P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz OPATÓW (854) Warszawa 2006 Autorzy: Jerzy G ągol *, Gertruda Herman *, Anna Pasieczna *, Hanna Tomassi-Morawiec *, Krystyna Bujakowska ** , Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska * Redaktor regionalny: Bogusław B ąk* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska * *Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2006 Spis tre ści I. Wst ęp - J. G ągol ................................................................................................................ 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - J. G ągol ................................................... 4 III. Budowa geologiczna - J. G ągol ........................................................................................ 7 IV. Zło Ŝa kopalin - J. G ągol .................................................................................................. 10 1. Skały w ęglanowe.......................................................................................................... 10 2. Piaskowce..................................................................................................................... 11 3. Inne kopaliny................................................................................................................ 13 4. Klasyfikacja złó Ŝ kopalin - J. G ągol ............................................................................ 16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - J. G ągol ................................................................. 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - J. G ągol ............................................ 18 VII. Warunki wodne - G. Herman .......................................................................................... 21 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 21 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 22 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 26 1. Gleby – A. Pasieczna ................................................................................................... 26 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec .............................................. 28 IX. Składowanie odpadów - K. Bujakowska ......................................................................... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego - J. G ągol ...................................................................... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - J. G ągol ...................................................................... 39 XII. Zabytki kultury - J. G ągol ............................................................................................... 43 XIII. Podsumowanie - J. G ągol, K. Bujakowska ..................................................................... 45 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 46 I. Wst ęp Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii inŜynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opracowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzennego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informa- cje środowiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Opatów Mapy geo środowiskowej Polski został wykonany według zasad okre- ślonych w Instrukcji... (2005). Plansza A jest reambulacj ą arkusza Opatów Mapy geologicz- no-gospodarczej Polski, opracowanego wcze śniej w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach przez J. G ągola (2001). Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in. w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Świ ętokrzyskiego, Świ ętokrzyskim Urz ędzie Wojewódzkim, Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Inspektoracie Ochrony Środowiska w Kielcach oraz w urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Mapa jest przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe informacje o poszczególnych zło Ŝach zostały uj ęte w kartach informacyjnych złó Ŝ i w komputerowej bazie danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice obszaru arkusza Opatów okre ślaj ą współrz ędne: 50 o40' i 50 o50' szeroko ści geo- graficznej północnej oraz 21 o15' i 21 ’30' długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar znajduje si ę w województwie świ ę- tokrzyskim. Obejmuje fragmenty gmin: Iwaniska, Opatów, Ba ćkowice, Sadowie i Lipnik 4 (powiat Opatów), Bogoria (powiat Staszów), Klimontów (powiat Sandomierz), a tak Ŝe skrawki gmin Wa śniów i Chmielów (powiat Ostrowiec Świ ętokrzyski). Obszar obj ęty arkuszem Opatów znajduje si ę w północnej cz ęś ci Wy Ŝyny Małopolskiej, w obr ębie makroregionu Wy Ŝyna Kielecka i obejmuje fragmenty dwu mezoregionów fizycz- nogeograficznych: Gór Świ ętokrzyskich i Wy Ŝyny Sandomierskiej (fig. 1). Na omawianym terenie znajduje si ę wschodni kraniec odsłoni ętego paleozoiku świ ęto- krzyskiego, stanowi ącego trzon mezoregionu Gór Świ ętokrzyskich. W północno-zachodnim naro Ŝu obszaru arkusza mie ści si ę wschodni kraniec Pasma Jeleniowskiego, zbudowanego ze skał kambryjskich, ordowickich i sylurskich, z najwy Ŝszym wzniesieniem na omawianym obszarze – Gór ą Truskolask ą (448,2 m n.p.m.). Na południe od Pasma Jeleniowskiego rozci ą- gaj ą si ę wschodnie odcinki Pasma Iwaniskiego, zbudowanego z utworów dewo ńskich, oraz - w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza - Pasma Wygiełzowskiego, zbudowanego z utwo- rów kambryjskich. Na Wy Ŝynie Sandomierskiej skały paleozoiczne s ą przykryte grub ą (10-30 m) pokryw ą czwartorz ędowych lessów. Lessowa wysoczyzna zajmuje około 2/3 powierzchni obszaru ar- kusza. Poło Ŝona jest na wysoko ści od 210 do 350 m n.p.m. Jej płask ą na ogół powierzchni ę rozcinaj ą systemy dolinne Koprzywianki i Opatówki oraz sie ć w ąwozów. Omawiany obszar le Ŝy we wschodniomałopolskim regionie klimatycznym, który cha- rakteryzuje si ę m.in.: sum ą rocznych opadów około 550 mm, średni ą roczn ą temperatur ą po- wietrza 6-7oC, przewag ą wiatrów zachodnich, średni ą sum ą rocznego usłonecznienia powy Ŝej 1500 godzin (Atlas..., 1993). Lessowe gleby wyst ępuj ące na obszarze arkusza nale Ŝą do najbardziej urodzajnych w kraju. S ą to gleby typu brunatnego, pseudobielicowego lub czarnoziemnego, tworz ące Ŝyz- ne kompleksy pszenne i pszenno-Ŝytnie. Gleby I i II klasy bonitacyjnej zajmuj ą około 85% powierzchni. Uprawia si ę tu głównie pszenic ę i buraki cukrowe. Rozwini ęte jest te Ŝ sadow- nictwo. Lasy zajmuj ą jedynie około 3% powierzchni. Wi ększe kompleksy pokrywaj ą Gór ę Tru- skolask ą (sosna, d ąb) i wzgórza Pasma Iwaniskiego (sosna). Najwi ększa miejscowo ść - miasto Opatów - liczy około 7,5 tys. mieszka ńców. Jest ośrodkiem administracyjnym gminy i powiatu. Wi ększymi zakładami przemysłowymi s ą w Opatowie Zakłady Przemysłu Odzie Ŝowego „Wólczanka” SA (filia) i Okr ęgowa Spółdziel- nia Mleczarska. We Włostowie do 2003 r. działała (zało Ŝona w 1913 r.) du Ŝa cukrownia „Włostów”. 5 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Opatów na tle jednostek fizycznogeograficznych, wg Kondrackiego (2001) 1 - granica megaregionu, 2 - granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu m a k r o r e g i o n W y Ŝ y n a K i e l e c k a: 342.31 – Płaskowy Ŝ Suchedniowski, 342.33 - Przedgórze Ił Ŝeckie, 342.34-35 Góry Świ ętokrzyskie, 342.36 – Wy Ŝyna Sandomierska, 342.37 – Pogórze Szydłowskie; m a k r o r e g i o n N i e c k a N i d z i a ń s k a: 342.28 – Niecka Połaniecka; m a k r o r e g i o n K o t l i n a S a n d o m i e r s k a: 512.41 - Nizina Nadwi śla ńska, 512.45 - Równina Tarnobrze- ska Główn ą funkcj ą i kierunkiem rozwoju gospodarczego gmin na omawianym obszarze jest rolnictwo wspomagane przez przemysł rolno-spo Ŝywczy (Plan..., 2001). Rozwija si ę tu tak Ŝe turystyka i agroturystyka. Znacznej poprawy wymaga na omawianym terenie gospodarka wodno-ściekowa, w szczególno ści budowa kanalizacji. Wi ększe oczyszczalnie ścieków (mechaniczno-biolo- giczne) znajduj ą si ę obecnie w Opatowie (700 m 3/d) i w Iwaniskach (220 m 3/d). Jedyne skła- dowisko odpadów komunalnych znajduje si ę w Opatowie (powierzchnia 4,42 ha, do ko ńca 2003 r. nagromadzono 126 tys. t odpadów). 6 Na obszarze arkusza Opatów dobrze rozwini