P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OPATÓW (854)

Warszawa 2006

Autorzy: Jerzy G ągol *, Gertruda Herman *, Anna Pasieczna *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Krystyna Bujakowska ** , Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Bogusław B ąk* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska *

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

Spis tre ści I. Wst ęp - J. G ągol ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - J. G ągol ...... 4 III. Budowa geologiczna - J. G ągol ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin - J. G ągol ...... 10 1. Skały w ęglanowe...... 10 2. Piaskowce...... 11 3. Inne kopaliny...... 13 4. Klasyfikacja złó Ŝ kopalin - J. G ągol ...... 16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - J. G ągol ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - J. G ągol ...... 18 VII. Warunki wodne - G. Herman ...... 21 1. Wody powierzchniowe...... 21 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska ...... 26 1. Gleby – A. Pasieczna ...... 26 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 28 IX. Składowanie odpadów - K. Bujakowska ...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego - J. G ągol ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - J. G ągol ...... 39 XII. Zabytki kultury - J. G ągol ...... 43 XIII. Podsumowanie - J. G ągol, K. Bujakowska ...... 45 XIV. Literatura ...... 46

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii inŜynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opracowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzennego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Opatów Mapy geo środowiskowej Polski został wykonany według zasad okre- ślonych w Instrukcji... (2005). Plansza A jest reambulacj ą arkusza Opatów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, opracowanego wcze śniej w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach przez J. G ągola (2001). Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in. w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Świ ętokrzyskiego, Świ ętokrzyskim Urz ędzie Wojewódzkim, Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Inspektoracie Ochrony Środowiska w Kielcach oraz w urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Mapa jest przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe informacje o poszczególnych zło Ŝach zostały uj ęte w kartach informacyjnych złó Ŝ i w komputerowej bazie danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Opatów okre ślaj ą współrz ędne: 50 o40' i 50 o50' szeroko ści geograficznej północnej oraz 21 o15' i 21 ’30' długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar znajduje si ę w województwie świ ę- tokrzyskim. Obejmuje fragmenty gmin: Iwaniska, Opatów, Ba ćkowice, Sadowie i Lipnik

4 (powiat Opatów), Bogoria (powiat Staszów), Klimontów (powiat Sandomierz), a tak Ŝe skrawki gmin Wa śniów i Chmielów (powiat Ostrowiec Świ ętokrzyski). Obszar obj ęty arkuszem Opatów znajduje si ę w północnej cz ęś ci Wy Ŝyny Małopolskiej, w obr ębie makroregionu Wy Ŝyna Kielecka i obejmuje fragmenty dwu mezoregionów fizycznogeograficznych: Gór Świ ętokrzyskich i Wy Ŝyny Sandomierskiej (fig. 1). Na omawianym terenie znajduje si ę wschodni kraniec odsłoni ętego paleozoiku świ ęto- krzyskiego, stanowi ącego trzon mezoregionu Gór Świ ętokrzyskich. W północno-zachodnim naro Ŝu obszaru arkusza mie ści si ę wschodni kraniec Pasma Jeleniowskiego, zbudowanego ze skał kambryjskich, ordowickich i sylurskich, z najwy Ŝszym wzniesieniem na omawianym obszarze – Gór ą Truskolask ą (448,2 m n.p.m.). Na południe od Pasma Jeleniowskiego rozci ą- gaj ą si ę wschodnie odcinki Pasma Iwaniskiego, zbudowanego z utworów dewo ńskich, oraz - w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza - Pasma Wygiełzowskiego, zbudowanego z utwo- rów kambryjskich. Na Wy Ŝynie Sandomierskiej skały paleozoiczne s ą przykryte grub ą (10-30 m) pokryw ą czwartorz ędowych lessów. Lessowa wysoczyzna zajmuje około 2/3 powierzchni obszaru arkusza. Poło Ŝona jest na wysoko ści od 210 do 350 m n.p.m. Jej płask ą na ogół powierzchni ę rozcinaj ą systemy dolinne Koprzywianki i Opatówki oraz sie ć w ąwozów. Omawiany obszar le Ŝy we wschodniomałopolskim regionie klimatycznym, który charakteryzuje si ę m.in.: sum ą rocznych opadów około 550 mm, średni ą roczn ą temperatur ą po- wietrza 6-7oC, przewag ą wiatrów zachodnich, średni ą sum ą rocznego usłonecznienia powy Ŝej 1500 godzin (Atlas..., 1993). Lessowe gleby wyst ępuj ące na obszarze arkusza nale Ŝą do najbardziej urodzajnych w kraju. S ą to gleby typu brunatnego, pseudobielicowego lub czarnoziemnego, tworz ące Ŝyz- ne kompleksy pszenne i pszenno-Ŝytnie. Gleby I i II klasy bonitacyjnej zajmuj ą około 85% powierzchni. Uprawia si ę tu głównie pszenic ę i buraki cukrowe. Rozwini ęte jest te Ŝ sadow- nictwo. Lasy zajmuj ą jedynie około 3% powierzchni. Wi ększe kompleksy pokrywaj ą Gór ę Tru- skolask ą (sosna, d ąb) i wzgórza Pasma Iwaniskiego (sosna). Najwi ększa miejscowo ść - miasto Opatów - liczy około 7,5 tys. mieszka ńców. Jest ośrodkiem administracyjnym gminy i powiatu. Wi ększymi zakładami przemysłowymi s ą w Opatowie Zakłady Przemysłu Odzie Ŝowego „Wólczanka” SA (filia) i Okr ęgowa Spółdziel- nia Mleczarska. We Włostowie do 2003 r. działała (zało Ŝona w 1913 r.) du Ŝa cukrownia „Włostów”.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Opatów na tle jednostek fizycznogeograficznych, wg Kondrackiego (2001) 1 - granica megaregionu, 2 - granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu m a k r o r e g i o n W y Ŝ y n a K i e l e c k a: 342.31 – Płaskowy Ŝ Suchedniowski, 342.33 - Przedgórze Ił Ŝeckie, 342.34-35 Góry Świ ętokrzyskie, 342.36 – Wy Ŝyna Sandomierska, 342.37 – Pogórze Szydłowskie; m a k r o r e g i o n N i e c k a N i d z i a ń s k a: 342.28 – Niecka Połaniecka; m a k r o r e g i o n K o t l i n a S a n d o m i e r s k a: 512.41 - Nizina Nadwi śla ńska, 512.45 - Równina Tarnobrze- ska

Główn ą funkcj ą i kierunkiem rozwoju gospodarczego gmin na omawianym obszarze jest rolnictwo wspomagane przez przemysł rolno-spo Ŝywczy (Plan..., 2001). Rozwija si ę tu tak Ŝe turystyka i agroturystyka. Znacznej poprawy wymaga na omawianym terenie gospodarka wodno-ściekowa, w szczególno ści budowa kanalizacji. Wi ększe oczyszczalnie ścieków (mechaniczno-biologiczne) znajduj ą si ę obecnie w Opatowie (700 m 3/d) i w Iwaniskach (220 m 3/d). Jedyne skła- dowisko odpadów komunalnych znajduje si ę w Opatowie (powierzchnia 4,42 ha, do ko ńca 2003 r. nagromadzono 126 tys. t odpadów).

6 Na obszarze arkusza Opatów dobrze rozwini ęta jest sie ć komunikacyjna. Opatów jest węzłem komunikacyjnym o znaczeniu mi ędzyregionalnym. Przez miasto przebiega droga mi ędzynarodowa 9 (E-371) Radom-Rzeszów i droga krajowa 74 Kielce-Lublin. Charakter dróg wojewódzkich maj ą drogi: 757 Opatów-Stopnica I 758 Iwaniska-Koprzywnica. Wspo- mniane szlaki komunikacyjne uzupełnia sie ć dróg lokalnych.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Opatów przedstawia wyczerpuj ąco Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 (Dowgiałło, 1974a, b). Poni Ŝej przedstawiono jedynie krótki, uproszczony rys, obja śniaj ący główne elementy budowy geologicznej w aspekcie omawianej dalej problematyki zło Ŝowej oraz warunków hydrogeologicznych i geologiczno-in Ŝynierskich. Obszar arkusza Opatów jest poło Ŝony we wschodniej cz ęś ci antyklinorium świ ętokrzy- skiego, tj. jednostki tektonicznej zbudowanej ze sfałdowanych skał paleozoicznych. W pół- nocno-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru na utworach paleozoicznych leŜą płasko, nie- zgodnie utwory permu, triasu i jury (fig. 2). Na utworach paleozoicznych i mezozoicznych spoczywaj ą lokalnie niewielkie płaty utworów neoge ńskich (mioce ńskich) 1. Cało ść przykry- wa gruba pokrywa osadów czwartorz ędowych (fig. 3). Starsze, przedczwartorz ędowe utwory odsłaniaj ą si ę jedynie w gł ębokich wci ęciach dolin i na szczytach najwy Ŝszych wzgórz (Pa- smo Jeleniowskie, Pasmo Iwaniskie, Pasmo Wygiełzowskie). W obr ębie trzonu paleozoicznego wyró Ŝni ć mo Ŝna trzy jednostki strukturalne. S ą to – od południa: antyklinorium klimontowskie, synklinorium kielecko-łagowskie i jednostka (skiba) łysogórska. Na ci ągłe (fałdowe) deformacje skał paleozoicznych nakłada si ę tektonika dysjunktywna. Obszar poci ęty jest licznymi podłu Ŝnymi i poprzecznymi uskokami. Przez obszar arkusza przebiega odcinek wielkiej, podłu Ŝnej łysogórskiej strefy dyslokacyjnej (fig. 2). Jest to gł ęboki rozłam, wzdłu Ŝ którego kambr łysogórski został nasuni ęty na ró Ŝne ogniwa dewonu regionu kielecko-łagowskiego (Dowgiałło, 1974b). Mi ąŜ szo ść utworów kambru si ęga na omawianym obszarze około 1900 m. S ą to: iłow- ce, mułowce, piaskowce i piaskowce kwarcytowe. Skały ordowiku (około 200 m mi ąŜ szo ści) to iłowce, mułowce, piaskowce i wapienie. Utwory syluru (szarogłazy, łupki ilaste) osi ągaj ą mi ąŜ szo ść około 1200 m. W dewonie dolnym (100-260 m) wyst ępuj ą piaskowce, piaskowce

1 W 2002 r. Mi ędzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usun ęła z tabeli stratygraficznej poj ęcie trzeciorz ędu jako okresu geologicznego. Rang ę okresów geologicznych - zast ępuj ących trzeciorz ęd - maj ą obecnie: paleogen (z oddziałami – paleocen, eocen i oligocen) oraz neogen (z oddziałami miocen i pliocen)

7 kwarcytowe i mułowce. Dewon środkowy i górny jest reprezentowany przez około 1100 m mi ąŜ szo ści kompleks skał w ęglanowych (dolomitów, wapieni, wapieni dolomitycznych, margli). Utwory permu (do 60 m) to zlepie ńce. Trias dolny (około 300 m) reprezentowany jest przez piaskowce, zlepie ńce i iły. W triasie środkowym i górnym osadziły si ę wapienie i iły margliste (około 90 m), a w dolnej jurze – iłowce, mułowce i piaskowce (70-130 m).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Opatów na tle szkicu geologicznego regionu bez utworów czwartorz ędowych, wg Rühlego (1986) 1 – n e o g e n (m i o c e n): iły, piaski, wapienie; 2 – k r e d a: wapienie, margle; 3 – j u r a : piaskowce, iły, mułow- ce, wapienie, margle; 4 – t r i a s i p e r m: piaskowce, iły, zlepie ńce, wapienie; 5 – d e w o n: wapienie, dolomity, margle, piaskowce, mułowce, iły: 6 – s y l u r i o r d o w i k: łupki ilaste, szarogłazy, wapienie, margle; 7 – k a m b r: kwarcyty, mułowce, iłowce, piaskowce; 8 - uskoki

Niewielkie płaty utworów mioce ńskich (wapienie detrytyczne, zlepy piaszczysto- wapienne, piaski, iły), których mi ąŜ szo ść wynosi 5-20 m, stwierdzono w rejonie Karwowa, Miłoszowic i Szczeglic.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Opatów na tle zakrytego szkicu geologicznego regionu, wg Marksa, Bera, Go- gołka i Piotrowskiej (2006) 1 – h o l o c e n: piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; p l e j s t o c e n: 2 – piaski eoliczne, lokalnie w wy- dmach, 3 – lessy, 4 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne; 5 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, sandrowe, 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 7 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 8 – m i o c e n: iły, wapienie organodetrytyczne, piaskowce, mułki; 9 - k r e d a g ó r n a: wapienie, margle, piaskowce, opoki; 10 – j u r a d o l n a: piaskowce, mułowce, iłowce, z wkładkami syderytów; 11 – t r i a s: piaskowce, iły, mułowce, wapienie; 12 - d e w o n g ó r n y: wapienie, dolomity, margle, iłowce; 13 – d e w o n ś r o d k o w y i d o l n y: wapienie, dolomity, margle, piaskowce, mułowce; 14 – s y l u r: mułowce, łupki ilaste, szarogłazy, wapienie; 15 - k a m b r: piaskowce i kwarcyty z wkładkami łupków, mułowce, iłowce; 16 – osady antropogeniczne - hałdy

W utworach kambryjskich i dewo ńskich w rejonie Iwanisk wyst ępuj ą intruzje skał magmowych (subwulkanicznych): cienkie (poni Ŝej 1 m grubo ści) dajki lamprofirów (Dow- giałło, 1974b; Samsonowicz, 1928; Tarnowska, 1968). Na opisanych wy Ŝej utworach podło Ŝa le Ŝy gruba (si ęgaj ąca lokalnie 45 m grubo ści) pokrywa osadów czwartorz ędowych. Plejstocen reprezentuj ą: piaski i Ŝwiry wodnolodowco- we i rzeczne, gliny zwałowe oraz lessy. Najwi ększe rozprzestrzenienie maj ą lessy, które po- wstały w okresie zlodowace ń północnopolskich, oraz gliny zwałowe, osadzone w okresie zlo-

9 dowace ń południowopolskich. Lessy odgrywaj ą szczególn ą rol ę. Ich mi ąŜ szo ść si ęga tu 30 m. Kształtuj ą one krajobraz (gł ębokie doliny i w ąwozy), tworz ą obszary Ŝyznych gleb. Osady holoce ńskie to: piaski, mułki, namuły torfiaste w dolinach rzek, deluwia u podnó Ŝy wzgórz oraz martwice wapienne, wyst ępuj ące m.in. w rejonie Karwowa i Tudorowa.

IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach obszaru arkusza Opatów znajduje si ę 10 złó Ŝ udokumentowanych, uj ętych w krajowym bilansie zasobów kopalin (Przeniosło, 2005). Dwa z nich („Janczyce” i „Leszczków”) le Ŝą cz ęś ciowo na obszarze s ąsiednich arkuszy – Łagów (853) i Sandomierz (855). Syntetyczne informacje o rodzaju i zastosowaniach kopaliny, zasobach złó Ŝ oraz o stanie i mo Ŝliwo ściach ich zagospodarowania przedstawia tabela 1. W tabeli 2 zestawiono głów- ne parametry geologiczno-górnicze. Znaczenie zło Ŝowe maj ą dzi ś na omawianym obszarze dewo ńskie surowce w ęglanowe (wapienie, dolomity, margle) i – w mniejszym stopniu – piaskowce dewo ńskie.

1. Skały w ęglanowe Kompleks dewo ńskich skał w ęglanowych, wyst ępuj ący na obszarze mi ędzy Łagowem (arkusz Łagów) a Opatowem, jest wa Ŝną w skali kraju baz ą zło Ŝow ą, obejmuj ącą zło Ŝa udokumentowane i prognostyczne (Olkowicz-Paprocka, Kozłowski, 1981; Olkowicz-Paprocka, 1980; Olkowicz-Paprocka, Tarnowska, 1980; Górecki, Szwed, 2003). W zło Ŝach: „Janczyce” (Musiał, 1977), „Piskrzyn” 2 (Chomicka, Musiał, 1974; Chomic- ka, 1984; Jarzmik-Czaja, 1990; Majka-Smuszkiewicz, 1998; Nie ć, 2004), „Planta” (Ostrow- ska, 1959), „Wymysłów” (Nie ć, 2002), „Wymysłów II” (Kwapisz, Sołtysik, 1971), „Grocho- lice” (Olkowicz-Paprocka, 1970), „Stobiec” ( Ślusarczyk-Radwan, 1969) zostały rozpoznane zasoby wapieni i dolomitów z przeznaczeniem do produkcji łamanych kruszyw budowlanych i drogowych. W zło Ŝach ” „Grocholice” i - w mniejszym stopniu - „Wymysłów II” cz ęść za- sobów kopaliny spełnia tak Ŝe - według wst ępnych ocen - kryteria marmuru technicznego (blocznego, przyjmuj ącego poler kamienia o walorach dekoracyjnych). Cz ęść zasobów zło Ŝa

„Stobiec” (zasoby udokumentowane w kat. C 2) została udokumentowana dla przemysłu wapienniczego i cementowego.

2 Zasoby bilansowe zło Ŝa „Piskrzyn” wg kolejnych dokumentacji i dodatków do dokumentacji szacowane były w ilo ści: 10,3, 12,3, 7,3, 5,9, 17,7 i 24,8 mln t, cho ć w ramach dodatków nie wykonywano wyrobisk rozpoznawczych. Podobnie bilansowe zasoby zło Ŝa „Wymysłów”, udokumentowane w 1960 r. w ilo ści 1,1 mln t, wg kolejnego - opracowanego kameralnie - dodatku do dokumentacji z 1998 wynosiły ju Ŝ 7,9 mln t. Nie oznacza to jednak, i Ŝ w miar ę eksploatacji zło Ŝa (w zło Ŝu „Piskrzyn” wydobyto dot ąd ok. 7 mln t, w zło Ŝu „Wymysłów” – ok. 3 mln t kopaliny) jego zasoby powi ększaj ą si ę.

10 W zło Ŝu „Sobiekurów” (Sas-Korczy ńska, 1970) wyst ępuj ą wapienie przydatne w szcze- gólno ści dla przemysłu wapienniczego, w zło Ŝu „Bratkowszczyzna” (Musiał, Jó źwik, 1980) – dla przemysłu cementowego. Zło Ŝa „Bratkowszczyzna”, „Sobiekurów”, „Wymysłów II” i „Grocholice” rozpoznane są wst ępnie, w kategorii C 2. W zło Ŝach „Janczyce”, „Bratkowszczyzna”, „Sobiekurów” i „Grocholice” udokumentowano tak Ŝe zasoby pozabilansowe 3. W przypadku zło Ŝa „Sobieku- rów” za pozabilansowe uznano zasoby kopaliny (42 100 tys. t), która nie spełnia kryteriów bilansowo ści złó Ŝ dla przemysłu wapienniczego, cho ć spełnia ona kryteria złó Ŝ kopalin budowlanych (kruszywo łamane). W zło Ŝu „Bratkowszczyzna” za zasoby pozabilansowe (96 850 tys. t) uznano zasoby zalegaj ące na gł ęboko ści ponad 80 m poni Ŝej powierzchni terenu. W zło Ŝu „Grocholice” do zasobów pozabilansowych (33 770 tys. t) zaliczono zasoby za- legające poni Ŝej 60 m od powierzchni terenu i pod nadkładem wi ększym ni Ŝ 7 m. W tabelach 3 i 4 zestawiono informacje o parametrach jako ści kopalin z poszczegól- nych złó Ŝ.

2. Piaskowce Piaskowce i piaskowce kwarcytowe o znaczeniu surowcowym wyst ępuj ą na omawianym obszarze w utworach kambru i dewonu. Kwarcytowe piaskowce górnokambryjskie były dawniej pozyskiwane na potrzeby lo- kalne (kamie ń łamany, kruszywo łamane) na Górze Truskolaskiej (Dowgiałło, 1974b), bez rozpoznania zło Ŝowego. Ze wzgl ędu na poło Ŝenie w parku krajobrazowym i ekspozycj ę kra- jobrazow ą brak jest obecnie mo Ŝliwo ści eksploatacji i celowo ści prognozowania złó Ŝ na tym terenie. W dewonie dolnym wyst ępuj ą kompleksy piaskowców, lokalnie skwarcytyzowanych. Piaskowce te mog ą by ć stosowane jako kamie ń łamany (u Ŝyto ich m. in. jako kamienia mu- rowego w XVII-wiecznym zamku Krzy Ŝtopór w Uje ździe) i do produkcji kruszyw łamanych.

3 Dotyczy to kryteriów bilansowo ści (kryteriów ekonomicznej opłacalno ści eksploatacji zasobów) obowi ązuj ących lub przyj ętych w czasie dokumentowania zło Ŝa. Nie zawsze s ą one zbie Ŝne ze współczesnymi kryteriami.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastosowa- Przyczyny Numer Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Klasyfikacja zagospodarowa- nie konfliktowo ści zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) złó Ŝ nia złoŜa kopaliny zło Ŝa na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t) mapie surowcowego klasy klasy wg stanu na 31 XII 2004 r. (wg Przeniosło, 2005) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 51 679 B 1 JANCZYCE* wd D N 0 Sd, Sb 2 B Gl, W 109 436 C 1 11 606 B Sb, Sw, 2 STOBIEC w, wme D 16 339 C N 0 2 B Gl, W 1 Sc 64 426 C 2 3 PISKRZYN d D 24 884** C 1 G 597 Sb, Sd, Sw 2 B W, U BRATKOW- 4 wme D 285 808 C N 0 Sc, Sw, Sb 2 B Gl, W SZCZYZNA 2

12 12 5 PLANTA w D 180 C 1* Z 0 Sd, Sb 2 B U, W 6 SOBIEKURÓW w D 74 390 C2 N 0 Sw, Sb 2 B L, Gl, W 7 WYMYSŁÓW II wd D 31 098 C2 N 0 Sbb,Sb,Sd 2 B Gl, W 8 WYMYSŁÓW w D 4 699 C1 G 192 Sb, Sw, Sd 2 B W, U 9 GROCHOLICE d D 38 673 C2 N 0 Sb, Sd, Sbb 1 B Gl, W 10 LESZCZKÓW* pc kw D 2 600 C 1* Z 0 Sd, Sb 2 B Gl

KARWÓW wd D - B, C 1 ZWB - - - - -

Rubryka 2: *Cz ęść zło Ŝa Janczyce znajduje si ę na obszarze ark. Łagów (853), gdzie nosi numer 12; cz ęść zło Ŝa „Leszczków” znajduje si ę na obszarze ark. Sandomierz (855), gdzie nosi numer 1 Rubryka 3: w – wapienie, wd – wapienie i dolomity, wapienie dolomityczne, wme – wapienie margliste, wapienie i margle, d – dolomity, pc kw – piaskowce kwarcytowe Rubryka 4: D – dewon Rubryka 5: **zasoby zło Ŝa „Piskrzyn” wg dokumentacji zło Ŝa (Nie ć, 2004) i zawiadomienia o przyj ęciu dokumentacji (2005 r.) Rubryka 6: C 1* zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu zasobów Rubryka 9: Sw - kopaliny wapienne, Sb - kopaliny budowlane, Sbb - kopaliny budowlane bloczne, Sc – kopaliny cementowe, Sd – kopaliny drogowe, Sw – kopaliny rolnicze Rubryka 10: zło Ŝa: 1 – unikatowe w skali całego kraju, o wyj ątkowej warto ści u Ŝytkowej; 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie; 3 – rzadkie tylko w regionie, w którym wyst ępuje udokumentowane zło Ŝe; 4 - powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A - małokonfliktowe, B - konfliktowe, C - bardzo konfliktowe Rubryka 12: W - ochrona wód podziemnych, Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska

Tabela 2 Główne parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ Numer zło Ŝa na Powierzchnia Mi ąŜ szo ść Grubo ść Gł ęboko ść zwier- Rodzaj mapie i jego zło Ŝa zło Ŝa nadkładu ciadła wody p.p.t. kopaliny nazwa (ha) (m) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 dolomity, 65,6 8,6 4,0 1 JANCZYCE wapienie 90,61 (29,3-76,7) (0,8-28,5) (0,3-7,7)

wapienie, 24,76 47,4 5,1 7,5 wapienie (kat. B+C 1) (40,7-50,5) (0,2-9,6) (3,2-10,0) 2 STOBIEC margliste, wapienie 51,43 49,7 8,9 zło Ŝe dolomityczne (kat. C 2) (40,9-55,9) (0,2-16,4) niezawodnione (?) 41,9 12 3 PISKRZYN dolomity 21,58 (13,0-58,0) (1,5-15,0) (9,0-14,0) wapienie, 62,2 10,9 22,0 4 BRATKOWSZCZYZNA 179,18 margle (45,0-70,2) (2,9-29,0) (18,3-24,2) zło Ŝe 5 PLANTA wapienie 0,91 8,0 0,7 niezawodnione 40,7 8,5 zło Ŝe 6 SOBIEKURÓW* wapienie 68,19 (23,8-47,7) (6,0-17,6) niezawodnione wapienie, 37,7 12,7 22,3 7 WYMYSŁÓW II 31,30 dolomity (34,8-41,8) (6,0-18,0) (13,7-31,0) 25,3 8 WYMYSŁÓW wapienie 8,09 16,0 (12,9-37,0) (1,0-9,0) 55,4 7,3 zło Ŝe 9 GROCHOLICE* dolomity 25,95 (49,0-63,6) (3,4-12,6) niezawodnione piaskowce 9,0 3,0 zło Ŝe 10 LESZCZKÓW 11,40 kwarcytowe (8-11) (0,5-5,0) niezawodnione

Rubryka 1:*Dane dotycz ą bilansowych cz ęś ci złó Ŝ: „Bratkowszczyzna”, „Sobiekurów”, „Grocholice” W rubrykach 4, 5 i 6 podano warto ść średni ą i (w nawiasie) wartości skrajne parametru Rubryka 6: p.p.t. - poni Ŝej powierzchni terenu

W zarejestrowanym zło Ŝu „Leszczków” okoliczna ludno ść wydobywała dorywczo kopalin ę w dwu niewielkich wyrobiskach w latach 1945-1970. Zasoby dolnodewo ńskich pia- skowców zostały tak Ŝe oszacowane na omawianym obszarze w trzech obszarach prognostycznych w rejonie Iwanisk (Olkowicz-Paprocka, Tarnowska, 1980; Tarnowska, 1974).

3. Inne kopaliny Wst ępne badania lessów zalegaj ących w nadkładzie złó Ŝ wapieni i dolomitów wykazały mo Ŝliwo ść ich wykorzystania do produkcji glinoporytu i potraktowania jako kopaliny towarzysz ącej (Olkowicz-Paprocka, Tarnowska, 1980). Odmiany lessów o du Ŝej zawarto ści iłu były dawniej lokalnie stosowane na omawianym terenie do produkcji cegieł (Samsonowicz, 1934).

Tabela 3 Wła ściwo ści fizyczno-techniczne skał w ęglanowych z udokumentowanych złó Ŝ

Wytrzymało ść na ściskanie Ścieralno ść Gęsto ść Porowato ść Nasi ąkliwo ść Numer zło Ŝa na mapie Wska źnik Liczba pozorna wagowa w stanie w b ębnie i jego nazwa 3 po nasyceniu na tarczy emulgacji analiz (g/cm ) (%) (%) powietrzno- po zamra Ŝaniu Devala lub wod ą Boehmego suchym (MPa) Los Angeles* (MPa) (cm) (MPa) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 JANCZYCE 2,80 1,6 0,49 116 82 67 7,7 0,50 0,19 78-164 (dolomity) (2,72-2,84) (0,4-4,5) (0,10-2,83) (40-231) (37-188) (20-149) (3,2-14,4) (0,31-0,70) (0,10-0,27) 1 JANCZYCE 2,69 4,6 0,71 86 55 44 28,1* 0,43 0,19 22-57 (wapienie) (2,49-2,75) (1,8-8,4) (0,10-2,70) (32-186) (20-103) (0-84) (20,8-42,3) (0,36-0,50) (0,10-0,25) 2,68 2,56 0,37 123 83 83 4,0 0,50 0,27 2 STOBIEC 43-68 (2,55-2,71) (0,20-8,33) (0,03-1,57) (63 -185) (63-172) (23-126) (2,5-6,0) (0,23-1,09) (0,20-0,36)

14 14 2,76 0,82 90 83 74 7,04 0,18 3 PISKRZYN n.o. n.o. 20 (2,54-2,84) (0,09-4,58) (40-141) (32-130) (25-117) (2,4-14,4) (0,07-0,40) 2,70 2,80 0,17 151 130 113 4,0 0,47 0,34 6 SOBIEKURÓW 30 (2,66-2,80) (0,60-4,83) (0,05-0,39) (111-181) (98-159) (104-142) (3,0-5,7) (0,34-0,75) (0,20-0,39) 2,71 1,75 0,32 83 68 60 4,8 0,51 7 WYMYSŁÓW II n.o. 20 (2,63-2,80) (0,00-4,31) (0,05-0,90) (44 -114) (32-86) (31-85) (2,9-14,5) (0,27-0,66) 2,72 0,25 25,6* 8 WYMYSŁÓW n.o. n.o. n.o. 5-23 (2,69-2,76) (0,15-0,34) (48-93) (54-95) (40-91) (19,2-29,0) 2,80 2,89 0,70 153 0,51 0,21 9 GROCHOLICE 12 (2,70-2,84) (1,05-4,59) (0,10-1,01) (142-242) (107-240) n.o. (3,3-6,8) (0,36-1,36) (0,17-0,27)

W tabeli podano warto ść średni ą i (w nawiasie) warto ści skrajne parametru n.o. - nie oznaczano

Tabela 4 Skład chemiczny skał w ęglanowych z udokumentowanych złó Ŝ w % wagowych Numer zło Ŝa na mapie Straty Liczba CaO MgO SiO Al O Fe O SO i jego nazwa 2 2 3 2 3 3 pra Ŝenia analiz 1 2 3 4 5 6 7 8 9 34,56 10,76 9,93 2,74 1,68 0,11 39,21 1 JANCZYCE 39 (27,70-52,24) (1,92-20,41) (0,50-25,41) (0,37-5,80) (0,56-3,09) (0,01-0,23) (30,18-46,24) 4 BRATKOWSZCZYZNA 43,57 1,71 11,21 4,49 1,36 0,16 36,38 90 (surowiec cementowy) (32,66-52,26) (0,50-3,20) (1,60-26,00) (0,60-10,48) (0,28-2,72) (0,03-0,70) (28,32-43,00) 4 BRATKOWSZCZYZNA 53,34 0,81 1,42 0,66 0,23 0,15 42,96 42 (surowiec wapienniczy) (51,50-54,45) (0,55-1,35) (0,18-4,10) (0,28-1,36) (0,09-0,52) (0,08-0,26) (41,55-43,80) 52,79 0,79 2,49 0,60 0,35 0,16 6 SOBIEKURÓW b.d. 64 (47,00-55,23) (0,35-2,50) (0,28-8,70) (0,08-1,57) (0,06-0,87) (0,03-0,43) 52,86 1,03 1,91 0,41* 0,26 8 WYMYSŁÓW b.d. 22 (48,49-54,48) (0,20-2,58) (0,73-8,78) (0,20-1,07) (śl. - 0,62) 29,28 18,37 5,15 2,50 0,83 0,21 42,80 9 GROCHOLICE 62 (26,20-31,95) (14,35-20,89) (0,87-11,91) (0,62-7,25) (0,31-2,11) (0,00-0,56) (36,95-46,19)

15 15 */ zawarto ść R 2O3 W tabeli podano warto ść średni ą zawarto ści składnika i (w nawiasie) warto ści skrajne b.d. – brak danych

Na potrzeby własne mieszka ńców (bez dokumentacji geologicznej) były dawniej pozyskiwane: pospółki w rejonie Nikisiałki Małej, piaski czwartorz ędowe w rejonie Truskolas, piaski trzeciorz ędowe w Miłoszowicach, gliny zwałowe i deluwialne w Zochcinie, Kujawach, Grocholicach i Opatowie, martwice wapienne w Tudorowie i Karwowie oraz dewo ńskie łupki bitumiczne w Bratkowie (Dowgiałło, 1974b; Samsonowicz, 1934). Kopaliny te dzi ś nie roku- ją jednak na omawianym obszarze perspektyw zło Ŝowych. Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę poszukiwania zło Ŝa barwnego wapienia do produkcji bloków i kruszyw w Bratkowie (Jó źwik, Musiał, 1981) i piasku w Zochcinie (Cywic- ka, 1982).

4. Klasyfikacja złó Ŝ kopalin Bilansowe zło Ŝa kopalin sklasyfikowano w aspekcie ich warto ści gospodarczej i w aspekcie wpływu ich eksploatacji na środowisko (tabela 1). W powy Ŝszej analizie uwzgl ędniono cz ęś ciowo podobne oceny omawianych złó Ŝ wykonane wcze śniej (Rubinowski i in., 1986; Juszczyk, 1997). Z punktu widzenia warto ści złó Ŝ – do kategorii unikatowych w skali kraju (klasa 1) zaliczono zło Ŝe „Grocholice”. W świetle wst ępnych bada ń (Olkowicz-Paprocka, 1970; Olko- wicz-Paprocka, 1973b) kopalina z tego zło Ŝa (dolomit) spełnia kryteria blocznego kamienia o walorach dekoracyjnych (marmuru technicznego). Pozostałe zło Ŝa wapieni i dolomitów (tabela 1) zaliczono do kategorii rzadkich w skali kraju, skoncentrowanych w regionie świ ę- tokrzyskim (klasa 2). Z punktu widzenia ochrony środowiska – wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy B, tj. do grupy złó Ŝ konfliktowych, mo Ŝliwych do eksploatacji po spełnieniu określonych wymaga ń sformułowanych na podstawie raportu oddziaływania na środowisko zakładu wydobywczo- przeróbczego. Omawiane zło Ŝa znajduj ą si ę na obszarze udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych GZWP 421 - Włostów i (z wyj ątkiem czynnych złó Ŝ „Piskrzyn” i „Wymysłów”, gdzie zdj ęty został nadkład) na obszarach gleb chronionych. Eksploatacja złó Ŝ poło Ŝonych na obszarze GZWP wi ąŜ e si ę ze sczerpywaniem wód przy odwadnianiu gór- niczym, a tak Ŝe stwarza mo Ŝliwo ść zanieczyszczenia zbiornika wód podziemnych przez za- kład górniczo-przeróbczy.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Opatów s ą czynne (stan w 2005 r.) dwa odkrywkowe zakłady wydobywcze: kopalnia dolomitów „Piskrzyn” i kopalnia wapieni „Wymysłów”. U Ŝytkownikiem

obu złó Ŝ s ą Kopalnie Dolomitu SA z siedzib ą w Sandomierzu. Oba zakłady produkuj ą kruszywa łamane dla budownictwa i drogownictwa oraz nawozy mineralne. Kopalnia „Piskrzyn” działa od 1977 r. Aktualna koncesja na wydobywanie kopaliny jest wa Ŝna do 31.12.2022 r. Dla zło Ŝa wyznaczono obszar górniczy (Piskrzyn II) o powierzchni 22,3 ha i teren górniczy o powierzchni 185,9 ha. Kamieniołom ma 2 poziomy wydobywcze (projektowane s ą 4). Wyrobisko o powierzchni około 13 ha osi ąga 30 m gł ęboko ści. Skał ę urabia si ę przy pomocy materiałów wybuchowych (strzelanie długimi otworami). Zło Ŝe jest odwadniane. Sczerpuje si ę około 1850 m 3 wody na dob ę. Przeróbka kopaliny obejmuje kru- szenie, mielenie, sortowanie i separacj ę urobku. Produkuje si ę grysy (około 40%), tłucze ń (około 26%), kliniec (około 22%) i nawóz wapienno-magnezowy (około 12%). Tabela 5 Odpady mineralne Ilo ść odpadów Numer Miejscowo ść Powierzchnia składowanych Mo Ŝliwe sposoby Kopalnia Rodzaj obiektu Gmina zwałowiska wg stanu na 2005 wykorzystania UŜytkownik odpadów na mapie Powiat (ha) r. odpadów (tys. t, *tys. m 3) 1 2 3 4 5 6 7 Piskrzyn usypany wał „Piskrzyn” Ba ćkowice ochronny za za- Kopalnie Opatów chodni ą granic ą 1 Ek 2,4 500 Dolomitu SA wyrobiska, cz ę- w Sandomierzu ściowo zrekulty- wowany „Piskrzyn” Piskrzyn przeniesienie na Kopalnie Do- Ba ćkowice nowe zwałowisko 2 Ek 0,65 55* lomitu SA Opatów (w przyszło ści wał w Sandomierzu ochronny)** „Wymysłów” Wymysłów Kopalnie Do- Opatów do rekultywacji 3 Ek 1,1 100 lomitu SA Opatów wyrobiska w Sandomierzu „Wymysłów” Wymysłów Kopalnie Do- Opatów 220 do rekultywacji 4 Ek 2,3 lomitu SA Opatów (docelowo 500) wyrobiska w Sandomierzu „Wymysłów” Wymysłów Kopalnie Do- Opatów 150 do rekultywacji 5 Ek 1,3 lomitu SA Opatów (docelowo 200) wyrobiska w Sandomierzu

Rubryka 4: Ek – zwałowiska odpadów eksploatacyjnych (nadkład i odpady zło Ŝowe) **Nowe zwałowisko (o docelowej powierzchni 3,5 ha i obj ęto ści 500 tys. m 3) zaprojektowano za północn ą granic ą zło Ŝa

Kopalnia „Wymysłów” działa od 1972 r. Koncesja na wydobywanie kopaliny jest wa Ŝ- na do 30.06.2017 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy (Wymysłów I) o powierzchni 8,98 ha i teren górniczy o powierzchni 208,38 ha. Kamieniołom ma 3 poziomy wydobywcze.

Powierzchnia wyrobiska wynosi około 7 ha, gł ęboko ść si ęga 31 m. Skała jest urabiana przy pomocy materiałów wybuchowych (strzelanie długimi otworami). Wyrobisko jest odwadniane. Dopływ wody wynosi obecnie około 2500 m 3/d. Przeróbka obejmuje identyczne procesy jak w kopalni „Piskrzyn”. Produkowane s ą grysy (4-7, 7-11 mm), tłucze ń (20-40, 20-

60 mm), mieszanki sortowane i niesortowane oraz kamie ń łamany. W wyniku działalno ści wymienionych kopal ń powstały zwałowiska odpadów mineralnych. Informacje o nich zestawiono w tabeli 5. NaleŜy tu zaznaczy ć, Ŝe nie s ą to odpady mineralne w rozumieniu ustawy o odpadach i nie s ą one ewidencjonowane w Bilansie zasobów kopalin... (Przeniosło, 2005). Przeznaczeniem owych mas ziemnych i skalnych jest rekulty- wacja wyrobisk. W 1992 r. została zako ńczona eksploatacja w zło Ŝu wapieni dolomitycznych „Karwów” (M ączka, 1967). Zasoby zło Ŝa zostały usuni ęte z krajowego bilansu zasobów kopalin. W dawnym wyrobisku powstał zbiornik wodny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W 1980 r. została opracowana „Kompleksowa dokumentacja geologiczna okr ęgu Iwa- niska-Opatów” (Olkowicz-Paprocka, Tarnowska, 1980). Podsumowała ona wieloletnie badania perspektyw zło Ŝowych we wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich, prowadzone przez Instytut Geologiczny (Pa ństwowy Instytut Geologiczny). Dokumentacja miała być podstaw ą utworzenia Iwanisko-Opatowskiego Okr ęgu Eksploatacji Surowców Skalnych, b ędącego przeciwwag ą dla Kieleckiego Okr ęgu Eksploatacji Surowców Węglanowych, tzw. Białego Zagł ębia. Plany te nie zostały zrealizowane. W dokumentacji kompleksowej zostały wskazane obszary i zasoby prognostyczne dewo ńskich wapieni, margli, dolomitów i piaskowców na obszarze mi ędzy Łagowem (arkusz Łagów) a Opatowem (Olkowicz-Paprocka, Tarnowska, 1980; Bolewski, Gruszczyk, 1986).

Zasoby poszczególnych obszarów oszacowano w kategoriach D 1 i D 2. Wskazano tak Ŝe – bez oszacowania zasobów – obszary w kategorii D 3. Wykaz i charakterystyk ę 16 obszarów prognostycznych o zasobach w kategorii D 1, znajduj ących si ę w obr ębie obszaru arkusza Opatów zestawiono w tabeli 6. Obszary o zasobach w kategorii D 2 i wybrane obszary w kategorii D 3 przedstawiono na mapie jako obszary perspektywiczne (obszary, w których przesłanki geologiczne wskazują na mo Ŝliwo ść rozpoznania złó Ŝ kopalin).

Tabela 6 Wykaz obszarów prognostycznych Rodzaj kopaliny Grubo ść Średnia Numer i numer Wiek komplek- kompleksu Zasoby w Zastosowa- Opracowa- Powierzchnia grubo ść obszaru Nazwa obszaru kompleksu su litologiczno- litologiczno- kategorii D nie nie (ha) nadkładu 1 na mapie litologiczno- surowcowego surowcowego (tys. ton) kopaliny geologiczne (m) surowcowego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 I S5 (BRATKÓW) 75,0 w (IV) dewon do 24,0 90,0 54 670 Sb, Sbb 1 II JANCZYCE -pole A 70,6 wme (V) dewon 6,8 93,4 174 860 Sc 2, 1 III ST3 (STOBIEC) 12,5 wme (V) dewon ok. 6,0 90,0 20 470 Sc 1 3,8 18,6 IV POR ĘBA GÓRNA 12,3 pc (I) dewon 5 050 Sd, Sb 3, 1 (1,5-8,4) (5,8-43,0) 3,0 40 V IWANISKA 8,5 d (II) dewon 7 800 Sb, Sd 4, 1 (0,0-6,0) (37,0-42,0) VI S1 (PODGÓRZE) 62,5 wme (V) dewon (11,0-17,0) 90,0 87 750 Sc 1 13,3 96,1 VII TĘCZA 96,9 wd (IV, III, II) dewon 225 200 Sb, Sbb, Sd 5, 1 (5,5-26,0) (74,8-94,5) 19 19 VIII S2 (Ł ĄKI) 58,8 wme (V, IV) dewon ok. 5,5 (90,0 – 100,0) 81 160 Sc, Sw 1 14,0 76,2 IX LAS BÓR 76,4 wme (V) dewon 155 450 Sc, Sh, Sw 6, 1 (6,0 – 25,1) (59,0 – 93,0) 10,1 94,8 X UBLINEK 43,9 d (II) dewon 90 800 Sd, Sb, Sbb 7, 1 (4,8 – 20,0) (81,5-102,0) XI W2 (WŁOSTÓW) 44,4 d (II) dewon (4,0-15,0) 90,0 67 090 Sd, Sb 1 11,1 78,1 XII KACZYCE 83,1 d (II) dewon 181 780 Sd, Sb 5, 1 (2,0-25,0) (75,2-81,0) 13,7 95,0 XIII LIPÓWKA 67,6 d (II) dewon 175 960 Sb, Sd, Sh 8, 1 (7,0-20,0) (92,7-96,6) 9,7 34,6 XIV KARWÓW II 16,4 wd (II, IV, III) dewon 15 640 Sb, Sd 9, 1 (0,2-23,6) (29,2-37,3) XV PODLESIE 18,3 pc (I) dewon 4,4 54,9 15 500 Sb, Sd 3, 1 XVI KOPIEC 20,6 pc (I) dewon 2,7 26,2 8 240 Sb, Sd 3, 1

Rubryka 4: w – wapienie, d – dolomity, wme – wapienie margliste, wapienie i margle, wd- wapienie, dolomity, wapienie dolomityczne, pc- piaskowce; kompleksy litologiczno-surowcowe: I – mułowcowo-piaskowcowy, II – dolomitowy, III– wapienno-dolomitowy, IV– wapienny, V– wapienno-marglisty Rubryka 6 i 7: w nawiasach podano zakres zmienno ści parametru Rubryka 9 : Sb – kopaliny budowlane, Sbb – kopaliny budowlane bloczne, Sc – kopaliny cementowe,. Sd – kopaliny drogowe, Sh – kopaliny hutnicze Rubryka 10: 1 – Olkowicz-Paprocka, Tarnowska, 1980; 2 – Olkowicz-Paprocka, 1972; 3 – Tarnowska, 1974; 4 - Ru śkiewicz, 1965; 5 – Olkowicz Paprocka, 1973a; 6 – Olkowicz-Paprocka, 1976; 7 - Olkowicz-Paprocka, 1969; 8 – Olkowicz-Paprocka, 1975; 9 – Olkowicz–Paprocka, 1968

W dokumentacji kompleksowej ustalono wzorcowy profil osadów dewonu na omawianym obszarze oraz wydzielono i szczegółowo scharakteryzowano 5 kompleksów litologiczno-surowcowych (Narkiewicz i in., 1981, Olkowicz-Paprocka, 1980; Olkowicz-Paprocka, Kozłowski, 1981; Olkowicz-Paprocka, Tarnowska, 1980). Kompleksy te otrzymały kolejno (id ąc od dołu) nast ępuj ące symbole i nazwy: I – mułowcowo-piaskowcowy, II – dolomitowy, III – wapienno-dolomityczny, IV – wapienny, V – wapienno-marglisty. W tabelach 7 i 8 scharakteryzowano parametry jako ści (własno ści fizyczno-techniczne i skład chemiczny) kopalin z poszczególnych kompleksów. W tabeli 6 (rubryka 4) zaznaczono, które kompleksy litologiczno-surowcowe wyst ępuj ą w poszczególnych obszarach prognostycznych. Tabela 7 Wła ściwo ści fizyczno-techniczne skał dewo ńskich kompleksów litologiczno- surowcowych w okr ęgu Iwaniska–Opatów wg Olkowicz-Paprockiej (1980) Kompleks Kompleks Kompleks Kompleks Piaskowce Parametr wapienno- wapienny wapienno- dolomitowy kwarcowe fizyczno-techniczny marglisty dolomitowy w kompleksie V IV III II I 1 2 3 4 5 6 Gęsto ść pozorna 2,59 2,65 2,75 2,75 2,50 (g/cm 3) (2,49-2,68) (2,45-2,72) (2,52-2,86) (2,26-2,60) Porowato ść 2,6 2,8 1,5 4,1 5,3 (%) (0,6-4,9) (0,6-8,8) (0,8-10,8) (1,3-14,9) Nasi ąkliwo ść 0,8 0,3 0,16 0,80 1,24 (%) (0,2-4,9) (0,1-0,7) (0,11-1,74) (0,50-3,53) Rcs (MPa) 76 107 146 142 117 (29-127) (50-178) (35-289) (76-195) Rcn (MPa) 62 98 144 125 125 (22-109) (46-150) (29-216) (84-159) Rcnz (MPa) 45 81 121 117 141 (21-90) (24-177) (41-216) (57-224) Ścieralno ść w b ębnie 9,0 4,6 5,7 4,4 4,4 Devala (%) (4,8-14,7) (3,3-5,6) (3,2-11,8) (1,4-9,2) Ścieralno ść na tarczy 0,89 0,67 0,66 0,29 0,76 Boehmego (cm) (0,56-1,31) (0,53-0,83) (0,47-1,00) (0,11-0,91) Wska źnik 0,25 0,26 n.o. 0,19 0,19 emulgacji (0,18-0,32) (0,17-0,35) (0,10-0,30) (0,12-0,20)

Rubryka 1: Rcs - wytrzymało ść na ściskanie w stanie powietrzno-suchym Rcn - wytrzymało ść na ściskanie po nasyceniu wod ą Rcnz - wytrzymało ść na ściskanie po zamra Ŝaniu Rubryki 2-6: podano warto ść średni ą i (w nawiasie) warto ści skrajne parametru

Ze wzgl ędu na priorytetowe ograniczenia sozologiczne (ochrona gleb i wód podziemnych) praktycznie wszystkie omówione obszary prognostyczne nie rokuj ą w najbli Ŝszym czasie mo Ŝliwo ści zagospodarowania górniczego (Juszczyk, 1997; Rubinowski i in., 1986), a zatem celowo ści kontynuowania ich rozpoznania geologiczno-zło Ŝowego.

Tabela 8 Skład chemiczny w % wagowych dewo ńskich skał w ęglanowych w kompleksach litologiczno-surowcowych w okr ęgu Iwaniska–Opatów wg Olkowicz-Paprockiej (1980) Kompleks Kompleks Kompleks Kompleks wapienny Składnik wapienno-marglisty wapienno-dolomityczny dolomitowy IV V III II 1 2 3 4 5 35,30 54,13 47,04 30,87 CaO (23,21-52,49) (48,70-55,28) (33,91-53,39) (20,83-51,70) 2,48 0,69 6,09 18,41 MgO (0,56-4,34) (0,20-4,33) (0,91-16,70) (3,08-21,89) 20,67 1,21 2,04 3,27 SiO 2 (2,85-38,63) (0,03-6,95) (0,37-5,44) (0,18-22,15) 5,45 0,46 0,67 1,57 Al O 2 3 (0,96-9,00) (0,02-2,03) (0,32-1,19) (0,07-10,64) 2,05 0,17 0,61 0,68 Fe O 2 3 (0,34-3,00) (0,02-0,90) (0,20-3,70) (0,17-1,91)

W tabeli podano średni ą zawarto ść składnika i (w nawiasie) warto ści skrajne

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Opatów nale Ŝy do trzech zlewni drugiego rz ędu. Północno-wschodni i północno-zachodni fragment obszaru mieszcz ą si ę w dorzeczu Kamiennej. Północny fragment nale Ŝy do zlewni Opatówki. Najwi ększa, południowa cz ęść terenu arkusza poło Ŝona jest w zlewni rzeki Koprzywianki. Znaczn ą cz ęść obszaru zajmuje zlewnia rzeki Opatówki, która wpływa do Wisły poza wschodni ą granic ą arkusza. Opatówka bierze pocz ątek na wschodnich zboczach Pasma Jele- niowskiego, w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Zasila j ą kilka małych, zwykle bezimiennych cieków. Ł ącz ą si ę one z Opatówk ą na terenie miasta Opatów. Rzeka ta jest na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci swego biegu nieuregulowana, płynie najcz ęś ciej w ąsk ą, gł ęboko wci ętą dolin ą. Najwi ększa szeroko ść doliny wynosi około 300 m. Przewa Ŝaj ąca, południowa cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zlewni rzeki Koprzy- wianki, lewobrze Ŝnego dopływu Wisły. Koprzywianka wypływa na południowym zboczu Pasma Jeleniowskiego na wysoko ści około 400 m n.p.m. Rzek ę zasila kilka przewa Ŝnie bezimiennych dopływów, płyn ących z rejonu Modliborzyc, Mydłowa, Włostowa i Radwana. W swym górnym biegu Koprzywianka ma w ąsk ą, gł ęboko wci ętą dolin ę o szeroko ści nie przekraczaj ącej 550 m. Niewielk ą rol ę odgrywaj ą na omawianym terenie zbiorniki wodne. S ą to małe stawy, cz ęsto zabagnione i pozarastane. Wi ększe stawy znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Włostów, Swojków, Sobiekurów i Ujazd. Niewielki zbiornik wodny powstał tak Ŝe w dawnym wyrobi-

sku zło Ŝa wapieni dolomitycznych „Karwów” (zło Ŝe o zako ńczonej eksploatacji, usuni ęte z krajowego bilansu zasobów kopalin). W granicach arkusza zarejestrowano kilka źródeł wypływaj ących w dolinach cieków. Najbardziej znane jest źródło bł. Wincentego Kadłubka w Karwowie k. Opatowa (G ągol, Urban, 2000). Źródło to wraz z odsłoni ęciem geologicznym w jego rejonie zostało uznane za stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej (G ągol, Urban, 2001). Wydajno ść źródła wynosi około 1 dm 3/s. Du Ŝą wydajno ść maj ą równie Ŝ źródła w Murowa ńcu i Haliszce, wy- pływaj ące z w ęglanowych skał dewonu środkowego (Wróblewska, Herman, 2000). Badania jako ści wód powierzchniowych s ą prowadzone na rzece Koprzywiance i Opatówce (Wyniki..., 2006). Górny odcinek Koprzywianki badany jest w dwu punktach pomiarowo-kontrolnych: śerniki (na s ąsiaduj ącym od zachodu arkuszu Łagów) i Iwaniska. Według bada ń w 2005 r. Koprzywianka na całej swej długo ści prowadzi wody niezadowala- jącej jako ści (IV klasa czysto ści) ze wzgl ędu na przekroczone st ęŜ enia azotu Kjeldahla, kad- mu, ChZT-Mn i ChZT-Cr oraz zawiesiny ogólnej. Górna Koprzywianka jest odbiornikiem ścieków komunalnych z oczyszczalni w Ba ćkowicach i Iwaniskach. Opatówka w swym górnym biegu jest badana w punktach pomiarowych w Zochcinku i Wąworkowie (poni Ŝej komunalnej oczyszczalni ścieków w Opatowie). Rzeka Opatówka (badana w Zochcinku) prowadzi wody zadowalaj ącej jakości (III klasa). O takiej kwalifikacji decyduje zawarto ść wapnia, azotu Kjeldahla i indeks saprobowo ści fitoplanktonu. Badania czysto ści rzeki we wsi W ąworków wskazuj ą, Ŝe s ą to wody o niezadowalaj ącej jako ści (IV klasa) ze wzgl ędu na podwy Ŝszone wska źniki tlenowe (BZT 5, ChZT-Cr), biogenne (amoniak, azot Kjeldahla, azotyny), biologiczne (wska źnik saprobowo ści fitoplanktonu, wska źnik saprobowo ści peryfitonu) i zawiesin ę ogóln ą. Zanieczyszczenia Opatówki spowodowane s ą mi ędzy innymi odprowadzaniem ścieków z oczyszczalni miejskiej w Opatowie. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych zwi ązane jest z odprowadzaniem do wód i gruntu ścieków komunalnych i przemysłowych. W ogólnym bilansie zanieczyszcze ń od- prowadzanych do rzek znacz ące s ą zanieczyszczenia obszarowe pochodz ące z terenów u Ŝyt- kowanych rolniczo (nawozy chemiczne i środki ochrony ro ślin). Sprzyja temu wy Ŝynne usy- tuowanie zlewni, brak lasów, pokrywa lessowa podatna na wymywanie oraz intensywnie prowadzona gospodarka rolna.

2. Wody podziemne Krótki opis warunków wyst ępowania wód podziemnych na obszarze arkusza przedstawiono w oparciu o szczegółowe materiały zawarte na arkuszu Opatów Mapy hydroge-

ologicznej Polski 1:50 000 (Wróblewska, Herman, 2000), dokumentacji hydrogeologicznej dla ustalenia strefy ochronnej GZWP 421 Włostów (Szczerbicka i in., 2001) i dokumentacji okre ślaj ącej zasoby dyspozycyjne zlewni Koprzywianki i Opatówki (Meszczy ński i in., 2001). Poziomy wodono śne o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędo- wych, mezozoicznych (jura i trias) oraz paleozoicznych (perm, dewon górny i środkowy). Skały starszego paleozoiku: kambru, ordowiku, syluru i dewonu dolnego uznano za niewodono śne (praktycznie bezwodne). S ą to głównie piaskowce kwarcytowe, mułowce, iłowce, łupki i szarogłazy. Pi ętro czwartorz ędowe o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuje w piaszczysto-Ŝwirowych aluwiach w dolinie Koprzywianki, w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza (Wróblewska, Herman, 2000). Zasi ęg jego wyst ępowania jest bardzo ograniczony. Pi ętro to nie jest uj ęte studniami wierconymi. Jurajskie pi ętro wodono śne wyst ępuje w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. UŜytkowy poziom wodono śny stanowi ą piaskowce i mułowce jury dolnej. Na omawianym terenie poziom ten nie jest ujmowany studniami wierconymi. Wydajno ści otworów studziennych na s ąsiednich arkuszach O Ŝarów i Sandomierz oszacowano na 10-30 m 3/h. Jako ść tych wód oceniono jako średni ą, wymagaj ącą prostego uzdatniania. W pi ętrze triasowym znaczenie u Ŝytkowe maj ą wody wyst ępuj ące w piaskowcach i zlepie ńcach pstrego piaskowca w północnej cz ęś ci terenu. Brak jest otworów ujmuj ących dolno- triasowy poziom wodono śny. Wydajno ści otworów studziennych na s ąsiednich arkuszach wynosz ą od kilku do kilkunastu m 3/h. Wody poziomu dolnotriasowego charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą i nie wymagaj ą uzdatniania. Permskie pi ętro wodono śne wyst ępuje w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Tworz ą je zlepie ńce cechsztynu (perm górny). Wydajno ści studzien wahaj ą si ę od 2,8 m 3/h przy depresji 24,5 m do 41,0 m 3/h przy depresji 5,8 m. Wody w utworach górnego permu uj ęte s ą kilkoma otworami studziennymi w rejonie Opatowa i Lipowej. Jako ść tych wód oceniono jako dobr ą.

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Opatów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg Kleczkowskiego (1990) 1 - granica GZWP w o środku porowym, 2 - granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 3 - granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym, 4 - obszar najwy Ŝszej ochrony GZWP - ONO, 5 - obszar wysokiej ochrony GZWP -OWO Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 405 - Niecka radomska, kreda górna (Cr 3), 419 - Zbiornik Bodzentyn, dewon środkowy i górny (D 2,3 ), 420 - Zbiornik Wierzbica - Ostrowiec, jura górna (J 3), 421 – Zbiornik Włostów, dewon środkowy i górny (D 2,3 ), 422 – Zbiornik Romanówka, trzeciorz ęd, jura górna (Tr, J 3), 423 – Subzbiornik Staszów, trzeciorz ęd (Tr), 425 – Zbiornik D ębica – Stalowa Wola – Rzeszów, czwartorz ęd (Q)

Dewo ńskie pi ętro wodono śne stanowi ą wapienie margliste, margle i dolomity dewonu środkowego wraz z wapieniami i wapieniami marglistymi dewonu górnego. Poziom środko- wo- i górnodewo ński wyst ępuje w centralnej cz ęś ci omawianego obszaru. Jest on rozczłon- kowany, co wynika ze skomplikowanej budowy geologicznej i wyst ępuje w formie odizolo- wanych od siebie w ąskich zbiorników wodono śnych, które stanowi ą główny zbiornik wód podziemnych GZWP 421 – Włostów (fig. 4), udokumentowany w 2001 r. (Szczerbicka i in., 2001). Zasoby dyspozycyjne tego zbiornika wynosz ą 18,9 tys. m 3/dob ę dla obszaru o powierzchni 136 km 2. Utwory dewonu środkowego i górnego charakteryzuj ą si ę du Ŝą zmienno-

ści ą parametrów hydrogeologicznych, typow ą dla zbiorników szczelinowo-krasowych. Świadczy o tym znaczne zró Ŝnicowanie wydajno ści poszczególnych studni wierconych. Wa- haj ą si ę one od 4,7 m 3/h przy depresji 42,0 m do 215,0 m 3/h przy depresji 18,6 m. Najcz ęś ciej wydatki studni wynosz ą 10-30 m 3/h przy kilku metrach depresji. Wysokie wydajno ści, przekraczaj ące 50 m 3/h, maj ą uj ęcia komunalne w Modliborzycach, w Kobylanach, we Włostowie i w Leszczkowie dla potrzeb Opatowa oraz studnia w Tudorowie dla zlikwidowanej obecnie cukrowni „Włostów” i studnia dla kamieniołomu w Wymysłowie. Wody poziomu środkowo- i górnodewo ńskiego charakteryzuj ą si ę bardzo dobr ą jako ści ą. Lokalnie w wodach tych wyst ępuj ą podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza lub manganu. W granicach arkusza znajduj ą si ę 3 otwory studzienne (Modliborzyce, Kobylany, Włostów), ujmuj ące wody poziomu środko- wodewo ńskiego, w których od 1991 r. s ą prowadzone systematyczne badania jako ści w ramach monitoringu wód podziemnych województwa kieleckiego, obecnie świ ętokrzyskiego. W wodach z tych uj ęć obserwuje si ę podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza lub manganu, a niekiedy wysok ą twardo ść ogóln ą (Roczny..., 2006). Środkowo- i górnodewo ński zbiornik wodono śny Włostów stanowi w skali regionalnej cenne źródło zaopatrzenia w wod ę dobrej jako ści. Na terenie arkusza znajduj ą si ę dwa zło Ŝa, w których eksploatacja jest prowadzona poni Ŝej zwierciadła wód podziemnych. W kamieniołomach „Piskrzyn” i „Wymysłów” eksploatacja surowców w ęglanowych wymaga odwadniania wyrobisk górniczych. W kamienioło- mie „Piskrzyn” odwadniany jest obecnie III poziom wydobywczy (245 m n.p.m.) za pomoc ą rz ąpia, z którego woda jest odprowadzana w ilo ści około 77 m 3/h do rzeki Koprzywianki (stan w 2005 r.). Odwadnianie wyrobiska spowodowało powstanie leja depresji w dolomitach i w wapieniach środkowodewo ńskich. Zasi ęg leja jest szacowany na 400 m, nie jest jednak jednoznacznie udokumentowany wynikami pomiarów prowadzonych od 1992 r. (Majka- Smuszkiewicz, Golonka, 2000; Nie ć, 2004). Podobnie odwadniane jest wyrobisko „Wymy- słów”, w którym woda jest sczerpywana z rz ąpia i zrzucana do pobliskiego cieku. Dopływ wody na eksploatowanym obecnie II poziomie wydobywczym, poło Ŝonym na rz ędnej 241 m n.p.m., wynosi około 100-110 m 3/h (stan w 2005 r.). Zasi ęg leja depresyjnego został oszacowany na około 770 m (Cichecka, 1998).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytko- wania oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 854 - Opatów za- mieszczono w tabeli 9. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ęt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 9 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 854 - dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Opatów bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 854 - Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Opatów

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11-54 38 27 Cr Chrom 50 150 500 2-10 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 15-87 36 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-5 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 4--10 8 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-12 6 3 Pb Ołów 50 100 600 8-14 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,15 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 854 - Opatów 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 8 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane och ronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie ak tualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 854 - Opatów do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników

Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna prób-

ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 9). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą ni Ŝsze lub zbli Ŝone w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco wyŜsze warto ści median zanotowano dla: baru, chromu, cynku, miedzi i niklu, co wi ą- za ć mo Ŝna z rozwojem gleb na podło Ŝu skał mułowcowo-ilastych starszego podło Ŝa geologicznego (głównie dewonu i kambru) oraz na lessach obfituj ących w zawarto ść drobnych frakcji mineralnych zawieraj ących głównie minerały ilaste wi ąŜą ce metale. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 22 do około 50 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 35 nGy/h i jest bliska średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego war- to ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 40 do około 65 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 50 nGy/h. Obszar obj ęty arkuszem mapy Opatów leŜy na skraju Gór Świ ętokrzyskich i w wielu jego miejscach na powierzchni odsłaniaj ą si ę utwory paleozoiczne. Na południe od Opatowa w dolinach rzecznych napotyka si ę wychodnie utworów kambryjskich (piaskowce, mułowce, iłowce, zlepie ńce). W cz ęś ci południowej arkusza w obr ębie Pasma Wygiełzowskiego, odsła- niaj ą si ę osady kambryjskie i dewo ńskie (mułowce, iłowce, piaskowce). W wi ększo ści powierzchnia omawianego obszaru pokryta jest jednak utworami czwartorz ędowymi. S ą to głównie lessy. Podrz ędnie wyst ępuj ą gliny zwałowe dwóch okresów zlodowace ń (południo- wopolskiego i środkowopolskiego) oraz osady fluwioglacjalne i rzeczne zlodowacenia środ- kowopolskiego. Doliny rzeczne s ą wypełnione mułkami, piaskami i Ŝwirami rzecznymi wieku holoce ńskiego.

Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 5. Fig. 920W PROFIL ZACHODNI 920E PROFIL WSCHODNI (na osi rz osi (na Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5628597 ę

dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5627796 5626478

5624301 m 5621581 m 5622109

5620678 5620193 5615469 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 30

iotwórczymi na obszarze arkusza Opatów Opatów arkusza obszarze na iotwórczymi St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5628597 5627796 5626478

5624301 m 5621581 m 5622109

5620678 5620193 5615469 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8

kBq/m 2 kBq/m 2

W profilu zachodnim środkowa cz ęść profilu, przebiegaj ąca wzdłu Ŝ osadów glin zwa- łowych i utworów dewonu dolnego (mułowce, piaskowce, iłowce) charakteryzuje si ę ni Ŝszy- mi warto ściami promieniowania gamma (20-30 nGy/h) w porównaniu z pozostałymi odcin- kami profilu poprowadzonymi nad lessami oraz wychodniami utworów kambru górnego (piaskowce, mułowce, iłowce) – 35-50 nGy/h. W profilu wschodnim warto ści pomierzonych da- wek s ą bardzo wyrównane (przewa Ŝaj ą warto ści 40-60 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuje jeden typ utworów – lessy. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 1,5 do około 6,0 kBq/m 2 , a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wynosz ą od około 2,5 do około 7,0. kBq/m 2. Warto ści te s ą charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i za- mkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk:

N – odpadów niebezpiecznych,

K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne,

O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów,

• warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów, nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

- izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów,

- rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk, wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony (p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w - wód). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 10). Tabela 10 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 10), - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń dokumentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Otwory, w których profilu do gł ębokości 10 m stwierdzono obecno ść warstwy izolacyjnej o lepszych wła ściwo ściach ni Ŝ warstwa udokumentowana na powierzchni terenu zostały zamieszczone tak Ŝe na planszy głównej. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Opatów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Wróblewska, Herman, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na obszarze obj ętym arkuszem Opatów bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - obszary zwartej zabudowy Opatowa, b ędącego siedzib ą Starostwa Powiatowego, Urz ę- du Miasta i Gminy oraz Iwanisk i Lipnika – siedzib Urz ędów Gmin, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, nieliczne, głównie w cz ęś ci zachodniej,

- łąki na glebach pochodzenia organicznego, - tereny bagienne i podmokłe, cz ęsto wypełnione utworami organicznymi, - tereny źródliskowe, miejsca wysi ęków i wycieków, - obszar w zasi ęgu udokumentowanego dewo ńskiego GZWP nr 421 „Włostów”, - powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzecznych: Opatówki, Szewnianki, Koprzywianki, Korzennej, Zakrzewianki, Grabówki, Iskrówki, Kochówki i Czernikówki, - obszary pokryw lessowych z licznymi dolinami, w ąwozami i parowami, - tereny o spadkach powy Ŝej 10 0, - tereny (250 m) wokół stawów, - tereny krasu zakrytego (zapadliska pod warstw ą osadów czwartorz ędowych) w rejonach Sobiekurowa, Wymysłowa i Wojnowic. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 95% powierzchni arkusza Opatów.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych

Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 10) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Około 70% terenu obj ętego arkuszem zajmuje wysoczyzna lessowa poło Ŝona na wysoko ściach 210-350 m n.p.m. Powierzchnia wysoczyzny rozci ęta jest dolinami rzek: Opatówki i Koprzywianki wraz z ich dopływami oraz licznymi wąwozami i parowami. Wła ściwości lessów, których maksymalna mi ąŜ szo ść dochodzi do 30 m, pod wpływem działania wody gwałtownie zmieniaj ą si ę, nast ępuje załamanie struktury gruntu i zjawisko tak zwanego osiadania zapadowego. Skutkiem mog ą by ć powa Ŝne szkody budowlane. Strome skarpy lessowe są równie Ŝ predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (osuwisk, obrywów). Z uwagi na mał ą odporno ść lessów na procesy erozyjno-denudacyjne oraz ich duŜą porowa- to ść , a tak Ŝe wysokie warto ści glebotwórcze tych osadów uznano, Ŝe tereny pokryte tymi utworami powinny by ć wył ączone z mo Ŝliwo ści lokalizacji obiektów uci ąŜ liwych dla środo- wiska.

Obszary preferowane do ewentualnego składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono zatem w miejscach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych zlodowace ń południo- wopolskich. Gliny te wyst ępuj ą powszechnie w cz ęś ci środkowej i południowo zachodniej analizowanego terenu. Wi ększo ść stanowi ą rdzawobr ązowe gliny silnie rozmyte, wykształcone w postaci zglinionych piasków ze Ŝwirami i głazami. Lepiej zachowane s ą gliny zwałowe w cz ęś ci południowo zachodniej, wykształcone w postaci glin ilastych, niebieskawoszarych z rdzawymi smugami i c ętkami. Wyst ępuj ą w nich nieliczne okruchy i głazy skał północnych i lokalnych. Na pozostałym terenie gliny zalegaj ą w postaci mniejszych lub wi ększych płatów, a ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana. Przykryte s ą młodszymi osadami czwartorz ędowymi, na ogół lessami. W otworze wiertniczym wykonanym koło Bratkowszczyzny stwierdzono wyst ępowanie dwóch poziomów glin rozdzielonych iłami zastoiskowymi. Silnie zapiaszczona górna glina zwałowa zwi ązana jest prawdopodobnie ze zsuwami zboczowymi w warunkach peryglacjal- nych na przedpolu l ądolodu zlodowace ń środkowopolskich. Tak Ŝe przemieszczone gliny soli- flukcyjne wyst ępuj ą zapewne na stokach wzniesie ń w wielu innych miejscach. Mi ąŜ szo ść wytypowanych pod składowanie odpadów glin zwałowych zlodowace ń po- łudniowopolskich wzrasta z obni Ŝaniem si ę osi struktur podło Ŝa paleozoicznego ku zachodo- wi. W cz ęś ci wschodniej mi ąŜ szo ść glin dochodzi do około 5 m (rejon Ublinka i Karwowa), w cz ęś ci zachodniej do 10 m (rejon Słobca na terenie arkusza Łagów). Bior ąc pod uwag ę bardzo zró Ŝnicowane wykształcenie litologiczne glin, przewag ę glin piaszczystych oraz silnie przemytych i zwietrzałych nad glinami ilastymi, ich niewielkie mi ąŜ szo ści oraz niedostatecz- ne rozpoznanie tego kompleksu glacjalnego otworami wiertniczymi uznano wszystkie wytypowane obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych za rejony o zmiennych warunkach izolacyjnych. Wyznaczone pod składowanie odpadów obszary znajduj ą si ę w cz ęś ci południowo zachodniej w rejonach: Gryzikamie ń, Radwan, Kujawy i Konary w gminach Iwaniska i Klimon- tów. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w tych rejonach jest poło- Ŝenie w granicach Staszowsko-Jeleniowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na analizowanym terenie, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m, nie wydzielono osadów, które mogłyby stanowi ć dostateczn ą barier ę izolacyjn ą dla składowisk komunalnych. Nie wynika to jednak z zupełnego braku serii ilastych w strefie przypowierzchniowej, gdy Ŝ skały mułowcowo-iłowcowe i łupkowe kambru dolnego, ordowiku górnego i syluru górnego odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu. Ich wychodnie, bardzo małe powierzchniowo, są usytuowane głównie w stromych zboczach lub dnach dolin erozyjnych i w ąwozów lessowych oraz w rejonach obj ętych stref ą ochronn ą udokumentowanego zbiornika dewo ńskiego „Włostów”, czyli na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści lokalizacji składo- wisk. Nie dysponujemy profilami otworów wiertniczych wykonanych na wytypowanych pod składowanie odpadów obszarach i nie mo Ŝemy stwierdzi ć, czy w strefie gł ęboko ści do 10 m wyst ępuj ą osady, które mogłyby stanowi ć wystarczaj ącą barier ę izolacyjn ą dla składowania odpadów komunalnych. Warto jednak zaznaczy ć, Ŝe w całej południowej cz ęś ci analizowanego arkusza w pod- ło Ŝu utworów czwartorz ędowych odsłania si ę w tak zwanym antyklinorium klimontowskim mi ąŜ szy (do 800 m) kompleks dolnokambryjskich mułowców i iłowców z wkładkami pia- skowców i szarogłazów. Skały te na innych arkuszach w tej cz ęś ci województwa świ ętokrzy- skiego (Ch ęciny, Morawica, Daleszyce, Łagów) uznane zostały za spełniaj ące wymagania dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych. Ich wykorzystanie uniemo Ŝliwia jednak mi ąŜ- szy ( średnio kilkana ście metrów) nadkład skał czwartorz ędowych, głównie lessów. Składowisko odpadów komunalnych funkcjonuj ące w Opatowie ma uregulowan ą stron ę formalnoprawn ą, wykonany przegl ąd ekologiczny i zatwierdzon ą instrukcj ę eksploatacji. Składowisko znajduje si ę na obszarze bezwzgl ędnie wył ączonym z mo Ŝliwo ści składowania odpadów.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych

Korzystne warunki geologiczne i hydrogeologiczne dla lokalizacji składowisk odpadów maj ą obszary wytypowane w cz ęś ci zachodniej, gdzie gliny zwałowe zlodowace ń południo- wopolskich maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści, dochodz ące do 10 m, oraz wi ększ ą zawarto ść frakcji iłowej. Wyznaczone pod składowanie odpadów obszary znajduj ą si ę na terenach pozbawionych uŜytkowego pi ętra wodono śnego, gdy Ŝ w podło Ŝu utworów czwartorz ędowych wyst ępuj ą niewodono śne iłowce i mułowce kambru dolnego. Taka sytuacja stwarza pewne dodatkowe

zabezpieczenie naturalne, gdy Ŝ poni Ŝej przypowierzchniowej warstwy izolacyjnej znajduje si ę mi ąŜ szy kompleks słaboprzepuszczalnych skał iłowcowo-mułowcowych. Rejony wyst ę- powania skał dewo ńskich, permskich, triasowych i jurajskich, w obr ębie których znajduj ą si ę uŜytkowe poziomy wodono śne, nie s ą dobrze izolowane od wpływów powierzchniowych, dlatego na obszarze ich wyst ępowania wskazano średni i wysoki stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

Wszystkie udokumentowane na terenie obj ętym arkuszem Opatów zło Ŝa znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Kamieniołomy dwóch eksploatowanych złó Ŝ „Piskrzyn” (dolomity) i „Wymysłów” (wapienie) s ą zawodnione. W wyrobisku poeksploatacyjnym zło Ŝa wapieni dolomitycznych „Karwów” powstał zbiornik wodny. Niewielkie wyrobiska, z których eksploatowane s ą kruszywa naturalne na potrzeby lo- kalne równie Ŝ znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Opatów wyró Ŝniono na podstawie analizy warunków podło Ŝa budowlanego dwa rodzaje obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z powy Ŝszej waloryzacji wył ączono: tereny wyst ępowania gleb chronionych (u Ŝytki rolne klasy I-IVa), tereny le śne, obszary udokumentowanych złó Ŝ („Piskrzyn” i Wymysłów”) oraz rejon zwartej zabudowy miejskiej Opatowa. Ze wzgl ędu na rozległe obszary wyst ępowania gleb chronionych ocena warunków podło Ŝa budowlanego obejmuje niewielk ą cz ęść obszaru arkusza. Wykonano j ą na podstawie analizy mapy geologicznej (Dowgiałło, 1974a), szkicu hydrogeologicznego (Dowgiałło, 1974b) i mapy topograficznej. Do obszarów o korzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich dla budownictwa zalicza si ę obszary wyst ępowania gruntów skalistych, spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych) oraz gruntów niespoistych (sypkich) średniozag ęszczonych i zag ęsz- czonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m poni Ŝej powierzchni terenu. Takie kryteria spełniaj ą na arkuszu Opatów – na obszarach waloryzowanych – płaty glin zwałowych zlodowace ń południowopol- skich, piasków, piasków ze Ŝwirem, miejscami płaty lessów oraz wychodnie w ęglanowych

i piaskowcowych skał dewońskich oraz piaskowcowo-mułowcowych kompleksów skał kambryjskich wraz z ich zwietrzelinami gliniasto-gruzowymi. Do obszarów o warunkach niekorzystnych (utrudniaj ących budownictwo) zalicza si ę tereny wyst ępowania gruntów słabono śnych (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie mięk- koplastycznym i plastycznym, zwietrzeliny gliniaste, grunty niespoiste lu źne), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ębokości mniejszej ni Ŝ 2 m, tereny podmokłe i zabagnione oraz tereny zmienione antropogenicznie (górnictwo, zwałowiska) i nara Ŝone na zjawiska geodynamiczne (kras, osuwiska, sufozja). Na waloryzowanym terenie obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą w dolinach rzek. Doliny te wypełniaj ą holoce ńskie piaski. Zwierciadło wody znajduje si ę tu na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m poni Ŝej powierzchni terenu. Cz ęsto kraw ędzie dolin s ą wysokie i strome, wyci ęte w pokrywie lessowej. Niewaloryzowane pod wzgl ędem geologiczno-in Ŝynierskim tereny wyst ępowania gleb chronionych pokrywaj ą si ę w znacznym stopniu z obszarem wyst ępowania pokrywy lessowej. Lessy charakteryzuj ą si ę specyficznymi (i zró Ŝnicowanymi w zale Ŝno ści od odmian) wła ściwo ściami jako podło Ŝe budowlane (Grabowska-Olszewska, 1963). Wydr ąŜ one w lessach, istniej ące od kilku wieków, trzykondygnacyjne podziemia pod Opatowem mog ą świadczy ć o korzystnych cechach budowlanych gruntu. Lochy były z reguły nieobudowane, a w czasie II wojny światowej niektóre z nich słu Ŝyły nawet partyzantom do ćwicze ń strze- leckich z broni maszynowej. Wła ściwo ści lessów zmieniaj ą si ę jednak całkowicie pod wpły- wem działania wody. Nast ępuje wtedy załamanie struktury gruntu i zjawisko tzw. osiadania zapadowego. Skutkiem mog ą by ć powa Ŝne szkody budowlane. Innym problemem jest sta- teczno ść stromych skarp lessowych. S ą one predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (osuwisk, obrywów). Na obszarach zbudowanych ze skał w ęglanowych wyst ępuj ą cz ęsto zjawiska krasowe. Przejawy krasu zakrytego (zapadliska pod warstw ą osadów czwartorz ędowych) zostały zarejestrowane na omawianym obszarze w okolicach Sobiekurowa, Wymysłowa i Wojnowic, gdzie w podło Ŝu wyst ępuj ą wapienie dewo ńskie (Dowgiałło, 1974b). Średnica tych płytkich, odnawiaj ących si ę form wynosi od kilku do kilkunastu metrów. Projektowanie budowli na obszarach wyst ępowania lessów oraz na obszarach predys- ponowanych do wyst ępowania zjawisk krasowych wymaga indywidualnej, szczegółowej analizy geologiczno-in Ŝynierskiej i sporz ądzenia dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Północno-zachodni fragment obszaru arkusza Opatów wchodzi w obr ęb utworzonego w 1988 r. Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny. Park obejmuje tu wschodni kraniec Pasma Jeleniowskiego z Gór ą Truskolask ą i Bukowsk ą Gór ą (Bukowcem). Otulina od 2004 r. ma rang ę obszaru chronionego krajobrazu i nosi nazw ę Obszaru Chronionego Krajo- brazu otuliny Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego. Malownicze wzniesienia Pasma Jele- niowskiego zbudowane s ą w grani szczytowej z kwarcytowych piaskowców kambryjskich i poro śni ęte lasem. W koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA (fig. 6) omawiany obszar (park krajobrazowy) znalazł si ę w obr ębie mi ędzynarodowego obszaru w ę- złowego 31M – Obszar Świ ętokrzyski (biocentrum i strefa buforowa). Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza (obejmuj ąca m.in. Pasmo Iwaniskie i Pasmo Wygiełzowskie) znajduje si ę w obr ębie Staszowsko-Jeleniowskiego Obszaru Chro- nionego Krajobrazu, utworzonego w 1985 r. Na obszarze obj ętym arkuszem Opatów ustanowiono 38 pomników przyrody Ŝywej (w tym 4 zespoły drzew pomnikowych – aleje), 3 pomniki przyrody nieoŜywionej i jedno stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej (tabela 11). Pomnikowe drzewa znajduj ą si ę najcz ęś ciej w pozostało ściach dawnych parków dworskich (Gołoszyce, Przepiórów, Ujazd, Planta, Włostów, Jałow ęsy, Zachcinek, Nikisiałka Mała, Niemienice, Szczeglice). W tabeli 12 zestawiono informacje o 4 odsłoni ęciach geologicznych, których walory poznawcze uzasadniaj ą ich ochron ę w formie stanowisk dokumentacyjnych przyrody nie- oŜywionej. Na obszarze arkusza Opatów nie ma obiektów obj ętych sieci ą Natura 2000 (obszarów specjalnej ochrony ptaków – OSO ani specjalnych obszarów ochrony siedlisk – SOO). Przez obszar arkusza przebiegaj ą trzy znakowane, piesze szlaki turystyczne: czerwony (przez Gór ę Truskolask ą, Ujazd, Konary do Klimontowa), niebieski (z Gołoszyc przez Opa- tów i Nikisiałk ę) oraz zielony „Szlak Niepodległo ściowy” (Gorzyce, Góry P ęchowskie). Pre- zentuj ą one walory przyrodnicze i krajobrazowe obszaru oraz najciekawsze zabytki dziedzictwa kulturowego.

Fig. 6. Poło Ŝenie arkusza Opatów na tle systemu ECONET (Liro, 1998) m i ę d z y n a r o d o wy o b s z a r w ę z ł o w y: 1 - granica i numer (23 M - Obszar Środkowej Wisły, 31 M - Obszar Świ ętokrzyski), 2 - biocentrum, 3 - strefa buforowa; k r a j o w y o b s z a r w ę z ł o w y: 4 – granica i numer (20 K – Obszar Cisowsko-orłowi ński), 5 – biocentrum, 6 – strefa buforowa, 7 – m i ę d z y n a r o d o w y k o r y t a r z e k o l o g i c z n y (28m – Korytarz Tarnobrzeski Wisły)

Tabela 11 Wykaz pomników przyrody i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej Rodzaj obiektu Rok Numer obiektu Forma Gmina (numer w rejestrze Wojewódzkie- Miejscowo ść zatwier- na mapie ochrony Powiat go Konserwatora Przyrody dzenia w Kielcach) 1 2 3 4 5 6 PŜ – aleja drzew pomnikowych - lipy Ba ćkowice drobnolistne 1 P Gołoszyce 1999 Opatów (Tilia cordata) – 88 drzew (720) PŜ – jesion wyniosły Ba ćkowice 2 P Gołoszyce 1988 (Fraxinus excelsior) Opatów (524) PŜ – jesion wyniosły Ba ćkowice 3 P Gołoszyce 1988 (Fraxinus excelsior) Opatów (525)

1 2 3 4 5 6 PŜ – topola biała Ba ćkowice 4 P Gołoszyce 1988 (Populus alba) Opatów (526) PŜ – buk pospolity Ba ćkowice 5 P Gołoszyce 1988 (Fagus silvatica) Opatów (527) PŜ - wi ąz szypułkowy Opatów 6 P Jałow ęsy 1988 (Ulmus laevis) Opatów (477) PŜ - topola szara Opatów 7 P Jałow ęsy 1988 (Populus canescens) Opatów (478) PŜ - kasztanowiec biały Opatów 8 P Jałow ęsy 1988 (Aesculus hippocastanum) Opatów (479) PŜ – lipa drobnolistna Opatów 9 P Zochcinek 1988 (Tilia cordata) Opatów (480) PŜ – lipa drobnolistna Opatów 10 P Zochcinek 1988 (Tilia cordata) Opatów (481) PŜ – lipa drobnolistna Opatów 11 P Zochcinek 1988 (Tilia cordata) Opatów (484) Pn - F – twardzielcowe wzniesienie m. Opatów „Czarci Kamień” 12 P Opatów 1991 (Czernicka-Chodkowska, Hanczke, Opatów 1980) (453) m. Opatów Pn - G – granit 13 P Opatów 1955 Opatów (691) PŜ – kasztanowiec biały m. Opatów 14 P Opatów 1991 (Aesculus hippocastanum) Opatów (454) PŜ – lipa drobnolistna Opatów 15 P Brzezie 1991 (Tilia cordata ) Opatów (449) PŜ – lipa szerokolistna Opatów 16 P Oficjałów 1988 (Tilia platyphyllos) Opatów (476) PŜ – dere ń jadalny Nikisiałka Opatów 17 P 1988 (Cornus mas) Mała Opatów (482) PŜ – lipa drobnolistna Nikisiałka Opatów 18 P 1988 (Tilia cordata) Mała Opatów (483) PŜ – d ąb szypułkowy Iwaniska 19 P Wojnowice 1988 (Quercus robur) Opatów (673) PŜ – aleja drzew pomnikowych – lipy, Iwaniska 97 drzew 20 P Planta 1953 Opatów (Tilia sp.) (681) PŜ – aleja drzew pomnikowych – lipy, Iwaniska 110 drzew 21 P Planta 1953 Opatów (Tilia sp.) (680) PŜ – grab pospolity Iwaniska 22 P Planta 1988 (Carpinus betulus) Opatów (544) PŜ – buk pospolity Iwaniska 23 P Planta 1988 (Fagus silvatica) Opatów (545)

1 2 3 4 5 6 PŜ – lipa drobnolistna Iwaniska 24 P Planta 1988 (Tilia cordata) Opatów (668) PŜ – lipa szerokolistna Iwaniska 25 P Planta 1988 (Tilia platyphyllos) Opatów (669) PŜ – klon jawor Iwaniska 26 P Planta 1988 (Acer pseudoplatanus) Opatów (670) PŜ – jesion wyniosły Iwaniska 27 P Planta 1988 (Fraxinus excelsior) Opatów (671) PŜ – klon jawor Iwaniska 28 P Planta 1988 (Acer pseudoplatanus) Opatów (672) PŜ – lipa szerokolistna Iwaniska 29 P Planta 1988 (Tilia platyphyllos) Opatów (674) Iwaniska Pn - G – granit 30 P Kr ępa Dolna 1991 Opatów (435) PŜ – buk pospolity Lipnik 31 P Włostów 1988 (Fagus silvatica) Opatów (563) PŜ – klon jawor Lipnik 32 P Włostów 1988 (Acer pseudoplatanus) Opatów (562) PŜ – lipa drobnolistna Lipnik 33 P Włostów 1988 (Tilia cordata) Opatów (561) PŜ – grab pospolity Lipnik 34 P Włostów 1988 (Carpinus betulus) Opatów (560) PŜ – aleja lipowa - 59 drzew Iwaniska 35 P Planta 1953 (Tilia sp.) Opatów (682) PŜ – lipa drobnolistna Iwaniska 36 P Ujazd 1988 (Tilia cordata) Opatów (543) PŜ – modrzew europejski Iwaniska 37 P Ujazd 1988 (Larix decidua) Opatów (542) PŜ – grusza polna Iwaniska 38 P Przepiórów 1988 (Pyrus communis) Opatów (541) PŜ – modrzew europejski Iwaniska 39 P Przepiórów 1991 (Larix decidua) Opatów (434) PŜ – lipa drobnolistna Iwaniska 40 P Przepiórów 1988 (Tilia cordata) Opatów (540) PŜ – jesion wyniosły Bogoria 41 P Szczeglice 1997 (Acer pseudoplatanus) Staszów (643) O – sto Ŝek martwicy wapiennej przy źródle bł. W. Kadłubka oraz odsłoni ę- Opatów 42 S Karwów 2000 cia skał kambryjskich Opatów i trzeciorz ędowych (G ągol, Urban, 2000, 2001)

Rubryka 2 P - pomnik przyrody, S - stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej Rubryka 6 rodzaj pomnika przyrody: PŜ – pomnik przyrody Ŝywej, Pn – pomnik przyrody nieo Ŝywionej ; rodzaj obiektu: O – odsłoni ęcie geologiczne, F – forma morfologiczna, G – głaz narzutowy

Tabela 12 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej

Numer Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść Uzasadnienie wyboru Powiat obiektu na mapie 1 2 3 4 5 Studnia krasowa w ścianie kamieniołomu zło Ŝa wapieni dewo ńskich „Wymysłów”, wypełniona Opatów płytkowodnym wapieniem (ret lub dolny wapie ń 1 Wymysłów O Opatów muszlowy). Jedyny dost ępny obecnie w Górach Świ ętokrzyskich przykład najmłodszej fazy kraso- wej okresu permsko-triasowego (Urban, 2001) Wyst ępowanie Ŝyły lamprofiru w iłołupkach dol- Iwaniska 2 Wzory O nokambryjskich (Samsonowicz, 1928; Tarnowska, Opatów 1968; Dowgiałło, 1974) Wyst ępowanie Ŝyły lamprofiru w iłołupkach dol- Iwaniska 3 Ujazd O nokambryjskich (Samsonowicz, 1928; Dowgiałło, Opatów 1974) Wzgórze (ostaniec erozyjny) zbudowane z kwarcytowych piaskowców kambryjskich („Kamienna Klimontów Góra”, „Góra Konarska”). Odsłoni ęcia w nieczyn- 4 Konary O Sandomierz nym kamieniołomie z faun ą dokumentuj ącą środ- kowokambryjski wiek piaskowców (Orłowski, 1971) Rubryka 4: O - odsłoni ęcie geologiczne

XII. Zabytki kultury

Na mapie zaznaczono najcenniejsze pomniki historii: zabytki architektury (Katalog..., 1959; Zabytki..., 1990), miejsca pami ęci narodowej i stanowiska archeologiczne wpisane do rejestru zabytków. Szczególn ą warto ść prezentuje na omawianym obszarze zespół zabytków Opatowa oraz ruiny zamku Krzy Ŝtopór w Uje ździe. Wśród zabytków architektonicznych Opatowa na pierwszym miejscu nale Ŝy wymieni ć roma ńsk ą kolegiat ę św. Marcina (XII w., przebudowy renesansowe i barokowe w XVI i XVIII w.), w której znajduje si ę m.in. unikatowa XVI-wieczna płaskorze źba z br ązu (nagro- bek Krzysztofa Szydłowieckiego) zwana „lamentem opatowskim”. Inne cenne zabytki Opa- towa to: ko ściół i klasztor bernardynów (XV, XVIII w.), fragmenty murów miejskich z Bra- mą Warszawsk ą (1520-1530 r.), ratusz (XVI/XVII w., spalony w 1939 r., odbudowany). Szczególn ą turystyczną atrakcj ą Opatowa jest otwarta w 1984 r. podziemna trasa (długo ść ok. 400 m, 50 komór na trzech kondygnacjach, gł ęboko ść do 14,5 m). Udost ępnia ona cz ęść labi- ryntu podziemnych lochów (piwnic, składów kupieckich i kryjówek w czasie licznych wo- jen), wydr ąŜ onych pod miastem w lessie, pochodz ących z XV-XVII wieku.

Zamek Krzy Ŝtopór w Uje ździe jest jedn ą z najwi ększych i najbardziej interesuj ących ruin ufortyfikowanych rezydencji magnackich w Europie. Ta imponuj ąca rozmiarami, bogac- twem rozwi ąza ń architektoniczno-przestrzennych i przepychem budowla została wzniesiona przez wojewod ę sandomierskiego Krzysztofa Ossoli ńskiego w latach 1631-1644 według pro- jektu Wawrzy ńca Senesa. Nikłe ruiny XIV-wiecznych zamków rycerskich zachowały si ę w Tudorowie (baszta) i w Konarach (mury przyziemia, piwnica). Zamek w Konarach został wzniesiony na dawnym grodzisku (stanowisko archeologiczne). Wśród zabytków architektury sakralnej nale Ŝy wymieni ć ko ścioły: w Go źlicach (XIII w., spalony w 1915 i 1945 r., odbudowany w latach 1946-1948) z renesansowym nagrobkiem Hieronima Ossoli ńskiego wykonanym w warsztacie Santi Gucciego, ko ściół we Włostowie (XIII/XIV w., spalony w 1945 r., odbudowany w 1949 r.), w Szczeglicach (XV/XVI w., prze- budowany w XIX w.), Modliborzycach (XV w., spalony w 1944 r., odbudowany 1950-1955 r.), Strzy Ŝowicach (XVIII w., zniszczony w 1944 r., odbudowany w 1946 r.) i w Iwaniskach (neogotycki, 1900-1905 r.). Na omawianym obszarze znajduj ą si ę tak Ŝe liczne XVIII- i XIX- wieczne figury (kapliczki) przydro Ŝne (nie uwzgl ędnione na mapie). Interesuj ącymi zabytkami architektury świeckiej s ą: dwór w Nikisiałce Małej (XVII, XVIII w.), pozostało ści zespołu pałacowego Karskich (XIX w.) we Włostowie, drewniany spichlerz (z 1799 r.) przy plebanii w Szczeglicach. Najwa Ŝniejsze stanowiska archeologiczne zarejestrowano na omawianym obszarze w Opatowie, Jurkowicach, W ąworkowie, Włostowie, Beradzu, Zochcinie, Go źlicach (Pyzik, 1996). S ą to stanowiska (groby, cmentarzyska, ślady osadnictwa) cenne ze wzgl ędów nauko- wych, świadcz ące o zamieszkiwaniu tych terenów ju Ŝ w neolicie, nie maj ące jednak znacze- nia krajoznawczo-turystycznego (nie uwzgl ędniono ich na mapie). Ziemia Opatowska jest znaczona licznymi miejscami pami ęci narodowej. Opatów był w 1864 r. miejscem jednej z najwi ększych bitew powstania styczniowego (znajduje si ę tu pomnik i mogiła dowódcy powsta ńczego płk. Ludwika Topora-Zwierzdowskiego). Miejscem powsta ńczej potyczki były tak Ŝe Szczeglice. W czasie I wojny światowej, w 1915 r., w rejonie Konar toczyły si ę krwawe walki I Brygady Legionów pod dowództwem Józefa Piłsud- skiego z oddziałami rosyjskimi. W Górach P ęchowskich znajduje si ę cmentarz i pomnik upami ętniaj ący te boje. Cmentarze wojenne znajduj ą si ę tak Ŝe w Gołoszycach (I wojna świa- towa), w Opatowie (I i II wojna światowa) i w Iwaniskach (I wojna światowa i około 4 tys. Ŝołnierzy radzieckich poległych w czasie ofensywy styczniowej w 1945 r.). Kwatery woj- skowe z I wojny światowej znajduj ą si ę na cmentarzach we Włostowie i Modliborzycach (tu

tak Ŝe zbiorowa mogiła powsta ńców 1863 r. i pomnik ofiar II wojny światowej). Pomnik ofiar terroru hitlerowskiego wzniesiony został w Haliszce koło Ujazdu (miejsce rozstrzeliwania zakładników). W czasie II wojny światowej na omawianym obszarze działały oddziały partyzanckie AK, BCh i GL. Szczególn ą pami ęci ą otoczone s ą walki legendarnego oddziału dywersyjno- bojowego por. Władysława Jasi ńskiego – J ędrusia (oddział „J ędrusiów”). Jedn ą z kwater tego oddziału był podziemny bunkier we wsi Świnia Krzywda, a jedn ą z kryjówek ruiny zamku Krzy Ŝtopór. Słynn ą akcj ą „J ędrusiów” było m. in. rozbicie wi ęzienia w Opatowie w 1943 r. Opatów i zamek Krzy Ŝtopór nale Ŝą do obiektów o najwy Ŝszej krajowej randze tury- styczno-krajoznawczej i ich poznanie rekomenduj ą wszystkie przewodniki po Polsce. Oba punkty znalazły si ę tak Ŝe na trasie Europejskiego Szlaku Cystersów. Du Ŝą popularno ści ą cie- sz ą si ę liczne imprezy promuj ące walory ziemi opatowskiej, w śród nich m.in. Jarmarki Opa- towskie w Opatowie i turnieje rycerskie o szabl ę Krzysztofa Baldwina Ossoli ńskiego, organi- zowane na majdanie zamku Krzy Ŝtopór przez Chor ągiew Rycerstwa Ziemi Sandomierskiej.

XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Opatów znajduje si ę 10 udokumentowanych geologicznie złó Ŝ. S ą to zło Ŝa surowców w ęglanowych (wapienie, dolomity, margle) i jedno zło Ŝe piaskowców kwarcytowych. Kopaliny z poszczególnych złó Ŝ mog ą znale źć zastosowanie do produkcji łamanych kruszyw budowlanych i drogowych, kamienia blocznego (marmuru technicznego) oraz jako surowce przemysłu cementowego i wapienniczego. Dwa czynne zakłady wydobywczo-przetwórcze („Wymysłów” i „Piskrzyn”) produkuj ą kruszywa łamane, kamie ń łamany i wapniowo-magnezowe nawozy mineralne. Na omawianym obszarze znajduje si ę tak Ŝe 16 dobrze rozpoznanych obszarów prognostycznych i obszary perspektywiczne dla złó Ŝ kopalin. Zostały one wskazane w tzw. dokumentacji kompleksowej projektowanego na przełomie lat 70. i 80. XX wieku Iwanisko- Opatowskiego Okr ęgu Eksploatacji Surowców Skalnych. Główn ą przeszkod ą w wykorzystaniu gospodarczym złó Ŝ s ą wzgl ędy ekologiczne: war- to ść znakomitej jako ści gleb lessowych znajduj ących si ę nad zło Ŝami oraz konieczno ść ochrony zbiornika wód podziemnych (GZWP 421-Włostów). Niekorzystn ą cech ą omawianych złó Ŝ – z punktu widzenia rentowno ści eksploatacji, a tak Ŝe ze wzgl ędu na du Ŝe prze- kształcenia powierzchni terenu – jest gruby nadkład (pokrywa lessowa). Niewielki fragment obszaru arkusza Opatów wchodzi w obr ęb Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego, nieco wi ększy – w obr ęb Staszowsko-Jeleniowskiego Obszaru Chronionego

Krajobrazu. Na omawianym obszarze ustanowiono 42 pomniki przyrody i 1 stanowisko dokumentacyjne przyrody nieo Ŝywionej. Wskazano celowo ść obj ęcia t ą form ą ochrony 4 innych odsłoni ęć geologicznych. Cenne zabytki architektury (przede wszystkim zespół zabytków Opatowa i ruiny zamku Krzy Ŝtopór w Uje ździe), liczne miejsca pami ęci narodowej, dobre warunki komunikacyjne, trzy piesze szlaki turystyczne, walory krajobrazu i przyrody, rozwini ęte rolnictwo i brak uci ąŜ liwego przemysłu stwarzaj ą dobre warunki do rozwoju na omawianym obszarze turysty- ki i agroturystyki. Do wa Ŝnych zada ń gmin omawianego obszaru (podobnie jak wi ększo ści gmin wiej- skich w kraju) nale Ŝy uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami oraz usuni ęcie lokalnych ognisk zanieczyszcze ń wód powierzchniowych. Podniesienie klasy czysto ści wód powierzchniowych wymaga tak Ŝe racjonalnego stosowania nawozów i środ- ków ochrony ro ślin. Na terenie obj ętym arkuszem Opatów około 95% powierzchni zajmuj ą obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, głównie z uwagi na wyst ępowanie mi ąŜ szych pokryw lessowych oraz strefy ochronne udokumentowanego GZWP nr 421. W cz ęś ci południowo zachodniej wyznaczono obszary predysponowane wył ącznie do składowania odpadów oboj ętnych, w obr ębie powierzchniowych wyst ąpie ń glin zwałowych zlodowace ń południowopolskich. W obszarach wyznaczonych pod składowanie odpadów oboj ętnych oraz pozbawionych naturalnej izolacji nie wykonano otworów wiertniczych, nie znamy wi ęc gł ębszej budowy geologicznej i gł ęboko ści zalegania warstw spełniaj ących wymogi dla składowania odpadów komunalnych. Główn ą funkcj ą i kierunkiem rozwoju omawianego obszaru jest i powinno by ć rolnictwo oraz wspomagaj ący je przemysł rolno-spo Ŝywczy. Takie zało Ŝenia przyjmuj ą plany zagospodarowania przestrzennego gmin znajduj ących si ę w obr ębie arkusza Opatów, a tak Ŝe plan zagospodarowania przestrzennego województwa świ ętokrzyskiego. Rozwój przemysłu wy- dobywczego nie wydaje si ę tu mo Ŝliwy i celowy w najbli Ŝszych latach. Nie mo Ŝna jednak wykluczy ć go w dalszej przyszło ści.

XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polski, 1993 – Główny Geodeta Kraju. Warszawa. BOLEWSKI A., GRUSZCZYK H. (red.), 1986 – Zasoby perspektywiczne Polski (stan na 01.01.1981 r.). Inst. Geol., Warszawa.

CHOMICKA G., 1984 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C 1 zło Ŝa do- lomitów „Piskrzyn”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce.

CHOMICKA G., MUSIAŁ B., 1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. B+C 1 zło Ŝa wapieni dolomitycznych „Piskrzyn”. Arch. Przeds. Geol., Kielce. CICHECKA K., 1998 – Dokumentacja hydrogeologiczna dla okre ślenia warunków hydrogeologicznych zło Ŝa wapieni dewo ńskich „Wymysłów”. Woj. Arch. Geol. Urz. Mar- szał. Woj. Świ ęt., Kielce. CYWICKA K., 1982 – Sprawozdanie geologiczne z bada ń zwiadowczych za kruszywem na- turalnym w obr ębie czasz projektowanych zbiorników wodnych w województwie tarnobrzeskim. Arch. Przeds. Geol., Kielce. CZERNICKA-CHODKOWSKA D., HANCZKE T., 1980 – O głazie w Opatowie. Przyroda Polska, nr 3. DOWGIAŁŁO W.D., 1974a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Opatów (854). Inst. Geol., Wyd. Geol., Warszawa. DOWGIAŁŁO W.D., 1974b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Opatów (854) 1:50 000. Inst. Geol., Wyd. Geol., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A., KA ŹMIERCZAKOWA R., MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J., ZAJ ĄC K., 1999 – Ostoje przyrody w Pol- sce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. GĄGOL J., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000. Arkusz Opatów (854). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GĄGOL J., URBAN J., 2000 – Jerzy Bogumił Pusch prekursorem ochrony geologicznych stanowisk dokumentacyjnych. Prz. Geol., nr 1, vol. 48. GĄGOL J., URBAN J., 2001 – Źródło błogosławionego Wincentego Kadłubka w Karwowie koło Opatowa i towarzysz ące mu odsłoni ęcia geologiczne jako zabytek przyrody nieo Ŝywionej. Posiedzenia Nauk. PIG, nr 57 (9). GÓRECKI J., SZWED E., 2003 – Aktualne problemy dokumentowania złó Ŝ kopalin w ęgla- nowych we wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich. Prace Nauk. Inst. Górn. Poli- techniki Wrocławskiej, nr 4. GRABOWSKA-OLSZEWSKA B., 1963 – Własno ści fizyczno-mechaniczne utworów lessowych północnej i północno-wschodniej świ ętokrzyskiej strefy lessowej na tle ich li- tologii i stratygrafii oraz warunków wyst ępowania. Biul. Geol. Uniw. Warsz., T. 3, Warszawa.

Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

JARZMIK-CZAJA B., 1990 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C 1 zło Ŝa dolomitów „Piskrzyn”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. JÓ ŹWIK M., MUSIAŁ B., 1981 – Sprawozdanie z przeprowadzonych geologicznych bada ń zwiadowczych za wapieniami barwnymi do produkcji bloków i kruszyw w woje- wództwach tarnobrzeskim i kieleckim; obszar Bratków, Osówka, Osiny, Radomice I i II, Załazie. Arch. Przeds. Geol., Kielce. JUSZCZYK A., 1997 – Analiza zasobów złó Ŝ dolomitów dewo ńskich w regionie świ ętokrzy- skim z ocen ą mo Ŝliwo ści zagospodarowania nowych złó Ŝ i uwarunkowa ń sozolo- gicznych ich eksploatacji. CAG, Warszawa. Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. III. Województwo kieleckie, zeszyt 7, powiat opatow- ski, 1959 – Pa ństwowy Instytut Sztuki, Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:50 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa.

KWAPISZ B., SOŁTYSIK J., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa wapieni i dolomitów dewo ńskich „Wymysłów II”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAJKA-SMUSZKIEWICZ A., 1998 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat. B,

C1, C 2 zło Ŝa dolomitów „Piskrzyn”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. MAJKA-SMUSZKIEWICZ A., GOLONKA M., 2000 – Dokumentacja hydrogeologiczna zło Ŝa „Piskrzyn”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. ,Warszawa. MĄCZKA P., 1967 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa dewo ńskich wapieni zdolomityzowa- nych „Karwów”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce.

MESZCZY ŃSKI J., SZCZERBICKA M., WILGAT J., 2001 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych zlewni Koprzywianki i Opatów- ki. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL SA, Zakład w Lublinie, Lublin.

MUSIAŁ B., 1977 – Dokumentacja geologiczna w kat. B+C 1 zło Ŝa dolomitów i wapieni dewo ńskich „Janczyce”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce.

MUSIAŁ B., JÓ ŹWIK M., 1980 - Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa wapieni mar- glistych i wapieni dewo ńskich „Bratkowszczyzna”. Arch. Przeds. Geol., Kielce. NARKIEWICZ M., OLKOWICZ-PAPROCKA I., ROMANEK A., TARNOWSKA M., 1981 – Stratygrafia i problematyka geologiczno-surowcowa dewonu wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich. W: Przewodnik LIII Zjazdu Pol. Tow. Geol., Kielce, 6-8 wrze- śnia 1981 r. Wyd. Geol., Warszawa. NIE Ć M., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa wapieni dewo ńskich „Wymysłów” w kat.

C1 w miejscowo ści Wymysłów. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. NIE Ć M., 2004 – Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa dolomitów „Piskrzyn”

w kat. C 1 w miejscowo ści Piskrzyn. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1968 – Poszukiwanie złó Ŝ dewo ńskich surowców w ęglano- wych we wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich – okolice Karwowa (rej. Włostów- Tudorów). Arch. Oddz. Świ ęt. Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1969 – Poszukiwanie dewo ńskich złó Ŝ surowców w ęglano- wych we wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich. Dolomity rejonu Ublinka. Arch. Oddz. Świ ęt. Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1970 - Dokumentacja geologiczna zło Ŝa dolomitów dewo ń-

skich „Grocholice” w kat. C 2. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1972 – Poszukiwanie surowców w ęglanowych we wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich. Surowce dla przemysłu cementowego i innych. Arch. Oddz. Świ ęt. Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1973a – Poszukiwanie surowców w ęglanowych w rejonie Gór Świ ętokrzyskich (surowce dla przemysłu materiałów budowlanych i innych); dolomity rej. Kaczyc, wapienie, dolomity i wapienie dolomityczne rej. T ęczy, wapienie i wapienie margliste rej. Bratkowszczyzny. CAG, Warszawa. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1973b – Mo Ŝliwo ści uzyskania marmurów dewo ńskich w Gó- rach Świ ętokrzyskich. Prz. Geol, nr 1: 20-23.

OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1975 – Poszukiwanie surowców w ęglanowych we wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich. Zestawienie wyników bada ń z rejonu Lipówka-Mal Ŝyn. Arch. Oddz. Świ ęt. Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1976 - Poszukiwanie surowców w ęglanowych rej. Gór Świ ęto- krzyskich. Rej. Las-Bór. Wapienie dewo ńskie (fran, Ŝywet). CAG, Warszawa. OLKOWICZ-PAPROCKA I., 1980 – Okr ęg eksploatacji surowców w ęglanowych Iwaniska- Opatów. W: Konferencja naukowo-techniczna „Technika i technologia odkrywkowej eksploatacji złó Ŝ surowców skalnych”. Kielce, 20-21 listopada 1980 r. SITG, Kielce. OLKOWICZ-PAPROCKA I., KOZŁOWSKI S., 1981 – Perspektywy eksploatacji surowców skalnych we wschodniej cz ęś ci Gór Świ ętokrzyskich. W: Przewodnik LIII Zjazdu Pol. Tow. Geol., Kielce, 6-8 wrze śnia 1981 r. Wyd. Geol., Warszawa. OLKOWICZ-PAPROCKA I., TARNOWSKA M., 1980 – Kompleksowa dokumentacja geologiczna okr ęgu Iwaniska-Opatów. CAG, Warszawa. ORŁOWSKI S., 1971 – The Middle Cambrian of the Klimontów anticlinorium, Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol., vol. 21, no 3. OSTROWSKA B., 1959 – Karta rejestracyjna zło Ŝa wapienia w Plancie. CAG, Warszawa. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa świ ętokrzyskiego. Synteza diagnozy stanu zagospodarowania, 2001 - Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego w Kielcach. Zarz ąd Województwa Świ ętokrzyskiego, Kielce. PRZENIOSŁO S. (red.), 2005 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych wg stanu na 31 XII 2004 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PYZIK Z. W., 1996 – Z pradziejów regionu świ ętokrzyskiego. Muzeum Narodowe w Kiel- cach, Kielce. Roczny raport z bada ń monitoringowych jako ści zwykłych wód podziemnych w wojewódz- twie świ ętokrzyskim – 2005 r., 2006 - Woj. Inspekt. Ochr. Środ. w Kielcach, Pa ństw. Inst. Geol. Oddz. Świ ęt. w Kielcach ( http://www.kielce.pios.gov.pl ). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359. RUBINOWSKI Z., WRÓBLEWSKI T., G ĄGOL J. (red.), 1986 – Atlas geologiczno- surowcowy Gór Świ ętokrzyskich 1:50 000 z sozologiczn ą kwalifikacj ą kopalin. Wyd. Geol. Warszawa.

RU ŚKIEWICZ M., 1965 – Rozpoznanie złó Ŝ dolomitów w Górach Świ ętokrzyskich, region kielecki, podrejony: Kowala-Brzeziny, Dyminy, Bilcza-Podgórze, Marzysz, Brze- chów, Pierzchnica, Iwaniska. Arch. Oddz. Świ ęt. Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Warszawa SAMSONOWICZ J., 1928 – Lamprofiry okolic Iwanisk w Łysogórach i okolic Siewierza. Pos. Nauk. PIG, nr 19-20. SAMSONOWICZ J., 1934 – Obja śnienie arkusza Opatów ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1:100 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SAS-KORCZY ŃSKA E., 1970 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa wapieni dewo ńskich „So-

biekurów” z zasobami w kat. C 2. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. SZCZERBICKA M., MESZCZY ŃSKI J., WILGAT J., 2001 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia strefy ochronnej GZWP – 421 Włostów. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL SA, Zakład w Lublinie, Lublin. ŚLUSARCZYK-RADWAN D., 1969 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa wapieni dewo ń-

skich z zasobami w kat. B+C 1+C 2 „Stobiec”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce. TARNOWSKA M., 1968 – Morfologiczno-strukturalne cechy lamprofirów z rejonu Iwanisk- Wszachowa. Kwart. Geol., t. 12, z. 4. TARNOWSKA M., 1974 – Poszukiwanie złó Ŝ piaskowców dolnodewo ńskich w rejonie Iwa- nisk. Arch. Oddz. Świ ęt. Pa ństw. Inst. Geol., Kielce. URBAN J., 2001 – Kras kopalny trzonu paleozoicznego Gór Świ ętokrzyskich (praca doktor- ska). Arch. Zakł. Geol. Uniw. A. Mickiewicza, Poznań. WRÓBLEWSKA E., HERMAN G., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Opatów (854). CAG, Warszawa. Wyniki pomiarów jako ści wód powierzchniowych w województwie świ ętokrzyskim w 2005 roku, 2006 - Woj. Inspekt. Ochr. Środ. w Kielcach ( http://www.kielce.pios.gov.pl ). Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo tarnobrzeskie, t. 42, 1990 – Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa.

Rozwi ązanie skrótów nazw archiwów wykazanych w spisie literatury:

• CAG, Warszawa – Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, ul. Rakowiecka 4 • Woj. Arch. Geol. Urz. Marszał. Woj. Świ ęt., Kielce – Wojewódzkie Archiwum Geologiczne, Urz ąd Marszałkowski Województwa Świ ętokrzyskiego, al. IX Wieków Kielc 3, Kielce

• Arch. Przeds. Geol., Kielce – Archiwum Geologiczne Przedsi ębiorstwa Geologicznego sp. z o.o. w Kielcach, ul. śołnierzy Radzieckich 21 • Arch. Oddz. Świ ęt. Pa ństw. Inst. Geol., Kielce – Archiwum Geologiczne w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach, ul. Zgoda 21 • Arch. Przeds. Geol. Polgeol SA., Zakład w Lublinie, Lublin – Archiwum Geologiczne Przedsi ębiorstwa Geologicznego Polgeol SA., Zakład w Lublinie, ul. Budowlana 26 • Arch. Zakł. Geol. Uniw. A. Mickiewicza, Pozna ń – Archiwum Zakładu Geologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, ul. Maków Polnych 16