, I ł ' I -== &t ............ · � Kwartalnik ___________Białystok e 1987 PL ISSN 0860-4096 1 (5) � .., łRENA ALEKSA, O gwarach litewskich w Pol- sce 1 JANUSZ WIESŁAW KACZYŃSKI, Z badań nad synagogą w Orli 3 JAN SIEDLECKI, Brańsk w świetle rejestru pomiary włócznej w 1562 r . 8 MICHAŁ TABORYSKI, Rudolf Chaim Heller 12 lzvG MUNT KOSZTYŁA! , Szwadron . Ułanów Tatarskich w wojnie obronnej 1939 r. 16 WALDEMAR MONKlEWICZ, Terror hitlerow- ski i jego następstwa w sferze psychiki . 21 ANDRZEJ SADOWSKI, Społeczno-kulturowe czynniki przeobrażeń wsi województwa biało- stockiego . 24 STANISŁAW BERNATOWICZ, Rozwój prac badawczych na jeziorach Suwalszczyzny i Mazur . 31 KRONIKA ŻYCIA NAUKOWEGO . 34 RECENZJE 37 Wydawca: BIAŁOSTOCKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE RADA REDAKCYJNA: Stanisław Alexandrowicz, .Piotr Boroń, Bazyli Czeczuga (przewodniczący), Mi­ chał Gnatowski (wice-przewodnlczący) Ryszard Horodeński, Michał Kondratiuk, Zygmunt Kosztyła. Mikołaj Kozak, Henryk Majecki (sekretarz), Wenancjusz Panek, Wiktor Puknie!, Andrzej Sadowski, Miro­ sław Serwin, Stanisław Sękowski, Jerzy Szumski, Jan Trochimiak. KOLEGIUM REDAKCYJNE: Bazyli Czeczuga, Waldemar Fiedorowicz-sekretarz redakcji, Henryk Maje­ cki -- redaktor naczelny, Wiktor Puknie!, Jerzy Szumski. Adres Redakcji: Białystok 15-097 ul. M.C. Skłodowskiej 2 Irena Aleksa o gwarach litemskich m Polsce W Polsce jest obecnie według nieoficjalnych Litwinami. ślady ich języków pozostały tylko danych około 10 tysięcy Litwinów autochto­ w nazwach geograficznych (tj. nazwach wsi i nów. Zamieszkują oni północno-wschodnią przysiółków, nazwach pól, łąk, lasów, rzek, je­ część województwa suwalskiego tworzącą pas zior) i nazwach osobowych (imionach, nazwi­ od 10 do 15 km szerokości i około 30 km dłu­ skach, przezwiskach, nazwach plemion) oraz w gości. Ciągnie się on wzdłuż granicy Polski z nielicznych wyrazach pospolitych. Dziś trudno Litewską Socjalistyczną Republiką Radziecką, nawet powiedzieć, czy niektóre z tych plemion mniej w1ęcej od wsi Jegliniec (lit. Egline) na mówiły odrębnymi językami, czy tylko gwara..., południowym zachodzie do wsi Rachelany (Ra­ mi łotewskimi i litewskimi, ponieważ nie po­ kelija) na południowym wschodzie. Według o­ zostawiły one po sobie żadnych zabytków pi­ becnego podziału administracyjnego są to gmi­ sanych. Zachowały się jedynie skromne zabyt­ ny: Sejny, Puńsk i Szypliszki, które tworzą ki Prusów - 3 katechizmy i słownik znalezio­ zwarty obszar litewski oraz gminy Krasnopol, ny w Elblągu. Ostatnio zaczyna się rówrnez Rutka-Tartak, Wiżajny, gdzie rodziny litewskie mówić o zabytku języka Jaćwingów, tj. słow­ spotyka się bardzo rzadko. Ludność litewska niku odnalezionym w 1978 r. w miejscowości mieszka w około 50 wsiach oraz w Sejnach i Nowyj Dwor (w Puszczy Białowieskiej po Suwałkach. W ok. 30 wsiach Litwini stanowią stronie radzieckiej). Sło\\<'1liczek ten zawiera 215 powyżej 80% wszystkich mieszkańców. Są też słów i nosi tytuł „Pogańskie gwary z Narewu". wsie zamieszkałe wyłącznie przez Litwinów, na Prawdopodobnie jest to słownik polsko-jaćwie­ przykład Buraki (lit. Burokai), Dziedziule (Di­ ski (zob. „Bałto-Sławianskije lssliedowanija dziuliai), Nowiniki (Novinykai), Ogórki (Agur­ 1983 oraz „Baltistica" 1985, nr XXI(l) i XXI(2). kari), Wiłkopedzie (Vilkapedzi:ai), Wojtokiemie Język litewski jest niezwykle zróżnicowany (Vaitakiemis) i inne. Centralnym ośrodkiem li­ gwarowo. Dialektolodzy wyróżniają dwa głów..:. tewskiego życia kulturalnego jest Puńsk (Pun­ ne dialekty języka litewskiego: auksztajcki skas) liczący około 800 mieszkańców. Działa tam aukstaiciq) i żmudzki (Z:emaiciq). Ich nazwy po­ Dom Kultury Litewskiej, jest szkoła podstawo­ chodzą od litewskich słów „aukstas" (wysoki) wa i liceum ogólnokształcące z litewskim języ­ i „fomas" (niski), które odnoszą się do terenów kiem wykładowym. Poza Puńskiem litewskie wyżynnych i nizinnych. Te dwa dialekty dzie­ szkoły podstawowe są jeszcze w czterech lą się na 6 mniejszych jednostek, a te z kolei wsiach, a język litewski jako przedmiot nado­ na 14 gwar, które też nie są jednolite. Niektó­ bowiązkowy jest wykładany w ośmiu szkołach rzy językoznawcy twierdzą, że dwa główne dia­ polskich. W trzech kościołach, w m1e1scowo­ lekty litewskie różnią się między sobą w takim ściach: Puńsk, Smolany {Smalenai) i Sejny samym stopniu, jak język białoruski od ukraiń­ (Seinai) odprawiane są nabożeństwa w języku skiego. litewskim. Język litewski, którym posługują się Litwi­ Litwini w Polsce używają trzech gwar. Przez ni, jest jednym z dwóch żywych języków bał­ obszar języka litewskiego w Polsce przebiega tyckich. Z Bałtów do dziś przetrwali i zacho­ granica między dialektem zachodnioaukszta}­ wali swój język tylko Litwini i Łotysze. Inne ckim-kowieńskim (inaczej: kapsów) i dialektem plemiona bałtyckie, takie jak Prusowie, czy Jać­ południowoauksztajckim {inaczej: dzuków), w wingowie wyginęły w ·czasie długotrwałych którym można "''Yróżnić dwie gwary. Dia­ walk ze swoimi sąsiadami, a ostateczny cios lektem kowieńskim (lit. kauniskiq) mówi się zadali im Krzyżacy w XIII w. Podobny los we wsiach, położonych na północnym zachodzie: śpotkał również Zelonów, Kurów, Semigalów Jegliniec, Wojczuliszki (lit. Vaiciuliskes), Woj­ jedn.i z nich wyginęli bez śladu, inni zasy­ ponie (Vaiponia), częściowo: Giłujsze (Giluiśiai), milowali się z pokrewnymi sobie Łotyszami i Trompole (Trumpalis) i w innych wsiach poło'."" 1. żonych na północny zachód od nich. Zamiesz­ Baitico-Slavica" (XVI, 1984). Są również opra­ kała od strony zachodniej ludność litewska cowania naukowe pośrednio dotyczące gwar li­ szybko polonizuje się. Liczba mówiących dia­ tewskich w Polsce. O lituanizmach w polskich lektem kowieńskim stopniowo się zmme3sza. gwarach okolic Sejn pisał Tadeusz Zdancewicz Główną cechą tej zanikającej gwary jest to, że („Linqua Posnaniensis", nr 8, 1960), podobnej jest najbliższa litewskiemu językowi literackie­ problematyki dotyczy też praca doktorska A mu, gdyż język literacki tworzył się w opar­ Gołąbek „Słowotwórstwo gwary suwalskiej wsi ciu o dialekt kowieński. Od gwar 'kowieńskich Degucie" (1979, maszynopis). Badania onoma­ w Litewskiej Socjalistycznej Republice Radzie­ styczne na terenie gwar litewskich prowadziła ckiej różni się on twardszą wymową spółgło­ wspomniana wyżej T. Buch (zob. „Onomastica", sek oraz licznymi zapożyczeniami z języka pol­ Rocz. 7, 1961 i Rocz. 9, 1964 a także inne). I­ skiego w dziedz'i'nie leksyki i składni. nicjatorem i badaczem onomastyki tych tere­ nów, a szczególnie hydronimii, tj. nazw wod­ Sąsiednie gwary dzukowskie różnią się od nych był szwedzki uczony prof. Knut-Olof wyżej wspomnianej gwary przede wszystkim Falk. cechą dzukowania, czyli wymową c, dz zamiast literackich c, dz i t(v), d(v) przed samogłoska­ Gwary sejneńska i puńska różnią się między mi typu i, np. paciq-paciq (samych), dzvidesimc sobą przede wszystkim pod względem fonetyki. dvidesimt (dwadzieścia). Ze względu na Główna różnica polega na wymowie c, dz i tę cechę, użytkownicy gwary nazywają siebie grup spółgłoskowych. W gwarze puńskiej wy­ dzukami (dzi:ikai). Inna różnica to występowa­ mawia się je twardo, w sejneńskiej - miękko, nie długich u, i (11, i) na miejscu literackich np.: ca - cia (tutaj), dzaugias - dziaugias ą, ę, pochodzących z an, en, np.: kati - katę (cieszy się). Sejneńskie c i dz miękkie nie róż­ (kota), vaik11 - vaiką (dziecko). Występują też nią się od polskich ć, dź. Jest to niewątpliwy różnice w słownictwie i w niektórych formach wpływ języka polskiego. Należy dodać, że pod gramatycznych. wpływem języka polskiego na całym obszarze gwar litewskich spółgłoski r, sz, ż, cz, dż wy­ Na obszarze Polski można wyróżnić dwie mawia się twardo. Występują znaczne różnice gwary dzukujące: puńską i sejneńską. Takie w leksyce. Dzukowie ·sejneńscy używają słów, nazwy mają już pewną tradycję w literaturze które w okolicach Puńska nie są znane. Są to naukowej i są uzasadnione, chociaż mogą wy­ sta,re sł:owa dzukowskie, albo oryginalnie przy­ dawać się niezbyt ścisłe, gdy chodzi o Sejny, stosowane zapożyczenia. W gwarze sejneńskiej które nie są punktem centralnym obszaru gwa­ zachowało się też więcej starych form i kon­ ry sejneńskiej. Znawca gwary sejneńskiej Mi­ strukcji. chał Hasiuk w swojej książce Fonologia gwary sejneńskiej (1978) pisze, że używa się jej we Wpływ polszczyzny oraz litewskiego języka wsiach: Rachelany (lit. Rakelija), Zegary (Ża­ literackiego przyczynia się do cofania się gwar garai), Ogrodniki (Aradnykai), Hołny Mejera litewskich. Pod wpływem języka polskiego na (Alnukai), Kalwiszki (Kalviskiai), Dworczysko gwary sejneńską i zachodnioauksztajcką (Dvarcenai). Cały pozostały obszar dzukowski zmniejsza się obszar tych gwar. Na gwarę oko­ należy do gwary puńskiej. Na materiałach gwa­ lic Puńska silny wpływ wywiera litewski język ry puńskiej są oparte artykuły Tamary Buch, literacki. Jest on tu bardziej odczuwalny niż na która w latach sześćdziesiątych zapoczątkowała pozostałym terenie. Najmłodsi mieszkańcy Puń­ badania lituanistyczne w tych okolicach. Pierw­ ska czasami już nie dzukają i nie wymawiają szą próbą opisu głównych cech gwary puńskiej 4, ! zamiast ą, ę. Język literacki rozpowszech­ jest· praca magisterska A. Uzdiły obroniona w nia się ·poprzez szkoły oraz wileńskie radio 1963 r. (rękopis). Przykłady z tej pracy przyta­ telewizję. cza dialektolog litewski prof. Z. Zinkevicius w książce „Dialektologia litewska" (Lietuviq dia­ Gwara z okolic Puńska, będącego centrum li­ lektologija, Vilnius 1966). Pracę doktorską do­ tewskiego życia kulturalnego, jest częsc10wo tyczącą fonetyki, fonologii i niektórych spraw przejmowana