Graf Zeppelin W Gliwicach W Roku 1931. Krótka Historia Sterowców I Tego, Jak Zawładnęły Wyobraźnią Wielu
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Rocznik Muzeum w Gliwicach • Tom XX (2006) Leszek Jodliński GRAF ZEPPELIN W GLIWICACH W ROKU 1931. KRÓTKA HISTORIA STEROWCÓW I TEGO, JAK ZAWŁADNĘŁY WYOBRAŹNIĄ WIELU (…) die Zeit des Luftschiffs endgültig vorbei ist (…) Hugo Eckener (1948)* Wstęp Zgodnie z decyzjami Traktatu Wersalskiego i innych postanowień kończących I wojnę światową1, Niemcom zakazano produkcji aerostatów2, znanych w historii lotnictwa pod bardziej precyzyjną nazwą sterowców. Mając świeżo w pamięci spu- stoszenie, jakie sterowce siały w Europie podczas I wojny światowej zdecydowano, że pokonane Niemcy zostaną ich pozbawione na zawsze. Restrykcje te złagodził do- piero Traktat z Locarno z 1925 roku, zgodnie z którym Niemcy odzyskały ograniczo- ne prawo do produkcji sterowców i odbywania nimi lotów3. W 1928 roku zbudowano, sfinansowany ze składek społeczeństwa niemieckiego, pasażerski statek powietrzny LZ o kolejnym numerze 127, któremu 9 lipca 1928 roku nadano imię Graf Zeppelin. Tego samego roku sterowiec ten odbył swój dziewiczy rejs pasażerski do Nowego Jorku. * „Czas sterowców bezpowrotnie przeminął”; słowa te wypowiedział dr Hugo Eckener na spotkaniu z byłymi pra- cownikami koncernu Zeppelina, świętując swoje 80. urodziny, 10 sierpnia 1948 roku: por. cyt. H. KNÄUSEL, Zeppelin. Die Geschichte der Zeppelin-Luftschiffe. Konstrukteure. Technik. Unternehmen, Oberhaching, 2 wyd. 2002, s. 28. Zainteresowanie sterowcami, ich historią i współczesne nam próby przywrócenia aerostatów do ruchu po- wietrznego (np. podczas Igrzysk Olimpijskich w Atenach w 2004 roku), są potwierdzeniem tego, iż część z legen- dy sterowców przetrwała i nadal pobudza wyobraźnię współczesnych, pomimo iż, technologicznie to samoloty zwyciężyły rywalizację o panowanie w powietrzu. 1 Umowa o zawarciu pokoju między Niemcami i Państwami Zwycięskimi i Sprzymierzonymi z 16 lipca 1919 r. art. 198, ustęp 4, w którym zapisano, iż „Zakazane jest [przez Niemcy – L.J.] utrzymywanie sterowanych statków powietrz- nych”; cyt. za: H. KNÄUSEL, dz. cyt., s. 73; por. także angielską redakcję art. 198 Traktatu „[...] No dirigible shall be kept [...]”: http://www.yale.edu/lawweb/avalon/imt/partv.htm 2 Aerostat, czyli statek powietrzny, którego elementem nośnym jest komora (balon) wypełniona gazem lżejszym od otaczającego powietrza; aerostat o (często) usztywnionej konstrukcji i kierowany własnym napędem, to ste- rowiec; por. także definicję sterowca zawartą w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie klasyfikacji statków powietrznych (Dz. U. Nr 139 z 8 sierpnia 2003 r. poz. 1333), w którym sterowce podzielono na gazowe, na ogrzane powietrzem oraz gazowe i na ogrzane powietrze; ze względu na konstrukcję rozporządzenie dokonuje podziału na sterowce sztywne, półsztywne i niesztywne: por. Załącznik nr 1 do rozpo- rządzenia. 3 W istocie pod stałą kontrolą państw Ententy, wypełnianą przez Stany Zjednoczone i firmę Goodyear Tire and Rubber Company, która posiadała większościowy udział w zakładach produkujących sterowce (do 1935 roku) oraz dostarczała część wyposażenia do sterowców, w tym gazy używane do napełniania jego poszycia; uzależ- nienie od dostaw gazu z USA trwało zresztą do końca produkcji zeppelinów; wspomniany Traktat z Locarno, de facto, sankcjonował podjętą przez Niemcy produkcję sterowców na rzecz USA (sterowiec ZR III) i ich cywilne zastosowanie. Niem. LZ – Luftschiff Zeppelin. 172 ARTYKUŁY I ROZPRAWY – HISTORIA Głośna podróż Grafa Zeppelina dookoła świata w 1929 roku sprawiła, że stał się on najsłynniejszym (obok późniejszego sterowca LZ 129 Hindenburg) sterowcem spośród wszystkich zbudowanych w XX wieku. Podróż podjęta 15 sierpnia 1929 roku zakoń- czyła się 4 września 1929 roku, po 20 dniach, 4 godzinach i 14 minutach lotu, podczas którego pokonano 34.200 km, a każdy z 20 pasażerów sterowca zapłacił ponad 40.000 marek, by stać się uczestnikiem tego historycznego wydarzenia. Zapisem fotogra- ficznym tej fascynującej wyprawy, w której sfinansowaniu uczestniczył amerykań- ski potentat prasowy William Randolph Hearst5, był wydany w 1933 album Zeppelin Weltfahrten6. Odbyte w 1929 roku loty do Hiszpanii i Anglii, ugruntowały wyjątkową pozycję Zeppelina i wzbudziły powszechne zainteresowanie społeczności międzyna- rodowej lotami sterowców. W tym historycznym roku Graf Zeppelin zawitał po raz pierwszy do Gliwic, przela- tując nad miastem 17 października 1929 roku w trakcie swojej śląskiej podróży7. Drugi lot sterowca Graf Zeppelin do Gliwic miał miejsce 5 lipca 1931 roku8. Temu wydarzeniu i zjawisku, jakim w powietrznym transporcie pasażerskim były sterowce, poświęcona jest niniejsza publikacja9. Wydarzenie to jest również pretekstem dla przeprowadze- nia – ograniczonej z wielu względów10 – interpretacji fenomenu sterowców i popular- ności ich niemieckiego twórcy Ferdynanda Grafa von Zeppelin11. Cokolwiek jednak by nie napisano na temat źródeł powszechnego uwielbienia i zainteresowania aerostatami w XX wieku, nie można uciec od prostego, lecz jakże ważnego stwierdzenia, które – w mojej ocenie – najlepiej definiuje miejsce i znacze- nie sterowców w historii techniki XIX i XX wieku. Uważam, że to właśnie sterowce, pierwsze tak naprawdę w historii ludzkości, dały jej możliwość spełnienia – na maso- wą skalę – pragnienia lotów w powietrzu12. Uświadomienie sobie tego faktu, ułatwia lepsze rozumienie wielu z opisywanych tutaj zdarzeń i postaw ludzkich13. 5 William R. Hearst (1863-1951). 6 Por. Zeppelin-Weltfahrten. Vom ersten Luftschiff 1899 bis zu den Fahrten des LZ 127 „Graf Zeppelin”, B. 1., (oprac. H. LUSCHNATH), Zigarettenbilderalbum, Bilderstelle Lohse, Dresden 1933. Publikacja ta miała swoją kontynuację w 1933 r. (wydaną również przez firmę tytoniową Greiling z Drezna) pt. Zeppelin-Weltfahrten. II Buch. Niestety, zarówno pierwszy jak i drugi tom, choć chronologicznie doprowadzony do 1933 roku, nie zawierał zdjęć z lotów sterowca na Śląsk w 1929 i w 1931 roku. 7 Por. J. SCHMIDT, Historia lotniska w Gliwicach do 1945 roku, s. 170; (w:) „Rocznik Muzeum w Gliwicach”, tom VII i VIII, Gliwice 1994; por. także „Willkommen „Graf Zeppelin”, (w:) „Der oberschlesische Wanderer”, nr 154; 5 Juli 1931; gdzie jest odwołanie do pierwszej wyprawy sterowca do Gliwic. 8 Wydarzenie to oficjalnie nazwano„Luftschiff Graf Zeppelin. Oberschlesienfahrt 1931”. 9 Niestety, lądowanie Zeppelina w Gliwicach i jego górnośląskie wyprawy z 1929 i 1931 roku nie zostały odnoto- wane we współczesnych opracowaniach, poświęconych historii Śląska; por. N. CONRADS (red.), Deutsche Ge- schichte im Osten Europas. Schlesien, Berlin 2002; Śląsk i Ślązacy, red. J. BAHLCKE, Warszawa 2001. Opuszczenie to nie dziwi z punktu widzenia poważnego dyskursu historycznego, nie zmienia to jednak faktu, iż wydarzenie to stanowi fascynujący epizod w dziejach (niemieckiego) G. Śląska okresu międzywojennego. 10 Literatura przedmiotu, niemieckojęzyczna, jest w tym przypadku na tyle rozbudowana, że niniejsze rozważania z definicji mogą mieć ograniczony charakter. 11 Naturalnie, przy opisie fenomenu sterowców w Niemczech, z pola widzenia nie można gubić elementu dla tego zjawiska niejako pierwotnego i pierwszego, jakim było i pozostaje po dziś dzień poczucie ogromnej dumy naro- dowej Niemców, jako narodu, „który wydał z siebie” twórcę współczesnych sterowców. 12 Do 1914 roku z podróży sterowcami skorzystało łącznie 34.000 osób. 13 Sterowce również w swojej uwspółcześnionej formie są stałym elementem integralnego myślenia o przeszłości lotnictwa, w którym nieodmiennie budzą szerokie zainteresowanie i fascynację; por. G. DOBIECKI, Rywaliza- cja „Boeniga z Airbusem”, (w:) „Rzeczpospolita” z 16 VI 2001 roku; gdzie w relacji z Międzynarodowego Salonu Aeronautyki i Kosmosu zawarta jest informacja o zainteresowaniu, jakie na zgromadzonych na Salonie wywołał Zeppelin LZ N07, będący przypomnieniem wspaniałej historii sterowca Graf Zeppelin. Leszek Jodliński – Graf Zeppelin w Gliwicach w roku 1931... 173 Historia sterowców – od pierwszych konstrukcji do Grafa Zeppelina Sterowiec Graf Zeppelin do dzisiaj pozostaje najsłynniejszym sterowcem w histo- rii powszechnej, chociaż od czasu jego złomowania minęło dokładnie 65 lat14. Był to smutny koniec legendy historii cywilnego lotnictwa, koniec niegodny osiągnięć, jakie miał na swoim koncie sterowiec Graf Zeppelin. Lotu dookoła świata, zdobycia Bieguna Północnego i pionierskich wypraw w te zakątki świata, które za jego sprawą człowiek mógł po raz pierwszy zobaczyć z lotu ptaka. Wkroczenie sterowców w przestworza było procesem długotrwałym i obfitowało w liczne zdarzenia, które kilkakrotnie stawiało pod znakiem zapytania szanse roz- woju tego środka komunikacji powietrznej. Nigdy też nie brakowało sceptyków wo- bec takiej metody latania. Mimo tych trudności loty balonowe i podróże, odbywane sterowcami, miały pod koniec XIX wieku swoją krótką, acz burzliwą historię, zaś swobodne loty balonem, już na kilka lat przed wybuchem pierwszej wojny światowej stanowiły odrębną dziedzinę sportu15. Trudne początki – okres 1852-1895 Początki sterowców związane są z osobą francuskiego inżyniera wojskowego, ge- nerała Meusniera, który już w 1784 roku, w opracowaniu złożonym przed członkami francuskiej Akademii Umiejętności, przedstawił projekt balonu sterowanego, z gon- dolą podwieszoną pod wydłużony balon nośny i – dodatkowo – napędzanego śmi- głami i kierowanego systemem stateczników16. Projekt ten należałoby nazwać raczej wizją latającego żaglowca niż współczesnego sterowca, nie zmienia to jednak faktu, że idea ta, poczynając od zaostrzonego, opływowego kształtu balonu, inspirowała ko- lejnych konstruktorów