Collegium Vocale Gent Olv
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
muziek Koor en Orkest Collegium Vocale Gent olv. Philippe Herreweghe vr 23 & za 24 mrt 2018 / Grote podia / Blauwe zaal 20 uur / pauze ± 20.40 uur / einde ± 22.20 uur inleiding za 24 mrt 2018 / Rudy Tambuyser / 19.15 uur Blauwe foyer 2017-2018 Bach & Hoogdagen Ensemble 1700 olv. Dorothee Oberlinger blokfluit di 28 nov 2017 Le Concert Lorrain & Dresdner Kammerchor olv. Christoph Prégardien wo 20 dec 2017 Barokorkest B’Rock & Vokalconsort Berlin olv. Benjamin Bayl vr 22 dec 2017 Koor & Orkest Collegium Vocale Gent olv. Philippe Herreweghe vr 23 & za 24 mrt 2018 Barokorkest B’Rock & Balthasar Neumann Chor olv. Ivor Bolton wo 9 mei 2018 teksten programmaboekje Rudy Tambuyser coördinatie programmaboekje deSingel Koor en Orkest Collegium Vocale Gent D/2018/5.497/38 Philippe Herreweghe muzikale leiding Maximilian Schmitt tenor (Evangelist) Krešimir Stražanac bas (Jesus) Dorothee Mields sopraan Damien Guillon contratenor Robin Tritschler tenor Peter Kooij bas Johann Sebastian Bach (1685-1750) Johannes-Passion, BWV245 (1724) Gelieve uw GSM uit te schakelen Cd-verkoop Bij onze concerten worden occasioneel cd’s te koop aangeboden door De inleidingen kan u achteraf beluisteren via La Boite à Musique / Coudenberg 74 / Brussel / +32 www.desingel.be (0)2 513 09 65 / www.classicalmusic.be Selecteer hiervoor voorstelling / concert / tentoonstelling van uw keuze. Concertvleugels Met bijzondere dank aan Ortwin Moreau voor het stemmen en het onderhoud van de Grand café deSingel drankjes / hapjes / snacks concertvleugels van deSingel uitgebreid tafelen / open alle dagen: 9-24 uur Moreau Pianoservice / Kapucinessenstraat 32 / 2000 informatie en reserveren: +32 (0)3 237 71 00 of Antwerpen / +32 (0)486 83 63 98 www.grandcafedesingel.be www.moreau-pianoservice.be Bachs Johannespassie Irdisches Vergnügen in Gott Op Goede Vrijdag van het jaar 1749 dirigeerde Johann Sebastian Bach voor het laatst zijn Johannespassie in Leipzig, de stad waar hij sinds 1723 cantor was aan de befaamde Thomasschool en -kerk. Twee dagen later werd zijn Paasoratorium uitgevoerd, en dat was meteen de laatste grote productie onder zijn leiding. Algauw zouden zijn vitaliteit en werkkracht sterk afnemen, zestien maan- den later zou hij overlijden. Aldus markeert de Johannespassie min of meer de intocht én de uittrede van de grote componist als hoofdmuzikant van de stad Leipzig. Een kwarteeuw eerder immers, op 7 april 1724, ging de Johannespassie in première, tijdens een vesperdienst in de Sint-Nicolaaskerk. Minder dan een jaar voordien was Bach in dienst genomen als opvolger van Johann Kuhnau, nadat Georg Philipp Telemann – de peetoom van Bachs tweede zoon, en in die dagen beroem- der dan Bach en hoger in aanzien – had bedankt voor de job. De Johannespassie is op die manier een soort ‘pars pro toto’ voor de erfenis die de grote Bach heeft nagelaten aan de stad waarmee hij zowat de helft van zijn leven op gespannen voet heeft doorgebracht. De passie opent immers de indrukwekkende serie grote, liturgische werken die tijdens zijn Leipziger periode het licht zagen: onder meer de Mattheuspassie, het ‘Weihnachtsoratorium’, het ‘Magnificat’ en de ‘h-Moll-Messe’ zouden volgen – om maar te zwijgen van zo’n driehonderd (!) cantates, waarvan er een honderdtal verloren zijn gegaan. En zoals gezegd maakt ze, allicht onbedoeld, ook deel uit van Bachs afscheid. §§§ De Nikolaikirche in Leipzig. Gravure naar Joachim Ernst Scheffler, uitgever Homanns Erben, Nürnberg 1749 © Bach-Archiv Leipzig 1749 © Bach-Archiv Erben, Nürnberg Homanns uitgever Scheffler, naar Joachim Ernst Gravure in Leipzig. De Nikolaikirche 6 7 Ook in een ander opzicht kunnen we zeggen dat de Voor het geval de lezer begint te vrezen dat ‘de’ Johannespassie een speciale plaats bekleedt in Bachs Johannespassie eigenlijk niet bestaat en we vanavond dus oeuvre. Hij blééf er namelijk, gespreid over die ruime een soort spook of musicologisch hersenspinsel beluiste- kwarteeuw in Leipzig, aan sleutelen. Dat is merkwaardig, ren, kunnen we hem of haar geruststellen: zo’n vaart loopt want hoewel Bach vaak eigen muziek bewerkte en recy- het absoluut niet. Gelukkig valt er ook wars van de vele cleerde in andere stukken, was het allerminst zijn gewoon- grote en kleine verschillen tussen de respectievelijke te om de werken zélf, eens ze goed en wel bestonden en versies heel wat te zeggen over dit fantastische werk. Want een naam hadden, te blijven omgooien. De veel frappanter dan de milde artistieke besluiteloosheid die Johannespassie bleef echter ‘work in progress’. Bach Bach hier, gespreid over 25 jaar, aan de dag legde, is de reviseerde, verving, schrapte of voegde delen toe in 1725, meesterlijke en onomstotelijke manier waarop de rond 1730 en tegen 1749. Zijn ingrepen waren soms Johannespassie qua toon, sfeer en dispositie aansluit bij merkwaardig, en een enkele keer zelfs choquerend: in 1725 het karakter van het evangelie waarop ze is gebaseerd. verving hij het imposante openingskoor, ‘Herr, unser Herrscher’, op zichzelf al een unieke krachttoer van de Lezer dezes is allicht op de hoogte van de structuur van westerse muziekgeschiedenis, door het koraal ‘O Mensch, Bachs bewaard gebleven passies, die naar Johannes en bewein dein Sünde groß’, dat we vandaag kennen als Mattheus. Enerzijds is er de letterlijke Bijbeltekst, die sluitstuk van het eerste deel van de Mattheuspassie. Wie uiteraard aan de respectievelijke evangelisten is ontleend dat wil, kan zich door de transformatiegeschiedenis van de en vooral gezongen wordt in de zogenaamde recitatieven: Johannespassie worstelen met behulp van de vele adden- haast voortdurend syllabisch gezette, door continuo da in de ‘Neue Bach Ausgabe’. We onthouden vooral dat begeleide tekst uit de mond van vooral de verteller (de rond 1730 Bach de meest drastische veranderingen van de evangelist) en af en toe van de protagonisten (Jezus, versie van 1725 weer ongedaan maakte, en dat de aanpas- Pilatus, het volk en enkele andere personages). Verder zijn singen in de ‘vierde’ versie van 1749 minder ingrijpend er de koralen uit de Lutherse traditie, altijd omwille van hun waren op het formele vlak (integendeel: in dat opzicht relevante, becommentariërende tekst gekozen en toever- refereerde die zelfs sterk naar de oerversie), maar eerder trouwd aan het koor. Tenslotte nog enkele andere koren, de tekst en vooral de instrumentatie golden. soloaria’s en -arioso’s, net zoals de koralen op niet-evange- lische tekst. Volgt u nog? Mogelijk niet helemaal, maar dat is niet erg. Niet voor niets is de Johannespassie lang hét raadsel bij Zo’n passie is oorspronkelijk dus een combinatie van een uitstek gebleven voor Bach-onderzoekers. Het was allicht esthetische ervaring en een geloofservaring. Er is het om ook voor zichzelf wat klaarheid te scheppen, dat Bach moment van schoonheid en de sociale context waarin het in 1739 het enorme karwei aanvatte, eens en voorgoed ‘de’ gedeeld wordt, en er is de stof tot nadenken die de Johannespassie te noteren zoals het hoorde. Zoals hij drie Bijbelteksten en de apocriefe commentaren daarop jaar eerder voor de Mattheuspassie had gedaan (in een genereren. van de mooiste autografen die de westerse muziek kent), begon hij aan een fraai gekalligrafeerd boekdeel, maar staakte de arbeid al na een bladzijde of twintig. We weten §§§ niet waarom hij het opgaf. Opvallend is wel dat het ge- schrevene niet afwijkt van de versie van 1724 – mogelijk de reden dat die oerversie vandaag vaak alsnog wordt verko- Speciaal in het geval van het Johannesevangelie is die stof zen door uitvoerders. tot nadenken velerlei. Het heeft binnen de vier erkende evangeliën dan ook een speciaal statuut. De evangeliën van Mattheus, Marcus en Lucas zijn een beetje ouder dan §§§ dat van Johannes. Ze worden ook wel de synoptische evangeliën genoemd: Marcus als eerste, en Mattheus en 8 9 Lucas in zijn kielzog, vatten hun evangelie op als een echt en cryptisch. Onderhuids polemisch. Eerder lapidair dan verhaal – de epische dimensie is onmiskenbaar. Al even bevlogen, eerder filosofisch dan meeslepend. Vergelijk ter onmiskenbaar is dat deze drie vertellers zich duidelijk illustratie de lengte van de evangelietekst en het notenap- richten tot een joods publiek, dat ze hopen te overtuigen paraat bij Mattheus en Johannes (ik verwijs naar de van hun zaak. Willibrordvertaling, uitgave 2012, RT). Beide evangeliën Vooral Mattheus – naar wiens evangelie Bach zijn mis- nemen (duiding inbegrepen) ongeveer vijftig bladzijden in schien wel meest geliefde werk schreef - grossiert gul in beslag. Maar bij Mattheus is er bij wijze van spreken verwijzingen naar de profetieën van het Oude Testament, nauwelijks uitleg nodig, terwijl er bij Johannes vaak bijna het kader van zijn publiek. Opvallend is bijvoorbeeld hoe hij evenveel commentaar als oertekst is. de verhalen over Jezus vaak modelleert naar die over Mozes: de kindermoord van de farao wordt die van Herodes, de beproeving in de woestijn wordt de vastentijd §§§ van Jezus, de afgoderij van Israël wordt de verzoeking van Jezus, de verwijzingen in de Bergrede, de bezegeling van het godsverbond met bloed, de beheersing van het water, Het lijdt geen twijfel dat Bach zich als diepgelovige de keuze van twaalf mannen (twaalf stammen), en nog 17de-eeuwer bewust was van die significante verschillen. zoveel meer: Mattheus schrijft missionair, als advocaat en En het wekt weinig verbazing dat hij als intelligente kunste- ronselaar voor het nieuwe geloof. Voor hem is het zaak, zijn naar heeft gemeend, met die verschillen ook in muzikale gehoor ervan te overtuigen dat Jezus de Verlosser is die in zin te moeten rekening houden. Dit uit zich, zoals steeds bij de joodse traditie zo lang werd verwacht. (Aanvankelijk Bach, zowel aan de oppervlakte van de muziek als in haar overigens met matig succes; zoals bekend werden niet alle diepste vezels. joden christenen, en wachten ze desgevallend nog steeds, geduldig, op de juiste Verlosser.) Mattheus neemt die taak Om te beginnen is de Johannespassie ongeveer een derde nogal hartstochtelijk op zich, met een verhaal over een korter dan de Mattheuspassie – die verhouding verschilt Jezus die in de eerste plaats menselijk is.