Şimal - Qərbi Azərbaycan: Ingiloylar
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ŞİRİNBƏY HACIƏLİ ŞİMAL - QƏRBİ AZƏRBAYCAN: İNGİLOYLAR (I kitab: ən qədim zamanlardan XIII əsrin ortalarınadək) Bakı, “Təhsil”, 2007 1 AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur Giriş məqaləsinin müəllifi: Yaqub Mahmudov əməkdar elm xadimi, tarix elmləri doktoru, professor Elmi redaktor: A.N.Mustafayev Tarix elmləri doktoru, professor Rəyçilər: Q.Ə.Qeybullayev, Tarix elmləri doktoru Y.M.Nəsibov, Tarix elmləri namizədi, dosent Tədqiqat Bakı Dövlət Universitetinin “Azərbaycanın maddi mədəniyyət tarixi” və “Dünya azərbaycanlıları (tarixi demoqrafiya)” elmi tədqiqat laboratoriyalarında yerinə yetirilmişdir Ş 68 Şirinbəy Hacıəli. Şimal-Qərbi Azərbaycan: İngiloylar. Bakı, “Təhsil”, 2007, 280 səh. + 7 xəritə. Kitabda ilk dəfə olaraq qədim Azərbaycan dövləti olan Qafqaz Albaniyası etnoslarından birinin varislərinin - ingiloyların tarixi elmi əsaslarla tədqiq olunur. Müxtəlif dillərdə olan mənbələrdəki zəngin fakt materiallarına və elmi ədəbiyyatın tənqidi təhlilinə əsaslanan həmin əsərdə, eyni zamanda, bütövlükdə Şimal-Qərbi Azərbaycanın tarixi keçmişinə yeni səpgidə nəzər salınır. Müəllifin ingiloyların mənşəyi, tarixi əraziləri və onların Azərbaycan xalqının təşəkkülündə iştirak etmiş qədim yerli etnoslardan biri olması haqqında elmi nəticəsi, qədim Şəki dövləti barədə araşdırmaları xüsusilə maraqlıdır. Əsərdə Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin tarixini saxtalaşdıranlara tutarlı cavab verilir. Kitab tarixçilər və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ş 4602000000 053 © “Təhsil”, 2007 2 İNGİLOYLAR BARƏDƏ TARİXİ HƏQİQƏT Şirinbəy Hacıəlinin “Şimal-qərbi Azərbaycan: İngiloylar” monoqrafiyasına ÖN SÖZ “... İngiloylar barədə hələlik onların özlərinin deyil, gürcülərin fikri məlumdur”. Akademik N.Y.Marr, 1920-ci il. Azərbaycanın şimal-qərbində, Zaqatala rayonu ərazisində müqəddəs bir ziyarət yerimiz var. Həsən Soltan ziyarəti adlanır bu yer. Çox ibrətli bir ziyarətdir Həsən Soltan ziyarəti. Qurban kəsilən yer bu tayda - Qanıq çayının Azərbaycan sahilində, ziyarətin özü - Həsən Soltan türbəsi isə o tayda - Gürcüstan tərəfdə! Ziyaratə gələnlər əvvəlcə üzlərini o taya - Həsən Soltan türbəsinə tutub dualar edir, sonra isə bu tayda qurbanlarını kəsirlər. Qurbangah bu tayda, müqəddəs məzar isə o tayda! Bir sözlə, üstünə gələn hər kəsi dərin-dərin düşüncələrə qərq edir bu Tanrı ocağı! Daha doğrusu, torpaqlarımızı verə-verə gəldiyimizə şahid duran tarixi abidədir Həsən Soltan ziyarəti! Hələlik dağıdılıb yox edilməmiş müqəddəs bir abidə! İki il bundan əvvəl mən də Həsən Soltan ziyarətinə getmişdim. Üzümü Qanığın o tayında qalan müqəddəs məzara - Həsən Soltan türbəsinə tutub, ürəyimdən qara qanlar axa-axa, mən də bir nəzir demişdim. Qoy, Həsən Soltan ziyarətinə nəzirim olsun bu məqalə! Ürəyimdəkiləri isə Ulu Tanrının özü çin eləsin! Müstəqil Azərbaycanımızda başlanmış milli-mənəvi dirçəliş tariximizə yeni baxış tələb edir. Xüsusilə ona görə ki, ulu keçmişimizin bir çox problemləri sovet hakimiyyəti illərində və ondan əvvəlki dövrdə qəsdən təhrif olunmuş, saxtalaşdırılmışdır. Eyni zamanda, tariximizin indiyədək öyrənilməmiş bir çox səhifələrinə də aydınlıq gətirilməlidir. Bütün yuxarıda göstərilənlərdən əlavə, qondarma “Dağlıq Qarabağ” problemi ətrafında baş verən proseslər bir daha sübut edir ki, uzun müddət unudulmuş və ya diqqətdən kənarda qalmış bölgələrimizin tarixini vaxtında və dərindən araşdırmaq nə qədər də vacibdir! Bu baxımdan Şirinbəy Hacıəlinin oxuculara təqdim olunan “Şimal-Qərbi Azərbaycan: İngiloylar” monoqrafiyası həm aktuallığına görə, həm elmi-nəzəri cəhətdən, həm də dövlətçiliyimizə xidmət baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, Şirinbəy Hacıəlinin əsərində tədqiq olunan və başqa etnoslarla yanaşı ingiloyların da Vətəni olan Şimal-Qərbi Azərbaycan bölgəsi, ümumiyyətlə, Azərbaycan tarixşünaslığının ən zəif yeridir. Daha doğrusu, nə qədər təəccüb və təəssüf doğursa da, Azərbaycanın bu regionu yalnız bizim öz 3 tarixşünaslığımızda - Azərbaycan tarixşünaslığında diqqətdən kənarda qalmışdır. Vətənin bu dilbər guşəsini, son dərəcə nadir incilərlə zəngin olan bu tarix xəzinəmizi yalnız bizim özümüz qədərincə Öyrənməmişik! Bunun əksinə olaraq, qonşu Gürcüstan və Rusiyanın (xüsusilə Dağıstanın) bəzi tarixçiləri, Ermənistan qafqazşünasları Azərbaycanın bu bölgəsinin tarixini öz mənafelərinə uyğun olaraq tədqiq etməkdə, daha doğrusu saxtalaşdırmaqda “böyük təcrübə” qazanmış, doğma yurdumuzun bu bölgəsi üzrə hətta, “ixtisaslaşmış” tarixçilər nəsli də yetişdirmişlər. Azərbaycana qarşı ərazi iddiası irəli sürmək üçün “elmi zəmin” hazırlamaq kimi qara bir niyyətlə, daha doğrusu düşmənçilik məqsədi ilə yazılmış bu əsərlərdə Şamaxıyadək bütün Şimal-Qərbi Azərbaycan torpaqları “içəri salınır", “özününküləşdirilir”. Məhz buna görə də Şirinbəy Hacıəlinin tədqiqat işi təkcə tarix yazmaq baxımından deyil, eyni zamanda (daha doğrusu əsas buna görə!) Qafqaz albanlarının nəsillərindən biri olan ingiloyların tarixinin obyektiv araşdırılması, ümumiyyətlə bölgənin keçmişindən bəhs edən çoxsaylı “müəlliflərin” tarixi təhrif etmək cəhdlərinin ifşa olunması, onların Azərbaycana qarşı qərəzli ərazi iddialarına elmi faktlara əsaslanan, kəskin və tutarlı cavab verilməsi baxımından da böyük uğurdur. Monoqrafiyanı səhifələdikcə aydın olur ki, bu qiymətli tədqiqat əsərini yazmaqda başlıca məqsəd ingiloyların mənşəyi və etnosiyasi tarixini, habelə bu qədim etnosun ulu keçmişinin bir çox digər məsələlərini tədqiq etmək, tarixşünaslıqda bu sahədə mövcud olan boşluğu doldurmaq, uzun müddət qafqazşünaslıqda dolaşıq salınmış çox mürəkkəb bir elmi problem ətrafında gedən mübahisələrə aydınlıq gətirməkdən ibarətdir. Müəllif bu işıqlı məqsədə nail olmaq üçün, həm də öz axtarışlarının hərtərəfli və dərindən aparılması məqsədilə, həmin etnosun tarixi keçmişindən bu və ya digər dərəcədə bəhs edən, özü də müxtəlif dillərdə olan onlarla ilk mənbəni, elmi ədəbiyyatı tənqid və təhlil süzgəcindən keçirmişdir. Gənc tədqiqatçı öz qarşısına qoyduğu elmi problemə aydınlıq gətirmək üçün, demək olar ki, mümkün olan bütün mənbələri və ədəbiyyatı qaldırmışdır. Ağır zəhmətə qatlaşmışdır. Və beləliklə, özünə çox düzgün yol seçmişdir. Çünki yalnız belə olduğu halda, daha doğrusu antik və orta əsr yazılı mənbələrini tədqiqata cəlb etməklə, müqayisəli təhlil və tənqid metodu əsasında tarixi məxəzlərdəki ziddiyyətli və dolaşıq məqamları tutuşdurub həqiqəti üzə çıxarmaqla, habelə etnoqrafik müşahidələr zamanı toplanmış zəngin faktları nəzərə almaqla ingiloyların mənşəyi və təşəkkülü barədə düzgün və obyektiv elmi nəticə əldə etmək mümkün idi. Təqdirəlayiq haldır ki, bütün bu ağır, çoxşaxəli problemlərin həllinə kompleks halında, özü də yüksək peşəkarlıqla girişmiş Şirinbəy Hacıəli məqsədinə çatmaq üçün zəruri olan bütün mənbələrdən, o cümlədən etnoqrafik müşahidələrdən və canlı söhbətlər zamanı əldə olunmuş materiallardan istifadə etməklə tədqiqat işini uğurla tamamlaya bilmişdir. 4 Monoqrafiyanın uğurlu cəhətlərindən biri də budur ki, Şirinbəy Hacıəli qələmə aldığı problemin araşdırılmasına girişərkən düzgün istiqamət götürmüşdür. Monoqrafiyanın ümumi quruluşu tədqiqatçının öz qarşısına qoyduğu bütün məsələlərin həllinə tam cavab verməklə, müvafiq fəsillər üzrə ingiloyların tarixi keçmişini elmi-məntiqi ardıcıllıqla izləmək, dolğun və hərtərətli araşdırmaq imkanı yaratmışdır. “Şimal-Qərbi Azərbaycan: İngiloylar” monoqrafiyasının məziyyətini, onun başlıca məna çəkisini müəyyən edən əsas xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, əsərdə Qafqaz Albaniyasının canlı yadigarları olan ingiloyların mənşəyi, etnosiyasi tarixi çoxsaylı məxəzlərdən götürülmüş mötəbər və zəngin faktlar əsasında müfəssəl və təkzibolunmaz şəkildə tədqiq olunmuş, tarixi ardıcıllıqla izlənmişdir. Gənc tədqiqatçı Şirinbəy Hacıəli dərin elmi əsaslarla, dəlillərlə inandırıcı şəkildə sübut edir ki, qafqazşünaslıqda ingiloyların mənşəyi ilə bağlı olaraq qəbul edilmiş (daha doğrusu, qəbul etdirilmiş!) “ənənəv” konsepsiya heç bir elmi əsasa malik deyil və irəlicədən düşünülmüş çirkin məqsədlərə, daha doğrusu Azərbaycana qarşı ərazi iddiası irəli sürmək niyyətlərinə xidmət edir. Belə ki, “ənənəvi” konsepsiya nümayəndələrinin uydurmalarının əksinə olaraq, ingiloylar heç də gürcüdən dönmə və ya islamı qəbul etmiş törəmə əhali deyil. Monoqrafiyada sübut olunur ki, ingiloylar Qafqaz Albaniyası tərkibinə daxil olan və beləliklə Azərbaycanın etnosiyasi tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan qədim gel tayfasının varisləridir. Azərbaycan xalqının təşəkkülündə iştirak edən ingiloylar müstəqil etnosdur. Bəzi xarici ölkə cızma-qaraçılarının ingiloyları və onların yaşadıqları tarixi Albaniya-Azərbaycan ərazilərini “özününküləşdirmək” cəhdi iflasa məhkumdur. Bununla yanaşı, əsərdə ingiloyların etnosiyasi tarixinin digər ümdə məsələləri, eləcə də Qanıx (Alazan) vadisində müxtəlif tarixi dövrlərdə baş vermiş etnik proseslər, bu regionda Azərbaycanın qədim və müstəqil dövlətçilik ənənələri, xarici təcavüzlər və yadelli əsarəti, dini amillə sıx bağlı olan assimilyasiya prosesləri və başqa problemlər də geniş əksini tapmışdır. Qeyd etmək istərdik ki, monoqrafiya bu istiqamətdə aparılan araşdırmalarda bölgə tarixinin, bütövlükdə Qafqaz tarixinin qəsdən dolaşdırılmış bir çox məsələlərinin elmi əsaslarla aydınlaşdırılması baxımından tarixşünaslığımıza çox qiymətli töhfədir. Əsər, bütövlükdə Qafqazşünaslığa da sanballı töhfədir. İngiloyların tarixini araşdırarkən müxtəlif dillərdə, o cümlədən gürcü dilində olan mənbələrdən və ədəbiyyatdan istifadə etməsi Şirinbəy Hacıəlinin böyük uğurudur. Şirinbəy Hacıəlinin zəngin tarixi faktlara əsaslanaraq, müqayisəli elmi təhlil və tənqid metodu ilə gəldiyi