AN GHAEILGE ] AN GHAEILGE AGUSAGUS ÉIRÍÉIRÍ AMACHAMACH 19161916

Forlíonadh speisialta urraithe ag Márta 10, 2016 DRACULA

Bram Stoker

3Bealtaine, Bistritz —D’fhág mé München ar 8.35 p.m., Lá Bealtaineagus ráinigh mé Vín imoiche maidine arna mhárach; ar 6.46 bhí an traein le bheith ann, ach bhí sí uair an chloig déanach. Níormhuinínliom dul rófhada ón stáisiún imBúdaipeist, mar nach raibh an traein istigh in am agus go gcaithfeadh sí bogadh arís mar abhí beartaithe di. Ba mhalartú Iarthar ar Oirthear liomsa é; bhíomar imeasc iarsma smachta na dTurcach iar ndul dúinn thar an droicheadisiartharaí de dhroichid dhaingne na Danóibeatá go leathandomhain san áitsin...

Eagrán nua éseo den aistriúchán iomráiteach arinne Seán ÓCuirrín ar mhórshaothar uafáis BramStoker. Gach braon den bheocht achuir fear Chluain Tarbhsabhunscéal, d’aistrigh an Cuirríneach go snasta ésachlasaic Ar fáil marríomhleabhar chomhmaith ar seo afoilsíodh den chéad uair in 1933. Leagan nuachóirithe éseo atá bunaithe na hardáin díolacháin ríomhleabhar ar fad ar an eagrán aréitigh Maolmhaodhóg ÓRuairc agus ad’fhoilsigh an Gúm in 1997. ISBN 9781857919165 €9.50

Le hordú óshiopaíleabhar nó le ceannach ówww.litriocht.com

Lónléitheoireachta eile

Gluaiseacht An Leon,AnBandraoi Traenacha in Éirinn CénSórtÉ? Haiku AlanTitley agus An Prios Éadaigh BrianMac Aonghusa TomásÓFiacháin másédo thoilé! ISBN 9781857917550 ISBN 9781857918885 ISBN 97818579178373 ISBN 9781857917192 GabrielRosenstock €7.50 €8.50 €9.50 €9.50 ISBN 9781857918229 €7.50 AN GHAEILGE AGUS ÉIRÍ AMACH 1916

ISTIGH Ag fíorú na físe 04 Oidhreacht na Cásca –Brian ÓConchubhair agus oidhreacht an Éirí Amach atháinig 08 An Ghaeltacht Bheo –Áine Ní Chiaráin ag tabhairt cuairte ar thobar beo na teanga chugainn 100 An Ghaeltacht 100 bliain indiaidh an Éirí 10 Amach –Anna Ní Ghallachair ag tabhairt le fios go bhfuil acuid fadhbanna féin ag an bliain óshin Ghaeltacht ach go bhfuil ábhair dóchais ann fosta 12 Litríocht na Nua-Ghaeilge –Alan Titley ag cur síos ar an ábhar ceiliúrtha, mórtais agus Ferdie machnaimh atá le fáil ilitríocht na Gaeilge

Teanga dhomhanda –Kevin Scannell ag Mac an Fhailigh 14 tabhairt léargais ar na deiseanna teanga fud fad na cruinne iréseo na teicneolaíochta

Na Meáin Ghaeilge ó1916 anuas –Cathal 16 Goan ag scrúdú bhuanna agus díomuanna na ‘Ní mar ashíltear abhítear’ adeir an seanfhocal. éagsúla ágcíoradh anseo–na meáinGhaeilge, meán cumarsáide inGaeilge Sin égodíreach an smaoineamh aspreag an an Ghaeilge sa Tuaisceart, cúrsaí ceardchu- tsraith alt seo ina ndéantar comparáid idir an mainn, cúrsaí litríochta agus alán lán eile. Tá sé An Ghaeilge sa Tuaisceart –Micheál Ó fhís abhí ann 100 bliain óshin agus mar atá sa lá tábhachtachfostago gcuimhneoimisgo mbaine- 18 Máirtín ag moladh na hoibre atá déanta agus inniu. Mar adeir an tOllamh Brian ÓConchub- ann an Ghaeilgeleis an uile dhuine agus ní le ag scrúdú na ndúshlán faoi leith atá ann go fóill hair “Dá n-aiséireodh an seisear déag acuireadh haon phobalarleith mar aléirítearsan alt faoi chun báis in 1916 ónamairbh, dá dtiocfaidís arís Rose Maud Young. Rose Maud Young –Diarmaid ÓDoibhlin ag inár measc don chomóradh atá beartaithe, cad a Tá súil againn go spreagfaidh an forlíonadh 20 scríobh ar bhean agus ar ghlúin eisceachtúil de déarfaidís?” seo díospóireacht faoin Ghaeilge,faoináit a chuid na hAthbheochana Bímid ag trácht ar “an fhís abhí ann 100 bliain bhfuilsíanoisagusfaoinatodhchaíagus andear- óshin”. Ach arndóigh,is íantuiscint chomhaim- cadh atá ag muintir na hÉireann uirthi inniu. Tar éis na Réabhlóide –Cormac ÓComhraí ag searthaatá againneinniu ar an fhís sin atá i 22 amhrac siar ar na daoine aghlac páirt sa troid gceist. An rud is cóngaraí dó is féidir abheith Ferdie Mac an Fhailigh agus an costas daonna alean sin againn. Níor chóirdearmad adhéanamh den dif- Príomhfheidhmeannach ríocht sin agus muid ag tabhairt faoi na réimsí Foras na Gaeilge Poblacht na nOibrithe –Des Geraghty ar lorg 24 na poblachta nár bunaíodh fós, poblacht an lucht oibre

Cumann na nDaoine –Dara ÓCinnéide ag 26 déanamh amhachnaimh ar abhfuil déanta ag AN GHAEILGE AGUS Forlíonadh speisialta an CLG agus ar ambeidh le déanamh AN GHAEILGE ÉIRÍ AMACH 1916 urraithe ag ] AN GHAEILGE Ag cur oideachais ar an náisiún –Muiris Ó AGUSÉIRÍIRÍ Déan teagmháil 28 Laoire imbun scrúdaithe ar luachanna AMACH 19119166 The Irish Times oideachais agus léinn na gconraitheoirí luatha 24-28 Tara Street, Dublin 2 30 Guth áitiúil uilíoch –Deirdre Davitt agus adán Forlíonadh speisialta féin ar thábhacht na n-ealaíon, an fhís a Urraithe ag Fógraíocht Márta 10, 2016 fíoradh. 01–893 0000 www.gaeilge.ie

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 3 OIDHREACHT Oidhreacht na Cásca

Tá an comóradh faoi lán seoil. Déanann Brian ÓConchubhair anailís ar stair an Éirí Amach agus an tionchar aimríonn na himeachtaí sin orainn go dtí an lá atá inniu ann

’fhág Conradh na Gaeilge agus chultúr na hÉireann ar ceal ná go béim ar shoghluaiseacht shrianta aic- coileanna na hÉireann idir 1861 agus 1911 AthbheochannaGaeilge marc leathnódh an meathchultúr meach agus shóisialta. Tuigtear ón téis seo deréir mar ad’fhan líonna gcreideamheile doghlanta ar stairchultúrtha, neamh-shainiúil ar fud na tíreionas gurbh gur bhraithÉireannaigh óga faoi bhac nach mór mar an gcéanna. Mhéadaigh líon liteartha aguspholaitiúil na ionann cultúr OileáinÁrann agus cultúr agus iad ag iarraidh dul chun cinn adhéan- na gcléireach istátseirbhís na hÉireann as DhÉireann. Is cinnte go raibh an Acton. Ní Éire úrnua atheastaighuathu, amh sa saol proifisiúnta. éadanidir 1861 agus 1911,ó990go dtí 9,821. seachtar sínitheoirí achuir an-ainmnea- achÉiread’fhásfadhgohorgánachagus go Taréis dóibhgéilleadh dochóras anStáit Le bunú Choimisiúin na Talún (1881), Cho- cha le Forógra na Poblachta agusformhór nádúrtha as cúinsí na staire; Éire ambeadh –maidir le hiompar,leteanga,lehoidea- imisiún na gCeantarCúng (1891), Roinn na gceannairí míleata acuireadh chun báis acinniúint neamhspleách faoi réir ag chas -fós féin ní rabhthas ag caitheamh leo Talmhaíochta agus Ceard-Oideachaisna de bharr na réabhlóide báúil, abheag ná a muintir na hÉireann féin. mar acaitheadh le Sasanaigh óga araibh hÉireann (1899) agus an Choimisiún um mhór,leis an teanga. Go deimhin bhí cuid Níl tráchtairí ar aon intinn fiú faoithion- na cáilíochtaí ceannann céanna acu. Ba Árachas Náisiúnta(1911), cruthaíodh poist acu rannpháirteach igcur chun cinn na te- char Chonradh na Gaeilge. Ar feadh ibh- mhinic D.P.Moran,trí mheán anuachtáin d’fhostaithe cáilithe idirdhlíodóirí, anga. Fiú leithéidí Clarke agus Connolly, fad bhí leithéidí Aodh de Blácam ag The Leader,agtarraingt aird an phobail ar dhochtúirí, shuirbhéirí, innealtóirí agus thuigeadar ról na teanga indioscúrsa an maíomh gurbh ébunú an Chonartha tús na chonspóidí fostaíochta agus ar arduithe cé- chigirí. Ina ainneoin sin níor ardaigh líon neamhspleáchais agus in athmhúnlú na réabhlóide. Tuigtear do thráchtairí áirithe ime nuair nár tugadh an post nó an gradam na gCaitliceach sna ranna Stáit ná sna haic- tíre.Níorbh ionann, áfach, abheith ido gur mó achuaigh an Conradhibhfeidhm d’Éireannach Caitliceach éigin. Gan ar a mí proifisiúnta. Ba mhinice ná achéile nár bhall de Chonradh na Gaeilge, abheith ar shíceolaíocht na tíre ná ar aon ghné eile; gcumasdulchun cinnadhéanamhnógluai- tugadh an post don té áitiúil ach do té ón ta- báúil le cúis na Gaeilge agus abheith ar aon maíonn staraithe eile, ar nós F.S.L. Lyons, seacht chun cinn sa chóras stáit –arleibhé- obhamuigh;agus nuair atugadh donduine fhocal leis an eagraíocht maidir le gach nach le camáin ná le sliotair agineadh al proifisiúnta ná ar leibhéal sóisialta, áitiúil é, ba mhinic nár Chaitliceach é/í. Bhí ceist chonspóideach: b’ann do Réamann- meonréabhlóideachnahÉireann ach le thángadar le chéile, dar leis an téis seo, le síleáilghloineannnárbh fhéidirlehÉirean- aighGhaeilge agusd’aontachtaithe smaointe úra agus go raibh an Conradh córas roghnach abhunú. B’olc leo an Stát naigh Chaitliceachagabháil tríthi. Ní Gaeilge chomh maith le Sinn Féinithe lárnach sa chíor thuathailintleachtúila Sasanach achlis orthu, dar leo, in ainneoin timpiste égur chléirigh ónaCeithre Chúir- Gaeilge agus Fíníní Gaeilge. ghabh tríd an tír roimh an Éirí Amach. gur thréigeadar nósanna amuintire. teanna abhí iláthair nuair abunaíodh Ba thábhachtaí le cuid acu leas na mbo- Ar an láimh eile, luann scoláirí léann na Thugadar dílseachtdochultúr an Stáit Conradh na Gaeilge. cht seachas leas na teanga, ba thábhachtaí polaitíochta an tábhacht abhain le reách- ach ba bheag den mhaithathuilleadar dá Is cinnte nárbhionann an scéal ingach le cuid acu Éire Chaitliceach neamh- táilinmheánachanChonartha le hoiliúint bharr. Bhíothas fós in áit na leathphingine. réimseagus ingach cás ach fiú in earnáil na spleách ná Éire Ghaelach neamhspleách. ghlúin nua abheadh chun cinn iriaradh an Mhéadaigh líon na gCaitliceach imeáns- múinteoireachta agusnacigireachta, bhí Tharla Éirí Amach 1916 faoi cheannas tSaorstáit. Ba igcraobhachaanChonartha íocaíocht na n-oidí in Éirinn níosísle,níos fear agus ban ashamhlaigh agus ashan- ad’fhoghlaim riarthóirí an tSaorstáit fios a neamhbhuaine agus ar stádas níos ísle ná a taigh Éireachuragdul ar mhalairt treo. ngnóthaí maidir le cúrsaí riaracháin. macasamhail iSasana. AgusAnCogadh Mór ag suaitheadh na Ní minic aphléitear cad aspreag daoine Deineadhdíspeagadh orthu sa chóras hEorpa,bheartaíodar Éire nua, tír neamh- le spéis achur sa ghluaiseacht úr aréab tríd Tharla Éirí Amach 1916 faoi Stáit tar éis dóibh géilleadh do chultúr spleách saor:saor sa chiallgombeadh an tír ag deireadh an 19ú agus ag tús an 20ú “ allúrachagus nósannaGallda ashealbhú saoirse creidimh, saoirse shibhialta, haois. Ní ghéilltearathuilleadhdon téis a cheannas fear agus ban a agus ainmheánú. Ní hamháin sin ach saoirse airgeadaíochta, saoirse pholasaí ag bhíthuastráthgurbh éteipPharnella shamhlaigh agus ashantaigh bhraitheadar coimhthíos le cultúr a muintir na hÉireann. Ba chumacén chruthaigh folús polaitiúil agus gurbh iad Éire achur ar dul ar mhalairt mbailte agus le cultúr angaolta. Bhainead- creideamh, cén cine, cén cúlra, cén teanga. na gluaiseachtaícultúrtha alíon an bhear- ar an stádas sóisialta ashantaíodar amach Níor theastaighuathu go gcuirfí sain- na sin. Is mó le tamall anuas go leagtar treo trídiad féin achur chun cinn mar ghníom-

4 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 AG TROID AR SON NA TÍRE AGUS NA TEANGA

1. ÉamonnCeannt:Bachainteoirdúchais Gaeilgeéaathair.Chláraighsésan Ard-Chraobhin1899.Faoi1906 baé cláraitheoirCholáisteLaigheanéagusba bhalldenChoisteGnófaoinmbliain1909. D’éilíodhséseirbhísasGaeilgeóoifigí rialtais.

2. TomásÓCléirigh:BabhalldeChraobh MhicÉilécégoraibhséarbheagánGaeilge. Bhísélárnachsnahimeachtaíathugarde hÍdeéiríasangConradhi1915.

3.SéamasÓConghaile:Cháinséiadsana shéanfiúntaslitríochtaíeileseachasan Ghaeilge.Inaainneoinsin,d’aithinsé fiúntasnaGaeilged’athbheochanna hÉireanncénachgcuirfeadhfearocrach spéissateanga.

4. SeánMacDiarmada:Liatromacha chláraighsachraobháitiúilsularaistrighsé goBaileÁthaCliatháitarbhainséleisan gCumannCeilteachLiteartha.

5. TomásMacDonnchadha:Bhunaighsé craobhdenChonradhiMainistirFhearMaí, Corcaighi1903.Chaithsétréimhsíéagsúla inÁrainnagcurbarrfeabhaisaranteanga Gaelige.

7. MicheálÓhAnnracháin:Bhunaighséan chéadchraobhdenChonradhi gCeatharlachin1899agusbaléitheoir profaísaChló-Chumanné.Faoi1905baé rúnaínahArd-Chraoibheé.D’eagraighsé MórshiúlanChonarthai1909.

6. PádraigMacPiarais:Cláraíodhésa Chonradhin1896.In1898deineadh comhaltadenChoisteFeidhmiúcháiné. BhunaighséColáisteÉannaagusColáiste Íde.

8. LiamMacPiarais:Chláraighsésa Chonradhin1898agusmhúinGaeilgesa CharraigDhubhagtúsanchéid.D’éilighsé ceartaainmaúsáidasGaeilgesaCholáiste Ealaínei1903.

9. JosephMaryPlunkett:Bhíséina eagarthóiraranIrishReview.D’fhostaighsé TomásMacDonnchadhamartheagascóir Gaeilgeagusd’fhreastailarCholáiste Uladhi1910.

10.RuairíMacEasmainn:Chláraighsésa Chonradhi1904.Mhaoinighséimeachtaí GaeilgearnósscoileannaGaeltachtaar OileánThamhain,igCeantarnanOileán,ar angCeathrúRuaagusagFeisnanGleannin Aontroim.

11. SeánHeuston:Tuairiscíteargoraibh scothnaGaeilgeaige.Mhúinsédruileáili ScoilÉanna.

12.ConchúrÓColbaird:Ceaptargur chláraighsésaChonradhi1905.

13.EdwardDaly:ChláraighséleCraobhan Chéitinnighi1913.

14.ThomasKent:ChláraighsésaChonradh i1913.Bhíanteaghlacharfaddátheangach.

15.JohnMacBride:BalldenChumann CeilteachLiteartha,araibhranganna GaeilgeacufaoistiúirWilliamRooney.

Baile Átha Cliath indiaidh Éirí Amach na 16.MichaelMallin:Níltearcinnteanraibh Cásca, 1916. grianghraf: getty images móránbainteaigelecúrsaíteanga.

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 5 OIDHREACHT

hairí pobail, dar leisantéis seo. D’fhéadfaí Bhreatain Bheag(Cardiff);anAirgintín aáiteamh nach grá amháin don Ghaeilge (Piedad; BuenosAires), Stáit Aontaithe nó spéis sa chultúr dúchasach aspreag na Mheiriceá (Chicagó; Nua Eabhrac; Ho- fir agus na mná óga achláraighsa lyoke, Massachusetts;Rhode Island), an Chonradh, igCumann LúthchleasGael Nua-Shéalainn (Miltown; Balcluttra), an agussna cumainnéagsúla breis agus100 AfraicTheas(Capetown;Kimberley). D’ea- bliain óshin ach go rabhadar míshásta lena graítí ranganna le linn an gheimhridh ina gcuid agus lena raibh indán dóibh. múintí léamh agusscríobh don phobal;an Sholáthair an Conradh habitus méidad’fhoghlaimítísna ranganna idirlé- roghnach dóibh, habitus ina nglacfaí leo amh, scríobh, dhamhsa, amhránaíocht, agus inar bhuntáiste seachas míbhuntáiste aithriseoireacht agusstair,chuirtí ar adtréithe cultúrtha nádúrtha. taispeántas éagócáidí éagsúla le linn an Is eol mar athug Dubhghlas de hÍde a Fhómhairagus an Earraighagaonaigh, óráid cháiliúil faoi dhíghalldú na hÉireann seilgí, aeraíochtaí agus feiseanna. in 1892 agus gur bunaíodh Conradh na Tuigeadh don Chonradh, agus do Chu- Gaeilge in 1893. Ba de réir achéile aleathn- mannBuan-Choimeádta na Gaeilgerom- aigh agus ad’fhás Conradh na Gaeilge ó pu, alárnaí agus abhí an córas oideachais i ghrúpa beag ball san ardchathairgogach gcothú agus islánú na teanga. Le tacaíocht cuid den tír, agus níos faide óbhaile. an Chonartha, bunaíodh Coláistí Oiliúna Bunaíodh craobhacha sa Ghaillimh (24 chun líofacht teanga amhúineadh dóibh Eanáir1894), Corcaigh (22 Aibreán1894), agus an cleachtas múinteoireachta ab Doire (1894), Ros Mhic Thriúin,Loch Gar- éifeachtaí aléiriú dóibh. ImBaile Bhúirne i man(Bealtaine 1894), Na hAoraí, Corcaigh nGaeltacht Chorcaí i1904 abunaíodh an (Nollaig 1894) –anchéad chraobh den chéad choláiste. Níorbh fhada gur bu- Chonradh faoin tuath –agus Londain naíodh coláistí eilearfud na tíre: Coláiste Shasana(DeireadhFómhair 1896), an Chonnacht (Tuar Mhic Éadaigh, Maigh chéad chraobh den Chonradh thar sáile. Eo), Ollscoil na Mumhan (Port Láirge), Co- Faoin mbliain 1896,bhí 43 craobh láiste Chomhghaill (Coláiste Geimhridh i cláraitheleConradh naGaeilge, ocht gcinn mBéal Feirste); bunaíodhColáiste Cholm- díobh siúd thar lear. Cuireadh an fás mear cille (Dún na nGall), Coláiste Laighean (co- sa bhallraíocht igcathair Bhaile Átha Cli- láiste Geimhridh Bhaile Átha Cliath), Co- ath ileithnaléachtachonspóidigh The láiste Thamhain (Gaillimh)agus Coláiste Turning of the Tide leis an AthairPeter C. Chonnacht (Gaillimh) i1906. Ba mhinic díospóireachtaí tréana ar bun laistigh den Chonradhfaoinmodh múinte ab éifeachtaí agus buíonta éagsúla tugtha don mhodh dí- reach agus grúpaí eile tiomnaithe do D’éirigh cuid de na baill mhodh Gouin, do mhodh an aistriúcháin, “ don litriú simplí, donlitriúfoghrach, i míshásta le meon agus le measc modhannaeile. Dámba iadna blian- straitéis an Chonartha maidir ta 1900-1907 ré órga an Chonartha,babh- le cur chun cinn na Gaeilge lianta conspóideachaiad leis. Sna blianta 1907 agus 1908 d’agair an Conradh go tré- an go mbeadh an Ghaeilge ina hábhar ri- achtanach sa scrúdú máithreánach don Yorke, GaillimheacharshagartinSan ollscoil nua abhunófaí ar ball. Thugadar an mogar nachraibhsésách ceanndána,sách Chonarthamaidir le cur chun cinn na Francisco é, ar 6ú Meán Fómhair 1899. lá leo nuair ad’iaigh siad le baill tofa na trodach,sách gníomhach don ghlúinnua Gaeilge: bhíothas den tuairim go raibh de Sa bhliain 1901, bhí 30 craobh san ard- gComhairlí Contae, abunaíodh de bharr Gaeilgeoirí abhíag teacht aníostrí na crao- hÍderóshéimhlecleasChaisleánBhaile chathair agus sna bruachbhailte; faoin an Achta RialtaisÁitiúil (1898) ar fud na bhacha,goleor acu nach raibh ach ag lám- Átha Cliath agus gur leasc leis troid leo. mbliain1903maíodhgurbh anndo 500cra- tíre. D’éirigh leo an Ghaeilgeadhéanamh hacántimpeall antíaguséina bhallde Chu- Bunaíodh an Fáinne, gluaiseacht araibh obharfud natíre.D’ainneoinnárthuillead- riachtanach don ollscolaíocht cé nár éirigh mann Buan-Choimeádta na Gaeilge. an t-údar cáiliúil Pádraic ÓConaire páir- ar ach £43 idtáillí ballraíochta sa bhliain leo an Ghaeilge achur ina hábhar riachtan- Dúradh go bhfuair sé post bog san Olls- teach inti mar aon leis an drámadóir Piaras 1895, d’ardaigh an figiúr sin go £2,000 fao- ach do gach mac léinnollscoile. Bhainead- coil toisc gurbh éUachtarán an Chonartha Béaslaí,asaolaíodh iLearpholl, agusiad in mbliain 1900. Leis an teacht isteach sub- ar an méid sin, méid nach beag, amach, in é, scaipeadh ráflaí go raibh sé rómhór le tiomanta gan ach Gaeilge alabhairt le staintiúil airgid seo, bhíothas in ann foire- ainneoin gur labhair na hEaspaig lucht cáinte na Gaeilge agus go raibh leisce hoifigí an Stáit.Dethoradh an fheachtais ann lán-aimseartha afhostú. Imeasc na Chaitliceacha aguspolaiteoirínáisiúnta air aghaidh athabhairt ar choimisinéirí seo ghabh Constáblacht RíoganahÉire- foirneseo, áirítearnatimirí athaistil ó ina choinne, daoine ar nós John Dillon, Oideachais. Bhí baill Chraobh an Chéitin- ann Pádraic ÓConaire igCúige Uladh i cheann ceannnatíre ag eagrúranganna, Isaac Butt, Liam Dillon agus William Dela- nigh, Muimhnigh abhformhór, ar an 1916agus Claud Chavasse igCúigeMum- ag bunú craobhacha, ag síor-spreagadh ny, S.J., ceannairí náisiúnta nártheastaigh ngrúpa ba dhéineag gearán agus ag clamh- han i1916 de bharr gur dhiúltaíodar dé- shoiscéal an Chonartha.Faoi 1904, uathugon-aithneofaí an Ghaeilge mar áb- sán agus díocas orthutroid afhearadh ar ileáil leis na póilíní ach trí Ghaeilge ar an mhaígh an Conradh breis agus 50,000 ball har riachtanach.Isdebharr na conspóide son na teanga. Thug de hÍde fogha faoi mbonn gurbh íteanga na tíre í. i600 craobh. seo abriseadh an tAthair Micheál ÓhIcí, lucht acháinte roimh Ard-Fheis 1913 agus Deineadh athuilleadh dochair d’aon- Tháinigtuilleadh feabhaisarscéalna arbhOllamh le Gaeilge iMáNuad é, as a fuair sé an lámh in airde orthu ar feadh sea- tachtChonradh na Gaeilge nuair aghríos ballraíochta an bhliain dár gcionn nuair a phost ollscoile. la.Chinntigh Stailc Ollmhór nabliana 1913, Ua Rathghaille, eagarthóir An Claidheamh tuairiscíodh go raibh 100,000 ball Ar ndóigh, ní lia duine ná tuairim, agus is áfach,go méadófaí ar pé deighilt agus aigh- Solais,nuachtán ChonradhnaGaeilge, cláraithe i900 craobh ar fud an domhain. iomaí cúis argóna agus aighnisfaoin neas amhair laistigh den Chonradh. Eoin Mac Néill, leas-uachtarán agus Ba ann do chraobhacha in Albain nGaeilgeagus faoi pholasaithe Chonradh Má thacaighPádraig Mac Piarais leis na comhbhunaitheoir ChonradhnaGaeilge, (Glaschú), Sasana (Londain, Learpholl, na Gaeilge.Faoin mbliain 1913, bhí tré- hoibritheagus lenagceannaire, Jim Larkin alt Béarla dar teideal The North Began a Manchain, Portsmouth, Southampton, imhse 20 bliain curtha de aige ag de hÍde ar fhreastail apháistí ar Scoil Éanna, fhoilsiú,ar1úSamhain 1913. Bunaíodh Rugby, Birmingham, Leicester, Wigan, mar uachtarán an Chonartha agus édubh d’fhande hÍde ina thost. D’éirighcuid de na Óglaigh na hÉireann de bharranailt úd Oldham, Salford, Coventry, Bolton), an dóite de na líomhaintí agus den chogar baill míshásta le meon agus le straitéis an agus meastar gur chláraigh formhór bhaill

6 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Oifigiúla agus diúltiú chóras Eircodelo- gainmneach agus seoltaí Gaeilge aaithint i 2015? Cad déarfadh Mac Easmainn dá dtuigfeadh sé nach raibh seirbhísíteiripe urlabhra sásúla ar fáil do leanaí na Gael- tachta? Cad déarfadh Liam Mac Piarais le hAmharclann NáisiúntanahÉireann nár léirigh drámafada Gaeilge ar anbpríomhs- táitse le fada an lá? Cad déarfadh sé leis na comhlachtaí gramadúla drámaíochta eile ar fud na tíre nach n-aithníonn an Ghaeilge mar chuid d’oidhreacht dhrámata na tíre? Cad déarfadh údar The MurderMachine maidir le caighdeánnaGaeilge atá ag dal- taínatíre? Cad déarfadh Séamus ÓCong- haile le Stát acheadaíonn d’fhormhór mór scoileanna na tíre cead isteach adhiúltú do leanaí nár baistíodhina gCaitlicigh nó ina bProtastúnaighiad? Cad déarfadh an ghlúinabhunaigh na Coláistí Samhraidhle caighdeán agus le meon na gcampaí samhraidh atá ann faoi láthair? Cén freagra athabharfadh Conradh na Gaeilge agusGlórnanGaelarannglúin seo dá bhfiafrófaí díobh an mó craobh agus an mó míle ball atá acu? Cad déarfadh an ghlúin seo, cuidacu achaith tréimhsí ag foghlaim na teanga sna Gaeltachtaí, le creimeadh na teangalecéad bliain anuas? An leora bhfuilbainte amach chun go ndéarfaidís gurbh fhiúanbraonfola nó an rachaidísi léig go díomách chun na reilige mar ligeadh tharainnandeis achothaigh a Dubhghlas de hÍde (ar clé) -circa n-íobairtí? 1940. grianghraf: getty images. Tá teanga naGaeilgeálabhairtar oileáin Thuas ar fad: Pádraig Mac Piarais; na hÉireann, idir mhór is bheag,óaimsir thuas Mícheál ÓCoileáin. na díle. Cuireadh ar aghaidh ígodílis i grianghraif: getty images. slabhraleanúnachsaibhristeangaagusscé- Ar clé: litir óTom Clarke chuig amhac, alta. D’éirigh ÓglaighnahÉireann agus an Daly. tArm Cathartha amach, gan tacaíocht an grianghraf: le caoinchead nli. bhosca ballóide chunanleanúnachas sin a chosaint. An gcinnteoidh an ghlúin seo agus an chéad ghlúin eile nach mbristear lúban tslabhraleanúnaigh sin?An gcinnte- oidh saoránaigh an Stáit,idir sheirbhísigh Chonradh na Gaeilge sna hÓglaigh. Ba “hómrúl” ar Éirinn. Fear eile amholgo anois dar le tráchtairí áirithe. an Stáit agusshaoránaigh an Stáit, nach Chonraitheoiríaitheanta na príom- rachadh fir na hÉireann chun cogaidh ab Mar is eol agusmar atá áchomóradh i iadsan abheidh rannpháirteach imeath hóglaigh(agusbailldeChraobhanChéitin- ea an Tiarna Ashbourne,abheadhina gcéin agus igcóngar, chuaigh na hÓglaigh leanúnachnateanga?Más fiú 1916 a nigh go leor acu): Mac Piarais, Éamonde uachtarán ar an gConradh ina dhiaidh agus an tArm Catharthachun ceannairce i chomóradh,isfiú forógrana Poblachtaalé- Valera, Risteárd ÓMaolchatha, Cathal agus athabharfadh an chéad óráid gcoinne údarás na Breataine Móire ar amh agus gníomhú dá réir, is cuma cén te- Brugha, S.T. ÓCeallaigh, Seán Ó Ghaeilge idTeach na dTiarnaí i1918.Mar Éirinn ar Luan na Cásca, 24ú Aibreán 1916. anga inar foilsíodh é: “Dearbhaímid gur Murthaile, MícheálÓCoileáin,Tomás imeacht polaitiúil,sheachainanConradh Dá n-aiséireodh an seiseardéag óna ceart ceannasach dochloíte éceart mhu- Ághasagus Seán Mac Diarmada. Ba ón aon ráiteasadhéanamh faoin gCogadhnó mairbh, an ndéarfaidís gurbhfhiú an intir na hÉireann chun seilbhnahÉireann gConradhamheallnahÓglaigh formhór a tacaíocht dá laghad athabhairt do braon fola nó gur íobairt in aisce abhí ann? agus chun dála na hÉireannastiúradh gan gcuid ball. Chinntigh an nasc seo –idir Mac cheachtar den dá thaobh abhí imbun Cad déarfadh an Piarsach athóg cás srian. …RáthaíonnanPhoblacht saoirse Néillagus anbhallraíocht –gosamhlófaían troda. I1915, roimh an ardfheis, d’eagraigh cúirtei1905 ar son Niall Mhic Giolla chreidimh agus saoirse shibhialta, cearta Ghaeilge leis an tréan-náisiúnachas agus Tom Clark, abhí tar éis teacht abhaileó Bhríde agus Dhomhnaill Uí Bhuachalla as cothroma agusdeiseanna cothroma don leis an bhforéigean amach anseo. Ar Mheiriceáagus ar bhall de Chraobh Mhic ainm abheith as Gaeilge ar chairt? Cad uileshaoránach, agusfógraíonn sí gur rún éigeangur thuig de hÍde conasathitfeadh Éil é–craobh na gConnachtach –cruinniú i déarfadh an dream athug dúshlánna di sonas agus séan an náisiúin go hiomlán cúrsaí amach ar ball nuair amhol sé na Halla na bhForaoiseoirí igCearnóg hEaglaise Caitlicí ar cheist na Gaeilge mar agus an uile pháirt di abhaint amach agus í hÓglaigh sa bhliain 1914 ag fógairt “the Pharnell. Ba iad na moltaí amhol Piaras ábharriachtanach sa scrúdúollscoilenuair chomh ceanúilcéanna ar chlann uile an way of the Volunteers has been made easi- Béaslaí agusMartin Conallanaganard atátharagmoladh fáilréidh léi óchlárna náisiúin agus gan beann aici ar na dif- er by the doctrines preached by theGaelic fheis achuir an lasair sa bharrach ag ard hArdteistiméireachta?Cad déarfadh Éa- ríochtaí achothaigh rialtas eachtrannach League”. Toghadh de hÍde ina uachtarán fheis na bliana 1915 inDún Dealgan agus a monn Ceannt, ad’éiligh searmanas pósta go cúramach agus adheighil mionlach ón arís ag ardfheis na bliana 1914 igCill Áirne thug ar de hÍde éirí as an uachtaránacht. Gaeilge agus achinntigh go gclárófaí bre- móramh san am atá thart.” Is saoránaigh ach seachtain ina dhiaidh sin, fógraíodh an Inatheannta sin d’éirigh leisna Fíníní Sean ithamhicas Gaeilgemaidir leisanngannta- iadlucht na Gaeilge,idir Ghaeltacht agus Cogadh Mór agusd’athraighcúinsí as T. ÓCeallaigh, ball dá gcuid, acheapadh nas seirbhísí Gaeilge atá ar fáil? Cad déar- Ghalltacht, agus tá siad idteideal agcearta éadan. Liostáil cainteoirí dúchais as gach ina ardrúnaímar chomharba ar Phádraig fadh an ghlúin achuir iallach ar Oifig teanga sa Stát seo. Gaeltacht mar amhol leithéidí John Red- ÓDálaigh. Phoist na Breataine géilleadh do shloinnte mond MP agus Tom O’Donnell MP dóibh a B’eagraíocht leath-neamhpholaitiúil agusdosheoltaí as Gaeilgenuair athuig- Is léachtóirarOllscoil NotreDame éBrian dhéanamhlena chinntiúgombronnfaí agus leath-neamhsheicteach an Conradh fidís an clamhsán faoi Acht na dTeangacha ÓConchubhair

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 7 AN TOBAR BEO

An Ghaeltacht Bheo

Tá luach as cuimse leis an Ghaeltacht. Amharcann Áine Ní Chiaráin siar ar na forbairtí abhain léi

ábás na Gaeltachta agus gá le Seibhísína Gaeltachtasa Roinn Tailte abhí bhfód –bóithre, coláistí samhraidh, scéim gníomhinaleith áthuarlefada anlá. imbun na hoibre. do bhád iascaigh ,scéimeanna uisceagus Indaonáireamhindiaidh In imeacht ama tosaíodh scéimeanna foirgintí feirme.Bhí amacasamhail le fáil Tdaonáirimh ó1881 ar aghaidhbhí eile. Faoi1933 ba léirgoraibhancúlú lasmuigh den Ghaeltacht óRanna eile. líon na gcainteoirí Gaeilge sa Ghaeltacht teanga fós ag tarlú agus nach raibh ag éirí Lean an meath agus sna 1950í chinn Co- ag síorthitim agusfaoi 1911, an ceann aonphuinn níos fearr leis an Stát nuabhu- imisiúnGaeltachta eile go raibh gá le athrú deireanach roimh Éirí Amach 1916 ní raibh naithean meath acheansú. D’admhaigh an sna teorainneacha.Bunaíodh Roinn na fágthaach 313,508 sna ceantracha ar tAire Oideachais Tomás ÓDeirg agus éag Gaeltachta agus ritheadhOrdú na tugadh fíor- agusbreac-Ghaeltachtorthu seoladhScéim Labhairt na Gaeilge, nó Limistéar Gaeltachta aleag síos níos deireanaí. Scéim an £2, go gcaithfí an Scéim achur ar teorainneacha nua gan aon trácht ar Sa Stát nua-bhunaithe beartaíodh go bun nó go mbeadh deireadh leis an bhreac-Ghaeltachtaí. Sé Chontae abhí i gcaithfírud éigin adhéanamh chunan nGaeltacht taobh istigh de dhá ghlúin. gceist, Dún na nGall, Maigh Eo, Gaillimh, meath astopadh. Bunaíodh Coimisiún na Scrúdaíodh páistí óaois asébliana Ciarraí, Corcaigh agus Port Láirge.Iséatá Gaeltachta i1926 ach faoin am sin bhí na (b’shinan ghnáthaois tosach scoile san am) fós ibhfeidhm le cúplaaguisín curtha leis, figiúirí níos tubaistí fós le líon na mar glacadh leis má bhí Gaeilge acu ag Ráth Chairn agus Baile Ghib sna 1960í gcainteoirí dúchais tite faoi bhun ceathrú teacht chun na scoile gur Gaeilge a agusmionathruitheinGaeltachtaína milliúin. labhairtí sa bhaile. Mumhan. Beartaíodh eagraíocht ar leith a De bharr droch-chaighdeántithíochta Méadaíodh méid an deontais faoi dhó, churibhfeighilnandéantús agusbunaíodh agus easpa oibre beartaíodh díriú ar hathraíodh béim na scéimesna 1990í agus Gaeltarra Éireann. Ní go dtí 1965 atugadh thithíocht agusardhéantúis baile. Tugadh ansin cuireadh deireadh ar fad leis roinnt cead dóibhdeontais athabhairt d’úinéirí faoi na ceisteanna seo le hAcht na dTithe blianta óshin. Agus níor cuireadh aon cheo príobháideacha le dul imbun dé- Gaeltachta i1929 inar leagadh síos teorain- ina háit. Táthar siúd adeir nach raibh ann antúsaíochta. Ba nós go dtí sin an phleanáil neacha don Ghaeltacht agus don ach breab. Tá sé deacairamheas ar éirigh agus beartú adhéanamh imBaile Átha bhreac-Ghaeltacht, abhí ibhfad níos leis sna blianta deireanacha ach is cinnte Cliath, ní raibh aon trácht ar fhorbairtón fairsinge ná mar abheartaigh an go raibh éifeacht aige idtús ama. Bhí sé mbun aníos nó comhairliúchán poiblí. Coimisiún an bhliainroimhesin. Dar leis ceangailte le scéimeanna eile, émar chrité- Sna1960í tháinig ré na n-agóidíochtaí go an Achtbhí Gaeltachtinaoi gcontae agus ir mar shampla chundeontas tithíochta a hÉirinn,feilméirí ag glacadh seilbharan breac-Ghaeltachtaí sna contaethesin agus fháil go gcaithfeadh na páistíabheith ag Eibhlín Ní Chonghaile –craoltóir RoinnTalmhaíochta, máirseálachacearta isénóseacht gcontae eile. Ní raibh Roinn tuilleadh Scéim Labhairt na Gaeilge. cumasach de chuid na glúine nua ar sibhialta sa Tuaisceart agus sa Ghaeltacht ar leith don Ghaeltacht ann, is Rannóg Tháinig alán scéimeanna eilearan RTÉ Raidió na Gaeltachta agus TG4 bhí an borradh céanna le feiceáil.

8 | THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Bhí gluaiseacht na gComharchumann ag leis an Rialtas.Foilsíodh an Straitéis 20 leathnúmórthimpeall na tíre agusthug Bliain. Bhíothas ag súil go gcinnteodh na muintir na Gaeltachta faoi go fonnmhar nithe dearfacha seo todhchaí na teanga sa mar bhealach le bheith igceannas ar fhor- Ghaeltachtach léiríonn na figiúirí sa bairt ina ndúichíféin. Bhí daoineóga le daonáireamh i2011 amhalairt ar fad. hoideachas ag fanacht sa mbaile agus ag Dúirt 66,238 de phobal na Gaeltachta go eagrú gluaiseacht cearta, iadsan sásta raibh siad in annGaeilgealabhairt agus máirseáil go Baile Átha Cliath agus seilbh a nach raibh ach 23,175 arinne sin go lae- ghlacadh ar Roinn na Gaeltachtachun brú thúil. achur ar rialtas an lae. Bhí siad glórach faoi Ní cúis iontais na figiúirí seo óir bhíodar raidiódágcuidféin,aglorgeagraíocht sa StaidéarCuimsitheach Teangeolaíochta forbartha agus rialtas áitiúil ambeadh siad ar úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht. féin ina bhfeighil le baill tofa orthu. Dúirt an staidéar go neamhbhalbh nach Baineadhsiar as na húdaráis agus raibh fágtha sa Ghaeltacht ach 20 bliain ghéilleadar idtús faoin raidióagus gan straitéisdhírithe chuimsitheach. bunaíodh Raidió na Gaeltachta i1972. Faoi Táimid fós ag fanacht le gníomh agus ocht dheireadhna1970íghéilleadar freisin don mbliana den 20 caite. éileamh ar eagraíocht forbartha agus Sa nuashonrú ar an staidéar afoilsíodh eagraíodh toghcháinsaGhaeltacht chun anuraidh dúradhnachraibh fágtha anois baill athoghadh d’Údarás na Gaeltachta. ach deich mbliana don teanga sa Bhí an tÚdarás freagrach as forbairt Ghaeltacht. Tá pleanáil teangaarsiúl sna thionsclaíoch agus cur chuncinn na pobailfaoi chúram an Údaráis ach shílfeá Gaeilge sa Ghaeltacht ach ní raibh Rinne roinntsaGhaeltacht gearán faoi seo Mic léinn ag siúl inGaeltacht na Rinne go raibhanRialtas ag seasamh siar uaidh, cumhachtaí rialtais áitiúil aige. B’shin céim ach níor tharla aon agóid mhór faoi. agus teach faoin ghréin inGaeltacht nach síleann siad go bhfuil aon ról acu. nachnglacfadhanRialtasleis.Leblianta Tháinig TG4 ar an saol ag deireadh na Dhún na nGall. An comóradh ab fhearr ad’fhéadfadh beaga chinn an Comhrialtasd‘Fhine Gael 1990í de bharr feachtasaíochta ó grianghraif: alan betson agus dara aon Rialtas adhéanamh ar Éirí Amach na agus an Lucht Oibrenach dtoghfaí baill a Ghaeilgeoirí. Ina dhiaidh sin tháinig Acht mac dónaill/the irish times Cásca ná gníomhú go pras faoi cheistna thuilleadh, gur ainmniúcháin pholaitiúla a na dTeangacha Oifigiúla agusbunú Oifig Gaeilge sa Ghaeltacht. dhéanfaí do Bhord an Údaráisagus an Choimisinéara Teanga. Tá obair ar siúl ciorraíodh buiséad an Údaráis go mór. arísaranAcht sin chunéaleasú/neartúdar Is saoriseoir/craoltóir íÁine Ní Chiaráin.

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 9 AN GHAELTACHT An Ghaeltacht 100 bliain indiaidh an Éirí Amach

Is cinnte go bhfuil fadhbanna ag an Ghaeltacht ach creideann Anna Ní Ghallachair gur chóir dúinn an ceantar sainiúil seo acheiliúradh agus achaomhnú do na glúnta atá le teacht

smar thobar an chultúir agus na tean- meánscoil atá láidir óthaobh na Gaeilge de mórscríbhneoirí na teanga sin? sna scoileanna sin. Aithníonn sí fosta, den ga ba mhó athagair ceannairí 1916 don ar an teanga sa cheantarmáguaird. Is léir, Faoiláthair, sna coláistí oiliúna, tá na chéaduair, gur chóirsoláthar adhéanamh Ghaeltacht. Cé nach raibh an téarma áfach, nach bhfuil na scoileanna Gael- huaireanta teagmhála Gaeilge thar do riachtanais teanga na gcainteoirí I‘Gaeltacht’inúsáid ag an am, rinne tachta go léiragmúineadh trí mheán na cheithre bliana d’ábhair oidíchomhhíseal dúchais Gaeilge agus go bhfuil gá le Pádraig Mac Piarais tagairt do na sé Gaeilge. Aithním go bhfuil dúshláin mhóra le 36 uairanchloig, is ésin naoin-uair sa soláthar idirdhealaithe taobh istigh den sheachtú ina raibh Béarla álabhairt agus roimh scoil ar bith atá ag iarraidh bhliain ar an mheán. Ibhfianaisea chóras oideachais ilimistéir Ghaeltachta an seachtú seachtú ina raibh an Ghaeilge oideachas den scoth trí mheán na Gaeilge a éadroime atá cúrsa na hArdteiste, ní féidir d’fhonn forbairt teanga ashaibhriú agus inateanga phobail. Leag sé béim láidir ar churarfáil:stádas idirnáisiúnta an bheithagsúil le hardchaighdeánGaeilge ó tacúlesóisialú Gaeilgenagcainteoirí thábhacht an oideachais leisantír a Bhéarla, deacrachtaí múinteoiríabhfuil bhunmhúinteoirí as seo amach. Mura dúchais. Is céim ollmhór chun tosaighan Ghaelú agusarthábhacht an dátheanga- Gaeilgemhaith acu aearcú, easpa gcuirtear athruithemóra ibhfeidhmgo méid sin. chais. DhírighSéamus ÓConghaile níos tacaíochta óthuismitheoirí, páistí óchúlraí luath, beidh sé beagnach dodhéantaag Thuig an Piarsach gur ghá an Ghaeilge a mó ar chúrsaíoibre agus fostaíochta ach difriúlateanga agtarraingtaranscoil, agus scoileanna Gaeltachta agus Galltachta chothú taobh amuigh den Ghaeltacht mhaígh sé fostagur cuireadh bac ar fhás go leor eile. Is beag is féidiradhéanamh múinteoirí aearcú abhfuil cumas chomh maith agus gur ar scáth achéile a agus ar fhorbairtnatíre ar leibhéal sóisial- maidirlestádas an Bhéarla. Tá an Béarla inghlactha sa Ghaeilge acu. mhaireann an dá cheantaróthaobh na ta, náisiúnta agus intleachtúil nuair achaill ag bagairt ar bhealach amháin nó ar Tá údar dóchais ann mar sin féin. Níos teangeolaíochta de. Cé go bhfuil géarghá le sí acóras sóisialta traidisiúnta agus nuair a bhealach eile ar an chuid is mó de luaithe imbliana, d’fhoilsigh an Roinn cur chuige oideachasúil ar leith igcás na chaill aceannairí an teanga achothaigh theangacha na hEorpa agus, leis an Oideachais agus Scileanna Moltaí Polasaí gcainteoirí ódhúchas, níor chóir mar sin agus d’iompair agcuid smaointe. fhírinne adhéanamh, is buntáiste atá ansin don Soláthar Oideachais iLimistéir féin go dtabharfaí céimsíos don Ghaeilge Cá seasann tobar na teanga inniu, mar dúinn mar thír atá ag feidhmiú ar bhonn Ghaeltachta. Tá na moltaí sin bunaithe ar sna scoileanna Béarla. Tá tábhacht ar leith sin?Sadaonáireamh deireanach (2011) geilleagrach ar an stáitse idirnáisiúnta. thaighde idirnáisiúnta sa réimse agus ar leisanGhaeltachtmar thobar na teanga, dúirt 66,238 duine os cionn 3bliana d’aois Tá ceist na múinteoiríníos deacra.Sa phróiseas fada comhairliúcháin le pobal na ach murambíonn cainteoirí ónaceantair sa Ghaeltacht go raibh siad ábalta an bhliain2010, rinneadh athruithe arshiolla- Gaeltachta agus le páirtithe leasmhara eile eile ag tarraingt uirthi agus ag ól aisti Ghaeilge alabhairt. Bhí mionlach bas na hArdteistiméireachta athug céim sa réimse. Is sampla maith iad sin den tráfaidh sí. Is sampla maithden spleáchas suntasach (31.5 faoin gcéad) ann chomh síosdon litríocht agusdoshaíocht na dea-chleachtas. Aithnítear sa cháipéis na teangeolaíochtaseo na coláistí Gaeilge maith adúirt nach raibh siad in ann an Gaeilge.Rinneadhnahathruithe seo beag dúshláin atá roimh na scoileanna Gaeltachta. Tugann siad léargas do pháistí teangaalabhairt nó nár thug freagra ar an beann ar thaighde sa réimse. Fágann siad Gaeltachta agus déantariarracht dul i na tíre ar shaol eile achaitear trí Ghaeilge, cheist. Faoi mhír 6(j) den Acht Oideachais, sin go ndéanann an dalta Ardteiste (Ardle- ngleic leis na próifílí éagsúla spreagann siad chun foghlama iad ar 1998,sainítear mar chuspóir “cuidiú leisan ibhéal) staidéarardhrámaamháin nó ar teangeolaíochta aguspolasaí na Roinne a fhilleadh chun an bhaile dóibh agus nGaeilge achoinneáil mar shleachta as cúplaúrscéal, agus idir cúig shoiléiriú maidirleteagasctrí Ghaeilge spreagann siad na teaghlaigh sna ceantair phríomhtheanga an phobaililimistéir agus deich ndán. Tugadh na hathruithe seo ina bhfuil siad lonnaithe leis an Ghaeilge a Ghaeltachta”. San am céanna, caithfidh na isteach ar mhaithe le feabhas achur ar sheachadadh go dtí an chéad ghlúin eile. daltaí cumas láidir abheith acu sa Bhéarla chúrsaí cumarsáide, ar an teanga labhar- Ina theannta sin, tá feidhm thábhach- chomhmaith má tá rath ar bith le bheith tha. Ach ní hamhlaidh atharla. Ní léir do tacheacnamaíoch leo mar go meastar gur orthuisaolanlae inniu in Éirinn nó níos léachtóiríollscoile gur tháinig feabhas ar In ainneoin na ndeacrachtaí fiúos cionn ¤50 milliún iaddon Ghaeltacht faide óbhaile. Ibhfocail eile, is é chumas labhartha na mac léinn athagann “ gach bliain, airgead adháiltear go cothrom dátheangachas an Phiarsaigh polasaírea- isteach sa chéad bhliain. Maidir le daltaí na agus na dtairngreachtaí go léir ar an phobal áitiúil. tha an Stáit idtaca le cúrsa oideachais. Gaeltachta, níl dúshlán ar bith sa chúrsa do ag tuar abáis, is íanGhaeilge MaclehimircighÉireannacha in Albain Tá sé soiléir, mar sin, go bhfuil ról na cainteoirí maithe athuilleadh agus is an teanga is ársa san Eoraip a abhí iSéamas ÓConghaile agus thuig sé lárnachaganscolaíochtigcothú agus i díchultúrú atá mar thoradh air. An bhféad- féingomaith nachmbeadh rath ar an mbuanú na GaeilgesaGhaeltacht. Bíonn faí cúrsa Ardteisteiméireachta Béarla a labhraítear go fóill mar teangainéagmais caighdeán ceart tionchar dearfach ag bunscoil nó shamhlúgan saotharleShakespeare nó le theanga phobail maireachtála. Is dócha nachbhfuil

10 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 ceantair ar bith in Éirinn abhfuil an oiread sracadh agus traidisiún na meithle le Anuraidh, chuir Ealaín na Gaeltachta Teorainn na Gaeltachta. sin taithí acu ar an imirce is atá ag na chéile.Isgluaiseacht íseo ar tháinig tacaíochtarfáil do 18 bhféile ealaíonagus Grianghraf: Joe O’Shaughnessy ceantair Ghaeltachta. San am achuaigh borradh fúithi le 30 bliain anuas agus a do 36 ealaíontóir ar fud na Gaeltachta. Tá thart, is ar deoraíocht in áiteanna cosúil le bhfuil ról lárnach aici san fhorbairtpobail, i stáisiún raidió againn ina bhfuil beirt de na namaíochtafeabhsaithe.Tápobal dáthean- Glaschú agusBostún achríochnaigh cuid bhforbairt shóisialta agus ibhforbairt in- hiriseoirí isfearr sa tíragobair go hiomlán gach sa Ghaeltacht, leis an fhéinmhuinín a mhór de mhuintir na Gaeltachta, cheal freastruchtúr na Gaeltachta. Tuigeann trímheán na Gaeilge –agus is mná iad. bhronnannleibhéal maithoideachaisagus deiseanna fostaíochta sa bhaile. Cé gur gach comharchumannaphobal féin, a Dála an scéil,satsuirbhé arinneadhar tuiscint mhaitharachultúr féinaran buille trom abhí sa chúlú eacnamaíochta le riachtanais agusnaféidearthachtaía na mallaibh ar na mná ar raidió Béarla na duine,agus abhfuil tionchar suntasach blianta beaga anuas, aguscégogcaithfidh bhaineannleis níos fearrnaeagraíocht hÉireann (28 faoin gcéad ar an mheán), aige ar phobal uile na hÉireannóthaobh muid bheith ag obairgodícheallachi sheachtrach ar bithagus tá tábhacht ar níorluadh gur mná iad os cionn 50 faoin na teanga agus an chultúir de. Níor chóir dtólamh leis an scéal abhisiú, tá fostaíocht leithagbaint leis an chineál sin cur chuige gcéad de láithreoirí Raidió na Gaeltachta. beagisfiú adhéanamh de na dúshláin atá mhaith curtha ar fáil do mhuintir na Gael- agus an tír ag teacht ar ais chuici féin arís. Tá stáisiúnteilifíse againn abhfuil saol roimh na ceantair Ghaeltachta, áfach. tachta sa bhaile. Faoi láthair tá 7,053 duine Tá borradh mór tagtha faoi na healaíona iomlán na tíre curtha iláthair an phobail Iréseo na cumarsáide agusandomhan- fostaithe igcliantchomhlachtaí de chuid traidisiúntaagus aitheantasdáréir faighte aige ar bhealach úrnua atá inchurtha leis daithe, tá teachtaganGhaeltacht ar Údarás na Gaeltachta. Sa bhliain 2014 acu óbhí Bríd na nAmhrán ar an ardán ag na stáisiúin is fearr in aon tír san Eoraip. chultúr an Bhéarlaarfud na cruinne. Mar b’fhiú¤417m an caiteachas díreach ad’eas- an Phiarsach. Ag Oireachtas na Samhna i Tá dúshláin mhóraroimh an Ghaeltacht. sin de, is roghaadhéanannanpobala cair as na comhlachtaí seo do gheilleagar mbliana, d’fhreastail os cionn 1,500 duine Tá agus beidh bagairt ann igcónaí ón chultúr agus atheanga féin achoinneáil nó na hÉireann agus ¤73m an méid aíocadh aran damhsaar antsean-nós,go leoracu as Bhéarla. Le dul ingleic leis an bhagairt seo, achaitheamh uaidh.Isceantair thuaithe ar ais leis an státchisteibhfoirm cánachan ceantair taobh amuigh den Ghaeltacht. tá próiseas pleanála teanga curtha ar bun iad na Gaeltachtaí go léiragus ní gan dua a bhliainchéanna. Tágach réimseclúdaithei Bhí 180 duine istigh ar na comórtais sna Gaeltachtaí athugann deis do na pobail mhealltarfostóirí chucu. Is dúshlán ar leith bhfostaíocht na Gaeltachta: comhlachtaí damhsa, 137 acu sin istigh ar chomórtais na machnamh adhéanamh ar an chineál éachinntiúnach bhfuil muid ag cur teangabhunaithe, comhlachtaí n-óg, agus ghlac 180 duine páirt sna comór- pobal teanga atá de dhíobháil orthu agus oideachais ar ár ndaoineóga ar mhaithe ceardaíochta agusdéantúsaíochta, com- taisamhránaíochta ar an tsean-nós, líon plean achur le chéile dá réir. Is cur chuige leis an imirce. hlachtaí bunaithe ar an teicneolaíochtis mór daoine óga ina measc. Tá ceoltóirí nua ésin, bunaithe ar mhianta an phobail, Céad bliainindiaidh Éirí Amach1916, nua-aimseartha. Níl amhras ar bith ach go Gaeltachta ann abhfuil clú agus cáil bainte ach beidh tacaíochtláidir stáitagteastáil ainneoin na ndeacrachtaí agusnadtairng- bhféadfaí cur go mór le gach cineál amach acu ní hamháin ar fud na tíre ach go lena chinntiú go mbeidh rath air. reachtaí go léiragtuar abáis, is ían fostaíochta sa Ghaeltachtdándéanfaí hidirnáisiúnta. Tá infreastruchtúr breá Cá bhfios cad éandearcadh abheadh ag Ghaeilge an teanga is ársa san Eoraip a tuilleadhforbartha ar chúrsaí ealaíoncurtha isteach ar fud na ceannairí 1916 ar an Ghaeltacht sa bhliain labhraítear go fóill mar theanga phobail. infreastruchtúir, go háirithe cúrsaí Gaeltachta: amharclanna agus hallaí 2016? Tá athruithe as cuimse tarlaithe sa Ní beag an méid sin. leathanbhanda ar ardluas. pobail achinnteoidh go mbeidh ionaid Ghaeltachtnósatseachtú seachtú le 100 Is dócha nachbhfuil léiriú níos fearrar teacht le chéile ag grúpaí ceoil agus drá- bliain anuas. Sa bhliain 1916, bhí an chuid is Tá AnnaNíGhallachair ina Stiúrthóir ar phósadh físe an Phiarsaigh agus an maíochta,mar abhí ag muintirGhaoth mó de na ceantair Ghaeltachta beo bocht, IonadTeangacha Ollscoil Mhá Nuadagusis Chonghailigh ná gluaiseacht na gcomhar- Dobhair sna1970í agus as ar fáisceadh ainneoin go raibh saibhreas cultúrtha ag íCathaoirleach Bhord Údarás na chumann Gaeltachta, áit adtagann an leithéidí Clannad, Altan agus Enya. baint leo. Sa lá atá inniu ann, tá cúrsaí eac- Gaeltachta íóbhí 2012 ann.

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 11 FOCAL SCRÍOFA Litríocht na Nua-Ghaeilge

Tá leabhair Ghaeilge ann do gach duine. Aimsíonn Alan Titley ábhar ceiliúrtha, mórtais agus machnaimh ilitríocht na Gaeilge

uair abunaíodh Conradh na an mbéaloideas, ar an seansaol, ar phiseo- áitiúla cuid mhaith de dhílseachtaí litear- leabhar ascríobh sé ná aistriúchán ar Gaeilgesabhliain1893d’fhógair ga, ar chreideamh an naoú haois déag. Ach tha na Gaeilge beag beann ar fhiúntas an dhroch-úrscéal le Charles J. Kickham, ach siadgoraibh dhá chuspóiracu – bhíanteanganua-aimseartha,snoite,bear- scríbhneora go minic. Thug sin fuinneamh ba dhrochúrscéal gach úrscéal ascríobh Nsachéad dulamach, anGhaeilge a rtha, fileata nuair ba ghá. agus díocas don litríocht ar an gcuid is Kickham. choimeád álabhairt agus aleathnú, agus Úrscéal imúnla réadach na hEorpa ba ea fearr de, ach uaireanta eilecheil sé Ba faoi scéim aistriúcháin achuir an Stát nualitríocht achothú inti chomh maith Deoraíocht (1910) le Pádraic ÓConaire, an maitheasaí ba chóir abheith soiléir. ar bun d’fhonn ábharléitheoireachta a céanna. Cibé rud adéarfaí mar gheall ar an chuid is mó de suite iLondain ibhfoirm Féachadh riamh ar Shéamus ÓGrianna, churarfáil don phobalarinne sé an t-aist- gcéad aidhm sin, níl aon amhras ná gur eachtraí scanrúla agus machnaimh léanm- nó ‘Máire’, mar scríbhneoir Ultach, go riúchán. Scéimréabhlóideach ba ea ésin a éirigh thar barr amach leis an dara ceann. hair ar chora deacra an tsaoil. Ba dheacair deimhin, mar scribhneoir Conallach. thug cleachtadh pinn do scríbhneoirí. Tá litríocht áscríobh sa Ghaeilge anois dhá úrscéal níos éagsúla ashamhlú, ach is Scríobh sé scata úrscéalta,breis agus Is beag duine adéarfadh nach raibh na agus le cúpla glúin anuas achuirfeadh ion- fiú gach ceann díobh aléamh fós. 100 gearrscéal, agus ní fios cad eile ó haistriúcháinarinne Seán MacMaoláin ar tas ar bhunaitheoirí an Chonartha agusar Laistigh de 20 bliain óbhunú an chrom sé ar an bpeann tar éis Éirí Amach úrscéalta WilliamCarleton níosdílse do an bpobal abhí suas lena linn. Uaireanta ba Chonartha bhí litríocht nua áscríobh go 1916 nuair abhí lasair gach dóchais beo. spiorad na mbunsaothar, nó leagan Sheáin dhóigh leat gur geall le míorúilt íagcuimh- lánmhuiníneach. Bíodh cuid mhaith den Is fíor gur dhreach sé smut de shaol Thír Uí Chuirrín de Dracula (1933)níos fileata neamh dúinnarleochaileachtnateanga chreidiúint sin ag dul d’fhoilseacháinéag- Chonaill mar abhí indeireadh 19ú haois ná leagan Bram Stoker. féin agus ar an neamhshuim fhorleathan súla ar nós Fáinne an Lae agus An Claid- nár deineadh riamh roimhe, ach ba shaol Bhí spioraid Uí Chadhain ar gachabairt ina taobh imeasc mhórmheáin na tíre. heamh Soluis athug caoi don chéad ghlúin bhochtáin uile iarthar Éireann échomh de Sally Kavanagh (Saile Ní Chaomhán- Ba chuma nó míorúilt, leis, an tslíinar riamh de ghnáthdhaoine araibh litearth- maith. Ní raibh de dhifríocht idir beatha an aigh,1932). Is ann aléirigh sé nachraibh thosaigh sí. Ní foláir cuimhneamh go raibh Bhlascaoid in iarthar Chiarraí agusbeatha aon teora lena chumas teanga, lena formhórmór de chainteoirídúchais na te- na Rosann in íochtar Dhún na nGall ach an chruthaitheacht friotail,leis na sciatháin anganeamhliteartha sa Ghaeilgeagtús na Tá scéal litríocht na Gaeilge ar chanúint féin agus ainmneacha nósmhara samhlaíochtaabhí le leathnúaigego haoise seo caite. Ní raibh nós na “ na ndaoine. Thóg sé tamall fada an méid háirithe ina mhórshaothar Cré na Cille léitheoireachtabunaithe ina measc, agus cheann de na gaiscí is mó a sin féin athuiscint. (1949) agus sna gearrscéalta iomadúla a dá mbeadh, ar éigean abheadh ábhar tharla de bharr na Is ón mBlascaod céanna sin atháinig bhreac sé mar gheall ar shaol amhuintire. inspéisearfáil dóibh.Dáréir sin,na cuid de chlasaicí móranaGaeilge. Is lánait Is beag duine atá dulta ingleic fós leis an díospóireachtaí móraabhí ann sna blianta hAthbheochana le daoine go samhlófaí clasaic le leabhar ar dá mhórshaothar próis afoilsíodh tar éis a tosaighsin maidirle cineál nanualitríochta nós An tOileánach (1929) le TómásÓ bháis, ant-úrscéal Athnuachan (1995)agus ba chóir bheith ann, taibhsíonn siad baoth achtGhaeilge acu ábhar asholáthar dóibh. Criomhthain, leabhar nach bhfuilann ach an leabhar Barbed Wire (2002) achuir agus gandealramh dúinn anois.Bíodhsin Formhór mór de scríbhneoirí na linne cuntaslom ar shaol iascaire/scolóige ar Cathal ÓHáinle in eagar chomh hinléite mar atá, tá ascáil igcónaí dár leanúint agus sin,níor léigh siad leabhar Gaeilgeriamh imeall na hÉireann. Shíl Myles na gCopal- sin. is minic na slata tomhais aleag siad síos á ag fás suasdóibh! Bhí baint mhórag een go raibh sé ar cheann de na leabhair is ThugMáirtínÓCadhain misneach agus gcursiar ar an litríocht chomhaimseartha, PádraigMac Piarais fad is abhí sé ina iontaí dár léigh sé riamh, agus bhí ardmhe- treoir do scríbhneoirí eile mar adhéanann go fiú ingan fhios dúinn. eagarthóir ar An Claidheamh Soluis le as ag John McGahern air. Is énár thuig máistir. Tháinig rabharta mór faoin bprós i Ar leithamháin theastaigh ódhaoine go scríbhneoirí amhisniú, agus leag sé amach daoine gurbhécruas na hinsinte agus seascaidí na haoise seo caite nuair athosa- leanfadh an nualitríocht múnlaí an dúchais an tslídóibh lenachuidscríbhinníféin, go neamhrómánsaíocht an mhachnaimh igh Diarmaid ÓSúilleabháin ar fholús araibh baint ag an mbéaloideas agusag háirithe lena chuid gearrscéalta. agus glaine na teanga arinne clasaic de. tuisceana na tíre athaighdeadh, Eoghan Ó saolnatuaithe leo; agus ar an leith eilego Turas fionnachtana agus turas amach ar Maidir leis an saol achaithséféin agus a Tuairisc ar scagadh adhéanamh ar an mbeadh sí chomh nua-aoiseach iltíreach le thír aineoil ba ea na blianta tosaigh sin. mhuintir, b’éigeandeireadh achur leis; stair, Breandán ÓDoibhlinar ár gcuid mio- litríocht theanga ar bith eile, go háirithe ar Den chéad uair leis na cianta thosaigh na níorbh ésin saol na Gaeilge mar ashíl tas pobail aléirmhíniú go fileata, agus mhór-roinn na hEorpa.Bíodh an deighilt canúintí éagsúla ag cur aithne ar achéile. amadáin, ba ésaol na bochtaineachta é. Dónall Mac Amhlaigh ar fhírinne chrua na sin róshimplí, fós féin is éfírinne an scéil go Cheapfá gurcheartgur aithne ar Ba de shaol sin na bochtaineachta sclábhaithe Éireannacha iSasana achur os raibh an dá thaobh réabhlóideach. Nuaira fónamhbaeaísin, ach bhí éad agus Máirtín ÓCadhain. Aithnítear anois émar ard.Bathréimhse ghlórmharé1960í na d’fhoilsighantAthair ÓLaoire Séadna sa arraingeacha agus aighnis tríd an aithne. phríomhscríbhneoir na Gaeilgesan 20ú haoise seo caite maidir leis an úrscéal de, bhliain 1904 ba léir go raibh sé bunaithe ar Chuige sin dílseachtaí réigiúnacha agus haois. Is de shuimiúlacht gurbh éanchéad agus lean amhacalla isteach sna deich

12 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Seán ÓRíordáin, duine d’fhilí móra na Gaeilge

méadú thar meon ar litríocht ‘dhioscúrsach’ seo na Gaeilge sa dara leath den aois seo caite, is ésin an scríbhneoi- reacht aphléann an éigse agus an stair agus an smaointeoireacht. Rinne Breandán ÓBuachalla athscríobh ar stair na hÉireann lena AislingGhéar (1996), mar adhein Liam ÓCaithnia spórt na tíre anochtadh dúinn in Scéal na hIomána (1980). Níl iontu seo ach dhá shampla fhánacha den solas ascaip litríocht na Gaeilge ar eolas na tíre. Is deacra trácht adhéanamh ar an lit- ríochtchomhaimseartha, ganamhras,mar táimidigceartlár acuilithe. Is minic lua ar scríbhneoirabhfuil gealladhmór faoi acha mbliana dár gcionn nuair ascríobh Brean- litríocht na Nua-Ghaeilge. Ba éMáirtín an iún suas síos ar ais. Tugtar glúinINNTI ar imíonn as ar nós coinnle an tsamhraidh. dán ÓhEithir úrscéal abhain an barr réabhlóidí ba choimeádaí dá raibh riamh an athrú treo sin, ar an gcasadh siar idtreo Fós féinlescórgoleith bliain anuas tá amach ar liosta na leabhar ab airde díolsa ann. Chruthaigh sé Árainndechuidna na Gaeltachta, agus ar an gcasadh soir i taispeánta go bhfuil litríocht na Gaeilge tír idir Ghaeilge agus Bhéarla le Lig Sinn i samhlaíochta mar mhalairt ar Éirinn a dtreo an domhain eile. Is éissuaithinsí ná chomhbeoga is chomh bríomhar is abhí gCathú (1976). Ceann de bhuaiceanna an linne,ach is féidirachuidfilíochta aléamhi gur scaoil siad leis na comhlaíagus go raibh riamh. Go deimhin féin féinig b’fhéidir go phlé liteartha ba ea an díospóireacht bhin- gcónaí, ní ar mhaithe lena theachtaireacht filí eile réidh ullamh, mar abheadh bosca bhfuil litríocht na Gaeilge níos cumasaí, beach aoibhinnálainn ghéar alean foilsiú shaonta, ach ar son na stíle aoibhne inar draíochta le hoscailt, rud atharla óshin. níos fairsinge, níos idirghabhálaí, níos an darahúrscéal uaidh Sionnach ar mo dheachtaigh sé abheatha rúin. Ba íandrámaíocht an chuid ba laige den dúshlánaí, níoséagsúlaí, níosidirnáisiún- dhuán (1988). Bhí de mhisneachagléirm- Ba dhualdoSheánÓRíordáinabheith nualitríocht riamh anall. Fadhbanna ta, níoseolgaisí dúchais, ná mar abhí heastóirí agus ag criticeoirí tabhairt faoina ina fhile ar an gcuma chéanna. Cainteoir teicniúla agusamharclannaíochta ba mhó riamh.Tálitríochtnan-ógbríomhar agus chéile le ceol is le gealadhram, rud nach dúchais Gaeilge ashlog an chuid is fearr de faoi dearasin,farapobal scaipthe teanga éagsúil; tá ábhar ann don fhoghlaimeoir bhfuil déanta acu, ach ar éigean, óshin. litríochtnahEorpa isteach ina chraos féin seachassaGhaeltacht agussna cathracha fásta; tá aistriúcháin ándéanamh go rialta; Cé gur scríobh an Piarsach dánta a agus abhfuil na cnuasaigh filíochta uaidh móra. Ba bheag scríbhneoir cumasach tá scríbhneoireacht nua ádéanamhdon luaitear agusaaithrisítear fós ní féidir ará ar an bhfilíocht is greanta agus is mó éigse Gaeilge nár chuaigh ingleic leis an teilifís; níor tréigeadh riamh an béaloideas. go raibh an fhilíocht chun tosaighinath- sa Nua-Ghaeilge. D’fhéadfaí an rud drámaíocht uairéigin,ach ba bheag duine D’fhéadfáformhór do shaoil chruthú na litríochta sna blianta tosaigh. céanna, abheag nó amhórará mar gheall díobh achaith iomlándúthrachta léi, sea- léitheoireachta anois achaitheamh ag B’intoisc go raibh feidhm oscailte ar Mháire Mhac an tSaoi, bíodh nárbhion- chas b’fhéidir Máiréad Ní Ghráda athug ar gabháil d’fhilíochtnaGaeilge;agus níl mhisniúilphoiblíaganbhfilíocht riamh ann samhlaíochtdóibh. Thug sí guthdo alaghad clasaic amháin dúinn in An Triail oiread is aon chineál scéalaíochta, idir anall ilitríocht na Gaeilge agusgoraibh sí shaoltaithí na mban mar abhí le linna (1964), achomharthaigh cuid de laigí folla- úrscéal agus ghearrscéal, nach bhfuil á cúngaithe isteach inti féin sa nualitríocht hóige, agus don bhean phósta araibh páistí sachashochaí na tíre, laigí nár tháinig chun shaothrú go rábach agus go healaíonta. Eorpach. Is lánait gur bheag ar fad den aici, guth abhí balbh leis na céadta bliain. solais go ceann ibhfad indiaidh ascríofa. Má tá Gaeilge agat ar leibhéal ar bith, tá fhilíocht bhrostaitheach ghríosaitheach a Bhí glacadh leis an triúr réamhráite seo Is fairsinge ílitríocht na Gaeilge ná na ábhar ann duit. Tá scéal litríocht na cumadh le linn chogadh na saoirse. mar ‘thriúr mór’ na nua-fhilíochta ar feadh hearnálacha sin anglactar leo go coitianta Gaeilge ar cheann de na gaiscí is mó a B’éigean fanachtgodtí gur chrom ibhfad. Ní rabhthasagcoinne, beag ná sa domhan Angla-Éireannach mar tharla de bharrnahAthbheochanaagus Máirtín ÓDireáinarashaol féinanascadh mór,leis an rabhartaatháinigdedhroim ‘litríocht’. Ba den litríocht riamh íanstair. má tá seo áléamh agat ní leithscéal ar bith lenashaol poiblí sula bhfuaireamar na réabhlóide filíochta athionscain buíon Litríocht is ea cabaireachtnacritice feasta an t-aineolas. nuafhilíocht d’aon dealramh, agus b’in bheag de mhic léinninUCC, óir,réabsiad chomh maith, go leor di níos ‘cruthaithí’ ná breis agus dhá scór bliain óthosaigh anchailleghnáithaguschuirsiadantraidis- an scéalaíocht ná an fhilíocht féin. Tháinig Is scríbhneoir éAlan Titley

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 13 TEICNEOLAÍOCHT Teanga dhomhanda

Is teanga idirnáisiúnta íanGhaeilge. Tugann Kevin Scannell léargas ar na deiseanna teanga fud fad na cruinne iréseo na teicneolaíochta

steanga dhomhanda íanGhaeilge sa beacht atá ann, is léir nach bhfuil ach céat- lainn, an Bhrasaíl, srl., srl. Cheanada, Comhaltas Ceoltóirí Éireann, lá atá inniu ann. Ar ndóigh, tá neart adánan-bheagden “mhargadh”ollmhór Is minic abhíonn foghlaimeoirí Gaeilge nó an grúpa pan-Cheilteach NAACLT. daoine le Gaeilge as Éirinn ina gcónaí Gael-Mheiriceánach, 37 milliún de líon thar lear ina n-aonar, ag foghlaim óleab- Cé go bhfuil sé deacair bualadh le daoine Ithar lear, mar abhí riamh, ach le blian- slua, abhfuil cumas éigin sa teanga acu. hairagus óáiseannaIdirlín, gan mórándei- eile abhfuil Gaeilge acu, níl sé dodhéanta! ta beagaanuas tá borradh mór faoinlíon Déanaimsetaighde ar chúrsaí ríomhai- seanna acu an teanga achleachtadh nó fiú Go díreachmar is féidir leat bualadh daoine nach Éireannaigh iad atá ag reachta agus conas is féidirtairbhe a comhrásimplí adhéanamh.Tugann Deib- isteach sa Chultúrlann imBéal Feirste, nó i foghlaim na Gaeilgethar lear, in institiúidí bhaintasanIdirlíon, as bogearraí agusas hin ÓFlannagáin, múinteoir óg gClub Chonradh na Gaeilge ar Shráid tríú leibhéal (go háirithe iMeiriceá Thu- na meáin shóisialta le mionteangacha agus Meiriceánach as Indiana, “a Gaeltacht of Fhearchair,táantírdhreach iMeiriceá aidh abhuí le tacaíocht óFhondúireacht teangachaatá imbaolbáis achur chun one” ar an bhfeiniméan seo. B’fhéidir gur Thuaidh breac le háiteanna speisialta den Fulbright sna StáitAontaithe agus an cinn.Is minic adhéanaim obairle pobail di- ionann éseo agus an scéal igceantair chineál seo ina bhfuil an teanga beo: Rocky ICUFigCeanada), irangannaáitiúla i aspóraatá scartha ófhoinsestairiúil adte- áirithe in Éirinn taobh amuighden Ghael- Sullivan’s in Brooklyn, Ollscoil Milwaukee, measc an phobail ar fud an domhain, agus anga, go díreach cosúil le pobal na Gaeilge tacht: easpa áiteanna le bualadh isteach Gaeltacht Cheanada in Ontario, Glucks- trí acmhainní nua-aimseartha ar líne, tharlear. Tá an líonra sóisialta Twitter thar agus ambeifeá cinntegombeidh daoinele man House in Ollscoil Nua-Eabhrac, cianfhoghlaim, aipeanna, agus aleithéid. abheith úsáideach mar ardán do thaighde Gaeilgeann. An réiteach is fearr atá againn áiteannaéagsúla timpeall Bhostún Theas Faraor tá sé thar abheith deacair teacht den sórt seo, toisc gur minic gur féidir iMeiriceá Thuaidh ná an “deireadh seach- agusDorchester. Ní thuigeann mórán arstaitisticí iontaofamaidirlelíonna gcain- teacht ar eolas tíreolaíochta faoi úsáideoirí taine” Gaeilge,imeachtaí speisialtatu- daoine in Éirinn an méid Gaeilge atá ar fáil teoirí Gaeilge taobh amuigh d’Éirinn. Cé an tsuímh:cáasadtagann na tvuíteanna, moideachais abhfuil an-tóir orthu anseo sna háiteanna seo, agus uaireanta cuire- mhéad duine thar lear abhfuil Gaeilge ar a cá bhfuil na daoine atá ag comhrá le chéile, agus timpeall an domhain. De ghnáth,is ann sé iontas ormsa chomh maith. Mar dtoil acu? Cé mhéad duine abhaineann agus cén teanga aúsáideann siad? múinteoirí deonachaaeagraíonn na shampla eile, cúpla mí óshin, thug an tOl- úsáidasanteanga go rialta,sabhaile, i Rinne mé staidéarcúramach ar phobal hócáidí seo, daoine díograiseacha adhé- lamh Brian ÓConchubhair cuireadhgo measc an phobail, nó ar líne? Nuair a na Gaeilge ar Twitter cúplabliain óshin, anann taisteal óáit go háit, ag scaipeadh an hOllscoil Notre DameinSouth Bend, Indi- seoladh an Straitéis 20 Bliain don Ghaeilge agus mar chuidden obairsin tháinig mé ar tsoiscéil. Uaireanta, oibríonn siad go nea- ana, dom chun léacht athabhairt faoi chúr- imínaNollag 2010, cuireadh béim ar níos mó ná ocht míle duine ag tvuíteáil i mhspleách, uaireanta eilefaoi scáth ceann saí teicneolaíochta, ríomhaistriúchán, mhúineadh na Gaeilge thar lear, agus nGaeilge, agus níos mó ná 1.2 milliún tvuít de na heagraíochtaí seasta, mar shampla agus na teangacha Gaelacha. Ar ndóigh tá cheap dream againn iMeiriceá Thuaidh sateanga óbunaíodh Twitterin2006 –pob- Daltaí na Gaeilge,Oireachtas Gaeilge clú is cáilar“Fighting Irish” Notre Dame i gur chóir dúinn ár straitéis féin don teanga al bríomhar cainteach gan aon agó! An rud measc an phobail Ghael-Mheiriceánaigh aphlé. Dá bharr sin, tionóladh comhdháil achuir iontas orm ná gur tháinig beagnach anseo, ach níl afhios ag mórán go bhfuil an acadúil in Ollscoil Ottawa inDeireadh fichefaoingcéad de na tvuíteannaseo ó Ghaeilge ámúineadh san ollscoil chomh Fómhair 2011, “An Fiche Bliainatá Rom- áiteanna taobh amuigh d’Éirinn.Nígrúpa fada siar le 1868, agus go ndéanann slua hainn: Taighde agus Teagasc na Gaeilge i beag foghlaimeoirí éseo atá ag iarraidh an mór mac léinn staidéar ar an teanga fós. MeiriceáThuaidh” go hiomlántrí mheán cúpla focal aúsáid, ach dream mór abhfuil Sular thosaigh mé an léacht, d’fhiafraigh naGaeilge(an chéadchomhdháil dá leithé- ról lárnach isaolintleachtúil agussaol Brian díom ar mhaith liom íathabhairt as id iMeiriceá Thuaidh go bhfios dom). cultúrthanaGaeilgearlíne acu,ar aonché- Gaeilge, toisc go raibh Gaeilgemhaithag Léigh an tOllamh Brian ÓBroin óOlls- im le cainteoiríGaeltachtaaguscainteoirí gach duine sa lucht éisteachta! coil William PatersoniNua-Gheirsí líofa eile in Éirinn. Is fiú alua freisin go Ba ghnáthfhoghlaimeoir mé nuair a páipéar an-spéisiúil faoi thaighde ar na bhfuil pobail na Gaeilge ar Twitter ibhfad thosaighméleis an teanga im’aonar sna ceisteanna seo, cursíoscuimsitheach ar níos scaipthe óthaobh tíreolaíochta ná aon 1990í. Féiniúlacht láidir phobal na Gaeilge sna Stáit Aontaithe. mhionteanga eile san Eoraip. Tá na daoine Ghael-Mheiriceánach. Suimagam i Dea-scéal agus drochscéal abhí ann mar atá ag tvuíteáil imBascais,imBreatnais, nó Ní caitheamh aimsire éseo gcúrsaípolaitíochtaagus igcultúrnahÉire- is gnách;mheas sé go bhfuilníos mó ná imBriotáinis cruinnithegodlúthlechéile “ ann.Sna laethanta sin, ba éard abhí againn 150,000 duine sna Stáit abhfuil Gaeilge ar in áit dúchais na dteangacha sin den chuid dúinn. Ba mhaith linn páirt chun an teanga ashealbhú ná leabhair, fo- adtoilacu, ach níos lú ná 1000 abhíonn is mó; igcás na Gaeilge, feicteargoleor iomlán aghlacadh isaol na clóirí, agus téipeanna ar an Walkman. sásta freastal ar ócáidí Gaelacha agus an tvuíteanna as na Stáit Aontaithe, Ceanada, Ar feadh blianta, ní raibh aon deis agam teangaaúsáid ar bhonn rialta. Cibé líon anAstráil,anSpáinn,anFhrainc,anFhion- Gaeilge mar theanga bheo an teanga labhartha aúsáid, ná fiú bheith i

14 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 ‘Cén sórt acmhainní teicneolaíochta a bheidh ag pobal na Gaeilge sa todhchaí?’

dteagmháil le cainteoirí líofainÉirinn ar chor ar bith. Thosaigh an “ríomhlóid”, mar adeirtear anois,imoshaolsaleis an liosta ríomhphoist Gaelic-L,bunaithe ag beirt cheannródaithe isaol na Gaeilge ar líne, MarionGunn agus Caoimhín ÓDonnaíle, in 1989. D’aithin siad níos mó ná 25 bliain ó shin go bhféadfaí tairbhe abhaint as an Idirlíon chunpobal fíorúil achruthú agus cainteoirí mionteangacha atharraingt le chéile ar líne. Leis an tionchar aimríonn na líonraí sóisialta mór le rá, Twitter agus Facebookagus aleithéidí, ar shaol an lae inniu, tá sé an-éasca dearmad adhéanamh cé chomh réabhlóideach agus abhí líonra den sórt seo ag an am. Anois,in2016, tá mo ríomhaire ar fad i nGaeilge. Éistim le Adhmhaidin ar Raidió na Gaeltachta imocharr chuile mhaidin in St. Louis, Missouri (agus mar dheimhniú sa bhreis ar dhomhandú na Gaeilge, clois- tear comheagraithe le Gaeilge líofa as gach cearn den domhan ar an gclár).Déanaim comhrá tríGoogle Hangouts nó Skype le cainteoirí eile anseosna Stáit. Soláthraíonn Gaelchultúr agus dreamanna eilecianfhoghlaim bheosa teanga. Cén sórt acmhainní teicneolaíochta a bheidh ag pobal na Gaeilgesa todhchaí?Chuala mé léachtthar abheith suimiúilleCiarán ÓCofaigh ón gcom- hlacht scannánaíochta Rosg ina ndearna sé cur síosarnaféidearthachtaí abhaine- annle Réaltacht Fhíorúilagus an Ghaeilge. Amachanseo, is dócha go mbeidh foghlaimeoir iMeiriceá in ann “suísíos” (mar dhea) agus cupán caife afháil le cain- teoir dúchais igConamara, nó agallamh a dhéanamh le Rónán Mac Aodha Bhuí in aiceleis istiúideo fíorúil,anbheirt acu ar chóras HoloLens nó Oculus Rift! Tá áit lárnach ag an nGaeilge imoshaol- sa, agus tá mé cinnte go ndéarfadh go leor daoineeile ar fud an domhainanrud céan- na. Ní caitheamh aimsire éseo dúinn. Ba mhaith linn páirtiomlán aghlacadh isaol na Gaeilgemar theanga bheo. Ba mhaith linn obair fhiúntach adhéanamh ar son na cúise. Ba mhaith linn páistí athógáil leis an teanga. Tá filí, ceoltóirí, scoláirí, múinteoi- rí, teangeolaitheagus ríomhchláraitheoirí inár measc, agus creidimse gogcuirimid go mór le saibhreas agus ilghnéitheacht phobal na Gaeilge. Bígí ag caint linn!

Tá Kevin Scannell ina Ollamh le Matamait- ic agus Ríomheolaíocht in Ollscoil San Louis, Missouri

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 15 CUMARSÁID Na Meáin Ghaeilge ó1916 anuas

Sháraigh na meáin Ghaeilge mórán fadhbanna. Measann Cathal Goan go mbeidh deacrachtaí eile ann san am atá le teacht

Éireoimid feasta, tá an lá geal ag teacht, Rialtas Sealadach. faoin chuid is mó de nuachtáin Ghaeilge na meáin Ghaeilge. Rud eisceachtúil ba ea Is ní bheimid faoi smacht mar atáimid Amach ón teideal tosaigh “Poblacht na tréimhse seo: “Is mó an chosúlacht abhí foilseachán abhí dírithe go lán-chomhfhi- Ag smeirlegan bhrínólucht Béarlagan hÉireann”,níann don Ghaeilge; níl trácht riamh ag páipéirnuachta na Gaeilge le osach ar mhuintir na Gaeltachta nó ar chroí ar bith uirthi sa liodán de chearta inmholta páipéiragus irisí gluaiseachtaí beaga lucht labharthanaGaeilge taobh amuigh Ach bhéarfaimid aghaidh ar an námhaid. adhearbhaíonn an Rialtas Sealadach don polaitíochta áit ar bithsan Eoraipnále den Ghaeltacht mar abhí igcás An saoránach. An teanga arbh ionann a nuachtáinlaethúla nó seachtaine.Go deim- tÉireannach agus Amárach 40 bliain ina ura bhfuil véarsaíocht Dhubh- hathbheochanagusbunchlochdon neamh- hin, tar éis tús maith agus freastal ar dhiaidh. Ba mhó áis iad na meáin Ghaeilge ghlas de hÍde thar moladh spleáchas tugtar tús áite di ileagan amach riachtanaisnuachta mar nuacht,d’imigh chun an teanga athabhairt slán ná de beirte mar fhilíocht, ní fhéadfaí an doiciméid aguscuirtear ileataobh ina cuidmhaithdenapáipéir Ghaeilgele sholáthróirí nuachta agus eolais. Mdoiléire achur ina leith idtaca dhiaidh sin í. cúrsaí na cúise gan móran moille.” Is amhlaidh abhí teachtaireacht Dhubh- le héirim de; athshlánú na Gaeilge agus an Ní hé go rabhthas iomlán failíoch ina Bhí agus tá téama sin na cúise linn anuas ghlais de hÍde idtús na bliana 1926nuair a chultúir Ghaelaigh abhí le bheith mar leith sa tréimhse chorrach indiaidh an Éirí godtíanláinniu féin.Nuair isiondúilgur ar thug sé aitheasc oscailte 2RN an chéad bhunchloch dontSaoirse abhí le baint Amach agusbaarscáth achéile amhair shubstaint agus ar théagar an ábhair atá stáisiúnraidiósaSaorstát; baghléas rítháb- amachd’Éirinn, darleis.Bhí nahaidhmean- Gluaiseacht na Saoirse agus lucht na faoi chaibidil idir nuacht, anailís agus hachtach an ‘gléusgan sreang’ chun Éire a na sin chun tosaighariamh aige ar aon spri- hAthbheochanaidtacalehúsáid na meán ghnémhíreanna abhíonneagarthóir ag athghaelú.“Isdroch-spota igcorpna hÉire- oc pholaitiúil ach má bhí féin, níor leasc leis d’fhonn dul igcion ar thuairimí inathraithe smaoineamh,bhí agustáan tsoiscéalaíocht ann an galldachas seo agus ní bheidh Éire dulidtuilleamaí anfhriotailfhórsúilchéan- an phobail. Ba ghléas íanGhaeilge chun an mar dhlúthchuid den chur chuigesna slán go ngearrfar amach aisti é,” adúirt na is abhí in úsáid ag lucht an fhoréigin náisiúnachas adhaingniú agus tapaíodh an sé.Baléir ag an tráthseo féin nach raibh chun amhianachur in iúl; “námhaid”, deis sna foilseacháin Ghaeilge (idir irisí gach duine ar aon tuairim faoi ról bolscai- “cladhaire an Bhéarla” agus ar ndóigh “éir- aonteangacha agus dátheangacha) an reachta sin an raidió. Bíodh is nach raibh eoimid”. bholscaireacht chéanna achur chun cinn. ach céadatán beag de na cláir acraoladh i Agus nuair acuireadh an “éireoimid” i Is iomaí sin iris Ghaeilge idir sheach- dtús na 1930í as Gaeilge, go fóill féin mhair bhfeidhmaimsir na Cásca 1916 cuid mhaith tainiúil, mhíosúil agus ócáidiúil atháinig an cháil ar 2RN agus ar Radio Éireann ina mhór den ghlúinógad’éirigh bhí siad go agus ad’imigh indiaidh bhunú an tSaors- dhiaidh go raibh barraíocht den Ghaela- mór faoi anáil shoiscéal an Chraoibhín táit. Níorbh ionannfeidhm do gach ceann chas, idir cheol agus chaint, ag baint leis an agus an Chonartha. acu óir bhí cuid acu arbhorgáin tseirbhís. Ón am sin ar aghaidh,anbhar- Ba gheall le deasghnátha iontrála do na chumarsáide iad ag eagrais ar leith. raíocht ag cuid den phobal níor leor íag hÓglaigh printíseacht abheith caite mar Cuideile b’uirlisí troda iad igcogadh na cuidmhaitheile, go háirithe muintirna bhall de Chonradh na Gaeilge. Bhí an gcanúintí.Cuidacuba fheithiclíiadchunar- Gaeltachta agus pobal na Gaeilge taobh Ghaeilge le bheith lárnach sa Réabhlóid. dán athabhairt d’obair úrnua amuigh den Ghaeltacht. Ábhariontaisshílfeá marsinnachndéan- chruthaitheachta; cuid eile ba bhealaí iad Bhí caint ann ar sheirbhís dhílis as tar aon tagairt don Ghaeilge ná dá hathsh- le seanscéalta béaloidis achur os comhair Gaeilgedá gcuid féin abheith ag muintirna lánúibhForógra na Cásca aléigh an an phobail léitheoireachta. Gaeltachta chomhfada siar leis na 1940í Piarsach os ard taobh amuigh d’Ard-Oifig Ceann suntasach amháin asheasamach Ábhar iontais shílfeá nach ach níor tháinig aleithéid go dtí na 1970í an Phoist imBaile Átha Cliath maidin Luan agus amhaircorradh agus trí bliana ba ea ‘‘ agus an méid sin féin (i bhfoirm seirbhís Cásca; doiciméadarcuireadhcló ar na An tÉireannach (1934-1937): páipéar sóisi- ndéantar aon tagairt don theorantaidtús ama) is de thoradh ar céadta cóip de agus ascaipeadh ar fud alach Gaeltachta abhfuil astair inste go Ghaeilge ná dá hathshlánú i fheachtasaíocht agus ar léirsithe abaine- Bhaile Átha Cliath agus abhí dá réir ar an glinn ag Éamon ÓCiosáin ina leabhar siúd adh amach í. Ba mhar achéile ar bhealach chéadshamplad’úsáid na meán ag an dar teideal sin (1993). Is éadeir ÓCiosáin bhForógra na Cásca teacht na teilifíse ag tús 1962 le siar is aniar

16 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 ionann agus an raidió, nuair abhíothas á bunú, ámh,cinneadh nachteilifiís Ghael- tachta abheadh ann ach teilifís Ghaeilge. Chomhmaith céanna le freastal ar mhi- anta féachana phobal na Gaeilge sa Ghael- tachtagus taobh amuigh di, bhí ról na sois- céalaíochta abheagán nó amhórán le brath ar arabhthas ag súil leis ón stáisiún nua –normálú na teanga mar adúirt Charles Haughey chomh fada siar le 1987. Beidh TG4 ag ceiliúradh 20 bliain a bunaithe in 2016 agus tá lucht féachana beagach dílis aiciletamalldebhlianta de bharr na seiftiúlachta agusna samhlaíochta. Leanann na hargóintí faoi líon na gclárimBéarla ach ní féidir tuilleadh cláir Ghaeilge achur ándéanamh gan athuilleadh airgid –rud is dóichí ná a mhalairt nach mbeidh ann. Faoimar asheasann an scéalar nameáin chraolta Ghaeilge achaitear corradh is 20 faoinchéad den mhaoiniúpoiblídona meáinchraolta. Ní fhanann an saol socair sa ré dhigiteach agus cheana féin, tá Beo.ie agus Gaelport.ie –suíomhanna Gaeilge idirlín –tagtha agus imithe. Ingeall ar chinntímaoinithe atharla sé 20 bliain óshin. An chéad oíche gur sinagus mar an gcéanna, chinnForasna thosaigh TG4 achraoladh do lucht na Gaeilge gur ar líne amháin feasta abheidh Gaeilge fud fad na hÉireann nuachtán ar fáil do lucht léitheoireachta Gaeilgeletuairisc.ie. Ar líne amháin chomh maith atá iriseán na n-óg, Nós. Beidh le feiceáil an cinneadh fadradharcach ésin nó polasaí atá á threorú ag géarchéim airgeadais. Cibé faoi rud ar bitheileigcásnameán Gaeilge ní hé alocht alaghad le 100 bliain anuas.Anois is féidirteacht ar gach meán Gaeilge reatha ar líne rud afhágann go bhfuil rochtain orthu uilig ar fud an domhain. Ach tá na dúshláin chéanna rompu is atá roimh na meáin idteangacha eile, bíodh siaddomhanda nó neamhfhor- leathan; inathraitheacht na haeráide digití; iomaíocht ónahollmheáin idirnáisiúnta agus barrchostais mhéadaithe. faoilaghadnagclár Gaeilge agusról an 1943. Mhair an nuachtánsin imbun oib- phobail do Bhaile Átha Cliath agus bíodh is Anuas ar na dúshláin sinfanannandá chraoltóra náisiúnta igcothú na teanga. ríochtaí seachtainiúla go dtí 1984 agus ina go bhfuil dualgas reachtúil ileith na thrá ar gá freastal orthu. Níor fíoraíodh Lean an díospóireacht ar aghaidhgodtí dhiaidh; tháinig agus d’imigh Anois agus Gaeilge ar na seirbhísí neamhspleácha aisling de hÍde. Slánú na Gaeilge mar gur bunaíodh Teilifís na Gaeilge in 1996. Foinse mar nuachtáin sheachtainiúla. raidió uilig de bharr fhorálacha an Achta theanga phobailseachas ahathbheochan Má theip ar mhisneach ghlúin an Éirí Marangcéanna tháinig agus d’imigh Lá chéanna, is minic gur suntasaí teirce mar theanga labhartha náisiúnta is cúram Amach le linnna1920í agusna1930í, abhí tráthmar sheachtanán agus ina seachas treise na gclár Gaeilge s’acu. dúinn anois. Tá bá ag móramh an phobail tháinig glúin óg eile chun cinn idtús na dhiaidh sin mar pháipéar laethúil. Is fíor arágobhfuil an chuid is mó de na in Éirinn leis an Ghaeilge maraléirítear i 1940í araibh díograis, flosc agus sam- Tá Seachtain mar fhorlíonadh seach- meáin seo taobh le maoiniú stáit agus suirbhé indiaidh suirbhé ach is fada idir sin hlaíocht ag baint leo ar bhealaí éagsúla. tainiúil leis an Irish Independent agus é nárbh ann dóibh ach gurbéan tacaíocht agus íalabhairt. De thairbhe ghníomhaíochtaí an dírithe ar lucht na meánscoile go príomha. chéanna. Is fíric ésin igcás na Cén ról ba chóir bheith ag na meáin Chomhchaidrimh, tháinig an irisliteartha Diomaite den Irish Times is rí-annamha craoltóireachta seirbhíse poiblí igcoitinne Ghaeilge feasta; freastal ar lucht labhartha mhíosúil Comhar ar an tsaol in 1942 agus tá fheictearalt inGaeilge ar na nuachtáin (cuma cé acu Gaeilge nó Béarla) agus is na teanga –dream nach ionann iad sa lá atá sí áfoilsiúóshin. Ón Chomhchaidreamh Bhéarla ódheas. Óthuaidh chomh maith le cinnte gurb amhlaidh an scéal le TG4 –an inniu ann agusnaglúnta achuaigh rompu fosta atháinig Gael Linn amheall lucht fé- colúinaranIrish News déantar freastal ‘Gníomh Dóchais’ agus an tionscnamh ba de bharr na gaelscolaíochta agus chúngú achanaollmhór sna pictiúrlanna le Am- áirithe ar phobal na Gaeilge le Raidió mhó agus ba chostasaí idtaca le meáin na Gaeltachta –nófanacht imbun na harc Éireann óna1950í ar aghaidhlena Fáilte, le cláir anBBC agus leis An tUltach Ghaeilge de óbunaíodh an Stát. misinéireachta isaol neamhairdiúil an gcuid gearrscannán nuachta. Ag eascairt atá fadbhunaithe. Dála RTÉ Raidió na Gaeltachta, is de Bhéarla ag súil is gur féidir an móramh sin as dúthracht bhaill Ghlúin na Bua (a Le feidhmiú reachtaíochta nua thoradh léirsithe aguscraolta bradacha a achoinneáil báúil? thosaighmar chraobh de Chonradhna liobrálaithe sna 1990í tháinig Raidió na tháinig borradh ar an éileamh do sheirbhís Gaeilge) abunaíodh an nuachtán Inniu in Lifearantsaolmar sheirbhís dheonach teilifíse trí mheán na Gaeilge. Murab Is iarcheannasaí TG4 éCathal Goan

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 17 AN TUAISCEART An Ghaeilge sa Tuaisceart

Ceist achrannach abhí sa Ghaeilge sa Tuaisceart. Ach creideann Micheál ÓMáirtín go bhfuil cuid mhór rudaí maithe bainte amach

sfollas ón líon mór daoine achuaigh le foréigean in éadan na RíochtaAontaithe ann, coscadh an Ghaeilge ar BBC NI, níor samhraidh inGaeltacht Dhún na nGall, Conradh na Gaeilge sa Tuaisceart i agus arinne feall ar an Impireacht (“the ceadaíodh úsáid sráidainmneacha ná chuir siad scoláireachtaí Gaeltachta ar fáil, dtús ré na hathbheochana go raibh greatest instrument that God has yet creat- logainmneachainGaeilgeagus léirigh d’eagraigh siad comórtais scoile agus Ian-ráchairt ar imeachtaí an Chonar- ed for liberty and progress and humanity’’ ) polasaíoifigiúil na n-údarás nachraibh aon clubanna óige, d’fhoilsigh siad an iris tha agus gur thrasnaigh an líon sin na haic- agus anois abhí ag iarraidh stát an fháilteroimh an teanga agus go raibh mhíosúil An tUltach aguschoinnigh siad mí sóisialta,polaitiúlaagus creidimh – Tuaiscirt ascriosadh. amhras faoi dhílseacht aon duine abhí lasair na Gaeilge beo. Lena chois sin, rinne feirmeoirí, múinteoirí scoile, sagairt san Leathchéad bliain achaith aontachtóirí i báúil leis an teanga. múinteoiríabhí dílis don teanga agcion Eaglais Chaitliceach, Ministéirí sna réim óthuaidh gan freasúra éifeachtach Seo írédhorchanateanga óthuaidh, féin leis an teangaachur chuncinn sa hEaglaisí Protastúnacha, Fir Bhuí, saigh- láidir. Chanamháingur nocht siad naimh- staid amhair go dtí na 1970í. chóras oideachais agus imeasc an phobail. diúiríBriotánacha,póilíní agus feidhmean- deasdon teangaach rinne na húdaráis a Comhaltas Uladh,eagraíochtdheonach Rinne Cumann Chluain Ard abunaíodh i naigheiledechuidanstáit. Suim idteanga ndícheall leis an teanga abhascadh “we abunaíodhin1926 asheas an fód ar son na mBéal Feirste sna 1930í “an English-free na Gaeilgeagus ina cultúr ábhartha an found Irish teaching in being when we took Gaeilge óthuaidh. Choinnigh siad brú ar zone” asholáthar do mhuintir na cathrach nasc abhí idir na daoine seo agus ar ndóigh over and so farfrom encouragingitwe an rialtas, bhunaigh siad craobhacha ar agus is féidir arágur anseo ad’fhabhraigh bhí an Ghaeilge álabhairt ar fad igceantair have been reducing facilities’’. Chaill an fud an Tuaiscirt, reáchtáil siad ranganna an smaoineamh faoi Ghaeltacht uirbeach a éagsúla sa Tuaisceart go háirithe inGlinntí teangaaguslucht alabhartha cibébeagán agus ócáidí sóisialta agus feiseanna, bhunú ar Bhóthar Seoighe imBéal Feirste. Aontroma agus sna Speiríní. Sa aitheantaisagus tacaíochtaabhí le fáil bailíodhairgead go hairithe idtrátha Lá Ba dhánaanmhaisegan obairGhael daonáireamharinneadh sa bhliain 1911 roimh 1922. Cuireadh deireadh leis an Fhéile Pádraig, bhunaigh siad coláistí Linn alua anseo fosta go háirithe na dúirt 29,729 sna sé chontae as ar chlár dátheangachoideachaisabhí iréim i díospóireachtaíidirscoile(is iomaícleamh- cruthaíodh stát an Tuaiscirt i1922 go raibh gceantair áirithe ó1904, baineadh an nas agus buanchaidreamh Gaelach ad’eas- Gaeilge acu. Bhí aitheantas agus roinnt ta- t-aitheantasagus an maoiniú d’institiúidí cair as na díospóireachtaí céanna)agusna caíochta faighte ag an Chonradh ón rialtas neamhspleácha amhail Coláiste Chomh- scoláireachtaí trí mhí chun na Gaeltachta. imBaile Átha Cliath don teanga go háirithe ghaillagus an Ardscoil Ultach,cuireadh Tharla an dara tréimhse in athbheochan mar ábhar sa chóras oideachais. Ach le deireadh leisanphost mar Organiserof Mheasfá go raibh“ an Ghaeilge na Gaeilge óthuaidh imíAibreáin 1968 nu- teachtnacríchdheighiltetugadh cúraimí Irish Instruction, chaill an teanga astádas ar sheol na braiche óthuaidh. air athosaigh cúigear lánúin athógail tithe ar leith ina measc cúram an oideachais don mar ábharscoile “the language is of no ar Bhóthar Seoighe in iarthar Bhéal rialtasnuaimBéalFeirste.Rialtasaontach- practical use but may be of value to incipi- Is iomaí tuar dóchais atá ann Feirste. Coilíneacht Ghaeilge Bhéal tach abhí ann abhí naimhdeach don ent traitors’’, caitheadh leis an teanga sa ach caithfear aadmháil gurb Feirste atugadh ar an tionscadal ag an tús. Ghaeilgemar b’ionann an teanga dar leo churaclam meánscoile mar abheadh iomaí dúshlán atá ann. Ansin bunaíodh bunscoil lán-Ghaeilge le agus uirlis chultútha an dream sin ad’úsáid teangamharbhnóteangachoimthíoch riar ar na páistí abhí ina gcónaí sna tithe

18 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Halla na Cathrach, Béal Feirste. Grianghraf: The Irish Times

nGaelscoileanna óthuaidh –tá86acu ann ag leibhéil éagsúla. Imríonn Gaelscoil an-tionchar ar an phobal ina bhfuil sí suite. Os achoinne sin, tá titimshuntasach ar líon na ndaltaí atá ag foghlaim na Gaeilge i scoileannaBéarla agus tá dornán scoilean- na dara leibhéal indiaidhéirí as an Ghaeilge athairiscint do dhaltaí sinseara- cha. Tá an titimseo ag imirtan-tionchar ar na Coláistí SamhraidhinGaeltacht Dhún na nGall agus b’éigean do roinntcoláistí cúrsaíachealú.Tá oifigighchultúrthaabh- fuil cúram na Gaeilge orthu ag obair igcuid de na comhairlí áitiúla agus ag cuid de na heagraisáitiúla.Táan-obair ar siúl acu le feasacht teanga aardú ach cantar go bhfuil baol annagus ciorruithe ágcur ibhfeidhm nach mbeidh maoiniú ann do na poist seo. Ní bhíonn náire ná eagla ná drogall ar dhaoineanGhaeilgeatá acu aúsáid ach is minic achluintear gur doiligh sin adhéan- amh as siocair nach mbíonn na deiseanna úsáide ann. Siúdisgobhfuil Skainos agus Cultúrlann Uí Chanáin agusCultúrlann nua seo. 9dalta abhí sa bhunscoil seo. Mhéadaigh líon na ndaoine ad’fhreastail 2000 leis an Ghaeloideachas aspreagadh McAdam–Ó Fiaich agusGaeláras Mhic Rinne The Irish Times tagairt in 1971 do ar ranganna Gaeilge óthús na 1990í go agus achur chun cinn agus in 2006 chuir Ardghail agus Cairde Uí Néill srl. ann agus thionscadal Bhóthar Seoighe mar “Bel- háirithe sna ceantair sin ina raibh Gaels- Foras na Gaeilge an comórtasGLEO ar iad ag déanamhan-obairtátuilleadh fast-the strongest Gaeltacht” mar ba léir coil. Glacadh leis an Ghaeloideachas mar bun leis an Ghaeilge achur chun cinn i deiseanna/ócáidí úsáide de dhíth leis an gur fás agus forbairt abhí ag tarlú. In 1974 chuid aitheanta den chóras oideachais ó scoileanna Béarla. Chuir an tAire Oidea- ráchairt atá ann ashásamh. d’admhaigh an Roinn Oideachais tábhacht thuaidh agus de réir achéile cuireadh chais, Caitriona Ruane feachtas ar bun leis Má táthar dáiríre faoi athréimniú na na Gaeilge sa churaclam imbunscoileanna tacaíochtarfáilinGaeilge don churaclam an dara teanga afháil ar an churaclam bun- Gaeilge agus faoin teanga achur ar Béarla ach diomaite den ráiteas féinní Gaelscoile.Laghdaigh naimhdeas an stáit scoile agusin2009 d’fhoilsigh an aghaidhóghlúin go glúin caithfear an dhearnadhmoltaí ar bith faoi fhorbairtna donteanga de réir mar abhí na Trioblóidí Chomhairle Curaclaim, Scrúdúchánagus maoiniú agus na háiseanna agus na Gaeilge sa churaclam. Níor tharla móránó ag síothlú agus in 1998 nuair aglacadhle Measúnachta Primary Languages – deiseanna úsáide asholáthar. thaobh na Gaeilge sa chóras oideachais go Comhaontú Aoine an Chéasta tugadh chuidigh an t-ábhar seo go mór le teagasc Osclaíodh Gaelcholáiste Dhoire i dtí 1988nuairarinneadh iarrachteile an uchtach áirithe do Ghaeilgeoirí an Tuais- na Gaeilge imbunscoileanna Béarla. gcaisleánstairiúil Dhún Geimhin ar imeall Ghaeilgeaimeallú in Education Reform in cirt nuair adúradh go neamhbhalbh in In2011 thionscain Carál Ní Chuilín, Aire naSpeiríníiMeán Fómhair2015.Tá macle Northern Ireland: The Way Forward. Sraith 3den Chomhaontú: “I gcomhthéacs naRoinneCultúir,Ealaíonagus Fóillíochta duine de bhunaitheoirí BhunscoilPhobal Chuirbaiclemúinteoirí lecuidiúóChom- an bhreithnithe ghníomhaighatá ádhéan- anscéim LíofaleisanGhaeilge aspreagadh Feirste ina phríomhoide ar an scoil. haltas Uladh, óGhael Linn, pholaiteoirí amh faoi láthair maidir leis an Ríocht Aon- agus iMínaNollag 2015 d’fhógairant-aire Bhí an-ráchairt ar cheolchoirm arinne aguseaglaisighinéadan na moltaíabhíag taithe do shíniú Chairt Chomhairle na hE- céanna na moltaí abhí sí ag dul a Iarla ÓLionáird inDún Uladh ar na mallai- an Aire Oideachaisagus theip ar a orpadoTheangacha Réigiúnachanó Mion- dhéanamh leis an Ghaeilgeachur ar an bh ar an taobh eiledenaSpeiríní.Táan iarrachtaí.In 1981 craoladhsraith Ghaeilge laigh, déanfaidh Rialtas na Breatnaine go chrannaíocht chéanna leis an Bhreatnais Ghaeilge tagtha abhaile, adeir tú. ar BBC NI agusin1985 ceapadhléiritheoir háirithe indáil leis an Ghaeilge, más cuí maidir le cosaint agus tacaíocht ón stat. Ach nuair ad’fhógair Carál Ní Chuilín go le bheith imbun cláracha oideachais sa agus más mian le daoine amhlaidh gníomh Mheasfágo raibhan Ghaeilge arsheol na raibh sí ag iarraidh “ar an Fheidhmeannas Ghaeilgeagus craoladhanchéad chlár diongbháilte chun an teanga achur chun braiche óthuaidh.TáanGhaeilge níos agus ar an Tionól...Acht na Gaeilge asholá- GaeilgearBBC in 1991. Cuireadh tús le cinn.” Bunaíodh Foras na Gaeilge in 1999 bríomhaire, níos feiceálaí, níos forleithne thar anois”, dúirt Jim Allister aontachtóir MeánscoilFeirste in 1991agus de réir agus é“freagrachasannGaeilge achur agus níos inghlactha ar bhonn trasphobail nach raibh ann ach “a plan to erode the daonáireamh 1991,nuair acuireadh ceist chun cinn ar fud oileán na hÉireann” agus ná mar abhí roimh na 1970í den aoisseo Britishness of Northern Ireland”!! sa Tuaisceart faoinGhaeilge den chéad shínigh Rialtas na Breataine an Chairt caite. Plus ca change. uair ó1911 ,mhaígh 142,003 duine go raibh Eorpach do TheangachaRéigiúnacha nó Is iomaítuar dóchais atá ann ach san am Gaeilge acu.Deréir daonaireamh 2011 MionlaighiMárta 2000. Cuireadh céanna caithfear aadmháil gurb iomaí Is iarléachtóir ar CholáisteOllscoile dúirt 10 faoin gcéad go raibh Gaeilge acu. ComhairlenaGaelscolaíochtaarbun in dúshlánatá ann. Tá fás suntasach ar líon na Mhuire, Béal Feirste, éMícheál ÓMáirtín

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 19 AN TUAISCEART Rose Maud Young

Bhí daoine de gach traidisiún polaitíochta ag plé leis an Ghaeilge ón tús. Cuireann Diarmaid ÓDoibhlin síos ar mhná eisceachtúla na hathbheochana

dtús na haoise seo caite, bhí feadhain Galgorm ar sciortaí an Bhaile Mheánaigh. Bhaile Mheánach agus chaitheadh sé go healaíona, ar an scéalaíocht agusaran bheagdebhantracht Ghlinntí Tá an teach mór sin ina shuí ar eastát 2000 fial carthanach le gnáthphobal bocht na amhránaíocht, ar an iomáint,arndóigh, Aontroma atháinig ar an Ghaeilge acraabhfuil AbhainnnaBrádag dúiche. agus ar an rince. Tá Rose Maud Young Iagus achothaighí. Protastúnaigh abhí caismirnigh tríd. Sa lá atá inniu ann tá Ba Phreispitéirigh dhílse iad muintir luaite ar liosta na síntiúsóirí sin a iontuatháinig uilignach mór amachas machaire álainn gailf ann agus galfairí ag Young agusbhí páirt lárnach acu i sholáthraigh airgead le duaiseanna a tithe Aontachtaithe –astithe fíordhílseoirí triall air ócheann ceann na tíre. bhforbairt agus indaingniú an Phreispitéi- bhronnadh ar bhuaiteoirí. Agus deir sí go go minic –ach d’éirigh leo an spás a Ach nuair abhí Róis ag fás aníos bhí an reachais ar an Bhaile Mheánach.Bíodhis raibh sí iláthair ag céad-Fheis sin na chruthú agus aaimsiú dóibh féin agus bhéim ar chúrsaí eile. Fuair sí oiliúint nár shéanRóis riamh creideamh daingean nGleann agus gurbhéadeartháirWillie a seilbh aghlacadh ar dhúchas sinseartha na phríobháideach, nó cé nár bhain muintir sin amuintire,bhí de neamhspleáchas inti bhí ina cuideachta. hÉireann, agus ní léir go raibh aon Young leisanUasaicme, theastaigh uathu go ndeachaighsíina hóige síosgoGleann Ar chúis éigin,lig muidWillie Young teannadh ádhéanamh ag ceannairí na bheith án-áireamhorthu sin agusar Aireamh le go mbeadh páirt aici imórshiúl uainn, nó níos cruinne, b’fhéidir, d’imigh nAontachtaithe ar an spás sin san am. comhchéim leo sin ar an uile dhóigh,agus crábhaidh in onóir na Maighdine Muire, sé bealach eile. Ní shamhlaím go mbeadh Is beagaitheantas atáfaighte ag na mná go mbeadh glacadh leo ina measc. Bhíodh rud is cinnte aghoillfeadh ar amuintir in aon cheo in éadannafeise aige ná in éadan seoagus ní miste andílseachtaí, andiong- an mhuintir óg ag teacht le chéile go rialta Galgorm ach fios abheith acu. chomhar seo an phobail.Ach níor imigh bháilteachtagus aneamhspleáchas achur agussiamsaí agusdinnéirarleith agus Agus nuair abhí sí ina mac léinn i Rose agus d’fhan sí dílis do chuspóirí na iláthair an phobail, agus sin acheiliúradh. oícheanta caidrimhán-eagrú sna tithe gColáiste Uladh deirsílinn sa dialann go feise go deireadh asaoilagus bhíodhsíag Sa bhliain 1921 d’fhoilsigh Róis Ní Ógáin, móra. Agus bhíodh Róis páirteach sna ndeachaigh sí Domhnach amháin ar an feidhmiúarchoiste na feise agus go rialta nó Rose Maud Young mar ab fhearr aithne siamsaí agus sna himeachtaí sin. Aifreann inGort an Choirce. Seans gur ina moltóir ar na comórtais liteartha. uirthisna blianta sin, téacs an amhráin An Bhí dóigh mhaith ar mhuintir Young sna thuigsígur ócáidthábhachtachshóisialta a Chrom sí ar an teanga afhoghlaim i raibh tú ag an gcarraig? agus chuir sí an blianta seo agus cion orthu sa cheantar. bhí annagus go mbeadhan chuid is saibhre gceart agus bhí an t-ádh uirthi sna hoidí a nótainspéise seo leis: “Walsh thought the Bhí sin amhlaidh de thairbhegoraibh de Ghaeilge Thír Chonaill san imeacht tharla aici.Bhí an Dr Reeves abhí ina song asouthern one, but could not fix its lo- seanathair acu abhí ina dhochtúir ar an taobh amuighagus taobh istigh de theach churáideach de chuid Eaglais na hÉireann cality. Dr Joyce heard it sunghundreds of an phobail. ar an Bhaile Mheánach agus bhí sé timesinMunster which seems to confirm Ní thig linn bheith cinnte cén uair nó cén an-mhór le JohnYoung,athair Róise, agus Walsh’s opinion. O’Daly says it is the chef dóighartháinigsíaranGhaeilgeach bhí ba é, is dóigh liom, asheol Róis idtreo d’oeuvre of Doimnic ÓMongan,acounty Gaeltacht go fóill inGlinntí Aontroma i litríocht na Gaeilge. Tyrone poet and was writtenearly in the mblianta tosaigh an fichiú haois agus thig Chuaigh sí ansinafhreastal ar Choláiste 18th century in honour of Eliza Blacker of linn bheithcinnte de go raibh cainteoirí dú- Chomhghaill ar Bhóthar na bhFál imBéal Carrick, Co. Armagh, afterwards Lady chaisGaeilge ar an bhuíon mhór searbhón- Feirste. Ba éSeán ÓCatháin óBhaile Mhis- Dunkin of Upper ClogherCourt,Bush- taí abhí ar fostú idteach mór sin Galgorm. téalaigContae Chorcaí abhí imbun tea- mills, Co. Antrim, now called Dundarave.” Bhí sruth na Gaeilgesna Glinntí ag éirí gaisc. Státseirbhíseach abhí ann, oifigeach Agus athuisceanaí abhí Róis Ní Ógáin tanaí agus líon na gcainteoiríagdul síos go custaim agus máil, agus ba shármhúinteoir agusaachrannaí abhí dálaí na hÉireann seasta agus an teanga ag imeacht chun na éagus an cháil sin air imeasc lucht na san aimsir sin, is doiligh gan ashamhlú go n-imeall agus an dearmaid,ach bhí spiorad Gaeilge san am. Fear gramadaí abhí ann bhfuil an baneagarthóir anseo ag tabhairt fágtha igcónaí agus rinneadh céad-Fheis go bunúsach ach bhaineadh sé, is léir, leide gurearraí iad cultúr agusoidhreacht na nGleann athionól in 1903(tá an Fheis feidhm as litríochtshaibhir Ghaeilge na na Gaeilge ad’fhéadfadh pobal na tíre, ón beogodtí anláinniu).Iséanbunsmaoinea- Mumhan ina chuid ceachtanna.Bhí Róis fhile bhocht tuaithe agus go dtí an mh abhí taobh thiar den Fheis ceiliúradh a dírithe agus tiomanta: “I began,” adeir an uasaicme Phrotastúnach,athabhairtle dhéanamharbhuanna ghnáthphobal na dialann, “going to Belfastfor Irish lessons chéile agus fís choitianta abheith acu. nGlinntí, agus sin aléiriú agus afhógairt. to Seán ÓCatháin’s class. Iwent every Rugadh agustógadhRóis idteachmór Bratach na Breataine ar foluain Bhí béim ar an tionscal agus ar na Saturday till Xmas, missing only two.”

20 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Ach chuaigh an bheirt mhac, Willie agus George, aáitiú ar an athair go tréan agus sa deireadhghéill sé, aguscuireadhna gunnaí ibhfolach sna tithe ar chúl an tí. Léiríonn Duanairí adóagus atrí go raibh Róis ag tochailt léi igcónaí, ag cuartú agusagdul níos doimhne isteach ar an traidisiún nuair abhí sé ina neart. Ach ar bhealach is é DuanaireGaeilge ahaon is áille orthu uilig agus is ann atá amhráin na ndaoine. Dáiríre níor sáraíodh émar théacsleabhargur tháinig Nua-Dhuanairí Uí Bhuachalla agusUíChoncheanainn ón Institiúid Ardléinn sna seascaidí. GlacannRóis le stair na hÉireann mar a bhí agus suíonnsínahamhráin ina gcomhthéacs sóisialta agus cultúrtha agus léiríonn sí arís agus arís eile an áilleacht mhór agus an t-aoibhneas mór abhí iontu. Ba íancara agus an comhghleacaí ba dhlúithe abhí ag Róis ná Margaret Dobbs. Balld’Eaglais na hÉireann abhí intisin agus ba íthar dhuine ar bith eile achoin- nighanmisneach beo iontu agusathi- omáin ar aghaidh iad. Aodh ÓFlaitile ó Chontae Mhaigh Eo, múinteoir taistil de chuid na haimsire sin,atheagascan Ghaeilge di, agusibpáirt le Ruairí Mac Easmainn agus daoine eile, bhí beart an cheannaireáchaitheamhaici ibhforásCho- láiste Uladh inGort an Choirce.Baíciste- oir an Choláiste íagusbaí,isdóighliom, a d’fhéachchuigegoraibh léachtóiríden sco- thfostaithe donacúrsaíéagsúlaagus gorai- bh struchtúragus treo ar na himeachtaí uilig.BalldeChumannnamBan abhí inti aguspoblachtánachdílis, bíodh is go raibh deartháir dá cuidaranbhuíon sin feara thóg agus athug cuid den den armlann agus den armlón ón Clyde Valley abhaile chuig Portnaglon -anáit chónaí abhí ag muintir Dobbs imBun Abhann Dalla. Ba chara dlúth le Mairéad Dobbs íÍde Ní Néill, an t-oidhre ar thiarnacht Uí Néill Ghleann Duinne. Bhí sí ag foghlaim agus ag cleachtadh na Gaeilge agus ag triall ar Ghaeltacht Thír Chonaill roimh thús na haoiseseo caite.Baían chéad duine íón taobh amuigh achuaigh go Tír Chonaill ar thóir na Gaeilge agus bhíodh cailín aimsire igcónaíaici óGhaeltachtThírChonaill. Bhísísáite inobairCholáiste Uladhagus ba íasheol Séamus ÓGrianna ar bhealachna Ach ar 10ú lá de mhí na Nollag 1910 bhí Dubhghlas de hÍde, le T. F. O’Rahilly agus Léirsiú aontachtúil in aghaidh Rialtas litríochta. Poblachtánach amach is amach dinnéarmór in Galgorm:“Ballymena le scoláirí agus scríbhneoirí eile na Gaeilge Dúchais sa bhliain 1912. Tá Edward abhí inti, ídoirte do Ruairí Mac Easmainn. Unionistmeeting.Colonel Rowancamefor sanam. Bhí meas go háirithe ar an saothar Carson ilár na bhfear. Tchímse na mná seo ina suí le chéile sa the night to go to it. Captain O’Neill and abhí igcrích aicileDuanaireGaeilge a Grianghraf: Getty gharraí bheag álainntaobhleteach mór Lady O’Neillcame to early dinner.Iwent haon (1921) Duanaire Gaeilge adó(1924) sin Galgorm. Tá siad indiaidh teacht le withthe whole party to the meeting.” agus Duanaire Gaeilge atrí (1930). Níor lig chéile “to read Irish”, i.e. le staidéar adhé- Deich lá ina dhiaidh sinsadialann: “I went Róis d’imeachtaí corrachaingortna anamharanGhaeilge. Nó tchímse Róis Ní to Belfast to the Irish College.” polaitíochta agus an t-aisiompú uilig abhí Ógáin ag siúl an bhealaigh óGalgorm agus Bhíodh sí go minic imBéal Feirste ag in Éirinn na haimsiresin, níor ligsídona an uair abhaineann sí Bun Abhann Dalla triall ar dhrámaí GaeilgeiHalla Mhuire himeachtaísin aon mhearú achur uirthi ná amach sin uainn íidtreo theach na mbocht agus chaitheadh sí an oíche le Margaret briseadh ar adiongbháilteacht. mar abhfuil Biddy MacVeagh ar lóistín. Hutton, ad’aistrigh an Táin go Béarla agus Bhí sí in Galgorm an oíche ar tugadh na Tá afhios ag Róisgurb íBiddy iompróir abhí ina cara buan ag Pádraig Mac Piarais. gunnaí idtír ón SS Clyde Valley. Bhí a an traidisiúin, agus go bhfuil seoda uaisle Chomh maith leis sin bhíodh sí suas síos hathair, John Young,abhí ina leas-sirriam ina seilbh ingan fhios don saol agus chuig an Oireachtas ar bhonn rialta agus igContaeAontroma agusaraibh clú na samhlaím an gliondar agus an t-ardú théadh sí chuig na drámaí agus chuig na measarthachta air, bhí sé an-bhuartha meanman athugann an bhean uasal álainn comórtais amhránaíochta agus faoin eachtra uilig agus ní raibh sé ríshásta seo don tseanbhean bhocht. scéalaíochta. Ba bhealach éantOireachtas na gunnaí abheith ágcoinneáil sna tithe leisanspiorad agusanmisneach aathnu- sin ar chúl an tí mhóir. Nó bhí sárú Is iarléachtóir ollscoile éDiarmaid Ó achan agus luann sí go mbíodhlón aici le uafásach dlí san eachtra uilig, dar leis. Doibhlin

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 21 BRAON FOLA Tar éis na Réabhlóide

Bhí réabhlóid ann in Éirinn. Deir Cormac ÓComhraí gur fhág an choimhlint sin cneácha ar dhaoine nár chneasaigh ar chor ar bith

íraibh aon ghaol gairid de mo féinleis an réabhlóid.D’aontaigh sé go Éirí Amach na Cásca in ainneoin gurbh iad had any hard feelings towards him because chuidse páirteachinÉirí Amach bunúsach leis an leagan amach abhí ar an comhghleacaithe áitritheoirí an Dúin a he was agood man.” na Cásca. Gasúir abhí imochuid stát nua agus écoimeádach, Gaelach, chuir chun báis ésaChogadh Cathartha. Bhí roinnt de na seanfhondúiría Nseantuismitheoirí nuair atharla an amhrasach faoin treoaraibh an domhan Theiparanstát abunaíodh in 1922 go dhiúltaigh d’údarás an stáit nua. Sampla tÉirí Amach. Mar sin féin mhair béaloideas mór ag dul, sásta bheith faoi thionchar na leor poblachtánach ashásamh. An ceangal amháin ná Seán Russell, abhásaigh in clainne faoi.Baéanchéad chuimhne abhí hEaglaise Caitlicí. Mhíneofá gurbh iad se- amhair leisanImpireacht aguscríoch- 1940 ar fhomhuireán Gearmánach agus é ag athair mo mháthar ná rith suas anuas os anfhondúirí Éirí Amach na Cásca ceanna- dheighilt na tíre ba chúis leis sin. D’fhág na ag súil go dtabharfadh na Gearmánaigh comhair an tí le bratachbheagagfógairt saíocht na tíre idir na 1920í agus na 1960í. míltepoblachtánach sna 1920í. D’fhulaing cúnamhdonIRAantíraaontú.Duine eilea “Up the Rebels!” Bhí uncailDheaid ina oi- ImeascnadTaoiseach, na nUachtarán roinnteile san atmaisféar nimhneach a d’fhan leisanIRA ná PatrickMcGrath, a figeachsna hÓglaigh igContae an Chláir agus na nAirí abhí “amuigh” an tseachtain lean an Cogadh Cathartha. Bhí baint loiteadh san Éirí Amach. Is piléar Éirean- agus bhíodar chomh gann sin ar ghunnaí sinbhí leithéidí Éamon de Valera, Mícheál leanúnach ag Thomas “Baby” Duggan, as nach amharaigh ésaDara Cogadh go raibh pící acu sa teachcénár baineadh ÓCoileáin, Liam T. Mac Cosgair,Seán an gCaisleán Gearr inGaillimh,le Domhanda nuair achuirrialtas de Valera úsáid as gunna ná píce sa cheantar irith na Lemass, Seán T. ÓCeallaigh, Dick gluaiseacht na poblachta roimh an Éirí chunbáis é. Ina measc bhí roinnt de ghaol- seachtaine. Tar éis an ÉiríAmach diúl- Mulcahy,DesmondFitzgerald, SeánMcEn- Amachagus go dtí gar do dheireadh an ta na ndaoine acuireadh chun báis in 1916. taíodh cead do Dheaideo dul chuig coláiste tee.Bhí TeachtaíDálacosúil leFrank Fahy, Chogaidh Chathartha. Rinne adheirfiúr Bhídeartháireacha Joseph MaryPlunkett, Gaeilge. Bhí faitíos ar aathair siúd go Stephen Jordan agus Éamon Corbett i cur síos ar na maslaíacaitheadh lena George agus Jack, gníomhach ingluaise- mbeadh an chlann luaite leisanmíleata- nGaillimh, Tom Hunter igCorcaigh, mhuintir tar éis bás “Baby”in1925: “They acht na poblachta ar feadh na mblianta tar chasdádtaobhódh aon duine díobh Co- Gearóid O’Sullivan imBaile Átha Cliath, were shouting at us. That’s what ye got éis 1922. Ar an lámh eile bhí daoine athroid láiste Gaeilge. Cainteoir dúchais Gaeilgea Eamonn Duggan igCo. Na Mí “amuigh” from Dev now.They were saying Thomas san Éirí Amachach ashaothraigh gráin bhí imoshin-seanathairach shamhlaigh freisin.Bhí sliocht agusgaolta na reibil- was doing nothing but robbing banks. You mar gheall ar chomh géar agus abhí siad ar sé,mar ashamhlaighgoleoreile,an teanga iúnach ar an taobh istigh. Bhí beirt dearth- know yourselfthat was alie. When he died na poblachtánaigh óna1920idí ar aghaidh. leis an mbochtanas agus an teip. “Do you áireacha le Thomas Kent acuireadh chun he hadnot sixpence in his possession. And DuinedíobhseobaeaAireDlí agusCirtFhi- want to end up like the pennyman?” adúirt báisina dTeachtaí Dálaagus máthairagus all those that used to run from the Black anna Fáil irith an Dara Cogadh Domhan- sé irith na hargóna,arbh éandeireadh a deirfiúr Phádraig Mhic Phiarais freisin. and Tansand hide hasnew housesand da, Gerry Boland. Fear eile ná an bleach- bhí léi ná mo sheanathair ag mionnú nach Mic le seanfhondúirí abhí sna Taoisigh pensions and we got nothing.” taire Dinny O’BrienamharaighantIRA labhródhséGaeilge go deo arís agus níor Liam Cosgrave agus Garret Fitzgerald. Cégo raibh fuathsa phobal mar gheall ar mar chuid de choimhlintghangaideach labhair go dtí asheanaois nuair abhí Taobh leis sin ar fad rinne an Saorstát an méid atharla in 1922-23,d’fhéach go idir an tIRA agus na Gardaí irith an Dara garpháistí ag Gaeilgeoireacht timpeall air. iarracht ceangal isteach le Seachtain na leor daoine siar le meas orthu siúdasheas Cogadh Domhanda. Níorbh éanBrianach Dá mbeifeá ag iarraidh seanfhondúir de CáscaseachasleConradh conspóideach leo sa bhearna bhaoil fiú nuair abhí siad ar amháin athóg bóthar abhí dothuigthe ag chuid Éirí Amach na Cásca amhíniú go 1921. Féach an córas traenach agusna an taobh eile sa Chogadh Cathartha. Dúirt poblachtánaigh. Tar éis páirt aghlacadh simplí, labhrófá faoinbhfear (agusiséan stáisiúin atá ainmnithe ina ndiaidh siúda GeraldBartley agusPetieMcDonnell(nár san Éirí Amach liostáil Tim Finn sna Irish claonadh atá ann ná díriú ar na fir)abhí cuireadh chun báis tar éis an Éirí Amach. gabhadh Seachtain na Cásca) faoi Guards, reisimintdechuid Arm na sna hÓglaigh(agus is éanclaonadhatá ann Dearbhú abhí sa mhéid sin ar an meas a Phádraic ÓMáille (a gabhadh): “Even Breataine. Maraíodh ésaFhrainc imíLú- ná díriú ar na hÓglaigh). Throid sé, rinne bhí ar cheannairí an Éirí Amach, nó mar a though he parted from us in ’22 we never nasa 1918. Fear eile achuaigh an bealach sé príosúnagus bhí sé gníomhach irith chuir Dustin the Turkey in amhrán éuair céanna ba ea Michael McCabe abhí sna Chogadh na Saoirse.Chuaigh sé ar thaobh amháin: “Pearse, Connolly, Howth RoyalWest African FrontierForce (Arm amháin nó ar an taobh eile sa Chogadh Junction, they were like brothers to me!” na Breataine) nuair asheol sé iarratas pin- Cathartha. D’fhan sé leis an taobh sin agus Bhí seanfhondúirí luaite in áiteanna eile sin isteach dá sheirbhís leis na hÓglaigh. rinne sé go maith as an Saorstátnua a freisin, beairicíairm na tíre, mar shampla. ‘Ní bheidh aon duine sásta Bhí inspioráidí eile ag Éirí Amach na bunaíodh in 1922. Fuair sé obair, stádas, Ainmníodh beairicí indiaidh daoine cosúil “ Cásca seachas an poblachtánachas nó an labhairt leat faoi sin, bhí náire pinsean as an Éirí Amach. D’fhreastail sé le Dick McKee agus Peadar Clancy, a náisiúnachasamháin. Imeasc na ndaoine a ar ócáidí comórtha,bhí sé bródúilasan throid san Éirí Amach agus amaraíodh i ar na seanfhondúirí agus a chuaigh amach maidin Luan Cásca bhí sói- méid atharla sa Réabhlóid, bhí sé toiltean- rithChogadh na Saoirse agus,aisteach go ngaolta uilig faoin méid a sialaithe, lucht athbheochana na Gaeilge, achlabhairt faoi go poiblí. B’fhéidirfiú gur leor,táDún Uí Mhaoilíosa inGaillimh agóidithe talún, feiminigh, Caitlicigh cho- scríobh sé cuntas ar an mbaint abhí aige ainmnithe indiaidh laoch áitiúil de chuid tharla óbunaíodh an Stát.’ imeádacha agus mar sin de. Rinneadh

22 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Uachtarán Dháil Éireann, Éamon de Valera, iLos Angeles, mí na Nollag, 1919. Grianghraf: Hulton Archive

tuismitheoirí rúin óna gcuid gasúr. Coinníonn saighdiúirí eolassiaródhaoine nachraibhina saighdiúirí.Dealraíonnsé freisin go raibh go leor acu nár bhain sean- aois amach le rudaí tromchúiseacha aphlé lenangasúir cé nach bhfuil aon staidéar dé- anta agamsa ar na poblachtánaigh agusan aois abhí acu nuair ad’éag siad. Fuair an Chuntaois Markievicz bás in 1927 (59 bli- ain d’aois), Austin Stack in 1929 (49 bliain d’aois), agus Tom Hunter in 1932 (46 bliain d’aois). Ba éarinne roinnt acu sa deireadh ná dul ar imirce agus cuireadh neartiarratais pinsin isteach as an mBreatain, as Meiriceá agus as an Astráil, mar shampla. Ní raibh gach duine acu chomh ámharach le Arthur Shields, an t-aisteoir Protastúnach as Am- harclannnaMainistreach agus Hollywood. Bhí roinnt de na seanfhondúiríaran ngannchuid indeireadh asaoil. Bhuail an galardubh roinnt acu.Imo chuid taighde féin saniarthar tháinigméarthriúr sean-fhondúirí óAimsir na Réabhlóide a mheastar achuir lámh ina mbás féin. Caithfidh gur fhulainggasúir, mná céile agus fir chéile go hindíreach mar gheall ar an Éirí Amach ar feadh na mblianta. Cén chaoi ar mhothaigh siad mar sin faoin rud ar fad? Sa bhliain 2013 d’fhoilsigh Mercier Press dhá leabhar araibh baint agamsa leo, .i. The MenWill Talk to Me: Galway Interviews by Ernie O’Malleyagus Revolution in Connacht: APhotographic History.Chuir an obair ar na leabhair sin ar bhóthar an-taitneamhach mé.Leansé ar aghaidh agusméimbun taighde don leabhar Gaillimh 1913-23 (Cló Iar-Chon- nacht). Mar chuid den taighdeb’éigean iarracht roinnt de na gearáinabhí ag na bhí ina chathaoirleach ar Bhord Contae na dírithearangcultúr.Bhí Séamus Fitzger- dom glaoch ar strainséirí bunaithe ar an grúpaí seo aréiteach sna 1920idíagus sna Gaillimhe nuair abhuaigh siad Craobh na ald igCorcaigh ina fhear gnó aitheanta sloinne agusanseoladh. Chuirinn glaoch: 1930í ach,mar abhí fíor faoi chásna hÉireann in 1923. Ba éStephen Jordan, se- agus éarbhoird Aer Rianta agus Aer “Heileo. Is mise Cormac ÓComhraí. Is sta- Poblachta agus an Tuaiscirt, bhí éag- anfhondúir as Gaillimh, an chéad réiteoir a Lingus.Bhunaighsé coláistíGaeilge.Ní rai- raí mé. An bhfuil seans ar bith go bhfuil súlachttuairimí ann faoi cé chomhmaith bhí ag cluiche ceannais camógaíochta na bh chuile phoblachtánach chomh dúthra- sibhse gaolta le Xarinne príosúnmar agus aréitigh an pholaitíocht agcuid hÉireann. Bhí daoinearinne ibhfad níos chach leo óthaobh na Gaeilge de, áfach, gheall ar an mbaint abhí aige le hÉirí gearán.Má shásaigh athdháileadh talún na móina saol ná dul amach an tseachtain sin. agus bhíséina ábhar gearáin ibPríosún Amach na Cásca nó leis an IRA sna 1920í?’’ 1920í daoine, bhí daoine eile den tuairim Bhunaigh Kathleen Lynn ospidéal Lewes in 1917 alaghad spéise sa Ghaeilge a Bhíodh tost ann igcónaí, an créatúr bocht go raibh níos mó ag teastáil. Bhí dlúthb- Naomh Ultán imBaile Átha Cliath le cóir bhí ag roinntdenadaoineabhí faoi ghlas ar an líne ar adhícheall ag iarraidh an haint ag Tom Kenny, an poblachtánach leighisachurarpháistíarbhealachtuiscea- mar gheall ar ambaint leis an Éirí Amach. suíomh achíoradh ina chloigeann. Ansin Gaillimheach,leSaorÉire,eagraíochtpho- nachnua-aimseartha. Bhí Leslie Beande Bhí roinnt de na seanfhondúirí nár phós thiocfadh freagra: “Tá” agus thosódh an blachtánach radacach ar an eite chlé sna Barra ina cathaoirleach ar Chumannna riamh. Iad siúd aphós is poblachtánaigh comhrá.Ní raibh aonduine riamhnachrai- 1930í.Bhí Helena Molony, seanfhondúir Croise Deirge in Éirinn agusina eile aphós siad go minic.ImBaile Átha bh sástalabhairt liom cé go ndúirt fear de chuid an Éirí Amach imBaile Átha hUachtarán ar Gorta chomh maith le Cliath, mar shampla, phós Nicholas Laffan postúil mórchúiseach liom uair amháin su- Cliath,cáinteachar an státmar gheall aran bheith gníomhach igcúrsaí tionsclaíochta deirfiúr le duine dá chuid comrádaitheas lar thosaigh mé ar an obair: “Ní bheidh aon ról tánaisteach atugadh do mhná. agus sláinte.Rinne Earnán de Blaghd cion Complacht “G”, an Chéad Chath.Bhí duinesásta labhairt leat faoi sin, bhí náire Ansin bhí daoineeileadhírighgo fir ar son na Gaeilge ag tacú le bunú na gasúir ag teaghlaigh den chineál sin ach ba arna seanfhondúiríagusangaoltauiligfao- hiomlánnócuid mhórarimeachtaí eile. I Taibhdheirce,bunú Choláiste Mhuire, mhinic nár labhraíodhfaointréimhsear in méid atharla óbunaíodh an Stát.” gcásMhíchíl Uí Dhroighneáin, agabhadh bunú an Ghúim agus mar sin de. Scríobh aon bhealach leo, mar amhínigh mac le Ní raibh sé sin amhlaidh. Tá an-tóir ar an seachtain na Cásca igcathair na Gaillimhe, Piaras Béaslaí ar chúrsaístaire agus cúrsaí seanfhondúiramháindom féin: “He never stair sa tír seo igcónaí. d’éirigh sé gníomhach sa rásaíocht chon. litríochta agus bhí tábhacht ag baint lena talkedabout it tous at all.” Is cuid nádúrtha Tom Kenny, an seanphoblachtánach, a shaothar Gaeilge. Ní raibh gach Gaeilgeoir den saol iarchogaíochta ésin. Coinníonn Is staraí éCormac ÓComhraí

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 23 AN LUCHT OIBRE Poblacht na nOibrithe

Bhí an lucht oibre ag iarraidh poblacht dá gcuid féin. Creideann Des Geraghty nár bunaíodh an phoblacht sin –fós

ebreis is céad bliain tá tionchar na Chonghailigh irith ashaoil agus le linn na níos lú ná 5,000 in 1916 go dtíbreis agus sclaíoch na gceardchumann achosaint. gceardchumannagus seachtaine cinniúnaí úd. 100,000 idtús na 1920í. Ach theip air, den chuid is mó. ghluaiseacht na n-oibrithe igcoi- Ba bheag duine de cheannairí clúiteacha Ní féidir ará, áfach, go raibh tuiscint Agus éthall iMeiriceá bhí Séamus Ó Ltinne le feiceáilgosoiléir ar shaol Shinn Féin abhí fabhrach don iomlán ag formhór na mballar Lorcáin go hoscailte in aghaidh Chonradh eacnamaíochta agus sóisialta na hÉireann. fhealsúnacht réabhlóideach abhí ag Ó fhealsúnacht shóisialach na 1921. Bhí ceannasaíocht an ITGWU ina Ní féidir ashéanadh go raibh Séamus Ó Conghaile nó ag Séamus ÓLorcáin ach an gceardchumann agus Uí Chonghaile ag an aghaidh fresin, achghlac siad seasamh Conghaile, ceannaire an ITGWU agus an oiread. Le linn Fhrithdhúnadh 1913 am. Idtoghchán na bliana 1919 ghlac Páirtí poiblí faoi abhí an-chúramach. Bhí an Airm Chathartha, lárnach in Éirí Amach labhairArt ÓGríofa amach go fealltach in an Lucht Oibre, abhí dlúthbhainteach leis dornán beag den Arm Cathartha abhí fág- na Cásca, rud nár múineadh go coitianta aghaidh Uí Lorcáin agusanITGWU agus an ITUC (Comhdháil na gCeardchumann) tha, sóisialaithe ar nós Liam Uí sna scoileanna ar feadh leathchéad bliain i ba mhinic éagtaobhú leis na fostóirí le linn cinneadh fanacht ar leataobh idtoghchán Fhlaithearta agus Roddy Connolly agus go ndiaidh abháis. Chomh maith leis sin lean stailceanna eile, sa bhliain 1913 go háirithe na Dála. Cinneadh ba ea éaraibh toradh leor eile, go mór ina aghaidh. Séamus ÓLorcáin air mar cheardchuman- agusroimhe sin lelinn fhrithdhúnadh1911i tubaisteach air ibhfad na haimsire dóibh. Rinne AodhDeBlacamagus LiamÓ naí,mar pholaiteoir agusmar urlabhraí Loch Garman.Ach os achoinne sin, bhí Bhí an Tuaisceart tábhachtach igcónaí Maoilíosa treaniarracht ag an am gluaise- gníomhach isaol sóisialta na tíregodtí lá a PádraigMac Piarais agusroinnt de do ghluaiseacht na n-oibrithe ingeall ar acht na n-oibrithe aghríosú chun seasamh bháis in 1947. réabhlóidithe an IRB ibhfadníos gairedo líon na gceardchumannaithe atá ann. Dá aghlacadh in aghaidhanChonartha,ach Is féidir arágur éirigh go réasúnta maith sheasamh Uí Chonghaile nuair a bhrí sin bhí tionchar ollmhór ag Conradh chosain Tom Johnson agus Cathal O’Shan- leis na ceardchumainninÉirinn feabhas a shocraíodar ar Éirí Amach na Cásca 1916. Angla-Éireannach 1921 agus ag an gCoga- non agus ceannairí eile de chuid an Lucht churarchaighdeán beathanamball agus Tá dearcadh sóisialach Uí Chonghaile le dh Cathartha ar ghluaiseachtnan-oi- Oibre an stádas neodrach amholadar. cuidiú go mór le haicme na n-oibrithea feiceáil go soiléirarFhorógra na Cásca. brithe, tionchartionsclaíochagus In ainneoin na bhfadhbanna sin toghadh chosaint igcúrsaí sóisialta agus cearta Tá rianghluaiseacht na n-oibrithe le polaitiúil araon. Ó1917 ar aghaidh bhí seacht nduinedhéagden Lucht Oibre mar oibre.Idtosach, bhí sé sin ag brath go feiceáil arís ar Chlár Daonlathach na scaradh, de shaghas, idir an eagraíocht TheachtaíDála idtoghchán 1922, toradh a hiomlán ar ghníomhaíocht thionsclaíoch, Chéad Dála i1919. Ba iad Tom Johnson pholaitiúil agusnaceardchumainn éagsú- d’fhág iad mar phríomhfhreasúra sa Dáil ach le blianta beaga anuas is trí reachtanna (ceannaire an Lucht Oibre), William la, ach bhí dlúthbhaintfós idirComhdháil sin. An deighilt achothaigh an Teorainn a agustrí chomhthuiscint náisiúnta a O’Brien agusCathal O’Shannon ascríobh na gCeardchumann (an ITUC) agus Páirtí leagadh síos igConradh 1921,thuigeadar rinneadar é. go leor den bhundréacht, sula ndearna an Lucht Oibre faoi cheannas Tom John- nachndearnasíleas ghluaiseacht na n-oi- Ghlac na ceardchumainn páirt mhór Seán T. ÓCeallaigh eagarthóireacht air son. Go luath sna fichidí bhí thart ar chéad brithe. Theastaighuathu aontas éigin a freisin igCogadh na Saoirse, ach níor thar ceann Shinn Féin.Bhí dearcadh is dhá scórceardchumannéagsúil ann, a choinneáilidir na ceardchumannaithe éirigh le gluaiseacht na n-oibrithe óshin sóisialta Phádraig Mhic Phiarais léirithe bhformhór an-bheag. Bhíodar lonnaithe eagraithe thuaidh agus theas. aisling gheal Uí Chonghaile, ‘Poblacht na chomh maith sa ráiteas. thuaidh agus theas, in Éirinn agus sa Ach ní go rómhaith ad’éirigh leo an nOibrithe’, achruthú sa tír seo. Ach is beag den chlár sin acuireadh i Bhreatain. scoilt mhór pholaitiúil asheachaint. Theip Nuair aghlac Séamus ÓConghaile, bhfeidhm nuair ad’éirigh linn roinnt Ag an am sin bhí ceardchumainn nua ag orthu freisin mar idirghabhálaithe ceannaire an ITGWU, bóthar na bheag neamhspleáchais abhaint amachsa teacht ar an saolinÉirinn,ach leanna neodrachaidir lucht tacaíochta an tSaors- réabhlóide leisanArm Cathartha Luan tír. Mar atharlaíonngominic istair an seaneagraíochtaí Briotanacha ag feidhmiú táit agus na Poblachtánaigh sular thosaigh Cásca 1916bhí saoirse na tíre mar phríom- domhain,isiadnadaoine iscúramaíagus is anseo igcónaí. Ingeallaranmeascán troidnimhiúil an Chogaidh Chathartha. haidhm aige, ach ba íPoblacht na coimeádaí athagann slán indiaidh na leathansin rinne ceannairí an ITUC Rud ba thubaistífós ná an t-easaontas a nOibrithe an ceann scríbe abhí ar intinn réabhlóide. Is amhlaidh atharla in Éirinni tréaniarracht fanachtneodrach, go phléasc sanITGWU, ar atheacht abhaile aigeigcónaí.Thuig sé go rímhaith nach ndiaidh an Chogaidh Chathartha agus hoifigiúil, idtaobh roinnt de na conspóidí do ShéamusÓLorcáinin1923. Thosaigh raibh na ceannairíuiligaraon intinnleis bhunú an tSaorstáit. achrannacha náisiúnta. Rinne Tom John- achrann fíochmhar idir ÓLorcáin agus faoi sin, ach chreid sé go mbeadh an troid Bhí gluaiseacht na n-oibrithe agus baill son go háirithe tréaniarracht aontas tion- ceannairí eileanITGWU, go háirithe ar son neamhspleáchas na tíre mar chéim na gceardchumannlagbhríoch briste cuid William O’Brien. Lean toradh an achrainn thábhachtach chun cinn ar an mbóthar sin. mhaith tar éis léirscrios 1916 agus iad ar mhilltigh sin ó1923 go dtí 1959 cinnte,agus Ní hiontas, mar sin,gur mholsédolucht mhalairt tuairimí nó neodrach faoi ar feadh tamaill mhaith ina dhiaidh sin. an Airm Chathartha greim achoinneáil ar rannpháirtíochtUíChonghaile san Éirí An féidir linne, muintir na Bhunaighcomhghleacaithe Uí Lorcáin agcuid arm dá n-éireodh leo teacht idtreis Amach. Inadhiaidh sin, áfach,ghlac na ‘‘ ceardchumann nua, an WUI, in 1924 nuair sa gcomhrac abhí rompu. Beag an baol go baill páirt mhórghníomhach igCogadh na hÉireann, córas achruthú atá ad’fhágadar an ITGWU, agus cuireadh tús n-éireodh, ar ndóigh, ach bhí ibhfad níos Saoirseagus tháinigborradh agus fás níos gaire do Phoblacht na le scoilt nár réitíodhina hiomláine go dtí mó ná an troid in aghaidh leatrom suntasachfaoin ITGWU le linnna gur athaontaíodh an dá cheardchumann in Impireacht na Breataine ar intinn an tréimhse sin. Mhéadaigh an bhallraíocht ó nOibrithe? 1990.

24 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Dealbh James Larkin ar Shráid Uí Chonaill. Grianghraf: Frank Miller

D’éirigh WilliamO’Brien as ceannaireacht an ITGWU in 1946. Mhair sé go dtí 1968. Ba dhuinefíorábalta éirimiúil é; deisceabal ShéamuisUí Chonghaile ba ea étráth.D’éirigh thar cionn leis mar eagraí ceardchumainn ach, ar deireadh thiarthall, bhí sé ró-uaibh- reach, cúngaigeanta nuair abhí tuiscint, mórchroí agus fadradharc ag teastáil. Óbunaíodh an Chúirt Oibreachais in 1946 tá bealach níos éifeachtaí ag na ceard- chumainn le díospóidí ashocrú le fostóirí, roimh nó tar éis stailce,agus le coinníolla- cha oibre afheabhsú trí idirbheartaíocht dhíreach le cabhair ón gCúirt. In imeacht na mblianta ritheadh roinnt mhaith dlíthe aneartaigh cearta na n-oibrithe ach is ón gComhphobal Eorpach, ó1973 ar aghaidh, atháinig na leasuithe ba mhó idtacale cearta agus caidrimh thionsclaíocha. Chomh maith leis sin, bhain tábhacht leis an idirbheartaíocht náisiúnta. Mar thoradh ar an gcórassin tháinig socruithe aguscomhthuiscintí náisiúntaa chuiranfhorbairt eacnamaíoch agus shóisialta go mór chun cinn le linn ré an ‘Tíogair Cheiltigh’. An ghéarchéim thubaisteach eacnamaíochta athosaigh in 2008/9 de bharr ghníomhartha aicme shantach áirithe, rinne sí praiseach den dea-obair sin agusfágadh na ceardchumainn agus an tír níos laige dá barr. Is ábhar conspóideach éimpleachtaí Ag breathnú siar air anois, tá sé éasca a an CIU (Congress of Irish Unions). sé bás in 1947 tháinig na céadtamíle acu agus iarmhairtí na géarchéime sin, ach dá cheapadh gur easaontas idir ÓLorcáin,an Tar éis imeacht don bheirt cheannairí amach ar shráideanna Bhaile Átha Cliath dheasca sin tá cúram orainn uilig anois réabhlóidí, agus, O’Brien, an leasaitheoir, chonspóideacha, ÓLorcáin agus O’Brien, lá na sochraide, lá fuar feanntach bealachníos éifeachtaí aaimsiú, le saol abhí ann, ach nuair nach raibh aon tháinig feabhas ar an scéal nuair abu- geimhridh. Bhí Breandán ÓBeacháin ina níosiomláine, níoscothroimeagus níos réabhlóid le tarlú, bhí ar an mbeirt acu naíodh Comhdháil na gCeardchumann, measc,agus scríobh sé na línte lán cirteachruthú don phobal, in Éirinn, san gníomhú mar leasaitheoirí taobh istigh de ICTU, sa bhliain1959.Bhí formhórna mothúchán seo aleanas: Aontas Eorpach, agus ar fud an Domhain chórascaipitleach.Ónuair abunaíodh an gceardchumann, thuaidh agus theas, Mhóir. stát nuabhí sé soiléirdóibh go mbeadh sé páirteach in aon ghluaiseacht aontaithe Ba mise é, ba gach mac máthair againne é An féidir linne, muintir na hÉireann, fíordheacair pá agus coinníollacha oibre amháiningeall ar dhea-obair Shéamuis Sinn féin, láidir mar ab áil linn abheith, córas achruthú atá níosgaire do Phoblacht na n-oibrithe achosaint,fiú. Ba mhinica Óig Uí Lorcáin agus John Conroy. Mar ab eol dúinn abheith. na nOibrithe, an aisling gheal abhí ar bhíodh ar oibrithe dul ar stailc le bunphá Ní mór dúinn aadmháil, in ainneoin an Eisean ag bagairttroda is ag bronnadh intinn ag Séamus ÓConghaile agus nó cearta bunúsacha abhaint amach. achrainn fhadálaigh idir éféin agus fuascailte, trodaithe an Airm Chathartha, seachtain Mar thoradh ar an achrann inmheánach William O’Brien, nárchaill Séamus Mór Ó Is sinne ag leanúint achónra trí chlab bhéal na Cásca 1916? sin bhí dhá chomhdháil ag feidhmiú, an Lorcáinanstádas speisialta abhí aige i na cathrach ITUC (Irish Trade Union Congress) agus measc oibrithenahÉireann. Nuair afuair Imbéice móra feirge... Is ceardchumannaí éDes Geraghty

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 25 SPÓRT Cumann na nDaoine

Tá mórán bainte amach ag an CLG. Mar sin féin, creideann Dara ÓCinnéide go mbeidh dúshlán le sárú ag an eagras san am atá le teacht

gus Comóradh 125 bliain óbhunú ar achéileigcluiche ceannaisChorn chluichí na nGall? Chumann Lúthchleas Gaelartí CuimhneacháinanChrócaigh i Tá glactha agam féin leis le blianta fada tosnú sé bliana óshin ceistíodh an mBealtaine na bliana 1913, agus arís san nach féidir cuid de na spriocanna cultúrtha AtArd-Stiúrthóir, Páraic Duffy, ar athimirt, bhí dóthain sa sparán ag CLG abhíodh tráth ag CLG abhaint amach. an léamh abheadh ag bunaitheoirí CLG ar chun an áit ar adtugtar Páirc an Chrócaigh Deréirmaratháinig maolúaranbhfaob- eagraíocht an lae inniu. Bhí an méid seo le inniu acheannach. har polaitiúil abhain le náisiúnachas na rá aige: “Theastaighuathuaitheantas Nífhéadfadh aon duinetuaradhéanamh hÉireann, tháinig bogadh, leis, ar na gothaí náisiúnta agus aitheantas pobail abhunú ar araibh indán do CLG ná dá cheann- agus ar an reitric ad’eascair as agus amhúnlú trí mheán na gcluichí.Is cheathrúanuair úd. Gníomh fadradhar- luathaidhmeanna CLG. dóigh liom go mbeidís an-sásta go bhfuil cach araibh fís an-soiléirtaobh thiar de ba Tá sé ríshoiléir óaon iniúchadh adhéan- éirithe linn ésin achaomhnú isaol atá de ea ceannach na páirce ach cá bhfuil rian na tar ar stair CLG,áfach, go raibh cuiddena shíor ag claochlúfaoi thionchar an dom- físe isaolanspóirtGhaelaigh inniu, agus spriocanna sin míréadúil. Ar an bhfianaise handaithe. B’fhéidir go mbraithfidís go bh- an bhfuil an aisling dhúchasach abhí atá sa dá shárleabhar sin afoilsíodh le féadfaí breis abhaint amach maidir le chomh dlúth le croíthecheannairí an Éirí déanaí, Sport&Ireland,AHistory le Paul cultúragusle teanga,achtríd istríd, chaíth- Amach áfíorú ar mhachairí spóirt na linne Rouseagus The GAA &Revolution in Ire- fidís géilleadh go ndearnadh an cúram go seo? An bhfuil an misneach, an land 1913-1923,ineagar ag Gearóid Ó gcónaí ná achumas cluichí achur ar fáil ar maith ainneoin na ndúshlán go léir abhain diongbháilteachtagus an creideamhcéan- Tuathaigh, is léir go ndearnadh mórán bhonn deonach don bpobal áitiúil. leis.” na ina gcultúr dúchais áléiriú inniu is abhí éagóra in ainmnaspriocanna cultúrtha Tá mórán cainte ádhéanamh sa 21ú D’fhéadfaí arágur leagadh an bhunch- áléiriú, mar shampla, ag an 12 bord contae céanna. Dá gcuirfeá ceist ar aon imreoir haois faoi dhúshlán an rómheáchainagus loch donrathatá inniu ar Chumann athaobhaigh le hÓglaigh Eoin Mhic Néill atá ag imirt inniu faoi scor Uachtarán na an mhurtaill imeasc leanaí ach ní dócha go Lúthchleas Gael sna blianta sin díreach 100 bliain óshin? hÉireann, Dubhghlas de hÍde, mar raibh oiread cluichí agusoiread cláracha roimh 1916 nuair abhí borradh ag teacht Níl ach deich mbliana ann óbhí Páirc an Éarlamh CLG in 1938,nófaoi ról tras- fiúntacha aclaíochta ar fáil riamhdon aos faoifhealsúnacht annáisiúnachaischultúr- Chrócaigh luaite mar íomháchruthanta naíochta na hEaglaise Caitlicí in imeachtaí óg is atá le deich mbliana anuas. Tá bláthú thaagus tráth araibh antsiombail is móatá den dul chun cinn agus den uaillmhian a spóirtilár an chéid seo caite, tá gachseans niamhrach, leis, tagtha ar líon na mban atá luaiteleis an eagraíocht inniu, Páirc an bhain le CLG agus leis an tír igcoitinne. Go gur beag eolas abheadh acu fúthu. ag glacadh páirte ispórt de shaghas am- Chrócaigh, ábuanú mar láthair imeartha deimhin féin, ar feadh seala roimhan gcúlú Bhíodh sé igceist riamh anall go raibh háinnódeshaghas eile. Ní raibh Cumann agus mar aonad riaracháin do Chumann eacnamaíochta, ba shamhail éPáirc an imreoiríbeag beann ar an idé-eolaíocht Peile na mBan an daichead bliain féin ar an Lúthchleas Gael. Chrócaigh de na féideartheachtaígoléir a agusaranbpolaitíocht abhainlena bhfód in 2008 agus bhí glan os cionn B’in íanré, chomh maith, inar tháinig na bhí ag síneadh os ár gcomhair amach go gcluichí féin ach sa lá atá inniu ann is leor 130,000 imreoir agus 1,100 fochumann tréithe go léirashamhlaigh an Piarsach mealltach. Anois agus an chuid is measa de dúinngoléir go mbeadhimreoirí, idir óg ann. Ba éandála céanna éagsacar na leis an nGael agus lena shliocht chun cinn: ré sin an uafáis thart, cad atá indán do agusaosta,agglacadh páirte sna cluichí ar mban agus 6,500 imreoir agus 350 anmhistéir,anuaisleacht,anbhuanseasm- chluichí na nGael, agus anuas air sin, do mhaithe le sásamhabhaint astu. Ní gá aon foireann cláraitheleCumannSacair na hacht, an tuiscint ar leith ar an dúlra, agus bhríbhreiseachurleo.Bhí gáleisanidé-eo- hÉireann. Maidir le rugbaí na mban, tá tuiscintí eile bunaithe ar thraidisiún ársa laíocht agus leis an gcáilíocht bhreise sin foireann idirnáisiúnta rugbaí na hÉireann na tíre. Ba bhranar ullamh chun síl épobal 100bliain óshin toisc go raibh ancultúr dú- agus angaiscí ar pháirc na himeartha tar Chumann Lúthchleas Gaelaganamagus chasach faoi chois agus faoi cheilt ag cúinsí éisachinntiú go bhfuil go leor laochra ag b’fhurasta múnlú agus forleathadha Braitheann fíoréagsúlacht polaitiúla. Nuair abhí an sprid Ghaelach i an nglúinóglebheith ag déanamh aithrise dhéanamh ar idéil agus ar choincheapa ar ‘‘ mbaol ahídithe, bhí fuascailt le fáil sa orthu as seo go ceann tamaill. nós obair dheonach, íobairtagus gníomh chultúrtha ar thumadh sa spórt. Más aon slattomhais líon na ran- Iréimsí eile den spórt, tá leithéidí Sonia ar son cúise. chultúr áitiúil ach caithfidh npháirtithe inniu,d’fhéadfaí aáiteamh O’SullivanagusKatieTaylor tar éis Ba iad CiarraíagusanLúandáchontae dearcadh idirnáisiúnta bheith nachraibhbailchomhfolláin riamh ar na gradamathuilleamh agus achinntiú go peile ba threise sna blianta sin ag tús na cluichí dúchasacha is atá faoi láthair. mairfidh agcáil go deo. haoiseseo caite, agustar éis dóibh casadh ann freisin Ba éanneart ba mhó abhí ag CLG i Ag scríobh dó san Irish Times roinnt

26 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Sa saol sin atá ag claochlú is ag síorathrú faoi bhrú ón domhandú, tá an nasc a chruthaíonn CLG idir an duine aonair agus an rud áitiúil, an-speisialta go deo. Is rud ar leith éadhéanann idirdhealú idir ár gcluichí dúchasacha agus na cluichí eile go léir abhfuil gné idirnáisiúnta ag baint leo. B’fhéidir nach bhfuil na saintréithe cultúrtha ag baint le cluichí na nGael sa lá atá inniu ann is abhí án-éileamh ag ceannairí1916 ach tá éagsúlachtchultúr- tha ag baint leo athugann seasamh ar leith dóibh siúd aghlacann páirt iontu. Is rud ann féin ésin chomh maith. Braitheann fíoréagsúlacht chultúrthaarthumadh sa rudlogántaagussachultúráitiúilachcaith- fidh dearcadh idirnáisiúnta bheith ann ar son na cothromaíochta chomh maith. Ós ag trácht ar chothromaíocht é, tá treo áirithe gafa ag Cumann Lúthchleas Gael anois is arís achuireann an saol as ariocht ag gnáthbhaill na heagraíochta.Cégo maítear amhalairt,is ar mhaithele hairgead aguslecúrsaí tráchtála a ghabhtar an treo sin de ghnáth. Léiríonn tuarascáil airgeadaisCLG don mbliain 2014 go raibh teacht isteach iom- lán de ¤56.2m ag an Ard-Chomhairle, mé- adú3faoin gcéadartheacht isteachnabli- ana roimhe sin. Bhí laghdú ar theacht isteach tráchtálaó¤17.3m go ¤16.1magus maidir leis an gcnámh spairne is mó, bhí méadú beag ar theacht isteachóna meáin chumarsáide(¤10.09m go ¤10.44m)sa bhliain ar shínigh CLG conradh craoltói- reachtalehollchomhlacht na Breataine, SKY. B’in tar éis dóibh arágo neamhbhalbh agus go minicnach ndéanfaidís aleithéid go deo. Ba gheall le tonnbhriseadh an tseanghnáthaimh ésin ag CLG toisc gurb é an chéad uair ad’fhág eagraíocht amaitéarachpobalbhunaithe cuid den bpobal sin as an-eascraíonnnacluichí ar blianta óshin, dúirt an tOllamh le Socheo- an bhfánchomh fada is abhain le cluichí laíocht igColáiste Ollscoile Bhaile Átha tábhachtacha craoibhe de. Cliath, Tom Inglis, go bhfuil rud ar leith ag Den gcéad uair óthosnaigh CLG ágcur titim amach isaolnatíre le blianta beaga féin amachagus ag fiagaíochtindomhan anuas. Dar le Inglis, tá an spórt ag tógaint na tráchtálacúig bliana fichead óshin, ba áit an chreidimh sa tír de réir achéile sa tslí chosúil go raibh an tairseach sin idir sprid go dtaibhseofaí duit gur mó adhéanann na tráchtála, sprid na fiontraíochta agus daoine iad féin aionannú le treibh spóirt sainsprid CLG sáraithe agus beidh sé anois seachas le haon chreideamh ar leith. deacair, dar liom, filleadh arís agus tógaint Tugannan spórteochairdo dhaoinelena as an nua ar an éirim dheonachsin a ndéanann siad forbairt ar na cumais éagsú- chruthaigh agus achothaigh an eagraíocht la abhaineann le nascadh agus le dlúthú agus an ghluaiseacht óthús ama. pobail. Na deasghnátha abhaineann le Tá gach seans ann go ndúradh aleithéid teachtlechéile aguslebheith ag faire ar cheana agus má tá aon ní foghlamtha spórt cruthaíonn siad sprid phobail. againn le 100 bliain anuas óstair an spóirt, Cabhraíonn imeachtaí spóirt le daoine stair Chumann LúthchleasGael go teachtidtírarghnáthchúraimí an tsaoil háirithe, tá go n-athraíonn an port óghlúin agusuaireantaosclaíonn siaddoirse ar go glúin agus órégoré. shaol eile ar fad. Sa mhéid sin, mar a Agus maireann na cluichí le himeacht áitíonn Inglis, tá gné spioradálta ag baint le aimsire. Chreid daoine 100bliain óshingo cluichí áirithe. é. Níl cúrsaí spóirt agusCumann Athimirt iomána Chraobh Uile-Éireann raibh feidhm mhoráltaleis an spórti Toisc go bhfuil Dia agus slánú an duine Lúthchleas Gael, go háirithe, faoi anáil na 2014, Páirc an Chrócaigh, Baile Átha múnlú an duine. Bíonn ceisteannaarnós bogtha go dtí an réimse pearsanta agus heaglaiseathuilleadh. Tá comharthaí Cliath. Cill Chainnigh agus Tiobraid chothrom na Féinne, ceart aguscóir agus príobháideach isaol na linne seo, deir áirithe ann go bhfuil an clubtheach ag Árann ag máirséail roimh an chluiche. ionracas fite fuaite leis an ról atá ag an Inglis go bhfuil an spórttar éis an folúsa tógaint áit an tséipéil sa pharóiste. Is ann a Captaen Chiarraí, Séamus Moynihan, ag spórt féin ibhforbairt an náisiúin. líonadh sa saol poiblí. B’fhéidir go ndéar- chasannnadaoine ar achéileagus is tríd a glacadh le Corn Sam Mhig Uidhir. fadh scata go bhfuiltear ag dul thar fóir leis leagtar amach timthriall na seachtaine GRIANGHRAIF: (THUAS) JAMES CROMBIE/INPHOAGUS Is craoltóir ar TG4 agus RTÉ Raidió na an gcomparáid ach, má tá féin, is ar éigean agus na bliana. (THÍOS)DAVID SLEATOR/THEIRISH TIMES Gaeltachta éDara ÓCinnéide

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 27 OIDEACHAS Ag cur oideachais ar an náisiún

Thuig Conradh na Gaeilge tábhacht an oideachais. Scrúdaíonn Muiris ÓLaoire na chéad chonraitheoirí agus cur chun cinn an léinn

ífhéadfaí amhaíomh go intinn ag aon duine an teanga aathréimniú hamháingorabhthas meáitearaitheantas maireann ceangaldíreach idir lasmuigh den Ghaeltacht: “I do not for a athabhairt don teanga trí íachur ar chláir Éirí Amach 1916 agus an Ghaeilge moment advocate makingIrish the na mbunscoileanna agusnan-iar-bhun- Nsa chóras oideachais. language of the country at largeorofthe scoileanna araon, ach creideadh de réir a Ésin ráite, tuigtear láithreach go bhfuil National Parliament. Idonot want to be an chéile go bhféadfaí athbheochanteangaa dlúthghaol eatarthu mar ba as tobar na ré- impossible visionary. What Iwant to see is thabhairtchun críche trí mheán córas abhlóide céanna ad’eascraíodar.Cégur Irish established as aliving language for all éifeachtach múinte teanga amháin. mór idir réabhlóid mhíleata, shóisialta, time among the million or half million who Tá sésuimiúil, áfach, gur admhaigh Eoin chultúrtha mar 1916 agus gluaiseacht still speak it along the west coast and to Mac Néill, duine de bhunaitheoirí chultúrtha teanga ar nós Chonradh na ensure that the language will hold a Chonradh na Gaeilge agusanchéad airele Gaeilge, rinneadh sintéis eatarthuigcliab- favourable place in teaching institutions.” hoideachas inDáil Éireann, in alt leis in An hán an náisiúnachais sa 19ú haois,cégo Chuir Conradh na Gaeilge roimhe mar Claidheamh Soluis (2ú Samhain 1900,) nár raibh náisiúnachas cultúir agus náisiúna- cheann dá chuid spriocanna ardstádas a leor tionscnamh na hathbheochana a chas an phoblachtánachaischun malairt bhronnadharanteanga ar na cláir léinn ionannú le dianmhúineadh na teanga sna leabhar ascríobhT.R. Dawes óOllscoil slite athógáil ar deireadh nuair atharla snascoileanna idtreo is go mbeadh sí ar bunscoileanna:“There can be no greater Aberystwyth, Bilingual Teaching in ‘scoilt’ ag Ardfheis 1915. comhchéimleis an nGréigis,leis an Laidin delusion than to imagine alanguage can be Belgian schools (1903), agus spreag sé sin Ba igcliabhán an náisiúnachais chultúir agus leis na nuatheangacha eile. Staidéar kept alive by teaching alone. Alanguage tuilleadh suime agus fiosrachta san afuineadhagusafáisceadh smaointe na acadúil ar an teanga abhí mar sprioc acu. canhavenoreal lifeunless it lives in the oideachas dátheangach ann. gconraitheoiríileith chaomhnú agus Ach indiaidh achéile, bhí téis ácur chun lives of the people.” Ba íanchuairt athug sé ar an mBeilgin athréimniú na teanga.Tuigtear go tosaigh go raibh caomhnú na teanga sna In Toghairm agus Gléas oibre Chun 1905achuirgo mórlena chuidtuisceana ar forleathan gurbh écúis bhunaithe ceantairGhaeltachta agus athbheochan na Gluaiseacht na Gaeilge do chur ar aghaidh an dátheangachas agus ad’fhág go raibh sé Chonradh na Gaeilge ná saothrú litríocht teanga lasmuigh díobhceangailte go dlúth in Éirinn (1893) dúirt sé: “Teangaarbith tiomanta go mór dó mar chóras chunan na Gaeilge aathbheochan agus cosc achur le múineadh agus le foghlaim na Gaeilge ar níor mhairbeo riamhnár mhaircois Ghaeilge aathneartú. le meath na teanga.ChuiranConradh scoil. Feicimid, mar shampla, gur reáchtáil teallach na tuaithe.Gétábhachtachanníé Fad abhí sé sa Bheilg, thug sé cuairt ar roimhe mar sprioc an Ghaeilge a Conradh na Gaeilgemórfheachtas an Ghaeilge do mhúineadh, ní hé an ní is 30 scoil dhátheangach ina raibh an Fhrain- chaomhnú, aleathnúagus achur chun oideachais idir 1893 agus bunú Shaorstát mó tábhacht é. Is ícéadobair is indéanta cis agus an Phléimeannais án-úsáid araon cinn mar ghnáth-theanga na tíre. Éireann in 1922. Anseo, ba ar mhúineadh dúinneanGhaeilge do choimeád beo cois chun ábhair an churaclaim amhúineadh. Má dhéantar smaointe de hÍde, bun- na teanga sna scoileanna abhí príomhspri- na dteallach.” Athneartú teanga coisteal- Ar fhilleadh ar Éirinn dó, scríobh sé aitheoir Chonradh na Gaeilge, arianú i ocanna an Chonartha bunaithe. laigh an rud ba thábhachtaí ar fad, dar leis, sraith alt do An Claidheamh Soluis idir bhfad siar, feicfidh tú, mar shampla, nár Cuireadh tús le troid go mbeadh cead ag cé go raibh atábhacht féin ag an teanga san Lúnasa 1905 agus Márta 1907ina ndearna shamhlaigh seisean an t-athneartú teanga múinteoirí Gaeilge amhúineadh dá ndaltaí oideachas. Chreid an Piarsach amhlaidh sé plé agusiniúchadh ar na mionsonraí a ar dtús le gluaiseacht ar scála mór le linn na ngnáthamannascoile. D’fhoil- ach ba spéis leis-sean córas an oideachais bhainleis an gcur chuige dátheangach a náisiúnta. Níorshamhlaigh sé ag an sigh an Conradh leabhair theagaisc agus dhátheangaigh. bhí áchleachtadh sna seomraí ranga ann. bpointesin gombeadhanBéarla ádhíchur, leabhair léitheoireachta do dhaoine óga Ba nuálaí oideachasúil éanPiarsach a Léiríonn achuid scríbhinní ar fad ar na mar shampla, in aon mhórphróiseas agus do dhaoine fásta. D’eagraigh timirí, d’aithin an t-idirdhealú idir oideachas scoileanna sa Bheilg go raibh sé an-tógtha athshlánaithe teanga. múinteoirí taistil agus craobhacha den cuimsitheach agus an scolaíocht leis an modh dátheangach,isésin ábhair Iléacht athug sé don Chumann Gaelach, Chonradh rangannaGaeilgearfud na thraidisiúnta abhainleisangcóras áirithe abheith ádteagascidteanga afoilsíodhinThe Irish American ar 27ú hÉireann. impiriúil. amháin, agusábhaireile arísádteagasc sa Meitheamh 1891 (dhá bhliain roimh bhunú D’oscail an Conradh coláistí inar oileadh Thuig seiseanandamáiste abhí córas teanga eile. an Chonartha), feicimidgoraibh sé ag daoinechun Gaeilge amhúineadh. aonteangach scolaíochta (an Béarla sa Bhí an Bhreatain Bheagáhúsáid chomh smaoineamh ar chaomhnú agus ar shlánú Bunaíodh ceangal agus coibhneas idir Ghaeltachtsachásseo)adhéanamhd’fhor- maith mar eiseamláir aige agus bhí sé na teanga sa Ghaeltacht den chuid is mó. Gaeilge agus an scoil, coibhneas amhair go bairt shíceolaíochagus chogneolaíoch na an-tógtha leis na cosúlachtaí abhí idir Níor leasc leis adhearbhú nach raibh ar ceann ibhfad agusamhaireannfós. Ní bpáistí. Scríobh an Piarsach léirmheas ar stádas na Pléimeannaise agus na Gaeilge

28 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 anonn go dtí tús an 19ú haois. Bhísésuite de gurbh iad na bunscoileanna Portráid an Uachtaráin –William dúirt Kevin Nowlan in The Making of 1916: Bhí sé go mór ar son an dá theanga a ó1832 ar aghaidh thar aon ní eile ascaip Conor imbun pictiúir de Dhubhghlas Studies inthe Historyof of theRising (1969) bheith ádteagasc le chéile.Cégoraibhsé agusaleathcumassa Bhéarla arfudna tíre. de hÍde, duine de bhunaitheoirí gur “utilitarian attitude” abhí mar bhonn ag díriú ina chuid scríbhinní ar an ábhar D’áitigh sé, dá bhrí sin, go bhféadfadh na Chonradh na Gaeilge. Grianghraf: leis an náisiúnachas ag deireadh an 19ú seo ar na scoileanna Gaeltachta ach go scoileanna náisiúntaanpróiseas aiompú Brenda Fitzsimons haois. Seo an cineál ‘náisiúnachais’ araibh háirithe (An Claidheamh Soluis,2ú droim ar ais trí pholasaí lánéifeachtach toise rábach shocheacnamaíoch folaithe Feabhra 1904), bhí sé ag súilgogcuirfían tumoideachais. Ón uair sin ar aghaidh annagus ar tháinig Conradh na Gaeilge i modh dátheangach sin ibhfeidhm rinneadh ceangal láidir idir an scoil agus an comhchoiteann. gcomharbas air ingan fhios dó féin ag lasmuigh di chomh maith. Ghaeilge. Maireann an rócheangal sin go Tá achomharthaí sóirt le sonrú ar deireadhan19ú haois nuair asholáthair sé Eascraíonn mórcheistamháin ón bplé dtí ár linn féin. shaothar na bhfealsamhagus na réasúnaíochtd’athbheochan na Gaeilgea seo: má bhí an oiread sin tionchair ag an Má rianaítear smaointe na gcéad-Chon- scríbhneoirí mar Herder, Fichteagus Von bhí go mór faoi anáil an náisiúnachais oideachas dátheangach ar an bPiarsach, raitheoirí seo, feictear go raibh nóisin Humbold. Gluaiseacht rómánsach chultúir. cad ina thaobh gur fágadh an modh éagsúla acu ileith athneartú na teanga, fhrith-nua-aoiseach abhí igceist ad’áitigh Cé go raibh smaointeradacacha ileith dátheangach seo ar leataobh? seachas an coincheap athneartaithe a go raibh dlúthbhaint ag teanga le haon athneartú teanga ag de hÍde, Mac Néill Nuair abunaíodh Saorstát Éireann, sa cuireadh chun cinn le linn bhlianta luatha sainmhíniú adhéanfaí ar náisiúnachas. agus ag an bPiarsach, mar aléiríodh san alt bhliain 1922, d’fhéachanrialtasnua le an tSaorstáit. Samhlaíodh ról ag an Is ar éigean athuig cosmhuintir na tíre seo, ní bheadh bá iomlán na cosmhuintire polasaitheradacacha achur ibhfeidhm dátheangachas san athneartú,cuir igcás, an cineál náisiúnachais seo agus ní móide riamh leo. Chuir an Stát leagan dá gcuid chun oideachas trí mheán na Gaeilgea seachas an t-aonteangachas amháin. go rabhadar páirteach ann. Thaobhaigh smaointe seo ibhfeidhmach chuathas an chur ar fáil go forleathan. Achbamhó de Níorbh éant-oideachas an daoineleis an bhfeachtas ar son Reipéil Uí iomarca idtuilleamaí an chórais smaointe T.J. Corcoran ná de mholtaí an phríomháisíneacht phleanála teanga ach Chonaill, d’fhonn agcás féin achur ar oideachais d’fhonniompú teanga ar ais i Phiarsaigh abhí laistiar den pholasaí oiread, ach measadh go mbeadh gá le aghaidh agusníl aon fhianaise ann gur dtreonaGaeilge athabhairt chun críche bunscoile atugadh isteach in 1922. tacaíocht phobail agus go mbeadh an chuir dearcadh frith-Ghaeilge Uí Chonaill agus níor sainíodh riamh araibh igceist le OllamhlehOideachas igColáiste na teanga áhathbheochan cois teallaigh. Thar isteach ar an tacaíocht phobail afuair sé. dátheangachas. hOllscoile imBaile Átha Cliath ba ea aon rud eile, bhí smaointe sin na Maíonn staraithe anois gur bhain Agus ceiliúradh 1916arbun againn, Corcoran agus d’imirsétionchar an-mhór gcéad-Chonraitheoirí leabaithe sa náisiúnachas Éireannach an 19ú haoisgo b’fhiú dúinn filleadh ar na smaointe sin ar chúrsaí oideachais trídanollúntacht náisiúnachas cultúir. dlúth le toise shocheacnamaíoch an agus dul imbun athmhachnaimh ar na agus trína liacht scríbhinní agus alt achuir Bhí an náisiúnachas cultúir ag borradh phobail féin. físeanna nár comhlíonadh. sé igcló. arfudna hEorpasa 19ú haois, náisiúnachas Ba ígluaiseachtnatalún ad’fheidhmigh Chreid sé go diongbháilte go bhféadfadh ashamhlaighnáisiúnstát ní le críocha mar chomharthaísóirt an náisiúnachais na scoileanna an Ghaeilgeaathbheochan. tíreolaíochaach le teanga agus cultúr sin. Caithfear athuiscint, mar sin, mar a Is léachtóir éMuiris ÓLaoire

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 29 NA hEALAÍONA Guth áitiúil uilíoch

Tá Foras na Gaeilge ag cothú na n-ealaíon óbunaíodh é. Tugann Deirdre Davitt léargas ar an obair mhór atá déanta go dtí seo

“I would like the reader to believe with time An Fánaí Traidisiún ilghuthach ilghnéitheach é aguscáil orthu thar lear –Branar igCríoch that it is not the bloodthat the Irishmen traidisiún na Gaeilge agus na healaíona Lochlann, Fíbín sa Mhaláiv, Mouth on Fire have taken which has giventhem what ap- Gaeilge atá ágcleachtadh inniu. sa tSeapáin, Aisling Ghéar sna Stáit pears to be their liberty. But it is the gallons Chuiráilleachtandomhainseocumhaorm, Cuid dá neart agus dá dhraíocht is ea éa Aontaithe, Axis sa Pholainn, LittleWolf in of blood which they have willingly given Anáilleachtseoaimeoidh; bheith faoi bhagairt. Albain agus Guthanna Binne Síoraí san Uaireantacuireanniorapreabachigcrann themselves.Itisnot the fear of losing more Nasmóilíníagsclimpireachtimochroí Is traidisiún Críostaí agus págánta araon Áise. lives that has compelled areluctant offer NóbóínDéinadeargloinnirarghas éachuimsíonn an guth caoin cráifeach Céad bliain óshin, ní nach ionadh go fromEngland,butit istheshameof anyfur- Nócoiníníbeagaingortsachlapsholas agus an guth garbh raibiléiseach, an guth raibh na healaíona fite fuaite leis an ther imposition of agony upon apeople that Isanghrianábpógadh, uirbeach agusanguth tuaithe, an guth náisiúnachas mar gheall ar an gcomh- loves its liberty above anything else. It is the Nócnocglaséiginisscáileannaaggabháil áitiúil agus an guth uilíoch. théacs polaitiúil agus stairiúil ag an am. tharbráid, magnitude of the Irish sacrifice which has Cnocciúinéiginissléibhteánachagcur Dá réir sin is réimseuathúil atá sna Le himeachtaimsire,tháinig físnua been the deciding factor.” síoltaann, healaíona Gaeilgeathugannan-sásamh chun cinn atharchéimnigh an – Mahatma Gandhi, 192 Nífadauaidhanfómhar,gardogheataí aeistéitiúil dóibh siúd athéann álorg. náisiúnachasagus coincheapa ar bith a neimhe; Tá miotais, finscéalta agus síscéalta fite chuirfeadh teorainn le cúrsaí cultúir agus íorbhaon scliúchas áitiúil éÉirí Nópáistícosnochtasaghaineamh fuaite tríd an oidhreacht sin atá mar ábhar teanga, fís aléirigh measaransmaoin- Amach na Cásca, ach gníomh a Isantaoidetráite,nóiadagspraoiarna láidir inspioráide ag ealaíontóirídegach teoireacht agus ar an dearcadh radacach. sráideanna ndeachaigh an íobairt agus an ImionbhailteChonnacht, saghas –andrámadóir, an t-aisteoir, an Ba iad aidhmeanna Bhord na fhís abhain leis ar fud na cruin- Nitheógaisiadsona. péintéir, an dealbhóir, an cumadóir agus Gaeilge/Fhoras na Gaeilge ón tús ná na Nne, chuig codanna eiled’Impi- Isansindolabhairmochroíliom: an scannánóir ina measc. healaíona Gaeilge achur chun cinn ar reacht na Breataine araibh tuar dóchais Nímhairfidh, Más seasciad foirmeacha áirithe den mhaithe leis na healaíona féin agus ní mar uathu le fada–an India, cuir igcás. Bhí na Nímhairfidh,athróidh,iscaillfeargodeoiad, ealaín chomhaimseartha, ní hamhlaidh a mhír thánaisteach de chlár oibre an Stáit i Nithegealaglasa,nitheógaisiadsona; milliúin san India afuair spreagadh ón bh- Istámochúrsacurthadíomagam bheadhmurachfoinsí na cuimhne, an leith athbheochan na Gaeilge –iad a físabhí ag lucht an Éirí Amach, is ésin nea- Faoismúit. dúchais agus an traidisiúin abheith ligthe i fhorbairt agusachothú ar bhonn mhspleáchas cultúrtha, eacnamaíoch, ndearmad nó caite idtraipisí. gairmiúil, astádas amhéadúagus aguspolaitiúil abhaintamach indeireadh (CumthaagPádraigMacPiaraisigcarcair Seo ífairsinge scóipiúil an ghoirt ina aitheantas abhaint amach dá réir in Éirinn na dála. ChillMhaighneanntamallgearrsular mbíonnnahealaíonaGaeilgeásaothrú, agus go hidirnáisiúnta. cuireadhchunbáisé.AistritheagGabriel Bhícur amachaganbPiarsach agus ag Rosenstock) cuirigcásnataibhealaíona; tagannchun Tugadhfaoi thallannúrnua, RabindranathTagore (anchéad Áiseachar cuimhne léirithe sárcháilíochta ar nós chruthaitheach, ardcháilíochta aaithint bronnadh DuaisNobelair), file, Bullaí Mhartain (Na Fánaithe/Deilt), Tine agus amhisniú, tallann arbh fhiú infheistiú oideachasóir agus fear Renaissance den Chnámh le LiamÓMuirthile,mar aon le inti agus achruthódh naisc ilchultúrtha scoth, ar shaothar achéile. Dún na mBan trí Thine le hEilís Ní Dhuibh- fhónta imeasccleachtóirí sa bhaile agus i Thuig an bheirtacu an damáiste abhí dé- siad go raibh an córas oideachais ina bhac ne, Ceacht Houdini le Michael Harding gcéin. antaagan‘MurderMachine’, an meaisín ar an gcruthaitheacht sa mhéid gur monar- agus An Ghráin agus an Ghruaim le Alan Croílárnagcuspóirí sin ná saoirse bolscaireachta adhéanfadh mion-Sasan- cha abhí sa chóras sin achuirfeadharfáil Titley agus saothar Dhiarmada de Faoite – ealaíontóirí aaithint agus achosaint agus aigh de mhuintir na hÉireann agus na daoine óga ambeadh luachanna, teanga, Pádraig ÓConaire agus Paris Texas. ardmheasaléiriú ar an-ionracas agus ar a hIndiaaraon; d’fhéachanbheirtacu siar cultúr agus traidisiúin Shasana ágcothú. Le bunú Fhoras na Gaeilge in 1999, neamhspleáchas –ansine qua non. agusbhlais siad dá bhfréamhacha ársa Ní fada amhairfeadhagcultúr suaithin- bhláthaigh na healaíona Gaeilge agus Tá ról an ealaíontóra Ghaeilge íogair, cultúrthaagusbhunaigh an bheirt acu seachféindá mbeidísgearrthaónadtraidis- tháinig complachtaí nua drámaíochta do dúshlánach agusaonaránach, ról aéilíonn scoileanna–ScoilÉanna nabPiarsach agus iún féin agus óna bhfoinsí dúchais. Agus, ar pháistíagusd’aosaighchuncinnarnósBra- misneach, diongbháilteacht agusteacht Shantiniketan Tagore (‘Scoil Éanna na ndóigh, thuig an bheirt acu go raibh nar, Fíbín, Graffiti as Gaeilge, Ababú, Púca aniar, ag maireachtáil ar ioncam íseal agus hIndia’). géarghá le saoirse intleachtach, saoirse Puppets, Aisling Ghéar, Moonfish, faoi scáthéiginnteachta maidir le Is maith athuig siad an cothú chultúrtha agus saoirse spioradálta má bhí Splódar,Mouth on Fire, OpusEile, deiseanna fostaíochta agusmaoiniú ar intleachtach agusspioradálta athiocfadh athbheochan cultúrtha indán dá dtíortha Dowtcha Puppets, Little Wolf, drámadóirí bhonn leanúnach, ainneoin thionchar as na fréamhachaársa sin auisciú agus a agus sa mhéidsin bheidís ag teacht leis an ar nós Manchán Magan, ionaid ar nós Axis dearfach na n-ealaíon ar gheilleagar na tíre athnuachan, an cothú agus an fuinneamh a dearcadh atá ag gach fealsamh achuir agus tionscadail drámaíochtaarnós agus an spreagadh achothaíonn siad le bhí riachtanach chun cur in aghaidh na peann le pár riamh idtaca leis na healaíona Meitheal na mBeag, Guthanna Binne haghaidh foghlama, fionnachtana agus dul dteicnící bolscaireachta abhí chomh de:saoirse an ealaíontóra an bhunchloch, Síoraí agus Playography na Gaeilge. chun cinn pearsanta. snasta sin ag amáistrí coilíneacha. Chreid an sine qua non. Go leor de na complachtaíseo, tá clú Is láidre ná riamh tionchar dhomhan an

30 |THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 Kíla imbun ceoil – cuid den chlár ceoil agus cumadóireachta ar thacaigh Foras na Gaeilge leis. Grianghraf: Alan Betson

Bhéarla orainn sa lá inniu agus, anuas air sin,iscinntegobhfuil polasaí cinedheighilteach ileith na n-ealaíon Gaeilge áfheidhmiúagleibhéil éagsúla den státchóras, ag an earnáil phríobháideach, ag na meáin agusag earnáil na n-ealaíon féin. D’ éirigh le Foras na Gaeilge clár leathan beoga, ilchultúrtha athionscnamh, a mhaoiniú agus achothú achuimsíonn níos móná60 féile; tionscadailscannánaíochta; foilseacháin; comhdhálacha agus léachtaí ; scéalaíocht agus amhránaíocht; ceol agus cumadóireacht; institiúidí agus ionaid chultúrtha; Institiúid Téatar na hÉireann, Alliance Francaise, Goethe Institute, Insti- tuto Italiano; na healaíona traidisiúnta, tionscadail ardcháilíochta ar nós An Béal Binnagus Scoil Cheoil an Earraigh; ceard- lanna oiliúna scríbhneoireachta; ceardlanna do dhealbhóirí agus taispeántais ealaíne le Clíodhna Cussen; an t-aistriúchán liteartha; Cónaitheacht Phádraigín Ní UallacháininIonad Filíochta SeamusHeaney, Ollscoil na Ban- ríona; Playography na Gaeilge, tionscadal de chuid Institiúid Téatar na hÉireann ar acmhainn luachmhar ar líneéadhíríonn ar léirithe stáitse gairmiúla agus leathghairmiúla Gaeilge sa tréimhse1901- 2010, breis is 796 dráma; saothar Mháire Uí Mhaicín, nach maireann,adhírigh ar bhunachar de phortráidíde bheoscríbhneoirí na Gaeilge achruthú. Níl acmhainnníos mó againn ná ár gcultúr agusisann atá ár mbrionglóidí, ár ndóchas agus ár n-uaillmhiantachun sinn féin aathnuachan agus aathshamhlú. Iad siúdatá tiomanta do na healaíona Gaeilge,tágrá aguspaiseanáspreagadh toisc go dtuigeann siad leochaileacht an domhain ina mbíonn siad ag saothrú, domhan nach féidir luach achur air. Tugannagcruthaitheachtagus a samhlaíocht léargas agus tuiscint dúinn ar an am iláthair agus ar an am atá thart agus spreagann siad inspioráid, misneach agus dóchas don am atá le teacht. Sa bhliain1913, eagraíodhléiriú eisceachtúil in Amharclann na Mainis- treach d’fhonn airgead abhailiú do Scoil Éanna. Teideal fáidhiúil an dráma ná The Post Office,leis an drámadóir Rabindranath Tagore aluadh ag an tús. Aige siúd atá an focal scoir: “Death is not extinguishing the light, it is only putting out the lamp because the dawn has come.”

Is iarfheidhmeannach le ForasnaGaeilge í Deirdre Davittagus spéis ar leith sna healaíona aici

THE IRISH TIMES Magazine | March 10, 2016 | 31 CAM REILIGE 1916-1966

Iadsanacheapanriail, ‘Mheabhraighandualgas, Ad’fhágfuarbhlasorainn, Oidhrínahuachta, Féndeargurleamhanois Gachnínachtinneall Íogairarfhaobharlice Idirdháthine. Fearlárantsúsa Conasathuigfeadhsan Oibriúanfhuachta Arbhráithrenan-imeallach? Cárghaibhármbagairtar Fhearlárnafichille? Amasacrapadhar Chiosaíbhanimeartha! Lonnúisfearanndúinn Bordnasibhialtachta; Cadabheirbeathaann Seachasarphrínseabal? Nácaitearasachán Linne-luchtcéalacain- B’shinaraibhd’achtagainn; Árgcoir?Gurghéillann!

MáireMhacantSaoi