Implementimi i Teknologjisë së pagave. Për rrjedhojë mijra punëtorë u Informacionit është mbështetje për paguan më pak, më shumë ose nuk u shërbimet publike dhe funksionimi i tij paguan fare. Publiku pret shumë nga është investim i rëndësishëm publik. projektet mbështetëse të Teknologjisë Rrjedhimisht, mangësitë e zbatimit dhe së Informacionit, por nga ana tjetër keqfunksionimi i këtyre Projekteve edhe projektet më të mira të tërheqin zakonisht vëmendjen e një planifikuara mbeten të ekspozuar ndaj publiku të gjerë si dhe të mediave. Në rreziqeve të shumta dhe janë të prirura vitin 2013, disa çështje që u hasen gjatë për të mos funksionuar mirë ose për të implementimit të Teknologjisë së dështuar totalisht. Informacionit arritën të tërheqin Ashtu si vendet e tjera, Republika e vëmendjen e mediave në nivel global: Sllovenisë ka hasur probleme me psh në Shtetet e Bashkuara, sistemin mbështetës të Teknologjisë së përmirësimet në sistemin për pagesat e Informacionit ndaj shërbimeve publike. papunësisë në Florida, Pensilvani, Gjykata e Auditimit e Republikës së Kaliforni dhe Masaçusets lanë pa Sllovenisë është organi më i lartë i pagesa me qindra e mijëra qytetarë të Sllovenisë për mbikëqyrjen e llogarive papunë. Sërish në Shtetet e Bashkuara, shtetërore, buxhetit të shtetit dhe të faqja e internetit në mbështetje të gjitha shpenzimeve publike dhe për Akteve ligjore të Kujdesit Shëndetësor këtë ka kryer një numër auditimesh të

AUDITIMI PUBLIK 85

AUDITIMI PUBLIK Maja Hmelak, Masa Zeleznik M.Sc perfomancës së Teknologjisë së të avancuara lidhur me shëndetin, bazat Informacionit. Gjykata e auditimeve i ka e të dhënave dhe mekanizmave përqendruar këto auditime mbi mbështetës. efektivitetin dhe efikasitetin e Projekti filloi zyrtarisht në vitin 2005; Teknologjisë së Informacionit, megjithatë, planet e projektit nuk u vlerësimet e saj të pavarura dhe finalizuan deri në vitin 2009. Plani ishte analizat për Teknologjinë e për të prezantuar gradualisht zgjidhjet e Informacionit kanë mbuluar fusha të Teknologjisë së Informacionit çdo vit, ndryshme të shërbimit publik, të tilla si deri në vitin 2015. Kostoja e zhvillimit, sistemet e tatimeve dhe doganat, zbatimit dhe mbështetjes fillestare për shëndetit publik, politikave bujqësore këto zgjidhje te Teknologjisë së dhe përfitimet sociale. Në disa raste, Informacionit ishte vlerësuar 67.5 gjetjet e Gjykatës së Auditimeve kanë milionë euro, me një shtesë buxhetore shërbyer si bazë për vendimet e marra prej 65.5 milionë Euro për mbështetjen mbi zhvillimin e ardhshëm dhe ndaj përmirësimeve eventuale deri në aktivitetet në shërbimin publik. fund të vitit 2023. Projekti i Informatizimit të Shëndetësisë Deri nga mesi i 2012, projekti nuk kishte në Republikën e Sllovenisë arritur asnjë nga qëllimet e vendosura. Dështimet e shumta të kohëve të fundit Gjykata e Auditimit vendosi të kryejë në implementimin e Teknologjisë së një Auditim Performance për projektin Informacionit, si teknologji e Informatizimit të Shëndetësisë, për të mbështetëse në disa fusha, ishin bërë identifikuar arsyet e vonesave dhe shumë të njohura për publikun, riskun potencial që projekti nuk arriti të ndërkohë që një nga projektet më të jepte rezultatet e pritura në afatin e mëdha të Teknologjisë së Informacionit parashikuar. në Slloveni u mďĂũƚ͞ŝĨƐŚĞŚƵƌ͟ƉģƌŶũģ kohë të gjatë nga publiku i gjerë. Qasjet e Gjykatës së Auditimit: Projekti Informatizimi i Shëndetësisë i Për të kuptuar nëse Ministria ka qenë Ministrisë së Shëndetësisë kishte për efektive në menaxhimin e Projektit të qëllim modernizimin e të gjitha Informatizimit të Shëndetësisë, Gjykata aspekteve të shërbimeve shëndetësore e Auditimit e kishte të nevojshme të ndaj publikut me një numër të ri realizonte një qasje konkrete për të zgjidhjesh nëpërmjet sistemeve të kompensuar faktin se në kohën e Teknologjisë së Informacionit. Projekti auditimit, projekti nuk ishte përfunduar synonte 1) lidhjen e mijëra klinikave që ende. Implementimi i Projekteve të ushtrojnë aktivitetin në fushën e mëdha të Teknologjisë së Informacionit, shëndetësisë me një rrjet komunikimi të shpesh herë realizohet në përputhje me sigurtë, 2)standardizimin dhe unifikimin strukturat e menaxhimit të projekteve e shkëmbimeve të dokumentacionit të njohura ndërkombëtarisht, të cilat dhe të të dhënave të pacientëve, 3) mund të përdoren për të zhvilluar një hapjen(krijimin) e rrugëve të reja të qasje të auditimit të Performancës së komunikimit për pacientët dhe klinikat projektit të TI në praktikë. Ministria, (punonjësit) e shërbimeve megjithatë, nuk kishte përdorur ndonjë shëndetësore dhe 4) futjen e njohurive standard formal në planifikimin dhe

86 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Auditimi i Teknologjisë së Informacionit në Projektin e Informatizimit të Shëndetësisënë Republikën e Sllovenisë

menaxhimin e Projektit të dokumentacion që përditësohej në Informatizimit të Shëndetësisë. Gjykata mënyrë të vazhdueshme, i paorganizuar e Auditimit u përqendrua vetëm në mirë dhe që ekzistonte shpesh në disa katër fusha të menaxhimit të projektit: versione që ishin të papajtueshme me 1)Përmbajtja e projektit për njëri tjetrin. Gjetja e informacionit të Informatizimin e Shëndetësisë, 2) besueshëm mbi ngjarjet e së kaluarës, Organizimi dhe menaxhimi i burimeve kërkonte një punë të madhe. njerëzore të projektit, 3) Menaxhimi i Për të sjellë rregull në këtë kaos, afatit kohor të projektit, dhe 4) Gjykata e Auditimit bëri një përpjekje të Menaxhimi i projektit financiar. konsiderueshme në organizimin e informacionit të shpërndarë dhe që nuk Sfidat përputhej, mbi gjendjen e projektit Përmbajtja e projektit Informatizimi i Informatizimi i Shëndetësisë, duke e Shëndetësisë kishte ndryshuar disa herë sjellë në një panoramë të qartë dhe dhe të dhënat mbi këto ndryshimeve koncize. Dokumentacioni i pa ishin të kufizuara. Kjo do të thotë se as kompletuar i projektit paraqet qëllimi, e as rezultatet e pritshme për gjithmonë një rrezik dështimi, duke zgjedhjen e projektit të Teknologjisë së zbuluar parregullsi të rëndësishme. Për Informacionit nuk ishin të qarta. të minimizuar këtë rrezik, Gjykata e Deri në fund të vitit 2012, Ministria Auditimit rishqyrtoi disa qindra kishte shpenzuar të paktën 8.8 milionë dokumente të ruajtura në vende të euro për projektin Informatizimi i ndryshme (jo domosdoshmërisht të Shëndetësisë. Për shkak të mungesës së lidhura me projektin Informatizimi i transparencës, Gjykata e Auditimit Shëndetësisë), me shpresën për të shpesh herë nuk mund të lidhte në mbledhur sa më shumë informacion që mënyrë të besueshme faktet, nëse të ishte e mundur. Gjykata e Auditimit, blerjet nga Ministria të hardwara-ve, rriti gjithashtu, numrin e të gjithë software-ve, dhe shërbimet e testeve në lidhje me pagesat, si rezultat ndryshme, ishin realizuar ne përputhje i të cilëve, në disa raste duheshin me kërkesat e veçanta të projektit, shqyrtuar të gjitha pagesat që lidheshin duke e bërë të vështirë përcaktimin, me një pjesë të veçantë të projektit. nëse këto blerje ishin të justifikuara. Në një afat të gjatë kohor, projekti Rezultatet e Auditimit: Informatizimi i Shëndetësisë ishte Gjykata e Auditimit ka konstatuar se në drejtuar nga disa menaxherë të periudhën Janar 2004 - Shtator 2013, projektit. Ndërkohë nuk ishin Ministria nuk kishte menaxhuar përcaktuar qartë as kompetencat e tyre efektivisht projektin Informatizimi i dhe as kompetencat e palëve të tjera të Shëndetësisë. Megjithëse deri në interesuara. Në disa raste, Gjykata e shtator 2013, Ministria kishte arritur të Auditimit nuk ishte në gjendje për të lidhte Institucionet më të mëdha të përcaktuar se kush kishte autorizuar shëndetit publik me një rrjet ndryshime të rëndësishme në lidhje me komunikimi, ajo kishte dështuar në përmbajtjen. Transparenca e projektit futjen e zgjidhjeve të TI, të planifikuara reduktohej akoma më shumë me një fillimisht, ose në zhvillimin e të dhënave

AUDITIMI PUBLIK 87

AUDITIMI PUBLIK Maja Hmelak, Masa Zeleznik M.Sc të standartizuara të pacientëve. Në në sektorin e shëndetësisë, në pronësi total, Ministria aktivizoi vetëm 10 (nga të kompanive që tregtojnë software, qindra) praktika shëndetësore për të për të cilat ofruesit e shërbimeve të shkëmbyer dokumentet e pacienteve shëndetit publik ndërkohë paguajnë në mënyrë dixhitale. Gjykata e Auditimit taksat për licencën dhe mirëmbajtjen. në këtë mënyrë arriti në përfundimin se Meqenëse Ministria nxori si arsye nuk janë përmbushur as afatet, as kryesore për fillimin e projektit ndonjë nga qëllimet e projektit të Informatizimi i Shëndetësisë, mangësitë planifikuara fillimisht. teknike të këtyre software-ve, investimi Gjykata e Auditimit gjithashtu vlerësoi per përmirësim dukej që ishte në se përpara vitit 2013, projekti kundërshtim me ndërmarrjen e gjithë Informatizimi i Shëndetësisë nuk ishte projektit. organizuar në mënyrë efektive. Meqenëse projekti shfrytëzoi një Mësimet e nxjerra numër te madh konsulentësh të Edhe pse nivelet e përdorimit te jashtëm, shpesh nuk ishte e qartë se Teknologjisë së Informacionit në cilët ishin anëtarët e ekipit të projektit, qeverisje ndryshojnë shumë nga një apo cili ishte roli i tyre. Meqenëse vend në tjetrin, audituesit e SAI-ve që kompetencat e aktorëve të ndryshëm të planifikojnë të ndërmarrin një Auditim projektit nuk ishin përcaktuar në të Performancës në fushën e mënyrë të qartë, llogaridhënia e tyre implementimit të Teknologjisë së personale është reduktuar në mënyrë Informacionit mund të marrin parasysh të ndjeshme. rreziqet e mëposhtme: Kjo, nga ana tjetër, çoi në një Përcaktimi i përgjegjësive për marrjen e mbikëqyrje të zvogëluar mbi vendimeve kyçe të projektit mund të shpenzimet e projektit. Për shembull, jetë i vështirë. Pse? Për shkak se Ministria bleu pajisje informatike, por ndërtimi i çdo projekti mund të më pas, për afro dy vjet, nuk arriti ti ndryshojë në mënyrë të vendosë në punë. Pavarësisht mos- konsiderueshme sipas organizimit të përdorimit të këtyre mjeteve, Ministria ministrive. Organizimi i projektit, pagoi për mirëmbajtjen dhe kompetencat dhe përgjegjësitë e përmirësimin e tyre. Ministria pjesëmarrësve ne projekt, duhet të gjithashtu pagoi për konsulentët e përcaktohen në dokumentacionin e jashtëm, të cilët ishin të shumtë në projektit. Megjithatë, organizimi i një numër dhe kontributi i tyre në këtë ministrie mbështetet në aktet dhe projekt ishte shpesh i paqartë. Ministria rregullat e brendshme të ministrisë, gjeti të paktën një software që ishte kështu që këto dokumente mund të implementuar në vetëm dy institucione keq-interpretohen. shëndetësore publike (dhe më pas ishte Gjithashtu, projektet zakonisht zgjasin hequr dorë), dhe pagoi për më gjatë se afatet e kontratave të përmirësimin e disa softwer-ve që zyrtarëve dhe ndryshimet e kishin funksione të mbivendosura. mëvonshme të personelit mund të Ministria gjithashtu pagoi edhe për komplikojnë çështjen e përgjegjësive. përmirësimin e software-ve ekzistues

88 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Auditimi i Teknologjisë së Informacionit në Projektin e Informatizimit të Shëndetësisënë Republikën e Sllovenisë

Për shkak të menaxhimit të dobët të shumë i vështirë përcaktimi, nëse, qofte dokumentacionit të projektit, afatit edhe një detyrë e vetme në kuadër të kohor të çeshtjeve kryesore, palëve të projektit, ka arritur qëllimin për të cilin përfshira, kompetencave të dhëna, e është vendosur. madje edhe shtrirjes së projektit, vendim-marrja vështirësohet. Një Konkluzione: Ministri e caktuar menaxhon Në vitin 2013, Ministria ka zvogëluar dokumentacionin e saj në përputhje me planet e projektit Informatizimi i Udhëzimet zyrtare, të cilat mund të Shëndetësisë. Ajo ka përmirësuar jenë të papërshtatshme për organizimin e projektit, mbikëqyrjen e menaxhimin efektiv të projektit. shpenzimeve të tij dhe përgjegjësinë personale të ekipit të projektit. Nëse projekti është financuar nga Megjithatë, ende nuk është e qartë burime të shumta, llogaritja e kostos së nëse projekti do të realizojë objektivat e tij të plotë mund të jetë e vështirë dhe parashikuara. Gjykata e Auditimit do të kërkon kohë. vazhdojë të monitorojë projektin në fazat e mëtejshme të zhvillimit të tij. Nëse kontraktuesit e përfshirë në projekt kanë qenë të shumtë, dhe në Përktheu : Amantia Patozi qoftë se kontratat e tyre nuk janë Departamenti i Kërkimit Shkencor KLSH. përgatitur në mënyrë të përshtatshme, përkufizimi i roleve në projekt nuk Maja Hmelak, është gjithmonë përfundimtar. Masa Zeleznik M.Sc,

Gjykata e Auditimit e Republikës së Kushtet e lidhura me Teknologjinë e Sllovenisë. Informacionit janë shpesh të paqarta.

Të gjitha pikat e projektit duhet të përcaktohen në mënyrë të qartë dhe pa ekuivokë, në të kundërt do të jetë

AUDITIMI PUBLIK 89

AUDITIMI PUBLIK Maja Hmelak, Masa Zeleznik M.Sc

90 Nr.8, Maj-Gusht 2014

BASHKËPUNIMI ME QYTETARËT- PËRVOJA KOREANE NË PËRFSHIRJEN E QYTETARËVE NË PROCESET AUDITUESE

Qëllimi i këtij prezantimi është ti paraqesë publikut të interesuar kërkesën për pjesëmarrje aktive në auditim dhe të përdorë përvojat e mëparshme për të adresuar tre çështje kyçe që lidhen me bashkëpunimin e SAI-t me qytetarët

Nga Dr. Seongjun Kim kontrollit si dhe përvoja e përfituar dhe Drejtor i Përgjithshëm i Bordit të sfidat e përballuara gjatë këtij procesi. Auditimit dhe Inspektimit të Koresë Paraqitja e kërkesës për pjesëmarrje në auditim për çështje që i interesojnë Bordi i Auditimit dhe Inspektimit i publikut. Koresë (Board of Audit and Inspection of Korea - BAI) ka vendosur mënyra të BAI në vitin 1996, në bazë të rregullores ndryshme bashkëpunimi me qytetarët. së brendshme, paraqiti kërkesën për BAI p.sh., merr këshilla për çështjet e pjesëmarrje në auditim për çështje me korrupsionit dhe keqpërdorimit të interes për publikun , sipas të cilës fondeve publike si dhe shqyrton organizata të shoqërisë civile me një peticionet, ankesat dhe kërkesat për anëtarësi prej 300 personash ose më auditim të marra nga qytetarët. BAI shumë, mund ti kërkonin BAI të gjithashtu i publikon të gjithë raportet e kryente një auditim në një fushë ƚŝũŶģĨĂƋĞŶǌǇƌƚĂƌĞƚģŝŶƚĞƌŶĞƚŝƚƉģƌƚ͛Ƶ specifike me interes për opinionin lehtësuar qytetarëve aksesin në punën publik. e tij. Qëllimi i këtij prezantimi është ti paraqesë publikut të interesuar Dokumenti Anti-Korrupsion i vitit 2002 kërkesën për pjesëmarrje aktive në përcaktoi bazën ligjore, e cila auditim dhe të përdorë përvojat e qartësonte mënyrën se si qytetarët mëparshme për të adresuar tre çështje mund të kërkonin kryerjen e një kyçe që lidhen me bashkëpunimin e SAI- auditimi nga BAI. t me qytetarët. Këto çështje janë: vlerat Në këndvështrimin e legjitimimit të dhe përfitimet e pjesëmarrjes aktive në kërkuesve, qëllimit të auditimit dhe auditim, mekanizmat e riskut dhe

AUDITIMI PUBLIK 91

AUDITIMI PUBLIK Bashkëpunimi me Qytetarët- Përvoja Koreane në Përfshirjen e Qytetarëve në Proceset Audituese limitit kohor që duhet për të raportuar, kërkesa për auditim për çështjet me Numrin më të madh të kërkesave për interes për opinionin publik është më e auditim e përbëjnë kërkesat e gjerë se kërkesa e një shtetasi për qytetarëve me një total prej 59,5 %. auditim. Megjithatë , ndër katër grupet e kërkuesve, kërkesat e qytetarëve që Kërkesë Kërkesë e janë pranuar nga BAI përbëjnë nivelin auditimi për shtetasve më të ulët me 28 %. çështjet me për auditim Kërkesat e organizmave të shoqërisë interes për civile përbëjnë 32,2 % dhe renditen të publikun dytat pas kërkesave të qytetarëve. Legjitimimi me shumë se me shumë Shkalla e pranimit të kërkesave të i kërkesës 300 qytetarë se 300 për auditim organizata të qytetarë këtyre organizatave është 40%. shoqërisë Organizmat e shoqërisë civile kanë një civile ndikim të rëndësishëm në opinionin e drejtues të qytetarëve dhe veprojnë si mbikëqyrës entiteteve të qeverisjes. publike Këshillat lokalë që kanë më pak pushtet këshillat lokalë dhe mandate të kushtëzuar shpesh Çështjet e akte të akte të kanë kërkuar kryerjen e auditimeve nga auditimit paligjshme/ak paligjshme/a BAI për të kontrolluar dhe mbikëqyrur (subjektet) te korruptive kte performancën e kryetarëve të korruptive autoriteteve lokale. keqmenaxhim i Përmbushja e nevojave të qytetarëve progresi dhe zgjidhja e ankesave të tyre. interesat

publike Siç tregohet në grafikun e mëposhtëm Çështjet që çështje çështje përjashtoh aktuale që aktuale që me titull " Pamje e përgjithshme e en nga hetohen/gjyk hetohen/gjy marrjes së kërkesave për auditim", auditimi ohen kohen fushat me të cilat jetesa e qytetarëve çështje çështje është e lidhur ngushtë, të tilla si: lejet personale personale dhe licencat, ndërtimi, transporti, çështje nën mjedisi etj., përbëjnë 43% të numrit të juridiksionin e qeverisjes përgjithshëm të kërkesave për auditim. lokale Kjo konfirmon edhe njëherë se fushat Vlerat dhe përfitimet e auditimeve të që paraqesin interes për qytetarët janë kryera me përfshirjen e qytetarëve. fushat në të cilat kërkohet pjesëmarrje Pjesëmarrja aktive e qytetarëve në në auditim. Procesi i pjesëmarrjes në auditim dhe demokracia e zgjeruar në auditim e ndihmon BAI të japë pjesëmarrje rekomandime për zgjidhjen e ankesave dhe problemeve të qytetarëve. Grafiku i mëposhtëm tregon një rritje të trendit të kërkesave për auditim për vitet 1996- 2013

92 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Dr. Seongjun Kim

se ishin me shumë se dy milion raste të regjistrimit të paautorizuar dhe se organi mbikëqyrës i Komisionit Korean të Komunikacionit kish dështuar në ndërmarrjen e veprimeve kundër praktikave ilegale të kompanisë telefonike. BAI e paralajmëroi Komisionin Korean të Komunikacionit për mbikëqyrjen neglizhente dhe kompania telefonik u gjobit. Si rezultat,

Rastet e zgjidhjes së ankesave të kërkuesit u dëmshpërblyen. qytetarëve. Përmirësimi i administrimit të sektorit Autoriteti i qarkut të Haman-it miratoi publik. një projekt të ri për strehimin, i cili shtrohej përtej sipërfaqes së Duke u bazuar në përfundimet e nxjerra parashikuar për ndërtim. Të shqetësuar nga auditimi rezulton se rreth 64% e se gjendja e mjediseve që ishte kërkesave të paraqitura ishin të planifikuar për strehim do të justifikuara. Kjo tregon se sistemi i përkeqësohej, banorët e qarkut i auditimit me pjesëmarrje i ndërtuar kërkuan BAI të kryente një auditim. Pas mbi bazën e pjesëmarrjes se qytetarëve përfundimit të auditimit, BAI arriti në në funksionin e mbikëqyrësit, përfundimin se autoritetet e qarkut që kontribuon ndjeshëm në rritjen e kishin dhënë lejen për projektin kishin transparencës dhe paanshmërinë e shkelur ligjin dhe BAI rekomandoi institucioneve publike. Duke qenë se dhënien e masave disiplinore. qytetarët kanë marrë pjesë në mënyrë aktive në auditim, zyrtarët e qeverisë Kur përdoruesit e shërbimit të tashmë pranojnë se mundësia për t'u telefonisë konstatuan se pa miratimin e audituar nga BAI është më e madhe, kjo tyre ishin regjistruar në një plan tarifor edhe në rastet kur ata nuk kanë gabuar më të shtrenjtë, ata kërkuan auditimin në kryerjen e detyrave të ngarkuara. e kompanisë telefonike. BAI konstatoi Efektet parandaluese të mbikëqyrjes së sektorit publik në bashkëpunim me

AUDITIMI PUBLIK 93

AUDITIMI PUBLIK Bashkëpunimi me Qytetarët- Përvoja Koreane në Përfshirjen e Qytetarëve në Proceset Audituese qytetarët mund të mbizotërojë mbi mbarëvajtjen e qeverisjes, disa kërkesa kostot përkatëse. për auditim anojnë drejt interesave personale. Kjo mund të deformojë Rastet e përmirësimit të administrimit interesin publik për pjesëmarrje në të sektorit publik auditim. Në mënyrë që të parandalohen dhe Autoritetet e qarkut të Eumseong-ut frenohen kërkesat për auditim, të cilat vendosën të lejojnë dhënien e një kanë më shumë natyrë personale sesa garancie për borxhin e një sipërmarrësi publike, BAI ka parashikuar masa të të një kompleksi të madh industrial. Të ndryshme kontrolli të tilla si: shqetësuar se autoritetet e qarkut forcimin e masave kualifikuese për mund të falimentonin nëse sipërmarrësi kërkesat do të dështonte, banorët e qarkut i përcaktimin rigoroz të interesave kërkuan BAI të kryente një auditim. Pas publike auditimit, BAI rekomandoi dhënien e ngritjen e një komisioni për shqyrtimin masave disiplinore për përgjegjësit që e kërkesave për auditim, i cili do të ofruan dhënien e garancisë për borxhin. trajtojë këto kërkesa. Për të kërkuar fillimin e një auditimi, Një grup qytetarësh kërkoi auditimin e qytetarët duhet të krijojnë një grup prej autoriteteve të qytetit Masan për 300 individësh. Për të verifikuar këtë dhënien e përfitimeve të pandershme numër secili pjesëmarrës duhet të kontraktorit të projektit të ujësjellës- nënshkruaj kërkesën si dhe duhet të jap kanalizimeve. BAI konstatoi se qeverisja informacione shtesë të tilla si adresa, lokale kishte rimbursuar më tepër datëlindja, etj., lidhur me mënyrën se si kontraktonin dhe i rekomandoi asaj mund të kontaktohet nga BAI, etj. kompensimin e humbjeve dhe marrjen Gjithashtu BAI ka riformuluar konceptin e masave disiplinore për nëpunësit e interesit publik duke përcaktuar se" përgjegjës për keqmenaxhimin. mirëqenia e publikut të gjerë dhe të gjithë shoqërisë nuk kufizohet nga interesat e një grupi apo individi të Mekanizmat e riskut dhe kontrollit caktuar". Ky është kriteri kryesor për përzgjedhjen e kërkesave. Disa prej risqeve që shfaqen në auditimin me pjesëmarrjen e palëve te Kërkesat për auditim të motivuara interesuara janë të njohura mirë nga politikisht SAI-et. A mund të kontrollohen këto risqe brenda kostove të arsyeshme? Më Këshillat lokalë dhe drejtuesit e poshtë gjendet një shpjegim për dy prej qeverisjes lokale kanë tendencë ti risqeve më të mëdha. përdorin kërkesat për auditim për të Qëllim i deformuar i kërkesës për përmbushur qëllimet e tyre politike. auditim Auditimi shihet si një mjet efikas për të sulmuar ose poshtëruar kundërshtarin Edhe pse përfshirja në auditim e palëve politik. Kjo evidentohet nga fakti se të interesuara po shtohet, pasi kërkesat për auditim të bëra nga qytetarët shprehin interesin e tyre për këshillat lokale kanë tendencë të rriten

94 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Dr. Seongjun Kim

një vit para mbajtjes së zgjedhjeve Vëmendja e vazhdueshme dhe lokale. mbështetja e drejtuesve të lartë është e domosdoshme për të mbajtur të Për të ruajtur neutralitetin politik dhe motivuar audituesit. për të përmbushur nevojat e këshillave Rritja e aksesit të qytetarëve në lokale, drejtuesve të qeverisjes lokale, sistemin e dëmshpërblimeve mund të organizatave të shoqërisë civile dhe inkurajojë pjesëmarrjen më aktive të qytetarëve, të cilët kanë interesa të qytetarëve. Metodat për rritjen e ndryshme politike, BAI mund ti pranojë aksesit përfshijnë raportimin e rasteve kërkesat e paraqitura prej tyre pas një të mashtrimit nëpërmjet sistemeve shqyrtimi të plotë nga komisioni i kompjuterike(internetit), linçimin e shqyrtimit të kërkesave për auditim. Ky linjës së gjelbër, ngritjen e qendrës për komision kryesohet nga një ekspert i trajtimin e peticioneve dhe ankesave. jashtëm dhe është mekanizmi kyç i cili Trajtimin proaktiv të risqeve potenciale u jep garanci kërkuesve se vendimi për që lidhen me pjesëmarrjen e qytetarëve pranimin ose mos pranimin e kërkesës në auditim. së tyre për auditim nga BAI është i Standarde më të larta të etikës në pavarur nga politika. auditim mund të ndihmojnë për të Përvojat e përfituara dhe sfidat e shmangur mundësinë që kërkuesit të përballuara. përdorin auditimin për çështje me interes privat. Eksperiencat e BAI tregojnë se risqet e Mbajtja e marrëdhënieve të mira të lidhura me auditimin me pjesëmarrjen e bashkëpunimit me autoritetet lokale palëve të interesuara mund të dhe organizma të tjerë përmes njësive menaxhohen me një kosto të të tyre të auditimit të brendshëm, arsyeshme. BAI pati përfitime të mund të ndihmojë në ecurinë e të gjithë konsiderueshme nga auditimi me procesit. pjesëmarrje, por kjo nuk do të thotë se Stafet e përgatitura të organizatave të ky model i implementruar prej tij shoqërisë civile të synojnë mbrojtjen e funksionon në çdo rast. Përparësitë në interesave publike, janë parakusht për shpërndarjen e burimeve të auditimit, bashkëpunimin dhe funksionimin e mund të ndryshojnë nga një SAI. auditimit me pjesëmarrjen e palëve të Shkaqet për këtë mund të jenë misionet interesuara. respektive, strategjitë dhe qasjet e tyre të auditimit si dhe mjedisi i auditimit. Me gjithë zhvillimet pozitive, BAI duhet Më poshtë paraqiten përvojat e ƚ͛ƵƉģƌŐũŝŐũĞƚƐĨŝĚĂǀĞƚģŵģƉŽƐŚƚŵĞ͗ përfituara rreth çështjes se çfarë e bën Nxitjes së pjesëmarrjes së qytetarëve të suksesshëm një auditim me në auditimin publik, pasi kjo zvogëlon pjesëmarrje. në mënyrë efektive mundësitë që kërkuesit ta përdorin auditimin për Hartimi i kornizave të përshtatshme interesa private. ligjore, të cilat sigurojnë vazhdimësinë e Harmonizimit të bazës ligjore për veprimeve, fluksin e burimeve dhe një iniciativat e ndryshme të auditimit me vëmendje më të madhe të qytetarëve. pjesëmarrje të palëve të interesuara.

AUDITIMI PUBLIK 95

AUDITIMI PUBLIK Bashkëpunimi me Qytetarët- Përvoja Koreane në Përfshirjen e Qytetarëve në Proceset Audituese

Njësimit të vlerave dhe përfitimeve të Maldiveve, Nepalit, Pakistanit dhe Sri auditimit me pjesëmarrje, në mënyrë të Lankës. besueshme e rigoroze dhe promovimi i tyre. Përktheu: Alma SHEHU, Audituese në Shënim- Ky artikull është përshtatur nga Departamentin e Auditimit të Buxhetit materiali i prezantuar nga Dr. Seongjun Qendror, Administratës së Lartë Publike, Kim, Drejtor i Përgjithshëm i Bordit të Menaxhimit Financiar dhe Auditimit të Auditimit dhe Inspektimit të Koresë. Brendshëm Prezantimi është mbajtur në datë 15 Prill 2014 gjatë një video konference të Nga Dr. Seongjun Kim, sponsorizuar nga Banka Botërore. Drejtor i Përgjithshëm i Bordit të Pjesëmarrësit në këtë konferencë ishin Auditimit dhe Inspektimit të Koresë. përfaqësues të Afganistanit, Bangladeshit, Butanit, Indisë,

96 Nr.8, Maj-Gusht 2014

Info Kontrolli i Lartë i Shtetit

VEPRIMTARI TË KONTROLLIT TË LARTË TË SHTETIT PËR PERIUDHËN MAJ-GUSHT 2014

1. Vizita zyrtare e z.Bujar Leskaj, ishte prezenca në Këshillin e NIK-ut Kryetar i KLSH-së pranë Institucionit polak. Në respekt dhe vlerësim të Suprem tëAuditimit të Polonisë bashkëpunimit me KLSH-në, presidenti Kwiatkowski i shprehu z.Leskaj ftesën Në datat 12-14 maj 2014, me ftesë të për të mbajtur fjalën e hapjes në Presidentit të Institucionit Suprem të

Auditimit të Polonisë, NIK, z. Krzysztof sesionin e radhës së Këshillit të NIK. Kwiatkowski, z.Bujar Leskaj, Kryetar i Kryetari i KLSH-së është i ftuari i parë në Kontrollit të Lartë të Shtetit, zhvilloi një të gjithë historinë e NIK-ut polak, i cili vizitë zyrtare pranë këtij institucioni. merr pjesë dhe mban fjalën e hapjes në Një prej zhvillimeve më të rëndësishme një nga sesionet e këtij Këshilli. Këshilli i gjatë qëndrimit të z.Leskaj në Poloni, NIK është një strukturë e pavarur, e cila

AUDITIMI PUBLIK 97

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit në përbërje të saj ka përveç anëtarëve mësuar prej aktiviteteve të ndërsjella të të NIK-ut edhe figura të shquara të zhvilluara deri tani. botës akademike polake në fushat e Z.Leskaj u shpreh ky ishte një vit i drejtësisë dhe ekonomisë. rëndësishëm për Poloninë, ku janë Kryetari i KLSH-së, në fjalën e tij festuar 10 vjetori i anëtarësimit në BE përshëndetëse, shprehu falenderimet dhe kanonizimi i një figure të shquar për ftesën e bërë dhe theksoi privilegjin dhe vlerësuar në të gjithë botën si Ati i e kësaj mundësie, si dhe vlerësimin e Shenjtë, Papa Gjon Pali II, Papa i parë lartë dhe respektin për NIK-un polak si që vizitoi Shqipërinë. Së shpejti do të një nga partnerët kryesorë të KLSH-së përkujtohet 25 vjetori i Solidarnos, si drejt rrugës së zhvillimit, në përputhje edhe 15 vjetori i anëtarësimit në NATO. të plotë me standartet e INTOSAI-t. Viti 2014 shënon edhe 54 vjetorin e Ai u shpreh se audituesit shqipëtarë dhe anëtarësimit të NIK-ut në INTOSAI. Zoti KLSH janë krenarë për sukseset e NIK-ut Leskaj theksoi se NIK është dhe mbetet polak në arenën ndërkombëtare dhe një nga SAI-t më aktivë duke zgjeruar njekohësisht mirënjohës si dhe të njohuritë mbi standartet e auditimit inkurajuar që një nga partnerët më të dhe praktikat më të mira, ashtu si edhe mirë të tyre është Institucionin Suprem duke shkëmbyer eksperiencat dhe i Auditimit të Polonisë, i cili ka dhënë arritjet e tij me shumë SAI të tjerë. ndihmën e tij të pakushtëzuar për NIK bashkëpunon me partnerët e tij zhvillimin e qëndrueshëm dhe brenda kuadrit të EUROSAI-t si dhe modernizimin e mëtejshëm të KLSH-së, mbështet audituesit e Gjykatës gjatë vitit 2012 dhe në vijim. Europiane të Llogarive në misionet e Z.Leskaj theksoi se një nga faktorët e tyre në Poloni. Në vitin 2012, NIK u rëndësishëm në eksperiencën e NIK, emërua si auditues i jashtëm i ishte lufta ndaj mashtrimit në Organizatës Europiane për Kërkimin administratën publike dhe se KLSH ishte Nuklear për vitet 2013-2015 si dhe mjaft e interesuar për ta vazhduar dhe auditues i jashtëm i Këshillit të Europës, zgjeruar këtë ekperiencë të fituar nga ku KLSH dha mbështetjen maksimale NIK, në përsosjen e metodologjive të për kandidaturën e NIK. auditimit, zhvillimin e auditimeve të Me vlerësim të veçantë, z.Leskaj u performancës, kombinuar me ato shpreh edhe për kontributin që jep financiare, ashtu siç ishte mjaft e Ambasadori i Republikës së Polonisë në interesuar edhe në thellimin dhe Tiranë, z.Marek Jeziorski jo vetëm vazhdimin e trajnimeve të audituesve nëpërmjet pjesëmarrjes në aktivitete të shqiptarë në Poloni dhe realizimit të ndryshme, por edhe duke qenë prezent aktiviteteve të përbashkëta. Gjithashtu, në median e shkruar shqiptare, ku z.Leskaj përshëndeti punën e bërë nga artikulli më i fundit me titull, ͞ŝůĂƚŝƐŚŝŶ ish-Presidenti Jezierski në arritjen e këtij tiparet kryesore të aderimit të Polonisë bashkëpunimi të suksesshëm dhe sa Ŷģ͕͟ģƐŚƚģŶũģŵģƐŝŵĚŚĞƐŚĞŵďƵůů shumë KLSH dhe audituesit e saj, kishin për të gjithë shqipëtarët.

98 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Info KLSH

Më tej, z.Leskaj vijoi me një ekspoze përmbledhëse lidhur me organizimin dhe funsksionimin e KLSH-së, duke e mbyllur fjalimin e tij me falenderimet e përzemërta për të gjithë mbështetjen e dhënë nga ish-presidenti Jezierski dhe presidenti aktual, z.Kwiatkowski dhe vazhdimësinë e bashkëpunimit të suksesshëm ndërmjet dy institucioneve. Gjatë qëndrimit në Poloni, z.Leskaj i shoqëruar edhe nga z.Jezierski, zhvilloi një vizitë edhe pranë degës rajonale të NIK-t në qytetin e Gdanskut, ku u prit në një takim të veçantë nga drejtuesja e kësaj dege, zj.Alicja Szczepaniak dhe auditues të kësaj dege. Zj.Szczepaniak bëri një përshkrim të organizimit dhe shfaqën interesin e tyre lidhur me zhvillimit të punës në këtë degë organizimin dhe funksionimin e KLSH- rajonale dhe foli për arrtitjet e së, nëpërmjet pyetjet drejtuar z.Leskaj. deritanishme. Në ditën e parë të vizitës, takimi Pas një prezantimi të z.Jezierski për ndërmjet z.Kwiatkowski dhe z.Leskaj, në Kryetarin e KLSH-së, Z.Leskaj e filloi praninë edhe të ish-Presidentit të NIK-t fjalën e tij përshëndetëse në shenjë polak, z.Jacek Jezierski si edhe të respekti për miqtë polakë me një zv.Presidentit, z.Wojchiec Kutyla, u përmbledhje të simboleve polake, të zhvillua në një atmosferë mjaft cilat janë përkthyer në shqip, të disa miqësore dhe të ngrohtë. Z.Kwiatkowski prej figurave më të shquara të këtij i uroi mirëseardhjen z.Leskaj dhe kombi, si Papa Gjon Pali i II, Shopeni, delegacionit dhe shprehu kënaqësinë e Koperniku, Lech Walesa, etj si dhe të tij të veçantë për marrëveshjen e disa aspekteve të përbashkëta të dy nënshkruar ndërmjet dy institucioneve kulturave tona. Gjithashtu ai u shpreh si dhe ecurinë mjaft të suksesshme të se qyteti i Gdanskut ishte një simbol i saj. demokracisë jo vetëm për Poloninë, por Presidenti i NIK-t shprehu gatishmërinë për të gjithë botën, vendi ku Lech e tij të plotë dhe theksoi se ky Walesa dhe Solidarnos, drejtuan një bashkëpunim i konsoliduar tashmë, do protestë mbarëkombëtare drejt të vazhdonte edhe në të ardhmen me transformimit paqësor në demokraci të të njëjtin intensitet. Gjithashtu, ai u të gjithë Europës lindore. Përmbledhja shpreh se NIK-u polak, ishte i gatshëm e Simboleve Polake si dhe botimet e të jepte të gjithë kontributin e tij në KLSH-Ɛģ͕ ͞ƵĚŝƚŝŵŝ WƵďůŝŬ͟ Ŷƌ͘ϲ ĚŚĞ zhvillimin dhe modernizimin e ͞<ŽŶĨĞƌĞŶĐĂ^ŚŬĞŶĐŽƌĞĞ<>^,-Ɛģ͕//͕͟ u mëtejshëm të KLSH-së, nëpërmjet vlerësuan dhe u mirëpritën mjaft nga vazhdimësisë së trajnimeve, pjesëmarrësit në takim. aktiviteteve të përbashkëta, etj. Në përfundim, u zhvillua një sesion pyetje-përgjigje, ku audituesit polakë

AUDITIMI PUBLIK 99

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit

Kryetari i KLSH-së, z.Leskaj e falenderoi Z.Leskaj në ditën e fundit të qëndrimit homologun polak për të gjithë në Poloni, zhvilloi dhe një takim pune mbështetjen e dhënë, si dhe për ri- me z.Roman Maguta, Kryetar i Dhomës theksimin e vazhdimësisë së këtij së Llogarive të Ukrainës, i cili ndodhej bashkëpunimin shumë domethënës dhe në Poloni me rastin e zhvillimit të të rëndësishëm për KLSH-në, duke punimeve të Task Forcës së EUROSAI-t marrë në konsideratë traditën e gjatë të për auditimet në rastet e katastrofave. punës dhe përparimet e NIK-ut, si një Gjatë takimit, z.Maguta shprehu ndër institucionet më moderne dhe të kënaqësinë e tij për takimin, si dhe e zhvilluara brenda komunitetit EUROSAI ftoi KLSH-Ŷģ ƚ͛ŝ ďĂƐŚŬŽŚĞũ ŬģƐĂũ dĂƐŬ dhe INTOSAI.Në një takim pune të Force. Task Forca e EUROSAI-t për veçantë, z.Leskaj dhe zv.presidenti i NIK, auditimin në rastet e katastrofave e z.Kutyla, diskutuan dhe përcaktuan më kryesuar nga SAI i Ukrainës, përbëhet në detaje aktivitetet në vijim dhe nga 16 SAI europiane dhe është krijuar koordinimin e punës për realizimin e me një rezolutë të miratur në Kongresin tyre. e VII të EUROSAI-t, në Krakovë në 2008. Misioni i saj është të koordinojë dhe konsolidojë përpjekjet e SAI-ve europiane drejt rritjes së ndërgjegjësimit mbi fatkeqësitë dhe katastrofat, si dhe të ndihmojë qeveritë të zhvillojnë instrumente efektive dhe

eficiente në parandalimin dhe eliminimin e pasojave të tyre. Gjatë Kongresit të ardhshëm të EUROSAI-t në Hagë, kjo Task Forcë do të miratohet si një Grup Pune.

100 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Info KLSH

Në këtë vizitë, z.Leskaj, Kryetar i KLSH- kapaciteteve dhe rritjen e standarteve së, shoqërohej nga zj.Dëshira Huqi, profesionale në auditim, nëpërmjet përgjegjëse sektori për marrëdhëniet trajnimeve, workshopeve dhe me jashtë dhe zj.Valentina Golemi, audituese.

2. Kontrollit i Lartë i Shtetit dhe Instituti Shqiptar i Shkencave nënshkruajnë Marrëveshje Bashkëpunimi Në datën 19 maj 2014, në mjediset e Kontrollit të Lartë të Shtetit, u nënshkrua Marrëveshja e Bashkëpunimit mes KLSH dhe Institutit aktiviteteve të tjera të përbashkëta me Shqiptar të Shkencave (ISHSH), i cili qëllim modernizimin e institucionit dhe realizon në Shqipëri projektin Open forcimin e luftës kundër korrupsionit. Data Albania. Marrëveshja u nënshkrua nga Kryetari i KLSH-së, z.Bujar Leskaj dhe nga zj.Aranita Brahaj, Kryetare e Institutit Shqiptar të Shkencave. Zonja Brahaj, nga ana e saj, vlerësoi bashkëpunimin dhe qasjen e re që ka KLSH ndaj Shoqërisë Civile, duke theksuar se ky bashkëpunim nëpërmjet shkëmbimit të të dhënave do te gjenerojë ide të reja dhe do të

ndihmojë në gjetjen e defekteve, duke Në zbatim të kësaj Marrëveshje, KLSH përmirësuar luftën ndaj korrupsionit. do të angazhohet për shkëmbimin e të Të dyja palët shprehen së fundmi dhënave me interes reciprok, duke vendosmërinë për zbatimin e kësaj hapur edhe një dritare tjetër marrëveshjeje si dhe besimin se një komunikimi me publikun, me qëllim bashkëpunim i sinqertë mes strukturave rritjen e transparencës dhe publike dhe shoqërisë civile do të japë modernizimin e institucionit. Nëpërmjet rezultate konkrete në rritjen e këtij bashkëpunimi do të krijohet transparencës, përmirësimin e mundësia e shfrytëzimit të të dhënave analizave ekonomike, nëpërmjet të ndryshme të publikuara nga Open shfrytëzimit të të dhënave mbi Data Albania që është një projekt serioz indikatorët ekonomiko-shoqëror ne dhe i vlerësuar si brenda ashtu edhe Shqipëri, me qëllim përmirësimin e jashtë vendit për cilësinë e të dhënave qeverisjes. dhe analizave që publikon e përgatit.

3. Vizita zyrtare e delegacionit të Nëpërmjet realizimit të kësaj KLSH-së, me rastin e 150-vjetorit të marrëveshje, KLSH është në përmbushje të detyrave për ngritjen e

AUDITIMI PUBLIK 101

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit krijimit të Gjykatës Rumune të Llogarive Në datat 5-7 qershor 2014, në Bukuresht u zhvilluan aktivitetet e organizuara me rastin e 150-vjetorit të krijimit të Gjykatës Rumune të Llogarive. Ceremonia kryesore e 150-vjetorit të krijimit të Gjykatës Rumune të Llogarive, u zhvillua në datë 6 qershor 2014, në hollin plenar të Dhomës së Kryetari i KLSH-së, z.Bujar Leskaj me Deputetëve në Pallatin e Parlamentit. Presidentin e Gjykatës së Llogarive të Në këtë ceremoni merrnin pjesë Rumanisë, z.Nicolae Vacariou Presidenti i Rumanisë, z.Traian Basescu, Gjithashtu, merrnin pjesë në ceremoni, delegacione të SAI-ve anëtare të EUROSAI-t dhe INTOSAI-t, Presidenti i Gjykatës Europiane të Llogarive, z.Vitor Caldeira, Sekretari i Përgjithshëm i INTOSAI-t, z.Josef Moser, Presidenti i OLACEF dhe njëkohësisht i SAI-t Brazilian, z. Augusto Nardes, Kryetarë të SAI-ve Europiane, etj. Në këtë aktivitet, Kontrolli i Lartë i Shtetit i Shqipërisë, përfaqësohej nga Kryetari i KLSH-së, z.Bujar Leskaj dhe z.Xhafer Xhoxhaj, Drejtor Departamenti në KLSH.Aktivitetin e përshëndetën Presidenti i Rumanisë, z.Traian Basescu, Kryeministri i Rumanisë, z. Viktor Ponta, Kryetari i Dhomës së Deputetëve, z. Kryeministri i Rumanisë, z. Viktor Ponta, Valeriu Zgonea dhe Presidenti i Senatit Kryetari i Dhomës së Deputetëve, z. z.Calin Popescu-Tariceanu, ku u Valeriu Zgonea, Presidenti i Gjykatës së vlerësua Gjykata Rumune e Llogarive Audituesve, z.Nikolae Vacaroiu, dhe veçanërisht roli i luajtur nga kjo Guvernatori i Bankës së Rumanisë, Gjykatë, në përdorimin me efektivitet z.Mugur Isarescu, Patriarku i Kishës dhe transparencë të plotë të fondeve Ortodokse Rumune, Daniel, Kryetari i publike. Bashkisë së Bukureshtit, z.Sorin Në ceremoni, përshëndetën edhe Oprescu, si edhe ministra, senatorë dhe z.Josef Moser, Sekretar i Përgjithshëm i deputetë. INTOSAI-t dhe President i Gjykatës austriake të Llogarive, Presidenti i Gjykatës Europiane të Llogarive, z.Vitor Caldeira, z. Guilherme d'Oliveira Martins, President i Gjykatës portugeze

102 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Info KLSH

të Llogarive dhe President i EUROSAI-t, modelit francez dhe atij belg, një si dhe z.Tomas Vesel, President i institucion i përfshirë në reformën dhe Gjykatës sllovene të Llogarive. U procesin e modernizimit të shtetit zhvilluan gjithashtu edhe takime të rumun, i kryesuar në atë kohë nga ndryshme bilaterale si edhe video- Alexandru Ioan Cuza. mesazhe përshëndetëse nga z.Gene Institucioni i Gjykatës Rumune të Dodaro, Auditues i Përgjithshëm i Llogarive ka pasur një impakt pozitiv në SH.B.A dhe z. Josef Beckers, Anëtar i zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të Gjykatës belge të Auditimit. vendit dhe ka kontribuar në Stafi i Gjykatës së Llogarive kishte modernizimin e shtetit, si dhe të ƉģƌŐĂƚŝƚƵƌ ĞĚŚĞ ďŽƚŝŵĞƚ ͞'ũǇŬĂƚĂ Ğ qëndrueshmërisë së Rumanisë në Llogarive të Rumanisë, Marrëdhëniet kuadrin europian dhe botëror. Ndërkombëtare, 1864-ϮϬϭϰ͟ Ɛŝ ĚŚĞ E riorganizuar disa herë, madje dhe e ͞ϭϱϬǀũĞƚƋģƉƌĞũŬƌŝũŝŵŝƚϭϴ64-ϮϬϭϰ͕͟ƚģ shfuqizuar në 1 dhjetor 1948, Gjykata e cilat iu shpërndanë edhe Llogarive u rikrijua me ligj në vitin 1992. pjesëmarrësve, si dhe u hap ekspozita Kushtetuta e Rumanisë e vitit 1991 me botimet e Gjykatës së Llogarive, një citonte se: ͞'ũǇŬĂƚĂĞ>ůŽŐĂƌŝǀĞƵƐŚƚƌŽŶ ekspozitë filatelike, etj. kontrollin e krijimit, menaxhimit dhe përdorimit të burimeve financiare ƐŚƚĞƚģƌŽƌĞĚŚĞƚģƐĞŬƚŽƌŝƚƉƵďůŝŬ͘͟ Bazuar në Kushtetutën e vitit 1991, më 9 shtator 1992, u publikua Ligji nr. 94/1992 mbi organizimin dhe veprimtarinë e Gjykatës së Llogarive dhe institucioni e filloi aktivitetin e tij në 1 mars 1993. Kushtetuta e vitit 1993 thotë se anëtarët e Gjykatës së Llogarive janë të pavarur në kryerjen e

Kryetari i KLSH-së, z.Bujar Leskaj me mandatit të tyre dhe janë të Drejtues të SAI-ve homologe pandryshueshëm përgjatë gjithë këtij Gjatë këtyre ditëve, Kryetari i KLSH-së, mandati. z.Bujar Leskaj, zhvilloi takime pune me Presidenti aktual i Gjykatës së Llogarive, Presidentin e Gjykatës së Llogarive të z.Nicolae Vacaroiu, u lind më 5 dhjetor Rumanisë, z.Vacaroiu, zv.Presidentin, 1943. Ai është një politikan dhe z.Gheorghe Oana, si dhe Presidentë të ekonomist rumun, anëtar i partisë SAI-ve të tjerë, të pranishëm si social-demokrate. Presidentin e TCA-së, z.Akyel, Ka qenë më parë Kryeministër i Presidentin e SAI-t kroat, z.Klesic, Rumanisë (në vitet 1992-1996), zv.Presidentin e NIK-ut të Polonisë, President i Senatit të Rumanisë prej vitit z.Kutyla, etj. 2000, i rizgjedhur në vitin 2004 deri në Historik tetor 2008. Ka kryer funksionin e Në 24 janar 1864, Parlamenti i Presidentit të Republikës, interim, prill- Rumanisë (Asambleja zgjedhëse), maj 2007 dhe në 14 tetor 2008, është miratoi në Bukuresht krijimin e Gjykatës zgjedhur President i Gjykatës së së Lartë të Llogarive të Rumanisë sipas

AUDITIMI PUBLIK 103

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit

Llogarive të Rumanisë, me një mandat Presidentit të Gjykatës rumune të 9-vjeçar. Llogarive, z.Dan Drosu Saguna. Marrëdhëniet ndërkombëtare të Në ditët e qëndrimit në Bukuresht, Gjykatës së Audituesve të Rumanisë, z.Bujar Leskaj, Kryetar i KLSH-së, u takua shtrihen në tre linja kryesore aktiviteti, dhe me ish-Presidentin e Gjykatës së sipas të cilave zbatohen edhe Llogarive të Rumanisë, z.Dan Drosu marrëdhëniet me jashtë të institucionit Saguna, i cili ka nënshkruar me organizatat profesionale Marrëveshjen e Bashkëpunimit në vitin ndërkombëtare dhe ato të asociuara, 2003. respektivisht: a. Me Bashkimin Europian; b. Marrëdhëniet bilaterale 4 KLSH në Kongresin e IX-të EUROSAI dhe c. Marrëdhëniet multilaterale.

Gjykata e Llogarive të Rumanisë, është anëtare aktive e EUROSAI-t, INTOSAI-t, Në datat 16 AISCCUF dhe Komitetit të Kontaktit, si deri më 19 edhe e disa grupeve të punës, Qershor 2014, në Hagë zhvilloi punimet komiteteve e nën-komiteteve, në fusha Kongresi i IX-të i Organizatës Europiane të ndryshme të interesit të përbashkët. të Institucioneve Supreme të Auditimit, Gjithashtu, përfaqësuesi i kësaj Gjykate, EUROSAI, me pjesëmarrjen e është bashkë-drejtues i Grupit të delegacioneve nga 50 Institucionet Përbashkët të Punës për Aktivitetet në Supreme të Auditimit të Europës si dhe Auditim (JWGAA). të ftuar të tjerë, ndër të cilët Gjykata

Europiane e Llogarive, Organizata IDI dhe SIGMA.

Kontrolli i Lartë i Shtetit u përfaqësua Kryetari i KLSH-së, z.Bujar Leskaj me nga z. Bujar Leskaj, Kryetar i KLSH, ish-Presidentin e Gjykatës së Llogarive Sekretarja e Përgjithshme znj.Luljeta të Rumanisë, z.Dan Drosu Saguna Nano, Drejtore Departamenti znj. Gjykata e llogarive të Rumanisë ka Albana Agolli dhe Kryeaudituese znj. përmbyllur marrëveshje Evis Çela. bashkëpunimini në kuadrin bilateral me Inovacioni ishte tema qëndrore e këtij shumë institucione homologe, ku <ŽŶŐƌĞƐŝ͕ŶģŶŵŽƚŽŶ͞<ƵƌŬĂƋĞŶë hera theksojmë Marrëveshjen e e fundit që ke bërë diçka për herë të Bashkëpunimit të nënshkruar në Tiranë, ƉĂƌģ͍͕͟ ŵĞ ƐǇŶŝŵŝŶ ĨŝŶĂů Ɖģƌ ƚģ ndërmjet dy institucioneve, 26 qershor kontribuar në përmirësimin e 2003, ndërmjet Kryetarit të KLSH-së të vazhdueshëm të auditimit publik. Në asaj kohe, z.Mustafa Kërçuku dhe përmbushje të objektivave të tij, në

104 Nr.8, Maj-Gusht 2014 KLSH Info KLSH

këtë kongres diskutimet zyrtare u ͻ^/ĚƵŚĞƚƚģũĞƚģŝŚĂƉƵƌƉģƌƌŝƐŝƚģĚŚĞ alternuan me paraqitje artistike dhe jo të konsiderojë mundësitë për t͛ŝ ďģƌģ formale të njerëzve të suksesshëm nga gjërat ndryshe; bota e artit dhe biznesit. Kongresi ishte i ͻ/ŶƐƚŝƚƵĐŝŽŶĞƚ ^ƵƉƌĞŵĞ ƚģ ƵĚŝƚŝŵŝƚ konceptuar i ndarë në dy seanca duhet të shpërndajnë eksperiencat plenare diskutimesh dhe prezantimesh, brenda komunitetit EUROSAI; të cilat u zhvilluan në ditën e parë dhe ͻĚŽ ^/ ŬĂ ƉģƌŐũĞŐũģƐŝŶģ Ɖģƌ ƚģ të fundit si dhe në workshop-e të udhëhequr nëpërmjet shembullit. veçanta në dy ditët e tjera. Në këtë drejtim, EUROSAI do të kërkojë KLSH dha kontributin e tij në njërin nga mënyra të reja nëpërmejt të cilave do këto workshop-Ğ ͞KƉĞŶ ŵŝĐ͟ ŬƵ Ƶ të nxitet inovacioni në Institucionet prezantua bashkëpunimi i KLSH me Supreme të Auditimit, do të inkurajojë Organizatat e Shoqërisë Civile, duke u auditimet e përbashkëta mbi çështje të fokusuar në rëndësinë dhe caktuara dhe do të përforcojë qasje, domosdoshmërinë e këtij bashkëpunimi teknika dhe produkte të reja auditimi. si dhe në përfitimet që ai mbart. Ky Për sa i takon transmetimit të mesazhit prezantim ngjalli interes tek të u konkludua se: pranishmit dhe u konsiderua një ͻ/ŶƐƚŝƚƵĐŝŽŶĞƚ ^ƵƉƌĞŵĞ ƚģ ƵĚŝƚŝŵŝƚ mënyrë inovative për të rritur duhet të janë vazhdimisht në një proces llogaridhënien, transparencën dhe ndërveprimi me njëri-tjetrin, me impaktin e SAI-t në publik. Gjithashtu, qytetarët dhe qeverinë; duke qenë se KLSH është pjesë e Task ͻEũģ ƐŝƉģƌŵĂƌƌũĞ Ğ ƉģƌďĂƐŚŬģƚ ĚŽ ƚģ Forcës së ngritur mbi integritetin dhe ndihmonte SAI-t të ecinin përpara në etikën, në bashkëpunim me SAI-n e drejtim të gjetjes së mënyrave inovative Kroacisë, u krye moderimi i workshop-it për të transmetuar mesazhin e tyre; ŵďŝ ͞sůĞƌģŶ ŵģ ƚģ ŵŝƌģ ƚģ ƉĂƌĂƐģ Në këtë drejtim, EUROSAI do të marrë nëpërmjet respektimit të etikës në përsipër aktivitete që do të lehtësojnë ƉƌŽĐĞƐŝŶ Ğ ƉƌŽŬƵƌŝŵŝƚ ƉƵďůŝŬ͘͟ <Ǉ ngritjen e kapaciteteve të SAI-eve, për workshop u fokusua në punën që SAI të përcjellë mesazhet në mënyrë sa më duhet të kryejë në këtë drejtim, duke efektive. identifikuar sjelljen jo etike në Eģ ůŝĚŚũĞ ŵĞ͞ŽƉĞŶ ĚĂƚĂ͕͟ Ƶ ƌĂ ĚĂŬŽƌƚ institucione. se: Konkluzionet dhe rekomandimet e ͻ<ǇƉƌŽĐĞƐŽĨƌŽŶŵƵŶĚģsi të reja për të miratuara në Deklaratën përfundimtare vlerësuar performancën e qeverisë dhe të këtij Kongresi synojnë të japin rritur transparencën e orientime se si Institucionet Supreme të përgjegjshmërinë; Auditimit në Europë do të punojnë në ͻ^/-t duhet të rishqyrtojnë pozicionin, tre vitet e ardhshme, kryesisht në lidhje rëndësinë dhe rolin e tyre tradicional; me inovacionin. Veprimet duhen ͻ͞KƉĞŶ ĚĂƚĂ͟ ŶĚŝŚŵŽũŶģ ůĞŚƚģƐŝŵŝŶ Ğ ndërmarrë në tre fusha të ndryshme: punës së Institucioneve Supreme të kulturë dhe lidership, transmetimi i Auditimit dhe për këtë arsye ata duhet ŵĞƐĂǌŚŝƚĚŚĞ͞ŽƉĞŶĚĂƚĂ͘͟ të nxisin implementimin e një sistemi të Në lidhje me kulturën dhe lidershipin u tillë transparent e të hapur për arrit në konkluzionin se: publikun.

AUDITIMI PUBLIK 105

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit

Në këtë drejtim, EUROSAI do të nxisë ŶũģůŝĚĞƌƐŚŝƉƚģƐƵŬƐĞƐƐŚģŵģƐŚƚģ͞ŶǆŝƚũĂ diskutime të mëtejshme në komunitetin e ndryshimit, edhe pse ky ndryshim e Institucioneve Supreme të Auditimit, mund të mos jetë në interesin tuaj mbi mundësitë dhë përfitimet që vijnë ƉĞƌƐŽŶĂů͘͟ ŶŐĂĂƉůŝŬŝŵŝŝ͞ŽƉĞŶĚĂƚĂ͘͟ Më tej, ai theksoi se në ditët e sotme të Në ditën e parë të Kongresit, objekti i gjithë kanë akses në informacion, në kristalit që përfaqëson EUROSAI-n iu çdo kohë dhe kudo. Ky fenomen ndikon dha në mënyrë simbolike presidentes të gjithashtu në sistemin e auditimit, pasi SAI-t të Hollandës, znj. Saskia ŵĞ ǌŚǀŝůůŝŵŝŶ Ğ ͞ŽƉĞŶ ĚĂƚĂ͕͟ ŝŶƚĞƌŶĞti :͘^ƚƵŝǀĞůŝŶŐ ŶŐĂ ǌ͘'ƵŝůŚĞƌŵĞ Ě͛KůŝǀĞŝƌĂ ofron tashmë edhe informacione Martins, President i Gjykatës së financiare që më parë nuk ishin publike. Llogarive të Portugalisë. Ky veprim Dita e dytë e Kongresit filloi ndryshe shënoi edhe kalimin e presidencës së nga të tjerat, me shfaqjen e dy aktorëve EUROSAI-t nga Portugalia në Hollandë që kanë themeluar një lëvizje mjaft të për periudhën 2014-2017. Gjithashtu, ŶũŽŚƵƌ͞zĞƐ-ďƵƚ͟ ƚģ Đŝůģƚ ŶģƉƌŵũĞƚ Ŷũģ në Kongres u caktua edhe presidenca e qasje mjaft optimiste, pretendojnë se rradhës e kësaj organizate, e cila do ti nuk ekzistojnë probleme por vetëm kalojë Turqisë së bashku me fakte. Ata theksojnë diferencën organizimin e Kongresit EUROSAI në ŶĚģƌŵũĞƚ ƋĂƐũĞƐ ĚĞƐƚƌƵŬƚŝǀĞ ͞zĞƐ-ďƵƚ͟ vitin 2017. ĚŚĞ ĂƐĂũ ŬŽŶƐƚƌƵŬƚŝǀĞ ͞zĞƐ-ĂŶĚ͟ Ɛŝ ĚǇ Fjala e hapjes në ditën e parë të mënyra të dryshme të menduari. Qasja Kongresit u mbajt ngapresidentja e SAI- e parë fokusohet në atë se çfarë t të Hollandës, znj. Saskia J.Stuiveling, e mungon dhe krijon vazhdimisht cila uroi mirëseardhjen për 220 probleme, ndërsa qasja e dytë delegatët pjesëmarrës dhe ftoi z. fokusohet në atë se çfarë është aty 'ƵŝůŚĞƌŵĞ Ě͛KůŝǀĞŝƌĂ DĂrtins të realisht dhe si mund të arrijmë në një paraqiste eksperiencën e tij në lidhje ǌŐũŝĚŚũĞ͘<ũŽĂĨƚģƐŝƋƵŚĞƚ͞ĨůŝƉƚŚŝŶŬŝŶŐ͗͟ me presidencën e EUROSAI-t për vitet si të transformojmë problemin në një 2011-2014. Më pas Sekretari i shans/mundësi. Përgjithshëm i EUROSAI-t, z. Ramon Seanca plenare në ditën e tretë u hap Alvarez de Miranda paraqiti në seancën nga organizatorët e Konferencës Young e parë plenare një përmbledhje të EUROSAI, të cilët theksuan se SAI duhet aktiviteteve të tre viteve të fundit, duke të punojë me zgjuarsi në disa drejtime, përmendur publikimet e shumta dhe në mënyrë që të jetë efektiv në një botë aktivitetin e të gjithë grupeve të punës që ndryshon me ritme të shpejta. dhe task-forcave të ngritura gjatë kësaj Konkretisht, SAI duhet të vendosë periudhe. prioritete në punën e tij, duhet të gjejë Më pas, Kongresi vijoi me prezantimin e mënyra të reja komunikimi si dhe duhet z.Ben Verwaayen, një nga njerëzit më të të shpërndajë, të njohë e të aplikojë suksesshëm të biznesit në Europë, CEO i praktikat më të mira. mëparshëm i British Telecom. Ai theksoi Kongresi vijoi më tej me prezantimin e se audienca e këtij Kongresi përbëhej Frederik Ruys, ekspert i çështjeve nga njerëz me pushtet në një fushë të grafike, i cili theksoi tendencën e ditëve caktuar dhe kjo i shtyn ata të ruajnë të sotme për të vizualizuar dhe status-quon e tyre. Përkufizimi i tij për dizenjuar informacionin, në mënyrë që

106 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Info KLSH

mesazhi i transmetuar të jetë më EUROSAI-ŝƚ Ɖģƌ ͞ƵĚŝƚŝŵŝŶ ĚŚĞ ƚŝŬģŶ͟ interesant dhe i thjeshtë për ata të (TFA&E), në nën-grupin e 3-të të kësaj cilëve u drejtohet Task Force për Auditimin e Etikes në Në ditën e katërt të Kongresit u mbajt Institucionet e tjera Publike. seanca e fundit plenare, ku pas Në këtë kuadër është shtruar nga SAI-et prezantimeve e diskutimeve të shumta, pjesëmarrëse çështja e ngritjes së një u paraqitën dhe u miratuan Grupi Pune për Rishikimin e ISSAI 30, konkluzionet dhe rekomandimet e këtij Kodit të Etikes, për të vlerësuar së pari Kongresi. nëse ky rishikim është i nevojshëm. Gjatë pjesëmarrjes në këtë Kongres, Grupi i Punës fillimisht kishte në Kryetari i KLSH z.Bujar Leskaj zhvilloi përbërje SAI-et e pesë vendeve: biseda pune me z. Recai Akyel, Polonisë, Indonezisë, Portugalisë, President i Gjykatës Turke të Llogarive, Mbretërisë së Bashkuar dhe Shteteve të me z. Jacek Jezierski, ish-President i NIK, Bashkuara të Amerikës. Grupi drejtohet ku u shkëmbyen idetë lidhur me ecurinë nga SAI polak dhe Lider i Grupit është e marrëdhënieve dypalëshe dhe me z.Jacek Jezierski, ish-President i SAI-t ƉƌŽĐĞƐŝŶ͞WĞĞƌZĞǀŝĞǁ͟Ƌģ<>^,ĚŽƚģ polak. kërkojë në të ardhmen e afërt. Grupi për te vlerësuar nëse ishte i Z. Leskaj u takua dhe me homologë të nevojshëm një rishikim i ISSAI 30, tjerë të KLSH, si z. Ivan Klesic, Auditues i Përgjithshëm i SAI-t të Kroacisë, z. Lars Lage Olofsson, Auditues i Përgjithshëm i Kosovës, z. Radoslav Sretenoviç, realizoi një pyetësor me të gjithë President i Institucionit Shtetëror të anëtarët e INTOSAI-it. Rezultatet e Auditimit të Serbisë,z. Milan Dabovic, pyetësorit evidentuan nevojën e President i SAI-t të Malit të Zi, Rishikimit të ISSAI 30 dhe Komiteti i përfaqësues të Gjykatës Greke të Standarteve Profesionale (INTOSAI) Llogarive dhe z. Naser Ademi, mori vendimin për Rishikimin e ISSAI 30. zv/Auditues i Përgjithshëm i SAI-t të KLSH, duke vlerësuar rëndësinë e Maqedonisë. sjelljes etike në Institucionet Supreme Në këto biseda u diskutua rëndësia e të Auditimit dhe në Institucionet e tjera ndërveprimit ndërmjet Institucioneve publike, paraqiti kërkesën për të qenë Supreme të Auditimit si dhe u theksua pjese e Grupi të Punës për Rishikimin e bashkëpunimi aktual i suksesshëm që ISSAI 30 dhe Kryetari i këtij Grupi, KLSH ka me disa prej tyre në fushat e z.Jezierski ka njoftuar zyrtarisht se KLSH trajnimit dhe shkëmbimit të është pranuar si anëtar i këtij grupi. informacionit. Kontrolli i Lartë i Shtetit do të japë kontributin e tij në këtë drejtim, duke 5. KLSH, anëtar i Grupit të Punës së bashkëpunuar ngushtësisht me pesë INTOSAI-t për Rishikimin e ISSAI 30, SAI-et e tjera, me qellim përmirësimin Kodi i Etikës dhe përshtatjen me ndryshimet e kohës të Kodit të Etikës. KLSH është pranuar në qershor të vitit Versioni i përfunduar i ISSAI-t 30 do të 2013, anëtar i grupit Task Force të paraqitet për miratim në Kongresin e ardhshëm të INTOSAIT, në vitin 2016.

AUDITIMI PUBLIK 107

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit

në moton e INTOSAI-ƚ ͞ǆƉĞƌĞŶƚŝĂ 6. KLSH në Konferencën e gjashtë DƵƚƵĂ KŵŶŝďƵƐ WƌŽĚĞƐƚ͟ ĚŚĞ Ŷģ vjetore të ZAP Kosovë dobinë e përbashkët institucionale, duhet të intensifikohet edhe më shumë Nga data 9-11 korrik 2014, u zhvillua në nëpërmjet auditimeve të përbashkëta. Tiranë, Konferenca e VI-të Vjetore e Bashkëpunimi midis dy institucioneve Zyrës së Auditorit të Përgjithshëm të tona duhet të shtrihet në nivel Kosovës. Në këtë aktivitet me ftesë të departamentesh, duke ecur në Auditorit të Përgjithshëm z. Lars Lage progresion gjeometrik dhe jo aritmetik. Olofsson, mori pjesë edhe një grup i Nga KLSH, u kërkua që ZAP i Kosovës të gjerë audituesish dhe drejtuesish të vendosë si pikë të veçantë në Kontrollit të Lartë të Shtetit të Strategjinë tij të Zhvillimit 2014-2020, Shqipërisë. marrëveshjen me Kontrollin e Lartë të Konferenca e VI-të, e vuri theksin në Shtetit. identifikimin e sukseseve dhe pikave të Z.Leskaj gjithashtu, solli në vëmendje dobta përgjatë periudhës së kaluar, si mësimet e nxjerra nga Kongresi i XXI i dhe në përcaktimin e përmirësimeve të INCOSAI-t, ku u theksua veçanërisht nevojshme. Katër objektivat kryesore të tematika e trajtuar gjatë kongresit mbi përcaktuara ishin: - rritja e ndërgjegjësimit për ndryshimet ͞ƵĚŝƚŝŵŝŶ ƉƵďůŝŬ Ŷģ ƐŚģƌďŝŵ ƚģ o të jetë edhe në përmbajtje të planit vjetor dhe atij ƋĞǀĞƌŝƐũĞƐƐģŵŝƌģ͕͟ƋģĚ tema kryesore e Konferencës së tretë strategjik; Shkencore që do të organizohet nga - inputet e marra nga plani vjetor; KLSH në muajin tetor 2014; roli i - Plani Strategjik i Zhvillimit dhe; institucioneve supreme të auditimit në - eksperienca e stafit mirë-qeverisje dhe objektivat për ta Rreth këtyre arritjeve u diskutua kryer sa më mirë këtë detyrë, si dhe përgjegjësitë që i dalin të gjithë audituesve publikë në shërbim të kësaj qeverisjeje për të punuar me integritet dhe transparencë. Z.Leskaj në përfundim, vijoi me një ekspoze të aktivitietit të KLSH-së për vitin 2013 dhe gjerësisht me fokus të veçantë në arritjet përgjatë vitit 2014, duke ͞DģƐŝŵĞƚ Ğ ŵģƐƵĂƌĂ ŐũĂƚģ ǀŝƚŝƚ ƚģ përmendur risitë e sjella në institucion. ŬĂůƵĂƌ͟ Ɛŝ ĚŚĞ ͞ĂůůĂĨĂƋŝŵŝ ŵĞ ƚŽ Ŷģ Në Konferencë ishin ftuar për të periudhat afat-shkurtër dhe afat-ŐũĂƚģ͘͟ kontribuar edhe partnerë të tjerë Në seancën plenare të ditës së parë, kombëtarë dhe ndërkombëtarë, si Konferenca u përshëndet edhe nga përfaqësuesi i SIGMA-s, z.Joop Vrolijk, i Kryetari i KLSH-së, z.Bujar Leskaj. cili foli për rolin e SAI-ve në auditimin e Z.Leskaj në fjalën e tij e vuri theksin në fondeve të BE-së si instrument i Para- marrëdhënien ndërmjet dy Anëtarësimit, përfaqësues të SAI-ve të institucioneve, e cila pas nënshkrimit të vendeve anëtare në BE, etj. marrëveshjes së bashkëpunimit ka ecur me ritme të larta dhe me aktivitete të përbashkëta të realizuara, por bazuar

108 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Info KLSH

kombëtar të fushës së auditimit, po ashtu dhe të menaxhimit të financave publike dhe administrimit të subjekteve publike, të cilat mbulohen nga puna e auditimit të KLSH.

Brenda Departamenteve të KLSH, nga stafi i departamenteve përkatës, me tematikë nga Auditimet e Njësive të Gjatë punimeve, u organizuan tavolina Qeverisjes Vendore, ku kanë marë të rrumbullakta ndërmjet anëtarëve të pjesë rreth 35 auditues per secilën nga stafit, ku të gjithë sollën eksperiencën e 10 tematikat specifike të tyre dhe sugjerimet për përmirësime në Departamenteve që kanë organizuar planin vjetor e strategjik të ZAP. Në trajnimet. Tematika e trajtuar ishte e këto tryeza, u përfshinë me karakterit tepër teknik dhe professional eksperiencën e tyre edhe 18 auditues të auditues dhe lidhej në mënyrë specifike KLSH-së. me problemet, me të cilët audituesit përballen në punën e tyre të 7. Trajnime të stafit të KLSH-së përditshme dhe mbi zgjidhjet e mundshme të tyre. Në zbatim të Planit Vjetor te Trajnimit

të Stafit të KLSH për vitin 2014, Trajnime Brenda vendit nga organizma aktivitetet e trajnimit kanë vijuar të ndërkombëtarë: organizohen në këto forma kryesore:

SIGMA, vijon të jetë aktivisht prezente Trajnime brenda vendit: Trajnime që në veprimtaritë trajnuese të Stafit të janë organizuar duke u mbështetur nga KLSH. Periudha e katër-mujorit të dytë ekspertë të brendshëm e të jashtëm, ka shënuar veprimtari intensive trajnimi nga organizata apo institucione ( çdo muaj) duke kaluar në nivele më të kombëtare apo ndërkombëtare si më larta të njohurive dhe aftësive për të poshtë: cilat audituesit kanë nevojë të thellojnë

dijet e tyre aktuale. Në KLSH: Janë kryer trajnime të

zhvillimit të vazhdueshëm professional Më 12-13-14 Maj, u organizua trajnimi të cilat janë ofruar nga burime të ͞ĂǌĂƚ Ğ ƵĚŝƚŝŵŝƚ Ŷģ ^ĞŬƚŽƌŝŶ brendshme të institucionit trajnues/ WƵďůŝŬ͟Ɖģƌ ĂƵĚŝƚƵĞƐ ƚģ ƌŝŶũ͕ ŬƵ ŵŽƌģŶ auditues të lartë, Kryeauditues dhe pjese 25 auditues dhe për 3 ditë u Drejtues të lartë të KLSH ( 30 dite, me njohën me elementët bazë të punës një pjesëmarrje mesatare ditore prej 25 audituese si një kërkesë thelbësore për punonjësish). Kryesisht këto trajnime të punuar si auditues publik. janë të fokusuara në përditësimin e Më tej më 22-23-24 Qershor , trajnimi njohurive teknike dhe aftësive ŵďŝ ͞WůĂŶŝĨŝŬŝŵŝ ^ƚƌĂƚĞŐũŝŬ ĚŚĞ sũĞƚŽƌ ŝ profesionale të audituesve duke sjellë ƵĚŝƚŝŵŝƚ͟ ƚƌĂũƚŽŝ ĕĞƐŚƚũĞ ƚģ Ŷũģ ŶŝǀĞůŝ në vëmendje dhe ndryshimet dhe risitë më të lartë profesional ku në grup fokus në kuadrin ndërkombëtar dhe ishin Drejtuesit e lartë të KLSH, 20

AUDITIMI PUBLIK 109

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit

Drejtorë dhe Kryeauditues. Si aktorët pjesëmarrjen e 13 audituesve të kryesorë që përfshihen në procesin e performacës për 3 ditë; planifikimit të punës audituese, 22-26 Qershor, trajnimi me temë pjesëmarrësit morën njohuri mbi "Procedurat e auditimeve paralele ne metodat dhe rrugët për një planifikim kontekstin e SAI-ǀĞZĂũŽŶĂůĞ͕͟ƚģĐŝůŝŶĞ më eficent dhe të ndërtuar mbi baza ndoqën 4 auditues të KLSH-së. reale, duke gjetur një ekuilibër të arsyeshëm midis nevojës për të 9. Shkolla e Administratës Publike ʹ audituar dhe burimeve të auditimit. ASPA Gjatë tre ditëve menaxherët e nivelit të mesëm dhe të lartë të KLSH u njohën Trajnimet nga Shkolla e Administratës gjithashtu dhe me eksperienca të Publike (ASPA) vijojnë të trajtojnë shume prej vendeve anëtare të BE-së tematika të përgjithshme nga kuadri duke krijuar një pamje më të gjerë mbi ligjor e procedural i administratës mënyrën se si kolegë e institucioneve publike, menaxhimi financiar dhe homologe të vendeve të tjera kontrolli, menaxhimi i riskut, prokurimi planifikojnë dhe janë të suksesshëm në publik, etika në administratë etj. Gjatë punën e tyre. kësaj periudhe në këto trajnime kanë marrë pjesë rreth 66 auditues me Ne datat 10-12 shtator, SIGMA kohëzgjatje mesatare 2-3 ditë për çdo organizoi nje trajnim tjeter, në të cilin trajnim. morën pjesë 26 auditues, me një ƐƵďũĞŬƚ ƐƉĞĐŝĨŝŬ Ɛŝ ͞YĂƐũĂ Ğ ƵĚŝƚŝŵŝƚ 10. Trajnime jashtë vendit ŵďŝ Ăǌģ ^ŝƐƚĞŵŝ͘͟ ƵŬĞ ƉƌĞǌĂŶƚƵĂƌ Trajnimet jashtë vendit kanë konsistuar metoda dhe teknika të cilat mund të në pjesëmarrje të audituesve në jenë të përshtatshme të adoptohen dhe veprimtari afatshkurtra 2-3 ditorë, aplikohen nga audituesit e KLSH seminare, workshop-e dhe konferenca trajnimi synoi të nxisë audituesit për të ndërkombëtare. Në varësi të tematikës siguruar cilësi më të mirë të punës dhe së trajtuar audituesit për pjesëmarrje u arritjen e rezultateve të dëshiruara përzgjodhën në përshtatje me krahas përdorimit efektiv të burimeve specialitetin e fushës dhe aftësitë e tyre dhe njohurive të tyre. Ky trajnim u profesionale. Si aktivitete kryesore realizua nga stafi i SIGMA-s si dhe mund të përmendim të mëposhtmet: ekspertë të brendshëm të KLSH. Norvegji, 12-16 Maj-IDI, SAI Norvegjisë " NAO i Suedisë, vijon mbështetjen e tij Kuadri i matshmerisë së performancës për Departamentin e Auditimit të së SAI-ve PFM"; Performancës në kuadrin e auditimit Bruksel, 12-13 Maj- Bordi paralel që ky Departament po zhvillon Ndërkombëtar i Audituesve të NATO; së bashku me ZAP-in e Kosovës nën Holandë, 18 -20 Maj -Rekenkaimer, udhëheqjen e SNAO-s. Unioni Bankar; CEF, Slloveni 28-30 Maj ; Prezantimi 12-13-14 Maj, u organizua trajnimi me SND të AB; temë "Modelet e analizës së problemit në AuditimŝŶ Ğ WĞƌĨŽƌŵĂŶĐģƐ͟ ŵĞ

110 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Info KLSH

Rumani, 5-8 Qershor-Gjykata Rumune e për auditimin e Teknologjisë së Llogarive, Vizitë Studimore Informacionit. Krahas burimeve të jashtme, trajnime Qendra e Ekselencës në Financë, për TI janë ofruar dhe nga ekspertë të Slloveni ka qenë një ofrues i brendshëm të KLSH për stafin e ri dhe qëndrueshëm i trajnimeve jashtë vendit që premton të përfshihet në një të dhe deri tani në këto trajnime kanë ardhme jo të largtë në auditimet e TI. marrë pjesë rreth 15 auditues në grupe Këto trajnime përfshijnë gjithashtu dhe 2-3 persona me kohëzgjatje 2-3 ditore. përdorimin e mjeteve të IT-së në auditim, sikurse është Programi IDEA. 11. E-learning Ne përgjithësi ecuria e trajnimeve ka rezultuar në pajtueshmëri me Planin e

Trajnimeve, dhe treguesit kryesore të Trajnimet on line kanë filluar të futen kësaj veprimtari janë realizuar gjerësisht në praktikën e trajnimeve për plotësisht. Deri në Shtator 2014 janë audituesit e KLSH. Kryesisht ato janë realizuar rreth 16 ditë trajnimi/auditues ofruara nga IDI për moderatorët e dhe janë trajtuar mbi 50 tema trajnimi. Implementimit të Standardeve ISSAI (

Iniciativa e 3i-ve) por njëkohësisht dhe

AUDITIMI PUBLIK 111

AUDITIMI PUBLIK Info Kontrolli i Lartë i Shtetit

112 Nr.8, Maj-Gusht 2014

Profil

GJYKATA E AUDITIMIT E BELGJIKËS

Gjykata e Auditimit është e ndarë në dy dhoma, një ku flitet gjuha frënge dhe një ku flitet ajo holandeze, secila e përbërë nga një president

Gjykata e Auditimit është e përbërë nga Përfaqësuesve për një periudhë gjashtë 12 magjistratë, të ndihmuar nga vjeçare dhe mund të riemërohen. Për nëpunës civilë. ƚ͛Ƶ ƐŝŐƵƌƵĂƌ Ƌģ ĂŶģƚĂƌģƚ Ğ 'ũǇŬĂƚģƐ Ɛģ Auditimit veprojnë më mënyrë të Kolegji pavarur dhe të paanshme, trupi Gjykata e Auditimit është e ndarë në dy legjislativ ka hartuar një listë me dhoma, një ku flitet gjuha frënge dhe veprimtaritë e ndaluara ose të një ku flitet ajo holandeze, secila e papajtueshme me funksionin e tyre. përbërë nga një president, katër Gjykata e Auditimit e ushtron ŬģƐŚŝůůƚĂƌģ ;͞ĐŽŶƐĞŝůůĞƌƐ͟ ŽƐĞ funksionin e saj gjatë gjithë vitit. ͞ƌĂĂĚƐŚĞƌĞŶ͟Ϳ ĚŚĞ Ŷũģ ^ĞŬƌĞƚĂƌ ŝ Gjykata e Auditimit ka të punësuar 608 PërŐũŝƚŚƐŚģŵ ;͞ŐƌĞĨĨŝĞƌ͟ ŽƐĞ ͞ŐƌŝĨĨŝĞƌ͟Ϳ͘ persona, të ndarë në mënyrë të Më i vjetri nga dy presidentët caktohet barabartë mes folësve të gjuhës frënge Ɛŝ WƌĞƐŝĚĞŶƚŝ <ƌǇĞƐŽƌ ;͞WƌĞŵŝĞƌ dhe asaj holandeze. Stafi i pranishëm ka WƌĞƐŝĚĞŶƚ͟ŽƐĞ͞ĞƌƐƚĞsŽŽƌǌŝƚƚĞƌ͟ͿĚŚĞ katër nivele. Rreth gjysma e stafit i sekretari i përgjithshëm më i vjetër në përket nivelit 1 (audituesit), të cilët moshë nga të dy caktohet Kryenëpunësi merren me rastet e auditimit, duke ;͞'ƌĞĨĨŝĞƌĞŶĐŚĞĨ͟ŽƐĞ͞,ŽŽĨĚŐƌŝĨĨŝĞƌ͟Ϳ͘ ndihmuar anëtarët e stafit në nivelin 2 Të gjithë anëtarët e Gjykatës së +.Nivelet 2 dhe 3 mundësojnë Auditimit zgjidhen nga Dhoma e shërbimet logjistike.

AUDITIMI PUBLIK 113

AUDITIMI PUBLIK Profil

Detyrat dhe kompetencat Gjykata kryen auditim të ligjshmërisë në Gjykata e Auditimit kryen auditimin shpenzimet publike dhe faturat. Ajo financiar, atë të ligjshmërisë dhe kontrollon përputhshmërinë e tyre me monitorimin e përdorimit të duhur të ligjet buxhetore (nëse ka kredi të fondeve publike. Grupi i saj kontrollon mjaftueshme në buxhet, nëse faturat dhe shpenzimet e komunitetit operacionet janë kryer saktë në federal, të qeverive rajonale dhe të përputhje me buxhetin, etj) dhe ajo atyre provinciale siguron se rregullat e tjera ligjore, të Rezultatet e këtyre tre llojeve të zbatueshme për operacionet e auditimit të çojnë në kryerjen e rregullt kontrolluara, veçanërisht vendimet të deklaratave informative. publike të ligjit që janë marrë pikërisht Gjykata është e ngarkuar edhe me një për të mbrojtur interesat e Thesarit detyrë juridiksionale (p.sh. standardet që aplikohen në kontratat e prokurimit publik, në Auditimi Financiar dhënien dhe përdorimin e Shteti Federal, komunitetet, rajonet, subvencioneve, rekrutimi i stafit, etj), institucionet e shërbimeve publike në janë zbatuar me korrektësi. varësi të këtyre subjekteve dhe krahinave raportojnë çdo vit mbi Auditimi për përdorimin e dobishëm të përdorimin e fondeve publike që atyre fondeve publike u janë besuar. Gjykata e Auditimit është e ngarkuar Llogaritë transmetohen në Gjykatë, e edhe me monitorimin e përdorimit të cila verifikon saktësinë, besueshmërinë dobishëm të fondeve publike, në dhe plotësinë e shënimeve në pasqyrat mënyrë që të informojë Parlamentin në financiare dhe kontrollon lidhje me mënyrën se si janë përputhshmërinë e transaksioneve të menaxhuar shërbimet publike. Natyra e regjistruara me legjislacionin e këtij auditimi është përcaktuar në bazë kontabilitetit. të tre parimeve: ekonomicitetit, Përveç kësaj, Gjykata kontrollon dhe efektivitetit dhe efikasitetit. mbyll llogaritë e punonjësve të ͻAuditimi i ekonomicitetit vlerëson kontabilitetit publik, përkatësisht nëse burimet financiare, njerëzore dhe përfaqësuesve të pushtetit ekzekutiv, materiale të zbatuara janë cilësore dhe që janë të ngarkuar me mbledhjen dhe sasiore, janë blerë dhe përdorur në / ose pagesën e fondeve publike. koston më të ulët dhe në momentin e Gjykata shqyrton nëse llogaritë e duhur. nëpunësve të kontabilitetit janë në ͻAuditimi i efektivitetit vlerëson ekuilibër, nëse bilanci është në favor të shkallën e arritjes së qëllimeve dhe tyre ose në favor të shtetit. Në dy rastet objektivave të deklaruara. e para, ajo harton një vendim ͻAuditimi i efikasitetit vlerëson shkarkimi. Rasti i tretë lejon gjykimin prodhimin për një sasi të caktuar të për defiçitin administrativ që mund të burimeve ose, me fjalë të tjera, ai rezultojë në kryerjen e detyrës siguron se burimet financiare, njerëzore juridiksionale. dhe materiale janë përdorur për të arritur rezultate optimale. Ky auditim Auditimi i ligjshmërisë

114 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Gjykata e Auditimit e Belgjikës

ģƐŚƚģ ŬƌǇĞƌ ͞Ğǆ ƉŽƐƚ ĨĂĐƚŽ͕͟ Ƌģ ĚŽ ƚģ Gjykatës që janë paraqitur në thotë, pas ekzekutimit të operacioneve. asambletë e ndryshme janë diskutuar Ashtu si detyrat e tjera, Gjykata e kryen në komisionet për financat, në prani të këtë si një nismë të saj. Parimi i një përfaqësuesi të Gjykatës. pavarësisë së përgjithshme është një garanci e objektivitet dhe paanshmëria. Detyra Juridiksionale Megjithatë, që të përmirësohet Kushtetuta gjithashtu i ka dhënë informacioni i asambleve legjislative, Gjykatës së Auditimit të drejtën e Parlamenti ka ngarkuar Gjykatën me auditimit dhe vlerësimit të llogarive të mision të veçantë për kryerjen e administrimit të përgjithshëm dhe të të analizës së menaxhimit. gjithë zyrtarëve të kontabilitetit që i përgjigjen Thesarit publik. Llogaritë e Detyra e informimit kontabilistëve dërgohen në Gjykatë çdo Gjykata e Auditimit njofton asamblenë vit, si dhe në rast të një deficiti ose kur legjislative dhe këshillat krahinore për ata largohen nga posti. rezultatet e auditimeve të kryera. Në të Në këtë kontekst, një këshilltar nga çdo vërtetë kjo bëhet në mënyrë që të dhomë emërohet me urdhër të realizojë, duke pasur njohuri të plotë Presidentit për të vendosur nëse mbi faktet, ndarjet buxhetore të llogaritë e kontabilistëve janë të kërkuara nga pushteti ekzekutiv me ekuilibruara, nëse bilanci është në favor profesionalizëm dhe të jenë në gjendje të tyre ose në favor të shtetit. Nëse për të vlerësuar përdorimin e tyre. vendimi tregon një deficit në Asambletë dhe këshillat duhet të menaxhimin e njërit prej kontabilistëve, pajisen me informata të përshtatshme ministri përkatës duhet ta nxjerrë atë dhe të paanshme buxhetore. para Gjykatës së Auditimit. Ai vetëm Ky informacion merr disa forma. ŵƵŶĚ ƚ͛ŝ ƉģƌŵďĂŚĞƚ ƚŚŝƌƌũĞƐ Ɛģ ƚŝũ ͬ ƐĂũ Gjykata e Auditimit dorëzon raportet e nëse ai është i mendimit se nëpunësi i saj të auditimit të asamblesë dhe kontabilitetit mund të ketë tejkaluar këshillave, qoftë në formën e sintezës ŬŽŵƉĞƚĞŶĐĂƚ Ğ ƚŝũ ͬ ƐĂũ ;͚ĨŽƌĐģ së integruar në Librin vjetor të ŵĂĚŚŽƌĞ͛Ϳ ŽƐĞ Ŷģ ƋŽĨƚģ ƐĞ ĚĞĨŝĐŝƚŝ ŶƵŬ komenteve ose në formën e botimeve kalon një shumë (1.250 EURO) të të veçanta. Përzgjedhja e njërës zgjidhje caktuar nga dekreti mbretëror. ose tjetrës varet nga nevoja e ngutshme Pas një procedurë publike, në prani të e inĨŽƌŵĂĐŝŽŶŝƚƉģƌƚ͛ƵŬŽŵƵŶŝŬƵĂƌ͘ palëve të përfshira, Gjykata liron nga Përveç kësaj, Gjykata i informon akuzat kontabilistin, në qoftë se asambletë legjislative të përfshira për konstaton se ai / ajo është jashtë çdo angazhim, për autorizimin apo borxhit ose ekzistojnë rrethana të tjera pagesën e shpenzimeve që tejkalohen përtej kontrollit të tij / saj. Nëse nuk nga ndarjet buxhetore. ndodh kështu, Gjykata e dënon Së fundi, Gjykata përmbush një kontabilistin. funksion të rëndësishëm si një këshilltar sĞŶĚŝŵĞƚ ŵƵŶĚ ƚ͛ŝ ĚƌĞũƚŽŚĞŶ 'ũǇŬĂƚģƐ i buxhetit. Para miratimit të të gjithë së Kasacionit. Nëse vendimi i Gjykatës buxhetit, ajo transmeton komentet e së Auditimit kundër një kontabilisti saj për projektligjet e dorëzuara në hidhet poshtë nga Gjykata e Kasacionit, asambletë legjislative. Dokumentet e Ŷģ Ŭģƚģ ƌĂƐƚ ĚƵŚĞƚ ƚ͛ŝ ƌĞĨĞƌŽŚĞŶ Ŷũģ

AUDITIMI PUBLIK 115

AUDITIMI PUBLIK Profil komiteti të veçantë, të përbërë nga Kontrollet dhe analizat planifikohen çdo anëtarë të Dhomës së Përfaqësuesve, ǀŝƚ Ɛŝ ͞ƉƌŽŐƌĂŵĞƚ Ğ ĂƵĚŝƚŝŵŝƚ͟ ƚģ gjykimi i të cilëve nuk mund të vendosura nga Gjykata e Auditimit. Këto apelohet. programe të auditimit përshkruajnë Gjykata është e ngarkuar gjithashtu me objektivat e veçanta për çdo drejtori një detyrë juridiksionale kundrejt për vitin e ardhshëm, si dhe mjetet e zyrtarëve të autorizuar, të deleguar nga ŶĚƌǇƐŚŵĞŶģĚŝƐƉŽǌŝĐŝŽŶƉģƌƚ͛ŝǌďĂƚƵĂƌ ministri. Ajo kërkon që ata të paguajnë ato. Audituesit dhe kontrollorët kryejnë shumat në qoftë se kanë kryer ndarjet kontrolle dhe analiza, ose nga kuponat në kundërshtim me dispozitat ligjore e paraqitur në Gjykatë, ose në vend, në ose humbjet e shkaktuara për ƚ͛Ƶ departamentet dhe institucionet e paguar nga Thesari. Në fazën e audituara. Audituesit dhe kontrolluesit juridiksionit, ata i nënshtrohen raportojë në Gjykatën e Auditimeve dhe procedurave të njëjta si ato që paraqesin komentet, propozimet dhe aplikohen për kontabilistët. rekomandimet për projektin. Raportet e tyre shqyrtohen brenda një grupi pune. Deklaratat e zyrave dhe të pasurive Një grup pune është i përbërë nga dy Sipas akteve të veçanta dhe të këshilltarë të caktuar nga kryetari i zakonshme të datës 2 Maj 1995, akteve dhomës përkatëse. Përbërja e dy të veçanta dhe të zakonshëm të grupeve të punës së çdo dhome ndryshuara dhe të zbatuara nga 26 ndryshon çdo gjashtë muaj. Në rastet qershori i 2004, kategori të caktuara të kur dosja është veçanërisht e përfaqësuesve politikë dhe zyrtarëve të rëndësishme ose e vështirë, grupi i lartë, janë të detyruar të paraqesin një punës raporton në dhomën përkatëse. deklaratë të zyrave, funksioneve dhe Dhoma e Përfaqësuesve administron profesioneve në Gjykatën e Auditimit. dosjen ose ajo ia dërgon Asamblesë së Ata janë gjithashtu të detyruar të Përgjithshme sa herë që është paraqesin një deklaratë të pasurive në veçanërisht e rëndësishme, sidomos për përputhje me një programi të caktuar. përputhshmërinë me ligjin, ose sa herë Legjislacioni i përmendur më sipër hyri që është kompetencë e Asamblesë së në fuqi më 1 janar, 2005. Deklaratat e Përgjithshme. Megjithatë, çështjet që i zyrave dhe ato të pasurive bëhen për përkasin komunitetit francez, Komisioni shkak të paraqitjes në departamentin e i Komunitetit Francez i Këshillit Rajonal ͞ZĞgjistrimit të deklaratave të zyrave të Brukselit, rajoni Walloon, provincat ĚŚĞ ĂƚŽ ƚģ ƉĂƐƵƌŝǀĞ ͞ƚģ 'ũǇŬĂƚģƐ Ɛģ që janë pjesë e këtij rajoni dhe Auditimit. Gjykata duhet të kontrollojë, institucionet e shërbimit publik në depozitojë dhe publikojë këto varësi të këtyre subjekteve janë dokumente. ekskluzivisht nën kompetencën e Dhomës Franceze, ndërsa çështjet që i Funksionimi përkasin komunitetit hollandez, Rregullat e procedurës përcaktojnë Komisioni i Komunitetit Hollandez i funksionimin e Gjykatës së Auditimit; Këshillit Rajonal të Brukselit, rajoni këto rregulla mund të ndryshohen hollandez, provincat që janë pjesë e vetëm me miratimin e Dhomës së këtij rajoni dhe institucionet e shërbimit Përfaqësuesve. publik në varësi të këtyre subjekteve

116 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Gjykata e Auditimit e Belgjikës

janë ekskluzivisht nën kompetencën e mujore. Gjykata e Auditimit mund ta Dhomës Hollandeze. zgjasë këtë periudhë. Ajo nuk mban Gjykata e Auditimit takohet si një korrespondencë me personat dhe asamble e përgjithshme çdo javë. Çdo kompanitë private. dhomë gjithashtu mblidhet çdo javë. Megjithatë, në raste urgjence ose me Marrëdhëniet Ndërkombëtare kërkesë të dy anëtarëve, Presidenti Bashkëpunimi mes Gjykatës Evropiane mund të thërrasë një asamble të të Kontrollit dhe organeve kombëtare jashtëzakonshme të përgjithshme. E të auditimit kërkohet sipas nenit 248, 3 njëjta gjë vlen për çdo dhomë. të Traktatit të E.C-së. Këto organe të Mbledhja e përgjithshme dhe dhomat ndryshme mbajë kontakte të rregullta mund të shqyrtojnë dhe të marrin në lidhje me auditimin e shpenzimeve vendime kur shumica e anëtarëve të të Komunitetit. tyre debatojnë. Vendimet miratohen Nëpunësit që bëjnë ndërlidhjen e me shumicë absolute. Në rast se ka organeve të kontrollit të shteteve barazi votash, është vendimtare vota e anëtare të rregullta takohen me krerët kryetarit. Kryesekretarët marrin pjesë e Gjykatës Evropiane të Audituesve në në mbledhjet e Gjykatës dhe të Luksemburg. Për më tepër, me dhomave të tyre dhe hartojnë propozimin e Gjykatës Evropiane të procesverbalet. Megjithatë ata nuk Audituesve, Komiteti i Kontaktit të kanë të drejtë vote. presidentëve të institucioneve Gjykata e Auditimit shkëmben kombëtare të auditimit mblidhet çdo vit korrespondenca me administratat e për të shkëmbyer përvojat në lidhje me ndryshme të përgjithshme. Ajo është e auditimin. autorizuar të kërkojë dorëzimin e të Gjykata belge e Auditimit gjithashtu gjitha dokumenteve dhe merr pjesë në kongrese të organizuar informacioneve, pavarësisht nga natyra nga INTOSAI (Organizata e tyre, në lidhje me menaxhimin e Ndërkombëtare e Institucioneve shërbimeve dhe organizatave brenda Supreme të Auditimit) dhe nga EUROSAI veprimtarisë së saj. Autoriteti (Organizata Evropiane e Institucioneve kompetent është i detyruar të paraqesë Supreme të Auditimit). dokumentet dhe informacionet e ŬģƌŬƵĂƌƉģƌƚ͛ŝƵ përgjigjur komenteve të Gjykatës brenda një periudhe një

AUDITIMI PUBLIK 117

AUDITIMI PUBLIK Profil

118 Nr.8, Maj-Gusht 2014

Profil

ZYRA E LARTË E AUDITIMIT E REPUBLIKËS ÇEKE

SAO është i pavarur, si nga pushteti legjislativ (Parlamenti) ashtu dhe nga pushteti ekzekutiv (qeveria).

Statusi dhe kompetencat në punën e tij janë eliminuar në shkallë maksimale. SAO paraqet një nga Një nga kushtet e domosdoshme për elementet specifike të demokracisë funksionimin e mirë të një shteti parlamentare. modern demokratik, është ekzistenca e Kushtetuta e Republikës Çeke, përveç një sistemi kontrolli të pavarur. Në pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe Republikën Çeke, ky funksion kryhet gjyqësor dhe elementeve të tjera nga Zyra e Lartë e Auditimit (SAO), kushtetues, përcakton statusin e SAO si konceptimi i së cilës është bazuar në një organ i pavarur, me dispozitat që: përvojën e auditimit të institucioneve të ͻ ŬŽŶƚƌŽůlon administrimin e pronës ngjashme në Evropë. shtetërore, Ekzistenca e SAO-s ka qenë e ͻWƌĞƐŝĚĞŶƚŝĚŚĞEģŶŬƌǇĞƚĂƌŝĞŵģƌŽŚĞŶ sanksionuar në Kushtetutën e nga Presidenti i Republikës, me Republikës Çeke dhe në kontrast me të propozimin e Dhomës së Deputetëve kaluarën, mandati i tij është konceptuar për një afat prej nëntë vjetësh, në mënyrë krejtësisht të re. SAO është i ͻ ƐƚĂƚƵƐŝ͕ ŬŽŵƉĞƚĞŶĐĂƚ ĚŚĞ ƐƚƌƵŬƚƵƌĂ pavarur, si nga pushteti legjislativ organizative përcaktohen me ligj. (Parlamenti) ashtu dhe nga pushteti Këto parime pasqyrohen në Ligjin nr. ekzekutiv (qeveria). Ndikimet politike 166 për Zyrën e Lartë të Auditimit (më

AUDITIMI PUBLIK 119

AUDITIMI PUBLIK Profil

ƚĞũ ǀĞƚģŵ ͞Ŭƚŝ͟Ϳ͕ ŝ Đŝůŝ ŚǇƌŝ Ŷģ ĨƵƋŝ Ŷģ në Lima, Peru, në vitin 1977. Gjithashtu datën 1 Korrik 1993. Ŷģ ͞ĞŬůĂƌĂƚģŶ Ğ WĂǀĂƌģƐŝƐģ Ɛģ Në bazë të këtij ligji, aktiviteti i SAO-s ka DĞŬƐŝŬŽƐ͟ ϯϬ ǀũĞƚ ŵģ ǀŽŶģ͕ <ŽŶŐƌĞƐŝ të bëjë me menaxhimin e pronës XIX i INTOSAI (2007, Meksikë) përcaktoi shtetërore dhe burimeve financiare të kërkesat e pavarësinë së SAI-ve, në grumbulluara në bazë të ligjit, p.sh. për terma më të detajuara dhe u shëndetin dhe sigurimet shoqërore. Ajo identifikuan tetë shtyllat kryesore për gjithashtu auditon të ardhurat dhe pavarësinë e auditimit të jashtëm të shpenzimet e buxhetit të shtetit, p.sh. qeverisë. pagesa e taksave nga të gjithë personat përgjegjës, si dhe llogaritjen e saktë dhe Struktura organizative mbledhjen e tyre nga ana e autoriteteve Aktivitetet e Senatit dhe Dhomës së përkatëse. SAO-s, udhëhiqen nga Bordi. Për të siguruar shkallën më të lartë të Organet drejtuese të SAO-s janë: objektivitetit në shqyrtimin e çështjeve Presidenti, Zëvendës Presidenti, Bordi, të kontrolluara dhe në vendimmarrje, Senati dhe Dhoma e Debatit. Sipas SAO udhëhiqet nga parimi i strukturës organizative, SAO përbëhet kolektivitetit. Për këtë arsye, vendimet nga disa seksione. Drejtori i për planifikimin dhe rezultatet e Përgjithshëm, krerët e seksioneve, si aktivitetit të auditimit të SAO janë dhe drejtorët dhe shefat e marrë nga organet e saj kolegjiale: në departamenteve dhe sekretariateve. përputhje me rëndësinë dhe natyrën e Bordi i SAO auditimeve, ose nga 17-anëtarët e Bordi përbëhet nga kryetari dhe bordit apo tre të pestat e anëtarëve të zëvendës-kryetari, si dhe nga anëtarët e Senatit. Bordi përbëhet nga Presidenti, Bordit. Karakteri dhe veprimet e tij, Nënkryetari dhe 15 anëtarë të Zyrës. përcaktohen në nenin 166 të vitit 1993. Anëtarët e zyrës zgjidhen nga Dhoma e Deputetëve të Parlamentit të Presidenti Republikës Çeke. Mandati i tyre zgjat Kreu i Zyrës së Lartë të Auditimit, vazhdimisht derisa ata të arrijnë Presidenti, vepron në emër të SAO-s, moshën 65 vjeç dhe statusi i tyre është i kryeson takimet e autoriteteve dhe krahasueshëm me statusin e anëtarëve koordinon aktivitetet e SAO-s. të parlamentit. Pavarësia institucionale e SAO Zëvendës-presidenti plotësohet nga pavarësia financiare e Zëvendëson të gjitha kompetencat saj, e përcaktuar nga Dhoma e plenare të kryetarit kur ky i fundit Deputetëve dhe buxheti i shtetit. mungon dhe në disa raste të veçanta, Konceptimi i SAO-s plotëson parimet me autorizimin e presidentit jep llogari themelore dhe rekomandimet e për vendimet e marra gjatë periudhës Deklaratës së Limës të INTOSAI-t. së zëvendësimit. ͞hĚŚģǌŝŵĞƚ ĚŚĞ ƌƌĞŐƵůůĂƚ Ğ ƵĚŝƚŝŵŝƚ͟ është krijuar si një dokument bazë që Anëtarët e Bordit përmbledh parimet e veprimtarisë së Një anëtar i Bordit të SAO-s kontrollon auditimit të pavarur; ky dokument u operacionet e auditimit dhe harton miratua në Kongresin e IX të INTOSAI-t raportet, si dhe merr pjesë në

120 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Çeke

aktivitetet e bordit dhe në senat. Ashtu shtetërore, fondeve dhe buxhetit të si dhe presidenti apo zëvendës- shtetit dhe ndihmave financiare të presidenti, anëtarët parashtrojnë dhënë nga jashtë. Zyra e Lartë e opinione për organizimin e planit të Kontrollit (SAO) njeh rëndësinë e auditimit. Gjithashtu, ata mund të bashkëpunimit dhe marrëdhënieve propozojnë edhe procedura disiplinore. ndër-institucionale dhe vazhdimisht mban marrëdhënie profesionale me Aktiviteti i auditimit institucione të auditimit supreme nga e Fushat kryesore të aktiviteteve të gjithë bota, si nëpërmjet anëtarësimit auditimit në organizatat ndërkombëtare Misioni kryesor i SAO-s ështģ ƚ͛Ƶ dypalëshe apo shumëpalëshe, ashtu sigurojë institucioneve kushtetuese dhe edhe nëpërmjet bashkëpunimeve qytetarëve informacione të besueshme direkte. dhe kompetente për administrimin e burimeve të tatimpaguesve, të Objektivat e SAO në fushën e çështjeve burimeve të grumbulluara në bazë të ndërkombëtare janë: ligjit dhe të pronës shtetërore. ͻ ƚģ ĨĂŵŝůũĂƌŝǌŽŚĞƚ ŵĞ ŵĞƚŽĚĂƚ Ğ SAO shqyrton nëse zyrat shtetërore dhe auditimit dhe praktikat më të mira të subjektet e tjera që menaxhojnë pronën zhvilluara dhe të përdorura nga e shtetit dhe burimet që ju besohen institucionet e tjera ndërkombëtare; atyre, po kryejnë këto detyra në ͻ ƚģ ǌŚǀŝůůŽũģ ŵĞƚŽĚŽůŽŐũŝ ĚŚĞ ƚģ mënyrë efektive dhe ekonomike, si dhe shkëmbejë përvojën me institucionet e në përputhje me rregullat ligjore. tjera ndërkombëtare; Bazuar në rezultatet e veprimtarisë së ͻ ƚģ ŵďģƐŚƚĞƚģ ƐŚkëmbimin e saj të auditimit, SAO përgatit dhe informacionit mbi auditimin e sektorit dorëzon në Dhomën e Deputetëve, publik dhe institucioneve sipas datave të përcaktuara, raportin ndërkombëtare; mbi zbatimin e buxhetit të shtetit. Veç ͻ ƚģ ĞĚƵŬŽũģ ĂƵĚŝƚƵĞƐŝƚ Ğ ƐĂũ ĚŚĞ ƚģ kësaj, SAO përgatit me kërkesë të mbështesë punonjësit e përhershëm Dhomës së Deputetëve, komentet dhe nëpërmjet trajnimeve dhe pjesëmarrjes opinionet mbi rregulloret e propozuara në seminare ndërkombëtare, dhe nga qeveria dhe ministrat dhe konferenca; veçanërisht ato në lidhje me buxhetin, ͻ ƚģ ǌŚǀŝůůŽũë marrëdhëniet me kontabilizimin, statistikat, auditimet, institucionet dhe organizatat taksat dhe inspektimin e aktiviteteve. kombëtare dhe ndërkombëtare; ͻ ƚģ ŵĂƌƌģ ƉũĞƐģ Ŷģ ĂƵĚŝƚŝŵĞƚ Ğ Bashkëpunimi ndërkombëtar koordinuara; Bashkëpunimi ndërkombëtar ndihmon ͻ ƚģ ĨŽƌĐŽũģ ƌĞƉƵƚĂĐŝŽŶŝŶ Ğ ƐĂũ Institucionet Supreme të Auditimit të ndërkombëtar. rrisin cilësinë e punës së tyre në fushën e auditimit dhe menaxhimit të pronës

AUDITIMI PUBLIK 121

AUDITIMI PUBLIK Profil

122 Nr.8, Maj-Gusht 2014

Profil

ZYRA E LARTË E AUDITIMIT E REPUBLIKËS SLLOVAKE

Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Sllovake është themeluar në 1 Prill 1993. Kushtetuta Sllovake e vitit 1992 e konfirmoi Zyrën e Lartë të Auditimit si organ i pavarur i auditimit të jashtëm.

Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Vizioni Sllovake është themeluar në 1 Prill 1993. Kushtetuta Sllovake e vitit 1992 e Zhvillimi i Zyrës së Lartë të Auditimit të konfirmoi Zyrën e Lartë të Auditimit si Republikës Sllovake si një organizatë e organ i pavarur i auditimit të jashtëm. pavarur dhe një institucion fleksibël që Akti i vitit 1993, fuqizon Zyrën për të mbështet përdorimin optimal të kontrolluar se si janë llogaritur dhe burimeve publike dhe në mënyrë të mbledhur taksat dhe burimet e tjera të konsiderueshme kontribuon në të ardhurave, të tilla si detyrimet përdorimin efektiv të financave publike doganore dhe gjobat dhe si janë në përputhje me legjislacionin e menaxhuar shpenzimet e fondeve Bashkimit Evropian dhe atë të publike. Zyra i kryen auditimet në Republikës Sllovake. respekt të statutit ligjor, ekonomicitetit, efikasitetit dhe përputhshmërise. Misioni Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Përmirësimi i cilësisë dhe efikasitetit të Sllovake kryen misionin e saj shtetëror aktiviteteve audituese të pavarura si të pavarur dhe aktivitetet e saj të dhe përmirësimi i sistemeve të auditimit, në përputhje me Kushtetutën kontrollit të brendshëm nëpërmjet e Republikës Sllovake dhe Aktin për organeve, punonjësve dhe rrjeteve të Zyrën e Lartë të Auditimit. zyrave rajonale të shpërndarë në

AUDITIMI PUBLIK 123

AUDITIMI PUBLIK Profil mënyrë optimale, në mbështetje të Kombëtar të Republikës Sllovake Nr. ndërsjellë dhe në bashkëpunim me 39/1993). Zyrat qendrore ndodhen në institucionet e tjera të auditimit. Bratislavë, ndërsa 8 zyrat rajonale Gjithashtu kontributi në transparencën ndodhen në Banska, Bistricë, dhe përgjegjshmërinë e qeverisë, Bratislavë, Kosicë, Nitra, Presov, administratës publike dhe Trençín, Tërnavë dhe Zhilina. Zyra është vetëqeverisjes territoriale, duke organ buxhetor. rezultuar në menaxhimin sa më të mirë të pronës dhe mjeteve publike. Autoriteti dhe kompetencat Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Vlerat Kryesore Sllovake është një autoritet shtetëror i Lehtësimi i menaxhimit të shëndoshë cili është i pavarur gjatë kryerjes së dhe efektiv të pronës dhe mjeteve aktivitetit të auditimit dhe është i lidhur publike si dhe informimi i Këshillit vetëm me ligjin. Kompetencat, Kombëtar të Republikës Sllovake dhe standardet themelore të auditimit, të subjekteve të interesuara duke drejtat dhe detyrimet e saj janë përfshirë publikun e gjerë, mbi gjetjet e vendosur në Aktin mbi Zyrën e Lartë të konstatuara gjatë kryerjes së auditimit; Auditimit të Republikës Sllovake. Zyra e Forcimi i pozitës brenda strukturave të kryen veprimtarinë e saj të auditimit në INTOSAI-t dhe EUROSAI-t dhe zgjerimi i përputhje me Planin e Aktiviteteve të mëtejshëm dypalësh dhe shumëpalësh Auditimit, që zakonisht miratohet për nëpërmjet bashkëpunimit me një vit kalendarik. Me kërkesë të Bankës institucione të tjera të Auditimit Kombëtare të Sllovakisë, kjo zyrë merr ^ƵƉƌĞŵ ;ŵģ ƉŽƐŚƚģ ͞^/͟Ϳ Ŷģ ǀƌŽƉģ pjesë edhe në procesin e auditimit të dhe në botë; jashtëm për pasqyrat financiare të kësaj Përshtatja dhe zbatimi i standarteve të banke. INTOSAI-t, duke iu përmbajtur edhe kushteve të Republikës Sllovake; Struktura organizative Kryerja e auditimeve të pavarura me Zyra e Lartë e Auditimit përbëhet nga cilësi të lartë, ekonomicitet, efikasitet Presidenti dhe dy zëvendës Presidentë. dhe efektivitet; Zyra udhëhiqet nga Presidenti si një Përmirësimi i performancës dhe autoritet statutor. Presidenti mund të përgjegjësive të audituesve dhe zëvendësohet nga dy zv/presidentët e punonjësve të tjerë, nëpërmjet zgjedhur. Këta tre anëtarë zgjidhen nga motivimit, zhvillimit të tyre personal Këshilli Kombëtar i Republikës Sllovake dhe profesional, forcimit të krenarisë me votim të fshehtë për një mandat 7 dhe besnikërisë për punën e tyre si dhe vjeçar, por jo më shumë se dy mandate nëpërmjet përmirësimit të mjedisit të të njëpasnjëshme. Edhe me punës. përfundimin e mandatit, Presidenti mbetet në detyrë deri në zgjedhjen e Statusi Ligjor Presidentit të ri. Zyra e Lartë e Auditimit Zyra është themeluar sipas neneve 60 - i përmbush detyrat me anë të njësive 63 të Kushtetutës së Republikës së organizative të saj të përfaqësuar nga Sllovakisë. Zyra është themeluar dhe departamente, zyra rajonale, personeli vepron sipas ligjit (Ligji i Këshillit dhe sekretariate.

124 Nr.8, Maj-Gusht 2014

KLSH Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës Sllovake

Mbështetur në standardin e INTOSAI-t, Zyra e Lartë e Auditimit e Republikës /^^/ ϱϲϬϬ͕ ͞WĞĞƌ ZĞǀŝĞǁ 'ƵŝĚĞůŝŶĞ͟ Sllovake ka qenë një ndër SAI-et e para dhe në frymën e Deklaratës së Limës, që i është përgjigjur pozitivisht kërkesës neni 15, "Shkëmbimi ndërkombëtar i sģ <>^, Ɖģƌ ͞WĞĞƌ ZĞǀŝĞǁ͕͟ ƐĞƉƐĞ ^/ ideve dhe përvojave në kuadër të sllovak ka edhe pozicionin e Drejtuesit Organizatës Ndërkombëtare të në Nën-Komitetin e INTOSAI-t Institucioneve Supreme të Auditimit ͞WƌŽŵŽǀŝŵŝ ŝ ƉƌĂŬƚŝŬĂǀĞ ƚģ ŵŝƌĂ ĚŚĞ është një mjet efektiv për të ndihmuar ƐŝŐƵƌŝŵŝ ŝ ĐŝůģƐŝƐģ ƉģƌŵĞƐ ͞WĞĞƌ Institucionet Supreme të Auditimit për ZĞǀŝĞǁ͟ŵĞŶĚŝŚŵģŶĞƐƚƌƵŬƚƵƌĂǀĞĚŚĞ të përmbushur detyrat e tyre", KLSH ka të anëtarëve të këtij Nën-Komiteti. përcjellë tashmë kërkesën për të kryer një Peer Review në KLSH tek të gjitha SAI-et e 28 vendeve të BE, duke qenë të bindur që SAI-t evropiane do ta mbështesin në këtë iniciativë.

AUDITIMI PUBLIK 125

126 Nr.8, Maj-Gusht 2014

CONTENT