Muzeu Historik Kombëtar National Historical Museum

KATALOGU DHE KUMTESAT E KONFERENCËS SHKENCORE NDËRKOMBËTARE ME TEMË “ROLI I MUZEVE NË SHOQËRINË MODERNE”

CATALOG AND PAPERS AT THE CONFERENCE ON INTERNATIONAL SCIENTIFIC WITH THEME “THE ROLE OF MUSEUMS IN MODERN SOCIETY”

STUDIME MUZEOLOGJIKE Nr. 6 MUSEOLOGICAL STUDIES No. 6

Tiranë, 2016 © Të gjitha të drejtat janë të Muzeut Historik Kombëtar © All rights are reserved to the National Historical Museum

Redaksia / Editorial: Dr. Melsi Labi, Ph.D.C. Dorian Koçi, Prof. Dr. Pëllumb Xhufi, Prof. Dr. Luan Përzhita, Prof. Dr. Persida Asllani, Dr. Ardit Bido.

Arti grafik / Graphic art: Brunilda Braho (Beqiri) PËRMBAJTJA / CONTENTS

“Retro”, ekspozitë me rastin e 35-vjetorit të përurimit të godinës së Muzeut Historik Kombëtar...... 5 “Retro” an exhibition on the occasion of the 35th anniversary of the National Historical Museum’s inauguration...... 5

Konferencë shkencore ndërkombëtare: “Roli i muzeve në shoqërinë moderne”...... 13 International scientific conference: “The role of museums in modern society”...... 13

Dr. Melsi Labi Roli i muzeve në shoqërinë moderne...... 14 The role of museums in modern society...... 14

Dr. Arsim Sinani, Mentor Hasani Gjendja e kulturës shqiptare në Maqedoni-humbja e vlerave të trashëgimisë kulturore, sfidat për ruajtjen e tyre...... 19 The condition of the albanian culture in Macedonia-losing of values of the cultural heritage, the challenges for their preservation ...... 19

Prof. Ass. Dr. Frederik Stamati Rreth punës për restaurimin dhe konservimin e objekteve që do të ekspozoheshin në vitin 1981 në Muzeun Historik Kombëtar...... 23 About the work of the restoration and conservation of the objects that were anticipades to be exhibited in 1981 on the National Historical Museum...... 23 Dr. Etleva Bushati Mjedisi konservues në muze: rast i studiuar Muzeu Historik Kombëtar...... 29 The preserving environment at the museum; a case study, National Historical Museum...... 29 Arkitekt restaurator Reshat Gega Monumenti dhe muzealizimi...... 43 Monument and museumization...... 43 Dr. Esmeralda Agolli Disa ide për rikonceptimin e koleksionit të prehistorisë në Muzeun Historik Kombëtar, Tiranë...... 53 Ideas about a new conception of the prehistory collection in the National Historical Museum, Tirana...... 53

Prof. Dr. Luan Përzhita Trashëgimia arkeologjike dhe muzeale në Shqipëri...... 61 Archaeological and museology heritage in Albania need for revaluation...... 61

MSc. Andrea Llukani Paraqitja e Shën Gjergjit të Janinës me fustanellë shqiptare ...... 70 The presentation of the St. George Ioannina with foustanella...... 70

Ph.D.C Etleva Demollari Muzetë kombëtarë në epokën e globalizimit...... 76 National museums in the globalization era...... 76

Ph.D.C Ariola Prifti Arbneshët e Kroacisë dhe veshjet e tyre tradicionale...... 82 Arbanasi of Croatia and their traditional outfits...... 82

MSc. Elsjona Kote Mjeshtëritë e ndryshme popullore në Luginën e Vjosës së Sipërme...... 93 Various traditional workmanships in the Valley of Upper Vjosa River...... 93 MSc. Andrea Llukani

PRESENTATION OF THE ST. GEORGE IOANNINA WITH FOUSTANELLA

ABSTRACT There are two icons in the funds of National Historical Museum, which come from the Metropolis of Gjirokastra, where St. George of Ioannina appears wearing foustanella (Albanian kilt). Both icons are dating back 19th centu- ries. On July 14, 2005, the icons were exhibited in the ethnography pavilion of the National Historical Museum, now they are located in funds. At the pavilion of the National Liberation War in the National Historical Museum, within the stand with Sejfulla Malëshova’s objects is placed an akolithia of St. George from Ioannina - Ακολουθια του Αγιου Νεομαρτυρος Γεωργιου του εξ Ιωαννινων (The akolithia of latest martyr, St. George from Ioannina) - pub- lished in Athens, 1911. Keywords: Icons, Saint George of Ioannina, Akolithia of Saint George of Io- annina.

PARAQITJA E SHËN GJERGJIT TË JANINËS ME FUSTANELLË SHQIPTARE

ABSTRAKT Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar gjenden dy ikona, të cilat vijnë nga Mitropolia e Gjirokastrës, ku Shën Gjergji i Janinës paraqitet i veshur me fustanellë shqiptare. Të dy ikonat datojnë në shek. XIX. Më 14 korrik 2005, konat qenë ekspozuar në pavijonin e etnografisë së Muzeut Historik Kombëtar, ndërsa tani gjenden në fonde. Në pavijonin e Luftës Nacionalçlirimtare të Muzeut Historik Kombëtar, në stendën me objektet e Sejfulla Malëshovës, gjendet e ekspozuar një shërbesë e Shën Gjergjit të Janinës Ακολουθια του Αγιου Νεομαρτυρος Γεωργιου του εξ Ιωαννινων (Shërbesa e Neomartirit Shën Gjergjit nga Janina) botuar në Athinë më 1911. Fjalë kyçe: Ikona, Shën Gjergji i Janinës, Shërbesa e Shën Gjergjit të Janinës

70 PARAQITJA E SHËN GJERGJIT TË JANINËS ME FUSTANELLË SHQIPTARE

Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar1 gjenden dy ikona, të cilat vijnë nga Mitropolia e Gjirokastrës, ku Shën Gjergji i Janinës paraqitet i veshur me fustanellë shqiptare. Të dy ikonat datojnë në shek. XIX. Më 14 korrik 2005, ikonat janë ekspozuar në pavijonin e etnografisë së Muzeut Historik Kom- bëtar, ndërsa tani gjenden në fonde. Shën Gjergji i Janinës është martir i ri. Ai ka lindur në vitin 1810, në fshatin Curkli të Grebenesë. Që në moshë të vogël mbeti jetim dhe u detyrua të punon- te te Haxhi Abdullahu, një prej oficerëve të Emin Pashait. Ky i fundit në vitin 1836 u bë sundimtari i Janinës dhe mori me vete Gjergjin. Atje deklaroi hapur që ishte i krishterë, por hoxha i Janinës nuk donte ta besonte. Pas një konflikti me hoxhën, Gjergjin e burgosin dhe më pas e ekzekutojnë me varje. Në ven- din e ekzekutimit ai kërkoi që t’i zgjidheshin duart. Pasi bëri shenjën e kryqit thirri: “Më ndjeni o vëllezër dhe Perëndia ju ndjeftë juve”. Kështu më 17 janar të vitit 1838, u martirizua në moshën 28-vjeçare Shën Gjergji i Janinës. Xhe- latët e lanë trupin e shenjtit të varur në trekëmbësh për tri ditë e tri netë. Më pas me kërkesën e të krishterëve, veziri i lejoi që të merrnin lipsanin e Shën Gjergjit dhe të krishterët e varrosën me nderime pranë kishës së Mitropolisë. Që nga ajo kohë Janina e ka shenjtin mbrojtës2. a) Në ikonën (Fig.1) me numër inventari 5629 dhe me përmasa 68x50 cm, Shën Gjergji paraqitet i veshur me fustanellë të gjatë, një pëllëmbë nën gju, me jelek e xhamadan, me gajtana të qëndisur, me skufi të kuqe në kokë, me një tufë të zezë nga pas dhe me opinga me xhufka përpjetë.3 Në dorën e djathtë shenjti mban kryqin dhe në të majtën ka një pergamen të shkruar në greqishten bizantine. Në këmbë ka kallçe dhe ka mbathur opinga me xhufka përpjetë. Në anën e majtë të ikonës paraqitet skena e martirizimit të shenjtit. Në pjesën e sipërme të ikonës duken bedenat e kalasë së Janinës.4 Mbi bedena qëndrojnë disa ushtarë turq, të cilët mbajnë heshta në duar. Në qendër të ikonës paraqitet kulla e sahatit dhe mbi të është shkruar në greqishten bizantine Ο Αγιος Γεωργιος ο νεομαρτηρ ο εξ Ιωαννινων “Shën Gjergji martir i ri nga Janina”. Nga pjesa qendrore e mbishkrimit zbresin rreze drite dhe nën to një kandil i ndezur. Nga lart, gjithashtu zbret një engjëll, i cili i ofron shenjtit kurorën e martirit. Një mbishkrim në pjesën fundore të ikonës na bën me dije se ajo është pikturuar: Διά χηρός Ματθαίου Δ. έκ Σαμαρίνης 1864 μαρτίου 12. “Me dorën e Mattheut Dh. nga Samarina 1864, mars 12”. 5 b) Ikona (Fig.2) me numër inventari 5524 ka përmasa 31x23 cm. Shën Gjergji paraqitet i veshur me fustanellë të gjatë me shumë pala. Në dorën e djath- të mban kryqin, ndërsa në të majtën palmën e martirit. Në pjesën e sipërme të ikonës në anën e djathtë është shkruar në greqishten bizantine Ο Αγιος 71 Γεωργιος ο νεομαρτηρ ο εξ Ιωαννινων “Shën Gjergji martir i ri nga Janina”. Në anën e majtë të ikonës paraqitet një engjëll, i cili i ofron shenjtit kurorën e martirit. Shën Gjergji ka veshur jelek dhe xhamadan. Në kokë mban një skufi të kuqe, pas së cilës varet një tufë e zezë. Ikona mendohet se ka qenë pjesë e ikonostasit të kishës së Shën Sotirit në lagjen “Pazar i Vjetër” të Gjirokastrës. Ikonostasi i kishës është i zbukuruar me motive të florës dhe të faunës. Në parapet dhe në tambure ruhen piktura, si Ungjillëzimi, Dar- ka e fundit, Kryqëzimi etj.6 Në fondet e Muzeut Historik Kombëtar, Tiranë ruhet pjesa kulmore e ikonostasit, me numër inventari 6147 dhe me përma- sa 59x78 cm. Kisha e Shën Sotirit në lagjen “Pazar i Vjetër” të Gjirokastrës është ndërtuar në vitin 1784.7 Mbi një pllakë bronzi të vendosur mbi faqen e murit perëndimor në brendësi të kishës është mbishkrimi: + Ω θεατα, αί δύο έκκλησίαι τού Παντοκρά / τορος κ(αί) τών Ταξιαρχών Θεού εύδοκούν / τος άνηγέρθησαν έκ βάθρων καί μεγα / λοπρεπώς ώς όράς διά κοινών έξόδων / τών Χριστιανών τής πολητείας ταύ / της Αργυποκάστρου, άρχιερατεύοντος / του θεοφιλεστάτου, κ(αί) λογιωτάτου έπισκό / που Κ(υρί)ου Δοσιθέου – έτει σ(ωτη)ρίω Α Ψ Ο ΣΤ / -1776 –έν μηνί ίουνίοω Α. “O vështrues, këto dy kisha, të Pandokratorit dhe e Taksiarkëve u ndërtuan me mirëdashjen e perëndisë që nga themeli dhe në mënyrë madhështore sikurse i shikon, me shpenzimet e përbashkëta të krishterëve të këtij qyteti, Gjirokastër, në kohën e shumë perëndidashësit peshkopit, zotit Dositheut. Viti shpëtimtar-1776, në muajin qershor 1”.8 c) Në një ikonë të Shën Gjergjit të Janinës, në kishën e ma- nastirit të Kryeengjëjve në Derviçan të Gjirokastrës gjendet mbishkrimi: 1864 νοεμβρίου. Διά χηρός Α.Δαμ. Χρ(ίστου) Σαμαριναίου. “Me dorën e Adham Kristo Samaritanit”. Në pjesën e sipërme të ikonës është pikturuar kalaja e Ja- ninës. Mbi ikonë është edhe një mbishkrim në osmanisht që do të thotë: “Shi- koni këtë rajatë”.9 Ikonografi Adham Kristo ka pikturuar në kishën e profetit Ilia në Sopik të Pogonit, si edhe ikonat e kishës së Shën Minait, më 1864.10

Afreske të Shën Gjergjit të Janinës a) Një afresk i Shën Gjergjit të Janinës (Fig.3) gjendet në kishën e Kryeeng- jëjve në lagjen Varosh të qytetit të Gjirokastrës.11 Kisha është e tipit bazi- likal. Ka përmasat 23.20x13.30 metra, pra relativisht të mëdha.12 Në murin perëndimor të kishës, përballë me hieroren është një afresk i Shën Gjergjit të Janinës, mepërmasa 120x85 cm. Në afresk Shën Gjergji paraqitet i veshur me fustanellë të gjatë, një pëllëmbë nën gju, me jelek e xhamadan, me gajtana të qëndisur, me skufi të kuqe në kokë, me një tufë të zezë nga pas dhe me opinga me xhufka përpjetë. Në dorën e djathtë shenjti mban kryqin.13 b) Një afresk i Shën Gjergjit të Janinës gjendet i pikturuar në kishën e Shën 72 Kollit në Selckë.14 Pikturat murale të kishës mendohet se janë realizuar nga ikonografët e familjes Jusi 15 nga fshati Hllomo.16 Në faqen e murit jugor të kishës paraqiten: Shën Gjergji i Janinës, Shën Sava, Shën Efthimi, Shën Anto- ni, Theodhor Tironi dhe Theodhor Stratilati, Shën Trifoni etj. c) Një afresk i Shën Gjergjit të Janinës gjendet i pikturuar në kishën e Tak- siarkëve në Sopik të Pogonit. Afresku është punuar nga Theodhos Jusi nga Homlloja. Në dy shtyllat pranë altarit janë pikturuar në këmbë Shën kozmai i Ri dhe Shën Gjergji i Janinës. Në anën tjetër të shtyllave janë pikturuar 12 apostujt.17

Shërbesa e Shën Gjergjit të Janinës

Në pavijonin e Luftës Nacionalçlirimtare të Muzeut Historik Kombëtar, në stendën me objektet e Sejfulla Malëshovës, gjendet e ekspozuar një shërbesë (Fig.4) e Shën Gjergjit të Janinës Ακολουθια του Αγιου Νεομαρτυρος Γεωργιου του εξ Ιωαννινων (Shërbesa e Neomartirit Shën Gjergjit nga Ja- nina) botuar në Athinë më 1911. Shërbesa përmban 20 faqe të shkruara në greqishten bizantine. Ajo këndohet vetë një herë në vit, në ditën që krem- ton shenjti. Në faqet 3-6 të shërbesës janë troparet, që këndohen gjatë mbrëmësores. Në kreun e faqes është shkruar: Τη ΙΖ ιανουαριου μνημη του Αγιου Νεομαρτυρου Γεωργιου του εξ Ιαωννινων (Më 17 janar kujtimi i Neomartirit Shën Gjergjit nga Janina). Në faqet 6-16 të shërbesës vijo- jnë troparet, që këndohen gjatë shërbesës së mëngjesit. Jetëshkrimi i shenjtit neomartir është ndërmjet faqeve 10-12 dhe në përfundim të shërbesës në faqet 17-20, jepet një përmbledhje e mrekullive, që ka bërë shenjti.

Referenca

1-Dhurata Hamzai, Shenjtorët roje të veshjeve tradicionale shqiptare, Tema, 15 korrik 2005, faqe 14. 2-Κωνσταντίνος Δεσπότις, Αγοι της Ηπειρου, εκδοσεις Παρακαταθιακι, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ. 115. 3-Leonard Olli, Shenjtorë shqiptarë me kostume kombëtare, Metropol, 15 korrik, 2005, faqe 23. 4-Moikom Zeqo, Pasaporta arkeologjike e traditave, Arnissa Edition, Tiranë, 2010, faqe 85. 5-Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998, Nr.739, faqe 278. 6-Triantafillos Siulis, Ikonostaset e gdhendura në dru në kishat dhe kishëzat e krahinave jugore të kishës ortodokse, botuar në 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë, 2003, faqe 311. 7-Kisha është e tipit bazilikë trinefëshe. Ka përmasa të brendshme 15.75x12.10 metra. Kisha përbëhet nga naosi, altari dhe narteksi. Brendësia e kishës, nëpërmjet dy arkadave dhe dy pilastrave ndahet në tri nefe. Pilastrat katrore janë aty ku ndahet narteksi me naosin. Narteksi mbulohet me qemerë cilindrikë. Një arkadë e kishës kalon nga muri verior nëpër pilastrat e murit jugor. Kisha ka tri apsida, të cilat janë zbukuruar me nike dhe përfundojnë me korniza guri të vendosura në formë dhëmbësh sharre, të alternuara me radhë të drejta. Apsidat janë me shtatë nike, të mbuluara me harqe gurësh. Çatia e kishës është me rrasa guri. Mura- tura është me gurë shtresorë me detaje të shumta gurësh të gdhendur. Pirro Thomo, Kishat pasbizantine në Shqipërinë e Jugut, Tiranë, 1998, faqe 123-126. 73 8-Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë; 1998, nr. 605, faqe 246-247. 9-Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998, Nr.740, faqe 278. 10-Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë, 2006, faqe 83. 11-Kisha është ndërtuar në vitin 1777. Pas diegies më 1828, kisha u rindërtua në vitin 1883. Këtë fakt e vërteton një mbishkrim mbi portën jugore të kishës: Εκτίσθη έκ θεμελίων τώ 1777, και εις / τω 1828, άνεκαινίσθη τώ 1833 “U ndërtua prej themeli më 1777, u dogj më 1828, u përtëri më 1833”. Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri,Akademia e Shkencave, iranë, 1998, Nr. 606, faqe 247. 12-Kisha përbëhet nga naosi dhe altari. Nëpërmjet dy arkadave kisha ndahet në tri nefe. Secila prej arkadave ka gjashtë harqe, që mbështeten në muret lindore dhe ato perëndimore. Nefet anësore mbulohen me qemerë cilindrikë në formë çerekrrethi. Çatia është dyujëse dhe e mbuluar me rrasa guri. Muratura është me gurë shtresorë me vendosje të rregult. Pirro Thomo, Kishat pasbizantine në Shqipërinë e Jugut, Tiranë, 1998, faqe 152-153. 13-Leonard Olli, Shenjtorë shqiptarë me kostume kombëtare, Metropol, 15 korrik, 2005, faqe 23. 14-Kisha e Shën Kollit është në anën jugore të Selckës. Rreth kishës janë varrezat e fshatit. Kisha është e tipit bazilikë, me përmasa 16x4.5 m, e ndërtuar prej guri dhe e mbuluar me rrasa guri. Në kodikun e Mi- tropolisë së Gjirokastrës thuhet së kisha i përket shek. XVIII dhe është inaguruar nga Mitropoliti Dhosithe. Kambaneria është mbi murin perëndimor të kishës dhe daton në vitin 1820. Naosi i kishës ka qenë pjesërisht i pikturuar me afreske. Ai ka formën e një tuneli, i ndarë në katër breza. 15-Stavro dhe Theodhos Jusi kanë pikturuar shumë kisha të Pogonit. Në Sopik, në Hllomo, në Selckë etj. 16-Dhimitër Beduli, Një vështrim mbi kishat dhe manastiret e Pogonit, Neraida, Tiranë, 1996, faqe 40-41. 17-Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë, 2006, faqe 82.

Fig.1. Ikonë e Shën Gjergjit të Fig.2. Ikonë e Shën Gjergjit të Janinës, me numër inventari 5629 Janinës, me numër inventari 5524

74 Fig.3. Afresk i Shën Gjergjit të Fig.4. Shërbesa e Shën Gjergjit të Janinës Janinës

Bibliografi:

1-Ακολουθια του Αγιου Νεομαρτυρος Γεωργιου του εξ Ιωαννινων, συντεθεισα υπο φιλοχριστου ιωαννιτου, χαριν της προς Αγιον αυτου ευλαβειας, εν Αθηνας, Βιβλιοπωλειων Ανδρεου Β. Πασχα, 1911. 2-Dhimitër Beduli, Një vështrim mbi kishat dhe manastiret e Pogonit, Neraida, Tiranë, 1996, faqe 40-41. 3-Dhimitër Beduli, Kishë dhe kulturë, Instituti i dialogut dhe komunikimit, Tiranë, 2006, faqe 102-104. 4-Dhurata Hamzai, Shenjtorët roje të veshjeve tradicionale shqiptare, Tema, 15 korrik 2005, faqe 14. 5-Κωνσταντίνος Δεσπότις, Αγοι της Ηπειρου, εκδοσεις Παρακαταθιακι, Θεσσαλονίκη, 2009, σελ. 115. 6-Leonard Olli, Shenjtorë shqiptarë me kostume kombëtare, Metropol, 15 korrik, 2005, faqe 23. 7-Moikom Zeqo, Pasaporta arkeologjike e traditave, Arnissa Edition, 2010, faqe 84-86. 8-Triantafillos Siulis, Ikonostaset e gdhendura në dru në kishat dhe kishëzat e krahinave jugore të kishës ortodokse, botuar në 2000 vjet art dhe kulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë, 2003, faqe 311. 9-Pirro Thomo, Kishat pasbizantine në Shqipërinë e Jugut, Tiranë, 1998, faqe 152-153. 10-Theofan Popa, Mbishkrime të kishave në Shqipëri, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1998, Nr.740, faqe 278.