Рrоgrami Për Zhvillimin E Rajonit Të Planit Të Shkupit Për 2021-2026

РRОGRAMI PËR ZHVILLIMIN E RAJONIT TË PLANIT TË SHKUPIT PËR 2021-2026

Përkrahur nga:

„Ky publikim është realizuar me përkrahjen e Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim dhe Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale. Përmbajtja e këtij publikimi nuk i pasqyron vizionet dhe qëndrimet e institucioneve të lartpërmendura”

PËRMBAJTJA I. HYRJE ...... 7 II. METODOLOGJIA ...... 8 III. KARAKTERISTIKAT ZHIVLLIMORE TË RAJONIT TË PLANIT TË SHKUPIT ...... 10 1. Të dhënat e përgjithshme për rajonin e planit të Shkupit ...... 10 2. Zhvillimi demografik ...... 11 a. Popullsia ...... 11 b. Migrimet ...... 15 c. Shpërndarja hapësinore ...... 17 d. Indikatorët vital ...... 18 3. Karakteristikat ekonomike ...... 22 a. Bruto prodhimi vendor ...... 22 b. Subjektet afariste ...... 25 c. Dinamika e rritjes ekonomike ...... 28 d. Prodhimtaria ...... 30 e. Tregu i punës ...... 32 f. Struktura sektoriale e ekonomisë ...... 33 4. Tregu i fuqisë së punës ...... 36 a. Aktiviteti i popullsisë ...... 36 b. Shkalla e punësimit ...... 37 c. Shkalla e papunësisë ...... 39 d. Prurjet e reja të fuqisë punëtore ...... 41 e. Profesionet e kërkuara ...... 42 5. Zhvillimi social dhe arsimi ...... 42 a. Amvisëritë dhe familjet ...... 43 b. Sigurimi shëndetësor ...... 43 c. Sigurimi pensional ...... 45 d. Mbrojta sociale dhe e fëmijëve ...... 46 e. Arsimi ...... 48 6. Infrastruktura ...... 49 a. Infrastruktura transportuese ...... 49 b. Infrastruktura komunale ...... 55 c. Infrastruktura energjetike ...... 56 7. Ambienti jetësor dhe ndryshimet klimatike ...... 58 a. Uji ...... 59 b. Furnizimi me ujë ...... 61 c. Ujitja dhe derdhja e ujërave ...... 62 d. Ujërat e zeza ...... 64 e. Sipërfaqja e tokës ...... 65

f. Erozioni ...... 67 g. Ajri ...... 70 h. Natyra ...... 72 i. Ndotja industriale ...... 75 j. Mbeturinat e ngurta ...... 79 8. Bujqësia dhe zhvillimi rural ...... 84 a. Bujqësia ...... 84 b. Blegtoria ...... 87 c. Zhvillimi rural ...... 88 9. Turizmi dhe kultura ...... 89 a. Turistët ...... 104 b. Kapacitetet akomoduese ...... 105 c. Konsumi turistik ...... 106 d. Kultura ...... 107 10. Konkluzoni i analizave sektoriale ...... 108 11. Rajonet me nevoja specifike zhvillimore ...... 113 12. Identifikimi i karakteristikave për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit ...... 117 13. Pest (Pest) аnaliza ...... 119 14. Suot (Swot) аnalizа ...... 119 15. Gap (Gap) аnalizа ...... 126 IV. VIZIONI, QËLLIMET DHE PRIORITETET STRATEGJIKE ...... 128 1. Vizioni ...... 128 2. Мisioni ...... 128 3. Procesi i identifikimit të qëllimeve dhe prioriteteve afatmesme ...... 128 4. Qëllime, prioritetet dhe masat afatmesme ...... 129 V. IMPLEMENTIMI I PROGRAMIT PËR ZHVILLIMIN E RAJONIT TË PLANIT TË SHKUPIT 157 1. Financimi ...... 157 2. Plani aksionar ...... 160 3. Përcjellja dhe vlerësimi ...... 182 VI. ANEKSI ...... 183 1. Еkipi i ekspertëve ...... 183 2. Literatura e shfrytëzuar ...... 183 3. Linket e shfrytëzuar ...... 183

Lista e tabelave:

Tabela nr. 1- Numri i komunave dhe vendbanimeve ndër vite ...... 10 Tabela nr. 2 - Të dhënat themelore për komunat në Rajonin e Planit të Shkupit ...... 10 Tabela nr. 3 - Popullsia e përgjithshme sipas rajoneve, Regjistrimi 2002 ...... 11 Tabela nr. 4- Vlerësimi i popullsisë sipas rajoneve për vitet 2017, 2018 dhe 2019 ...... 12 Tabela nr. 5 - Të dhënat themelore demografike sipas rajoneve ...... 14 Tabela nr. 6 - Të imigruar dhe emigruar në dhe nga shtete tjera, sipas rajoneve, ndër vite ...... 15 Tabela nr. 7 - Banorë të imigruar në rajone të qytetit dhe fshatit, sipas rajoneve, ndër vite ...... 16 Tabela nr. 8 - Banorë të emigruar në rajone të qytetit dhe fshatit, sipas rajoneve, ndër vite ...... 16 Tabela nr. 9 - Migrimet e brendshme nga fshati në qytet, sipas rajoneve, ndër vite ...... 17 Tabela nr. 10 - Migrimet e brendshme nga qyteti në fshat, sipas rajoneve, ndër vite ...... 17 Tabela nr. 11 - Migrimet e brendshme ndërmjet fshatrave, sipas rajoneve, ndër vite ...... 18 Tabela nr. 12 - Migrimet e brendshme ndërmjet qyteteve, sipas rajoneve, ndër vite ...... 18 Tabela nr. 13 - Shkalla e natalitetit, mortalitetit, rritjes natyrore, martesave dhe divorceve, sipas rajoneve, për vitin 2019, ...... 19 Tabela nr. 14 - Lindjet sipas gjinisë, në rajone ...... 19 Tabela nr. 15 - Vdekjet sipas gjinisë në rajone, ndër vite ...... 20 Tabela nr. 16 - Shtimi natyror sipas rajoneve ndër vite и ...... 20 Tabela nr. 17 - Shkalla e përgjithshme e fertilitetit, sipas rajoneve, ndër vite ...... 21 Tabela nr. 18 - Shkalla e foshnjave të vdekura ...... 21 Tabela nr. 19 - Martesat sipas rajoneve, ndër vite ...... 22 Tabela nr. 20 - Divorcet sipas rajoneve, ndër vite ...... 22 Tabela nr. 21 - Bruto prodhimi vendor për vitin 2015, sipas rajoneve ...... 23 Tabela nr. 22 - Bruto prodhimi vendor për vitin 2016, sipas rajoneve ...... 23 Tabela nr. 23 - Bruto prodhimi vendor për vitin 2017, sipas rajoneve ...... 24 Tabela nr. 24 - Numri i subjekteve afariste aktive sipas rajoneve, ndër vite ...... 26 Tabela nr. 25 - Numri i ndërmarrjeve të sapokrijuara sipas rajoneve, ndër vite ...... 26 Tabela nr. 26 - Numri i ndërmarrjeve të shuara sipas rajoneve, ndër vite ...... 27 Tabela nr. 27 - Vlera e shtuar bruto sipas rajoneve, në miliona denarë, ndër viteve ...... 30 Tabela nr. 28 - Eksporti dhe importi sipas rajoneve, ndër vite ...... 30 Tabela nr. 29 - Importi-eksporti sipas veprimtarive në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2017 ...... 31 Tabela nr. 30 - Vendet e plotësuara dhe të lira të punës sipas rajoneve, në tremujorin e tretë të vitit 2020 ...... 33 Tabela nr. 31 - Vlera e shtuar bruto sipas sektorëve të veprimtarisë ...... 33 Tabela nr. 32 - Investimet në mjete themelore sipas sektorëve të veprimtarisë ...... 35 Tabela nr. 33 - Shkalla e aktivitetit të popullsisë sipas rajoneve, ndër vite ...... 37 Tabela nr. 34 - Shkalla e punësimit sipas rajoneve, ndër vite ...... 38 Tabela nr. 35 - Paga e paguar mesatare neto, ndër vite ...... 38 Tabela nr. 36 - Shkalla e papunësisë sipas rajoneve, ndër vite ...... 40 Tabela nr. 37 - Shkalla e papunësisë në rajonin e planit të Shkupit ndër vite ...... 40 Tabela nr. 38 - Të papunësuar sipas moshës ...... 41 Tabela nr. 39 - Nxënës në shkollat e mesme ...... 41 Tabela nr. 40 - Studentë të diplomuar në studime deridiplomike ...... 42 Tabela nr. 41 - Koeficientet social ...... 42 Tabela nr. 42 - Amvisëritë dhe familjet në rajonin e planit të Shkupit, regjistrimi 2002 ...... 43 Tabela nr. 43 - Personat e siguruar sipas rajoneve, për vitin 2019 ...... 43 Tabela nr. 44 - Numri i përgjithshëm i mjekëve të përgjithshëm amë, gjinekologëve dhe stomatologëve amë dhe numri i mjekëve në 1000 të siguruar, për vitin 2019 ...... 45 Tabela nr. 45 - Fëmijë dhe të punësuar në institucionet e kujdesit dhe edukimit të fëmijëve – çerdhet e fëmijëve / qendrat për zhvillim të hershëm të fëmijëve sipas rajoneve dhe viteve ...... 46 Tabela nr. 46 - Shfrytëzuesit e shtesës prindërore për fëmijë sipas rajoneve, ndër vite ...... 47 Tabela nr. 47 - Shfrytëzuesit e ndihmës sociale në para sipas rajoneve, ndër vite ...... 47 Tabela nr. 48 - Të dhënat themelore sipas shkallës së arsimimit për vitin shkollor 2019/2020 ...... 48 Tabela nr. 49 - Rrugët dhe kategorizimi i rrugëve ...... 50

Tabela nr. 50 - Rrjeti rrugor lokal, km ...... 50 Tabela nr. 51 - Udhëtarët e transportuar me transportin e taksive sipas rajoneve, ndër vite ...... 52 Tabela nr. 52 - Udhëtarë të transportuar në transportin rrugor të udhëtarëve, ndër vite ...... 52 Tabela nr. 53 - Udhëtarë të transportuar në transportin hekurudhor nacional, ndër vite ...... 53 Tabela nr. 54 - Mallrat e transportuara në transportin hekurudhor nacional, ndër vite ...... 54 Tabela nr. 55 - Numri i udhëtarëve të transportuar – në total ...... 55 Tabela nr. 56 - Mallra dhe postë, ngarkuar/shkarkuar (tonelata) – në total ...... 55 Tabela nr. 57 - Konsumi i energjisë elektrike në industri (GWh) sipas rajoneve dhe viteve ...... 57 Tabela nr. 58 - Kapaciteti i instaluar në MW sipas rajoneve, ndër vite ...... 57 Tabela nr. 59 - Numri i objekteve afariste sipas llojit ...... 71 Tabela nr. 60 - Emetimet në ajër nga subjektet afariste që gjenden në Qytetin e Shkupit dhe në rrethinë ...... 71 Tabela nr. 61 - Emetimi i përgjithshëm i substancave ndotëse në ajër nga burimet rezidenciale ...... 71 Tabela nr. 62 - Emetimi i përgjithshëm i substancave ndotëse në ajër, nga komunikacioni rrugor ...... 72 Tabela nr. 63 - Zonat e mbrojtura në rajonin e Shkupit ...... 72 Tabela nr. 64 - Të dhënat për mbeturinat e krijuara dhe të mbledhura në total, në rajonin e Shkupit për vitin 2016 79 Tabela nr. 65 - Komunat në RPSH, ndikimi i popullsisë urbane/rurale, strukturat e menaxhimit me mbeturinat në komuna si dhe deponitë ku dërgohen ...... 80 Tabela nr. 66 - Deponitë jo standarde në rajonin e Shkupit ...... 81 Tabela nr. 67 - Sipërfaqe bujqësore sipas kategorive për shfrytëzim, në hektarë ...... 84 Tabela nr. 68 - Numri i ekonomive bujqësore dhe sipërfaqja me të cilën disponojnë ...... 86 Tabela nr. 69 - Numri i punëtorëve sezonal dhe të tjerë, të angazhuar për punë në ekonomitë bujqësore, sipas rajoneve ...... 86 Tabela nr. 70 - Numri i ekonomive bujqësore me kafshë, shpezë, lepuj dhe koshere të bletëve, në vitin 2016 ...... 87 Tabela nr. 71 - Numri i kafshëve, shpezëve, lepujve dhe koshereve të bletëve, 2016 ...... 87 Tabela nr. 72 - Lista e mjediseve rurale dhe bashkësive rurale në rajonin e planit të Shkupit ...... 88 Tabela nr. 73 - Objektet e mbrojtura si trashëgimi kulturore ...... 104 Tabela nr. 74 - Numri i turistëve sipas rajoneve, ndër vite...... 105 Tabela nr. 75 - Numri i fjetjeve sipas rajoneve, ndër vite ...... 105 Tabela nr. 76 - Kapacitetet e akomodimit sipas rajoneve, ndër vite ...... 106 Tabela nr. 77 - Qarkullimi në mijë denarë ...... 106 Tabela nr. 78 - Numri i kinemave, muzeve, teatrove ...... 107 Tabela nr. 79 - Lista e vendbanimeve që gjenden në rajonet kufitare, rurale, kodrinore-malore dhe rajone të tjera që kanë ngecur në zhvillim ...... 114 Tabela nr. 80 - PEST (PEST) Analiza ...... 119 Tabela nr. 81 - Swot analiza e ambientit jetësor ...... 120 Tabela nr. 82 - Swot analiza e zhvillimit social dhe arsimit ...... 122 Tabela nr. 83 - Swot analiza e sektorit të biznesit ...... 123 Tabela nr. 84 - Swot analiza e Turizmit dhe kulturës ...... 124 Tabela nr. 85 - GAP (GAP) analiza ...... 127 Tabela nr. 86 - Indikatorët për përcjelljen e realizimit të qëllimit afatmesëm 1 ...... 137 Tabela nr. 87 - Indikatorët për përcjelljen dhe realizimin e qëllimit afatmesëm 2 ...... 142

Tabela nr. 88 - Indikatorët e përcjelljes së realizimit të qëllimit afatmesëm 3 ...... 150 Tabela nr. 89 - Indikatorët e përcjelljes së realizimit të qëllimit afatmesëm 4 ...... 156 Tabela nr. 90 - Klasifikimi i rajoneve të planit sipas shkallës së zhvillimit për periudhën nga viti 2018 e deri në vitin 2023 ...... 158 Tabela nr. 91 - Pjesëmarrja e ndihmës shtetërore për zhvillim të barabartë rajonal (në %) ...... 159 Tabela nr. 92 - Plani aksionar ...... 160

Lista e grafikëve

Grafiku nr. 1 - Popullsia në Rajonin e Planit të Shkupit sipas përkatësisë nacionale, regjistrimi 2002 ...... 12 Grafiku nr. 2 - Vlerësimi i gjinisë së popullsisë sipas rajoneve, 2019 ...... 13 Grafiku nr. 3 - Vlerësimi i grupo moshave të popullsisë sipas rajoneve, 2019 ...... 14 Grafiku nr. 4 - BPV për banor sipas rajoneve për vitin 2017 ...... 24 Grafiku nr. 5 - Pjesëmarrja e rajoneve në BPV për vitin 2017 ...... 25 Grafiku nr. 6 - Numri i subjekteve afariste në rajonin e planit të Shkupit, sipas numrit të punësuarve ...... 28 Grafiku nr. 7 - Numri i ndërmarrjeve të sapokrijuara dhe të shuara në rajonin e planit të Shkupit ...... 28 Grafiku nr. 8 - Vlera e shtuar bruto sipas rajoneve, ndër vite ...... 29 Grafiku nr. 9 - Pjesëmarrja e rajoneve në vlerën e përgjithshme të shtuar bruto për vitin 2017 ...... 29 Grafiku nr. 10 - Eksporti dhe importi sipas rajoneve, ndër vite ...... 31 Grafiku nr. 11 - Numri i vendeve të plotësuara të punës në rajonin e planit të Shkupit ...... 32 Grafiku nr. 12 - Investimet në mjete themelore sipas sektorëve ...... 36 Grafiku nr. 13 - Shpërndarja e personave të siguruar sipas rajoneve, 2019 ...... 44 Grafiku nr. 14 - Rrjeti i rrugëve lokale, km ...... 51 Grafiku nr. 15 - Ndarja e instalimeve me A DUOP në rajonin e Shkupit ...... 76 Grafiku nr. 16 - Ndarja e instalimeve me B leje sipas rajoneve ...... 77

Lista e fotografive

Foto nr. 1 - Harta e rajonit të rrjedhës së lumit Vardar në qytetin e Shkupit dhe lokacioni i rajonit të pusit „ Nerez - Lepenc “ ...... 60 Foto nr. 2 - Harta gjeologjike e rajonit të planit të Shkupit ...... 66 Foto nr. 3 - Pikat kritike erosive në rajonin e Shkupit (burimi: Studimi i erozionit dhe plani aksionar i qytetit të Shkupit https://drive.google.com/file/d/16oSUDNPS4g6eRtQXsXzwo_63UpD62n6P/view ) ...... 68 Foto nr. 4 - Rajonet erozive dhe rajonet e rrezikuara nga erozioni në rajonin e planit të Shkupit (burimi: Studimi i erozionit dhe planit aksionar për qytetin e Shkupit https://drive.google.com/file/d/16oSUDNPS4g6eRtQXsXzwo_63UpD62n6P/view ) ...... 69 Foto nr. 5 - Pjesë e vegjetacionit në rajonin e mbrojtur “Ostrovo” ...... 73 Foto nr. 6 - Pjesë e Arboretumit, i cili është pjesë e zonës së mbrojtur “Ostrovo” ...... 74 Foto nr. 7 - Pjesë e Еzerces, i cili është pjesë e zonës së mbrojtur “Ostrovo” ...... 74 Foto nr. 8 - Каnjoni i Matkës ...... 75

I. HYRJE Zhvillimi i barabartë rajonal është një proces i identifikimit, nxitjes, menaxhimit dhe shfrytëzimit të potencialeve zhvillimore të rajoneve të planit dhe pjesëve me nevoja specifike zhvillimore për shkak të uljes së dispariteteve në shkallën e zhvillimit ndërmjet rajoneve të planit. Planifikimi i zhvillimit rajonal është një proces për përcaktimin e qëllimeve reale dhe koherente, prioriteteve dhe masave për nxitjen e zhvillimit.

Në pajtim me Ligjin për zhvillim të barabartë rajonal, Programi për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit është dokument i planit në të cilin përcaktohen qëllimet zhvillimore të Rajonit të Planit të Shkupit dhe masat, instrumentet, mjetet financiare dhe të tjera për realizimin e tyre. Programi për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit për periudhën 2021-2026 është përpiluar sipas Rregullores së metodologjisë për përpilimin e dokumenteve të planit për zhvillim rajonal (Gazetë zyrtare e RM numër 102 nga data 13.08.2008), si dhe qëllimet dhe parimet për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal të definuar në Ligjin për zhvillim të barabartë rajonal. Programi për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit për periudhën 2021-2026 është na pajtim me Strategjinë për zhvillim rajonal të Republikës së Maqedonisë së Veriut 2021-2031 (Gazetë zyrtare e RMV nr.76 nga data 06.04.2021), Planin hapësinor të Qytetit të Shkupit, Dokumentet strategjike të komunave, si dhe dokumente të tjera nacionale relevante strategjike. Janë marrë parasysh edhe Programi paraprak për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit për periudhën 2015- 2019, si dhe është bërë një vlerësim i së njëjtës. Përpilimi i Programit për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit është në pajtim me qëllimet për zhvillim të qëndrueshëm (COR/SDGs) të Organizatës së Kombeve të Bashkuara si dhe të barazisë gjinore. Përpilimi i Programit për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit 2021-2026 u koordinua nga ana e Qendrës për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit, në bashkëpunim me një ekip të ekspertëve, përfaqësues të Ministrisë së Vetëqeverisjes Lokale, Byrosë për Zhvillim Rajonal, komunitetit të donatorëve, përfaqësuesve të komunave, komunitetit të biznesit, sektorit të OJQ dhe palëve të tjera të interesuara. Për përpilimin e një Programi kualitativ, gjatë përgatitjes së dokumentit u organizuan tri takime me të gjitha palët e interesuara. Fillimisht u organizua një takim fillestar konsultues, në të cilin u prezantuan detyrat, metodologjia dhe qëllimet e përpilimit të programit. Më pas u organizua edhe punëtoria e parë rajonale, në të cilën ekipi i ekspertëve i prezantoi konstatimet kyçe sipas analizave nga sektorët dhe së bashku me të gjitha palët e interesuara e përpiluan svot (swot) analizën. Në punëtorinë e dytë rajonale, nga ana e ekipit të ekspertëve u prezantua svot (swot) analiza, vizioni, misioni dhe së bashku me palët e interesuara u diskutua edhe për përcaktimin e qëllimeve, prioriteteve dhe masave afatmesme. Përpilimi i Programit për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit 2021-2026 është realizuar me përkrahjen e Agjencisë Zvicerane për bashkëpunim dhe zhvillim (SDC).

II. МЕТОDOLOGJIA Procesi i planifikimit strategjik paraqet një proces dinamik me të cilin duhet të përcaktohen prioritetet dhe qëllimet që do të realizohen përmes programeve të caktuara, projekteve të definuar dhe aktiviteteve konkrete, në kuadër të një buxheti të përcaktuar. Qëllimi i planifikimit strategjik është që të projektohet e ardhmja e rajonit në mënyrë që të mundësojë realizimin e vizionit për rajonin gjatë pesë viteve të ardhshme. Ambienti ku jetojmë dhe rrethi më i gjerë vazhdimisht ndryshojnë dhe për këtë planifikimi strategjik është proces i vazhdueshëm përmes të cilit Qendra për Zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit i përcakton prioritetet aktuale të cilëve duhet t’u përkushtohet vëmendje maksimale, me qëllim që të përshtatet ndaj trendëve modern të jetesës përmes shërbimeve kualitative ndaj qytetarëve të tyre. Segmentet e nevojshme që duhet t’i përfshijë ky Program për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit 2021-2026 janë të përcaktuara sipas Rregullores për Metodologjinë e përpilimit të dokumenteve të planit për zhvillim rajonal (Gazetë zyrtare e RM-së, nr.102 nga data 13.08.2009). Procesi i përpilimit të Programit për zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit 2021- 2026 filloi me takimin nismëtar konsultues me Qendrën për Zhvillimin e Rajonit të Planit të Shkupit. Aty u definuan të gjitha palët e interesuara që do të inkuadrohen në përpilimin e Programit. U definua edhe dinamika e saktë, miratimi i metodologjisë si dhe përmbajtja e saj. Më pas u përfshi edhe diagnostikimi i gjendjes momentale në Rajonin e Planit të Shkupit, me analizën e plotë të të gjitha karakteristikave zhvillimore të rajonit. U përpiluan edhe analiza nga sektorët për nivelin e vazhdueshëm të zhvillimit të Rajonit të Planit të Shkupit. Analizat e sektorëve i përfshijnë këto sfera zhvillimore: zhvillimi demografik, karakteristikat ekonomike, tregu i fuqisë së punës, zhvillimi social, infrastruktura, ambienti jetësor, turizmi dhe kultura. Gjatë procesit të analizave janë zbatuar metodat klasike shkencore (analiza, sinteza, induksioni, deduksioni, etj.) dhe metodat relevante specifike për analizat e posaçme të sektorëve sipas nevojave. Për përpilimin e analizave janë shfrytëzuar të dhënat, analizat, studimet dhe dokumentet strategjike zyrtare, të përgatitura nga institucionet kompetente. Pasi u bënë analizat e sektorëve, bënë analizat e rregullativës ligjore. Gjithashtu është bërë analiza e dokumenteve relevante strategjike ekzistuese lokale, rajonale dhe nacionale. Në fazën tjetër u bë analiza e të gjithë faktorëve që e përbëjnë ambientin e brendshëm të Rajonit të Planit të Shkupit (SWOT analiza). Këtu u potencuan të gjitha anët e forta dhe të dobëta të rajonit në aspekt të zhvhillimit të rajonit, mundësive që duhet të shfrytëzohen si dhe kërcënimet nga faktorët e tjerë të jashtëm. SWOT analiza do të mundësojë sigurimin e zhvillimit të rajonit, me qëllim të zbatimit të suksesshëm të qëllimeve dhe prioriteteve strategjike. Gjithashtu u përpilua edhe PEST analiza që ka për qëllim përcaktimin e faktorëve të jashtëm ndikues. Është bërë edhe një analizë krahasuese e Rajonit të Planit të Shkupit me dy rajone të Evropës (Gap analizë). Për përgaditjen e SWOT analizës u organizua edhe një punëtori rajonale me të gjitha palët e interesuara. Pastaj u punua një draft i dokumentit strategjik, në të cilin u definuan qëllimet, prioritetet, masat, misioni dhe vizioni afatmesëm. Për përcaktimin e suksesshëm të qëllimeve, prioriteteve dhe masave afatmesme si dhe misionit dhe vizionit u organizua një punëtori rajonale me të gjitha palët e interesuara. Në punëtori u definuan qëllimet, prioritetet, masat, vizioni dhe misioni afatmesëm. Pas përfundimit të punëtorisë u bë

finalizimi i këtij dokumenti strategjik.

III. KARAKTERISTIKAT ZHVILLIMORE TË RAJONIT TË PLANIT TË SHKUPIT

1. Të dhënat e përgjithshme për Rajonin e Planit të Shkupit

Në pajtim me Ligjin për zhvillim të barabartë rajonal (G. zyrtare e RM nr.24/12) janë krijuar tetë rajone të planit, për nevojat e planifikimit të zhvillimit rajonal dhe realizimin e masave dhe instrumenteve për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal. Rajoni i Planit të Shkupit gjendet në pjesën veriore të shtetit. Shtrihet në pjesën e Luginës së Shkupit në një sipërfaqe prej 1812,77 km2. Ky rajon është më i vogli për nga sipërfaqja që zë vetëm 7,13% të territorit të përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë së Veriut. Rajoni i Planit të Shkupit përbëhet nga 17 komuna, prej të cilave 10 komuna janë pjesë e Qytetit të Shkupit si njësi e veçantë e vetëqeverisjes lokale edhe atë: Aerodromi, Buteli, Gazi Baba, Gjorçe Petrovi, Karposhi, Kisella Voda, Saraji, Qendra, Çairi dhe Shuto Orizari. Kurse 7 komunat e tjera janë: Haraçina, Zelenikova, Ilindeni, Petroveci, Studeniçani, Sopishte dhe Çuçer Sandeva. Në kuadër të këtyre komunave funksionojnë 147 vendbanime. Në raport me periudhën e mëhershme 2014-2018 këto vende shënojnë rritje.

Tabela nr. 1- Numri i komunave dhe vendbanimeve ndër vite.

Viti Numri i komunave Numri i vendbanimeve

nga 2005 deri 2013 17 142 nga 2014 deri 2018 17 142 nga 2019 deri sot 17 147 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Sipas regjistrimit nga viti 2002 në Rajonin e Planit të Shkupit kanë jetuar 578.144 banorë, ndërsa sipas vlerësimit të bërë nga Enti Shtetëror i Statistikës së RMV, në vitin 2019 në rajon këtë rajon ka pasur 632.074 banorë.

Tabela nr. 2 - Të dhënat themelore për komunat në Rajonin e Planit të Shkupit.

Komunat Sipërfaqja Vendbanime Popullsia Vlerësimi i (ha) (Regjistrimi 2002) popullsisë, 2019 Gazi Baba 111.83 15 72617 76951 Gjorçe Petrov 66.83 7 41634 42933 Каrposh 35.98 2 59666 60946 Saraj 229.12 23 35408 42248 Haraçinë 31.31 4 11597 14135 Zelenikovë 176.96 14 4077 4929 Ilinden 97.05 12 15894 16966 Petrovec 201.96 17 8255 9207 Studeniçan 276.15 19 17246 22610 Çuçer - Sandevë 235.72 12 8493 10147

Аerodrom 21.12 1 72009 Butel 54.54 4 36154

Kisella Vodë 33.68 2 57236 Qendër 7.53 1 45412 331002 Çair 3.34 64773 Shuto Orizarë 7.55 1 22017 Sopishtë 222.1 13 5656 Gjithësejt 1,812.77 147 578,144 632,074.00 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

2. Zhvillimi demografik a. Popullsia Sipas regjistrimit të vitit 2002, Rajoni i Planit të Shkupit ka gjithsejtë 578144 banorë. Nga popullsia e përgjithshme e Republikës së Maqedonisë së Veriut 28,58% jetojnë në Rajonin e Planit të Shkupit i cili njëherë është rajoni me numrin më të madh të banorëve.

Tabela nr. 3 -Popullsia e përgjithshme sipas rajoneve, Regjistrimi 2002

2002 Gjithsejtë Republika e Maqedonisë së Veriut 2022547 Rajoni i Vardarit 154535 Rajoni Lindor 181858 Rajoni Jugperëndimor 221546 Rajoni Juglindor 171416 Rajoni i Pellagonisë 238136 Rajoni i Pollogut 304125 Rajoni Verilindor 172787 Rajoni i Shkupit 578144 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Grupi më i madh etnik sipas regjistrimit të vitit 2002 në Rajonin e Planit të Shkupit janë maqedonasit (63,55%), më pas shqiptarët (23,16%), romët (4,19%), serbët (3,14%), turqit (2,11%), boshnjakët (1,89%), të tjerë (1,51%) dhe vllahët (0,44%).

13 Grafiku nr. 1 - Popullsia në Rajonin e Planit të Shkupit sipas përkatësisë nacionale, regjistrimi 2002

600000 578144

500000

400000 367413

300000

200000 133893

100000 2422 1221 2580 1815 10946 8719 6 5 2 0

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Sipas vlerësimit të Entit Shtetëror të statistikës lidhur me numrin e popullsisë, vetëm rajoni i Shkupit dhe i Pollogut shënojnë rritje të popullsisë, kurse në rajonet e tjera është regjistruar rënie e popullsisë. Në vitin 2019 vlerësimi është se në Rajonin e Planit të Shkupit jetojnë 633273 banorë. Në vitin 2018 në raport me vitin 2017 ka rritje prej 0,53%, ndërsa në vitin 2019 në raport me vitin 2018 ka rritje prej 0,38%. Në Rajonin e Planit të Shkupit, shkalla e rritjes është shumë më e madhe se sa shkalla e rritjes në nivel shtetëror. Në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 është shënuar madje edhe rënie.

Tabela nr. 4-Vlerësimi i popullsisë sipas rajoneve për vitet 2017, 2018 dhe 2019

2017 2018 2019 Gjithsejtë Gjithsejtë Gjithsejtë Republika e Maqedonisë së Veriut 2075301 2077132 2076255 Rajoni i Vardarit 152249 152022 151492 Rajoni Lindor 175616 174877 173804 Rajoni Jugperëndimor 219663 219580 219180 Rajoni Juglindor 173405 173327 172824 Rajoni i Pellagonisë 228977 227919 226837 Rajoni i Pollogut 321573 322338 322872 Rajoni Verilindor 176260 176196 175973 Rajoni i Shkupit 627558 630873 633273 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

14 Në Grafikun nr.1 është prezantuar popullsia sipas gjinisë, në rajone sipas vlerësimit të bërë në vitin 2019 nga ana e Entit Shtetëror të statistikës së RMV. Mund të vërehet se në nivel nacional, struktura e popullsisë sipas gjinisë është si vijon: 50% janë meshkuj dhe 50% janë femra. Ky raport i barazuar është vërejtur në të gjitha rajonet e tjera, përveç në rajonin e Planit të Shkupit. Struktura e popullsisë sipas gjinisë në Rajonin e Planit të Shkupit është si vijon: 49% janë meshkuj dhe 51% janë femra.

Grafiku nr. 2 - Vlerësimi i gjinisë së popullsisë sipas rajoneve, 2019

Vlerësimi i gjinisë së popullsisë sipas rajoneve, 2019 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0

2019 Вкупно 2019 Мажи 2019 Жени

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Analiza e popullsisë sipas grup moshave të bërë sipas vlerësimit të popullsisë në vitin 2019 tregon se 68,9% e popullsisë në Republikën e Maqedonisë së Veriut është në moshën prej 20 deri në 69 vite, respektivisht popullsi e aftë për punë, ndërsa në Rajonin e Planit të Shkupit përqindja e përfaqësimit të këtij grupi të popullsisë është më i vogël me 66%.

15 Grafiku nr. 3 - Vlerësimi i grupmoshave të popullsisë sipas rajoneve, 2019

Vlerësimi i popullsisë sipas grupmoshave,2019 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0

0-14 15-34 35-54 55-74 75 и повеќе

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në tabelën e radhës janë dhënë disa prej të dhënave themelore demografike sipas rajoneve. Rajoni i Planit të Shkupit është më i vogël me sipërfaqe, por sipas të dhënave nga vlerësimi i popullsisë në vitin 2018, ai është më i populluari me 30,3% nga popullsia e përgjithshme, respektivisht 30,5% sipas të dhënave nga viti 2019 dhe njëkohësisht është rajoni me popullsi më të dendur me 347,1 banorë për km2.

Tabela nr. 5 - Të dhënat themelore demografike sipas rajoneve Vardarit Juglindor Pellagonisë Jugperëndi mor Shkupit Lindor Pollogut Verilindor Numri i komunave 17 9 11 9 10 9 9 6 Numri i 142 215 217 286 188 343 184 192 vendbanimeve Popullsia e 578144 154535 181858 221546 171416 238136 304125 172787 përgjithshme, Regjistrimi 2002 Vlerësimi i 633273 152137 175244 219622 173367 228448 321957 176227 popullsisë, 2018 Dendësia e popullsisë, 347.1 37.6 49.5 65.8 63.3 48.4 133.3 76.3 2018 (banor në km2) Numri i përgjithshëm i 18839 61367 72248 84627 59499 93976 78544 59488 vendbanimeve, 4 Regjistrimi 2002 Numri mesatar i 3.5 3.2 3.1 3.8 3.4 3.3 4.4 3.7 anëtarëve të amvisërive, Regjistrimi 2002 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

b. Migrimet Sipas të dhënave nga Enti shtetëror i Statistikës, në rajonin e planit të Shkupit, nga shtetet e tjera kanë imigruar 1338 banorë (783 meshkuj dhe 481 femra) në vitin 2017, 1172 banorë (686 meshkuj dhe 486 femra) në vitin 2018 dhe 2019 kanë imigruar gjithsejtë 1309 banorë (783 meshkuj dhe 555 femra). Imigrimi shënon ulje në vitin 2018 në raport me vitin 2017, përderisa në vitin 2019 në raport me vitin 2018 shënohet rritje. Banorët që kanë emigruar nga rajoni i planit të Shkupit në shtete të tjera shënon ulje gjatë dy viteve të fundit. Në vitin 2017 kanë emigruar gjithsejtë 130 banorë prej të cilëve 93 meshkuj dhe 37 femra, në vitin 2018 kanë emigruar gjithsejtë 95 banorë prej të cilëve 67 meshkuj dhe 28 femra dhe në vitin 2019 kanë emigruar gjithsejtë 76 banorë prej të cilëve 55 meshkuj dhe 21 femra. Në rajonin e planit të Shkupit numri më i madh i të imigruarve dhe emigruarve janë meshkuj.

Tabela nr. 6 - Të imigruar dhe emigruar në dhe nga shtete tjera, sipas rajoneve, ndër vite.

2017 2018 2019 Imigruar Emigruar Imigruar Emigruar Imigruar Emigruar Republika e 2626 424 2926 377 3147 798 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 89 26 103 10 88 25 Rajoni Lindor 127 35 151 44 245 155 Rajoni 207 55 244 22 220 75 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 168 23 179 14 163 221 Rajoni i 279 23 448 36 299 35 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 351 121 490 146 687 198 Rajoni Verilindor 67 11 139 10 136 13 Rajoni i Shkupit 1338 130 1172 95 1309 76 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në raport me migrimet e brendshme në rajonet e qyteteve dhe fshatrave, kemi një rënie në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017, ndërsa në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 vërehet rritje. Në rajonin e planit të Shkupit, ka numër më të madh të banorëve që kanë imigruar në rajonet e qytetit në raport me rajonet e fshatit. Në aspekt të gjinisë në rajonin e planit të Shkupit numri më i madh janë femrat që kanë imigruar në të gjitha vitet e analizuara. Në vitin 2017 nga numri i përgjithshëm i të imigruarve, 527 janë meshkuj dhe 929 femra, në vitin 2018 kanë imigruar 529 meshkuj dhe 877 femra dhe në vitin 2019 prej gjithsejtë 1523 banorëve të imigruar 597 kanë qenë meshkuj, ndërsa 926 femra.

Tabela nr. 7 - Banorë të imigruar në rajone të qytetit dhe fshatit, sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Imigruar Imigruar Imigruar Gjithsejtë qytet fshat Gjithsejtë qytet fshat Gjithsejtë qytet fshat Republika e 3123 2250 873 3033 2234 799 3241 2365 876 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 221 140 81 289 176 113 252 165 87 Rajoni Lindor 269 198 71 258 192 66 227 157 70 Rajoni 299 218 81 279 179 100 338 226 112 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 224 117 107 215 116 99 218 104 114 Rajoni i 233 167 66 217 163 54 266 189 77 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 215 85 130 196 88 108 211 81 130 Rajoni Verilindor 206 109 97 173 104 69 206 114 92 Rajoni i Shkupit 1456 1216 240 1406 1216 190 1523 1329 194 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Trend i njëjtë vërehet edhe te qytetarët e emigruar në rajone të qytetit dhe fshatit. Në rajonin e Planit të Shkupit në raport me gjininë, është vërejtur shpërngulje më e madhe te gjinia femërore. Në vitin 2017 gjithsejtë kanë emigruar 499 banorë prej të cilëve 126 meshkuj dhe 373 femra, në vitin 2018 kanë emigruar 129 meshkuj dhe 352 femra, si dhe në vitin 2019 prej gjithsejtë 570 banorë të emigruar, 148 janë meshkuj dhe 422 femra.

Tabela nr. 8 - Banorë të emigruar në rajone të qytetit dhe fshatit, sipas rajoneve, ndër vite.

2017 2018 2019 Emigruar Emigruar Emigruar Gjithsejtë qytet fshat Gjithsejtë qytet fshat Gjithsejtë qytet fshat Republika e 3123 2140 983 3033 2060 973 3241 2210 1031 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 455 308 147 408 278 130 420 303 117 Rajoni Lindor 411 314 97 446 324 122 428 309 119 Rajoni 391 300 91 362 253 109 442 329 113 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 268 155 113 297 170 127 272 170 102 Rajoni i 432 318 114 424 314 110 403 300 103 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 330 204 126 280 164 116 342 201 141 Rajoni Verilindor 337 201 136 335 220 115 364 222 142 Rajoni i Shkupit 499 340 159 481 337 144 570 376 194 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Prej të dhënave për qytetarët e imigruar dhe emigruar në rajonet e qytetit dhe fshatit në vitin 2019, mund të konkludohet se në rajonin e planit të Shkupit është regjistruar një numër më i madh i imigrimeve se sa emigrimeve, kurse në raport me rajonin e qytetit dhe fshatit, te qytetarët e imigruar përqindja më e madhe është nga rajonet e qytetit (87%) kurse te qytetarët e emigruar përqindja në rajonet e qytetit është 66%.

c. Zhvendosja hapësinore Në rajonin e planit të Shkupit në aspekt të migrimeve të brendshme nga fshati në qytet dhe anasjelltas gjatë dy viteve të fundit vërehet një trend i uljes, për dallim me nivelin nacional ku në vitin 2019 në raport me vitin 2018 vërehet rritje. Kjo nënkupton se për dallim prej më parë, migrimet tani po orientohen edhe në rajonet e tjera.

Tabela nr. 9 - Migrimet e brendshme nga fshati në qytet, sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Nga fshati në qytet Nga fshati në qytet Nga fshati në qytet

Republika e 1764 1667 1744 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 154 170 167 Rajoni Lindor 292 322 335 Rajoni Jugperëndimor 231 229 332

Rajoni Juglindor 189 226 198 Rajoni i Pellagonisë 241 210 210

Rajoni i Pollogut 256 221 241 Rajoni Verilindor 196 144 168 Rajoni i Shkupit 205 145 93 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Tabela nr. 10 - Migrimet e brendshme nga qyteti në fshat, sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Nga qyteti në fshat Nga qyteti në fshat Nga qyteti në fshat Republika e 1044 922 955 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 115 112 96 Rajoni Lindor 98 104 107 Rajoni Jugperëndimor 106 97 195

Rajoni Juglindor 125 114 137 Rajoni i Pellagonisë 127 102 89

Rajoni i Pollogut 153 174 158 Rajoni Verilindor 139 89 109 Rajoni i Shkupit 181 130 64 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Trendi i uljes është vërejtur edhe te migrimet e brendshme ndërmjet fshatrave dhe ndërmjet qyteteve në rajonin e planit të Shkupit.

Tabela nr. 11 - Migrimet e brendshme ndërmjet fshatrave, sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Ndërmjet Ndërmjet fshatrave Ndërmjet fshatrave Republika e fshatrave 1776 1520 1715 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 55 81 91 Rajoni Lindor 128 100 99 Rajoni 262 234 299 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 257 255 258 Rajoni i Pellagonisë 167 135 121

Rajoni i Pollogut 614 515 662 Rajoni Verilindor 187 117 145 Rajoni i Shkupit 106 83 40 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Tabela nr. 12 - Migrimet e brendshme ndërmjet qyteteve, sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Ndërmjet Ndërmjet Ndërmjet qyteteve qyteteve qyteteve Republika e Maqedonisë 403 399 392 së Veriut Rajoni i Vardarit 52 48 64 Rajoni Lindor 114 106 106 Rajoni Jugperëndimor 105 91 95 Rajoni Juglindor 42 42 38 Rajoni i Pellagonisë 59 76 63 Rajoni i Pollogut 23 25 16 Rajoni Verilindor 8 11 10 Rajoni i Shkupit - - - Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

d. Indikatorët vital Në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut, shkalla e natalitetit në vitin 2019 ka qenë 9.6. Rajoni i planit të Shkupit ka shkallë më të lartë të natalitetit me rreth 12 dhe është mbi shkallën në nivel nacional. Shkalla e mortalitetit në Republikën e Maqedonisë së Veriut në vitin 2019 është 9,8. Në rajonin e planit të Shkupit shkalla e mortalitetit është 9,7 dhe është më e ulët se shkalla në nivel nacional. Në raport me rritjen natyrore, vetëm rajoni i planit të Shkupit dhe Pollogut kanë rritje pozitive natyrore me 2,3. Në rajonin e planit të Shkupit në 1000 banorë lidhen 6,3 martesa dhe një divorc.

Tabela nr. 13 - Shkalla e natalitetit, mortalitetit, rritjes natyrore, martesave dhe divorceve, sipas rajoneve, për vitin 2019

2019 Nataliteti Mortaliteti Rritja Martesat Divorcet natyrore Republika e 9.6 9.8 -0.3 6.7 1 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 9 11.4 -2.5 6.4 0.9 Rajoni Lindor 7.1 11.4 -4.2 5.9 1.2 Rajoni 7.9 9.1 -1.3 7.3 1 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 8.5 10.2 -1.6 6.3 1.3 Rajoni i 8.1 12.8 -4.7 5.5 0.9 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 9.4 7.1 2.3 8.4 1 Rajoni Verilindor 9.1 9.5 -0.4 6.8 0.1 Rajoni i Shkupit 12 9.7 2.3 6.3 1 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Sipas të dhënave zyrtare nga Enti Shtetëror i Statistikës së RMV, gjatë tre viteve të fundit në nivel nacional kemi rënie të lindjeve të fëmijëve, ndërsa në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017 kemi rritje, ndërsa në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 kemi rënie. Në vitin 2019 më shumë se një e treta e lindjeve të fëmijëve janë në rajonin e planit të Shkupit. Në aspekt të gjinisë, në këto tri vite të analizuara, në rajonin e planit të Shkupit kanë lindur më shumë fëmijë meshkuj.

Tabela nr. 14 - Lindjet sipas gjinisë, në rajone

2017 2018 2019 Gjithsejtë Meshkuj Femra Gjithsejtë Meshkuj Femra Gjithsejtë Meshkuj Femra Republika e 21754 11160 10594 21333 11173 10160 19845 10276 9569 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 1589 792 797 1482 820 662 1362 712 650 Rajoni Lindor 1454 747 707 1390 700 690 1245 666 579 Rajoni 1971 1012 959 1868 966 902 1728 912 816 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 1706 896 810 1696 877 819 1479 723 756 Rajoni i 2142 1117 1025 1962 1017 945 1849 944 905 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 3295 1700 1595 3202 1727 1475 3028 1586 1442 Rajoni Verilindor 1844 927 917 1713 893 820 1595 830 765 Rajoni i Shkupit 7753 3969 3784 8020 4173 3847 7559 3903 3656 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2019 numri i personave të vdekur ka qenë 6115, e që krahasuar me vitin 2018 shënon rritje të numrit të vdekjeve për 8,8%, ndërsa në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017, shënohet rënie e numrit të vdekjeve për 1,95%. Në

nivel nacional, gjithashtu shënojmë rritje të numrit të personave të vdekur për 3,64%, përderisa në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017 vërehet rënie e numrit të personave të vdekur për 2,9%. Në rajonin e planit të Shkupit gjatë tërë tri viteve të analizuara, numri më i madh i të vdekurve janë meshkuj.

Tabela nr. 15 - Vdekjet sipas gjinisë në rajone, ndër vite

2017 2018 2019 Gjithsejtë Meshkuj Femra Gjithsejtë Meshkuj Femra Gjithsejt Meshkuj Femra Republika e 20318 10554 9764 19727 10339 9388 20446ë 10616 9830 Maqedonisë së Veriut

Rajoni i Vardarit 1679 893 786 1599 854 745 1734 930 804 Rajoni Lindor 1942 1030 912 1916 1004 912 1980 1041 939 Rajoni 2007 1031 976 1924 969 955 2004 1007 997 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 1846 944 902 1756 935 821 1758 904 854 Rajoni i 3062 1565 1497 2914 1536 1378 2911 1453 1458 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 2405 1231 1174 2365 1203 1162 2278 1192 1086 Rajoni Verilindor 1634 847 787 1622 868 754 1666 922 744 Rajoni i Shkupit 5743 3013 2730 5631 2970 2661 6115 3167 2948 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në vitin 2019 në Republikën e Maqedonisë së Veriut është shënuar rritje natyrore negative, respektivisht në popullsinë e përgjithshme ka rënie për 601 banorë. Për dallim nga niveli nacional në rajonin e planit të Shkupit vërehet një rritje natyrore pozitive, respektivisht rritje të popullsisë për 1444 banorë. Në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 kemi rënie të rritjes natyrore, ndërsa në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017 ka pasur rritje. Ky trend vërehet edhe në nivel nacional.

Tabela nr. 16 - Shtimi natyror sipas rajoneve ndër vite

2017 2018 2019 Shtimi Shtimi Shtimi natyror natyror natyror Republika e Maqedonisë 1436 1606 -601 së Veriut Rajoni i Vardarit -90 -117 -372 Rajoni Lindor -488 -526 -735 Rajoni Jugperëndimor -36 -56 -276 Rajoni Juglindor -140 -60 -279 Rajoni i Pellagonisë -920 -952 -1062 Rajoni i Pollogut 890 837 750 Rajoni Verilindor 210 91 -71 Rajoni i Shkupit 2010 2389 1444 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në rajonin e planit të Shkupit gjatë tri viteve të fundit, shkalla e fertilitetit është i pandryshueshëm dhe është 1,8, respektivisht kjo nënkupton se një femër në periudhën e fertilitetit (15-49) vite mund të lind 1,8 fëmijë. Në nivel nacional kemi rënie në vitin 2019 krahasuar me vitin 2018. Në vitin 2019 në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut shkalla e fertilitetit ishte 1,3. Në rajonin e planit të Shkupit është shënuar shkalla më e lartë e fertilitetit.

Tabela nr. 17 - Shkalla e përgjithshme e fertilitetit, sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Republika e Maqedonisë së 1.4 1.4 1.3 Veriut Rajoni i Vardarit 1.6 1.5 1.4 Rajoni Lindor 1.2 1.2 1.1 Rajoni Jugperëndimor 1.1 1.1 1 Rajoni Juglindor 1.4 1.5 1.3 Rajoni i Pellagonisë 1.4 1.3 1.2 Rajoni i Pollogut 1.2 1.2 1.1 Rajoni Verilindor 1.4 1.3 1.3 Rajoni i Shkupit 1.8 1.8 1.8 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Shkalla e foshnjave të vdekura shënon trend të rënies në nivel nacional. Në rajonin e planit të Shkupit gjithashtu ekziston një rënie, mirëpo në vitin 2019 shkalla e foshnjave të vdekura është më e lartë se sa shkalla nacionale.

Tabela nr. 18 - Shkalla e foshnjave të vdekura

2017 2018 2019 Republika e Maqedonisë së Veriut 9.2 5.7 5.6 Rajoni i Vardarit 11.3 4 8.1 Rajoni Lindor 2.8 7.2 4.8 Rajoni Jugperëndimor 8.1 4.8 5.2 Rajoni Juglindor 6.4 6.5 8.1 Rajoni i Pellagonisë 6.1 4.1 3.8 Rajoni i Pollogut 11.8 8.7 5.6 Rajoni Verilindor 14.1 5.3 2.5 Rajoni i Shkupit 9.5 5.1 6.1 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në dy tabelat vijuese janë dhënë numri i martesave dhe divorceve sipas rajoneve dhe viteve. Në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 shënohet rënie e numrit të martesave, ndërsa rritje të divorceve.

Tabela nr. 19 - Martesat sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Martesa Martesa Martesa Republika e 13781 13494 13814 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 906 874 977 Rajoni Lindor 1108 956 1027 Rajoni Jugperëndimor 1544 1497 1606 Rajoni Juglindor 1090 1062 1083 Rajoni i Pellagonisë 1264 1288 1253 Rajoni i Pollogut 2875 2738 2723 Rajoni Verilindor 1082 1115 1194 Rajoni i Shkupit 3912 3964 3951 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Tabela nr. 20 - Divorcet sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Divorce Divorce Divorce

Republika e 1994 1620 1990 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 161 135 133 Rajoni Lindor 228 221 213 Rajoni 265 128 229 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 189 178 221 Rajoni i 225 216 196 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 332 314 327 Rajoni Verilindor 93 85 25 Rajoni i Shkupit 501 343 646 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

3. Karakteristikat ekonomike a. Bruto prodhimi vendor Rajoni i planit të Shkupit ka prodhimin më të lartë bruto për banorë, krahasuar me të gjitha rajonet e tjera dhe me mesataren në Republikën e Maqedonisë së Veriut. Sipas të dhënave të Entit Shtetëror të Statistikës për vitin 2017, shihet se BPV për banorë në Shkup është për 41,82% më i lartë se sa mesatarja e Republikës së Maqedonisë së Veriut. Bruto prodhimi vendor në vitin 2017 në rajonin e planit të Shkupit ka qenë 264559 milion denarë, respektivisht 42,8% nga BPV i përgjithshëm realizohet në rajonin e planit të Shkupit. BPV gjatë tri viteve të fundit ka tendencë për rritje në rajonin e planit të Shkupit edhe në nivel nacional, por gjithashtu edhe BPV për banorë shënon trend të rritjes.

Tabela nr. 21 - Bruto prodhimi vendor për vitin 2015, sipas rajoneve

2015 BPV, në miliona denarë Struktura e BPV, BPV, për banorë, RM = 100% në denarë Republika e 558954 100 269996 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 44629 8 291516 Rajoni Lindor 44934 8 253656 Rajoni 46818 8.4 212913 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 54796 9.8 315717 Rajoni i 60293 10.8 260855 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 38973 7 121824 Rajoni Verilindor 28926 5.2 164161 Rajoni i Shkupit 239584 42.9 386876 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Tabela nr. 22 - Bruto prodhimi vendor për vitin 2016, sipas rajoneve

2016 BPV, në miliona denarë Struktura e BPV, BPV, për banorë, RM = 100% në denarë Republika e 594795 100 286995 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 46172 7.8 302286 Rajoni Lindor 46975 7.9 266047 Rajoni 48810 8.2 222133 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 59332 10 341870 Rajoni i 65057 10.9 282381 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 42487 7.1 132538 Rajoni Verilindor 29655 5 168301 Rajoni i Shkupit 256308 43.1 411575 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

25 Tabela nr. 23 - Bruto prodhimi vendor për vitin 2017, sipas rajoneve

2017 BPV, në miliona denarë Struktura e BPV, BPV, për banorë, RM = 100% në denarë

Republika e 618106 100 297954 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 47017 7.6 308493 Rajoni Lindor 51090 8.3 290385 Rajoni 52486 8.5 238895 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 60700 9.8 349905 Rajoni i Pellagonisë 66347 10.7 289105 Rajoni i Pollogut 45187 7.3 140683 Rajoni Verilindor 30719 5 174329 Rajoni i Shkupit 264559 42.8 422571 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Grafiku nr. 4 - BPV për banor sipas rajoneve për vitin 2017

BPV, për banor, në denarë, sipas rajoneve për 2017

450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

26 Tabela nr. 23 - Bruto prodhimi vendor për vitin 2017, sipas rajoneve Nga grafiku mund të shihet se rajoni i planit të Shkupit jep kontribut më të madh në BPV, respektivisht merr pjese me 43% në BPV të përgjithshëm. Dy rajonet tjera që kanë 2017 pjesëmarrje më të madhe në BPV janë ai i Pellagonisë dhe rajoni i planit Verilindor me 11%, respektivisht 10%. BPV, në miliona denarë Struktura e BPV, BPV, për banorë, RM = 100% në denarë Grafiku nr. 5 - Pjesëmarrja e rajoneve në BPV për vitin 2017

Republika e 618106 100 297954 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 47017 7.6 308493 Rajoni i Vardarit Rajoni Lindor 51090 8.3 290385 8% Rajoni Rajoni 52486 8.5 238895 Lindor Jugperëndimor 8% Rajoni Rajoni Juglindor 60700 9.8 349905 Rajoni i jugperëndimor Rajoni i Pellagonisë 66347 10.7 289105 Shkupit 43% 8% Rajoni i Pollogut 45187 7.3 140683 Rajoni Verilindor 30719 5 174329 Rajoni i Shkupit 264559 42.8 422571 Rajoni Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV Juglindor 10% Grafiku nr. 4 - BPV për banor sipas rajoneve për vitin 2017 Rajoni i Pellagonisë Rajoni Rajoni i 11% BPV, për banor, në denarë, sipas rajoneve për 2017 Verilindor Pollogut 5% 7% 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV 100000 50000 0 b. Subjektet afariste Sipas të dhënave nga Enti shtetëror i Statistikës, numri i subjekteve aktive afariste në rajonin e planit të Shkupit, në vitin 2019 ishte 29652 dhe krahasuar me vitin 2018, është rritur për 7,38%, ndërsa në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017 është rritur për 2,47%. Së këndejmë, numri i subjekteve aktive afariste në rajonin e planit të Shkupit shënojnë rritje. Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Tabela nr. 24 - Numri i subjekteve afariste aktive sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Republika e Maqedonisë së 71419 72315 75914 Veriut Rajoni i Vardarit 5383 5409 5595 Rajoni Lindor 5615 5632 5799 Rajoni Jugperëndimor 7238 7209 7520 Rajoni Juglindor 5970 5985 6233 Rajoni i Pellagonisë 8064 8118 8327 Rajoni i Pollogut 8118 8272 8614 Rajoni Verilindor 4084 4078 4174 Rajoni i Shkupit 26947 27612 29652 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrje më të madhe procentuale në ndërmarrjet e sapokrijuara. Më tepër se një e treta e ndërmarrjeve themelohen pikërisht në rajonin e planit të Shkupit. Në vitin 2018 krahasuar me vitin 2017 kishte rritje prej 16%, ndërsa në vitin 2017, krahasuar me vitin 2016 kishte ulje për 12,9%. Në nivel nacional gjatë tri viteve të fundit ka ulje të vazhdueshme të numrit të ndërmarrjeve të sapokrijuara.

Tabela nr. 25 - Numri i ndërmarrjeve të sapokrijuara sipas rajoneve, ndër vite

2016 2017 2018 Numri i Pjesëmarrja Numri i Pjesëmarrja Numri i Pjesëmarrja ndërmar procentuale e ndërmarrj procentuale e ndërmar procentuale e rjeve të ndërmarrjeve të eve të ndërmarrjeve të rjeve të ndërmarrjeve të sapo- sapokrijuara sapo- sapokrijuara sapo- sapokrijuara krijuara (%) krijuara (%) krijuara (%) Gjithsejt 7132 100 6321 100 6307 100 Rajoni i Vardarit 463 6.5 418 6.6 389 6.2 Rajoni Lindor 482 6.8 432 6.8 440 7 Rajoni 885 12.4 672 10.6 575 9.1 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 543 7.6 505 8 458 7.3 Rajoni i 696 9.8 797 12.6 744 11.8 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 1158 16.2 879 13.9 763 12.1 Rajoni Verilindor 341 4.8 386 6.1 347 5.5

Rajoni i Shkupit 2564 36 2232 35.3 2591 41.1 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Gjithashtu, rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrje më të madhe procentuale edhe në ndërmarrjet e shuara. Më tepër se një e treta e ndërmarrjeve të shuara janë pikërisht në rajonin e planit të Shkupit. Gjatë tri viteve të fundit, në nivel nacional dhe të rajonit të planit të Shkupit kemi trend të uljes së numrit të ndërmarrjeve të shuara.

Tabela nr. 26 - Numri i ndërmarrjeve të shuara sipas rajoneve, ndër vite

2016 2017 2018 Numri i Pjesëmarrja Numri i Pjesëmarrja Numri i Pjesëmarrja ndërmarrjeve procentuale e ndërmarrjeve procentuale e ndërmarrjeve procentuale e të shuara ndërmarrjeve të shuara ndërmarrjeve të shuara ndërmarrjeve të shuara të shuara të shuara (%) (%) (%)

Gjithsejt 6214 100 5171 100 4885 100 Rajoni i 452 7.3 328 6.3 303 6.2 Vardarit Rajoni Lindor 482 7.8 396 7.7 374 7.7 Rajoni 746 12 590 11.4 534 10.9 Jugperëndimor Rajoni 483 7.8 424 8.2 364 7.5 Juglindor Rajoni i 788 12.7 657 12.7 600 12.3 Pellagonisë Rajoni i 758 12.2 644 12.5 640 13.1 Pollogut Rajoni 375 6 330 6.4 318 6.5 Verilindor Rajoni i Shkupit 2130 34.3 1802 34.8 1752 35.9

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Nga Grafiku nr.6 mund të vërejmë se në rajonin e planit të Shkupit numri më i madh i subjekteve afariste kanë nga një deri në nëntë të punësuar, kurse kemi më së paku subjekte të mëdha me mbi 250 të punësuar.

29 Grafiku nr. 6 - Numri i subjekteve afariste në rajonin e planit të Shkupit, sipas numrit të punësuarve

Numri i subjekteve afariste në rajonin e planit të Shkupit, sipas numrit të të punësuarve

30000 25000 20000 15000 10000 5000 0

2017 2018 2019

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Grafiku nr. 7 - Numri i ndërmarrjeve të sapokrijuara dhe të shuara në rajonin e planit të Shkupit

Numri i ndërmarrjeve të sapokrijuara dhe të shuara në rajonin e planit të Shkupit 3000 2564 2591 2500 2130 2232 2000 1802 1752 1500

1000 500

0 2016 2017 2018

Број на новосоздадени претпријатија Број на згаснати претпријатија

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

a. Dinamika e rritjes ekonomike Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrjen më të madhe në vlerën e shtuar bruto. Madje 43% nga vlera e shtuar në total në BPV, krijohet pikërisht në rajonin e planit të Shkupit.

30 Grafiku nr. 8 - Vlera e shtuar bruto sipas rajoneve, ndër vite

Vlera e shtuar bruto sipas rajoneve, ndër vite

250000 200000 150000 100000 50000 0

2015 2016 2017

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Grafiku nr. 9 - Pjesëmarrja e rajoneve në vlerën e përgjithshme të shtuar bruto për vitin 2017

PJESËMARRJA E RAJONEVE NË VLERËN E PËRGJITHSHME BRUTO PËR VITIN 2017 Rajoni i Vardarit 8% Rajoni Lindor 8% Скопски Rajoni регион Veriperëndimor 43% 8%

Rajoni Juglindor 10% Rajoni i Rajoni Pellagonisë Rajoni i verilindor 11% Pollogut 5% 7% Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në periudhën e analizuar të viteve të fundit shënohet një rritje e vlerës së shtuar bruto si në nivel nacional, ashtu edhe në rajonin e planit të Shkupit. Në vitin 2017, krahasuar me vitin 2016 në rajonin e planit të Shkupit, vërehet një rritje prej 3,2% përderisa në nivel nacional, rritja është 3,9. Në vitin 2016, krahasuar me vitin 2015 gjithashtu shënon rritje edhe atë në rajonin e planit të Shkupit, me rritje prej 6,13%, ndërsa në nivel nacional për 5,57. Të dhënat tregojnë se rritja në vitin 2017 është me përqindje më të madhe, por sidoqoftë në rajonin e planit të Shkupit shkalla e rritjes është më e madhe se shkalla e rritjes në nivel nacional.

Tabela nr. 27 - Vlera e shtuar bruto sipas rajoneve, në miliona denarë, sipas viteve

2015 2016 2017 Gjithsejtë Gjithsejtë Gjithsejtë Republika e 488408 515601 535726 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 38997 40024 40751 Rajoni Lindor 39263 40721 44281 Rajoni Jugperëndimor 40909 42311 45491 Rajoni Juglindor 47880 51432 52610 Rajoni i Pellagonisë 52684 56395 57505 Rajoni i Pollogut 34055 36830 39165 Rajoni Verilindor 25275 25706 26625 Rajoni i Shkupit 209346 222182 229299 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

b. Prodhimtaria

Rajoni i planit të Shkupit, krahasuar me punën e jashtme tregtare, shënon një trend të rritjes. Në vitin 2017, krahasuar me vitin 2016, eksporti është rritur për 14%, ndërsa importi për 10,58%, ndërsa në vitin 2016, krahasuar me vitin 2016, eksporti është rritur për 11,12% kurse importi shënon rritje për 5,9%. Në vitin 2017 rajoni i planit të Shkupit ka marrë pjesë me 54,7% në eksportin e përgjithshëm dhe me 68,16% në importin e përgjithshëm.

Tabela nr. 28 - Eksporti dhe importi sipas rajoneve, ndër vite

Vlera në mijëra euro 2015 2016 2017 eksporti importi eksporti importi eksporti importi Gjithsejtë 4084703 5747797 4388396 6115641 5016659 6773823 Rajoni i Vardarit 598691 483170 557042 476192 587531 523573 Rajoni Lindor 498965 384925 523818 426717 600389 452109 Rajoni Jugperëndimor 81278 111008 100976 136863 169630 187197 Rajoni Juglindor 289063 267328 294454 285426 316183 308292 Rajoni i Pellagonisë 306596 269695 358398 301878 427769 332375 Rajoni i Pollogut 102158 177011 95496 189627 101244 209669 Rajoni Verilindor 38835 111801 47942 123373 65277 143094

Rajoni i Shkupit 2169117 3942860 2410271 4175564 2748635 4617513 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

32 Grafiku nr. 10 - Eksporti dhe importi sipas rajoneve, ndër vite

Eksporti dhe importi sipas rajoneve, ndër vite

5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0

Vlera në mijëra euro 2015 eksport Vlera në mijëra euro 2015 import Vlera në mijëra euro 2016 eksport Vlera në mijëra euro 2016 import Vlera në mijëra euro 2017 eksport Vlera në mijëra euro 2017 import

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në rajonin e planit të Shkupit më së shumti eksportojnë subjektet afariste që merren me prodhimin e veshjeve, pajisjeve elektrike, produkteve bazike farmaceutike dhe preparate farmaceutike, kurse më së shumti importohen metale, koks dhe derivatet e rafinuara të naftës, produkte ushqimore.

Tabela nr. 29 - Importi-eksporti sipas veprimtarive në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2017

Vlera në mijëra euro 2017 eksporti importi Gjithsejtë sipas veprimtarive 2748635 4617513 A - Produkte bujqësore, produkte të gjahut dhe shërbime të ngjashme 17180 75015 Б - Xehetaria dhe ekstrakti i xeheve .. 75661 В10 - Produkte ushqimore 77101 379960 В11 - Pije 30828 32091 В12 - Produkte të duhanit .. 27083 В13 - Tekstil 11315 135187 В14 - Veshje 175109 61321 В15 - Lëkurë dhe produkte të lëkurës 9105 38929 В16 - Dru dhe produkte të drurit dhe tapës, përveç mobilieve, sendeve të kashtës 2830 35549 dhe materiale për thurje В17 - Letër dhe produkte të letrës 7529 70466 В18 - Shërbime të botimit dhe incizimit .. .. В19 - Koks dhe produkte të rafinuara të naftës .. 444700 В20 - Kimikale dhe produkte kimike .. 367349

33 В21 - Produkte bazike farmaceutike dhe preparate farmaceutike 79585 143965 В22 - Gomë dhe produkte plastike 29770 119830 В23 - Produkte të tjera të mineraleve prej jometalit 32991 307704 В24 - Metale .. 1067870 В25 - Produkte të gatshme metalike, përveç makinerive dhe pajisjeve 18110 87223 В26 - Kompjuterë, produkte elektronike dhe optike 21988 250523 В27 - Pajisje elektrike 86888 187234 В28 - Makineri dhe pajisje, që nuk janë përmendur tjetër kund .. 212477 В29 - Automjete motorike, rimorkio dhe gjysmë rimorkio .. 204368 В30 - Pajisje tjera për transport .. 21156 В31 - Mobilie 8110 .. В32 - Produkte të tjera industriale 6287 66824 Г- Energji elektrike; gaz, avull dhe klimatizim 24497 .. Д - Furnizim me ujë; nxjerrja e ujërave të kanalizimeve, menaxhimit me mbeturina 41664 .. dhe veprimtari për sanimin e ambientit Të tjera 6381 15836 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

c. Tregu i punës Në rajonin e planit të Shkupit, nëse analizojmë vitin 2019 dhe dy tremujorët e parë të vitit 2020, mund të konkludojmë se më së shumti janë plotësuar vende gjatë tremujorit të parë të vitit 2020 (258928), mirëpo në tremujorin e dytë të vitit 2020 shënohet rënie e numrit të vendeve të plotësuara (253792). Nëse e shikojmë grafikun, vërejmë se ka mjaft oscilime në numrin e vendeve të plotësuara gjatë tërë vitit.

Grafiku nr. 11 - Numri i vendeve të plotësuara të punës në rajonin e planit të Shkupit

Numri i vendeve të plotësuara të punës në rajonin e planit të Shkupit

260000 258928 258000

256000 253817 253901 253792 254000 251142 252000 250635

250000

248000

246000 2019T1 2019T2 2019T3 2019T4 2020T1 2020T2

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në tabelën e radhës është dhënë numri i vendeve të lira dhe të plotësuara të punës, si dhe shkalla e vendeve të lira të punës (%) sipas rajoneve.

Tabela nr. 30 - Vendet e plotësuara dhe të lira të punës sipas rajoneve, në tremujorin e tretë të vitit 2020

Rajonet Numri i Numri i Shkalla e vendeve të vendeve të lira vendeve të lira plotësuara të të punës të punës punës (%) Republika e 485 372 8 364 1.69 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 41 403 696 1.65 Rajoni Lindor 33 751 729 2.11 Rajoni Jugperëndimor 40 671 728 1.76 Rajoni Juglindor 30 533 496 1.60 Rajoni i Pellagonisë 46 033 808 1.72 Rajoni i Pollogut 25 048 292 1.15 Rajoni Verilindor 24 807 484 1.91 Rajoni i Shkupit 243 125 4 131 1.67 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

d. Struktura sektoriale e ekonomisë

Pjesa më e madhe e vlerës së shtuar bruto në rajonin e planit të Shkupit formohet në sektorët: Tregtia me shumicë dhe pakicë; riparimi i automjeteve motorike dhe motoçikletave; transporti dhe magazinimi; objekte për vendosjen e veprimtarive të shërbimit të ushqimit (55137 milion në vitin 2017). Pastaj: Xehetaria dhe nxjerrja e gurit; Industria e përpunimit; Furnizimi me energji elektrike, gaz, avull dhe klimatizim (35820 milion në vitin 2017); Administrim dhe mbrojtje publike; Sigurim i detyrueshëm social; Arsimim; Veprimtari të mbrojtjes shëndetësore dhe sociale (34133 milion në vitin 2017). Rajoni i Shkupit ka më së paku kontribut në vlerën e shtuar bruto në bujqësi, pylltari dhe peshkatari (4115 milion në vitin 2017). Rajoni i planit të Shkupit krijon 42,8% të vlerës së shtuar bruto në nivel të RMV. Kontribut më të madh ka në sektorin e informatave dhe komunikimeve, e që merr pjesë me madje 85,73%, kurse më së paku kontribut ka në sektorin e bujqësisë, pylltarisë, peshkatarisë, me pjesëmarrje prej vetëm 8,56%.

Tabela nr. 31 - Vlera e shtuar bruto sipas sektorëve të veprimtarisë

Rajoni i planit të Shkupit Vlera e shtuar bruto në rajonin Pjesëmarrje në vlerën e e planit të Shkupit në milionë përgjithshme të shtuar bruto denarë në nivel të RMV (%)

2015 2016 2017 2015 2016 2017 Gjithësejt 209346 222182 229299 42.86 43.09 42.80 A Bujqësi, pylltari; 4496 4700 4115 8.27 8.61 8.46 peshkatari

B, V, G, D Xehetaria 29405 41083 35820 31.27 40.51 32.60 dhe nxjerrja e gurit; industria e përpunimit; Furnizimi me energji elektrike, gaz, avull dhe klimatizim GJ Ndërtimtaria 19175 21566 22423 48.32 52.46 55.95 E, ZH, Z Tregtia me 46843 50098 55137 45.54 44.31 44.85 shumicë dhe pakicë; Rregullimi i automjeteve motorike dhe motoçikletave; Transporti dhe magazinimi; Objekti për vendosjen e veprimtarive shërbyese me ushqim

X Informata dhe 14443 15786 17981 87.65 86.90 85.73 komunikime I Veprimtaria financiare 14823 13402 14575 86.96 76.23 75.47 dhe veprimtari të sigurimeve Ј Veprimtari në lidhje 24303 18933 18582 39.51 31.75 31.27 me patundësi K, L. Veprimtari 12714 15210 16592 70.59 75.74 75.23 profesionale, shkencore dhe teknike; veprimtari administrative dhe ndihmëse shërbyese L, M, N Administratë dhe 35272 32812 34133 50.85 44.54 45.55 mbrojtje publike; sigurim i detyrueshëm social; Arsimim; Veprimtari të mbrojtjes shëndetësore dhe sociale NJ, O Art, argëtim dhe 7873 8592 9942 52.30 52.65 56.93 rekreacion, veprimtari të tjera shërbyese Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në investimet e përgjithshme të mjeteve themelore në rajonin e planit të Shkupit, shikuar sipas sektorëve të veprimtarisë, pjesëmarrje më të madhe ka sektori i ndërtimtarisë, i pasuar nga Tregtia me shumicë dhe pakicë; Rregullimi i automjeteve motorike dhe motoçikletave; Transporti dhe magazinimi; Objektet për vendosjen e veprimtarive shërbyese me ushqim dhe në vend të tretë është sektori i Xehetarisë. Investimet në mjetet themelore të rajonit të planit të Shkupit shënojnë rritje në tri muajt e fundit të periudhës së analizuar. Në nivel nacional në vitin 2017 kishte ulje, ndërsa në vitin 2016, krahasuar me vitin 2015 shënohet rritje.

Tabela nr. 32 - Investimet në mjete themelore sipas sektorëve të veprimtarisë

2015 2016 2017 Republika e Rajoni i Republika e Rajoni i Republika e Rajoni i Maqedonisë Shkupit Maqedonisë Shkupit Maqedonisë Shkupit

Gjithsejtë 133254 69878 145040 75335 139018 76811 A Bujqësi, pylltari; 3923 524 3419 163 2909 693 peshkatari B, V, G, D Xehetaria dhe 30672 12688 30246 12978 30531 14253 nxjerrja e gurit; industria e përpunimit; Furnizimi me energji elektrike, gaz, avull dhe klimatizim GJ Ndërtimtaria 49281 18958 52785 19646 51091 20650 E, ZH, Z Tregtia me shumicë 20302 12805 22462 13842 24244 15725 dhe pakicë; Rregullimi i automjeteve motorike dhe motoçikletave; Transporti dhe magazinimi; Objekti për vendosjen e veprimtarive shërbyese me ushqim

X Informata dhe 4989 4696 6191 5974 7233 7188 komunikime I Veprimtaria financiare 1933 1688 2174 1616 1851 1593 dhe veprimtari të sigurimeve Ј Veprimtari në lidhje me 2566 2561 1779 1751 1675 1658 patundësi K, L. Veprimtari 2272 2078 2451 2321 4172 3817 profesionale, shkencore dhe teknike; veprimtari administrative dhe ndihmëse shërbyese L, M, N Administratë dhe 14721 11890 16565 12713 10045 7498 mbrojtje publike; sigurim i detyrueshëm social; Arsimim; Veprimtari të mbrojtjes shëndetësore dhe sociale NJ, O Art, argëtim dhe 2597 1991 6967 4331 5267 3736 rekreacion, veprimtari të tjera shërbyese

37 Grafiku nr. 12 - Investimet në mjete themelore sipas sektorëve

200000

2015 Република Македонија 2015 Скопски регион 2016 Република Македонија 2016 Скопски регион 2017 Република Македонија 2017 Скопски регион

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

4. Tregu i fuqisë së punës Resurset njerëzore janë komponentë e rëndësishme për zhvillimin e çdo dege të industrisë. Krijimi i potencialeve për zhvillim, imponon një domosdoshmëri për qasje sistematike drejt avancimit të potencialeve njerëzore në funksion të ofrimit efikas dhe profesional të shërbimeve. Në pajtim me evidencën e personave të papunë të Agjencisë së Punësimit të Republikës së Maqedonisë së Veriut, në vazhdim janë prezantuar tabelat me të dhënat për fuqinë e punës dhe tregun e punës.

a. Aktiviteti i popullsisë Shkalla e aktivitetit është përllogaritur si pjesëmarrje e fuqisë së punës në popullsinë e aftë për punë, të moshës nga 15 e më lartë. Në periudhën e analizuar nga viti 2016 deri në vitin 2018, shkalla e aktivitetit të rajonit të planit të Shkupit ka oscilime, në vitin 2017, krahasuar me vitin 2016 është rritur nga 53,5 në 55,1, ndërsa në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017 është ulur në 54,2. Ndërsa popullsia e aftë për punë në të gjitha vitet e analizuara është në rritje. Shkalla e aktivitetit në rajonin e planit të Shkupit është më e vogël se shkalla e aktivitetit në nivel të RMV. Në vitin 2018, rajoni i planit të Shkupit së bashku me rajonin e planit Verilindor dhe të Pollogut kishin shkallën më të ulët të aktivitetit.

Tabela nr. 33 - Shkalla e aktivitetit të popullsisë sipas rajoneve, ndër vite

2016 2017 2018 Popullsi Shkalla a Popullsi e Shkalla e Popullsi e Shkalla a e aftë aktivitetit aftë për aktivitetit aftë për aktivitetit për punë punë punë (persona) (persona) (persona)

Republika e 1 678 890 56.5 1 679 935 56.8 1 682 702 56.9 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 124 812 62.8 124 339 61.1 123 919 60 Rajoni Lindor 147 024 62.3 146 503 58.3 146 164 60.4 Rajoni 181 498 53.5 181 680 54 182 441 55.9 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 140 949 66.5 140 861 67.8 140 925 67.5 Rajoni i 187 181 64.9 186 504 64.8 185 778 64.9 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 262 623 47.2 263 659 49.5 264 752 50.5

Rajoni Verilindor 142 121 55.4 142 292 53.1 142 675 52.5

Rajoni i Shkupit 492 680 53.5 494 099 55.1 496 046 54.2 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

b. Shkalla e punësimit Shkalla e punësimit është përllogaritur si pjesëmarrje e numrit të të punësuarve te popullata e aftë për punë. Në periudhën e analizuar (2016-2018) shkalla e punësimit në nivel nacional tregon tendencë të rritjes. Gjithashtu edhe në rajonin e planit të Shkupit, shkalla e punësimit ka trend të rritjes. Mirëpo edhe krahas trendit të rritjes, shkalla e punësimit në rajonin e planit të Shkupit është më e ulët se sa shkalla e punësimit në nivel nacional. Në vitin 2018, shkalla më e lartë e punësimit është në rajonin e planit Juglindor, kurse më e ulët në rajonin e planit Verilindor. Rajoni i planit të Shkupit sipas shkallës së punësimit është në vendin e pestë, pas saj janë vetëm rajoni Verilindor, Jugperëndimor dhe ai i Pollogut.

Tabela nr. 34 - Shkalla e punësimit sipas rajoneve, ndër vite

2016 2017 2018 Shkalla e Shkalla e Shkalla e punësimit punësimit punësimit

Republika e 43.1 44.1 45.1 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 49.3 48.8 50.4 Rajoni Lindor 52 50.8 53.4 Rajoni Jugperëndimor 35.9 37.5 39.4 Rajoni Juglindor 57.1 59.7 60.2 Rajoni i Pellagonisë 52.5 54.2 55 Rajoni i Pollogut 34.7 35.1 35.8 Rajoni Verilindor 32 34.1 33.7 Rajoni i Shkupit 41.6 42.7 43.7 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Paga e paguar mesatare neto ka tendencë të rritjes, si në nivel nacional, ashtu edhe në rajonin e planit të Shkupit. Në rajonin e planit të Shkupit paga e paguar mesatare neto është më e lartë nga paga e paguar mesatare neto në nivel të RMV. Në raport të pagës së paguar mesatare sipas sektorëve, mund të vërehet se në vitin 2018 në rajonin e planit të Shkupit, paga më e lartë mesatare e paguar neto është në sektorin e Xehetarisë dhe nxjerrjes (51405 denarë), më pas në sektorin e Informatave dhe komunikimeve (45976 denarë) dhe Veprimtarive financiare dhe veprimtarive të sigurimit (42520).

Tabela nr. 35 - Paga e paguar mesatare neto, ndër vite

2016 2017 2018 Republika e Rajoni i Republika e Rajoni i Republika e Rajoni i Maqedonisë planit të Maqedonisë planit të Maqedonisë planit të së Veriut Shkupit së Veriut Shkupit së Veriut Shkupit NKD, nr. 2 Pagesa mesatare 22 342 26 243 22 928 26 790 24 276 28 125 denarë, sipas rajoneve А Bujqësi, 16 873 19 187 17 547 19 830 19 015 21 372 B Xehe dhe nxjerrje 26 232 31 167 28 994 33 558 34 394 51 405 B Përpunim 17 096 24 833 18 112 25 844 20 073 27 066 G Furnizim me 37 225 37 055 37 239 36 761 38 194 38 048 avull dhe klimatizim D Furnizim me 19 854 24 458 20 116 24 844 20 768 25 251 ujëra kanalizimi, menaxhim me mbeturina

veprimtari për sanimin e ambientit GJ Ndërtimtari 21 205 24 340 20 795 23 172 22 008 24 017 Е Tregti me shumicë dhe 20 313 23 379 21 273 24 631 22 706 26 187 Rregullimin e automjeteve dhe motoçikletave

ZH Transport dhe 22 907 27 283 23 912 28 246 23 204 27 287 Z Objekte për 15 423 16 925 16 070 17 578 17 775 19 091 veprimtari me ushqim X Informata dhe 36 489 37 850 38 398 39 763 44 085 45 976 komunikime I Veprimtari financiare 39 701 40 641 40 350 41 293 41 409 42 520 dhe veprimtari të sigurimeve Ј Veprimtari në lidhje me 23 969 25 376 24 213 25 717 26 399 27 910 K Veprimtari 28 891 30 825 29 235 31 172 28 495 30 974 profesionale, shkencore dhe teknike LL Administrative dhe 16 535 15 353 16 732 15 658 17 907 16 977 veprimtari L Administrim publik dhe 26 734 27 623 27 115 28 040 27 898 28 889 Sigurim social

М Arsim 22 190 23 189 22 308 23 240 23 447 24 829 N Veprimtari për 24 571 27 940 25 008 28 311 26 885 30 777 mbrojte NJ Art, argëtim dhe 21 096 22 102 21 897 23 067 22 571 23 142 О Shërbime tjera 26 128 28 617 27 227 29 647 28 399 31 093 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

c. Shkalla e papunësisë Shkalla e papunësisë, e përllogaritur si pjesëmarrje në numrin e të papunësuarve në fuqinë e përgjithshme të punës. Në periudhën e analizuar (2016-2018) shkalla e papunësisë tregon tendencë të uljes edhe atë, edhe në rajonin e planit të Shkupit edhe në nivel nacional. Në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2018 shkalla e papunësisë ka qenë 19,3, edhe pse është më e mirë krahasuar me nivelin nacional, sidoqoftë krahasuar me rajonet e tjera, mund të konkludojmë se në rajonin e planit të Shkupit ka papunësi më të madhe. Vetëm rajoni i planit të Pollogut, Jugperëndimor dhe Verilindor kanë papunësi më të madhe se sa rajoni i planit të Shkupit.

Tabela nr. 36 - Shkalla e papunësisë sipas rajoneve, ndër vite

2016 2017 2018 Shkalla e Shkalla e Shkalla e papunësisë papunësisë papunësisë

Republika e 23.7 22.4 20.7 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 21.6 20.1 15.9 Rajoni Lindor 16.4 12.9 11.5 Rajoni Jugperëndimor 33 30.5 29.6 Rajoni Juglindor 14.1 12 10.9 Rajoni i Pellagonisë 19 16.3 15.3 Rajoni i Pollogut 26.4 29 29 Rajoni Verilindor 42.2 35.7 35.9 Rajoni i Shkupit 22.3 22.5 19.3 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në tabelën e radhës mund të shohim të dhënat për shkallën e papunësisë në raport të pjesës urbane dhe rurale, si dhe në raport të meshkujve dhe femrave. Në periudhën e analizuar (2017-2018) në raport të asaj nëse shkalla e papunësisë është më e madhe në pjesën urbane ose atë rurale, mund të shihet se në vitin 2018 dhe 2019, shkalla e papunësisë ka qenë më e lartë në pjesën rurale, ndërsa në vitin 2017 shkallë më e madhe e papunësisë është regjistruar në pjesën urbane. Në aspekt të të papunësuarve sipas gjinisë, në total (pjesa rurale dhe urbane), shkalla e papunësisë ka qenë më e lartë te meshkujt në vitin 2017 dhe 2018, kurse në vitin 2019 te femrat. Në pjesën urbane gjithashtu gjatë vitit 2017 dhe 2018 është më e lartë te meshkujt, kurse në vitin 2019 shkallë më e lartë e papunësisë është vërejtur te femrat. Ndërsa në pjesën rurale gjatë të gjitha viteve të analizuara, shkalla e papunësisë ka qenë më e lartë te gjinia femërore.

Tabela nr. 37 - Shkalla e papunësisë në rajonin e planit të Shkupit ndër vite

Gjithsejtë Pjesa urbane Pjesa rurale Viti Gjithsejtë Meshkuj Femra Pjesa Meshkuj Femra Pjesa Meshkuj Femra urbane rurale 2017 22.5 23.4 21.3 23.5 25.4 21 20.4 19.5 22.1 2018 19.3 20.2 18 18.2 20.2 15.4 21.8 20.2 24.6 2019 14.7 13.3 16.6 14.3 13.9 14.9 15.6 12 22 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Sipas raportit të Agjencisë së Punësimit të Republikës së Maqedonisë së Veriut “Lista e personave të papunë me gjendjen më datë 31.08.2020” numri it ë papunëve në territorin e qytetit të Shkupit ishte 28312 prej të cilëve 21307 janë të papunë në rajone urbane dhe 7005 të papunë në fshatra. Sipas të njëjtit raport me gjendjen deri më datë 31.08.2019 numri i të papunëve në territorin e qytetit të Shkupit ka qenë

17860 të papunësuar. Që nënkupton se në vitin 2020, krahasuar me vitin 2019 numri i të papunësuarve është rritur për 58,5%.

Në rajonin e planit të Shkupit, numri më i madh i të papunësuarve janë të moshës prej 45 e më lartë. Në Tabelën nr.38 është dhënë pasqyrë e detajuar e numrit të të punësuarve sipas moshës.

Tabela nr. 38 - Të papunësuar sipas moshës

Qendra e Gjithsejtë 15-49 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 prej 60 vjet punësimit e më lartë Qyteti i Shkupit 28312 666 2625 3008 2726 2596 3126 3527 3479 3647 2912

% pjesëmarrje 2.35 9.27 10.62 9.63 9.17 11.04 12.46 12.29 12.88 10.29 burimi: АPRMV

d. Prurje të fuqisë së re punëtore

Tabela nr. 39 – Nxënës në shkollat e mesme

Republika e Rajoni i Maqedonisë Shkupit së Veriut

2016/2017 Gjithsejtë 76394 26656 Nxënëse 36038 12223 Nxënës 40356 14433 2017/2018 Gjithsejtë 71458 24260 Nxënëse 34059 11516 Nxënës 37399 12744 2018/2019 Gjithsejtë 71650 24653 Nxënëse 34218 11814 Nxënës 37432 12839 2019/2020 Gjithsejtë 69980 24492 Nxënëse 33683 11855 Nxënës 36297 12637 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Tabela nr. 40 - Studentë të diplomuar në studime deri diplomike

2016 2017 2018 Gjithsejtë Meshkuj Femra Gjithsejtë Meshkuj Femra Gjithsejtë Meshkuj Femra Republika e 7947 3286 4661 8085 3345 4740 7263 2900 4363 Maqedonisë së Veriut Shkupit 2764 1186 1578 2863 1250 1613 2493 977 1516 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

e. Profesionet e kërkuara

Sipas raportit të Agjencisë së Punësimit të RMV “Anketë për nevojat e aftësive në tregun e punës në Republikën e Maqedonisë së veriut për vitin 2020” në rajonin e planit të Shkupit, prioritet në punësimet e reja do të kenë këto profesione: programues, ekonomist, inxhinier i makinerisë, inxhinier i ndërtimtarisë, inxhinier teknolog për produkte farmaceutike, gazetar, agjent i marketingut, informatikan, kontabilist, farmacist, inxhinier i softuerit, inxhinier i shkencave kompjuterike, analist programues, testues i softuerit, doktor të mjekësisë së përgjithshme, administrues, elektroteknik, komercialist, teknik i makinerisë, motër medicinale, teknik farmaceutik, teknik i ndërtimtarisë, shitës, inkasant, sigurues (mbrojtje e personave dhe pronës), shofer kamioni (automjet ngarkues, taksi i automjeteve të lehta për porosi) kamerierë, rrobaqepës, magazinues, gatues, operator për futjen e të dhënave, bravandreqës, saldator, punëtor ndërtimtarie, murator, punëtor i përgjithshëm, pastrues i hapësirave banesore dhe afariste, punëtor për ngarkim dhe shkarkim, punëtor për punë të thjeshta në linjë prodhimtarie, ndihmës kuzhine, punëtor në vreshtari, punëtor kopshti, operator me CNC makineri, paketues, punëtor transportues etj.

5. Zhvillimi social dhe arsimimi Tabela nr. 41 – Koeficientet social

Indikatorët Republika e Maqedonisë së Veriut Rajoni i planit të Shkupit

2017 2018 2019 2017 2018 2019 Popullsi e re (0-14) % 16,48 16,37 16,21 18,36 18,37 18,36 Popullsi e vjetër (65+) % 13,66 14,06 14,49 14,61 14,99 15,34 Koeficienti i varësisë së 19,55 20,21 20,82 21,79 22,51 23,13 moshës % Martesat (në 1000 banorë) 6,6 6,5 6,7 6,2 6,3 6,3 Divorcet (në 1000 banorë) 1,0 0,8 1,0 0,8 0,5 1 Shkalla e natalitetit 10,5 10,3 9,6 12,4 12,7 12 Shkalla e mortalitetit 9,8 9,5 9,8 9,2 8,9 9,7 Shkalla e vdekshmërisë së foshnjave 9,2 5,7 5,6 9,5 5,1 6,1 Shkalla e përgjithshme e fertilitetit 1,4 1,4 1,3 1,8 1,8 1,8 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

a. Amvisëritë dhe familjet Sipas regjistrimit të vitit 2002, në rajonin e planit të Shkupit jetojnë 163633 amvisëri dhe ka gjithsejtë 188394 banesa. Në tabelën e mëposhtme janë dhënë numrat e amvisërive dhe banesave sipas komunave. Pjesa më e madhe e amvisërive dhe banesave janë në Komunën e Aerodromit. Më pas vijnë Gazi Baba dhe Karposhi.

Tabela nr. 42 - Amvisëritë dhe familjet në rajonin e planit të Shkupit, regjistrimi 2002

Komunat Amvisëritë Banesat Аerodrom 21495 23754 Butel 10056 11077 Gazi Baba 20336 22815 Gjorçe Petrov 11886 13938 Каrposh 19680 22849 Kisella Vodë 17577 20237 Saraj 7972 7837 Qendër 15355 18848 Çair 17107 17127 Shuto Orizarë 5102 5263 Haraçinë 2267 2442 Zelenikovë 1014 1666 Ilinden 4298 5252 Petrovec 2087 3617 Sopishtë 1510 3398 Studeniçan 3570 4349 Çuçer - Sandevë 2321 3925 Gjithsejtë 163633 188394 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

b. Sigurimi shëndetësor Sipas “Raportit vjetor për vitin 2019” të publikuar nga Fondi për sigurim shëndetësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut, në rajonin e planit të Shkupit gjenden një numër i madh i të siguruarve. Në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2019 ka pasur numër të përgjithshëm prej 630686 persona, prej të cilëve 400810 janë me sigurim personal, ndërsa 229876 janë anëtarë të të siguruarve.

Tabela nr. 43 - Personat e siguruar sipas rajoneve, për vitin 2019

Rajoni Sigurim Anëtarë Gjithsejtë të koeficienti i personal siguruar anëtarëve në raport me sigurimin personal Rajoni i Vardarit 92034 44916 136950 0.49 Rajoni Lindor 107725 47242 154967 0.44 Rajoni 111113 68992 180105 0.62 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 95164 55282 150446 0.58

45 Rajoni i 140920 69812 210732 0.5 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 143020 114849 257869 0.8 Rajoni Verilindor 89998 57756 147754 0.64 Rajoni i Shkupit 400810 229876 630686 0.57 Gjithësejt 1180784 688725 1869509 Burimi: FZSHRMV

Pjesa më e madhe e të siguruarve gjenden në rajonin e planit të Shkupit edhe atë 34%, më pas i Pollogut me 14% dhe në vend të tretë gjendet rajoni i Pellagonisë me 11%.

Grafiku nr. 13 - Shpërndarja e personave të siguruar sipas rajoneve, 2019

Vardarit 7% Lindor Shkupit 8% 34% Jugperëndimor 10%

Јuglindor 8%

Verilindor Pellagonisë 8% 11% Pollogut 14%

Burimi: FSSHRMV

Në sigurimin shëndetësor primar, personi i siguruar e realizon kontaktin e parë me sistemin shëndetësor. Më saktë, te mjeku i përzgjedhur secili i siguruar duhet të fitojnë një pasqyrë kualitative të gjendjes së përgjithshme shëndetësore, shqyrtimin e rreziqeve dhe zbulimit të hershëm të sëmundjeve të caktuara e që ka rëndësi të madhe për parandalimin dhe shërimin në kohë. Në tabelën e radhës janë analizuar numri i mjekëve të përgjithshëm amë, gjinekologëve dhe stomatologëve amë, si dhe numri i mjekëve në 1000 të siguruar, sipas rajoneve. Analiza tregon se edhe përkundër faktit që në rajonin e planit të Shkupit ka numër më të madh të mjekëve të përgjithshëm amë, gjinekologë dhe stomatologë amë, pas analizës së numrit të mjekëve në 1000 të siguruar, rajoni i planit të Shkupit është në fund të listës, respektivisht është ndërmjet rajoneve që kanë numrin më të ulët të mjekëve në 1000 të siguruar. Rajoni i planit Juglindor ka numrin më të madh të mjekëve të përgjithshëm amë në 1000 të siguruar, rajoni i planit Jugperëndimor ka numrin më të madh të gjinekologëve në 1000 të siguruar, ndërsa rajoni i planit të Pellagonisë është rajoni me numrin më të madh të stomatologëve në 1000 të siguruar.

Tabela nr. 44 - Numri i përgjithshëm i mjekëve të përgjithshëm amë, gjinekologëve dhe stomatologëve amë dhe numrin e mjekëve në 1000 të siguruar, për vitin 2019

Rajonet Mjekë të Numri i Gjinekologë Numri i Stomatologë Numri i përgjithshëm mjekëve të amë gjinekologëve stomatologëve amë përgjithshëm amë në 1000 në 1000 të amë në 1000 të siguruar siguruar të siguruar Rajoni i Vardarit 110 0,8 13 0,19 95 0,69 Rajoni Lindor 109 0,7 15 0,19 91 0,59 Rajoni 128 0,71 20 0,22 135 0,75 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 133 0,88 11 0,14 115 0,76 Rajoni i 155 0,74 13 0,12 175 0,83 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 209 0,81 13 0,10 150 0,58 Rajoni Verilindor 129 0,87 11 0,15 81 0,55 Rajoni i Shkupit 472 0,75 55 0,17 330 0,52 Burimi: FSSHRMV

Qasja në shërbimet shëndetësore, jo vetëm nga aspekti fizik, por edhe nga ai ekonomik, social dhe kulturor, ka një rëndësi fondamentale për ndjekjen e avancimit të sistemit shëndetësor. Në Republikën e Maqedonisë në vitin 2011, 89.1% e popullsisë kanë pasur qasje në mbrojtjen primare shëndetësore që është për 3.6% më pak, krahasuar me vitin e kaluar.

c. Sigurimi pensional

Sistemi i sigurimit pensional dhe invalidor në Republikën e Maqedonisë së Veriut, në pajtim me neni 2 të Ligjit për sigurimin pensional dhe invalidor (Gazetë zyrtare e RM-së numër: 98/12, 166/12, 15/13, 170/13, 43/14, 44/14, 97/14, 113/14, 160/14, 188/14, 20/15, 61/15, 97/15, 129/15, 147/15, 154/15, 173/15, 217/15, 27/16, 120/16, 132/16, 35/18, 220/18, 245/18) është i përbërë nga:  sigurimi i detyrueshëm pensional dhe invalidor në bazë të solidaritetit të gjeneratave (në tekstin e mëtejmë: shtylla e parë);  sigurimi pensional me financim të detyrueshëm kapital (në tekstin e mëtejmë: shtylla e dytë) dhe  sigurimi pensional me financim vullnetar kapital (në tekstin e mëtejmë: shtylla e tretë) Në Republikën e Maqedonisë së Veriut, në fund të vitit 2019 janë evidentuar 581.405 të siguruar me sigurim të detyrueshëm pensional dhe invalidor dhe 85.697 të obliguar. Në Republikën e Maqedonisë së Veriut në vitin 2019, numri i shfrytëzuesve të pensionit sipas sigurimit të punëtorëve ka qenë 422.704 shfrytëzues, në bazë të pensionit bujqësor 151 shfrytëzues dhe 1184 shfrytëzues të pensioneve ushtarake. Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrjen më të madhe në numrin e përgjithshëm të të siguruarve; 43,6% dhe më së shumti pensionistë janë pikërisht në rajonin e planit të Shkupit, me madje 107435 pensionist ose një e treta e numrit të përgjithshëm të pensionistëve janë nga rajoni i planit të Shkupit.

d. Mbrojtja sociale dhe e fëmijëve

Në periudhën e analizuar nga viti 2015-2017, në rajonin e planit të Shkupit u shënua rritje e numrit të fëmijëve dhe të punësuarve në institucionet e kujdesit dhe edukimit të fëmijëve – çerdhet e fëmijëve / qendrat për zhvillim të hershëm të fëmijëve. Trendi i rritjes vërehet edhe në nivel nacional edhe nëpër rajonet e tjera.

Tabela nr. 45 - Fëmijë dhe të punësuar në institucionet e kujdesit dhe edukimit të fëmijëve – çerdhet e fëmijëve / qendrat për zhvillim të hershëm të fëmijëve sipas rajoneve dhe viteve

2015 2016 2017 Fëmijë Të punësuar Fëmijë Të punësuar Fëmijë Të punësuar Republika e 32660 4468 34386 4655 35286 4711 Maqedonisë së Veriut Rajoni i Vardarit 3004 408 3172 412 3176 416 Rajoni Lindor 3659 556 3747 572 3830 556 Rajoni 1864 278 1840 273 1846 299 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 2673 367 2829 391 3086 397 Rajoni i 2693 396 2903 416 3012 418 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 1469 211 1625 233 1636 240 Rajoni Verilindor 1913 249 2067 258 2091 268 Rajoni i Shkupit 15385 2003 16203 2100 16609 2117 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në tabelën në vijim janë prezantuar të dhënat për shtesën prindërore për fëmijë, edhe atë për “fëmijën e tretë”, “fëmijën e katërt” dhe shtesë e njëhershme prindërore për vitin 2017 dhe 2018. Numri më të madh të shfrytëzuesve ka për shtesë fëmijërore për “fëmijën e tretë” e më pas për “fëmijën e katërt” dhe pjesa më e vogël është për shtesën e njëhershme prindërore. Numri më i madh i shfrytëzuesve të shtesës fëmijërore janë nga rajoni i planit të Shkupit, më pas në rajonin e Pollogut dhe atë Jugperëndimor. Rajoni i planit të Shkupit përfshinë një të tretën e numrit të përgjithshëm të shtesës fëmijërore në nivel nacional.

Tabela nr. 46 - Shfrytëzuesit e shtesës prindërore për fëmijë sipas rajoneve, ndër vite

Rajoni Shtesa prindërore për Shtesa e Shtesa prindërore Shtesa e fëmijë njëhershme për fëmijë njëhershme fëmija i fëmija i prindërore fëmija i Fëmija prindërore tretë katërt tretë i katërt numri i numri i numri i fëmijëve numri i numri i numri i fëmijëve fëmijëve fëmijëve fëmijëve fëmijëve 2017 2018 Gjithsejtë 26 684 813 3 29 472 801 3 Rajoni i Vardarit 1 580 75 - 1 748 75 - Rajoni Lindor 1 569 50 - 1 683 47 - Rajoni 2 785 91 - 3 006 89 - Jugperëndimor Rajoni Juglindor 2 298 47 1 2 333 46 1 Rajoni i 2 108 75 - 2 301 75 - Pellagonisë Rajoni i Pollogut 4 291 111 1 4 814 110 1 Rajoni Verilindor 2 491 90 - 2 684 87 - Rajoni i Shkupit 9 562 274 1 10 903 272 1 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Te shfrytëzuesit e ndihmës sociale ka një trend të uljes në nivel nacional dhe në të gjitha rajonet e tjera përveç në rajonin Juglindor. Rajoni i planit të Shkupit merr pjesë me 22,62% nga numri i përgjithshëm i shfrytëzuesve të ndihmës sociale në nivel nacional.

Tabela nr. 47 - Shfrytëzuesit e ndihmës sociale në para sipas rajoneve, ndër vite

Rajonet Bartës i Anëtarë të Bartës i Anëtarë të amvisërisë amvisërisë amvisërisë amvisërisë

(numri i amvisërive) (së bashku me bartësin) (numri i amvisërive) (së bashku me bartësin)

gjithsejtë femra gjithsejtë femra gjithsejtë femra gjithsejtë femra 2017 2018 Gjithsejtë 26 160 7 205 99 931 46 173 23 562 6 672 92 558 41 229 Rajoni i Vardarit 1 780 398 5 740 3 015 1 521 355 5 549 2 490 Rajoni Lindor 1 608 722 5 196 2 892 1 355 539 4 981 2 496 Rajoni 2 435 476 9 375 3 778 2 163 437 8 145 3 271 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 1 679 427 5 165 2 410 1 842 467 5 447 2 527 Rajoni i 3 459 1 303 8 878 4 098 3 070 1 199 7 349 3 450 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 5 019 883 19 890 8 320 4 058 760 17 024 6 417 Rajoni Verilindor 4 514 969 13 739 6 675 4 222 968 13 572 6 467 Rajoni i Shkupit 5 666 2 027 31 948 14 985 5 331 1 947 30 491 14 111 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Shkalla e personave të varfër në Republikën e Maqedonisë së Veriut ka tendencë të uljes. Në vitin 2010 shkalla e varfërisë në nivel nacional ishte 27%, ndërsa në vitin 2018 e njëjta është ulur në 21.9%. Në rajonin e planit të Shkupit shkalla e varfërisë është pak më e ulët se sa shkalla nacionale, respektivisht është 21,8%.

e. Arsimimi

Në vitin shkollor 2019/2020, numri i përgjithshëm i shkollave fillore në Republikën e Maqedonisë së Veriut ishte 981, prej të cilave 159 gjenden në rajonin e planit të Shkupit. Nga numri i përgjithshëm i nxënësve të regjistruar në arsimin fillor 35,31% janë nxënës të regjistruar në shkollat fillore të rajonit të planit të Shkupit. Në shkollat fillore të rajonit të planit të Shkupit, punojnë 26,65% mësimdhënës nga numri i përgjithshëm i mësimdhënësve të arsimit fillor në nivel nacional. Numri mesatar i nxënësve sipas shkollave në rajonin e planit të Shkupit është 416 dhe është shumë më i lartë se sa mesatarja nacionale që është 191 nxënës për shkollë. Në një mësimdhënës ka 10 nxënës në arsimin fillor në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe 14 nxënës në arsimin fillor në nivel të rajonit të planit të Shkupit. Në vitin shkollor 2019/2020, numri i përgjithshëm i shkollave të mesme në Republikën e Maqedonisë së Veriut është 130, prej të cilave 35 gjenden në rajonin e planit të Shkupit. Nga numri i përgjithshëm i nxënësve të regjistruar në arsimin e mesëm 34,99% janë nxënës të regjistruar në shkollat e mesme të rajonit të planit të Shkupit. Në shkollat e mesme të rajonit të planit të Shkupit punojnë 30% e mësimdhënësve nga numri i përgjithshëm i tyre në arsimin e mesëm në nivel nacional. Në një mësimdhënës ka 10 nxënës në arsimin e mesëm në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe 11 nxënës në arsimin e mesëm në nivel të rajonit të planit të Shkupit. Në vitin 2019 kanë diplomuar gjithsejtë 7947 studentë në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut, ndërsa në rajonin e planit të Shkupit, numri i përgjithshëm i studentëve të diplomuar është 2764. Në rajonin e planit të Shkupit në 1000 banorë kanë diplomuar 4.12 studentë, ndërsa në nivel nacional numri i studentëve të diplomuar në 1000 banorë është 3.58 studentë të diplomuar.

Tabela nr. 48 - Të dhënat themelore sipas shkallës së arsimimit për vitin shkollor 2019/2020

Maqedonia Rajoni i Shkupit e Veriut

Arsimi fillor Numri i shkollave 981 159 fillore Mësimdhënës në 100 26,65 arsimin fillor (%)

Nxënës të regjistruar në 100 35,31 arsimin fillor (%)

Numri i nxënësve 191 416 sipas shkollave Nxënës në arsimin fillor 10 14 për mësimdhënës

Arsimi i mesëm Numri i shkollave 130 35 të mesme Mësimdhënës në arsimin 100 30 e mesëm (%)

Nxënës të regjistruar në 100 34,99 arsimin e mesëm (%)

Nxënës në arsimin e 10 11 mesëm për mësimdhënës Arsimi i lartë Numri i studentëve të 7 947 2 764 diplomuar Studentë të diplomuar në 1000 banorë 3,58 4,12 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

6. Infrastruktura a. Infrastruktura transportuese Infrastruktura rrugore

Boshtet kryesore të rrjetit rrugor shtetëror paraqesin dy korridoret Pan-evropian: “Korridori VIII” (lindje-perëndim) dhe “Korridori X” (veri-jug). Shteti vazhdimisht investon në infrastrukturë rrugore, në pajtim me Strategjinë nacionale transportuese, të përpiluar nga ana e Ministrisë së Transportit dhe Lidhjeve, me ndihmën e BE-së. Projektet e reja dhe mirëmbajtja e rrjetit rrugor bëhet në pajtim me programin vjetor të investimeve publike. Ndërmarrja Publike për Rrugë Shtetërore është institucion kompetent për menaxhimin, ndërtimin, rikonstruksionin, mirëmbajtjen dhe mbrojtjen e rrugëve shtetërore në Republikën e Maqedonisë. Në vitin 2019 gjatësia e përgjithshme e rrjetit rrugor në shtet është 14475km, prej të cilave 897km janë rrugë magjistrale, 3790km janë rajonale, kurse 9788km janë rrugë lokale.

Tabela nr. 49 - Rrugët dhe kategorizimi i rrugëve

Republika e Maqedonisë së Veriut 2017 2018 2019 Gjatësia e përgjithshme 14410 14559 14475 Rrugë magjistrale 899 902 897 Rrugë rajonale 3778 3779 3790 Rrugë lokale 9733 9878 9788 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Rrjeti rrugor i rajonit të planit të Shkupit është mirë i zhvilluar, mirëpo gjendja ekzistuese e një pjese të rrugëve rajonale (Р-103: Shkup – Petrovec – Katllanovë, Р-117: Shkup – Zelenikovë dhe Р-403: Gjorçe Petrov – Јеgunovc) mund të vlerësohet si e keqe. Qyteti i Shkupit gjendet në boshtin e njërit prej korridoreve më të rëndësishëm të komunikacionit ndërkombëtar, “Korridorit 10” Pan-Evropian (veri-jug). Unaza e Shkupit është pjesë e korridorit 8. Rrjetin rrugor në rajonin e planit të Shkupit përbëhet nga: rrugët magjistrale, rajonale dhe lokale. Në vitin 2019 rrugët lokale në rajonin e planit të Shkupit kanë gjatësi të përgjithshme prej 1445km, prej të cilëve 973km janë të asfaltuar, 137km janë me konstruksion të makadamit, 230km janë rrugë të dheut, kurse 105km e tjera janë rrugë të pakalueshme. Rrjeti i përgjithshëm rrugor lokal në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 është i pandryshueshëm, ndërsa në krahasim me vitin 2017 është rritur për 5km. Në vitin 2019, rrjeti i rrugëve lokale prej 9km në rajonin e planit të Shkupit që ka qenë me makadam është asfaltuar, ndërsa 2km makadam është bërë rrugë e dheut.

Tabela nr. 50 – Rrjeti rrugor lokal, km

2019 2018 2017 Republika e Rajoni i Republika e Rajoni i Republika e Rajoni i Maqedonisë planit të Maqedonisë planit të Maqedonisë planit të së Veriut Shkupit së Veriut Shkupit së Veriut Shkupit

Gjithsejtë 9788 1445 9878 1445 9733 1440 Asfalt dhe kubëza 5383 973 5373 964 5232 965 Makadam 850 137 810 148 807 143 Dhe 2578 230 2552 228 2558 227 Të pakalueshme 977 105 1143 105 1136 105 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut, rrjeti i rrugëve lokale në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 shënon ulje, ndërsa në krahasim me vitin 2017 shënon rritje. Në Republikën e Maqedonisë së Veriut në vitin 2019, rrjeti i përgjithshëm i rrugëve lokale është 9788km, në vitin 2018 ka qenë 9878km dhe në vitin 2017 rrjeti i përgjithshëm i rrugëve lokale ka qenë 9733km.

52 Grafiku nr. 14 – Rrjeti i rrugëve lokale, km

Rrjeti i rrugëve lokale,km

10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 GJITHËSEJT GJITHËSEJT GJITHËSEJT 2017 2018 2019

RMV Rajoni i planit të Shkupit

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Ndërmarrja e qarkullimit publik NQP “SHKUP” – Shkup, së bashku me kompanitë private “Slloboda prevoz” dhe “Mak ekspres” janë bartësit e transportit të udhëtarëve në qarkullimin publik të qytetit dhe periferisë, në rajonin e planit të Shkupit. Transporti i auto-taksive në rajonin e qytetit të Shkupit realizohet në bazë të licencave. Organi kompetent për dhënien e licencave është Qyteti i Shkupit. Krahas kushteve për realizimin e transportit të auto-taksive të udhëtarëve, që janë përcaktuar me dispozitat e Ligjit për transport në komunikacionin rrugor, transportuesit e auto-taksive patjetër duhet të plotësojnë edhe kushtet e përcaktuara nga këshilli i Komunës dhe Këshilli i Qytetit të Shkupit.

Numri i udhëtarëve të transportuar në transportin me taksi, gjatë tri viteve të fundit shënohet një trend i rritjes si në nivel nacional, ashtu edhe në kuadër të rajonit të planit të Shkupit. Në vitin 2019 37,73% e numrit të përgjithshëm të udhëtarëve të transportuar janë në rajonin e planit të Shkupit.

Tabela nr. 51 - Udhëtarët e transportuar me transportin e taksive sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Numri i Numri i Numri i udhëtarëve të udhëtarëve të udhëtarëve të transportuar, në transportuar, transportuar, mijëra në mijëra në mijëra Republika e Maqedonisë së 31182 37713 39072 Veriut Rajoni i planit të Shkupit 8778 9141 14741

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Trendi i uljes është regjistruar edhe te numri i udhëtarëve të transportuar në transportin rrugor të udhëtarëve. Në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut, në vitin 2019, krahasuar me vitin 2017, numri i udhëtarëve të transportuar në transportin rrugor të udhëtarëve është ulur për 15,65%, ndërsa në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2018 ka pasur rritje në krahasim me vitin 2017 për 11,87% e që në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 të shënohet ulje prej 24,6%.

Tabela nr. 52 - Udhëtarë të transportuar në transportin rrugor të udhëtarëve, ndër vite

2017 2018 2019 Numri i Numri i Numri i udhëtarëve të udhëtarëve të udhëtarëve të transportuar, transportuar, transportuar, në mijëra në mijëra në mijëra

Republika e Maqedonisë së Veriut 6907 7727 5826 Rajoni i planit të Shkupit 1907 2322 1506 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Infrastruktura hekurudhore Infrastruktura hekurudhore në Republikën e Maqedonisë së Veriut është krijuar që në vitin 1873, kur është ndërtuar hekurudha e parë nga Shkupi deri në Selanik. Sot rrjeti hekurudhor i Republikës së Maqedonisë së Veriut është 907 kilometra. Rrjeti hekurudhor në Republikën e Maqedonisë së Veriut në veri dhe lindje është i lidhur me rrjetin hekurudhor të Serbisë dhe Greqisë. Gjatësia e përgjithshme e infrastrukturës hekurudhore e “Korridorit 8” (lindje-perëndim) është rreth 306km në territorin e Republikës së Maqedonisë së Veriut, ndërsa 154km (ose 50%) janë ndërtuar dhe janë operative. Pjesa tjetër prej 89km dhe 29 për qind nga gjatësia e përgjithshme mbetet që të ndërtohet dhe të lidhen me Bullgarinë. Rreth 63km ose 21 për qind e gjatësisë së përgjithshme të lidhjes me Shqipërinë mbeten që të ndërrohen. Komunikacioni hekurudhor udhëhiqet nga ndërmarrja publike “Hekurudhat e Maqedonisë”, ndërsa momentalisht kjo kompani është furnizuese e vetme me shërbime hekurudhore në vend. Modernizimi i ndërtimit të infrastrukturës hekurudhore bazohet në Programin nacional dhe biznes planin trevjeçar të të NP HM “Infrastruktura” Shkup.

H.M “Transporti” ka terminalin e kontejnerëve në Shkup – Tovarna, që disponon me pajisjet adekuate teknike që mundësojnë ngarkimin dhe shkarkimin e kontejnerëve të mbushur dhe të zbrazët. Transporti i kontejnerëve mund të bëhet deri te çdo stacion i H.M “Transport”, që është hapur për komunikim nëse operacionet e ngarkim-shkarkimit të kontejnerit kryhen në vagon. H.M “Transport” ofron shërbime logjistike në sferën e transportit konvencional të vagonëve dhe kontejnerëve nëpër hekurudhat e tërë Republikës së Maqedonisë si dhe jashtë vendit. Përmes “Korridorit 10” (Tabanoc-Gjevgjeli, në territorin e Maqedonisë), në jug lidhet me portin e Selanikut, kurse në veri lidhet me vendet e Ballkanit dhe Evropës.

Në Tabelën nr.53 dhe 54 janë dhënë shifrat e udhëtarëve dhe mallrave të transportuara në komunikacionin kombëtar të hekurudhave, në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe në rajonin e planit të Shkupit. Në rajonin e planit të Shkupit, gjatë tri viteve të fundit ekziston tendencë për rritjen e numrit të udhëtarëve të transportuar në komunikacionin nacional hekurudhor, trendi i rritjes ekziston edhe në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut. Në vitin 2019, krahasuar me vitin 2017, numri i udhëtarëve të transportuar në rajonin e planit të Shkupit është rritur për 26,94%, respektivisht është 245 udhëtarë.

Tabela nr. 53 - Udhëtarë të transportuar në transportin hekurudhor nacional, ndër vite

2017 2018 2019 Numri i udhëtarëve të Numri i udhëtarëve të Numri i udhëtarëve të transportuar, në transportuar, në transportuar, në mijëra mijëra mijëra Republika e 495 549 575 Maqedonisë së Veriut Rajoni i planit të 193 225 245 Shkupit Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Trendi i rritjes në tri vitet e fundit vërehet edhe te mallrat e transportuara në komunikacionin hekurudhor nacional në nivel të Republikës së Maqedonisë së Veriut, ndërsa në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017 shënohet rritje e vogël prej 5,631%, por në vitin 2019 përsëri kemi rritje madje edhe prej 20,50% në krahasim me vitin 2018. Në vitin 2019 në kuadër të rajonit të planit të Shkupit janë transportuar 808145 tonelata mallra.

Tabela nr. 54 - Mallrat e transportuara në transportin hekurudhor nacional, ndër vite

2017 2018 2019 Mallrat e transportuara Mallrat e transportuara Mallrat e transportuara në tonelata në tonelata në tonelata Republika e 879691 952392 1016546 Maqedonisë së Veriut Rajoni i planit të 710663 670647 808145 Shkupit Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Të dhënat zyrtare tregojnë se komunikacioni hekurudhor shënon trend të përmirësimit, veçanërisht duhet të theksohet se nga komunikacioni i përgjithshëm hekurudhor, më së shumti është i koncentruar në rajonin e planit të Shkupit. Nga numri i udhëtarëve të transportuar, 42,61% janë nga rajoni i plani të Shkupit. Madje 79,5% nga mallrat e transportuara në transportin hekurudhor nacional janë realizuar në rajonin e planit të Shkupit.

Komunikacioni ajror Në Republikën e Maqedonisë së Veriut ekzistojnë dy aeroporte ndërkombëtare: në Shkup dhe Ohër. Përmes këtyre dy aeroporteve, Republika e Maqedonisë së Veriut dhe Qyteti i Shkupit janë të lidhur me lidhje të rregullta direkte me disa qendra më të mëdha transportuese në Evrope: Londër, Vjenë, Romë, Cyrih, Dyseldorf, Pragë, Budapest, Lubjanë, Zagreb, Beograd, Stamboll, etj. Kompania turke “TAV” është operatori dhe menaxheri i sistemit të aeroporteve të Maqedonisë që nga viti 2008, pas marrjes së të drejtës së koncesionit 20 vjeçar nga Qeveria e Maqedonisë. Për rajonin e planit të Shkupit ka rëndësi të madhe edhe afërsia e “Aeroportit ndërkombëtar të Shkupit” i cili gjendet në një distancë prej vetëm 20km. “Aeroporti ndërkombëtar i Shkupit” krahas transportit të udhëtarëve, ofron edhe këto shërbime:  Pranimi dhe dërgimi i dërgesave për aeroplanët e udhëtarëve  Pranimi dhe dërgimi i dërgesave për aeroplanët kargo  Shërbime transportuese me kamion (RFS) për dërgesa të tjera. Të gjitha aktivitetet realizohen në pajtim me standardet e IATA.  Pranimi dhe dërgimi i dërgesave dhe postës  Pranimi dhe dërgimi i dërgesave speciale (DG, VAL, AVI etj.)  Përgatitjen e dokumenteve  Kontrollit të mallrave me rëntgen  Kontroll doganor  Inspektim kufitar  Servisim i dërgesave tranzitore me kamion/Aeroplan  Shërbime të tjera me marrëveshje paraprake Qendra e kargos ofron përkrahje logjistike para dhe pas aerotransportit (landside handling):

 Përgatitja e dërgesave për aerotransport  Magazinim doganor  Ripaketimin e mallrave Sipas të dhënave zyrtare të Entit Shtetëror të Statistikës së RMV, gjatë tri viteve të fundit numri i udhëtarëve të transportuar nga Aeroporti Ndërkombëtar i Shkupit shënon rritje. Në vitin 2019, numri i udhëtarëve të transportuar nga Aeroporti Ndërkombëtar i Shkupit ka qenë gjithsejtë 2353327udhëtarë. Trendi i rritjes së numrit të udhëtarëve të transportuar në vitin 2019, krahasuar me vitin 2018 është për 26,44%, ndërsa në vitin 2018, krahasuar me vitin 2017 është për 15,66%. Të dhënat tregojnë se udhëtarët gjithnjë e më shumë shfrytëzojnë komunikacionin ajror.

Tabela nr. 55 - Numri i udhëtarëve të transportuar – në total

2017 2018 2019 Aeroporti - Aeroporti ndërkombëtar i Shkupit 1861282 2152746 2353327 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në Tabelën nr.56 janë shënuar të dhënat për mallrat dhe postën, të ngarkuara/shkarkuara – gjithsejtë në tonelata, në Aeroportin Ndërkombëtar të Shkupit. Prej të dhënave mund të shihet se edhe në ngarkim/shkarkim, mallra dhe postë ka pasur rritje të vogël.

Tabela nr. 56 - Mallra dhe postë, ngarkuar/shkarkuar (tonelata) – në total

2017 2018 2019 Aeroporti - Aeroporti ndërkombëtar i Shkupit 2820 3298 3405 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në rajonin e planit të Shkupit ka edhe rrjet të shtigjeve për këmbësorë dhe biçikleta për to nuk kemi të dhëna në dispozicion. Rekomandohet inicimi i një projekti për shënimin e shtigjeve ekzistuese, si dhe për përpunimin e një plani për lidhjen e lokaliteteve të rëndësishme me shtigjet për këmbësorë dhe biçikleta.

b. Infrastruktura komunale Furnizimi me ujë Rajoni i planit të Shkupit ka 1120km rrjet të ujësjellësit që kryesisht gjendet në qendrat urbane të komunave. Në bazë të të dhënave nga regjistrimi i vitit 2002, 97.2% e amvisërive në këtë rajon janë furnizuar me ujë të pijshëm. Në këtë rajon ka 723km rrjet kolektor dhe të qytetit që kryesisht gjendet në qendrat urbane të komunave. Mbulimi i popullsisë me rrjet të kanalizimit në mjediset urbane është 85% në Shkup, ndërsa në mjediset rurale është 0% (nyjat septike dhe lëshimet direkte) deri në 80%. Deponimi i mbeturinave të forta komunale në rajonin e planit të Shkupit bëhet në deponinë e vetme sanitare “Drislla” e cila i plotëson standardet minimale sanitare-teknike për deponim të sigurt të mbeturinave. Krahas “Drisllës” në territorin e rajonit të planit të Shkupit ekzistojnë disa deponi komunale që nuk janë të evidentuara sipas Planit nacional për menaxhim me mbeturina. Qyteti i Shkupit furnizohet me ujë nga burimi i ujësjellësit të qytetit dhe ka mbulim të

plotë të rrjetit të ujësjellësit. NP “Ujësjellësi dhe kanalizimi” është ndërmarrje që menaxhon furnizimin dhe largimin e ujërave të zeza në qytetin e Shkupit, respektivisht veprimtaritë kryesore të ndërmarrjes janë:  grumbullimi  përpunimi dhe furnizimi me ujë  largimi i ujërave të zeza c. Infrastruktura energjetike

Gazsjellësi Sistemi i gazsjellësit me kapacitet prej 800 milion m³ në vit është pjesë e “Korridorit 8”. Gjatësia e gaz përçuesit magjistral është rreth 98km dhe shtrihet nga kufiri me Bullgarinë deri në Shkup. Ky rrjet veç më i krijuar i distribucionit është me gjatësi prej 26km, rrjeti në qytet është i gjatë 31,5km. Zhvillimi i planifikuar i tërë rrjetit të gaz përçuesit në Republikën e Maqedonisë së Veriut fokusohet në ndërtimin e objekteve të reja për prodhimin e energjisë elektrike dhe/ose termale, përshirë furnizimin direkt deri te konsumatorët potencial, si dhe përsosja e tërë rrjetit të gaz përçuesit në rajon dhe më gjerë.

Naftë përçuesi Naftë përçuesi “Selanik (Greqi) – Shkup (Republika e Maqedonisë së Veriut)” me gjatësi prej 212,6km, shfrytëzohet për transportin e naftës së papërpunuar nga porti i Selanikut e deri në rafinerinë e Shkupit. Naftë përçuesi është ndërtuar në vitin 2002 përgjatë “Korridorit 10” dhe është me kapacitet 360 m³/h, respektivisht 2,5 milion tonelata në vit.

Energjia Në rajonin e planit të Shkupit dhe në përgjithësi në Republikën e Maqedonisë së Veriut, ekziston një rrjet i gjerë i degëzuar për distribucionin dhe furnizimin me energji elektrike. “EVN Maqedoni” është kompania që bën distribucionin dhe furnizimin me energji elektrike, Në tregun e Maqedonisë, kompania ka hyrë në vitin 2006, si pjesë e grupacionit EVN. Zhvillimi i sektorit energjetik është prioritet në Maqedoni, veçanërisht duke marrë parasysh faktin se 70 për qind e hidropotencialit të disponueshëm është i hapur për investuesit e tanishëm dhe të ardhshëm. Sa i përket mundësive energjetike, në këtë rajon ka rëndësi hidropotenciali i lumit Treska përmes HEC Kozjak, HEC Sv.Petka (që është në ndërtim e sipër) dhe HEC Matka. Me këto tri hidrocentrale është rrumbullakuar procesi investues për shfrytëzimin e potencialit energjetik të lumit Treska. Njëherë, rëndësi të madhe për rajonin ka edhe ndërtimi i central i i gazit TE-TO Shkup me prodhimtari të kombinuar të energjisë elektrike dhe termike, si dhe zgjerimit të planifikuar të sistemit magjistral të gaz përçuesit në anën jugore, me çka do të sigurohet gazi për kapacitetet industrial dhe amvisëritë. Kjo padyshim se paraqet një zgjidhje më të mirë ekologjike për zhvillimin industrial në rajon dhe do të sigurojë një mjedis më të pastër jetësor.

Konsumi i përgjithshëm vjetor i energjisë elektrike në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2013 ka qenë 399 GWh (rreth 16,62% të konsumit të përgjithshëm në RM). Në vitin 2013, krahasuar me vitin 2011 kishte ulje të konsumit të energjisë elektrike në rajonin e planit të Shkupit, edhe atë për 55,56%. Në vitin 2011, rajoni i planit të Shkupit ka qenë rajoni me konsumin më të lartë të energjisë elektrike, ndërsa në vitin 2013, rajoni i Vardarit ka qenë rajoni me konsumin më të madh të energjisë elektrike, pasuar nga rajoni i Pollogut dhe pastaj në vendin e tretë edhe rajoni i planit të Shkupit.

Tabela nr. 57 - Konsumi i energjisë elektrike në industri (GWh) sipas rajoneve dhe viteve

2011 2012 2013 Energjia Energjia Energjia elektrike në elektrike në elektrike në GWh GWh GWh

Gjithsejtë 2693 2365 2401

Rajoni i Vardarit 856 913 846 Rajoni Lindor 70 76 82 Rajoni Jugperëndimor 45 46 48 Rajoni Juglindor 139 154 157 Rajoni i Pellagonisë 156 169 170 Rajoni i Pollogut 490 389 658 Rajoni Verilindor 39 36 41 Rajoni i Shkupit 898 582 399 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Sipas kapacitetit të instaluar në MW, në vitin 2013, rajoni i planit të Shkupit është në vendin e dytë me gjithsejtë 407MW. Kapacitet më të madh të instaluar ka rajoni i planit të Pollogut, me 712MW.

Tabela nr. 58 – Kapaciteti i instaluar në MW sipas rajoneve, ndër vite

2011 2012 2013 Kapaciteti i Kapaciteti i Kapaciteti i instaluar në instaluar në instaluar në MW MW MW

Republika e Maqedonisë së Veriut 1849 1913 1938 Rajoni i Vardarit 330 330 331 Rajoni Lindor 16 17 20 Rajoni Jugperëndimor 257 258 263 Rajoni Juglindor 2 2 3 Rajoni i Pellagonisë 683 709 712 Rajoni i Pollogut 190 190 201

Rajoni Verilindor - 0 1 Rajoni i Shkupit 370 406 407 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Telekomunikimet Nga 18 subjektet e notifikuar në evidencën zyrtare të AKE (Agjencia e Komunikimeve Elektronike) në vitin 2018, 15 subjekte sigurojnë shërbime të qasshme publike telefonike në lokacion fiks për komunikim nacional dhe/ose ndërkombëtar. Ndërsa nga nëntë subjekte të notifikuar në evidencën zyrtare të AKE në vitin 2018, katër subjekte sigurojnë shërbime të qasshme publike telefonike të rrjetit publik të komunikimit mobil. Republika e Maqedonisë së Veriut i përcjell trendët botërore në zhvillimin e komunikimit të internetit dhe mundëson qasje të lehtë dhe të shpejtë në internet përmes një numri të madh të internet- provajderëve. Për sigurimin e shërbimeve telekomunikuese dhe për realizimin e lidhjeve telefonike në territorin e rajonit të planit të Shkupit, ekziston një rrjet i zhvilluar i telekomunikimit bashkëkohor. Rrjeti mobil në territorin e qytetit, në tërësi mbulohet në të gjithë operatorët mobil, njëherë ekziston edhe qasje në lidhjen e internetit (kabllor, ISDM, wireless) në tërë territorin.

7. Ambienti jetësor dhe ndryshimet klimatike Rajoni i planit të Shkupit i cili përfshinë 17 komuna (urbane dhe rurale) në pjesën e ambientit jetësor ballafaqohet me sfida të disa sfera: menaxhimin me mbeturinat, sigurimin e ujit cilësor për pije, pastrimin e ujërave të zeza, uljen e ndotjes së ajrit në pjesët urbane, zgjidhjen e pikave të nxehta industrial, pasojat nga ndryshimet klimatike – dukuria e vërshimeve, erozionit të tokës, valët e nxehtësisë. Gjendja e ambientit jetësor është me shumë shtresa dhe fillimisht janë të determinuar nga konfigurimi i terrenit nëpër vendbanime, planifikimin urbanistik, dendësisë së popullsisë, pozitës së kapaciteteve industrial, intensitetit të komunikacionit, mënyra e ngrohjes së amvisërive dhe industrisë, shprehitë e popullsisë, etj. Pikërisht përkundër këtyre faktorëve për zbutjen e gjendjes së përkeqësuar në sektorin e ambientit jetësor, zgjidhja nevojitet që të realizohet paralelisht në disa segmente, për të arritur rezultate efikase dhe afatgjate. Gjithsesi se duhet t‟i jepet përparësi dhe prioritet zgjidhjes së mediumeve më kritike me konsensus në nivel të të gjitha komunave në tërë rajonin dhe me përfshirjen e faktorëve në nivel lokal dhe nacional, sepse në këtë rajon janë më të theksuara pasojat ndaj mjedisit jetësor, karakterizohet me koncentrim të madh të popullsisë, kurse pjesa më e madhe e aktiviteteve administrative realizohen në institucionet e përfaqësuara në kryeqytet. Ambienti jetësor si një interes i përbashkët i të gjithë qytetarëve që njëherë na siguron edhe kushte për zhvillim shëndetësor dhe social, nevojitet që të vendoset në nivelin më të lartë dhe prioritetin për të cilin duhet të përpiqemi përmes përkushtimin dhe kujdesin e vazhdueshëm, që të kemi bashkësi të gjelbërt dhe të qëndrueshme në të cilën rajoni i planit të Shkupit do të ishte udhëheqës dhe lider.

a. Uji

Rrjedhat sipërfaqësore në RPSH Territori i rajonit të planit të Shkupit e përfshinë rrjedhën në rajonin e lumit Vardar dhe rajonit të Moravës jugore. Rrjedha e Moravës jugore e përfshinë rrjedhën e Moravës në territorin e Republikës së Maqedonisë së Veriut deri në kufirin shtetëror me Serbinë, me një sipërfaqe prej 44 km2, ndërsa sipërfaqja e lumenjve në kuadër të këtij rajoni përgjatë kësaj rrjedhe është 9 m3. Kjo rrjedhë e lumenjve e përfshinë edhe rajonin e planit të Shkupit me Komunën Çuçer Sandevë. Nëpër luginën e Shkupit rrjedh lumi i Vardarit me një gjatësi prej 51 km. Në luginën e Shkupit në kuadër të lumit Vardar derdhen 5 degë më të mëdha të lumenjve edhe atë në anën e djathtë lumit Treska (138km), lumi i Markos (29km) dhe lumi i Moranës (10.5 km), si dhe nga ana e majtë lumenjtë Lepenci (75km) dhe Serava (21km). Në rajonin e Shkupit janë të pranishme edhe këto pjesë të shtrateve të rregulluara të lumenjve:  lumi i Vardarit – me gjatësi të shtratit të rregulluar 18.7 km;  lumi i Markos – me gjatësi të shtratit të rregulluar 1.6 km;  lumi i Seravës – (Momin potok) me gjatësi të shtratit të rregulluar 5.0 km;  lumi i Lepencit - me gjatësi të shtratit të rregulluar 1.6 km;  lumi i Treskës (pjesa lokale rreth liqenit) - me gjatësi të shtratit të rregulluar 2.1km;  lumi Fush - me gjatësi të shtratit të rregulluar 0.4 km.

Në luginën e Shkupit janë regjistruar 450 burime me kapacitet të përgjithshëm vjetor prej 121 milion m3. Numri i regjistruar i puseve është rreth 130, shfrytëzimi i ujërave nëntokësore është 16.4 milion m3 /në vit, ndërsa potenciali i përgjithshëm vjetor është 54.49 milion m3. Në Foton nr.1 është dhënë një pasqyrë e rajonit të rrjedhës së lumit Vardar në qytetin e Shkupit dhe lokacioni i rajonit të pusit “Nerez - Lepenc “.

Foto nr. 1 - Harta e rajonit të rrjedhës së lumit Vardar në qytetin e Shkupit dhe lokacioni i rajonit të pusit “Nerez - Lepenc“

Niveli i ujërave nëntokësore në akumulimin nëntokësor në luginën e Shkupit është e lidhur me regjimin e përgjithshëm të ujërave në rrjedhë dhe sillet prej 2 - 4 m në pjesët e brigjeve, ndërsa në pjesët qendrore të luginës së Shkupit niveli i ujërave nëntokësorë është prej 5-8m. Drejtimi i rrjedhës së ujit nëntokësor janë sipas rrjedhave të lumenjve me gradient të ndryshëm parcial, varësisht nga morfologjia dhe karakteristikat filtruese. Prej ujërave nëntokësor si më të rëndësishëm janë edhe burimet e ujërave minerale dhe termominerale të lokaliteteve në Katllanovë, Vollkovë, Kuçkovë dhe Rashçe. Përcjellja dhe analiza e të dhënave për kualitetin e ujit të lumit Vardar bëhet nga ana e Qendrës së Shëndetit Publik (QSHP), NP “Ujësjellësi dhe Kanalizimi - Shkup” dhe Drejtoria e Punëve Hidrometerologjike (DPH). Në periudhën e viteve 1996 deri në 2006 nga ana e Entit Hidrometerologjik (EHM) janë bërë matje të vazhdueshme të karakteristikave fizike-kimike të ujit në lumin Vardar dhe në vazhdimësi është dhënë një përmbledhje e të dhënave.

 Temperatura e ujit në lumin Vardar është më e ulët në muajt janar dhe shkurt, kurse më e lartë në muajt korrik dhe gusht.  Nëpër Shkup mund të ndjehet era e llumit të ndotur të lumit Vardar gjatë pjesës më të madhe të vitit. Ajo erë është më intensive dhe vazhdimisht e pranishme pas derdhjeve të ujërave të zeza të kanalizimeve, nga ujërat komunale të Shkupit.  Uji i lumit Vardar në shumicën e vendeve matëse edhe gjatë pjesës më të madhe të vitit është e pak turbullt, e që shpesh herë edhe shumë e turbullt. Kjo karakteristikë fizike është e ndryshueshme dhe shumë varet edhe nga gjendja e motit, ndërsa është pasojë e drejtpërdrejt nga shumë procese erozive që janë tejet intensive në rajone të caktuara të rrjedhës së Vardarit.  Vlerat e pH së ujit të lumit Vardar në rrjedhën e mesme nuk kanë ndonjë ndryshim të konsiderueshëm. Në pjesën më të madhe të rrjedhës, gjatë tërë vitit ato janë në kuadër të 7,25 deri në 8,6.  Vlerat e oksigjenit të tretur, zakonisht janë pak më të ulta në rrjedhën pas qytetit të Shkupit, veçanërisht gjatë muajve të verës (10,2 mg/l O2 në korrik). Vlerat më të larta që janë regjistruar (12,8 mg/l O2 në dhjetor) janë për shkak të rënies së madhe relative dhe rrjedhës së shpejtë të Vardarit, që mundëson ajrosjen e ujit. Sidoqoftë, në vendin matës në Aerodrom, afër derdhjes së ujërave komunale të qytetit të Shkupit është matur vlera e oksigjenit të tretur prej 4,9 mg/l.  Të dhënat e fituara për BPK5 nga rrjedha nëpër qytetin e Shkupit janë sipas klasit të II-të dhe III-të të ujit që ka indice për ndotje organike (2,2 mg/l në mars dhe tetor) për shkak të numrit të madh të amvisërive dhe industrisë që i lëshojnë drejtpërdrejtë ujërat e zeza në recipient. Në periudhën 2018/2019 është përpiluar “Drafti i planit për menaxhimit me rrjedhën e lumit Vardar” – si pjesë e EU Tweening projektit të MAJPH, të përpiluar sipas kërkesave të Direktivave kornizë të BE-së për ujëra. Sipas analizave në hyrje të Shkupit, statusi ekologjik i ujit është i mirë, ndërsa gjatë rrjedhës nëpër Shkup dhe në dalje ka një status të matur ekologjik.

b. Furnizimi me ujë.

Varësisht nga lloji dhe vend pozita e vendbanimeve në rajonin e planit të Shkupit, nevojat për furnizim me ujë plotësohen përmes sistemit urban të ujësjellësit, në mjediset urbane dhe nga ujësjellësit lokal në mjediset rurale. Qasja në resurset e ujërave në rajonin e planit të Shkupit sipas Studimit nacional për ujë nga viti 2017 është 58,9%. Shkupi disponon me burime konstante të furnizimit me ujë, me burimin në Rashçe, që ka kapacitet prej 4.17 m3/sec ose maksimale 6 m3/s dhe me ujë nga sistemi i puseve Nerez-Lepenec me kapacitet prej 1.4 m3/s. Burimi “Rashçe” në tërësi i përmbush nevojat e furnizimit me ujë, ndërsa për furnizim shtesë të qytetit, shfrytëzohen puset “Nerez-Lepenec”. Të dy burimet disponojnë me sasi më të mëdha të ujit të pastër dhe me kualitet të lartë.

Burimi i Rashçes Në fshatin Rashçe, 10 km në perëndim të Shkupit ka një burim malor me kapacitet prej 2 deri 5 m3 /s. Burimi i Rashçes sillet në Shkup me ndihmën e pompave. Ky burim është furnizuesi kryesor me ujë për qytetin e Shkupit, andaj është me interes mbrojtja e tij nga ndotjet eventuale.

Sistemi i puseve Nerez-Lepenc Sistemi i puseve “Nerez-Lepenc” gjendet në hapësirën më të gjerë përgjatë rrjedhës së lumit Lepenc në lumin Vardar, në pjesën perëndimore të Qytetit të Shkupit. Sistemi përbehet prej 7 puseve eksploatuese që janë realizuar edhe atë 4 në anën e djathtë të lumit Vardar (ЕB – 1, ЕB – 2, ЕB – 3 dhe ЕB – 4) dhe 3 puse afër lidhjes së Lepencit me lumin Vardar (ЕB – 5, ЕB – 6 dhe ЕБ – 7). Nga aspekti gjeomorfologjik, terreni më i gjerë i rajonit të puseve “Nerez-Lepenc” është i rrafshët, respektivisht i takon luginës së Shkupit. Sedimentet aluviale me të cilat është plotësuar lugina, kanë një përbërje tejet të unifikuar, të ndërtuara në fraksione mjaft të pastra të dheut dhe zhavorrit. Tërë akumulimi nëntokësor i formuar në pjesën “Nerez-Lepenec”, i takon një llojit të ngjeshur me një nivel të lirë të ujërave nëntokësorë (rajoni 6). Kapaciteti i përgjithshëm eksploatues i të gjithë 7 (shtatë) puseve eksploatuese të lokalitetit “Nerez-Lepenc”, është Q = 1.210 l/s ose 150 – 250 l/s për një pus. Së këndejmë është edhe rëndësia e tyre, sasia e madhe e ujit të pastër që gjendet afër konsumatorëve. Gjatë periudhës së 10 viteve të fundit, uji nga burimi i Rashçes paraqet 98,8% në raport me ujin e përgjithshëm. Prej këtu, në ujësjellësin e qytetit janë dorëzuar 717,025,236 m3 që paraqet 70,25% nga sasia e përgjithshme e ujit. Burimet “Nerez-Lepenc” nuk janë gjithmonë aktive, ndërsa në furnizimin e qytetit gjatë viteve 2010 dhe 2011 aspak nuk janë përdorur, por që në vitin 2017 janë përdorur vetëm me 6%. Edhe pse shfrytëzohen vetëm sipas nevojës, funksioni i tyre ka rëndësi të jashtëzakonshme për sistemin e furnizimit me ujë të qytetit të Shkupit. Kapaciteti i përgjithshëm u ujit në rajonin e Shkupit gjatë vitit 2017 ka qenë në 104.981.000 m3/në vit. Konsumi i ujit në rajonin e Shkupit ka qenë 151 l ujë për banorë në ditë, vetëm nga amvisëritë, ndërsa së bashku me industrinë ka qenë 197 l ujë për banorë në një ditë. Në vitin 2015, rreth 91% e popullatës në rajon është shërbyer nga sistemi i ujësjellësit të Ndërmarrjes Publike Komunale - NP “Ujësjellësi dhe Kanalizimi” dhe rreth 2% e sistemit lokal për furnizim me ujë. Pjesa tjetër e popullsisë prej 7% ka furnizim personal (puse, gropa, etj.).

NP “Ujësjellësi dhe Kanalizimi” veprimtarinë e vet e realizon përmes sistemit për furnizim dhe largimin e ujërave të zeza që përbëhet prej: . Rrjetit të ujësjellësit – gjatësi prej 1181km; . 4 stacione për klorim; . 27 stacione me pompa për ujë të pijshëm; . 38 rezervuare; . 9 hidroforë.

Sipas materialit, 67.61% e gjatësisë së përgjithshme të rrjetit të ujësjellësit është ndërtuar me gypa të hekurit, 11.17% me gypa saloniti, 4.86% janë me gypa çeliku 3,63% gypa plastike dhe 12.73% gypa të galvanizuar. Vjetërsia mesatare e rrjetit të kanalizimit në Qytetin e Shkupit është 35 vite. Në territorin e Qytetit të Shkupit ekzistojnë edhe ujësjellës lokal, siç janë ujësjellësit për furnizim të Ljubancës dhe Lubetenit – Komuna e Butelit, Rashtakut dhe Bullaçanit – Komuna e Gazi Babës dhe Kuçkovës – Komuna e Gjorçe Petrovit. Me ujësjellësat lokal menaxhojnë ndërmarrjet publike komunale, siç janë: NPK “Ujësjellësi - Ilinden”, NPK “Gazi Baba - 2007”, NPK Ujësjellësi Haraçinë, etj. NPK “Ujësjellësi - Ilinden” shërben me ujë të pijshëm rreth 7.000 banorë në 15 vendbanime në Komunën e Ilindenit, Komunën e Gazi Babës dhe Komunën e Petrovecit. Gjithashtu bën edhe largimin dhe pastrimin e ujërave të zeza urbane. NPK “Gazi Baba - 2007” shërben me ujë të pijshëm 7 vendbanime. Në mjediset urbane të Komunës së Gazi Babës, furnizimi me ujë realizohet përmes sistemit rajonal të ujësjellësit të qytetit të Shkupit ndërsa në mjediset rurale ajo realizohet nga puset personale. NPK Ujësjellësi Haraçinë furnizon me ujë të pijshëm fshatrat Haraçinë dhe Mojancë. Humbjet e ujit në rajonin e Shkupit vlerësohen 51.185.000 m3/në vit ose 40% e ujit të furnizuar në përgjithësi.

c. Ujitja dhe largimi i ujit

– Ekzistojnë tre sisteme për ujitje në kompetencë të njësisë rajonale Fusha e shkupit – Shkup: Bardovci – Zllokuqan me sipërfaqe prej rreth 60 ha, Orman – Vollkovë me rreth 59 ha sipërfaqe të përpunuar. Të gjitha këto sisteme janë të realizuara duke ndërhyrë në lumin e Lepencit. Sipërfaqet e gjelbërta të qytetit, që gjenden afër bulevardeve, rrugëve magjistrale dhe rajonale, parqeve, blloqeve me gjelbërime në kuadër të objekteve banesore si dhe sipërfaqe të tjera të gjelbërta, ujiten me rrjetin e ujësjellësit të qytetit, ndërsa një pjesë edhe me ujëra nëntoksor nga puset. Ujitja e sipërfaqeve të gjelbërta zgjatë 5 muaj në vit, nga muaji maj deri në tetor. Nga aspekti i shfrytëzimit të ujërave nëntokësore për ujitje, komuna e Aerodromit është komunë lider me rreth 80% ujitje të sipërfaqeve të gjelbërta nga puset. Në komunën e Karposhit janë shpuar 10tëra puse, në Kisella Vodë kemi 4 puse, në Gjorçe Petrov – 5 puse. Në parkun e qytetit të Shkupit janë shpuar 7 puse që shfrytëzohen për ujitjen e parkut. Gjelbërimi i bllokut të qytetit është në kompetencë të komunave. Nuk ekzistojnë informata të sakta në nivel komunal, në lidhje me ujin e eksploatuar dhe ujitjen e rregullt të gjelbërimit të qytetit. Në raport me përcaktimin e puseve në Shkup për përdorimin e ujit për qëllime afariste, është përpiluar një “Regjistër i puseve në rajonin e qytetit të Shkupit” në vitin 2017, ndërsa në vitin 2019 i njëjtit është azhurnuar. Baza e të dhënave përmban informata për 319 puse në rajonin e Shkupit. Sipas dedikimit, dominues janë puset e eksploatuara (92%), ndërsa 25 puset e tjera me gypa janë piezometra, respektivisht puse për përcjelljen e

nivelit dhe kualitetit të ujërave nëntokësor, si pjesë e sistemit më të gjerë në nivel shtetëror.

d. Hidroenergjia

Në qyetin e Shkupit, potencialet për zhvillimin e hidroenergjisë si burim regjenerues i energjisë janë të kufizuara. Akumulimi “Matka” është liqeni më i vjetër artificial në Maqedoni. Uji i këtij liqeni shfrytëzohet për prodhimin e energjisë elektrike, por edhe për ujitjen e fshatrave për rreth. Hidrocentrali Matka gjendet në lumin Treska, në largësi prej 14 km nga Shkupi. Punët ndërtimore kanë filluar në vitin e largët 1938, ndërsa në vitin 2008 është bërë rikonstruksioni i tunelit përçues dhe është ndërtuar hidrocentrali i ri. Prodhimtaria mesatare mujore në Matkë është 30 GWh. Hidrocentrali “Sveta Petka” ose Matka 2 është hidrocentral akumulues në rrjedhën e poshtme të lumit Treska. Është i vendosur ndërmjet HEC “Kozjak” dhe më i vogli HEC “Matka”, me të cilët është rrumbullakuar hidrosistemi “Kozjak - Matka” dhe me këtë në tërësi është shfrytëzuar hidropotenciali i lumit Treska. Ky hidrocentral është lëshuar në përdorim më 1 gusht 2012 dhe ka fuqi prej 36,4MW.

e. Shfrytëzimi i ujit për klimatizimin e objekteve

Në territorin e qytetit të Shkupit ekziston një trend i shfrytëzimit të ujërave nëntokësor dhe kthimi i tyre për nevojat e klimatizimit të objekteve ose në princip të ashtuquajtur ujë-ujë, që paraqet nxjerrjen e ujit dhe kthimin e saj përmes puseve kthyese. Ky princip i shfrytëzimit të ujërave nëntokësore dhe kthimit, duhet të aplikohet në praktikë edhe në masë më të madhe. Me këtë zhvillohet edhe potenciali dhe fitohet një përfitim teknik-ekonomik nga ujërat nëntokësore, pa u cenuar resurset ujore. Kjo mënyrë e shfrytëzimit të resurseve ujore zbatohet nga:  Spitali “Filipi II”(70 – 80 l/s);  Hoteli “Holidej In“(50 l/s);  Qendra Sportive “Jane Sandanski” Aerodrom (70 l/s);  Teatri i vjetër (40 l/s);  „Nastel“ – Qendër (35 l/s);  „Instituti Ndërtimor Maqedonia“ Shkup (13 l/s);  Pro Credit banka, Karposh 4 (10 l/s);  Mak Auto Star (60 – 70 l/s);  Trianglla - Maxhari (5 -10 l/s);  Hotel “Meriot”;  Hotel „Sollun“;  Objekte individuale ( 1 – 2 l/s);  Shkollat fillore në komunën e Karposhit, etj.

f. Ujërat e zeza

Largimi i ujërave të zeza Largimi i ujërave të zeza në qytetin e Shkupit bëhet përmes sistemit me të cilin menaxhon NP “Ujësjellësi dhe kanalizimi” që përbëhet nga: . Rrjeti i kanalizimit

- kanalizime fekale – gjatësi prej 764.328 km - kanalizimi atmosferik – gjatësi prej 312.322 km; . 7 stacione të pompave për ujëra fekale; . 4 stacione të pompave për ujëra atmosferike. Rregullimi i kanalizimit fekal në Qytetin e Shkupit është rreth 90%, ndërsa në mjediset rurale ajo realizohet përmes nyjave septike dhe lëshimeve direkt dhe është rreth 80%. Rrjeti atmosferik në territorin e Qytetit të Shkupit është i ndërtuar diku rreth 30%. Sipas të dhënave nga Enti Shtetëror i Statistikës, në vitin 2017 në rajonin e Shkupit janë lëshuar 1.010.201.000 m3 ujëra të ndotura, 240.052.000 m3ujëra të lëshuara e të pastruara dhe 1.250.253.000 m3 ujëra të zeza nga industria dhe xehetaria. Nga gjithsejtë 50 kapacitete industrial të lokalizuara në Shkup, vetëm 9 kanë stacione të tyre për trajtimin e ujërave të zeza. Shumica e tyre e lëshojnë ujin në sistemin ekzistues të kanalizimit, ndërsa një pjesë e tyre e lëshojnë drejtpërdrejt në lumin Vardar. Vendet e definuara për derdhje industrial, mbledhin ujërat e ndotura industrial që gjenerohen gjatë procesit të prodhimit të betonit, përpunimit të tullave dhe industrisë së metalurgjisë. Një pjesë e ujit të gjeneruara që shfrytëzohet në industrinë e metalurgjisë shfrytëzohet për ftohje, por që nuk ka shkallë shtesë të ndotjes. Për përcaktimin e gjendjes së kualitetit të ujit të ndotur që lëshohet nga kapacitetet industriale, janë bërë analiza edhe atë në këto derdhje industriale: a. Derdhja industriale e l. Vardar ana e majtë – Cigllana b. Derdhja industriale e l. Vardar ana e majtë – Betoniera Beton c. Derdhja industriale e l. Vardar ana e majtë – Deponia Vardarishte d. Derdhja industriale Rotac, furra e sistemit për trajtimin e gazrave e. Legurat e Shkupit kolektori/hekurishtja f. Kolektori i Çelikut/ hekurishtja

Pas analizave të bëra fizike-kimike të ekzemplarëve nga derdhjet industriale, është konstatuar ndikimi i industrisë së metalurgjisë ndaj ekosistemit të lumit Vardar, duke tejkaluar MDK vlerat sipas rregullores (G. Zyrtare e RM-së nr.81/11) me metale të rënda si plumb, nikel, hekur dhe mangan. Ndërsa në ujërat e zeza që krijohen nga Betoniera Beton dhe Cigllana, pas analizës së ekzemplarëve të tyre nuk është vërejtur tejkalim i vlerave të MDK. Në rajonin e Shkupit funksionojnë 6 stacione të filtrimit për ujërat e zeza urbane edhe atë në Gjorçe Petrov (i projektuar për 19.500 banorë ekuivalent), tri stacione filtrimi në Ilinden në zonën teknologjike industriale (projektuar për 12.843 banorë ekuivalent), në Çuçer Sandevë (projektuar për 3.200 banorë ekuivalent) dhe në Petrovec për 7.841 banorë ekuivalent. Për ndërtimin e stacionit të filtrimit për ujërat e zeza të Qytetit të Shkupit, është siguruar një hua nga Banka Evropiane për ripërtëritje dhe zhvillim (BERZH) që do të plotësohet edhe me një hua nga Banka Evropiane Investuese (BEI), ndërsa si bartësi i realizimit të projektit është NP “Ujësjellësi dhe Kanalizimi” – Shkup. Ndërtimi i kolektorëve ka filluar, që njëherë janë parakusht për një stacion qendror të filtrimit. Ky stacion i filtrimit është projektuar për 650.000 banorë ekuivalent.

g. Dheu Në pajtim me të dhënat nga hulumtimi rajonal gjeologjik, të prezantuara në Hartën themelore gjeologjike të Shkupit, dheu në basenin e Shkupit është krijuar nga shkëmbinj

masiv nga Paleozoiku dhe Mezozoiku. Ambienti themelor gjeologjik i rajonit të gjerë të Shkupit përbëhet nga sedimente neogjenë-pliocene dhe depozitave kuartere-aluviale. Lugina e Shkupit është ndërtuar nga neogjenët dhe sedimentet kuarternare, ndërsa pjesët e tjera periferike malore dhe kodrinore janë nga masat shkëmbore të lashtësive të ndryshme (MAJPH, 2009). Shkëmbinjtë parakambrian janë të pranishëm në pjesën jugore të luginës në disa variante petrografike (gnajse, mikashistë, leptinoliti, cipalin dhe mermerit). Në këto shkëmbinj ka edhe gurë të magmës së granitit që sot janë shumë të ndryshuara, respektivisht me metamorfozë të lartë. Shkëmbinjtë Paleozoik gjenden në pjesën veriore dhe perëndimore periferike të luginës, në malin Osoj dhe Vodno, përgjatë luginës së lumit Fush, maleve Zheden dhe Malit të Zi të Shkupit, ndërsa mund të gjinden edhe në Katllanovë. Shkëmbinjtë mezozoik kryesisht janë të pranishëm në pjesën jugore, veriore dhe veriperëndimore të fushëgropës së Shkupit. Mali i Zi i Shkupit është krijuar kryesisht nga shkëmbinj paleozoik dhe i takon zonës së Vardarit. Këtu paraqiten disa variante petrografike (filit, kuarcit, mermerë, por ka edhe gëlqere të glinës dhe laprovitit, dheut, flishit, sedimente paleogjenë, etj.).

Foto nr. 2 - Harta gjeologjike e rajonit të planit të Shkupit

Nga aspekti pedologjik, në përbërjen e luginës së Shkupit kemi edhe disa lloje të dheut. Dheu më i pranishëm në pjesën e rrafshët është sipërfaqja fluviante (sipërfaqe aluviante). Janë prezent në pjesën e djathtë të lumit Vardar, ndërsa shtrihen edhe rreth rrjedhës së lumenjve më të mëdhenj: Treska, Lepenec, Pçinjë dhe Markova Reka. Aty janë

edhe sipërfaqet fluvijante koluvijale që janë shtresa nga reshjet e lëshuara nga shpatet përreth (Vodno, Mali i Zi i Shkupit dhe Zhedeni). Në pjesën perëndimore, në Zheden dhe në një pjesë të kanjonit të Matkës, si dhe në shpatet lindore të Vodnos, dominon e zeza gëlqerore-dolomite (ngjyrë hiri e errët). në pjesën veriperëndimore haset edhe kompleksi it ë zezës gëlqerore – dolomitë – sipërfaqeve ngjyrë kafe mbi gurë gëlqeror, ku gjithashtu sipërfaqja është e sheshtë dhe joproduktive.

Mbulesa e sipërfaqes në rajonin e Shkupit, përfshinë një numër të madh të llojeve të ndryshime të materialit tokësor, ku më dominues është regosoli, vertisoli, leptosoli, kambisoli dhe luvisoli i kromit të sarolitit. Kabisolet paraqesin sipërfaqe të dheut-glinë që janë të shpërndarë në rajonet malore në lartësi mbidetare prej 600m. Këto sipërfaqe janë të pasura me humus me kualitet jo të mirë. Në këto sipërfaqe rritet vegjetacioni malor dhe rrallë shfrytëzohet për bujqësi. Janë të pranishëm në pjesën e poshtme të rripit vegjetativ të pyjeve të mesme. Drunjtë më të shpeshtë janë lisi, ahu, pishat e zeza dhe të bardha si dhe bredhat. Kambisoli i errët, respektivisht Cërnica është karakteristik për pjesën veriore. Sipërfaqet karakterizohen me porozitet të lartë që kanë kapacitet të mesëm për të mbajtur ujin si dhe një ajrosje të lartë. Regosolët paraqiten në basenet ku ka terren më të lagësht, mbi sedimentet paleologjike, neogjenë dhe diluviale. Përbërja mekanike e këtyre sipërfaqeve është heterogjene. Regosolet karbonante karakterizohen me këto cilësi fizike: porozitet të lartë, kapacitet ujor, kapacitet ajror, pikë të vyshkjes dhe ujë të disponueshëm. Vlera e pH në uj është mesatarisht 6,2. Vertisolet paraqesin sipërfaqe intrazonale, litogene topogene. Këto sipërfaqe gjenden si regosole, smole, sipërfaqe të zeza tokësore dhe sipërfaqe malore, si dhe në shkëmbinj kompakt me litosole. Tekstura e vertisolëve varet nga fraksioni dominues i glinës; fraksioni vogël; vertisoli përmban rërë të trashë; glina është pjesë dominuese në tokë të imtë; mbizotëron teksturë gline pa diferencim. Ajrosja e sipërfaqes është e ulët dhe në kushte të lagështa. Vertisolët karakterizohen me plasticitet të lartë dhe kanë rëndësi të madhe për bujqësinë dhe sit ë tilla mbulojnë një pjesë të madhe të luginave. Fluvisolët (sipërfaqet aluviale) karakterizohen me një strukturë të lartë heterogjene ku dominojnë sipërfaqet e glinës. Tekstura është e përbërë nga rëra e imët dhe e trashë, llumi dhe glina. Sipërfaqet aluviale shtrihen në një lartësi mbidetare prej 100m në pjesën e mesme të luginës. Këto sipërfaqe janë të pranishme në rrjedhën e lumit Vardar. Formohen me shtresimin e llumit të sjellë nga lumenjtë në vendet më të larta të fushave dhe e lëshon ujin.

Në bujqësi shfrytëzohen sipërfaqet koluviale (diluviale). Ato kanë strukturë heterogjene. Litosolet përmbajnë mesatarisht 2% humus. Këto sipërfaqe formohen me ndihmën e erozionit dhe transferimit të shkëmbinjve amë në terrenet më të larta (kodrinore dhe malore) me rrjedhë të fortë të ujit dhe ujërave sipërfaqësore. Sipërfaqet diluviale tregojnë një heterogjenë në drejtim vertikal dhe horizontal. Këto sipërfaqe në krahasim me sipërfaqet aluviale, karakterizohen me një produktivitet dukshëm më të ulët. Në rajonet bujqësore janë shpërndarë edhe sipërfaqet agrogene. Këto lloje të sipërfaqeve krijohen nga ndikimet antropogjenë dhe shërbejnë për prodhimtari bujqësore, më së shpeshti në fidanet e vreshtave (vreshtat) dhe kultivimin e pemëve. Kortizolet janë lloje antropogene të sipërfaqes që shfrytëzohen në kopshtari dhe kultivimin e luleve, të krijuara në sipërfaqe të ndryshme. Rizosolet janë të formuara nga sipërfaqet koluviale dhe aluviale ku mbizotërojnë

sipërfaqet aluviale dhe që lidhen me luginat e lumenjve, respektivisht me luginat që kanë fund të rrafshtë (burimi: Plani rajonal i rajonit të Shkupit, për menaxhim me mbeturina, 2016)

h. Erozioni Forma kryesore e erozionit së sipërfaqes rreth Qytetit të Shkupit është erozioni i ujit që është shkaktuar nga disa faktorë dhe është përshpejtuar nga aktivitetet njerëzore. Arsyet për shkaktimin e erozionit ujor janë: natyrore (terren jo i rrafshët, shpate të pjerrëta, reshje me intensitet të lartë, mbulimi i sipërfaqes, erozionit të sipërfaqes etj.) dhe socio- ekonomike (aktivitete joadekuate njerëzore në bujqësi, kullosat, menaxhimi jo i mirë me pyjet, aktivitete joadekuate të xehetarisë dhe ndërtimtarisë, por edhe aktivitete të shumta të tjera.). Rajonet erozive në territorin e qytetit të Shkupit dhe rajonit të Shkupit janë të definuar në bazë të hartave të përpunuara paraprake: hartës së intensitetit të erozionit, hartës së pikave kyçe të erozionit, pikat kyçe të shtratit e ujërave të rrekkëshe dhe lokacionet ku ka rrëshqitje dhe procese të tjera të erozioneve urvine. Rreziku nga erozioni që mund të jetë aktual dhe potencial është në fakt kombinim i rrezikut (intensitetit) dhe ekspozimit ndaj rrezikut të territorit të afektuar.

Foto nr. 3 - Pikat kritike erozive në rajonin e Shkupit (burimi: Studimi i erozionit dhe plani aksionar i qytetit të Shkupit https://drive.google.com/file/d/16oSUDNPS4g6eRtQXsXzwo_63UpD62n6P/view )

Foto nr. 4 - Rajonet erozive dhe rajonet e rrezikuara nga erozioni në rajonin e planit të Shkupit (burimi: Studimi i erozionit dhe planit aksionar për qytetin e Shkupit https://drive.google.com/file/d/16oSUDNPS4g6eRtQXsXzwo_63UpD62n6P/view )

Në rajonin e Shkupit, në kategorinë I-III të erozivitetit bën pjesë një sipërfaqe prej 55.285 ha ose 31% nga sipërfaqja e përgjithshme, ndërsa në kategorinë e IV dhe V gjenden 125.807 ha, respektivisht 69%. Prej këtyre 2.805 ha janë të nxënë me proceset më të forta të erozionit (kategoria e I-II). Sipas të dhënave, Komuna e Sarajit është rajoni më eroziv në kuadër të rajonit të planit të Shkupit. Në rrezik më të madh eroziv janë fshatrat Radushë, Svillarë e Epërme dhe e Poshtme, Kondovë dhe Bojanë. Të prekura nga proceset e mesme dhe të larta të erozionit janë edhe Komuna e Gjorçe Petrovit, kryesisht fshatrat Nikishtan, Graçan, Kuçkovë dhe Vollkovë. Në mesin e luginës së Shkupit ka shumë kodra me shpate të pjerrëta, si Zajçev rid (K. Karposh), Varrezat Franceze dhe Kalaja (Komuna Qendër), park pylli i Gazi Babës (Komuna e Gazi Babës. Tri lokacionet e para janë një kombinim nga rreziku aktual dhe potencial i erozionit, për shkak të ekspansionit të madh urban dhe ndërtimeve në këto shpate të pjerrëta së bashku me kombinimin e ekspozimit të këtij rajoni. Përderisa Park pylli i Gazi Babës është sfera potenciale e rrezikut nga erozioni dhe duhet të shmangen aktivitetet ndërtimore. Sipërfaqja e përgjithshme e rajoneve erozive në Qytetin e Shkupit është 4.355 hektar, ndërsa gjithsejtë në rajonin e planit të Shkupit e njëjta është 5.874 hektar. Sipërfaqja në rajonet e rrezikuara nga erozioni në qytetin e Shkupit është 16.026 hektar, ndërsa në rajon kjo sipërfaqe është 36.332 hektar.

i. Ajri Në kualitetin e ajrit ndikojnë emetimet nga burimet individuale (stacionare dhe ato mobile) siç janë ngrohja e amvisërive, kapacitetet industrial dhe transporti. Evident është edhe dobësimi i kualitetit të ajrit, veçanërisht në Qytetin e Shkupit dhe përreth tij ku është e theksuar prania e kapaciteteve ekonomike dhe komunikacionit intensive, por edhe ndikimit nga ngrohja e amvisërive që në pjesën më të madhe shfrytëzojnë dru për ngrohje, produkte të ndryshme që kanë vlerë energjetike, por që nuk kanë sistem qendror të përçimit termik. Kur tërë kësaj do t‟i shtohet konfigurimi i terrenit të luginës, ndërtimet e pakontrolluara urbanistike, të përcjella nga numri i madh i ndërtimeve, e jep rezultatin e kualitet të dobët të ajrit (veçanërisht i spikatur gjatë periudhës dimërore) që është shkaktar i drejtpërdrejt i shëndetit të dobët të popullsisë dhe rritjen e shkallës së vdekshmërisë. Për këtë arsye po bëhen përpjekje në nivel qeveritar për të ndërmarrë aktivitete të cilat kërkojnë edhe mjete më të mëdha financiare, të cilat do të kenë efekte dhe përfitime afatgjate. Si shembull më i rëndësishëm është gazifikimi në nivel nacional që drejtpërdrejt ka ndikim në uljen e ndotjes së ajrit. Ministria e Ambientit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor përmes Qendrës Informative të Maqedonisë për Ambient Jetësor (QIMAJ) ka krijuar një rrjet automatik të përcjelljes së kualitetit të ambientit. Sistemi automatik i monitorimit që është vendosur në territorin e qytetit të Shkupit, e që është në kompetencë të MAJPH, përbëhet nga 6 pika matëse, respektivisht 6 stacione matëse të pozicionuara në komunat Karposh, Qendër, Lisiçe, Gazi Babë, në oborrin e Rektoratit të Universitetit “Shën. Kirili dhe Metodi” si dhe në Miladinovc dhe Mërshevc. Stacionet matëse bëjnë monitorim 24 orësh të këtyre parametrave: SO2 3 3 3 3 3 3 [μg/m ], NO2 [μg/m ], NOx μg/m ], NO [μg/m ], CO [μg/m ], O3 [μg/m ], grimcave të forta (РМ10/опт, РМ2,5) të shprehura në [μg/m3]. Krahas këtyre parametrave, stacionet automatike të monitorimit bëjnë edhe matjen e parametrave meteorologjik siç janë: shpejtësia e erës [m/s], drejtimi i erës, temperatura [°C], presioni [hPa], lagështia [%] dhe radiacioni global [W/m2]. Në rajonin e planit të Shkupit ekziston edhe stacioni në Mërshevc që për momentin është jashtë funksionit. Në rajonin e planit të Shkupit ekzistojnë dy stacione mobile në Komunën e Gazi Babës (jofunksional) dhe në Komunën e Gjorçe 3 3 Petrovit ku bëhet monitorimi 24 orësh i këtyre parametrave: SO2 [μg/m ], NO2 [μg/m ], NOx 3 3 3 3 μg/m ], NO [μg/m ], CO [μg/m ], O3 [μg/m ], grimcat e forta (РМ10/опт, РМ2,5) të shprehura në [μg/m3]. (burimi: http://airquality.moepp.gov.mk/). Krahas MAJPH, matjet e kualitetit të ajrit me stacionet automatike të monitorimit bëhen edhe nga Instituti i Shëndetit publik (ISHP), si dhe nga Enti për Mbrojtje Shëndetësore (EMSH) që ka sistem të monitorimit për përcjelljen e ЅО2 dhe tymit në 7 vende matëse në rajonin e Shkupit. Gjithashtu edhe Drejtoria për Punë Hidrometeorologjike (DPH) ka krijuar një rrjet prej 9 vendeve matëse të tymit dhe ЅО2. Janë identifikuar disa burime dhe arsye të problemeve më të mëdha me kualitetin e ajrit, si: shfrytëzimin e drunjve për ngrohje të amvisërive gjatë periudhës dimërore, si dhe komunikacioni ajror (intensiteti i madh i komunikacionit, automjetet e vjetruara dhe mirëmbajtja joadekuate e tyre). Sipas burimeve të emisionit, ndotësit mund të jenë:

 Ndotësit (pikat) individual - ato janë burime të veçanta të identifikuara të emetimeve të substancave ndotëse në një vend të caktuar;  Ndotësit kolektiv – ato janë burime të emetimit që vetvetiu bëjnë emetime të vogla, e që nuk janë përfshirë në burimet individuale. Në Tabelën nr.59 është dhënë numri i ndotësve sipas pikave dhe ato kolektiv (subjekte afariste) dhe përfaqësimin e tyre procentual në Qytetin e Shkupit.

Tabela nr. 59 - Numri i objekteve afariste sipas llojit

Lloji i subjekteve afariste Numri i D.S % Pikat 66 4,68 Kolektive 1.345 95,32 (Burimi: Kadastri i integruar dhe i azhurnuar i ndotësve të ambientit jetësor në Qytetin e Shkupit, 2019)

Në bazë të rezultateve të prezantuara në Tabelën nr.60 mund të konstatohet se emetimet që vijnë nga subjektet afariste që gjenden në vet rajonin e qytetit të Shkupit kanë ndikim më të madh në sasinë e përgjithshme të emetimeve të substancave ndotëse në ajrin përreth Shkupit.

Tabela nr.60 Emetimet në ajër nga subjektet afariste që gjenden në Qytetin e Shkupit dhe në rrethinë

SO2 CO CO2 NOx TSP NMVOC [t/vit] [t/vit] [t/vit] [t/vit] [t/vit] [t/vit] Qytet 35,36 1.181,34 1.160.595,8 1.889,9 81,94 144,9 Rrethinë 1,67 5,19 3.647,62 20,93 1,48 2,46 Gjithësejt 37,03 1.186,53 1.164.243,4 1.910,84 83,4 147,37 (Burimi: Kadastri i integruar dhe i azhurnuar i ndotësve të ambientit jetësor në Qytetin e Shkupit, 2019)

Me emetimet e burimeve rezidenciale janë përfshirë emetimet që vijnë nga proceset e vogla djegëse që shfrytëzohen për ngrohje, sigurimin e ujit të pijshëm, gatim etj. Gjatë proceseve të këtilla të djegies shfrytëzohen disa lloje të derivateve prej të cilave më të rëndësishëm janë druri për ngrohje, qymyri dhe nafta ekstra e lehtë. Emetimi i përgjithshëm vjetor i substancave ndotëse në ajër nga burimet shtëpiake të energjive (qymyrit, drurit për ngrohje dhe naftës) është dhënë në Tabelën nr.61.

Tabela nr. 61 - Emetimi i përgjithshëm i substancave ndotëse në ajër nga burimet rezidenciale

Substancat ndotëse [t/vit.]

Derivate SO CO CO2 NOx TSP NMVOC Dru për ngrohje 37,89 36.755,15 1.008.099,4 464,22 7.160,2 5.588,5 Qymyr 22,8 116,6 2.560,1 2,79 11,25 12,27 Naftë për 11,6 9,44 12.136,77 8,44 0,31 0,11 amvisëri Gjithësejt 72,3 36.881,5 1.022,796,2 475,45 7.171,79 5,600,9 (Burimi: Kadastri i integruar dhe i azhurnuar i ndotësve të ambientit jetësor në Qytetin e Shkupit, 2019)

Sasitë e emetuara të substancave ndotëse gjatë një viti në komunikacionin rrugor sipas llojeve të automjeteve (automjete të regjistruara në Qytetin e Shkupit) janë të përcaktuara për çdo lloj automjeti dhe çdo nënkategori të automjeteve të klasifikuara sipas llojit të derivateve që i shfrytëzojnë. Ndikim më të madh kanë emetimet nga automjetet e

udhëtarëve që edhe është e pritshme duke marrë parasysh numrin e automjeteve të regjistruar në Shkup.

Tabela nr. 62 - Emetimi i përgjithshëm i substancave ndotëse në ajër, nga komunikacioni rrugor

Substancat ndotëse [t/vit.]

Lloji i automjeteve SOx CO CO2 NOx TSP NMVOC

Automjeteve të 4,69 6.566,7 445.717,7 1.754,34 154,15 782,29 udhëtarëve 2 Automjete për ngarkim të 0,74 731,1 118.567,3 585,7 99,58 92,9 lehtë Automjete për 0,67 336,7 132.172,5 1.557,5 50,5 67,3 ngarkim të rëndë Motoçikleta 0,21 69,1 325,9 6 9 95,25 Gjithësejt 6,31 03,6 4.693,4 22,1 1,23 .237,7 (Burimi: Kadastri i integruar dhe i azhurnuar i ndotësve të ambientit jetësor në Qytetin e Shkupit, 2019)

Kualiteti i dobët i ajrit në mjediset urbane shkakton një brengë serioze sepse vlerat e kufirit, veçanërisht ato të koncentrimit të grimcave të suspenduara që janë të përcaktuara me qëllim që të mbrohet shëndeti i njerëzve, tejkalohen në masë të madhe më së shpeshti gjatë periudhës dimërore. Situata është më serioze në Qytetin e Shkupit si një qendër urbane me koncentrim më të madh të popullsisë, subjekteve administrative dhe ekonomike, si dhe komunikacionit intensiv.

j. Natyra Rajoni i planit të Shkupit e përfshinë fushëgropën e Shkupit, ndërsa sipërfaqja e saj është 1.812 km2 ose 7,3 % nga sipërfaqja e përgjithshme e RMV. Në Tabelën nr.63 është prezantuar lista e një pjese të rajoneve të mbrojtura që gjenden në territorin e rajonit të Shkupit. Tabela nr. 63 - Zonat e mbrojtura në rajonin e Shkupit

Emri i zonës Sipërfaqja (në ha) Kategoria e mbrojtjes Pjesa e Katllanovës 5.722 Monument natyror (MN) Коzhle 297 Zonë e mbrojtur (ZM) Каnjoni i Matkës 5.134 Monument natyror (MN), Rajon Emerald Vodno 4.610 Park i natyrës (PN) Tërësia integrale Оstrovo 29 Monument natyror (MN N) Gazi Baba 110 PK – Peizazh karakteristik Каtllanovsko bllato 341 Park i natyrës (PN) Јuruçica 436,5 Park i natyrës (PN) Јаsen 26.923,00 RmD – Rajon me shumë dedikime Fortesa e Shkupit (Каlaja) 2,03 Park i natyrës (PN) (Burimi: Studimi për gjelbërimin dhe pyllëzimin e Qytetit të Shkupit, 2015)

Tri rajone (Gazi Baba, Kalaja dhe Arboretumi) gjenden në territorin e zonës urbane të qytetit të Shkupit dhe janë pjesë e sistemit të sipërfaqeve të gjelbërta publike urbane. Krahas sistemit nacional të rajoneve të mbrojtura, në rajonin e Shkupit janë identifikuar edhe rajone të tjera me rëndësi ndërkombëtare (një rajon i rëndësishëm për zogjtë, katër rajone të rëndësishme për bimët, një rajon i rëndësishëm për fluturat dhe tri rajone Emerald). Sipërfaqja e përgjithshme e rajoneve të mbrojtura në rajonin e Shkupit është rreth 43.608 ha ose rreth 20% nga sipërfaqja e saj e përgjithshme. Rajonet e mbrojtura më të përfaqësuara në rajonin e Shkupit sipas kategorisë së mbrojtjes, janë rajonet “Monument natyror” me sipërfaqe të përgjithshme prej rreht 10.885 ha ose rreth 20%.

Monumenti natyror (MN) “Tërësia integrale Ostrovo“

Monumenti natyror “Ostrovo” është shpallur si rajon i mbrojtur në vitin 1976 nga Kuvendi i qytetit të Shkupit (shkalla e III-të e mbrojtjes që është ekuivalente me kategorinë e III-të sipas IUCN). Kjo sferë përfshinë 0,29 km2 dhe karakterizohet me florë dhe faunë specifike në rajonin e shtratit të mëparshëm të lumit Vardar. Rajoni Ostrovo është mbetje e një ishulli të mëparshëm që është formuar në mënyrë natyrore nga lumi Vardar, i cili është ndarë në dy rrjedha duke krijuar një ishull. Sot ky shtrat fosil i lumit ka një shtresë të humusit, gjelbërimit dhe është rritur bari dhe shkurre, andaj edhe ishulli trajtohet si ishull fosil i lumit Vardar. në Foton nr.5 është prezantuar një pjesë e llojit të vegjetimit në kuadër të rajonit të mbrojtur “Ostrovo “.

Foto nr. 5 - Pjesë e vegjetacionit në rajonin e mbrojtur “Ostrovo”

Sipas statusit ndërkombëtar të shumëllojshmërisë së llojeve, është konkluduar se në lokalitetin Ostrovo ka lloje të faunës që janë të rëndësishme për biodiversitetin në RMV, por edhe më gjerë në nivel evropian dhe botëror. Së këndejmë, 6 lloje të herpetofaunës kanë statusin e llojit të mbrojtur në Evropë. Ekzistojnë 4 lloje në Aneksin II të Konventës së Bernit; në Anelsin III të konventës së njëjtë ka 2 lloje, kurse në listën e CORINE biotopeve ka 3 lloje. Nga terrofauna në këtë lokalitet janë theksuar 14 lloje me rëndësi ndërkombëtare, prej të cilëve në listën botërore të llojeve të kafshëve të egra në rrezik janë 11 lloje, kurse në listën CORINE ka 11 loje. Së këndejmë, 9 lloje të lakuriqëve dhe 2 lloje tjerë të gjitarëve kanë status të rrezikuar, respektivisht të cenueshëm. Janë theksuar 27 lloje të shpezëve që kanë rëndësi ndërkombëtare për orintofaunën në këtë lokalitet.

74 Аrboretumi Arboretumi është themeluar në vitin 1953 nga Fakulteti i Bujqësisë-pylltarisë në Shkup. Në fakt, arboretumi është një vazhdimësi e rripit të vegjetacionit, të formuar në lokalitetet Ostrovo i Ezerve në anën perëndimore. Në arboretum janë mbjellë drunjtë dhe shkurre nga dendroflora jonë dhe lloje nga tërë kontinentet, veçanërisht nga Evropa, Azia dhe Amerika Veriore. Numri i përgjithshëm i llojeve të druve dhe shkurreve në Arboretum është rreth 600 sosh. Dendro parku shërben për mbikëqyrjen e ambientit jetësor, hulumtime shkencore si dhe mësime për studentët e Fakultetit të Pylltarisë – Shkup.

Foto nr. 6 Pjesë e Arboretumit, i cili është pjesë e zonës së mbrojtur “Ostrovo“

Foto nr. 7 - Pjesë e Еzerces, i cili është pjesë e zonës së mbrojtur “Ostrovo“

Monumenti natyror (MN) dhe zona Emerald „Каnjoni i Matkës“ Në vitin 1994 Kuvendi i qytetit të Shkupit e shpalli Kanjonin e Matkës si monument natyror. Mozaiku i karakteristikave të ndryshme gjeomorfologjive, hidrologjike, të florës dhe faunës, kontribuojnë që Kanjoni i Matkës të jetë një prej rajoneve më të rëndësishme të mbrojtura në afërsi të qytetit të Shkupit. Si tërësi e ruajtur natyrore-gjeografike, lokacioni është strehim i një numri të madh të bimëve dhe shtazëve të rralla dhe endemike.

Foto nr. 8 – Каnjoni i Matkës

Në një sipërfaqe prej 5.634 hektar mund të hasen 700 loje të bimëve, të cilat bëjnë pjesë në 81 familje dhe në mbi 300 lloje (25% të numrit të përgjithshëm në nivel nacional). Gjithashtu ka 120 lloje të shpezëve (ose 37% të faunës së shpezëve në nivel nacional), 100 lloje të ujë tokësorëve (66% të numrit të përgjithshëm të tyre në nivel nacional), 22 lloje të zvarranikëve (69% të numrit të përgjithshëm të tyre në nivel nacional), 834 lloje të fluturave (36% të numrit të përgjithshëm të tyre në nivel nacional) dhe 34 lloje të gjitarëve (41% të numrit të përgjithshëm të tyre në nivel nacional).

k. Ndotja industriale Industria në RMV është motori kryesor i ekonomisë së RMV, që përmes saj ka ndikim të drejtpërdrejt në gjendjen e ambientit jetësor. Në vitin 2016 sipas të dhënave nga Enti Shtetëror i Statistikës, sektori i industrisë merr pjesë me 17.3% nga BPV, me ç „rast industria e përpunimit merr pjesë me 12,2%. Në rajonin e Shkupit sipas Planit rajonal për menaxhim me mbeturina për rajonin e Shkupit, më së shumti kapacitete industrial janë të pranishme në Qytetin e Shkupit (24.877 subjekte juridike), pasuar nga Studeniçani (233 subjekte juridike), Petroveci (181 subjekte juridike), Çuçer Sandeva (154 subjekte juridike), Sopishtë (110 subjekte juridike), Haraçina (82 subjekte juridike), Zelenikova me disa subjekte juridike. Sektorët më të rëndësishëm aktiv janë: shitja me shumicë, shitja me pakicë, prodhimtaria, transporti dhe magazinimi, ndërtimtaria, xehetaria dhe nxjerrja e gurit. Në pajtim me obligimet e legjislaturës për ambient jetësor, instalimet që zbatojnë proceset teknologjike të sferave të ndryshme dhe varësisht nga kapaciteti i prodhimit, nevojitet që të posedojnë ISKZ leje që ju shërbejnë për të harmonizuar punën e tyre sipas kushteve të përcaktuara nga lejet e marra ekologjike nga organet kompetente (A ose B) dhe t‟i zbatojnë masat e parapara dhe monitorimin e emetimeve në mjedisin jetësor, për të cilën e informojnë organin kompetent, sipas obligimeve të legjislaturës nacionale. Implementimi i obligimeve ligjore për industrinë që kanë të bëjnë me parandalimin dhe kontrollin e integruar të ndotjes bëhet përmes dhënies së A ISKZ Lejeve dhe B ISKZ Lejeve. Organet kompetente për realizimin e tyre janë: Ministria e Ambientit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor për A ISKZ Lejet dhe njësitë e vetëqeverisjes lokale për B ISKZ

76 Lejet.

Instalimet që posedojnë A ose B – DUOP janë të obliguara me masa adekuate në pajtim me legjislaturën nacionale që duhet të plotësohen me investime të nevojshme me qëllim që të mund të fitojnë A ose B – IED. Në bazë të analizës së bërë të A dhe B lejeve të fituara në mars të vitit 2020 që u zbatua në kuadër të projektit për “Përkrahje nordike për përparimin e RMV” është fituar ky rezultat: numri i përgjithshëm i instalimeve me A leje ekologjike është 126 prej të cilave 83 instalime me A – IED dhe 44 Instalime me A – DUOP. Në rajonin e Shkupit numri i përgjithshëm i instalimeve me A leje ekologjike është 24. Pjesa më e madhe e instalimeve që posedojnë A-DUOP respektivisht 41% gjenden në rajonin e Shkupit, shumica e instalimeve merren me prodhimtarinë e preparateve farmaceutike (17%) ndërsa pjesa më e vogël merren me prodhimtarinë e produkteve të rafinuara të naftës (5%) dhe verës (5%).

Grafiku nr.15 - Ndarja e instalimeve me A DUOP në rajonin e Shkupit

GJITHËSEJT А - DUOP INSTALIME NË RAJONIN E SHKUPIT Prodhimtaria e Prodhimtaria e letrës dhe kartonit Prodhimtari verës së dhe ambalazhit të a e betonit Mbledhja e rrushit 5% letrës dhe kartonit mbeturinave të 11% 5% rrezikshme 6% Prodhimtaria e produkteve të Furnizimi me rafinuara të naftës avull dhe 5% klimatizim 11% Prodhimtaria e preparateve farmaceutike Përpunimi i metaleve 17% me ngjyrë 6% Prodhimtaria e cementit prodhimi i aluminit Prodhimtaria e hekurit 6% Prodhimi i gypave 6% bazë, çelikut dhe të çelikut ferrolegurave … 11%

Nga gjithsejtë 253 leje ekologjike B, të lëshuara ku bëjnë pjesë B Lejet për menaxhim me planin operativ, janë 88 dhe B leke të integruara ekologjike janë 166. Në rajonin e Shkupit ka gjithsejtë 40 B leje ekologjike. Prej instalimeve që posedojnë B leje ekologjike në rajonin e Shkupit, më të pranishme janë instalimet që merren me industri ushqimore me 35% ndërsa më së paku janë të përfaqësuara instalimet që merren me industrinë e metaleve me 2 %.

77 Grafiku nr. 16 - Ndarja e instalimeve me B leje sipas rajoneve

INSTALIMET E PËRGJITHSHME ME B LEJE SIAS SEKTORËVE NË RAJONIN E SHKUPIT Bazë e betonit Të tjera 7% 15% Bodrume vere Тransporti 5% 3%

Blegtoria Ndërtimtaria 3% 17%

Industria e metalit 2% Industria ushqimore Produktet 35% minerale 13% Industrializimi shumëvjeçare dhe eksploatimi intensive i resurseve natyrore gjatë dy dekadave të fundit, shkaktuan ndotjen e shumë rajoneve në vend dhe krijimin e lokacioneve të kontaminuar industrial, a.sh. “pika të nxehta“. Këto rajone të kontaminuar industrial paraqesin një rrezik serioz për njerëzit që jetojnë aty ose afër atyre vendeve, qoftë nga ndikimi i tyre i drejtpërdrejt ndaj shëndetit të njeriut ose indirekt përmes ndotjes së mediumeve të ambientit jetësor dhe futjes së ndotësve në zinxhirin e prodhimtarisë ushqimore. RMV nuk ka qasje ose politikë sistematike për menaxhim me lokacionet e kontaminuar ose rikultivimit të këtyre “pikave të nxehta” ekologjike. Në territorin e rajonit të Shkupit janë të lokalizuara këto vende si “pika të nxehta” ekologjike:

a. Deponia industrial e OHIS SHA Shkup; b. Rajoni i fabrikës GODEL (përpunimi i lëkurës); c. Deponia e troskës në përbërje të Makstil Shkup.

Si rezultat i punës së mëparshme të OHIS ku janë prodhuar lloje të ndryshme të produkteve si: detergjente, kimikate, plastikë, fije poliaklire, mjete për mbrojtjen e bimëve, produkte kozmetike, produkte farmaceutike etj, që janë krijuar rreth që janë të magazinuara në mënyrë joadekuate në sipërfaqe të hapura në rajonin e fabrikës, në basenet e betonit të mbuluara me një shtresë të dheut. Janë vlerësuar sasitë prej 30.000 Mg në HCH izomeria në potencial prej 336 Mg merkur, duke mos marrë parasysh emetimin në ajër. Sasia më e madhe e merkurit nga procesi i prodhimit është lëshuar në lumin Vardar. Ndotja kryesore rreth HCH deponive, nxiten nga prolongimi i mëparshëm dhe migrimi sekondar i deponive të lindanit, ndërsa zona kryesore e ndotur në repartet e elektrolizës është sipërfaqja afër repartit që tregon ndotje që zgjat ende edhe në thellësi të mëdha në korrelacion me distancën e repartit. Ndikimi i prodhimtarisë në të kaluarën dhe deponia ekzistuese HCH ndaj dheut, nga pikëpamja ekologjike mund të trajtohet si tolerante ose në lidhje me periudhën e gjatë kohore të uljes së prodhimtarisë. Rezultatet tregojnë se ekzistojnë HCH izomeri dhe ndotës të tjerë organik në ujërat nëntokësore, që si ndikim nga aspekti ekologjik

konsiderohet si e matur. Ndotja e dheut me merkur vlerësohet si e ulët. Me qëllim të zbutjes së efekteve nga veprimet jo standarde dhe afatgjate me kimikate dhe mbeturina të ndryshme nga periudha kur kjo kompani ka qenë operative, në nivel nacional janë ndarë mjete dhe filluan aktivitetet për pastrimin e substancave të rrezikshme nga SHA “OHIS” si pjesë e projektit për “Largim i sigurt i materieve kimike nga lokacionet dhe repartet e prodhimit në rajonin e SHA “OHIS” Shkup“. Gjatë realizimit të aktiviteteve projektuese (përcjellë me përgatitjen dhe sigurimin e dokumentacionit adekuat për mbrojtjen e ambientit jetësor dhe sigurisë gjatë punës) nga lokacioni OHIS deri në tetor të vitit 2020, janë realizuar pesë eksporte të materialit të dëmshëm (mbeturina të substancave të rrezikshme që janë shfrytëzuar në OHIS kur kanë punuar repartet) të paketuara në ambalazh përkatës për transport ndërkombëtar dhe të dërguara në inceneratorë për mbeturina të rrezikshme në BE, me sasi të përgjithshme prej 63,7 t të mbeturinave të rrezikshme prej metanoli dhe monomer akrilonitril, kimikate të mbeturinave ne fuçi me përbërje të panjohur dhe 81 bombola me klor si dhe një cisternë me vinil klorik monomer (VCM). Sasia tjetër e substancave kimike (rreth 4,6 tonelata iniciatorë dhe 5,2 tonelata kimikate me përbërje të panjohur) janë të paketuara në ambalazh përkatëse (ADR fuçi), të magazinuara sipas rregullave në magazinë të mbyllur në kuadër të OHIS, Shkup dhe janë të gatshme për transport, për çka edhe u siguruan të gjitha lejet e nevojshme. Eksporti i fundit i kimikateve të tjera është prolonguar për shkak të pandemisë globale të shkaktuar nga virusi Korona. Mbeturinat e rrezikshme nga eksporti ka arritur dhe është dorëzuar në Valorek Servisis AG Bazel (Valorec Services AG Basel) Insieratorot nga Zvicrra ku në mënyrë të sigurt do të shkatërrohen mbeturinat. Fabrika e lëkurës Godel në Shkup është njëra prej pikave më të nxehta në RMV për shkak të kontaminimit që është shkaktuar në sipërfaqen e dheut. Kontaminimi është shkaktuar nga metalet e rënda, para se gjithash nga kromi (Cr = 14.400 mg/kg në sipërfaqe), si dhe substanca organike. Për momentin ka filluar pastrimi i oborrit industrial ku mbeturinat që nuk janë të rrezikshme dërgohen në deponinë Drisla – Shkup. Në deponinë historike të thekmit në Makstil është identifikuar rrezik, si rezultat i ndikimit të manganit dhe është shënuar si e ulët në të mesme, ndërsa ndikimi ndaj shëndetit të njeriut është identifikuar si i ulët. Rreziku nga lokacioni historik Makstik mund të shënohet si i ulët. Milionë gram (Mg) të thekmit me përmbajtjen tjetër të hekurit janë të magazinuara në një sipërfaqe prej 133.000 m2 me lartësi neto prej 19m. Thekmi përmban silikate, okside, shenja të plumbit dhe metaleve tjera të rënda. Rreziku dhe ndikimi ndaj ambientit jetësor mund të konsiderohet i ulët. Në vijim e sipër është realizimi i projektit me të cilin bëhet analiza e mundësisë që thekmi të shfrytëzohet në ndërtimtari.

l. Mbeturinat e ngurta

Menaxhimi me mbeturinat në rajonin e Shkupit është në kompetencë e vetëqeverisjeve lokale të cilat kanë të formuara ndërmarrje komunale me veprimtari të mbledhjes, transportimit dhe dorëzimit të mbeturinave komunale. Deponimi final i mbeturinave bëhet në deponitë komunale. Qyteti i Shkupit merr pjesë me 90% në gjenerimin e përgjithshëm të mbeturinave në rajonin e Shkupit. Në Tabelën nr.64 janë prezantuar të dhënat për mbeturinat e krijuara dhe të mbledhura në total, në rajonin e Shkupit për vitin 2016.

Tabela nr. 64 - Të dhënat për mbeturinat e krijuara dhe të mbledhura në total, në rajonin e Shkupit për vitin 2016

Rajoni i Shkupit Popullsia (e Sasia e Mbeturinat e Mbulimi i mbledhjes përhershme dhe mbeturinave 2016 mbledhura, 2016(t) së mbeturinave (%) sezonale) (t) Qyteti i Shkupit 540.693 146.590 139.802 95 % Haraçinë 13.420 3.395 2.028 60 % Çuçer Sandevë 9.858 1.821 1.457 80 % Ilinden 16.864 2.734 2.734 100 % Petrovec 8.987 2.270 672 30 % Sopishte 6.036 1.198 1.198 100 % Studeniçan 20.950 3.600 1.800 50 % Zelenikovë 4.710 1.274 930 73 % Gjithësejt 621.518 162.883 150.621 92 % (burimi: Plani rajonal për menaxhimin me mbeturinat në rajonin e Shkupit, 2016)

Sipas analizës së sasisë së mbeturinave në vitin 2016 kur është bërë përllogaritja përmbyllëse e sasisë vjetore të krijuar të mbeturinave në rajonin dhe shkalla e krijimit të mbeturinave me ose pa kontribut të popullsisë sezonale, mund të konkludohet se shkalla e ponderuar e krijimit të mbeturinave në tërë rajonin e Shkupit është 262kg/banorë/në vit. Në vitin 2018 sipas Entit Shtetëror për Statistikë, sasia e përgjithshme mbeturinave të krijuara në rajonin e Shkupit ka qenë 170.416 tonelata, ndërsa përqindja e mbledhjes së mbeturinave komunale ka qenë 97,43%. Vetëm rreth 60-70% e popullsisë është përfshirë ne sistemin publik të grumbullimit të mbeturinave komunale, që realizohet nga ndërmarrjet publik, prej ku del se mbulimi i rajoneve urbane arrin 90% por vetëm 10% e banorëve në lagjet rurale kanë shërbime të rregullta të mbledhjes së mbeturinave komunale. (Burimi: Plani Nacional për menaxhim me mbeturina 2009-2015 dhe Plani Nacional për menaxhim me mbeturina 2020-2026). Ndërmarrjet publike e realizojnë veprimtarinë e tyre përmes pajisjeve adekuate teknike (mekanizimit, pajisjeve, dhe automjeteve), pajisjeve administrative (kuadrit të trajnuar) dhe vendosjen e enëve për grumbullimin e mbeturinave komunale (kontejnerë dhe kova) në rajonin ku ato operojnë. NP “Higjiena komunale” e realizon veprimtarinë e vet në rajonin e Qytetit të Shkupit ku mbeturinat e forta dhe ato teknologjike mblidhen në kontejnerë prej 1.1m3 (gjithsejtë 4230), 3m3 (gjithsejtë 317), 5m3 (gjithsejtë 403) dhe 7m3 (gjithsejtë 576), në kontejnerët nëntokësor si dhe në kantat e plastikës prej 120l (gjithsejtë 78.275) në varësi prej pjesëve të qytetit, respektivisht nevojave dhe vend pozitës së shfrytëzuesve. Zbrazja, respektivisht heqja e mbeturinave komunale nga kontejnerët e vendosur tek amvisëritë bëhet 6 herë gjatë javës në 3 ndërrime gjatë ditës, ndërsa nga kovat e plastikës 2 herë në javë, kurse te

subjektet juridike në marrëveshje të ndërsjellë dhe nevojat e shfrytëzuesit. Sipas të dhënave të Planit rajonal për menaxhim me mbeturina për rajonin e Shkupit në vitin 2016, në Tabelën nr.65 janë prezantuar komunat, pjesa e popullsisë urbane/rurale, struktura për menaxhim me mbeturina në komuna si dhe deponitë ku dërgohen mbeturinat.

Tabela nr. 65 Komunat në RPSH, ndikimi i popullsisë urbane/rurale, strukturat e menaxhimit me mbeturinat në komuna si dhe deponitë ku dërgohen.

Strukturat administrative për menaxhim me Personeli i Emri i shërbimeve mbeturina Ndikimi i deponisë/ për Emri i popullsisë Nr. Komuna % e kompanisë që menaxhim strukturës urbane/rurale Kompetencat popullsisë menaxhon me me administrative 2015 (%) së mbuluar deponinë mbeturina 1. Haraçinë / / 60 % 63,1 % / 36,9 % 46 NPK SCG Mbledhje, 2. Çuçer Sandevë „Mirkovci“- 80 % 37,3 % / 62,7 % transport Shkup NPK Mbledhje, 3. Ilinden „Ilinden“– 100 % 53,2 % / 46,8 % 50 transport Shkup NPK 4. Petrovec „Petrovec“– 30 % 0 % / 100 % Shkup NPK Mbledhje, 5. Sopishtë „Sopishtë“– 100 % 55,9 % / 44,1 % transport Shkup NPK 6. Studeniçan „ Studeniçan “ 50 % 64,7 % / 35,3 % - Shkup NPK Mbledhje, Drisla/ Drisla 7. Zelenikovë „ Zelenikovë “ 73 % 0 % / 100 % 4 transport Shkup SHPK - Shkup

Qyteti i Shkupit (9 96,7 % / 3,3 % komuna: 96,8 % / 3,2 % Aerodrom, Butel, 95,4 % / 4,6 % Karposh, Kisella NP 99,2 % / 0,8 % Vodë, Çair, „Higjiena Mbledhje, 100 % / 0% 8. 99 % 1.168 Qendër, Gazi komunale“- transport 100 % / 0% Babë, Gjorçe Shkup 87,1 % / 12,9 % Petrov, Shuto 92,2 % / 0,8 % Orizarë) 97,4 % / 2,6 %

Saraji (komuna e Mbledhje, 9. 10të e Qytetit të NPK „Saraj“ 50 % 41,5 % / 58,5 % transport Shkupit) (burimi: Plani rajonal për menaxhimin me mbeturinat në rajonin e Shkupit)

Në Komunën e Gjorçe Petrovit, kompania “Eko-Flor” është kryesore dhe përgjegjëse për mbledhjen dhe transportin e mbeturinave nga mjediset rurale, respektivisht nga 25% e popullsisë. Në Komunën e Shuto Orizarit në vendbanimin Gorno Orizari (450 banorë) mbledhja dhe transporti i mbeturinave bëhet nga kompania private DTT “SH Reviel”. Në disa komuna bëhet edhe ndarja i mbeturinave (selektimi sekondar) përmes vendosjes së enëve për mbeturina prej: letrës PET ambalazhit dhe qelqit. Për qëllime të riciklimit në rajonin e Shkupit janë vendosur kontejner për mbledhjen e PET ambalazhit, letrës dhe qelqit, ku riciklimin e bëjnë organizata të posaçme publike dhe komerciale.

Subjekti i parë i autorizuar për menaxhimi me mbeturina të paketimeve është “Pakomak”. Mbeturinat organike mblidhen nga ana e firmave të autorizuara si SHA “Skopski pazar”, NP “Parqe dhe gjelbërime”, “Eko flor”, “Eko rast” dhe “Eko tim” ku në vitin 2010 janë mbledhur gjithsejtë 4.265,12 tonelata. Selektimi primar bëhet në amvisëritë, në burimet e krijimit të mbeturinave, por sidoqoftë popullsia ka një pjesëmarrje të vogël për shkak të vetëdijes së ulët, mungesës së edukimit dhe fushatave për nxitjen e qytetarëve. Ndoshta problem më i madh është mungesa e infrastrukturës dhe procesit të rrumbullakuar të veprimit të drejtë të fraksioneve të selektuara, e jo të njëjtat të ekspozohen nëpër deponi. Deponimi i mbeturinave të ngurta komunale në rajonin e planit të Shkupit bëhet në deponinë e vetme sanitare “Drisla” e cila i plotëson standardet minimale sanitare-teknike për deponimin e sigurt të mbeturinave. Deponia Drisla Shkup gjendet në pjesën juglindore të Qytetit të Shkupit në largësi prej 14 km nga qendra e qytetit, në afërsi të fshatit Batinci. Shtrihet në një sipërfaqe prej 76 ha e që në fazën e fundit ka qenë e projektuar në 55 ha. Kapaciteti i projektuar i deponisë është 26.000.000 m3. Regjistrimi i mbeturinave komunale bëhet vetëm në deponin e Drislës ku paguhet edhe një kompensim për heqjen e tyre, për çdo tonelatë, e që e paguajnë komunat jashtë rajonit të Shkupit që e shfrytëzojnë shërbimin e deponimit. Në rajonet rurale, ku mbledhja e mbeturinave nuk është e organizuar, popullsia i largon duke i hedhur në periferitë e lagjeve. Në këtë mënyrë krijohen depone ilegale, respektivisht të egra ku këto mbeturina komunale përzihen me mbeturinat ndërtimore. Në kuadër të territorit të rajonit të Shkupit, gjithsejtë janë identifikuara 57 deponi jo standarde. Në Tabelën nr.66 janë prezantuar deponitë jo standarde në rajonin e Shkupit.

Tabela nr. 66 - Deponitë jo standarde në rajonin e Shkupit

Deponia Komuna Qyteti/Fshati

RAIL 001 Saraji Llaka RAIL 002 Saraji Krushopek RAIL 003 Saraji Kondovë RAIL 004 Saraji Rashçe RAIL 005 Saraji Rashçe RAIL 006 Saraji Rashçe RAIL 007 Saraji Bojane RAIL 008 Saraji Gllumovë

Deponia Komuna Qyteti/Fshati

RAIL 009 Karposh Karposh RAIL 010 Gjorçe Petrov Gjorçe Petrov RAIL 011 Gjorçe Petrov Vollkovë RAIL 012 Gjorçe Petrov Orman RAIL 013 Gjorçe Petrov Orman RAIL 014 Karposh Karposh RAIL 015 Petrovec Petrovec RAIL 016 Petrovec Petrovec RAIL 017 Petrovec Ognjancë RAIL 018 Petrovec Rzhiniçino RAIL 019 Petrovec Bllacë RAIL 020 Petrovec Çiflik RAIL 021 Haraçinë Haraçinë RAIL 022 Haraçinë Grushinë RAIL 023 Gazi Babë Drma RAIL 024 Gazi Babë Јurumleri RAIL 025 Gazi Babë Smillkovc RAIL 026 Gazi Babë Rashtak RAIL 027 Butel Lubeten RAIL 028 Butel Rashtak RAIL 029 Çuçer Sandevë Pobozhje RAIL 030 Çuçer Sandevë Кuçevishtë RAIL 031 Sopishtë Sopishtë RAIL 032 Sopishtë Rakotincë RAIL 033 Sopishtë Sopishtë RAIL 034 Sopishtë Çiflik RAIL 035 Sopishtë Çiflik RAIL 036 Sopishtë Јаbollci RAIL 037 Sopishtë Varvara RAIL 038 Studeniçan Batinci RAIL 039 Zelenikovë Таor RAIL 040 Zelenikovë Pakoshevë RAIL 041 Zelenikovë Zelenikovë RAIL 042 Zelenikovë Strahojadishtë RAIL 043 Zelenikovë Zelenikovë RAIL 044 Kisella Vodë Lisiçe RAIL 045 Kisella Vodë Lisiçe RAIL 046 Kisella Vodë 11 Tetori RAIL 047 Kisella Vodë Teferiç RAIL 048 Kisella Vodë Teferiç RAIL 049 Qendër Qendër RAIL 050 Qendër Qendër RAIL 051 Qendër Qendër RAIL 052 Qendër Qendër RAIL 053 Shuto Orizarë Shuto Orizarë RAIL 054 Shuto Orizarë Shuto Orizarë RAIL 055 Shuto Orizarë Shuto Orizarë RAIL 056 Shuto Orizarë Shuto Orizarë RAIL 057 Shuto Orizarë Shuto Orizarë (burimi: Plani rajonal për menaxhimin me mbeturinat në rajonin e Shkupit, 2016)

Për menaxhimin me mbeturinat në rajonin e Shkupit ekzistojnë 64 kompani. me mbeturina, MAJPH përzgjodhi qasjen rajonale, ndërsa hapi i parë ishte përgatitja Menaxhimi me mbeturinat e rrezikshme në nivel nacional është në kompetencë të e një dokumentacioni përkatës teknik ku bën pjesë edhe Plani për menaxhim rajonal Qeverisë së RMV dhe deri më tani vetëm deponia Drisla në Shkup bën trajtimin e në rajonin e Shkupit, i cili u përpilua në vitin 2016. Pasi që në këtë rajon është në mbeturinave të rrezikshme përmes djegies të mbeturinave mjekësore, si dhe funksion një deponi standard, me Planin u shqyrtuan skenarët alternative, në lidhje deponimin e mbeturinave të azbestit në lokacionet në kuadër të deponisë. Mbeturinat me sistemin e mbledhjes së mbeturinave komunale. e tjera të rrezikshme eksportohen jashtë vendit. Të dhënat e fituara në vitin 2014 për rajonin e planit të Shkupit tregojnë se sasia e përgjithshme e mbeturinave të krijuara industriale është 562.954,28 tonelata 8. Bujqësia dhe zhvillimi rural prej të cilave 12.489,50 tonelata janë mbeturina të rrezikshme industrial. Sektorët ekonomik, të cilët krijojnë sasitë më të mëdha të mbeturinave të rrezikshme janë a. Bujqësia.

prodhimtaria (11.950,90 tonelata), xehetaria dhe nxjerrja e gurit (488,65 tonelata) dhe Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrjen më të madhe në BPV në sektorin e furnizimi me energji elektrike, gaz, avull dhe klimatizim (49,95 tonelata). bujqësisë. Në territorin e rajonit të planit të Shkupit në vitin 2018 kishte 81421 hektar Sasitë e krijuara të mbeturinave të rrezikshme nuk evidentohen në mënyrë sipërfaqe bujqësore dhe pjesëmarrja e saj në sipërfaqen e përgjithshme bujqësore sistematike, andaj dhe për mënyrën e menaxhimit të tyre nuk ka të dhëna. Sasitë në nivel të RMV është 6,44%. Në vitin 2018 nga sipërfaqja e përgjithshme bujqësore bazohen në përqindje dhe hulumtime. në rajonin e planit të Shkupit, 49,5% respektivisht 40306 hektarë është sipërfaqe e Sipas të dhënave të fituara nga institucionet shëndetësore në RMV, sasia e punueshme. Ajo më së shumti është shfrytëzuar për lëvrime dhe kopshte, por ka mbeturinave të paraqitura mjekësore në vitin 2015 ka qenë 704,6 tonelata, prej të edhe livadhe, vreshta dhe pemishte. Në nivel të Republikës së Maqedonisë gjatë tre cilave të rrezikshme janë 613,5 tonelata, ndërsa në rajonin e Shkupit janë shënuar viteve të fundit është shënuar ulje e sipërfaqes bujqësore, ndërsa në rajonin e planit 336,9 tonelata prej të cilave 293,4 tonelata janë mbeturina të rrezikshme. të Shkupit në vitin 2017, krahasuar me vitin 2016 është shënuar rritje e vogël. Rajoni Gjendja e tanishme e menaxhimit me mbeturinat e ngurta në rajonin e Shkupit i planit të Pellagonisë disponon me sipërfaqet më të mëdha bujqësore. mund të karakterizohet si e pamjaftueshme dhe joefikase, e penguar nga mungesa serioze (vetëdija publike, mungesa e kapacitetit dhe sfidat në lidhje me opinionin për zbatimin e masave ligjore, veçanërisht për miratimin e vendimeve përfundimtare për Tabela nr. 67 - Sipërfaqe bujqësore sipas kategorive për shfrytëzim, në hektarë lokacionet e deponive sanitare rajonale), që rezultoi me sisteme të ndryshme jofunksionale dhe efekte negative që lidhen me ambientin njerëzor dhe shëndetin e Maqedonia Rajoni i Rajoni Rajoni Rajoni Rajoni i Rajoni i Rajoni Rajoni i njerëzve. Arsyeja kryesore janë mungesa e resurseve – njerëzore dhe financiare, si e Veriut Vardarit Lindor Jugperëndimor Juglindor Pellagonisë Pollogut Verilindor Shkupit dhe zbatimi i pamjaftueshëm dhe joefikas i procedurave të monitorimit. Menaxhimi me mbeturinat si sektor në nivel nacional paraqet një prioritet i shkallës më të lartë që nevojitet të avancohet shpejtë, që drejtpërdrejt imponon faktin 2016 Sipërfaqe 1 267 134 162 658 188 401 133 551 124 096 263 678 170 694 142 418 81 638 se sfidat që duhet të tejkalohen, rrjedhin nga nivelet lokale/rajonale, e që janë: bujqësore mungesa e mbulimit të plotë të popullsisë me shërbimin për grumbullimin dhe Sipërfaqe e 516 644 53 628 78 078 49 994 58 805 115 348 41 647 78 627 40 517 transportin e mbeturinave, veçanërisht në rajonet rurale, shkallë e ulët e selektimit punueshme – dhe riciklimit, pajisjes së pamjaftueshme të ndërmarrjeve komunale (teknike dhe gjithsejtë administrative), deponi të pa standardizuara komunale, krijimin e një metodologjie Lëvrime 417 456 39 406 64 521 39 814 48 815 96 298 30 323 64 420 33 859 unike për mbledhjen e të dhënave me qëllim që të fitohen të dhëna të sakta dhe të dhe kopshte unifikuara për sasinë e llojeve të krijuara të mbeturinave, duke u vendosur në Pemishte 16 138 1 269 3 944 2 155 2 129 3 968 1 049 862 762 funksion të sistemit ekzistues informativ të menaxhimit me mbeturina, nga ana e MAJPH. Në praktikë, në nivel komunal dhe rajonal, menaxhimi me mbeturinat është në Vreshta 23 613 11 065 1 571 601 5 766 981 44 1 473 2 112 nivel të pakënaqshëm si rezultat i: vetëdijes së ulët të qytetarëve, mungesës së infrastrukturës së nevojshme, shkallës së ulët të selektimit dhe riciklimit, vështirësive financiare të NPK, deponitë e pa standardizuara ku deponohet pjesa më e madhe e mbeturinave. Krijimi i një sistemi modern të menaxhimit me mbeturinat është një detyrë e komplikuar, masat e tanishme janë projektuar sipas nevojave në nivel nacional, duke u fokusuar në fazat e hershme të zhvillimit përmes zbatimit të parimit të bashkimit rajonal për sigurimin e efikasitetit më të madh gjatë menaxhimit. Për shkak të vështirësive me të cilat ballafaqohen vetëqeverisjet lokale në pjesën e menaxhimit

me mbeturina, MAJPH përzgjodhi qasjen rajonale, ndërsa hapi i parë ishte përgatitja e një dokumentacioni përkatës teknik ku bën pjesë edhe Plani për menaxhim rajonal në rajonin e Shkupit, i cili u përpilua në vitin 2016. Pasi që në këtë rajon është në funksion një deponi standard, me Planin u shqyrtuan skenarët alternative, në lidhje me sistemin e mbledhjes së mbeturinave komunale.

8. Bujqësia dhe zhvillimi rural a. Bujqësia.

Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrjen më të madhe në BPV në sektorin e bujqësisë. Në territorin e rajonit të planit të Shkupit në vitin 2018 kishte 81421 hektar sipërfaqe bujqësore dhe pjesëmarrja e saj në sipërfaqen e përgjithshme bujqësore në nivel të RMV është 6,44%. Në vitin 2018 nga sipërfaqja e përgjithshme bujqësore në rajonin e planit të Shkupit, 49,5% respektivisht 40306 hektarë është sipërfaqe e punueshme. Ajo më së shumti është shfrytëzuar për lëvrime dhe kopshte, por ka edhe livadhe, vreshta dhe pemishte. Në nivel të Republikës së Maqedonisë gjatë tre viteve të fundit është shënuar ulje e sipërfaqes bujqësore, ndërsa në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2017, krahasuar me vitin 2016 është shënuar rritje e vogël. Rajoni i planit të Pellagonisë disponon me sipërfaqet më të mëdha bujqësore.

Tabela nr. 67 - Sipërfaqe bujqësore sipas kategorive për shfrytëzim, në hektarë

Maqedonia Rajoni i Rajoni Rajoni Rajoni Rajoni i Rajoni i Rajoni Rajoni i e Veriut Vardarit Lindor Jugperëndimor Juglindor Pellagonisë Pollogut Verilindor Shkupit

2016 Sipërfaqe 1 267 134 162 658 188 401 133 551 124 096 263 678 170 694 142 418 81 638 bujqësore

Sipërfaqe e 516 644 53 628 78 078 49 994 58 805 115 348 41 647 78 627 40 517 punueshme – gjithsejtë

Lëvrime 417 456 39 406 64 521 39 814 48 815 96 298 30 323 64 420 33 859 dhe kopshte Pemishte 16 138 1 269 3 944 2 155 2 129 3 968 1 049 862 762

Vreshta 23 613 11 065 1 571 601 5 766 981 44 1 473 2 112

Livadhe 59 437 1 888 8 042 7 424 2 095 14 101 10 231 11 872 3 784

Kullosa 749 772 109 004 110 294 83 552 65 171 147 833 129 046 63 784 41 088

2017 Sipërfaqe 1 266 008 163 372 188 478 132 400 124 017 263 978 169 660 143 157 80 946 bujqësore

Sipërfaqe e 516 870 54 494 77 157 49 892 59 534 115 628 41 608 78 716 39 841 punueshme – gjithsejtë

Lëvrime 416 709 40 574 63 117 39 708 48 944 96 383 30 274 64 516 33 193 dhe kopshte Pemishte 16 546 1 473 4 036 2 160 2 233 3 969 1 049 862 764

Vreshta 23 703 11 079 1 570 601 5 876 956 44 1 467 2 110

Livadhe 59 912 1 368 8 434 7 423 2 481 14 320 10 241 11 871 3 774

Kullosa 748 413 108 852 111 281 82 503 64 360 147 850 128 051 64 434 41 082

2018 Sipërfaqe 1 264 139 165 294 188 337 135 523 114 594 262 262 173 171 143 537 81 421 bujqësore

Sipërfaqe e 518 740 55 566 77 365 49 907 59 775 116 084 41 603 78 134 40 306 punueshme – gjithsejtë

Lëvrime 418 140 41 756 62 679 39 716 48 971 96 917 30 347 64 161 33 593 dhe kopshte

Pemishte 16 827 1 397 3 947 2 173 2 558 4 002 992 944 814

Vreshta 24 088 11 326 1 528 594 6 017 954 44 1 507 2 118

Livadhe 59 685 1 087 9 211 7 424 2 229 14 211 10 220 11 522 3 781

Kullosa 744 667 109 702 110 932 85 611 54 700 145 678 131 567 65 395 41 082

Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në Republikën e Maqedonisë gjatë vitit 2016 janë regjistruar 178125 ekonomi bujqësore, prej të cilave 280 si subjekte afariste dhe 177845 ekonomi individuale. Në rajonin e planit të Shkupit ka një numër të vogël të ekonomive të regjistruara bujqësore edhe atë vetëm 17465, prej të cilave 19 si subjekte afariste dhe 17446 si ekonomi individuale. Rajoni i planit të Shkupit merr pjesë vetëm me 9,8% në numrin e përgjithshëm të ekonomive bujqësore.

Tabela nr. 68 - Numri i ekonomive bujqësore dhe sipërfaqja me të cilën disponojnë

2016 Numri i ekonomive bujqësore Republika e Gjithsejtë 178125 Maqedonisë Sektori individual 177845 së Veriut Subjektet afariste 280 Rajoni i Shkupit Gjithsejtë 17465 Sektori individual 17446 Subjektet afariste 19 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Rajoni i planit të Shkupit ka edhe pjesëmarrjen më të ulët në numrin e përgjithshëm të punëtorëve sezonal dhe të tjerë, të angazhuar për punë në ekonomitë e tyre, me vetëm 2,46%. Në rajonin e planit të Shkupit dhe atë Verilindor, ekziston përqindja më e ulët e femrave në fuqinë e punës sezonale. Femrat më së shumti janë të angazhuar si punëtor sezonal për punë në ekonomitë bujqësore në rajonin e planit të Vardarit edhe atë me pjesëmarrje prej 53%.

Tabela nr. 69 - Numri i punëtorëve sezonal dhe të tjerë, të angazhuar për punë në ekonomitë bujqësore, sipas rajoneve

2016 Pjesëmarrja procentuale e Gjithsejtë Meshkuj Femra femrave në fuqinë sezonale të punës Republika e Maqedonisë së Veriut 167890 102081 65809 39 Rajoni i Vardarit 29387 13856 15531 53 Rajoni Lindor 8758 5597 3162 36 Rajoni Jugperëndimor 10755 7621 3134 29 Rajoni Juglindor 66660 34430 32230 48 Rajoni i Pellagonisë 30336 23109 7226 24 Rajoni i Pollogut 8089 5965 2125 26 Rajoni Verilindor 9774 8100 1675 17 Rajoni i Shkupit 4131 3405 727 18 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

b. Blegtoria

Në aspekt të numrit të ekonomive bujqësore që merren me ruajtjen e kafshëve, shpezëve, lepujve dhe koshereve të bletëve gjatë vitit 2016 janë regjistruar më së shumti ekonomi bujqësore që merren me shpeztari, më pas me derra, në vendin e tretë janë ekonomitë bujqësore që merren me ruajtjen e gjedheve. Në rajonin e planit të Shkupit ka një numër të vogël të ekonomive bujqësore që merren me ruajtjen e kafshëve, shpezëve, lepujve dhe koshereve të bletëve. Pjesa më e madhe janë ekonomi bujqësore që merren me ruajtjen e gjedheve, shpezëve dhe derrave.

Tabela nr. 70 - 2016 Numri i ekonomive bujqësore me kafshë, shpezë, lepuj dhe koshere të bletëve, në vitin 2016

2016 gjedhe kuaj dele dhi derra shpezë lepuj koshere (krerë bletësh femra)

Republika e Gjithsejtë 38131 17152 5405 18307 45265 63503 2828 4916 Maqedonisë Sektori 38056 17146 5377 18291 45222 63478 2828 4913 së Veriut individual Subjekte 75 6 28 16 43 25 - 3 afariste Rajoni i Gjithsejtë 5114 1285 421 1107 3706 4532 80 288 Shkupit Sektori 5110 1285 420 1105 3702 4527 80 288 individual Subjekte 4 - 1 2 4 5 - - afariste Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në tabelën në vijim janë pasqyruar numri i përgjithshëm i kafshëve, shpezëve, lepujve dhe koshereve të bletëve gjatë vitit 2016 në Republikën e Maqedonisë dhe rajonin e planit të Shkupit. Në rajonin e planit të Shkupit më së shumti ruhen shpezë, sikur edhe në nivel nacional.

Tabela nr. 71 - Numri i kafshëve, shpezëve, lepujve dhe koshereve të bletëve, 2016

2016 Gjedha Dele Dhi Derra Shpezë Lepuj Koshere me bletë Republika e Maqedonisë 252936 717244 121359 175172 1887239 23248 134887 Rajoni i Shkupit 33016 50042 6665 11968 164920 608 10514

c. Zhvillimi rural

Sipas nenit 63 nga Ligji për bujqësi dhe zhvillim rural, mjedis rural (Gazetë zyrtare e RM-së numër 49/10, 53/11, 126/12, 15/13, 69/13, 106/13, 177/14, 25/15, 73/15, 83/15, 154/15, 11/16, 53/16, 120/16, 163/16, 74/17, 83/18,) është rajoni i komunës së Republikës së Maqedonisë së Veriut në të cilën asnjë vendbanim në komunë nuk ka më shumë se 30.000 banorë sipas regjistrimit nacional të popullsisë dhe amvisërive në Republikën e Maqedonisë së Veriut ose me dendësi të popullsisë më të vogël ose të barabartë me 150 banorë për një kilometër katror në rajonin e komunës. Në komunat ku një ose më shumë vendbanime kanë mbi 30.000 banorë ose dendësi të popullsisë më të madhe se 150 banorë për një kilometër katror, si rurale konsiderohen vetëm territoret e vendbanimeve në komunë që i plotësojnë kriteret (numër të përgjithshëm të banorëve prej më pak se 30.000 banorë, ose dendësi të popullsisë më të madhe se 150 banorë/ km2). Vendbanimet në mjedise rurale quhen edhe bashkësi rurale. Në rajonin e planit të Shkupit, shtatë komuna janë me seli në fshat edhe atë: Haraçina, Zelenikova, Ilindeni, Petroveci, Studeniçani, Çuçer-Sandeva dhe Sopishtja. Në të gjitha komunat e rajonit të planit të Shkupit përveç Qendrës dhe Çairit, ka bashkësi rurale. Në tabelën në vijim janë pasqyruar komunitetet rurale për komunat e rajonit të planit të Shkupit, të shpallura në Gazetë zyrtare nr.89 nga data 01.07.2011.

Tabela nr. 72 - Lista e mjediseve rurale dhe bashkësive rurale në rajonin e planit të Shkupit

Komunat Bashkësitë rurale Gazi Baba Fshatra: Brnjarci, Bullaçan, Goce Dellçev, Idrizovë, Inxhikovë, Jurumleri, Rashtak, Singeliq, Smilkovcë, Stajkovcë, Steaçincë, Creshevë dhe Trubarevë Gjorçe Petrov Fshatra: Vollkovë, Graçanë, Kuçkovë, Nikishtanë, Novo Sellë dhe Orman Karposh Fshatra: Bardovci dhe Nerezi i Epërm Saraj Fshatra: Arnaqi, Bojanë, Bukiviq, Gllumovë, Svillare e Epërme, Grçec, Dvorce, Svillare e Poshtme, Kondovë, Kopanicë, Krushopek, Laskarcë, Lubuin, Matkë, Paniçarë, Radushë, Raovik, Rashçe, Rudnik Radushë, Semenishtë, Çajlanë dhe Shishovë. Haraçinë Fshatra: Haraçinë, Grushinë, Mojancë dhe Orllancë Zelenikovë Fshatra: Vrazale, Gradovcë, Gumalevë, Dejkovec, Dobrino, Zelenikovë, Novo Sello, Oreshanë, Pakoshevë, Paligrad, Smeshnicë, Strahojadicë, Taor dhe Tisovicë Ilinden Fshatra: Ajvatovc, Bujokvc, Bunarxhik, Buçincë, Deljadrovcë, Ilinden, Kadino, Marino, Milladinovc, Mralinë, Mrshevc dhe Tekija

Petrovec Fshatra: Badar, Bllacë, Breznicë, Kojnarë e Epërme, Gradmancë, Divlje, Kojnarë e Poshtme, Katllanovë, Kozle, Letevci, OGnjanci, Petrovec, Rzhaniçino, Kojnarë e Mesme, Sushicë dhe Kojlija.

Studeniçan Fshatra: Aldincë, Batincë, Vrtekicë, Koliçan i Epërm, Koliçan i Poshtëm, Draçevicë, Ellovë, Kalldriec, Mallçishtë, Markova Sushicç Moranë, Osiçanë, Pagarishë, Ramni Gaber, Studeniçan, Umovë, Cvetovo, Crvena Voda dhe Crn Vrv. Çuçer-Sandevë Fshatra: Banjanë, Bllacë, Brazda, Brezë, Brodec, Gluvo, Gornjane, Kuçevishtë, Mirkovc, Pobozhje, Tanushë dhe Çuçer Sandevë Aerodrom Fshat: Lisiçe e Poshtme Butel Fshatra: Vizbeg, Ljubancë, Lubeten dhe Radishan Kisella Voda Fshatra: Draçevë dhe Usje Qendër Çair Shuto Orizarë Fshat: Orizare e Epërme Sopishtë Fshatra: Barovë, Govrellë, Sonje e Epërme, Dobri Doll, Sonje e Poshtme, Drzhllivo, Jabolci, Nova Breznica, Patishka Reka, Rakotnici, Sveta Petka, Sopishte dhe Çiflik.

9. Turizmi dhe kultura Përfitimet e përgjithshme nga dega e turizmit paraqesin një segment të rëndësishëm në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik dhe social të qytetit. Rajoni i planit të Shkupit është i pasur me pasuri natyrore. Si male më të rëndësishme mund të theksohen: Vodno me majën Krstovar (1.066m); Masivi, Jakupica-Karaxhica me majën Sollunska Gllava - Mokro (2.450m) dhe Ubava (2.533m); Оsoj 1.506m; Zheden 1.260m; Mali i Zi i Shkupit me majën Ramno (1.561m). Si lumenj më të rëndësishëm janë: Vardar (burimi i Vrutokut deri në rrjedhën e derdhjes në detin Egje - 410,5km); Тreska (130km); Lepenc (65km); Pçinja (136,4km); Lumi Kadino (33,3km); Lumi i Markos (29km); Lumi i Patishkës (humnerë). Më pas si liqene artificiale mund të përmenden: Matka, Treska, kurse si gryka: Matka; Kaçaniku, Taori; Zhedeni; Derveni; Badari. Këtu janë edhe shpellat: Në grykën e lumit Treska; Disa në N. Breznica; Nën Sollunska Gllava, liqenet e akullnajave: Liqenet e Salakovës në malin Jakupica.

PËRMBAJTJE KULTURORE DHE PËRMBAJTJE TË TJERA ATRAKTIVE DHE TË RËNDËSISHME NË RAJONIN E PLANIT TË SHKUPIT:

Rajoni i Shkupit është tejet kompleks dhe i pasur me kategori të ndryshme të trashëgimisë kulturore në bazë të veçorive historike, stilistike, fetare dhe qëllimore të objekteve, tërësive monumentale, “perlave” arkitektonike dhe e gjithë kjo e mbjellë si kulturë dhe jetë gjatë periudhave të kaluara që kanë lënë gjurmët e tyre. Tërë ky gërshetim i vlerave kulturore që është i pranishëm në këtë “mile” shumë kulturore, për ne paraqet një “oazë” rajonale drejt së cilës synojmë për zhvillim që në bazë të regjistrave nga e kaluara, në mënyrë strategjike ta vendosim të ardhmen në themele të shëndosha dhe të forta. Ky regjistër i vogël dhe përshkrues ose kjo përzgjedhje e të dhënave, le të shërbejë si hyrje drejt një pasqyre më të plotë të rajonit dhe përmbajtjet e tija që ekzistojnë si kapacitete në planet e tanishme dhe të ardhshme për zhvillimin e turizmit vendas, si një industri e cila mund të krijojë të ardhura të konsiderueshme. Me që bëhet fjalë për dokument strategjik, ky përshkrim është elementar dhe i reduktuar, por mund të shërbejë edhe si bazë për plotësime dhe koncepte të ardhshme. 88

PËRZGJEDHJA E ARKITEKTURËS KARAKTERISTIKE – NDËRTESAVE DHE OBJEKTEVE ME RËNDËSI TË VEÇANTË PËR JETËN KULTURORE DHE SOCIALE:

Stacioni i vjetër hekurudhor “Stacioni i vjetër hekurudhor” i tanishëm është vepër e arkitektit serb Velimir Gavriloviq, e filluar me ndërtim në vitin 1937/38, ndërsa e lëshuar në përdorim në vitin 1940, e që në atë kohë ka qenë me i bukuri në Ballkan. Me kapacitet prej 24 trenave gjatë ditës dhe 14 lokal me më shumë se një mijë udhëtarë në ditë, në një qytet me më pak se 70.000 banorë ka qenë një imperativë infrastrukturor për lidhjet me botën. Gjithsesi, këtu bën pjesë edhe stacioni i tanishëm hekurudhor, vepër e arkitektit japonez Kenzo Tange që gjithashtu i referohet Shkupit si një prej lidhjeve kryesore ballkanike të komunikacionit. Në kontekst të atributeve të hekurudhës, nuk mund të lihet anash treni “Kiro” (Pampuri ose Çajniku) që si eksponat (kompozim prej një lokomotive, dy vagonë për udhëtarë dhe nga një për mall dhe kafshë) është i parkuar afër ish stacionit hekurudhor “Gjorçe Petrov”. Ai është një simbol nostalgjik që përkujton destinacionin aventuristik dyditor me një ritëm të ngadaltë por argëtues prej rreth 20 orëve, nga viti 1921 deri në vitin 1965, në relacionin e famshëm Shkup-Ohër.

„Shtëpia arabe“ (Hotel „Јаdran“) Ky objekt mbresëlënës që asocon në një arabeskë të vogël në mes të qytetit është në fakt një ndërtesë me stil neomauritan. Fillimisht “Shtëpia arabe” ka qenë shtëpi familjare në pronësi të vëllezërve Agop dhe Agavni Dikinxhijan, tregtarë të pasur ermen, e cila është ndërtuar në periudhën 1936-1938. Pjesa e jashtme e pallatit ka qenë një sensacion i vërtetë për qytetarët e Shkupit, me xhama të larme gjysmë eliptik, në dy kate me ballkone në shtylla, me kulla në vend të tjegullave në kulm dhe me një fasadë të larme mbresëlënëse. Për shkak të unikes së saj arkitekturore me një “stil maurez” ajo është shpallur si monument historik i kulturës.

Shtëpia përkujtimore e Lazar Liçenoski në Shkup Si krijimtari arkitekturore, ajo është vepër e arkitektit Sllavko Brezoski. Ka qenë e projektuar në vitin 1960, në konsultë me porositësin – piktorin Lazar Liçenoski, në koncept për ti plotësuar nevojat familjare për banim dhe për krijmtari pa pengesa të artistit, kurse njëkohësisht edhe si gërshetim kreativ i shprehjes arkitekturore dhe figurative të atyre dy autorëve. Shtëpia e Lazar Liçenoskit në Shkup është shpallur në vitin 2017 si trashëgimi kulturore me rëndësi të posaçme, nënkategori me rëndësi të madhe.

Hotel „Bristol“ Zemra e jetës boheme në Shkup është hoteli i vjetër “Bristol”. Hoteli legjendar që sot është i mbyllur, është objekti më i vjetër hotelerie në Shkup. Edhe pse disa herë ka qenë i rinovuar, ai e ka ruajtur bukurinë nga viti 1924, si ndërtim dhe investim i vëllezërve Atanas (Tashko) dhe Risto Karaxha, tregtarë të çmuar të Shkupit. Ka qenë i projektuar nga arkitekti i njohur Artemushkin. Hoteli i ri që nga hapja e tij në vitin e largët 1923, ka qenë vazhdimisht i dhënë me qira nga pronarët e tij. Në afërsi gjendeshin stacioni hekurudhor, hoteli “Rusija” dhe pallati i Krangovit. Vdekja e Risto Karaxhës e ka shënuar edhe fundin e kompanisë që pas çlirimit ka qenë e nacionalizuar. E njëjta ka ndodhur edhe me hotelin Bristol.

„Shtëpia e vjetër e qytetit” (restorant nacional) 89

I ndërtuar në vitin e largët 1836, “Shtëpia e vjetër” e arsyeton emrin e vet me autenticitetin që ka, e që ruhet deri në ditën e sotit. Ajo është një prej shtëpive më reprezentative të vjetra të qytetit, me një traditë të pandërprerë hotelerie. E ndërtuar nga druri dhe guri me tavane të gdhendura origjinale, kjo strehë ka qenë shtëpia e 6 brezave të familjes Jovanoviq, ndërsa sot paraqet një restorant të mrekullueshëm nacional, me një ambient të ngrohtë, por para se gjithash, tradicional të vjetër maqedonas. Shtëpia-muze e tanishme është e mbrojtur në shkallë të parë nga “Enti shtetëror për mbrojtjen e monumenteve dhe kulturës së RM-së".

Teatri Kombëtar i Maqedonisë – TKM Tempulli i r ii teatrit, shtëpia e dytë e aktorëve, gjendet në bregun e majtë të lumit Vardar. Është ndërtuar mbi themelet e teatrit të vjetër, të vendosura në vitin 1927. Krahas funksionit themelor që e ka teatri, ai vetvetiu paraqet edhe një muze në të cilin është prezantuar një pjesë e trashëgimisë kulturore maqedonase. Muzeu i TKM punon në kuadër të IN Teatri Popullor i Maqedonisë, si pjesë e tij integrale dhe është i llojit të vetëm te ne: muze teatral, i cili tërë materialet e tija teatrale në mënyrë sistematike po i digjitalizon dhe organizon në përmbledhje përkatëse dhe më pas i ekspozon para publikut.

Salla universale. Qendra për organizimin e ngjarjeve Salla Univerzale – Shkup është rezultat i humanitetit të më shumë se 20 shteteve të cilat pas tërmetit katastrofal që e goditi kryeqytetin e Maqedonisë, Shkupin në vitin 1963, panë nevojën për ndërtimin e një vendi ku populli maqedonas do ta promovojë kulturën dhe artin nacional, por edhe kulturën dhe artin e kombeve tjera. Me kapacitet prej 1.568 ulëseve, NP COP Salla Universale nga 1 janari 1966 u bë shtëpia e zemrave të të dashuruarve në kulturë dhe art, një vend ku është krijuar modernizmi kulturor dhe artistik maqedonas, duke e ruajtur primatin e një shkrimtari të historisë së kulturës dhe artit maqedonas të 45 viteve të fundit.

Qendra Kulturore Rinore - QKR. E themeluar në vitin 1972 me emrin “Shtëpia e të rinjve – 25 Maji” që ka si qëllim thelbësor promovimin e kulturës, vlerave kulturore dhe shkencore të të rinjve. Në këtë kompleks gjendet Planetariumi, me kapacitet prej 70 vizitorëve që shërben si observatorium astrologjie, për ligjërime shkencore, koncerte dhe evenimente.

Biblioteka e qytetit „Vëllezrit Milladinovci“ Institucion publik nga sfera e kulturës dhe shërbim bashkëkohor bibliotekë-informative, që paraqet një qendër rajonale dhe edukative, e themeluar nga Qyteti i Shkupit. Në pozitën organizative të vet ka katër biblioteka qendrore, gjashtëmbëdhjetë klone dhe bibliotekë lëvizëse (Bibliobus), të shpërndara nëpër qytetin e Shkupit.

TRASHËGIMIA ARKITEKTURORE:  Stacioni hekurudhor (1938, më vonë Muze i qytetit të Shkupit) – vepër e arkitektit serb Velimir Gavriloviq  Pallati Ristiqeva (1925-26) – аutor Dragutin Masllaq  Qendra kulturore fëmijërore - rr. Ilindenska бр.53, Shkup  Objekti banesor „Shkapreda” - rr.”Brigada e 8-të Sulmuese” nr.22, Shkup  Qendra tregtare e qytetit (v.1973) - аutorë: Zhivko Popovski, Т. Аrsovski, L. Маrkova dhe Zh. Gelevski 90

 Muzeu i Maqeonisë (v.1976) - аutorë Кiril Muratovsi dhe Mimoza Tomiq  IK Мuzeu i artit bashkëkohor (v.1969) – аutorë janë arkitektët polka Јеrzhi Mokshinski, Evgeniush Bjezhbicki dhe Vacllav Klishevski  Ndërtesa e ASHAM (v.1976)- аutorë: Boris Çipan  Opera dhe Baleti Maqedonas – OBM (v.1979) - аutorë: S. Каcin, Ј. Princes, B. Splinder dhe М. Urshiç. OBJEKTE NË STIL BRUTALISTIK:  Arkivi i qytetit të Shkupit (v.1968) - autorë Georgi Konstantinovski  Shtëpia e studentëve Goce Dellçev (v.1971 – 1975.) - autor Georgi Konstantinovski  Instituti për inxhinieri të tërmeteve dhe inxhinieri sizmologjike (v. 1980) - autor Georgi Konstantinovski  Biblioteka popullore universitare Klimenti i Ohrit (v.1971) - autor Petar Muliçkoski  Qendra e Telekomunikimit (v. 1974., posta e sotme e Maqedonisë) – autor Јаnko Kosntantinov  Gjimnazi pedagogjik Nikolla Karev (v. 1969) - autor Јаnko Kosntantinov  Universiteti Shën.Kirili dhe Metodi (v.1974) - arkitekti Маrko Mushiq  Instituti Hidrometeorologjik (v.1975) – arkitekti Krsto Todorovski

RISHIKIM I SHKURTË I PLANIT TË KENZO TANGE PËR SHKUPIN Plani rajonal për qytetin e Shkupit, i përpiluar nga kompania greke Doksiadi Ass. dhe një grupe polake e ka lënë të hapur qendrën e qytetit në një sipërfaqe prej 2 kilometrave katror, me qëllim që për këtë sipërfaqe të përpilohet një elaborate më i detajuar i skemës së ri konstruktuar, në formën që ai, hap pas hapi, u realizua nga viti 1965 nga ekipi i arkitektit japonez Kenzo Tange në të cilin punuan edhe Arata Isozaki, Sadao Vatanebe, Joshio Taniçugi në bashkëpunim me arkitektët jugosllav. Kenzo Tange i zhvilloi idetë e tija për ndërtimin e qytetit sipas planit të Tokios dhe i zbatoi edhe në këtë situatë konkrete. Elementet më të rëndësishme të riorganizimit strukturor të qytetit janë “Porta e Qytetit” dhe “Muri i Qytetit”. Është planifikuar që të gjitha sistemet ekzistuese të komunikacionit të kryqëzohen me këtë pikë: lëvizja e hekurudhës, automobilat, autobusët dhe këmbësorët. Më pas nivelet e ndryshme janë të shpërndara në mënyrë vertikale dhe të plotësuara me zona për këmbësorë dhe parkingje. Lidhja e komunikacionit gjithashtu ka funksion të transformimit të komunikacionit të shpejtë me komunikacionin lokal. Me Portën e Qytetit, Tange nxori një bosht të ri të qytetit në drejtim të perëndimit, paralelisht me lumin Vardar, veçorinë qendrore gjeografike të qytetit. Burimi: Udo Kulterman; A, revistë për kulturë të hapësirës; numri 2, v.1985.

MUZETË:  Muzeu i Maqedonisë,  Shtëpia përkujtimore e Nënë Terezës,  Muzeu i Qytetit të Shkupit,  Muzeu i artit bashkëkohor,  Kompleksi muze „Lufta Маqedonase“,  Muzeu memorial i Holokaustit,  Porta Maqedonia,  Fshati virtual maqedonas 91

OBJEKTET DHE SHKOLLAT ME RËNDËSI SPORTIVE: Aeroporti sportive Stenkovec dhe Aeroklubi - Shkup Shkolla e aviacionit “Aeroklub - Skopje” është formuar në vitin e largët 1923. Nga momenti i formimit e deri në ditën e sotme Aeroklubi është i përkushtuar ndaj zhvillimit dhe afirmimit të sporteve ajrore në Maqedoni. Pjesa komerciale është formuar me qëllim që ta përkrah misionin tonë dhe të krijojë një bazë të shëndoshë për zhvillimin e sigurt dhe të lirë të aviacionit në Maqedoni. AKS është operatori në aeroportin sportive Stenkovec (LW75) në të cilin njerëzit munden që të merren në mënyrë të sigurt me sportet ajrore në pajtim me normat e vlefshme ligjore në Maqedoni, si dhe standardet evropiane.

Stadiumi i Qytetit / Arena Nacionale „Тоshe Proeski“ Fillimisht emri i stadiumit ishte “Stadiumi i qytetit të Shkupit”, andaj edhe për këtë arsye njihet me nofkën “i qytetit”. Arena Nacionale “Toshe Proeski” (emrat e mëhershëm: Filipi i II-të i Maqedonisë, Stadiumi i qytetit, Telekom Arena) është një stadium me shumë dedikime në Shkup për sporte të ndryshme, që më së shpeshti shfrytëzohet për ndeshje futbollistike. Në të luajnë edhe klubet futbollistike KF Rabotniçki dhe KF Vardari, si dhe reprezentacioni futbollistik i Maqedonisë. Tribuna jugore është projektuar nga arkitektët e “Beton”, Dragan Krstev dhe Todorka Mavkova, që në vitin 1977. Ndërtimi është realizuar me ndërprerje dhe nëpër disa faza. Në shtator të vitit 2013 ka filluar faza e tretë e rikonstruksionit, respektivisht rregullimi i fasadës dhe ndriçimit të arenës. Në qershor të vitit 2015, UEFA e zgjodhi këtë stadium për nikoqir të UEFA Super Kupës në vitin 2017. Loja është luajtur më 8 gusht 2017 ndërmjet ekipeve të Real Madridit dhe Mançester Junajtedit, ku ekipi i Real Madridit shënoi fitore me rezultatin 2-1.

TRASHËGIMIA KULTURORE-CIVILIZUESE:

TËRËSIA MONUMENTALE „ÇARSHIA E VJETËR E SHKUPIT“ Tërësia monumentale Çarshia e Vjetër e Shkupit është krijuar në periudhën nga shekulli XV deri në XX, në bazë të strukturës urbane që daton nga shekulli XI. Çarshia është pjesë tregtare dhe kulturore-historike në Shkup dhe paraqet një prej monumenteve më të mëdha të qytetit. Gjendet në hapësirën nga Ura e Gurit deri në Bit-Pazar dhe nga Kalaja deri te lumi i Seravës. Sipas ndarjes administrative të qytetit, hapësira e çarshisë gjendet në rajonin e komunave të Çairit dhe Qendrës.

Të dhënat e para të dokumentuara për ekzistimin e një qendre tregtare në vendin e çarshisë së sotme datojnë nga shekulli XII. Në kohën e sundimit Osman me Shkupin, vendi në mënyrë të shpejtë është rritur në një pjesë të madhe tregtare të qytetit, në të cilin gjendeshin rreth 30 xhami, saraje dhe hane të shumta, si dhe monumente të tjera osmane.

Çarshia ka përjetuar shumë dëme të mëdha nga tërmetet e viteve 1555 dhe 1963, zjarrit në vitin 1689, si dhe gjatë dy luftërave botërore, me ç „rast disa herë është rinovuar. Sot paraqet një monument të ndërlikuar të kulturës në Maqedoni, në të cilin shihet trashëgimia e disa kulturave dhe civilizimeve që kanë qenë pjesë e krijimit të tij.

Në çarshi ka mbizotëruar arkitektura osmane, edhe pse vërehen edhe mbetje të 92

kulturës bizantine, e së fundmi vërehet edhe aplikimi i asaj moderne. Një numër i madh i ndërtimeve të cilat njëherë kanë qenë si bujtina për udhëtarët tregtar ose si hamame për përfaqësuesit ose drejtuesit e qytetit, tani janë ri dedikuar për galeri dhe shërbejnë si hapësira për realizimin e ngjarjeve kulturore-artistike.

Në hapësirën e çarshisë dhe në rrethin e saj kanë mbetur edhe disa xhami, tyrbe, dy kisha dhe sahat kulla, ndërsa në gjysmën e dytë të shekullit XX janë ndërtuar edhe ndërtesat që e përbëjnë Muzeun e Maqedonisë dhe ndërtesën e Muzeut të artit bashkëkohor. Për zhvillimin e çarshisë gjatë historisë, vlera e saj kulturore dhe zejet e pranishme në këtë hapësirë dëshmojnë edhe sendet e ekspozuara në Muzeun e Çarshisë së vjetër të Shkupit, që gjenden në kuadër të Suli hanit.

Me Ligjin për Çarshinë e vjetër të Shkupit të miratuar nga ana e Kuvendit të Republikës së Maqedonisë më 13 tetor 2008, çarshia është shpallur si trashëgimi kulturore me rëndësi të veçantë dhe që atëherë ka qenë në mbrojtje të përhershme të shtetit.

MONUMENTET OSMANE (ARKITEKTURA PROFANE DHE SAKARLE): „Akuedukti” – f. Vizbeg Akuedukti është ujësjellës në gjatësi prej 386 metra dhe 55 lakeve. Për datimin e këtij ndërtimi ka dy supozime. Konsiderohej se është ndërtuar gjatë Perandorisë Romake ose Bizantit, në kohën e Justinianit I-rë, nga viti 527-554, andaj për këtë arsye, ky akuedukt quhet edhe si akuedukti i Justinianit.

Sipas këtyre mendimeve ai ka qenë i lidhur me qytetin Skupi. Besohet edhe se për shkak të ngjashmërisë së teknikës së ndërtimit të akueduktit me Kurshumli hanit në Shkup, ai nuk i takon periudhës së Bizantit, por është ndërtuar gjatë shekullit XV, kur qyteti i Shkupit ka filluar që të rritet intensivisht së bashku me ndërtimet e reja islame: hamamet dhe xhamitë, për ndërtimin dhe funksionimin e të cilave janë nevojitur sasi të mëdha të ujërave të pastra.

Qëndrimet janë harmonizuar rreth konstatimit se bëhet fjalë për ndërtim nga periudha osmane në bazë të fondamenteve ekzistuese të periudhë romake.

Konaqet e Havzi Pashës – f. Bardovcë Kompleksi i konakëve në fshatin Bardovcë në fund të Shkupit. Është ndërtuar në çiflikun e Havzi Pashës në periudhën ndërmjet viteve 1830 dhe 1845. Kompleksin e përbëjnë tre nene me ndërtesa dhe oborre të rrethuara me mure të gurit, të përforcuara me tetë kulla mbrojtëse.

Ura e Gurit Ura e Gurit gjendet në qendër të Shkupit dhe e lidh pjesën e vjetër dhe të re të qytetit. Hulumtimet arkeologjike tregojnë se daton nga shekulli VI, menjëherë pas tërmetit katastrofal të vitit 518, gjatë aktiviteteve ndërtimore që janë ndërmarrë në tërë Perandorinë nga ana e perandorit Justiniani I-rë. Sipas supozimit të dytë, që është përkrahur nga burime historike, ura është ndërtuar në kohën e sulltanit Mehmedi II-të Pushtuesi, në periudhën ndërmjet viteve 1451 dhe 1469.

Hamami i Daut Pashës Hamami i vjetër që gjendet në fillim ose “grykën” e Çarshisë së vjetër të Shkupit është 93

ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit XV si përgjegjësi e Daut Pashës. Hamami është i llojit të hamameve dyshe “çifte. Sipas dimensioneve dhe vlerave të tija artistike, paraqet një kryevepër të arkitekturës monumentale profane islame. Sot, në hamam është vendosur selia e Galerisë nacionale e cila e prezanton zhvillimin e artit figurative modern nga shekulli XIV deri në atë XX, me theks të pikturës dhe skulpturës moderne maqedonase.

Çifte hamami Hamami gjendet në shtrirjen ndërmjet xhamisë së Murat Pashës dhe Suli hanit. “Çifte” nënkupton i dyfishtë, hamam për meshkuj-femra. Është ngritur në mesin e shekullit XV si amanet i Isa beut dhe është i dyti për nga madhësia në Shkup nga ajo periudhë.

Objekti paraqet një ndërtim monolit dhe është një ekzemplar i rrallë në Ballkan me vlerë të madhe arkitekturore. Rëndësia e hamamit është rritur edhe me dekorime të pasura murale, të pranishme në hapësirat nën kupola.

Hamami i Gjullçilerit (Shengjul ose Kuri hamami) Njëri prej hamameve më të bukura, emri i të cilit në përkthim do të ishte “Trëndafil” gjendet në afërsi të Kurshumli hanit. E ka ndërtuar Mulla Musledin Hoxha në gjysmën e dytë të shekullit XV.

Objekti ka qenë hamam deri në zjarrin e vitit 1689. Më vonë është rrënuar nga tërmeti i vitit 1963, ndërsa sot kanë mbetur vetëm disa fragmente të muraleve të tij që janë dëshmi për bukurinë e hamamit me një fasadë piktoreske nga guri dhe tullat, motive flore dhe dekor luksoz të stalaktiteve.

Kurshumli hani Kurshumli hani është njëri prej haneve më të mëdha dhe më të ruajtur, në Shkup e më gjerë. Gjendet në Çarshinë e vjetër të Shkupit, në oborrin e Muzeut të Maqedonisë. Paraqet një arritje më të lartë të arkitekturës monumentale publike. Është ndërtuar në gjysmën e parë të shekullit XVI.

Suli hani “Suli hani” (hani i ujit) është një han i mëparshëm dhe karvan-saraj në Shkup, i vendosur në brendësinë e Çarshisë së vjetër të Shkupit. Objekti është ndërtuar në gjysmën e parë të shekullit XV nga ana e Isak beut. Sot në këto hapësira është vendosur Fakulteti i arteve figurative, ndërsa në njërën pjesë të tij është Muzeu i Çarshisë së vjetër.

Kapan hani Kapan hani në Çarshinë e vjetër të Shkup, është një prej haneve më të vjetra në Shkup. I ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit XV nga ana e ushtarakut të njohur turk Isa Beu. Sot në hapësirat e hanit janë të vendosura dyqane zejtare, restorante dhe dhomat memorial të themeluesit të shtetit turk Mustafa Kemal Ataturk.

Bezisteni Bezistanet janë objekte të mëdha tregtare, të vendosura në qendrën e çarshive të qytetit. Në shumicën e rasteve ka vetëm një objekt të këtillë në qytet që ka pasur shumë dyqani që janë marrë me qira nga pronar të ndryshëm – bezistenlinj. Bezistani i Shkupit 94

është i vendosur në mes të Çarshisë së vjetër të Shkupit, menjëherë pas hyrjes perëndimore të Suli hanit. Është ndërtuar gjatë shekullit të XV nga ana e Isak beut, që është konfirmuar edhe me mbishkrimin e vendosur në njërën prej hyrjeve të bezistanit. Sot në këtë bezistan janë të vendosur disa dyqane tregtare, galeri, çajtore, me çka edhe është ruajtur roli dhe vlera e tijë në kuadër të çarshisë.

Sahat kulla Sahat kulla në Shkup është një kullë prej gjashtë kateve në kuadër të kompleksit memorial të xhamisë së Sulltan Muratit. Është ndërtuar në periudhën e viteve 1566 deri në 1572. Ajo ka qenë sahat kulla e parë në territorin e shtetit Osman.

Xhamia e Sulltan Muratit Në pjesën lindore të Bit-pazarit, pak e ngritur, është vendosur kompleksi memorial i xhamisë së Sulltan Muratit, pjesa e vetme administrative e sulltanatit në Shkup, e ndërtuar në vitet 1436-37, nga ana e Sulltan Muratit II.

Xhamia e Mustafa Pashës Xhamia e Mustafa Pashës gjendet në afërsi të Kalasë së Shkupit. Mbishkrimi në derën e hyrjes tregon se është ndërtuar në vitin 1492, si amanet i vezirit Mustafa Pashë dhe padyshim paraqet një prej ndërtimeve më të bukura të shenjta islamike në Ballkan.

Xhamia e Jahja Pashës Xhamia e Jahja Pashës, i cili ka qenë person i spikatur, vezir dhe dhëndërr i sulltanit Bajaziti II, si dhe në një periudhë edhe drejtues i Shkupit, gjendet në pjesën veriore të qytetit. Kjo xhami karakterizohet me një dekorim të mrekullueshëm plastike, nga mermeri dhe guri, që e ngrit këtë xhami në mesin e atyre më të bukurave të shekullit XVI.

Xhamia e Gazi Isa Beut Kjo xhami gjendet në veri të xhamisë së Sulltan Muratit. Është ndërtuar nga Isa Beu - duka i tretë i këtij rajoni, i biri i Isak Beut, në vitet 1475-76, pas vdekjes së tij, me kërkesë dhe urdhër të tij.

Xhamia (Allaxha) e Isak Beut Xhamia gjendet në Bit Pazar, e ndërtuar në vitet 1438-39 nga Isak Beu. Emrin xhamia Allaxha e ka fituar nga dekorimi i pasur, që sot nuk është rujatur. Pamja e tashme e xhamisë është rezultat i përmirësimeve të mëvonshme.

Mauzoleu i Mbretit Këzi (Vorreza e vajzës së mbretit) Supozohet se vorreza (tyrbeja) e princeshës Katarina Tomasheviq Kotromaniq, e bija e mbretit të fundit boshnjak Stefan Tomash dhe mbretëreshës Katarina Kosaça është ndërtuar në fund të shekullit 15-të ose në fillim të shekullit 16-të. Tyrbeja në park pyllin e Gazi Babës ka qëndruar ndër shekuj si vend i kultit për të shprehur respektin e thellë ndaj princezës. Ky momument i shenjtë është rikonstruktuar në vitin 2014, sipas vendimit të Ministrisë së Kulturës së Maqedonisë nga viti 2011.

Tyrbeja Ashik Çelebi Tyrbe e llojit të mbyllur, gjendet në majën e kodrës së Gazi Babës, ku është vorrosur njëri prej shkrimtarëve dhe poetëve të parë Osman Ashik-Çelebi, që ka qenë edhe kadi i njohur i Shkupit. 95

Tyrbeja e Jigit Pashës, në Çarshinë e vjetër të Shkupit Aty është vorrosur pushtuesi i Shkupit, Jigit Pasha. Tyrbeja gjenden në afërsi të tregut të Bit Pazarit, ndërmjet rrugëve “Bitpazarska”, “Çarshia e mbuluar” dhe “192”. Është ndërtuar në vitin 1426 në kuadër të xhamisë së Jigit Pashës që është rrënuar në vitin 1943. Tyrbeja është shpallur si trashëgimi kulturore e Maqedonisë.

Tyrbeja e Isak Beut Gjendet në afërsi të Sahat kullës, në afërsi të xhamisë së Sulltan Muratit. Në këtë tyrbe është vorrosur udhëheqësi osman i Shkupit, Isak Beut. Sot objekti është rinovuar, ndërsa nga objekti i parë janë ruajtur vetëm disa pjesë, në mesi e të cilëve edhe varri i Isak beut. Tyrbeja ka status të një vlere të mbrojtur kulturore.

LOKALITETET ARKEOLOGJIKE:

Lokaliteti arkeologjik “Skupi” - Zllokuqan Qyteti dhe lokaliteti arkeologjik nga periudha romake dhe e antika e vonshme, që shtrihet në pjesën veriore të fshatit Zllokuqani, rrëzë Zajçev Ridit, në të majtë të rrjedhës së Lepencit në Vardar.

Lokaliteti arkeologjik dhe Muzeu në vend të hapur “Tumba Maxhari “ . Lagje e neolitit në pjesën verilindore të Shkupit, në lagjen Çento. Këtu është zbuluar statuja “Nëna e madhe Perëndeshë – mbrojtësja e pjellorisë”, artefakt – përfaqësues i neolitit maqedonas. Nevoja për revitalizimin e lokalitetit Tumba Maxhari, veçanërisht zhvillimi i ndjenjës së kujdesit dhe vlerësimit të arritjeve më të lashta kulturore të paraardhësve tanë, e krijoi idenë për ndërtimin e fshatit të Neolitit në vend të hapur, i cili sot është më i vizituar nga shkollat dhe paraqet një kapacitet të shkëlqyeshëm si destinacion standard turistik, atraktiv në nivel nacional.

Lokaliteti arkeologjik “Cerje” f. Govrllevë Lagje e kohës së neolitit. Këtu është zbuluar mbetja më autentike e neolitit të Maqedonisë, torzoja mashkullore nga qeramika – “Adam inga Govrellova” si dhe altari më i njohur i sakrificës (modeli antropomorf i nënës-shtëpi) “Nëna e madhe – perëndesha e pjellorisë” në rolin e një shenjtërie familjare që e ruan paqen e shtëpisë. Së bashku me lagjen e neolitit Tumba Maxhari dhe spektrin e pasur të neolitit nga mbetjet dhe artefaktet, Govrlleva paraqet një pikë atraktive për zhvillimin dhe lidhjen e destinacioneve që e konceptojnë neolitin. Mes tjerash fshati Govrllevë në komunën e Sopishtës është atraktiv edhe për disa përmbajtje tjera, mes të cilave edhe kodra e vogël e shenjtë në rrethin e së cilës janë kishat: “Shën. Trifuni”, “Shën Troica”, “Shën Petar dhe Pavle”, “Shën Marina”, “Shën Erina”, “Shën Nedela”, “Shën Petka”, “Shën Nikolla” dhe “Shën Kuzmani dhe Damjani”.

Lokaliteti arkeologjik “Kullat e Markos” – qyteti Çrnçe Lagja nga koha e antikës së lashtë që shtrihet 4,5km në juglindje të qendrës së Shkupit në vendin e quajtur “Markovo Kruvçe”, në një gurë të pjerrët gëlqeror. Ofron një panoramë të shkëlqyeshme të qytetit që është i lidhur me rrugën që sillet përreth malit, ku gjenden fshatrat mesjetare Sopishtë, Vodno, Nerez, Krushopek, Gr(ada)çec.

Lokaliteti arkeologjik Gradishte, f. Brazda (Arheo Park Brazda) 96

. Varreza monumentale e antikës së hershme në 10 km në veri të qendrës së Shkupit, në jugperëndim të Malit të Zi të Shkupit.

Lokaliteti arkeologjik “Gradishte”, f. Taor Gradishte nga koha e antikës së hershme, romake dhe antikës së vonshme. Gjendet mbi fshatin Taor, para hyrjes në Grykën e Taorit, në largësi prej 20 km në juglindje të qytetit të Shkupit. Për këtë lokalitet supozohet se është qyteti i lashtë Tauresium, vendlindja e perandorit të njohur bizantin Justiniani I (483-565).

Lokaliteti arkeologjik “Drma”, f. Bader Kastra me periferi dhe nekropol nga koha romake dhe antika e vonshme (Bederijana). Gjendet në afërsi të fshatit Bader, në largësi 25-28 km në juglindje të qytetit të Shkupit. Ky qytet i lashtë supozohet të jetë vendlindja e carit bizantin Justin I, daja dhe paraardhësi i perandorit të njohur bizantin Justiniani I (483-565).

Fortesa e Shkupit “Kalaja” Lagje nga periudha neolite, e hekurit, e antikës së hershme dhe nga mesjeta. E pozicionuar në kodrën e lartë të quajtur Gradishte, mbi qytetin e Shkupit me pamje drejt lumit Vardar, ka pasur rëndësi strategjike për këtë qytet të rëndësishëm ndër shekuj.

VENDET E SHENJTA KRISHTERE: (MANASTIRET DHE KISHAT): Kisha “Shën Spas” Në muret e kalasë së Shkupit, e fshehur me murale dhe e ngulitur disa metër nën dhe, gjendet kisha kushtuar ngritjes së Krishtit, e njohur si Shën Spas. Pamjen e sotme ky tempull e ka marrë gjatë në dekadat e para të shekulit XIX, ndërsa tempulli fillestar është ndërtuar në fund të shekullit XVI ose fillim të shekullit XVII. Në vitin 1946 në oborrin e këtij tempulli është vendosur sarkofagu u mermerit me mbetjet e revoluvionerit të madh maqedonas Goce Dellçev (1972-1903).

Manastiri i Markos me kishën “Shën Dimitrie” – f. Markova Sushica Manastiri i Markos gjendet në jug të fshatit Markova Sushica, në luginën e Lumit të Markos në bregun e tij të majtë, në 20km nga Shkupi. Në këtë manastir gjendet kisha Shën Dimitrija dhe kambanarja impozante. Kisha ka filluar të ndërtohet në vitin 1345 në kohën e mbretit Bollkashin, ndërsa në vitin 1377 është rinovuar dhe në tërësi është bërë pikturimi dhe përfundimi i saj gjatë kohës së birit të tij mbretit Marko. Ai në të kaluarën ka qenë një prej qendrave më të rëndësishme arsimore dhe letrare.

KANJONI MATKA – Thelbi i natyrës dhe amëza e manastirit

Mozaiku i karakterisitkave të ndryshme gjeologjike, gjeomorfologjike, hidrologjike, të florës dhe faunës, të cilat kontribuojnë që Kanjoni Matka të jetë një prej rajoneve më të rëndësishme të mbrojtura në vendin tonë. Dhjetë shpellat (në mesin e të cilave janë edhe “Krashtalna” dhe “Ubava”) të dy shkëmbinjtë e lartë me rreth 35 metra janë një sfidë për shumë gjenerata speleolog dhe alpinistë. Matka me arsye e mbanë këtë epitet “Thelbi i natyrës” si fenomen natyror dhe përsosmëri speleologjike, që si “kurorë” ka shpellën nënujore dhe mbiujore Vrello. Dy liqenet e saja të brendshme që janë pasqyrë e luksit të stalaktiteve dhe stalagniteve në galeritë e shpellës që në vete ruajnë shumë fshehtësi të shenjta dhe thellësi mistike. Humnera nënujore e shpellës është sfidë për shumë ekspedita 97

të huaja dhe me secilën prej tyre i thejnë rekordet me thellësitë e reja. Supozohet se është e thellë rreth 330 metra dhe ndoshta është më e thella në botë, që Meriton të nominohet si një prje shtatë mrekullive të botës. Matka është amëza e manasitrëve dhe një prej raoneve më madhështor në Maqedoni. Anët e grykës janë prej shkëmbinjve të lartë vertikal, ku në ato lartësi të vështira për arritje, fshehen tempuj të lashtë antik dhe kisha e manastire të vogla mesjetare. Ajo paraqet hyrjen në një botë të fshehtë, mistike dhe të sigurtë, një strehumore gjatë krizave dhe luftrave. Matka është një lashtësi natyrore, e shenjtë, lartë afër Perëndisë, thellë drejtë përhershmërisë.

VENDET E SHENJTA KRISHTERE NË KANJONIN E MATKËS: Kisha “Shën Andrej” – liqeni i Matkës Kisha Shën Andreji është ndërtuar në vitin 1388/89 në kanjonin e larmishëm të lumit Treska, në liqenin e Matkës, në afërsi të Shkupit si obligim familjar i Andreashit, vëllaut të mbretit Marko. Freskat janë vepër e mitropolitit Jovan (vëllaut të piktorit të njohur të ikonave Makarij) dhe jeromonahut Grigorij.

Manastiri/Kisha “Uspenie na Presveta Bogorodica” (Manastiri i Matkës) – f. Gllumovë Tempulli i manastirit të sotëm të femrave në grykën e lumit Treska, kushtuar festës Uspenie na Bogorodica, është ndërtuar në fund të shekullit XIV. Karakteristikat stilistike- figurative të pikturës së freskave dëshmojnë për shkëlqimet e fundit të përshkrimit figurative të zografëve nga Shkolla e Ohrit për pikturë nga shekulli XV.

Kisha “Shën Atanasij” (Shën Nikolla Shishevski) – f. Shishevë Gjendet në afërsi të fshatit Shishevë, lartë mbi shkëmbinjtë e kanjonit të Matkës nga ana e djathtë e lumit Treska. I pozicionuar lartë në një terracë të rrafshtë mbi shkëmbinjtë, në bregun e djathtë të liqenit artificial të Matkës. Data e saktë e ndërtimit të kishës së manastirit nuk dihet, por ekzistojnë të dhëna se kisha është ndërtuar ose rinovuar në vitin 1345. Në një shkresë në Librin e manastirit përmendet se për ngritjen dhe pikturimin e kishës së vjetër ka ndihmuar mbreti Marko, që supozohet se ai është donatori. Duke pasur parasysh se donatorë për kishën që është në afërsi, kushtuar Shën Andrejës, ka qenë vëllau u mbretit Marko, Andrijash, mund të konkludohet se edhe ky manastir daton nga gjysma e dytë e shekullit XIV.

Kisha Shën Nedela, Matkë Tempulli mesjetar i krishterëve ortodoks në rrënoja, i vendosur lartë në kanjonin e Matkës në vendin Markov Grad në anën e majtë të lumit Treska. Kjo kishë konsiderohet se është ndërtuar në shekullin XIII ose XIV, njëkohësisht me ndërtimin e kishave të afërta dhe manastirët Shën Nikolla Shishevski (përballë), Shën Andreja (në juglindje, Shën Spas (në veri) dhe Uspenie na Presveta Bogorodica (rrëzë kanjonit të lumit Treska).

Kisha Sveti Spas, Matkë Tempull krishter ortodoks që gjendet në kanjonin e Matkës, lartë mbi bregun e majtë të lumit Treska në afërsi të fshatit Matkë e Epërme. Kisha gjendet në një rrafsh malor mbi digën dhe hidrocentralin e Matkës, në vendin Petrov Kamen nën Markov Grad.

VENDE TË SHENJTA KRISHTERE - VODNO Vodno është një mal me lartësi mesatare, i pozicionuar në pjesën jugore të Luginës së 98

100

Shkupit, me një pozitë të volitshme gjeografike, sepse në afërsi t ëtij gjenden rrugë dhe hekurudha me rëndësi, si dhe vendi më i frekuentuar në vend, qyteti i Shkupit. Relacioni Shkup – Vodno është dicka më shumë se sa vetëm qytet dhe mal, ajo është një lidhje e fuqishme e një pjese të vetëdijës kolektive, kluturës, mënyrës së jetesës dhe shprehive të mira të gjeneratave të tëra të Shkupkanëve që e duan, vizitojnë dhe ruajnë atë. Pika më e lartë e Vodnos është maja “Krstovar”, e lartë 1066 m, ku gjendet edhe kryqi kolosal i Mileniumit. Deri te kryqi qarkullon edhe teleferiku me kabina me të njëjtin emër.

„Rozhdestvo na Presveta Bogorodica” – Vodno e mesme Kjo kishë ortodokse gjendet në vendin e fshatit historic Vodno e Epërme dhe për shkak të vendpozitës frekuente është një prej më të vizituarat. Është rindërtuar në themelet e kishës së vjetër me donacion kolektiv të të gjithë banorëve të atëhershëm të fshatit të rrënuar. Historia e saj ka filluar në shekullin XIII, ndërsa sipas burimeve është përmendur edhe si “Shën Bogorodica Eleusa” dhe “Shën Bogorodica Vodnjanska”. Në gjysmën e dytë të shekullit XVI kjo kishë është boshatisur. Nga viti 1847 deri në 1870 është rinovuar kjo kishë, por më vonë së bashku me fshatin është rrënuar përsëri në vitin 1955. Gurthemeli i kishës së re “Rozhdestvo na Sv. Bogorodica” është shenjtëruar më 6 tetor të vitit 1996.

Kisha e manastirit “Shën Pantelejmon” – Nerez i Epërm “Shën Pantelejmon” është kishë e manastirit në atë kompleks në f. Nerez i Epërm, në malin Vodno, tetë kilometra në jugperëndim të Shkupit. Kisha ka qenë e ndërtuar dhe pikturuar në vitin 1164, ku si donator ka qenë princi Aleksej Komnen. Pikturat e freskave, që janë ruajtur sipas kualitetit mund të llogariten si pjesë e artit figurative bizantik nga koha e dinastisë Komneni. Kryevepër është zografi kryesor - “mjeshtri nga Nerezi” janë komponimet “Vajtimi i Krishtit” dhe “Zbritja nga kryqi “. Sipas shumë historianëve botëror të artit, kompozimi “Vajtimi i Krishtit” konsiderohet si parahyrje në renesansën e hershme në Itali.

VENDET E SHENJTA KRISHTERE NË MALIN E ZI TË SHKUPIT Mali i Zi i Shkupit është “Mali jonë i shenjtë” me vlera të mrekullueshme natyrore, kulturore, civilizuese dhe të shenjta. Me njëmbëdhjetë fshatrat e tij ka nëntë manastira dhe rreth njëzetë kisha të vogla dhe të mëdha. Ato janë kryesisht Spikaten me stilin e njohur sllavo-bizantin. Në të kaluarën në Malin e Zi të Shkupit ka pasur shumë priftërinjë dhe murgj, ndërsa si dëshmi për jetën shenjtërore dhe shpirtërore janë edhe mbetjet e shumta të fortesave, kullave, vorrezave, kryqeve, shtëpive të vjetra dhe dëshmi e artefakte tjera të rëndësishme. Çdo fshat ka disa monumente kulturore-historike në mesin e të cilave janë edhe mullinjtë nëpër lumenjë.

Manastiri / Kisha Shën Ilija – Dolni, f. Mirkovc - Çardak Manastiri është ndërtuar para fillimit të Luftës së Dytë Botërore, në vendin ku kanë ekzistuar mbetjet nga manastiri i vjetër që është themeluar në vitin 1879 nga murgu Sofronij, i lindur në të njëjtin fshat. Për shkak të burimit me ujë shërues është bërë mjaft i famshëm dhe masovisht i vizituar nga popullata e qytetit. Burimi i kishës është quajtur “Ballakllija” pas festës kur Bogorodica (Zoja e madhe) ia lanë plagët Jezusit. Banorët besojnë se kisha e vogël e vjetër “Ballakllija” e cila është në disa hapa nga kisha e vjetër “Shën Ilija”, afër konakut, është kisha më e vjetër në këtë pjesë të Shkupit, themelet e së cilës janë vendosur në shekullin 11.

Manastiri/Kisha “Shën Ilija-Gorni” f. Banjani 99

101

Manastiri është i rrethuar nga pylli, kurse afër tij rrjedh lumi i Banjanit që i jep një bukuri të veçantë që është parë edhe nga regjistori M.Mançevski, duke e përzgjedhur si një prej lokacioneve për skenat e filmit “Para shiut”. Kompleksi i manastirit përbëhet nga kisha Shën Ilija, konaqet e manastirit, të rinovuara dhe adaptuara për turizëm të manastirëve. Kisha e manastirit Shën Ilija është e vogël, ndërtim njëkatësh i ngjitur me një shkëmb që i jep një pamje të posacme dhe të jashtëzakonshme. Brendësia e kishës është e pikturuar e që shihen dy shtresa. Shtresa e parë, më e vjetër sipas supozimeve të shkenctarëve, daton nga shekulli XIV, koha kur konsiderohet se është ndërtuar kisha.

Manastiri/Kisha “Shën Nikita” – f. Gornjani, Mali i Zi i Shkupit Në shpatet e Malit të Zi të Shkupit, ndërmjet fshatrave Banjani, Çuçer dhe Gornjani, gjendet manastiri kushtuar luftëtarit të shenjtë Nikita, i ndërtuar rreth vitit 1316 nga mbreti Milutin. Kisha është pikturuar rreth vitit 1324 dhe paraqet veprën e fundit të karrierës së ndritur artistike të mëdhenjve Mihail dhe Evtihij. Ata e zvogëlojnë formatin e pikturave dhe e pasurojnë hapësirën me komponime, detaje dhe skena Biblike që në mënyrë vijuese i pasqyrojnë fatet e personazheve. Sot, ky manastir është i preferuari dhe më i vizituar si një objekt i mrekullueshëm dhe i shenjtë, me bukuri parajse, freska unike, veçanërisht për fuqinë magjike të “gurit të dashurisë” nën të cilin besohet të jenë varrosur eshtrat e shenjtorit

Kisha “Vovedence na Bogorodica” (Shën Spas) – f. Kuçevishtë, Mali i Zi i Shkupit Kisha daton nga periudha e Bizantit të vonshëm. Është ndërtuar deri në vitin 1331, në fund të sundimit të mbretit Stefan Deçanski, me donacione të zhupanit Radosllav dhe Vlladisllava si amanet familjar. Me që kisha kishte filluar që të festojë Spasovdenin, kisha në popull e ka marrë emrin Shën Spas (shpëtim. Kisha ka poseduar edhe kishëzën (kapellën) Shën Nikolla, që gjendet në katin përdhesë. Në vitin 1845, Diço Zograf, së bashku me punëtorët e tij ka punuar për ngritjen e ikonave të ikonostasit, që fatkeqësisht ishin djegur në zjarrin e vitit 1983.

Manastiri / Kisha “Shën Arhangjeli” (Manastiri i Kuçevishtës) – f. Kuçevishtë, Mali i Zi i Shkupit Kisha është ndërtuar në periudhën ndërmjet betejës së Maricës (v. 1371) dhe të Kosovës (v. 1389), ndërsa është pikturuar në vitin 1591. Në shekullin 19 manastiri ringjallet, duke u bërë qendër shkollore teologjike me një bibliotekë të pasur dhe vlera tjera për shërbim. Kisha “Shën Arhangeli dhe Gavrili”, së bashku me tërë kompleksin e manastirit është shpallur si monument kulturor i Maqedonisë.

TRASHËGIMIA JOMATERIALE KULTURORE Rajoni i planit të Shkupit është i pasur me trashëgimi jomateriale kulturore e cila është pjesë e rëndësishme që insiston në kujdes, mbrojtje, promovim, afirmim dhe plasim adekuat të ofertave turistike të inspiruar nga tradita dhe folklori. Trashëgimia e këtillë është në esencë “tregimi” që i lidh, formulon dhe ndërton destinimet drejt objekteve ekzistuese. “Martinkat” – varëset dhe hajmalitë me fije të punuar të kuq dhe të zi, që barten për fat më 1 mars, e vazhdojnë traditën e festimit të “Baba Marta” në rajonin e Shkupit dhe më gjërë, në nivel nacional dhe internacional. Ky ritual sezonal si trashëgimi botërore kulturore është e shënuar në listën representative të trashëgimisë jomateriale kulturore të njerëzisë, në mbrojtje të UNESKO-s, duke falendëruar menaxhimit të shkëlqyeshëm kulturor që duhet të përcillet për nominimet e ardhshme të trashëgimive të mrekullueshme nga rajoni 100

102

dhe vendi që janë pjesë e pashmangshme e identitetit maqedonas. Një pjesë e rëndësishme e folklorikt janë edhe veshjet nga Bllatija e Shkupit dhe Mali i Zi i Shkupit që janë përfaqësues kulturor i koloritit rajonal dhe prezantimeve stilistike folklorike. Qëndisjet, vallet, këngët, traditat, legjendat janë pikërisht ai kod shpirtëror i qenies maqedonase dhe një atribut esencial me të cilin njihen, kufizohen, preken dhe gërshetohen rajonet.

101

103

FESTAT DHE MANIFESTIMET

 Vasilica (Viti i Ri i vjetër) – Takimet dhe koncerti i Vasilicës  Ѓурѓовден (Едерлези) Shën gjergji (Ederlezi)  Baba Marta  Dita e “Ashures” – embëlsira më e vjetër (Deserti i Noes)  Tingujt e çarshisë  Dita e gjarpërit të parë  Marshi i Ilindenit  Maratona e Shkupit  Vera e Shkupit  Xhez Festivali i Shkupit  Festivali i filmit të Shkupit  Netët e operave të majit  Bilbili i artë  Teatri i Hapur për të rinj  Nata e bardhë  Pivo Lend  Basker fest  e shumë të tjerë...

Ekzistojnë edhe disa të tjera: si klasifikime periodike, arkitekturore dhe stilistike të objekteve me karakter urban, kulturor, skenik, sportiv, edukativ dhe informativ që janë pjesë e historisë, kulturës dhe strukturës urbane. Aty bëjnë pjesë teatrot, kinot, ndërtesat, arkitektura e vjetër e qytetit, pallatet dhe objektet banesore që janë pjesë e dukjes së Shkupit, që kanë tregimet e tyre atraktive që i lidh vendet, kohët dhe personalitetet, veçanërisht personazhet legjendare që janë pjesë karizmës, energjisë dhe shpirtit të qytetit dhe rajonit. Rajoni i Shkupit është një burim i pashterrshëm i legjendave, gojdhënave, folklorit, festive dhe të gjithë meritojnë një vend të posaçëm në inormatorët, udhrrëfyesit, broshurat e qytetit si dhe llojet e tjera të materialeve dhe burimeve informative. Ky regjistër i vogël përshkrues ose alternativ i të dhënave që e kemi përgatitur, me qëllim që shkurtimisht t‟ju njoftojmë me përmbajtjet e rajonit, le të shërbejë si “busull” për destinacionet ekzistuese dhe të ardshme dhe le të jetë inspirim për të gjetur tema të reja, vende dhe lokacione që nuk janë përmendur, përmes të cilëve ju e keni përjetuar ose e mbani mend qytetin dhe rrethinën.

102

104

Tabela nr. 73 - Objektet e mbrojtura si trashëgimi kulturore

Objekte Monumente Zbulime Objekte dhe Komunat në rajonin e fetare (kisha, arkeologjike sipërfaqe tjera me Shkupit xhami, rëndësi publike dhe manastire, trashëgimi varreza) kulturore Komuna e Aerodromit - 1 - 3 Komuna e Haraçinës - - 3 - Komuna e Butelit 5 3 3 - Komuna e Gazi Babës 6 3 17 3 Komuna e Gjorçe 1 5 7 2 Petrovit Komuna e Karposhit 1 - 15 9 Komuna e Kisella Vodës - - 7 - Komuna e Ilindenit - - 8 - Komuna e Qendrës 4 43 1 19 Komuna e Çairit 12 2 - 12 Komuna e Sarajit 5 3 20 5 Komuna e 1 - 7 4 Zelenikovës Komuna e Petrovecit 1 2 22 2 Komuna e Sopishtës 3 3 14 3 Komuna e Studeniçanit 3 3 14 6 Komuna e Shito 1 - 2 - Orizarës Komuna e Çuçer 10 1 21 2 Sandevës Gjithsejtë 53 69 161 70 Burimi: Studimi i prezantimit të trashëgimisë kulturore dhe natyrore në rajonin e Shkupit, 2012

a. Turistët

Në bazë të të dhënave nga Tabela nr. 74 mund të shihet numri i përgjithshëm i turistëve në tërë vendin, si dhe në veçanti sipas rajoneve, gjatë 3 viteve të kaluara. Numri i përgjithshëm i turistëve në Republikën e Maqedonisë gjatë vitit 2017 ka qenë 998.841, në vitin 2018 është rritur në 1.126.935 turistë, ndërsa në vitin 2019 ka qenë 1.184.963 me çka vërehet se numri i turistëve në krahasim me vitet e kaluara ka shënuar rritje. Gjatë viteve 2017, 2018 dhe 2019 numri më i madh i turistëve e ka vizitua rajonin veriperëndimor. Rajoni i Shkupit është i dyti për nga vizitimet dhe nga numri i përgjithshëm i turistëve, por i pari për nga vizita e turistëve të huaj, të cilët në numër më të madh e kanë vizituar pikërisht rajonin e planit të Shkupit.

103

105

Tabela nr. 74 - Numri i turistëve sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Gjithsejtë Vendas Të huaj Gjithsejtë Vendas Të huaj Gjithsejtë Vendas Të huaj Republika e 998841 368247 630594 1126935 419590 707345 1184963 427370 757593 Maqedonisë Rajoni i Vardarit 26145 8033 18112 26385 8969 17416 25136 8917 16219 Rajoni Lindor 31775 19947 11828 34354 20490 13864 32077 17657 14420 Rajoni 368924 164459 204465 419717 181102 238615 445846 194178 251668 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 142888 84260 58628 160173 104971 55202 167451 96678 70773 Rajoni i 63549 38074 25475 70798 38789 32009 72833 42168 30665 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 30124 14150 15974 37091 16802 20289 41994 18560 23434 Rajoni Verilindor 11290 2387 8903 10820 2312 8508 10444 2193 8251 Rajoni i Shkupit 324146 36937 287209 367597 46155 321442 389182 47019 342163 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

Në tabelën e radhës mund të vërehet se pjesa më e madhe e fjetjeve janë bërë në rajonin Jugperëndimor dhe atë të Shkupit. Fjetjet janë në rritje. Kjo shihet nga fakti se shumica e fjetjeve janë bërë nga turistë vendas gjatë tërë këtyre viteve.

Tabela nr. 75 - Numri i fjetjeve sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Gjithsejtë Vendas Të huaj Gjithsejtë Vendas Të huaj Gjithsejtë Vendas Të huaj Republika e 2775152 1480460 1294692 3176808 1685273 1491535 3262398 1684627 1577771 Maqedonisë Rajoni i Vardarit 47189 17473 29716 48649 21272 27377 48590 24556 24034 Rajoni Lindor 62957 38320 24637 69419 39591 29828 62878 34547 28331 Rajoni 1365684 826774 538910 1539219 908457 630762 1618312 946574 671738 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 457162 351244 105918 571670 463329 108341 562422 429062 133360 Rajoni i 161751 93314 68437 203620 98618 105002 183520 103066 80454 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 60249 27457 32792 71929 32464 39465 84138 35513 48625 Rajoni Verilindor 17207 3283 13924 14185 3280 10905 14214 3153 11061 Rajoni i Shkupit 602953 122595 480358 658117 118262 539855 688324 108156 580168 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

b. Kapacitetet e akomodimit Edhe në kapacitetet e akomodimit, respektivisht numrit të dhomave dhe shtretërve ka një trend të rritjes në nivel të RMV. Me numrin më të madh të dhomave dhe shtretërve disponon rajoni Jugperëndimor, më pas ai i Shkupit dhe në vend të tretë është ai i Pellagonisë. Me më së paku kapacitetet për akomodim disponon rajoni Verilindor. Në rajonin e planit të Shkupit gjatë tre viteve të fundit kemi rritje të numrit të dhomave dhe shtretërve.

104

106

Tabela nr. 76 - Kapacitetet e akomodimit sipas rajoneve, ndër vite

2017 2018 2019 Numri i Numri i Numri i Numri i Numri i Numri i dhomave shtretërve dhomave shtretërve dhomave shtretërve Republika e 28759 74257 29702 76558 29933 76942 Maqedonisë Rajoni i Vardarit 697 1792 719 1841 663 1748 Rajoni Lindor 718 2075 735 2090 734 2088 Rajoni 16488 42220 16862 43148 16943 43312 Jugperëndimor Rajoni Juglindor 2450 6449 2457 6436 2467 6367 Rajoni i 3414 10203 3629 10741 3666 10846 Pellagonisë Rajoni i Pollogut 1142 3503 1267 3806 1240 3769 Rajoni Verilindor 388 778 380 763 381 763 Rajoni i Shkupit 3462 7237 3653 7733 3839 8049 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

c. Konsumimi turistik Në rajonin e planit të Shkupit, turistët shpenzojnë më së shumti. Konsumi turistik në rajonin e planit të Shkupit është më i madh dhe dallohet mjaftë në raport me rajonet e tjera. Pjesëmarrja procentuale në qarkullimin turistik të rajonit të planit të Shkupit në qarkullimin e përgjithshëm të RMV është 44,79.

Tabela nr. 77 – Qarkullimi në mijë denarë

2016 2017 2018 Qarkullimi në mijë Qarkullimi në mijë Qarkullimi në denarë denarë mijë denarë Republika e Maqedonisë 10836359 12190404 15167429

Rajoni i Vardarit 753568 777383 795078 Rajoni Lindor 746237 776611 826893 Rajoni Jugperëndimor 2108418 2538205 2964239 Rajoni Juglindor 945690 1066391 1254736 Rajoni i Pellagonisë 785570 794999 973418 Rajoni i Pollogut 663184 712096 874518 Rajoni Verilindor 550055 593796 685490 Rajoni i Shkupit 4283637 4930923 6793057 Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV

105

107

d. Kultura 10. Konkluzioni i analizave sektoriale Rajoni i planit të Shkupit është rajoni më i zhvilluar në aspekt të kulturës. Ka numrin më

të madh të kinemave, muzeve dhe teatrove. Në rajonin e planit të Shkupit ka katër kinema, Zhvillimi demografik  Rajoni me numrin më të madh të komunave, ndërsa me numër më të vogël të vendbanimeve; në vitin 2017 numri i përgjithshëm i vizitorëve ka qenë 407572, respektivisht 650 vizitorë në  Rajoni me numrin më të madh banorëve 1000 banorë, që është larg mesatares në nivel nacional (227,1). Numri i përgjithshëm i  Sipas vlerësimit vetëm rajoni i Shkupit dhe Pollogut shënojnë rritje të popullsisë; muzeve në rajonin e planit të Shkupit është 8, ndërsa numri i përgjithshëm i vizitorëve gjatë  Shkalla e rritjes së popullsisë më e madhe se shkalla e rritjes në nivel nacional; vitit 2015 ka qenë 237764, respektivisht në 1000 banorë 382,9 vizitorë. Në rajonin e planit  Dallimi në raporti meshkuj dhe femra nga raporti në nivel nacional (50% meshkuj – 50% femra të Shkupit ka gjithashtu 8 teatro, që gjatë vitit 2017 kanë pasur 144304 vizitorë, në nivel nacional dhe 0,49% meshkuj – 0,51% në rajonin e planit të Shkupit); respektivisht 230,6 vizitorë në 1000 banorë. Të dhënat tregojnë se njerëzit më së shumti  Përqindja e popullsisë së aftë për punë në rajonin e planit të Shkupit është më e vogël, shkojnë në kinema, më pas në muze dhe më së paku në teatër. Nga numri i përgjithshëm i krahasuar me nivelin nacional (66% të popullsisë në moshën 20-60 vjeçe, ndërsa në nivel vizitorëve të kinemave në nivel të RMV, 86,48% janë vizitorë të kinemave në rajonin e nacional është 68,9%); planit të Shkupit, 49,91% të vizitorëve të përgjithshëm të muzeve janë vizitorë të rajonit të  Dallimi i madh nga niveli nacional në aspekt të dendësisë së popullsisë (347,1 banorë për km2 Shkupit dhe 60,58% të vizitorëve të përgjithshëm të teatrove, janë vizitorë të rajonit të në rajonin e planit të Shkupit, krahasuar me 80.7 banorë për km2 në nivel nacional); Shkupit.  Trendi i uljes së migrimeve të brendshme.

Tabela nr. 78 - Numri i kinemave, muzeve, teatrove Karakteristikat ekonomike  Rajoni i planit të Shkupit ka prodhimin më të madh bruto vendor për banorë, krahasuar me të gjitha rajonet e tjera dhe me mesataren e Republikës së Maqedoni Rajoni i Rajoni Rajoni Rajoni Rajoni i Rajoni i Rajoni Rajoni i Maqedonisë së Veriut; a e Veriut Vardarit Lindor Jugperën Juglin Pellago Pollogut Verilind Shkupit  BPV për banorë në rajonin e Shkupit është për 41,82% më u lartë se sa mesatarja dimor dor nisë or në Republikën e Maqedonisë së Veriut; Kinematë 14 1 1 2 2 2 _ 2 4  BPV gjatë vitit 2017 në rajonin e planit të Shkupit është 264559 milion denarë; Numri i 471 288 2 543 69 897 2 950 55 346 _ 1 911 407 572  Rajoni i planit të Shkupit ka kontributin më të madh në BPV, respektivisht merr pjesë vizitorëve të kinemave me 43% në BPV e përgjithshëm;  Në vitin 2019 në rajonin e planit të Shkupit ka pasur 29652 subjekte aktive afariste; Numri i 227.1 16.7 0.4 4.1 17.1 241.7 _ 10.9 650  Trendi i rritjes së subjekteve aktive afariste në rajonin e planit të Shkupit; vizitorëve të  Trendi i uljes së ndërmarrjeve të shuara në rajonin e planit të Shkupit; kinemave në 1000 banorë  Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrjen më të madhe procentuale në ndërmarrjet (gjendja e sapokrijuara dhe të shuara; 31.12.2017)  Në rajonin e planit të Shkupit, pjesa më e madhe e subjekteve afariste janë me nga Мuzetë 28 4 2 3 2 5 1 3 8 një deri në nëntë të punësuar, kurse më së paku subjekte afariste janë ato të Numri i 476 385 18 830 8 621 147 810 1 564 50 389 1450 9 957 237 764 mëdhatë me mbi 250 të punësuar; vizitorëve të  Në vitin 2017, rajoni i planit të Shkupit ka marrë pjesë me 54,7% në eksportin e muzeve përgjithshëm dhe me 68,16% me importin e përgjithshëm. Numri i 230 123.1 48.7 672.7 9 218.4 4.5 56.5 382.9 vizitorëve të  Në rajonin e planit të Shkupit më së shumti eksportojnë subjektet afariste që merren muzeve në me prodhimin e veshjeve, pajisjeve elektrike, produkteve bazike farmaceutike dhe 1000 banorë preparateve farmaceutike, ndërsa më së shumti importohen metale, koks dhe (gjendja 31.12.2015) derivatet e rafinuara të naftës, produktet ushqimore;  Rajoni i planit të Shkupit krijon 42,8% të vlerës së shtuar bruto në nivel të RMV. Teatro 17 1 1 1 1 3 1 1 8 profesionale Kontribut më të madh ka sektori i informatave dhe komunikimeve që merr pjesë me Numri i 238 200 18 753 6 279 9 830 9 669 34 285 1640 13 440 144 304 85,73%, kurse kontribut më të vogël ka sektori i bujqësisë, pylltarisë, peshkatarisë, vizitorëve të me pjesëmarrje prej vetëm 8,46%. teatrove

Numri i 114.8 123.3 35.7 44.6 55.9 149.7 5.1 76.3 230.6 Tregu i fuqisë punëtore vizitorëve të teatrove në  Shkalla e aktivitetit në rajonin e planit të Shkupit është më e vogël se shkalla e 1000 banorë (gjendja aktivitetit në nivel të RMV; 30.06.2017)  Në vitin 2018, rajoni i planit të Shkupit së bashku me rajonin e planit Verilindor dhe Burimi: Enti shtetëror i statistikës së RMV 110

106

108

10. Konkluzioni i analizave sektoriale Zhvillimi demografik  Rajoni me numrin më të madh të komunave, ndërsa me numër më të vogël të vendbanimeve;  Rajoni me numrin më të madh banorëve  Sipas vlerësimit vetëm rajoni i Shkupit dhe Pollogut shënojnë rritje të popullsisë;  Shkalla e rritjes së popullsisë më e madhe se shkalla e rritjes në nivel nacional;  Dallimi në raporti meshkuj dhe femra nga raporti në nivel nacional (50% meshkuj – 50% femra në nivel nacional dhe 0,49% meshkuj – 0,51% në rajonin e planit të Shkupit);  Përqindja e popullsisë së aftë për punë në rajonin e planit të Shkupit është më e vogël, krahasuar me nivelin nacional (66% të popullsisë në moshën 20-60 vjeçe, ndërsa në nivel nacional është 68,9%);  Dallimi i madh nga niveli nacional në aspekt të dendësisë së popullsisë (347,1 banorë për km2 në rajonin e planit të Shkupit, krahasuar me 80.7 banorë për km2 në nivel nacional);  Trendi i uljes së migrimeve të brendshme. Karakteristikat ekonomike  Rajoni i planit të Shkupit ka prodhimin më të madh bruto vendor për banorë, krahasuar me të gjitha rajonet e tjera dhe me mesataren e Republikës së Maqedonisë së Veriut;  BPV për banorë në rajonin e Shkupit është për 41,82% më u lartë se sa mesatarja në Republikën e Maqedonisë së Veriut;  BPV gjatë vitit 2017 në rajonin e planit të Shkupit është 264559 milion denarë;  Rajoni i planit të Shkupit ka kontributin më të madh në BPV, respektivisht merr pjesë me 43% në BPV e përgjithshëm;  Në vitin 2019 në rajonin e planit të Shkupit ka pasur 29652 subjekte aktive afariste;  Trendi i rritjes së subjekteve aktive afariste në rajonin e planit të Shkupit;  Trendi i uljes së ndërmarrjeve të shuara në rajonin e planit të Shkupit;  Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrjen më të madhe procentuale në ndërmarrjet e sapokrijuara dhe të shuara;  Në rajonin e planit të Shkupit, pjesa më e madhe e subjekteve afariste janë me nga një deri në nëntë të punësuar, kurse më së paku subjekte afariste janë ato të mëdhatë me mbi 250 të punësuar;  Në vitin 2017, rajoni i planit të Shkupit ka marrë pjesë me 54,7% në eksportin e përgjithshëm dhe me 68,16% me importin e përgjithshëm.  Në rajonin e planit të Shkupit më së shumti eksportojnë subjektet afariste që merren me prodhimin e veshjeve, pajisjeve elektrike, produkteve bazike farmaceutike dhe preparateve farmaceutike, ndërsa më së shumti importohen metale, koks dhe derivatet e rafinuara të naftës, produktet ushqimore;  Rajoni i planit të Shkupit krijon 42,8% të vlerës së shtuar bruto në nivel të RMV. Kontribut më të madh ka sektori i informatave dhe komunikimeve që merr pjesë me 85,73%, kurse kontribut më të vogël ka sektori i bujqësisë, pylltarisë, peshkatarisë, me pjesëmarrje prej vetëm 8,46%. Tregu i fuqisë punëtore

 Shkalla e aktivitetit në rajonin e planit të Shkupit është më e vogël se shkalla e aktivitetit në nivel të RMV;  Në vitin 2018, rajoni i planit të Shkupit së bashku me rajonin e planit Verilindor dhe 110

109

të Pollogut kanë shkallën më të ulët të aktiviteteve; në 80%.  Edhe krahas trendit të rritjes, shkalla e punësimit në rajonin e planit të Shkupit është më e ulët se shkalla e punësimit në nivel nacional;  Rajoni i planit të Shkupit sipas shkallës së punësimit është në vendin e pestë, pasuar nga rajoni Verilindor, Jugperëndimor dhe ai i Pollogut;  Në rajonin e planit të Shkupit neto paga e paguar mesatare është më e lartë se neto paga e paguar mesatare në nivel të RMV;  në vitin 2018 në rajonin e planit të Shkupit ka pagën më të lartë të paguar neto mesatare është në sektorin e Xehetarisë dhe nxjerrjes (51405 denarë), më pas në sektorin e Informatave dhe komunikimeve (45976 denarë) dhe Veprimtarive financiare dhe veprimtari të sigurimeve (42520 denarë);  Në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2018 shkalla e papunësisë ka qenë 19,3% edhe pse është më e madhe krahasuar me nivelin nacional, por krahasuar me rajonet e tjera mund të konkludojmë se në rajonin e planit të Shkupit kemi papunësi më të madhe, vetëm rajoni i Pollogut, Jugperëndimor dhe Verilindor kanë shkallë më të lartë të papunësisë se sa rajoni i planit të Shkupit;  Në rajonin e planit të Shkupit në vitin 2020, krahasuar me vitin 2019 numri i të papunësuarve është rritur për 58,5%;  Nga numri i përgjithshëm i të papunësuarve, pjesë më të madhe me 12,88% kanë të papunësuarit në moshën 55-59 vjeçare. Zhvillimi social dhe arsimi  Trendi i rritjes së koeficientit së varësisë së moshës më i lartë se sa përqindja në nivel nacional;  Shkalla e natalitetit është më e lartë se shkalla në nivel nacional;  Shkalla e mortalitetit është më e ulët se shkalla në nivel nacional;  Shkalla e vdekshmërisë së foshnjave është më e lartë se shkalla në nivel nacional;  Në rajonin e planit të Shkupit gjendet numri më i madh i të siguruarve;  Rajoni i planit të Shkupit është në mesin e rajoneve që kanë numër më të ulët të mjekëve në 1000 të siguruar;  Numër më të madh të shfrytëzuesve të shtesave fëmijërore ka në rajonin e planit të Shkupit;  Rajoni i planit të Shkupit merr pjesë me një të tretën e numrit të përgjithshëm të shtesës fëmijërore në nivel nacional;  Te shfrytëzuesit e ndihmës sociale ka një trend të uljes në nivel nacional, sikur edhe te rajonet tjera, përveç në atë Juglindor;  Rajoni i planit të Shkupit merr pjesë me 22,62% të numrit të përgjithshëm të shfrytëzuesve të ndihmës sociale në nivel nacional. Infrastruktura  Në vitin 2017 rrjeti lokal rrugor ka qenë 1440km;  Në rajonin e planit të Shkupit, 67% e rrjetit lokal rrugor është i me asphalt dhe kubëza, ndërsa në nivel nacional kjo përqindje është 53,75%;  Sipas kapacitetit të instaluar në MW, gjatë vitit 2013 në rajoni i planit të Shkupit ka qenë në vendin e dytë me gjithsejtë 407MË. Kapacitetin më të madh të inistaluar e ka pasur rajoni i planit të Pellagonisë, me 712MW;  Ulje e numrit të udhëtarëve dhe mallrave të transportuara në transportin rrugor, kurse rritje e komunikacionit hekurudhor dhe ajror;  Përfshirja e popullsisë në rrjetin e kanalizimit në mjediset urbane është rreth 85% në Shkup, ndërsa në ambientet rurale është 0% (gropa septike ose derdhje direkt) deri 111 112

110

në 80%.

112

111

Ambienti jetësor Uji dhe furnizimi me ujë  Ndërtim jo i plotë i kanalizimit atmosferik dhe fekale (dhe përzierja e tyre);  Shfrytëzimi i ujit të pijshëm nga Rashçja për proceset teknologjike të kompleksit industrial Hekurana dhe për ujitjen e sipërfaqeve të gjelbërta publike, larjen e rrugëve dhe automjeteve;  Defekte në rrjetin e qytetit, përcjellë me humbje të mëdha të ujërave të pijshme;  Derdhja e ujërave të pa trajtuara teknike-teknologjike nga subjektet ekonomike;  Nxjerrja dhe derdhja e ujërave të zeza të personave fizik dhe juridik që kryejnë aktivitete të caktuara;  Urbanizimi intensive dhe formimi i sipërfaqeve të mëdha të rajoneve – rrugë, trotuare, kulme dhe parkingje, që nuk lejojnë absorbimin e ujit në ato sipërfaqe.  Dendësi e madhe e popullsisë dhe numër i madh i subjekteve afariste që bëjnë presion mbi mjediset urbane, shprehur përmes shfrytëzimit të sasive të mëdha të ujërave dhe lëshimit të tyre pa trajtime paraprake;  Mosrespektimi i dispozitave ligjore, masave dhe ndalesave në zonat e përcaktuara të mbrojtura të burimeve;  Mungesa e vetëdijes publike të banorëve, veçanërisht atyre që jetojnë në afërsi të lumenjve/burimeve të cilët derdhin mbeturinat në shtratet e lumenjve;  Mbrojtja e pamjaftueshme e burimit Rashçe nga aktivitetet që realizohen në afërsi të tij: gërmimet e egra të rërës dhe zhavorrit nga lumenjtë, magazinimi i mbeturinave të ngurta dhe derdhjes së mbeturinave të lëngshme, në deponitë e pa standardizuara (a.sh “deponitë e egra”);  Shfrytëzimi i tokës për aktivitete bujqësore dhe blegtorale;  Në fazë të përzgjedhjes është investitori për ndërtimin e stacionit të filtrimit për trajtimin e ujërave të zeza në qytetin e Shkupit;  Kualiteti i dëmtuar i ujërave të lumit Vardar dhe të gjitha rrjedhave më të vogla që derdhen në të;  Rreziku më i madh ndaj ujërave në rajonin e Shkupit, janë ndotësit historik që gjenden në deponinë në “Jugohrom” dhe deponitë e lindanit në “OHIS”.

Ajri  Në RPSH ka 8 stacione fikse dhe 2 mobile matjen e kualitetit të ajrit ambiental;  Kualiteti i dëmtuar i ajrit në RPSH është i shprehur posaçërisht në periudhën e dimrit;  Faktorët kryesor që dëmtojnë kualitetin e ajrit janë: shfrytëzimi i druve për ngrohjen e amvisërive gjatë periudhës së dimrit dhe komunikacioni rrugor (intensiteti i madh i komunikacionit, veturat e vjetra dhe mirëmbajtja joadekuate e automjeteve).

113

112

Ndotja nga industria

 Sektorët më të rëndësishëm aktiv në rajonin e Shkupit janë: shitja me shumicë, shitja me pakicë, prodhimtaria, transporti dhe magazinimi, ndërtimtaria, xehetaria dhe nxjerrja e gurit;  Ndërsa leje ekologjike në RMV ka gjithsejtë 126 prej të cilave 83 instalime janë me A-IED dhe 44 instalime me A – DOUP, në rajonin e Shkupit ka 24 leje ekologjike A;  Leje ekologjike B në RMV janë 253 prej të cilave 88 janë B – DUOP dhe 166 janë B – IED, në rajonin e Shkupit ka 40 leje ekologjike B;  Pikat e nxehta në rajonin e Shkupit janë: deponia industrial e OHIS SHA Shkup; fabrika GODEL (fabrikë e lëkurës); deponia e thekmit në kuadër të Makstil Shkup;  Me projektin për Largimin e sigurt të kimikateve në kuadër të OHIS dhe përzgjedhja e realizuesit të pastrimit të deponisë së vogël të lindanit në OHIS, kanë filluar aktivitetet për sajimin e pikës së nxehtë e cila me dekada e kontaminon ambientin jetësor në RPSH.

Mbeturinat e ngurta

 Sasia e përgjithshme e mbeturinave të krijuara gjatë vitit 2016 në rajonin e Shkupt ka qenë 162.883 tonelata;  Numri i përgjithshëm i mbeturinave të mbledhura gjatë vitit 2016 ka qenë 150.621 tonelata, respektivisht 92% nga mbeturinat e përgjithshme;  Shkallë e ulët e riciklimit dhe pothuajse dërgimit të plotë të mbeturinave komunale nëpër deponi (mbi 90%);  Mbulimi i mjediseve urbane në sistemin publik për mbledhjen e mbeturinave komunale është rreth 90%, ndërsa mbulimi i banorëve nga mjediset rurale është rreth 10%;  Në rajonin e Shkupit janë identifikuar gjithsejtë 57 deponi të pa standardizuara;  Deponia e Drislës është e vetmja që i përmbush standardet nacionale për deponimin e mbeturinave komunale në këtë rajon.

Bujqësia dhe zhvillimi rural  Pjesëmarrja në rajonin e planit të Shkupit në sipërfaqen e përgjithshme bujqësore në nivel të RMV është 6,44%;  Rajoni i planit të Shkupit ka pjesëmarrjen më të vogël në BPV në sektorin e bujqësisë.

Turizmi dhe kultura  Rajoni i Shkupit është i dyti për nga vizitat dhe numri i përgjithshëm i turistëve, por është i parë për vizita nga turistë të huaj;  Numri më i madh i bujtjeve janë bërë në rajonin Jugperëndimor dhe atë të Shkupit;

114

113

 Me numrin më të madh të dhomave dhe shtretërve gjatë vitit 2019 ka disponuar rajoni Jugperëndimor, më pas ai i Shkupit dhe në vendin e tretë është ai i Pellagonisë;  Konsumimi turistik në rajonin e planit të Shkupit është më i madh, madje me 44,79% nga konsumi i përgjithshëm turistik i cili bëhet pikërisht në rajonin e planit të Shkupit.

11. Rajonet me nevoja specifike zhvillimore

Në pajtim me nenin 7 të Ligjit për zhvillim të barabartë rajonal (G. Zyrtare e RMV nr.24/21) janë përcaktuar rajonet me nevoja specifike zhvillimore, për nevojat e planifikimit të zhvillimit rajonal dhe realizimit të masave specifike dhe instrumenteve për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal. Në pajtim me nenin 7 paragrafi 2 të Ligjit për zhvillim të barabartë rajonal (G. Zyrtare e RMV nr.24/21) në rajonet me nevoja specifike zhvillimore bëjnë pjesë:  rajonet kufitare, rurale, kodrinore-malore dhe rajone të tjera për të cilat sipas karakteristikave të tyre specifike, ekziston nevojë për një qasje të veçantë planifikimi dhe nxitje të zhvillimit nga ana e shtetit dhe  rajone që janë me interes të posaçëm për zhvillimin e qëllimeve ekonomike, kulturore dhe strategjike të shtetit. Rajonet me nevoja specifike zhvillimore mund të shtrihen në rajonin e një ose më tepër njësive komunale, komunave të qytetit të Shkupit në kuadër të një ose më tepër rajoneve të planit. Kriteret themelore për përcaktimin e rajoneve për nevojat specifike zhvillimore janë shkalla e zhvillimit ekonomik, indeksit demografik, pozitës gjeografike, shkalla e ndërtimit dhe infrastruktura teknike dhe sociale dhe vlera e trashëgimisë kulturore dhe natyrore. Kriteret e përafërta dhe indikatorët për përcaktimin e rajoneve me nevoja specifike zhvillimore i përcakton Qeveria e Republikës së Maqedonisë së Veriut. Qeveria e Republikës së Maqedonisë së Veriut miraton listën e rajoneve me nevoja specifike zhvillimore me propozim të Këshillit për zhvillim të barabartë rajonal të Republikës së Maqedonisë së Veriut. Lista e rajoneve me nevojat specifike zhvillimore rishqyrtohet në çdo pesë vite. Në rajonin e planit të Shkupit janë përcaktuar vendbanimet që gjenden në rajonet kufitare, rurale, kodrinore-malore dhe rajone të tjera që kanë ngecur në zhvillim, sipas Vendimit për përcaktimin e rajoneve me nevoja specifike zhvillimore në Republikën e Maqedonisë së Veriut për periudhën 2014-2016, lista nr.1. Në tabelën nr.79 janë dhënë të gjitha vendbanimet që gjenden në rajonet kufitare, rurale, kodrinore-malore dhe rajone të tjera që kanë ngecur në zhvillim, në veçanti për secilën komunë.

115

114

Tabela nr. 79 - Lista e vendbanimeve që gjenden në rajonet kufitare, rurale, kodrinore-malore dhe rajone të tjera që kanë ngecur në zhvillim

KOMUNA E HARAÇINËS Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / Haraçinë Grushinë Majancë Orllancë KOMUNA GJORÇE PETROV Kodrinore-malore Kufitare Rurale / Grçani / Kuçkovo Nikishtan KOMUNA E ZELENIKOVËS Kodrinore-malore Kufitare Rurale Paligrad / Vrzhalle Gradovci Gumalevë Dejkovec Dobrino Zelenikovë Novo Sellë Oreshan Pakoshevë Paligrad Smesnica Strahojadica Taor Tisovica KOMUNA E ILINDENIT Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / Ajvatovcë Bujkovcë Bunarxhik Buçincë Deljadrovcë Ilinden Kadino Marino

116

115

Milladinovcë Mralino Mrshevc Tekija KOMUNA E PETROVECIT Kodrinore-malore Kufitare Rurale Divljle / Badar Bllacë Breznicë Kojnarë e Epërme Gradmancë Divlje Kojnarë e Poshtme Katllanovë Kozhle Letevci Ognjanci Petrovec Rzhaniçino Kojnarë e mesme Sushicë Qojlijë KOMUNA E SARAJIT Kodrinore-malore Kufitare Rurale / Dvorce / Rudnik Radusha KOMUNA E SOPISHTES Kodrinore-malore Kufitare Rurale Drzhillovë / Barovë Јаbollci Govrllevë Nova Breznica Sonje e Epërme Patishka reka Dobri Dolli Sonje e Epërme Sonje e Poshtme Sveta Petka Drzhillovë Jabollci Nova Breznica Patishka reka Rakotnica Sveta Petka

117

116

Milladinovcë Sopishtë Mralino Çiflik Mrshevc KOMUNA E STUDENIÇANIT Tekija Kodrinore-malore Kufitare Rurale KOMUNA E PETROVECIT Аldincë / Aldincë Kodrinore-malore Kufitare Rurale Еllovë Batincë Divljle / Badar Kalldriec Vrtekicë Bllacë Esoniçan Koliçan i Epërm Breznicë Ramni Gaber Koliçan i Poshtëm Kojnarë e Epërme Cvetovë Draçevicë Gradmancë Crn Vrv Ellovë Divlje Kalldriec Kojnarë e Poshtme Mallçishte Katllanovë Markova Sushica Kozhle Moranë Letevci Osiçanë Ognjanci Pagarushë Petrovec Ramni Gaber Rzhaniçino Studeniçan Kojnarë e mesme Umovë Sushicë Svetovë Qojlijë Crvena Voda KOMUNA E SARAJIT Crn Vrv Kodrinore-malore Kufitare Rurale KOMUNA E ÇUÇER-SANDEVËS / Dvorce / Kodrinore-malore Kufitare Rurale Rudnik Radusha Bllacë Bllacë Banjan KOMUNA E SOPISHTES Brezë Tanushë Bllacë Kodrinore-malore Kufitare Rurale Brodec Brezë Brezë Drzhillovë / Barovë Tanushë Banjan Brodec Јаbollci Govrllevë Glluvo Nova Breznica Sonje e Epërme Gornjanë Patishka reka Dobri Dolli Kuçevishtë Sonje e Epërme Sonje e Poshtme Mirkovcë Sveta Petka Drzhillovë Pobozhje Jabollci Tanushë Nova Breznica Çuçer Sandevë Patishka reka KOMUNA E AERODROMIT Rakotnica Kodrinore-malore Kufitare Rurale Sveta Petka / / /

117 118

117

KOMUNA E BUTELIT Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / / KOMUNA E GAZI BABËS Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / / KOMUNA E KARPOSHIT Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / / KOMUNA E KISELLA VODËS Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / / KOMUNA QENDËR Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / / KOMUNA E ÇAIRIT Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / / KOMUNA E SHUTO ORIZARËS Kodrinore-malore Kufitare Rurale / / /

Në pajtim me vendimin e njëjtë në rajonin e planit të Shkupit nuk janë kategorizuar vendbanimet në rajonet e pasurive natyrore dhe trashëgimisë kulturore që janë të mbrojtura me ligj. Në rajonin e planit të Shkupit me Vendimin për përcaktimin e rajoneve ne nevoja specifike zhvillimore në Republikën e Maqedonisë së Veriut për periudhën 2014-2016, rajon me bukuri të veçantë natyrore që është e mbrojtur me ligj është mali Vodno (Shishevë, Grçec, Krushopek, Nerez i Epërm) dhe rajon me karakteristika të veçanta natyrore që është i mbrojtur me ligj edhe rajoni i Katllanovës (Kozhle, Badar, Breznica (e Katllanovës) Gradmanci, Katllanovë).

12. Identifikimi i karakteristikave për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit

Në pajtim me Ligjin për zhvillim të barabartë rajonal (G.zyrtare e RMV nr.24/21) janë krijuar tetë rajone të planit, për nevojat e planifikimit të zhvillimit rajonal dhe realizimin e masave dhe instrumenteve për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal si vijon:

119

118

 Rajoni i planit të Vardarit;  Rajoni i planit Lindor;  Rajoni i planit Jugperëndimor;  Rajoni i planit Juglindor;  Rajoni i planit të Pellagonisë;  Rajoni i planit të Pollogut;  Rajoni i planit Verilindor;  Rajoni i planit të Shkupit. Rajoni i planit të Shkupit gjendet në pjesën veriore të shtetit. Shtrihet në pjesëne luginës së Shkupit në një sipërfaqe prej 1812,77 km2. Ky rajon është më i vogli me sipërfaqe dhe përfshinë vetëm 7,13% të territorit të përgjithshëm të Republikës së Maqedonisë së Veriut. Rajoni i planit të Shkupit përbëhet nga17 komuna, prej të cilave 10 komuna janë pjesë e Qytetit të Shkupit si njësi e veçantë e vetëqeverisjes lokale edhe atë: Aerodromi, Buteli, Gazi Baba, Gjorçe Petrovi, Karposhi, Kisella Voda, Zelenikova, Ilindeni, Petroveci dhe Shuto Orizari. Ndërsa 7 komunat e tjera janë: Haraçina, Zelenikova, Ilindeni, Petroveci, Studeniçani, Sopishte dhe Çuçer Sandeva. Në kuadër të këtyre komunave funksionojnë 147 vendbanime. Në krahasim me periudhën e kaluar 2014-2018, shënohet një rritje e tyre. Rajoni i planit të Shkupit është më i vogli për nga sipërfaqja, por sipas të dhënave të vlerësimit të popullsisë gjatë vitit 2018, është më i banuari me 30,3% nga popullsia e përgjithshme, respektivisht me 30,5% sipas të dhënave nga viti 2019 dhe njëkohësisht është rajoni me dendësi më të madhe të popullsisë me 347,1 banorë në km2. Rajoni i planit të Shkupit është rajoni me numrin më të madh të komunave, por me numrin më të vogël të vendbanimeve. Toka bujqësore në rajonin e Shkupit zë një sipërfaqe prej 81.421 ha (6,44% të sipërfaqes së përgjithshme të vendit), prej të cilave 49,5%, respektivisht 40306 hektar tokë e punueshme. Nga të gjitha resurset e zbuluara të xeheve deri më tani, rëndësi më të madhe ekonomike kanë burimet e kromit në Radushë (Komuna e Sarajit), kurse të jometaleve më të rëndësishme janë gurët dekorues dhe travertinat në Kuçkovë dhe Svillare. Rëndësi të posaçme mineralogjike kanë edhe ujërat termale dhe termo-minerale në Katllanovë, që ofrojnë mundësi për zhvillimin e turizmit të ilixheve në këtë rajon. Resurs kryesor ujor në rajonin e planit të Shkupit është lumi i Vardarit, me degët Treska, Lepenci, Pçinja, lumi i Markos dhe Kadinos. Krahas potencialit hidroenergjetik, Treska dhe Kadino me bukuritë e tyre ambientale ofrojnë edhe kushte të mrekullueshme për rekreacion dhe zhvillimin e kapaciteteve turistike-hotelerie. Nga trashëgimia natyrore dhe kulturore-historike në rajonin e planit të Shkupit, me potencialin e tyre turistik veçohen lokaliteti arkeologjik Skupi, fortesa e Kalasë, akuedukti, çarshia e vjetër e qytetit në Shkup, shumë kisha dhe manastire, si dhe disa rezervate dhe monumente natyrore, prej të cilave potencial më të madh kanë Matka dhe liqeni Treska.

120

119 13. Pest (Pest) analiza

PEST analiza ka të bëjë me faktorët e jashtëm siç janë: politik, ekonomik, socio-kulturor dhe teknologjik. Gjatë përgatitjes së analizës strategjike ose hulumtimit të tregut është me rëndësi që të merren parasysh të gjithë këto faktorë nga se ndikojnë në punën dhe funksionimin e përgjithshëm të segmenteve në kuadër të rajonit të planit të Shkupit.

Tabela nr. 80 - PEST (PEST) Analiza

Faktorët politik: Faktorët ekonomik: * ndryshimi i legjislaturës *inflacioni * ndryshimi i organeve udhëheqëse *rritja ekonomike * jostabiliteti politik *ndryshimi i shkallës kamatare

PEST аnalizа

Faktorët social: Faktorët teknologjik *migrimi i popullsisë * rritja e shpejtë tekonologjke *shprehitë kulturore të popullsisë

14. Svot (Swot) аnaliza

SWOT analiza i përmbledh trendët kryesorë që ndikojnë në kornizën zhvillimore të Qytetit të Shkupit. Në vete përmban katër faktorët kryesor: Anët e forta të (lokacioni gjeografik, potenciali njerëzor, volitshmëritë financiare, organizimi i institucioneve, elementet infrastrukturore, etj.); Anët e dobëta dhe kufizimet që paraqiten në kontekst lokal, pavarësisht trendëve rajonale dhe botërore të industrisë; Mundësitë që do të rezultojnë me shfrytëzimin më të mirë të potencialit, nëse tejkalohen anët e dobëta dhe kufizimet; Kërcënimet ose faktorët e jashtëm që mund ta pamundësojnë zhvillimin e mëtejmë. SWOT analiza është përpiluar me qëllim që ta përfshijë kornizën institucionale të komponentëve dhe programeve zhvillimore. Ajo nuk siguron analizë të problemeve që janë jashtë kornizave institucionale dhe nuk i përpunon aspektet që kanë dimensione afatshkurta. Në punëtorinë e organizuar me përfaqësuesit e komunave, ministrive, organizatave joqeveritare dhe palëve tjera të interesuara, ku u debatua për përpilimin e SWOT analizës. Të gjithë përfaqësuesit u ftuan që të potencojnë në veçanti anët e forta dhe të dobëta, si nga perspektiva e tyre personale, ashtu edhe nga perspektiva e qytetarëve, kompanive, studentëve, vizitorëve, turistëve, diplomatëve dhe palëve tjera të interesuara. Ekipi i 120

120

ekspertëve e përpunoi tërë materialin duke e shndërruar në një SWOT analizë të posaçme për sektorët që u potencuan si prioritet, edhe atë: Ambienti jetësor, zhvillimi social dhe arsimi, biznesi dhe turizmi. Më poshtë janë prezantuar SWOT analizat për secilin sektor në veçanti.

Tabela nr. 81 - Swot analiza e ambientit jetësor

AMBIENTI JETËSOR Anët e forta Anët e dobëta

 Mbulim me rrjetin e furnizimit me ujë në mjediset  Qëndrueshmëria e gypave të sistemit të urbane deri në 90%. ujësjellësit dhe kanalizimit.  Mbulim me kanalizime fekale në mjediset urbane  Humbje të mëdha të ujërave nga sistemet 90%. furnizuese (30-40%).  Kualiteti i mirë i ujit për pije;  Mungesa e të dhënave të vazhdueshme për  Ekzistimi i rrjetit të degëzuar për monitorimin e kualitetin e ajrit ambiental. ajrit ambiental.  Automjetet e vjetruara të transportit publik.  Eko kredi për përmirësimin e efikasitetit  Automjetet e vjetruara të qytetarëve. energjetik të amvisërive.  Komunikacioni intensiv që kontribuon në  Më shumë lokacione për mbushjen e çrregullimin e kualitetit të ajrit, si dhe nivelit të automjeteve elektrike të Qytetit të Shkupit. rritur të zhurmës.  Subvencione për ndryshimin e mënyrës së  Shfrytëzimi jo i mjaftueshëm i sistemit të përçimit ngrohjes së amvisërive dhe për blerjen e termik në Qytetin e Shkupit, që është ndër biçikletave dhe trotineteve elektrik. shkaktarët kryesor të shfrytëzimit të burimeve  Mbulimi me shërbimin për mbledhjen e tjera të pavolitshme për ngrohje, e që e prish mbeturinave në mjediset urbane. edhe kualitetin e ajrit Ambiental.  Fillimin me pastrimin e sigurt nga kimikatet në  Zbatimi i pamjaftueshëm i parimit të efikasitetit kompleksin industrial OHIS duke respektuar të energjetik në amvisëritë dhe subjektet gjitha standardet për sigurinë e punëtorëve, ekonomike. kompanive dhe popullsisë në atë rrethinë.  Shkallë e ulët e selektimit të mbeturinave.  Për pikën e nxehtë në Makstil përmes projektit  57 deponi jo standarde. është analizuar përdorimi i thekmës nga Makstili  Shkallë e ulët e higjienës së rrugëve komunale, për nevojat e ndërtimtarisë.  Mungesa e fushatave për ngritjen e vetëdijes  Një pjesë e madhe e kompanive në RPSH publike për riciklimin e mbeturinave dhe shkallës aplikojnë dhe i zbatojnë proceset për marrjen e së rritur të higjienës në sipërfaqet publike. ISKZ lejeve.  Niveli relativisht i ulët i masave të zbatuara për  Rritja në % e sipërfaqeve të gjelbërta në rezistimin e ndryshimeve klimatike që janë mjediset urbane; shkaktues të vërshimeve,  Gjelbërim ekzistues i qytetit (parku i qytetit si dhe park pylli i Gazi Babës, parku i Sarajit, etj.) dhe mali Vodno

121

AMBIENTI JETËSOR  Një pjesë rekreative në kejin e lumit Vardar dhe në erozioni i tokës, kushte ekstreme kohore; vendet për piknik në kanjonin e Matkës;  Shkallë e lartë e urbanizimit në komunat e  Vetëdije për shfrytëzimin e sistemeve solare të mëdha; energjisë dhe sistemeve fotovoltike;  Mungesa e koordinimit të institucioneve  Rritja e sipërfaqes së stazave për biçikleta në kompetente në nivel lokal/rajonal dhe Qytetin e Shkupit (në vitin 2020, në gjatësi të nacional në pjesën e ambientit jetësor; përgjithshme prej 108km);  Mosshfrytëzimi i pasurive natyrore për  Rritja e përdorimit të biçikletave dhe mënyrave të zhvillimin e eko turizmit në RPSH dhe tjera të transportit alternativ; laramaninë e tij në ofrimin e llojeve  Lëshimi në përdorim i 33 autobusëve të rinjë me alternative të rekreacionit; gaz natyror;  Uzurpimi i një pjese të pasurive të  Në pjesën urbane të Qytetit të Shkupit janë ri mbrojtura natyrore për ndërtime dhe dizajnuar sipërfaqet e braktisura publike. veprimtari ekonomike dhe shërbime që drejtpërdrejt e rrezikojnë potencialin dhe autenticitetin natyror të atyre rajoneve.

Mundësitë Kërcënimet  Rrjeti i vjetruar i ujësjellësit që mund të  Unifikimi i ndërmarrjeve komunale në një të tillë ndikojë në kualitetin e ujit të pijshëm që e rajonale, me qëllim të rritjes së mundësive për shfrytëzon popullata; përmirësimin e infrastrukturës komunale në RPSH;  Mos përfundimi i ndërtimit të  Kualitet i përmirësuar i ujërave sipërfaqësore me infrastrukturës komunale në mjediset rurale ndërtimin e stacionit të filtrimit të Qytetit të të RPSH; Shkupit;  Kualiteti i dobët i ajrit Ambiental që paraqet  Qasje rajonale për menaxhim me mbeturina që do një arsye të drejtpërdrejt për rritjen e numrit të sigurojë një efikasitet më të madh, shkallë të të sëmundjeve te popullsia e këtij rajoni; rritur të riciklimit, përdorimit të rritur të  Ngrohja e amvisërive duke shfrytëzuar fraksioneve të dobishme të mbeturinave dhe burimet konvencionale të energjisë (drurin, higjienës së ngritur të sipërfaqeve publike, si dhe qymyrin, etj.…); numrit të ulur të deponive jo standarde;  Menaxhimi joadekuat i mbeturinave sjell deri  Rritja e numrit të shfrytëzuesve të ngrohjes te çrregullimi i gjendjes edhe me mediumet e qendrore në mjediset ku është në dispozicion; tjera: ajrin, tokën, si dhe shëndetin e njeriut;  Përmirësimi i infrastrukturës për çiklizëm në  Deponitë jo standarde në të cilat mjediset urbane dhe rurale (shtigjeve për deponohen sasi të mëdha të mbeturinave të biçikleta, shenjave, parkingjeve, etj…); ndryshme, në mënyrë joadekuate;  Rritja e efikasitetit të transportit publik me  Kujdesi i dobët i rajoneve të mbrojtura në qëllim të stimulimit të popullsisë për RPSH mund të shkaktojë paraqitjen e shfrytëzimin sa më masiv të tij; proceseve erozive, dukurisë së shpeshtë të  Fushata për edukimin e popullsisë lidhur me vërshimeve dhe humbjeve materiale; ndikimin e dëmshëm të djegjes së drurit, vajit  Kapaciteti i kufizuar, resurset dhe dhe gomave dhe plastikës së vjetër për ngrohjen ingerencat e administratës lokale për e amvisërive; kontrollin e kapaciteteve ekonomike në aspekt të respektimit dhe plotësimit të

122

AMBIENTI JETËSOR AMBIENTI JETËSOR  Një pjesë rekreative në kejin e lumit Vardar dhe në erozioni i tokës, kushte ekstreme kohore;  Subvencione dhe përkrahje e kategorive të obligimet ligjore për mbrojtjen e vendet për piknik në kanjonin e Matkës;  Shkallë e lartë e urbanizimit në komunat e rrezikuara të qytetarëve, për efikasitet energjetik ambientit jetësor; nëpër shtëpitë e tyre;  Vetëdije për shfrytëzimin e sistemeve solare të mëdha;  Komunikacion intensive, automjete të  Stimulimi i amvisërive dhe ekonomisë për energjisë dhe sistemeve fotovoltike;  Mungesa e koordinimit të institucioneve vjetruara; shfrytëzimin e sistemeve fotovoltike dhe solare  Rritja e sipërfaqes së stazave për biçikleta në kompetente në nivel lokal/rajonal dhe  Shkallë e ulët e shfrytëzimit të transportit si kontribut për rritjen e pjesëmarrjes së Qytetin e Shkupit (në vitin 2020, në gjatësi të publik; nacional në pjesën e ambientit jetësor; burimeve të rigjenerueshme të energjisë në përgjithshme prej 108km);  Mungesë e sistemeve për pastrimin e  Mosshfrytëzimi i pasurive natyrore për konsumin e përgjithshëm energjetik;  Rritja e përdorimit të biçikletave dhe mënyrave të zhvillimin e eko turizmit në RPSH dhe  Bashkëpunimi me institucionet shkencore ujërave të mbeturinave komunale; tjera të transportit alternativ; laramaninë e tij në ofrimin e llojeve dhe sektorin privat për shfrytëzimin e  Rritja e përdorimit të pesticideve në  Lëshimi në përdorim i 33 autobusëve të rinjë me alternative të rekreacionit; mbeturinave ndërtimore inerte; sipërfaqet bujqësore; gaz natyror;  Uzurpimi i një pjese të pasurive të  Zbatimin e parimeve të ekonomisë  Urbanizim i rritur, shkallë e ulët e  Në pjesën urbane të Qytetit të Shkupit janë ri mbrojtura natyrore për ndërtime dhe cirkulare. gjelbërimeve në mjediset urbane. dizajnuar sipërfaqet e braktisura publike. veprimtari ekonomike dhe shërbime që drejtpërdrejt e rrezikojnë potencialin dhe autenticitetin natyror të atyre rajoneve. Tabela nr. 82 -Swot analiza e zhvillimit social dhe arsimit

Mundësitë Kërcënimet ZHVILLIMI SOCIAL DHE ARSIMI Anët e forta Anët e dobëta  Rrjeti i vjetruar i ujësjellësit që mund të  Organizata civile që ofrojnë shërbime të  Financimi i dobët i organizatave civile  Unifikimi i ndërmarrjeve komunale në një të tillë ndikojë në kualitetin e ujit të pijshëm që e mbrojtjes sociale dhe link ndërmjet komunale për shërbime sociale, që i ofrojnë rajonale, me qëllim të rritjes së mundësive për shfrytëzon popullata; përmirësimin e infrastrukturës komunale në RPSH; bashkësive të margjinalizuara dhe si shërbime shëndetësore;  Mos përfundimi i ndërtimit të   Kualitet i përmirësuar i ujërave sipërfaqësore me institucioneve; Mosnjohja e OC si partnerë; infrastrukturës komunale në mjediset rurale  Organizata civile që realizojnë aktivitete për  Mbulimi i pamjaftueshëm infrastrukturor për ndërtimin e stacionit të filtrimit të Qytetit të të RPSH; shëndetin publik; qasjen e personave me nevoja të veçanta; Shkupit;  Kualiteti i dobët i ajrit Ambiental që paraqet  Ngritja e vetëdijes për nevojat e personave  Ende ka njerëz pa karta identifikuese  Qasje rajonale për menaxhim me mbeturina që do një arsye të drejtpërdrejt për rritjen e numrit me invaliditet dhe nevoja të veçanta; (letërnjoftime); të sigurojë një efikasitet më të madh, shkallë të të sëmundjeve te popullsia e këtij rajoni;  Kuadër i arsimuar profesional nga fakulteti  Kuadër i pamjaftueshëm mjekësor dhe rritur të riciklimit, përdorimit të rritur të  Ngrohja e amvisërive duke shfrytëzuar mjekësor; resurse tjera shëndetësore (ilaçe të mbuluara fraksioneve të dobishme të mbeturinave dhe burimet konvencionale të energjisë (drurin,  Iniciativë në mes të Qeverisë së Republikës nga fondi); higjienës së ngritur të sipërfaqeve publike, si dhe qymyrin, etj.…); së Maqedonisë dhe Komisionit Evropian,  Papunësi; numrit të ulur të deponive jo standarde;   Menaxhimi joadekuat i mbeturinave sjell deri për përpilimin e dokumentit të rëndësishëm Shpërngulja është një sfide e madhe për  Rritja e numrit të shfrytëzuesve të ngrohjes te çrregullimi i gjendjes edhe me mediumet e strategjik, a.sh. Programi për reforma të shtetin me ekonomi të dobët të cilin e qendrore në mjediset ku është në dispozicion; tjera: ajrin, tokën, si dhe shëndetin e njeriut; punësimit dhe politikës sociale 2020 – ESRP lëshojnë ose planifikojnë për ta lëshuar  Përmirësimi i infrastrukturës për çiklizëm në  Deponitë jo standarde në të cilat (Employment and Social Reform shumë njerëz, para se gjithash të rinjtë. mjediset urbane dhe rurale (shtigjeve për  deponohen sasi të mëdha të mbeturinave të Programme 2020). Barazia gjinore gjatë punësimit; biçikleta, shenjave, parkingjeve, etj…);  Mundësitë e barabarta gjatë punësimit të ndryshme, në mënyrë joadekuate;  Rritja e efikasitetit të transportit publik me personave me nevoja të veçanta;  Kujdesi i dobët i rajoneve të mbrojtura në qëllim të stimulimit të popullsisë për RPSH mund të shkaktojë paraqitjen e shfrytëzimin sa më masiv të tij; proceseve erozive, dukurisë së shpeshtë të Mundësitë Kërcënimet  Fushata për edukimin e popullsisë lidhur me  Shoqatat civile japin shërbime publike  Shpërngulja; vërshimeve dhe humbjeve materiale; ndikimin e dëmshëm të djegjes së drurit, vajit shëndetësore në nivel lokal;  Korrupsioni ndërtimor (nuk mbahet llojari  Kapaciteti i kufizuar, resurset dhe dhe gomave dhe plastikës së vjetër për ngrohjen  Fondet për përmirësimin e infrastrukturës për hyrjet, qasjet, ashensorët) ingerencat e administratës lokale për e amvisërive; ekzistuese (ashensorë dhe shkallë lëvizëse);  Resori publik i partizuar, stagnim ekonomik, kontrollin e kapaciteteve ekonomike në  Identifikimi dhe dhënia e letërnjoftimeve mungesë e reformave reale në procesin aspekt të respektimit dhe plotësimit të për kategoritë e rrezikuara të personave; arsimor.

122 123

123

 Mundësi për punësim dhe rritjen e pagave të kuadrit mjekësor;  Qendra për trajnim me qëllim të rikualifikimit të popullsisë;  Avancimi i decentralizimit të shërbimeve të mbrojtjes sociale dhe ballafaqimit me varfërinë dhe përjashtimi social në nivel lokal.  Ulja e varfërisë dhe bashkëveprimit sistematik dhe institucional në funskion të zhvillimit më të shpejtë, standartit më të lartë, jetës më kualitatice dhe përdorimi i mekanizmave për inkluzion social të kategorive të rrezikuara të qytetarëve në kontekst lokal.

Tabela nr. 83 -Swot analiza e sektorit të biznesit

SEKTORI I BIZNESIT Anët e forta Anët e dobëta  Pozita e mirë gjeostrategjike e rajonit;  Mungesa e kapacitetit institucional;  Afërsia e autostradës, hekurudhës dhe  Infrastruktura e pazhvilluar në mjediset rurale; aeroportit;  Planet urbanistike JASHTË FUQISË;  Fuqi e klasifikuar e punës në dispozicion;  Shpenzime dhe mospasja e informatave të  BPV më e lartë për banorë; rëndësishme që janë të nevojshme për hapjen  Ndërmarrje të fuqishme dhe stabile e bizneseve; ekonomike.  Në rajone të caktuara femrat kanë potencial sipërmarrës por ende janë vetëm amvise;  Ekonomia joformale;  Mospasja e PDU për rajonet rurale;  Mospasja e lehtësimeve tatimore për bujqit e regjistruar;  Mospasja e kapacitetit institucional për fondet IPA dhe IPARD;  Rregullativa e keqe dhe joadekuate ligjore për zhvillim rajonal. Mundësitë Kërcënimet  Qasje në fondet për shfrytëzimin e mjeteve;  Mungesa e kuadrit profesional;  Përmirësimi/Rritja e të hyrave;  Bashkëpunimi i keq ndërinstitucional;  Subvencione-shfrytëzimin e tyre;  Situata e keqe ekonomike për shkak të krizës  Prodhimtaria e ushqimit organik; së koronës.  Edukimi i popullsisë për shfrytëzimin e të drejtave dhe masave;  Bashkëpunim i përmirësuar ndërinstitucional;  Mundësi për uljen e shpenzimeve të caktuara në nivel lokal për të stimuluar hapjen e MSP;  Nxitja e sipërmarrësise së femrave;

124

 Mundësi për punësim dhe rritjen e pagave të kuadrit mjekësor;  Mundësi për biznes inkubatorë;   Qendra për trajnim me qëllim të rikualifikimit të Mundësi për park teknologjik;  Përkrahje institucionale për biznese të popullsisë; reja (financiar dhe know-how) p.sh  Avancimi i decentralizimit të shërbimeve të program i granteve për simërmarrësit e  mbrojtjes sociale dhe ballafaqimit me varfërinë gjelbërt dhe përjashtimi social në nivel lokal.  Ulja e varfërisë dhe bashkëveprimit sistematik dhe institucional në funskion të zhvillimit më të shpejtë, standartit më të lartë, jetës më Tabela nr. 84 - Swot analiza e Turizmit dhe kulturës kualitatice dhe përdorimi i mekanizmave për inkluzion social të kategorive të rrezikuara të TURIZMI DHE KULTURA qytetarëve në kontekst lokal. Anët e forta Anët e dobëta  Numër i madh i objekteve të mbrojtura si  Trajtimi joadekuat i pasurisë natyrore dhe trashëgimi kulturore; kulturore;  Plan urbanistik për ndërtimin e terreneve të  Objektet e pashfrytëzuara që janë atraktive Tabela nr. 83 -Swot analiza e sektorit të biznesit golfit; për investuesit e huaj;  Dokumente strategjike të komunave;  Infrastruktura e keqe dhe e vjetruar rrugore;  Çarshia e vjetër e Shkupit;  Përqindja e vogël e infrastrukturës komunale;  Programi kualitativ kulturor (teatrot, muzetë,  Mosmirëmbajtja e aseteve duke mos e ditur SEKTORI I BIZNESIT festivalet muzikore); se kompetencë e kujt janë; Anët e forta Anët e dobëta  Lokacioni i monumenteve kulturore historike  Të pashënuara me tabela dhe mospasja e  Pozita e mirë gjeostrategjike e rajonit;  Mungesa e kapacitetit institucional; (afër qytetit); infrastrukturës për të arritur në lokalitetet  Afërsia e autostradës, hekurudhës dhe  Infrastruktura e pazhvilluar në mjediset rurale;  Potencialet ekzistuese për zhvillimin e turizmit turistike, sepse shteti, respektivisht Ministria aeroportit;  Planet urbanistike JASHTË FUQISË; rural; e Kulturës, objekte të caktuara kulturore nuk  Fuqi e klasifikuar e punës në dispozicion;  Shpenzime dhe mospasja e informatave të  Afërsia e eko qendrave rurale në rajonin e i ka mbrojtur si pjesë e rëndësisë së qytetit; trashëgimisë kulturore;  BPV më e lartë për banorë; rëndësishme që janë të nevojshme për hapjen  Fshatra të gjalla- mesatarisht të zhvilluara;  Promovimi i pamjaftueshëm i trashëgimisë  e bizneseve; Ndërmarrje të fuqishme dhe stabile  Realizimi i shumë manifestimeve kulturore që kulturore për qëllime turistike;  ekonomike. Në rajone të caktuara femrat kanë potencial janë simbol i disa objekteve kulturore;  Mos rregullimi i lokaliteteve, infrastruktura e sipërmarrës por ende janë vetëm amvise;  Aftësitë dhe zejet tradicionale, traditat në keqe, rregullimi i keq hortikulture;  Ekonomia joformale; aspekt krijues dhe estetik;  Mospasja e transportit publik deri te  Mospasja e PDU për rajonet rurale;  Fantazia krijuese e artistëve të rinj si rezultat lokalitetet;  Mospasja e lehtësimeve tatimore për bujqit e i vlerave me karakter natyror dhe kulturor e  Mosshfrytëzimi i mjeteve IPARD dhe IPA;  regjistruar; realizojnë sintezën e traditës dhe modernes; Uzurpimi i tokës dhe objekteve shtetërore (të  Vend pozita; mbrojtura).  Mospasja e kapacitetit institucional për fondet  Buxhetet e mëdha për projekte;  Mospasja e lidhjeve çiklistike me lokalitete IPA dhe IPARD;  Popullsi mikpritëse; dhe objekte të rëndësishme turistike të  Rregullativa e keqe dhe joadekuate ligjore për  Promovim më i madh turistik i potencialeve trashëgimisë kulturore; zhvillim rajonal. rajonale.  Mungesa e fondeve për vlerësimin, kategorizimin dhe përcaktimin e regjimeve të Mundësitë Kërcënimet mbrojtjes;  Qasje në fondet për shfrytëzimin e mjeteve;  Mungesa e kuadrit profesional;  Interes i pamjaftueshëm dhe inpute  Përmirësimi/Rritja e të hyrave;  Bashkëpunimi i keq ndërinstitucional; financiare nga ana e qeverisë në aspekt të  Subvencione-shfrytëzimin e tyre;  Situata e keqe ekonomike për shkak të krizës mbrojtjes së monumenteve;  Prodhimtaria e ushqimit organik; së koronës.  Mungesa e komunikimit dhe bashkëpunimit  Edukimi i popullsisë për shfrytëzimin e të ndërmjet institucioneve të interesuara nga drejtave dhe masave; sfera e kulturës;  Bashkëpunim i përmirësuar ndërinstitucional;  Mundësi për uljen e shpenzimeve të caktuara në nivel lokal për të stimuluar hapjen e MSP;  Nxitja e sipërmarrësise së femrave;

124 125

125

 Mungesa e kuadrit profesional (konservuese dhe restauruesve).

Mundësitë Kërcënimet  Ndërtimi i shesheve;  Korrupsioni dhe urbanizimi në rritje;  Promovimi i lokaliteteve;  Destrukcioni dhe shkatërrimi i monumenteve  Organizimi i manifestimeve (vandalizmi dhe fatkeqësitë natyrore) ose  Lidhja e çarshisë (turistëve) me transport deri intervenimi i vonuar; në Matkë, Pobozhje…;  Mungesa e mjeteve financiare për ruajtjen e  Zhvillimi dhe ruajtja e zejeve të vjetra; trashëgimisë kulturore;  Afirmimi i trashëgimisë kulturore;  Avancimi dhe promovimi i trashëgimisë  Shfrytëzimi i fondeve të disponueshme; kulturore nuk ka vëmendjen e duhur, si nga  Rritja e numrit të turistëve; ana e pushtetit shtetëror ashtu edhe nga  Rritja e hulumtimeve financiare dhe lokalitetet autoritetet lokale; e gërmimeve arkeologjike, si dhe konservimin  Ulja e numrit të turistëve; e monumenteve të ruajtura;  Humbja e karakterit të SSU, mosinteresim  Ndërrimi i zgjidhjeve ligjore në drejtim të për turistët; mbrojtjes më të shpejtë dhe intervenimit në  Shkatërrimi i trashëgimisë kulturore; trashëgiminë e rrezikuar kulturore;  Zhvillim jo i mjaftueshëm infrastrukturor në  Fondet e BE-së për uljen e di proporcionit mjediset rurale. ndërmjet pjesës urbane dhe rurale;  Edukimi i mundësive për zhvillimin e turizmit rural, eko turizmit dhe turizmit të manastireve;  Përfshirja në ofertat turistike;  Interes për zhvillimin e turizmit specifik, natyror, kulturor dhe trashëgues;  Shënimi në hartë i lokacioneve me trashëgimi natyrore dhe kulturore;  Mundësi për përkrahje institucionale dhe delegimin e kompetencave;  Mbrojtja e objekteve kulturore nga ana e Ministrisë së Kulturës;  Harmonizimi i rregullativës ligjore;  Promovimi i objekteve si dhe promovimi i turizmit të qëndrueshëm receptive, alternativ dhe të qëndrueshëm;  Në Evropë dhe botë, turizmi me biçikleta është në rritje dhe është mundësi për punësim;

126

 Mungesa e kuadrit profesional (konservuese 15. Gap (Gap) analiza dhe restauruesve). Në literaturën e menaxhmentit, GAP analiza përfshinë krahasimin e performansave reale me performansat potenciale ose të dëshiruara për një projekt të caktuar. Analiza i identifikon zbrazëtirat ndërmjet ndarjes së optimizuar dhe integrimit të të dhënave dhe nivelit të tanishëm të shpërndarjes me qëllim që të zbulohen sferat që mund të përmirësohen. Pasi që do të konstatohen pritshmërinë e performasnave, hapi i radhës është krahasimi i asaj pritje me nivelin e tanishëm performues. Analiza e këtillë mund të Mundësitë Kërcënimet  Ndërtimi i shesheve;  Korrupsioni dhe urbanizimi në rritje; bëhet në nivel strategjik ose operativ të organizimit.  Promovimi i lokaliteteve;  Destrukcioni dhe shkatërrimi i monumenteve GAP analiza parqet një studim formal për atë ku është i pozicionuar një projekt i caktuar  Organizimi i manifestimeve (vandalizmi dhe fatkeqësitë natyrore) ose dhe ku dëshiron të jetë në të ardhmen.  Lidhja e çarshisë (turistëve) me transport deri intervenimi i vonuar; Në punëtorinë e realizuar me përfaqësuesit e komunave, ministrive, organizatave në Matkë, Pobozhje…;  Mungesa e mjeteve financiare për ruajtjen e joqeveritare dhe palët tjera të interesuara, identifikohen dy rajone konkurruese në Evropë,  Zhvillimi dhe ruajtja e zejeve të vjetra; trashëgimisë kulturore;  Afirmimi i trashëgimisë kulturore;  Avancimi dhe promovimi i trashëgimisë të cilat duan t‟i zbatojnë në rajonin e planit të Shkupit. Në bazë të kësaj, ekipi i ekspertëve  Shfrytëzimi i fondeve të disponueshme; kulturore nuk ka vëmendjen e duhur, si nga e përpiloi GAP analizën në të cilën janë përfshirë disa parametra krahasues ndërmjet  Rritja e numrit të turistëve; ana e pushtetit shtetëror ashtu edhe nga rajoneve kryesore në Republikën e Maqedonisë së Veriut (rajoni i planit të Shkupit) me  Rritja e hulumtimeve financiare dhe lokalitetet autoritetet lokale; rajonet e Estonisë (Rajoni Harju) dhe Sllovenisë (Rajoni Osrednjesllovenska). e gërmimeve arkeologjike, si dhe konservimin  Ulja e numrit të turistëve; Nga Tabela nr. 85 mund të konstatojmë se këto tre rajone nuk dallohen për nga numri i e monumenteve të ruajtura;  Humbja e karakterit të SSU, mosinteresim  Ndërrimi i zgjidhjeve ligjore në drejtim të për turistët; popullsisë, por vërehet një dallim i madh në dendësinë e popullsisë për km2, respektivisht mbrojtjes më të shpejtë dhe intervenimit në  Shkatërrimi i trashëgimisë kulturore; në rajonin e Shkupi popullsia është dukshëm më e dendur me 347.1 km2, për dallim me trashëgiminë e rrezikuar kulturore;  Zhvillim jo i mjaftueshëm infrastrukturor në 236.6 në rajonin e Sllovenisë dhe 139.8 në rajonin e Estonisë, ndërsa sidoqoftë numri i  Fondet e BE-së për uljen e di proporcionit mjediset rurale. vendbanimeve është i përafërt, madje edhe më i ulët në rajonet e tjera. ndërmjet pjesës urbane dhe rurale; Në raport të demografisë së popullsisë, Maqedonia është më lartë për nga nataliteti,  Edukimi i mundësive për zhvillimin e turizmit rural, eko turizmit dhe turizmit të manastireve; ndërsa ka një numër më të ulët për banorë të vdekur dhe me këtë statistikë tregon se rajoni  Përfshirja në ofertat turistike; i Shkupit (2.3%) ka një rritje më të madhe natyrore se rajoni Slloven (1.3%) dhe pak më të  Interes për zhvillimin e turizmit specifik, ulët se rajoni i Estonisë (3.1%) natyror, kulturor dhe trashëgues; Dallimi më i madh në këto tabela vërehet në prodhimin Bruto Vendor, ku në rajonin e  Shënimi në hartë i lokacioneve me Sllovenisë është 16,970 milion euro, në rajonin e Estonisë 16,896 milion euro, kurse në trashëgimi natyrore dhe kulturore;  Mundësi për përkrahje institucionale dhe rajonin e Shkupit ka një numër dukshëm më të ulët prej 4302.93 milion euro. delegimin e kompetencave; Të njëjtin konkluzion mund ta shohim edhe për BPV për banor, ku rajoni i Sllovenisë ka  Mbrojtja e objekteve kulturore nga ana e 31169 euro, rajoni i Estonisë shënon 19695 euro, ndërsa rajoni i Shkupit shënon 6872.92 Ministrisë së Kulturës; euro.  Harmonizimi i rregullativës ligjore; Dallimi i madh ekziston gjithashtu edhe në pagat e paguara bruto dhe neto për  Promovimi i objekteve si dhe promovimi i turizmit të qëndrueshëm receptive, alternativ punëtorët, ku në rajonin e Estonisë neto paga është pothuaj se dyfish (950 euro) se rajoni i dhe të qëndrueshëm; Shkupit (441.59 euro), ndërsa në rajonin kryesor të Sllovenisë (1231.33 euro), neto paga  Në Evropë dhe botë, turizmi me biçikleta arrin pothuaj se tri herë më lartë se ajo e rajonit të Shkupit. Ngjashëm është dallimi në është në rritje dhe është mundësi për pagën bruto ku në rajonin e Shkupit ajo ka qenë 659 euro, në atë Slloven 1934.45 euro, punësim; ndërsa në rajonin e Estonisë bruto paga është 1574 euro. Dallimi i madh mund të vërehet edhe në numrat për importin dhe eksportin. Rajoni qendror i Sllovenisë shënon 10.395 milion euro, ai i Estonisë 8917 milion, ndërsa rajoni i Shkupit vetëm 2749 milion euro. Ndërsa për importin, në rajonin e Sllovenisë ka 15825 milion euro, në rajonin e Estonisë 9587, ndërsa në rajonin e Shkupit vetëm 4617 milion euro për import.

126 127

127

Tabela nr. 85 - GAP (GAP) analiza

Parametrat Sllovenia Estonia Republika e Maqedonisë së Veriut Osrednjeslovenska Harju Rajoni i Shkupit Numri i komunave 26 16 17 Sipërfaqja 2334 km 2 (2019) 4327.46 km2 1.827,51 km2 Vendbanimet 30 77 156 Popullsia 552221 (2019) 605 029 (2020) 578 144 Dendësia e popullsisë 236.6 në km2 (2014) 139.8 në km2 347.1 në km2 Të huaj 41422 34,3 % (2018) 342163 (2019) Numri i përgjithshëm i vendbanimeve 212,760 216,425 188,394 (2002) Migrimet 9.7 % (2019) 10378 1385(2019) Rritja natyrore 1.3 ose 725 (2019) 3,1 2.3 (2019) Lindjet 9.6 ose 5320 (2019) 6805 7559 (2019) Vdekjet 8.3 ose 4595 (2019) 5649 2911 (2019) BPV në milion euro 16,970 16,896 4302.93 (2017) BPV për banor në euro 31,169 19,695 6872.92 (2017) Subjekte aktive afariste në 1000 715 / 30 (2019) banorë Vlera e shtuar bruto 34.00% 65% 43.2% (2017) Eksporti në milion euro 10395 (2019) 8917 (2020) 2749 (2017) Importi në milion euro 15825 (2019) 9587 (2020) 4617 (2017) Aktivitet i popullsisë 54.80% / 54.2 % (2018) Mosha mesatare e popullsisë 41.2 40.2 Shkalla e punësimit 67.9% (2019) 74.80% 43.7 % (2018) Shkalla e papunësisë 9.10% 5.12% (2019) 19.3(2018) Numri i studentëve të diplomuar 21620 48466 2493 (2018) Paga mesatare bruto për punëtor 1934.45 euro (2019) 1574 euro 659 euro

Paga mesatare neto për punëtor 1231.33 euro (2019) 950 euro 441.59 euro

Divorcet 35 840 (2018) 3004 646(2019) Martesat 207 955 (2018) 6593 3951(2019 Rrjeti lokal rrugor në km për 1.6 km / 1.4 km2 (2017) 1000 banorë Turistë. 1498447 (2016) 177,000 (2020) 389182 (2019)

128

IV. VIZIONI, QËLLIMET DHE PRIORITETET STRATEGJIKE

1. Vizioni "Rajoni i planit të Shkupit është rajon konkurrues në Ballkan me kualitet të lartë të jetesës, me një rritje të qëndrueshme ekonomike, ambient të pastër dhe të shëndoshë jetësor dhe turizëm të zhvilluar, bazuar në trashëgiminë e pasur kulturore"

2. Misioni Rajoni i planit të Shkupit së bashku me komunat dhe faktorët e tjerë, krijon një zhvillim të barabartë përmes nxitjes dhe zhvillimit të rajoneve rurale, krijimin e kualitetit të lartë të jetesës për qytetarët e saj dhe shfrytëzim të qëndrueshëm të resurseve të veta.

3. Procesi i identifikimit të qëllimeve dhe prioritetet afatmesme

Me qëllim të plotësimit të vizionit të vendosur, nevojitet që të identifikohen qëllimet, prioritetet dhe masat afatmesme. Për identifikimin e suksesshëm të qëllimeve, prioriteteve dhe masave afatmesme janë bërë analiza sektoriale nga këto sfera zhvillimore: zhvillimi demografik, karakteristikat ekonomike, tregu i fuqisë punëtore, zhvillimi social, infrastruktura, ambienti jetësor, turizmi dhe kultura. Nga të gjitha analizat sektoriale arritën konkluzione. Gjatë përgatitjes së këtij dokumenti u organizuan tri takime me të gjitha palët e interesuara. Fillimisht u organizua një takim fillestar konsultativ, ku u prezantuan detyra, metodologjia dhe qëllimet e përpilimit të programit. Pastaj u organizua punëtoria e parë rajonale, në të cilën ekipi i ekspertëve i prezantoi konstatimet kyçe për analizat sektoriale dhe së bashku me të gjitha palët e interesuara e përpiloi suot (swot) analizën. Në punëtorinë e dytë rajonale nga ana e ekipit të ekspertëve u prezantua suot (swot) analiza, vizioni dhe misioni dhe të gjithë së bashku me palët e interesuara diskutuan për përcaktimin e qëllimeve, prioriteteve dhe masave afatmesme.

129

4. Qëllimet, prioritetet dhe masat afatmesme

Për plotësimin e vizionit të vendosur dhe në pajtim me analizat sektoriale analizat suot (swot) dhe pest (pest) analizën dhe takimet e realizuara me palët e interesuara u definuan këto qëllime, prioritete dhe masa afatmesme:

Qëllimi afatmesëm 1. Atraktivitet dhe konkurrencë e përmirësuar e rajonit përmes nxitjes dhe zhvillimit të MSP, industritë udhëheqëse dhe zhvillimin e infrastrukturës moderne.

Për realizimin e qëllimit afatmesëm 1, janë definuar këto prioritete:

1. Rritja e bashkëpunimit ndërmjet kompanive vendase dhe të huaja 2. Harmonizimi i ofertës dhe kërkesës së punës 3. Zhvillimi i MSP 4. Përmirësimi i transportit dhe zhvillimit të infrastrukturës transportuese dhe komunikuese 5. Zhvillimi rural dhe bujqësor 6. Rajone me nevoja specifike zhvillimore 7. Komponenti rajonal për planifikim hapësinor.

Për realizimin e prioritetit 1.1" Rritja e bashkëpunimit ndërmjet kompanive vendase dhe të huaja " janë definuar masat dhe aktivitetet vijuese:

Masa 1.1.1Formimi i bazës së të dhënave për nevojat e sektorit të biznesit Aktivitetet:  Azhurnimi i data bazave ekzistuese, bashkëpunimi komunal me qëllim të informimit për subjektet e reja të biznesit dhe organizatat dhe institucionet e tjera dhe ndarjen e bazës së të dhënave sipas pronësisë në gjini dhe  Bashkëpunimi me regjistrin qendror për marrjen e regjistrave të theksuara të subjekteve juridike sipas komunave.

Masa 1.1.2. Formimi i klasterëve Aktivitetet:  Aktiviteti për përkrahjen e klasterëve inventiv (nga sektori i IT, marketing digjital, subjekte arsimore që mundësojnë arsimim në largësi, etj.)  Përkrahja e digjitalizimit të kompanive

130

Masa 1.1.3 Promovimi dhe bashkëpunimi ndërmjet kompanive të rajonit Aktivitetet:  Sesione informative për kapacitetet e nevojshme të kompanive vendase për bashkëpunim me kompanitë e huaja.

Prioriteti 1.1. Rritja e bashkëpunimit ndërmjet kompanive vendase dhe të huaja

Rezultatet përfundimtare Indikatorët

Baza e të dhënave për kompanitë aktive në rajon Numri i partneriteteve të lidhura, respektivisht kompani (vendase dhe të huaja) që e kanë filluar bashkëpunimin në bazë të masave për rritjen e bashkëpunimit ndërmjet kompanive vendase dhe të huaja

Numri kompanive që janë pjesë e bazës së të dhënave për Vëllimi i bashkëpunimit ekonomik të kompani aktive në nivel të rajonit kompanive (vendase dhe të huaja) që kanë filluar bashkëpunimin në bazë të të masave për rritjen e bashkëpunimit ndërmjet kompanive vendase dhe të huaja

Numri i takimeve të organizuara për lidhjen e Numri i të punësuarve në kompani kompanive që kanë marrë pjesë në kuadër të masave për rritjen e bashkëpunimit ndërmjet kompanive vendase dhe të huaja Numri i shfrytëzuesve të bazës së të dhënave për kompani aktive në nivel të rajonit Numri kompanive që kanë marrë pjesë në ngjarjet (takimet) për lidhje Numri i kompanive të përfshira me hulumtimin për nevojat e kompanive vendase dhe të huaja Profilet e përgatitura të kompanive për nevojat/mundësitë e tyre për bashkëpunim me kompani të tjera Numri i takimeve të realizuara ndërmjet njësive të vetëqeverisjes lokale për përpilimin e bazës së të dhënave për kompanitë aktive në rajon Numri i kompanive që kanë inkorporuar sistemet për menaxhim me kualitet Evidenca e të dhënave të ndara sipas gjinisë, në lidhje me numrin e aplikuesve, te numri i institucioneve që japin ndihmë direkt për sektorin privat (subjekte afariste që janë në pronësi ose janë të menaxhuar nga femrat si dhe nëse atyre të cilëve u janë dhënë projekte janë në pronësi ose të menaxhuara me femrat në raport me meshkujt, në bazat e të dhënave komunale dhe rajonale për ndjekjen e aktiviteteve inventivë të sipërmarrësisë së femrave, etj.)

130

131

Për realizimin e prioritetit 1.2"Harmonizimi i ofertës dhe kërkesës së tregut” janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 1.2.1. Hulumtimi i nevojave të tregut të punës Aktivitetet:  Analiza që i reflekton nevojat e biznesit, në fokus të nevojave të femrave në biznes (kompani të drejtuara nga femrat);

Masa 1.2.2. Realizimi i programeve për kualifikimin, rikualifikimin dhe përsosjen Aktivitetet:  Përcaktimi i nevojave për programet trajnuese (nevojat e femrave që merren parasysh);  Përpilimi i programeve për kualifikimin, rikualifikimin (nevojat e femrave që merren parasysh) etj.

Prioriteti 1.2. Harmonizimi i ofertës dhe kërkesës së punës

Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i trajnimeve, punëtorive të realizuara dhe analizave të ngjashme Numri kompanive pjesëmarrëse në masat për harmonizimin e ofertës dhe kërkesës së punës

Pyetësorët e realizuar anketues Shkalla e sa janë të kënaqura kompanitë pjesëmarrëse, nga masat e harmonizimit të ofertës dhe kërkesës së punës Numri i kompanive të përfshira me hulumtimin për nevojat e tregut të Numri i personave punës pjesëmarrës në programin për kualifikim, rikualifikim etj. Promovimi i aftësive të kërkuara në tregun e punës Kapacitetet e rritura/njohuritë e fituara të personave pjesëmarrës nga programet e kualifikimit, rikualifikimit etj. Numri i materialit informativ që është përgatitur dhe shpërndarë Numri i femrave nga mjediset rurale, nëna të vetme dhe femra pa arsimim ose me shkallë të ulët arsimore, shfrytëzuese të aktive të punësimit.

131

132

masave aktive të punësimit

Numri i projekteve të realizuara Numri i aktiviteteve për harmonizimin e ofertës me nevojat e tregut të punës

Për realizimin e prioritetit 1.3 "Zhvillimi i MSP" janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Мasа 1.3.1. Lehtësimi i kushteve për biznes në MSP Aktivitete:  Realizimi i masave dhe aktiviteteve në nivel lokal dhe rajonal për përkrahjen e sektorit privat (qasje e sigurt e femrave sipërmarrëse);  Iniciativa për thjeshtësimin e procedurave për udhëheqjen e bizneseve në nivel lokal dhe rajonal;  Përkrahja për shërbimet e dorëzimin digjital të formularëve dhe dokumenteve që duhet t’i përfundojnë kompanitë si obligim në kuadër të afatit ligjor.

Мasа 1.3.2. Përkrahja për hapjen dhe punën e qendrave science-based business

Мasа 1.3.3. Shkëmbimi i përvojave dhe njohurive (know how)

Мasа 1.3.4. Rritja e kapitalit njerëzor Аktivitetet:  Trajnimi dhe aftësimi i kapitalit njerëzor për t’u lidhur me kërkesën e pozitave të punës dhe mundësive shtesë për rikualifikim dhe aftësi të tjera të avancuara

Мasа 1.3.5. Stimulimi i MSP Аktivitetet:  Qasje e siguruar për femrat sipërmarrëse

Мasа 1.3.6. Qasja e përmirësuar në financa Аktivitetet:  Të përmirësohet komunikimi i bankave dhe fondeve zhvillimore që do të mund të mbajnë takime periodike on-line, ku do të prezantohen kushtet bankare për qasje në linjat kreditore, të dedikuara për kompanitë dhe institucionet e tjera (Përqindje e siguruar për femrat sipërmarrëse).

132

133

Prioriteti 1.3.PrioritetiPrioriteti Zhvillimi 1.3. 1.3.i MSP Zhvillimi Zhvillimi i iMSP MSP

Rezultatet përfundimtareRezultatetRezultatet përfundimtare përfundimtare Indikatorët IndikatorëtIndikatorët Numri i përkrahjesNumriNumri i isëpërkrahjes përkrahjes inkubatorëve së së inkubatorëve inkubatorëve të biznesit dhetë të biznesit biznesit dhe dhe Numri i të sapoNumriNumri punësuarve i itë të sapo sapo punësuarve punësuarvenë në në parqeve teknologjikeparqeveparqeve teknologjike teknologjike(ekzistuese (ekzistuese dhe(ekzistuese të porsakrijuara) dhe dhe të të porsakrijuara) porsakrijuara) kompanitë qëkompanitëkompanitë gjenden që nëqë gjenden zonatgjenden e në në zonat zonat e e inkubatorëveinkubatorëveinkubatorëve të biznesit dhetë të biznesit biznesitparqet dhe dhe parqet parqet teknologjiketeknologjike teknologjike Numri i kompaniveNumriNumri i ikompanivenë kompanive zonat e inkubatorëvenë në zonat zonat e e inkubatorëve inkubatorëve të biznesit të të biznesit biznesit Rritja e të hyraveRritja Rritja e dhee të të hyrave profitithyrave tëdhe dhe profitit profitit të të dhe parqet dheteknologjikedhe parqet parqet teknologjike teknologjike kompanive kompaniveqëkompanive gjenden që nëqë gjenden zonatgjenden e në në zonat zonat e e inkubatorëveinkubatorëveinkubatorëve të biznesit dhetë të biznesit biznesitparqet dhe dhe parqet parqet teknologjiketeknologjike teknologjike Numri i përkrahjeveNumriNumri i ipërkrahjeve përkrahjevenë MSP në në MSP MSP Numri i të sapo Numri Numri punësuarve i itë të sapo sapo punësuarve punësuarvenë МSP në në МSP МSP Rritja e të hyraveRritjaRritja e dhee të të hyrave profitithyrave tëdhe dhe atyre profitit profitit të të atyre atyre që janë përkrahurqëqë janë janë nga përkrahur përkrahur MSP nga nga MSP MSP Numri vizitaveNumriNumri të realizuara vizitave vizitave të të studentore realizuara realizuara studentore studentore Shkalla sa janëShkallaShkalla të kënaqur sa sa janë janë të të kënaqur kënaqur pjesëmarrësitpjesëmarrësitpjesëmarrësit në ngjarjet përnë në ngjarjet ngjarjet për për ndërtimin e ndërtiminkapacitetevendërtimin e e kapaciteteve kapaciteteve Numri i panaireveNumriNumri i të ipanaireve panaireve vizituara të të vizituara vizituara Niveli i njohuriveNiveliNiveli tëi injohurive njohurivefituara të të të fituara fituara të të pjesëmarrësvepjesëmarrësvepjesëmarrësve në ngjarjet përnë në ngjarjet ngjarjet për për ndërtimin e ndërtiminkapacitetevendërtimin e e kapaciteteve kapaciteteve Trajnimet eTrajnimet realizuaraTrajnimet e e realizuara realizuara Numri i të sapoNumriNumri punësuarve i itë të sapo sapo punësuarve punësuarvenë në në kompanitë qëkompanitëkompanitë gjenden që nëqë gjenden zonatgjenden e në në zonat zonat e e inkubatorëveinkubatorëveinkubatorëve të biznesit dhetë të biznesit biznesitparqet dhe dhe parqet parqet teknologjiketeknologjike teknologjike Numri i kurrikulaveNumriNumri i ikurrikulavetë kurrikulave zhvilluara të tëpër zhvilluara zhvilluara trajnim për për trajnim trajnim Numri i shpërblimeveNumriNumri i ishpërblimeve shpërblimeve në MSP në në MSP MSP Numri i pjesëmarrësveNumriNumri i ipjesëmarrësve pjesëmarrësve në ngjarjet përnë në ngjarjet ndërtiminngjarjet për për e ndërtimin kapacitetevendërtimin e e kapaciteteve kapaciteteve Numri i firmaveNumriNumri të i informuara ifirmave firmave të të informuarapër informuara programet për për eprogramet programet e e ndryshme financuesendryshmendryshme financuese financuese Numri i firmaveNumriNumri që i ikanëfirmave firmave aplikuar që që kanë kanë për aplikuar aplikuarprogramet për për eprogramet programet e e ndryshme financuesendryshmendryshme financuese financuese

Për realiziminPërPër realizimin erealizimin prioritetit e e 1.4"prioritetit prioritetit Përmirësimin 1.4" 1.4" Përmirësimin Përmirësimin e transportit e e transportit transportit dhe zhvillimin dhe dhe zhvillimin zhvillimin e infrastrukturës e e infrastrukturës infrastrukturës transportuesetransportuesetransportuese dhe komunikuese dhe dhe komunikuese komunikuese " janë definuar " " janëjanë këtodefinuar definuar masa këto këto dhe masa masaaktivitete: dhe dhe aktivitete: aktivitete:

Masa 1.4.1.MasaMasa Përmirësimi 1.4.1. 1.4.1. Përmirësimi Përmirësimi dhe zhvillimi dhe dhe zhvillimii zhvillimiinfrastrukturës i iinfrastrukturës infrastrukturës transportuese transportuese transportuese  Sigurimin SigurimineSigurimin zonës së e e zonës këmbësorëvezonës së së këmbësorëve këmbësorëve pa vetura; pa pa vetura; vetura;  Sigurimin SigurimineSigurimin qarkores e e qarkorespër qarkores këmbësorë; për për këmbësorë; këmbësorë;  Sigurimin SigurimineSigurimin qasjes derie e qasjes qasjes te mjetet deri deri transportuese.te te mjetet mjetet transportuese. transportuese.

Masa 1.4.2.MasaMasa Përmirësimi 1.4.2. 1.4.2. Përmirësimi Përmirësimi i mobilitetit i imobilitetit mobilitetit Aktivitetet: Aktivitetet: Aktivitetet:  Ndërtimi iNdërtimi shtigjeveNdërtimi i ishtigjevepër shtigjeve biçikleta; për për biçikleta; biçikleta;  Eko treni; Eko Eko treni; treni;  Sigurimi i SigurimibiçikletaveSigurimi i ibiçikletave biçikletave për fëmijë. për për fëmijë. fëmijë.

133 133133

134

Prioriteti 1.3. Zhvillimi i MSP Masa 1.4.3.Е-sundimi Aktivitetet: Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i përkrahjes së inkubatorëve të biznesit dhe Numri i të sapo punësuarve në  ENER të plotësohet (një numër i vogël i institucioneve dhe subjekteve dinë për parqeve teknologjike (ekzistuese dhe të porsakrijuara) kompanitë që gjenden në zonat e ekzistimin e ener-it), të krijohen mundësi të reja për afirmimin e kësaj faqe, me inkubatorëve të biznesit dhe parqet qëllim të realizimit transparent të vendimeve ligjore, aktvendimeve, procedurave teknologjike kuvendare etj. Numri i kompanive në zonat e inkubatorëve të biznesit Rritja e të hyrave dhe profitit të dhe parqet teknologjike kompanive që gjenden në zonat e inkubatorëve të biznesit dhe parqet Prioriteti 1.4. Përmirësimi i transportit dhe zhvillimi i infrastrukturës transportuese dhe teknologjike komunikuese Numri i përkrahjeve në MSP Numri i të sapo punësuarve në МSP Rritja e të hyrave dhe profitit të atyre që janë përkrahur nga MSP Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri vizitave të realizuara studentore Shkalla sa janë të kënaqur Gjatësia e akseve të ri konstruktuara; Numri i udhëtarëve në pjesëmarrësit në ngjarjet për komunikacionin rrugor; ndërtimin e kapaciteteve Gjatësia e akseve të ndërtuara; Numri i projekteve të realizuara (10); Numri i panaireve të vizituara Niveli i njohurive të fituara të Numri i dokumentacionit të përgatitur teknik Projekte të realizuara me burime pjesëmarrësve në ngjarjet për të tjera të financimit (5) ndërtimin e kapaciteteve Trajnimet e realizuara Numri i të sapo punësuarve në Automjete të reja të blera; Numri i udhëtarëve në kompanitë që gjenden në zonat e komunikacionin hekurudhor; inkubatorëve të biznesit dhe parqet Gjatësia e shtigjeve të ndërtuara për çiklistë; Mallrat e transportuara përmes teknologjike transportit hekurudhor Numri i kurrikulave të zhvilluara për trajnim Numri i formave alternative të promovuar të transportit; Numri i shërbimeve që ofrohen Numri i shpërblimeve në MSP në komunikacionin ajror lokal; Numri i pjesëmarrësve në ngjarjet për ndërtimin e kapaciteteve Numri i trajnimeve, ngjarjeve edukative dhe promovuese; Numri projekteve të realizuara me Numri i firmave të informuara për programet e burime të tjera të financimit; ndryshme financuese Numri i shtresave të përgatitura; Numri personave të trajnuar;

Numri i firmave që kanë aplikuar për programet e Formimi i bazës së të dhënave; Numri i komunave që janë të ndryshme financuese lidhura në rrjet;

Numri i aplikacioneve të përgatitura Numri i shfrytëzuesve në GIS sistem; Numri kuadrit të ITK nëpër komuna; Numri aplikimeve të implementuara; Numri i projekteve për e-shërbime; Numri i personave të trajnuar; Për realizimin e prioritetit 1.4" Përmirësimin e transportit dhe zhvillimin e infrastrukturës transportuese dhe komunikuese " janë definuar këto masa dhe aktivitete: Numri i aplikimeve të përgatitura; Numri i e-shërbimeve të reja që ofrohen nga komunat;

Numri ueb lokacioneve komunale të zhvilluara me këtë Numri i shfrytëzuesve të e-shërbimeve; Masa 1.4.1. Përmirësimi dhe zhvillimi i infrastrukturës transportuese rrjet;  Sigurimin e zonës së këmbësorëve pa vetura; Numriна веб i локацииpromovimeve на општините të realizuara; развиени со оваа Numri i projekteve që janë realizuar  Sigurimin e qarkores për këmbësorë; мерка; me burime të tjera financiare;  Sigurimin e qasjes deri te mjetet transportuese. Sistemi i krijuar informativ për transportin publik në nivel rajonal Masa 1.4.2. Përmirësimi i mobilitetit Numri i projekteve dhe për adaptimin e infrastrukturës Aktivitetet: dhe pajisjeve për lëvizjen e personave me nevoja të  Ndërtimi i shtigjeve për biçikleta; veçanta;Numri mjeteve transportuese të adaptuara për bartjen e

 Eko treni; personave me handikap.  Sigurimi i biçikletave për fëmijë.

133 134

135

Për realizimin e prioritetit 1.5 “Zhvillimi rural dhe bujqësor" janë definuar këto masa Për realizimin e prioritetit 1.6 "Rajone me nevoja specifike zhillimore" janë definuar dhe aktivitete: këto masa dhe aktivitete:

Masa 1.5.1. Përmirësimi dhe zhvillimi i infrastrukturës së bujqësisë dhe jetës Masa 1.6.1. Infrastruktura bazë shoqërore-sociale në mjediset rurale Aktivitetet: Aktivitetet:  Realizimi i projekteve për rinovimin e infrastrukturës së vjetër dhe zhvillimit të  Zhvillimi i qendrave të socializimit – diversifikimi rural (çerdhet, klubet e pensionistëve asaj të re (të mbahet llogari për qasjet); etj.);  Rinovimi i infrastrukturës hekurudhore (rrjetit rrugor dhe qendrave-stacioneve  Vendosjen e një linje për sesione informative për qasjen në mjetet e disponueshme hekurudhore) në rajonet rurale. financiare të donatorëve vendas dhe të huaj në BE, Bankën Botërore, UNDP etj;  Targetimi i shoqatave bujqësore, unioneve, korporatave etj. Rrjetëzimin me federatën Prioritet 1.6. Rajonet me nevoja specifike zhvillimore nacionale të fermerëve - FNF, për optimizimin e qasjes në të gjitha grantet, fondet dhe Rezultatet përfundimtare Indikatorët subvencionet; Gjatësia e akseve të rinovuara të rrugëve lokale Numri i banorëve në vendet me  Të jepet mundësi për thjeshtësimin e procedurës për kontrollin e sigurisë së ushqimit nevoja specifike zhvillimore nga prodhuesit e vogël rural që do të prodhojnë sasi të vogla të ushqimeve organike dhe Gjatësia e rrugëve të reja të ndërtuara lokale Numri i investimeve të reja në vendet ushqimeve dhe specialiteteve autentike, dedikuar për tregun vendas dhe për turistët; me nevoja specifike zhvillimore  Rikonstruksioni dhe rregullimi i tregut të gjelbërt dhe tregut me shumicë. Gjatësia e sistemeve të ri konstruktuara ose të ndërtuara të Numri i vendeve të reja të punës ujësjellësit në vendet e rajoneve specifike zhvillimore Masa 1.5.2. Promovimi i bashkëpunimit të bashkuar për zhvillimin e industrisë dhe Gjatësia e sistemeve të ri konstruktuara ose të institucioneve në mjediset rurale ndërtuara të kanalizimit në vendet e rajoneve specifike zhvillimore Aktivitetet: Numri i dokumentacionit të përpiluar teknik;  Të krijohet një regjistër i shoqatave në mjedise rurale; Numri i projekteve për revitalizimin e vendeve me  Përgatitja e planit aksionar për afirmimin e të mirave rurale dhe mbrojtjes së nevoja specifike zhvillimore trashëgimisë rurale, kulturore dhe turistike.

Prioriteti 1.5. Zhvillimi rural dhe bujqësor Për realizimin e prioritetit 1.7 "Komponenti rajonal për planifikim hapësinor" janë Rezultatet përfundimtare Indikatorët definuar këto masa dhe aktivitete:

Studimi i infrastrukturës lokale Përmirësimi i ujitjes dhe rrjetit rrugor për zhvillim më Masa 1.7.1. Përpilimi dhe miratimi i planeve hapësinore dhe urbanistike në intensiv rural rajonin e planit të Shkupit Projektet për ripërtëritjen e ndërtimeve të vjetra Ndërtimi i objekteve të reja Aktivitetet: dhe ndërtimin e asaj të re (çerdhe, klube të pensionerëve)  Përpilimi dhe miratimi i planit hapësinor të rajonit të planit të Shkupit Projektet për qendrat e socializimit Planifikimi i organizuar i zhvillimit rajonal  Përpilimi dhe miratimi i planeve hapësinore të komunave LAG-et e formuara në rajon Prodhimtaria e organizuar e  Përpilimi dhe miratimi i planeve urbanistike për lagjet në rajonin e planit të produkteve të uniformuara Shkupit dhe plasim më i mirë i tyre  Përpilimi i kategorizimit të fshatrave në rajonin e planit të Shkupit sipas Punëtori për ngritjen e vetëdijes për punën e bashkuar të bujqve Ulja e shpenzimeve shkallës zhvillimore prodhuese Trajnime për forcimin e kapaciteteve të bujqve (10) Numri i shfrytëzuesve të IPARD Masa 1.7.2. Rritja e kapaciteteve të Qendrës për përmirësimin e planeve 1 dhe 2 hapësinore dhe urbanistike Ngjarje promovuese të produkteve lokale (3) Përkrahje financiare nga IPARD 1 dhe 2, në euro Aktivitetet:  Baza të krijuara në aspekt Përforcimet kadrovike gjinor – të dhënat e ndara  Bashkëpunimi me Agjencinë për planifikim hapësinor në nivel të rajonit të planit  Sigurimi i burimeve shtesë të financimit

136 136

Për realiziminPër realizimin e prioritetit e prioritetit 1.6 "Rajone 1.6 "Rajone me nevoja me nevoja specifike specifike zhillimore zhillimore" janë" definuarjanë definuar këto masakëto masadhe aktivitete: dhe aktivitete:

MasaMasa 1.6.1. 1.6.1. Infrastruktura Infrastruktura bazë bazë Aktivitetet: Aktivitetet:  Realizimi Realizimi i projekteve i projekteve për rinovimin për rinovimin e infrastrukturës e infrastrukturës së vjetër së vjetër dhe zhvillimitdhe zhvillimit të të asaj tëasaj re të(të re mbahet (të mbahet llogari llogari për qasjet); për qasjet);  Rinovimi Rinovimi i infrastrukturës i infrastrukturës hekurudhore hekurudhore (rrjetit (rrjetit rrugor rrugor dhe qendrave dhe qendrave-stacioneve-stacioneve hekurudhore)hekurudhore) në rajonet në rajonet rurale. rurale.

PrioritetPrioritet 1.6. Rajonet 1.6. Rajonet me nevoja me nevoja specifike specifike zhvillimore zhvillimore RezultatetRezultatet përfundimtare përfundimtare IndikatorëtIndikatorët GjatësiaGjatësia e akseve e akseve të rinovuara të rinovuara të rrugëve të rrugëve lokale lokale Numri Numrii banorëve i banorëve në vendet në vendet me me nevojanevoja specifike specifike zhvillimore zhvillimore GjatësiaGjatësia e rrugëve e rrugëve të reja të të reja ndërtuara të ndërtuara lokale lokale Numri Numrii investimeve i investimeve të reja të në reja vendet në vendet me nevojame nevoja specifike specifike zhvillimore zhvillimore GjatësiaGjatësia e sistemeve e sistemeve të ri konstruktuaratë ri konstruktuara ose të ose ndërtuara të ndërtuara të Numritë Numrii vendeve i vendeve të reja të të reja punës të punës ujësjellësitujësjellësit në vendet në vendet e rajoneve e rajoneve specifike specifike zhvillimore zhvillimore GjatësiaGjatësia e sistemeve e sistemeve të ri tëkonstruktuara ri konstruktuara ose tëose të ndërtuarandërtuara të kanalizimit të kanalizimit në vendet në vendet e rajoneve e rajoneve specifike specifike Numrizhvillimore Numrizhvillimorei dokumentacionit i dokumentacionit të përpiluar të përpiluar teknik; teknik; Numri Numrii projekteve i projekteve për revitalizimin për revitalizimin e vendeve e vendeve me me nevojanevoja specifike specifike zhvillimore zhvillimore

Për realiziminPër realizimin e prioritetit e prioritetit 1.7 "Komponenti 1.7 "Komponenti rajonal rajonal për planifikimpër planifikim hapësinor" hapësinor" janë janë definuardefinuar këto masakëto masa dhe aktivitete: dhe aktivitete:

MasaMasa 1.7.1. 1.7.1. Përpilimi Përpilimi dhe dhemiratimi miratimi i planeve i planeve hapësinore hapësinore dhe dheurbanistike urbanistike në në rajoninrajonin e planit e planit të Shkupit të Shkupit Aktivitetet: Aktivitetet:

 Përpilimi Përpilimi dhe miratimi dhe miratimi i planit i planit hapësinor hapësinor të rajoni të rajonit të planitt të planit të Shkupit të Shkupit  Përpilimi Përpilimi dhe miratimi dhe miratimi i planeve i planeve hapësinore hapësinore të komunave të komunave  Përpilimi Përpilimi dhe miratimidhe miratimi i planeve i planeve urbanistike urbanistike për lagjetpër lagjet në rajonin në rajonin e planit e planit të të ShkupitShkupit  Përpilimi Përpilimi i kategorizimit i kategorizimit të fshatrave të fshatrave në rajonin në rajonin e planit e planit të Shkupit të Shkupit sipas sipas shkallësshkallës zhvillimore zhvillimore

MasaMasa 1.7.2. 1.7.2. Rritja Rritja e kapaciteteve e kapaciteteve të Qendrës të Qendrës për përmirësiminpër përmirësimin e planeve e planeve hapësinorehapësinore dhe urbanistikedhe urbanistike Aktivitetet: Aktivitetet:  Përforcimet Përforcimet kadrovike kadrovike  Bashkëpunimi Bashkëpunimi me Agjencinë me Agjencinë për planifikim për planifikim hapësinor hapësinor  Sigurimi Sigurimi i burimeve i burimeve shtesë shtesë të financimit të financimit

136 136 137

Prioriteti 1.7. Komponenti rajonal për planifikim hapësinor Rezultatet përfundimtare Rezultatet përfundimtare Numri i planeve të miratuara hapësinore / viti Numri i planeve të miratuara hapësinore / viti

Numri i planeve të miratuara hapësinore në komunat e Numri i planeve të miratuara rajonit të planit Shkupit / viti hapësinore në komunat e rajonit të planit Shkupit / viti

Numri Numri i planeve të miratuara urbanistike / viti Numri i planeve të miratuara urbanistike / viti

Në tabelën e radhës janë dhënë indikatorët për përcjelljen e realizimit të qëllimit afatmesëm 1: Atraktiviteti dhe konkurrenca e përmirësuar e rajonit përmes nxitjes dhe zhvillimit të MPS, industrive udhëheqëse dhe zhvillimit të infrastrukturës morene.

Tabela nr. 86 - 1 Indikatorët për përcjelljen e realizimit të qëllimit 1 afatmesëm

Nr.rend. Indikatori Indikatorët Viti Vlera bazë Target qëllimi për v.2024 bazë Meshkuj Femra Meshkuj Femra 1 BPV, në milion denarë 2017 264559 306888 (16%) 2 BPV për banor në denarë 2017 422571 490182(16%) 3 Vlera e shtuar bruto, në 2017 229299 265987 (16%) milion denarë 4 Eksporti, në mijë euro 2017 2748635 3188416 (16%) 5 Paga e paguar mesatare në 2018 28125 32625 (16%) neto për banorë, në denarë 6 Shkalla e papunësisë 2019 13.3 16.6 11.1 13.9 7 Numri i subjekteve aktive 2019 29652 31000 afariste

Qëllimi afatmesëm 2. Kapitali i zhvilluar njerëzor që përputhet me nevojat e tregut të punës, shkallë më e lartë e siguruar e barazisë gjinore dhe mbrojtjes së përmirësuar sociale dhe shëndetësore.

Për realizimin e qëllimit afatmesëm 2, janë definuar këto prioritete: 1. Rritja dhe përmirësimi i infrastrukturës shkollore 2. Rritja e kapaciteteve të sektorit arsimor 3. Rritja dhe përmirësimi i mbrojtjes sociale 4. Sigurimi i shkallës më të lartë të barazisë gjinore në rajonin e planit të Shkupit

Për realizimin e prioritetit 2.1 "Rritja dhe përmirësimi i infrastrukturës shkollore" janë definuar këto masa dhe aktivitete:

138 137

MasaMasa 2.1.1. 2.1.1. Rikonstruksioni Rikonstruksioni i institucioneve/objekteve i institucioneve/objekteve arsimore arsimore Aktivitetet: Aktivitetet:   IdentifikimiIdentifikimi i burimeve i burimeve të tëfinancimit financimit për për rikonstruksionin rikonstruksionin e e institucioneve/objekteveinstitucioneve/objekteve arsimore; arsimore;   Hulumtimi/shënimiHulumtimi/shënimi i gjendjes i gjendjes së së objekteve objekteve të tëinstitucioneve institucioneve arsimore; arsimore;   RealizimiRealizimi i projekteve i projekteve infrastrukturore infrastrukturore për për rritjen rritjen dhe dhe përmirësimin përmirësimin e e infrastrukturësinfrastrukturës shkollore. shkollore.

MasaMasa 2.1.2. 2.1.2. Përkrahja Përkrahja për për përgatitjen përgatitjen e projekteve.e projekteve.

PrioritetiPrioriteti 2.1. 2.1. Rritja Rritja dhe dhe përmirësimi përmirësimi i infrastrukturës i infrastrukturës shkollore shkollore RezultatetRezultatet përfundimtare përfundimtare IndikatorëtIndikatorët NumriNumri i aplikacioneve i aplikacioneve projektuese, projektuese, të tëpërgatitura përgatitura për për rritjen rritjen NumriNumri i institucioneve/objekteve i institucioneve/objekteve oseose përmirësimin përmirësimin e infrastrukturëse infrastrukturës shkollore shkollore arsimorearsimore me me infrastrukturë infrastrukturë të të përmirësuarpërmirësuar NumriNumri i projekteve i projekteve të tëpërgatitura përgatitura për për rritjen rritjen ose ose përmirësimin përmirësimin e e UljaUlja e shpenzimite shpenzimit të tëenergjisë energjisë infrastrukturësinfrastrukturës shkollore shkollore përpër metër metër katrorë katrorë NumriNumri i aplikacioneve i aplikacioneve projektuese, projektuese, të tëpërgatitura përgatitura për për rritjen rritjen KonsumiKonsumi i energjisë i energjisë nga nga oseose përmirësimin përmirësimin e infrastrukturëse infrastrukturës shkollore, shkollore, duke duke marrë marrë burimetburimet e regjeneruese regjeneruese e parasyshparasysh masat masat e efikasitetite efikasitetit energjetik energjetik ose ose shfrytëzimin shfrytëzimin e e burimeveburimeve të tërigjenerueshme rigjenerueshme të tëenergjisë energjisë NumriNumri i projekteve i projekteve të tëpërgatitura përgatitura për për rritjen rritjen ose ose përmirësimin përmirësimin e e NumriNumri i projekteve i projekteve të të infrastrukturësinfrastrukturës shkollore, shkollore, duke duke marrë marrë parasysh parasysh masat masat e e suksesshmesuksesshme për për përmirësimin përmirësimin e e efikasitetitefikasitetit energjetik energjetik ose ose shfrytëzimin shfrytëzimin e burimevee burimeve të të infrastrukturësinfrastrukturës shkollore shkollore rigjenerueshmerigjenerueshme të tëen energjisëergjisë NumriNumri i takimeve i takimeve dhe dhe punëtorive punëtorive të tërealizuara realizuara për për përgatitjen përgatitjen NumriNumri i nxënësve i nxënësve në në institucionet institucionet e projekteve/aplikimevee projekteve/aplikimeve projektuese projektuese për për rritjen rritjen ose ose arsimorearsimore përmirësiminpërmirësimin e infrastrukturëse infrastrukturës shkollore shkollore

PërPër realizimin realizimin e prioritetite prioritetit 2.2" 2.2" Rritja Rritja e kapacitetevee kapaciteteve të tësekorit sekorit arsimor" arsimor" janë janë definuar definuar këtokëto masa masa dhe dhe aktivitete: aktivitete:

MasaMasa 2.2.1.2.2.1. Përmirësimi Përmirësimi i komunikimit i komunikimit ndërmjet ndërmjet institucioneve institucioneve arsimore arsimore dhe dhe sektoritsektorit privat privat Aktivitetet: Aktivitetet:   OrganizimiOrganizimi i takimeve i takimeve ndërmjet ndërmjet institucioneve institucioneve arsimore arsimore dhe dhe sektorit sektorit privat; privat;   PrezantimiPrezantimi i mundësive i mundësive për për praktikë praktikë

MasaMasa 2.2.2. 2.2.2. Përkrahja Përkrahja dhe dhe stimulimi stimulimi i fëmijëve i fëmijëve të tëtalentuar talentuar Aktivitetet: Aktivitetet:

  FondetFondet për për pjesëmarrje pjesëmarrje në në gara gara për për fëmijët fëmijët e talentuar;e talentuar;   AftësimiAftësimi i hapësirave i hapësirave për për fëmijët fëmijët e talentuar;e talentuar;

138138 139

Prioriteti 2.2. Rritja e kapaciteteve në sektorin arsimor Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i takimeve të realizuara ndërmjet institucioneve Numri i personave që kanë bërë arsimore dhe sektorit privat praktikë Numri i punëtorive Rritja e produktivitetit të punës në kompanitë që kanë pasur punëtorë për praktikë në kompani jashtë vendit Numri i prezantimeve Numri i kontratave për bashkëpunim me kompanitë jashtë vendit Numri i kompanive që ofrojnë praktikë Niveli i njohurive të fituara për fëmijët e talentuar Numri i kompanive që kanë pasur punëtorët e tyre për Rezultatet e arritura nga fëmijët praktikë jashtë vendit e talentuar në sfera të ndryshme

Fëmijët e talentuar që janë identifikuar Numri i takimeve të fëmijëve të talentuar Vizita studimore Programet e përpiluara për zhvillimin e fëmijëve të talentuar

Për realizimin e prioritetit 2.3"Rritja dhe përmirësimi i mbrojtjes shëndetësore dhe sociale " janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 2.3.1. Përmirësimi i kushteve për qëndrim në institucionet arsimore për fëmijët me nevoja të veçanta Aktivitetet:  Ndërtimi dhe qasja në infrastrukturën përkatëse në objekte, për personat me nevoja të veçanta;  Qasja e përbashkët e institucioneve për sigurimin e mjeteve nga donatorët potencial;  Iniciativa për angazhimin e kuadrit profesional nëpër institucionet arsimore për fëmijë me nevoja të veçanta.

Masa 2.3.2. Përkrahja dhe hapja e çerdheve dhe shtëpive për persona të moshuar Aktivitetet:  Hulumtimi i nevojave për çerdhe private dhe qendra për persona me nevoja të veçanta;  Shënimi i vendeve në nevojë për shtëpi të pleqve dhe klube të pensionistëve;  Përkrahje administrative gjatë aplikimit për mjete financiare.

Masa 2.3.3. Përmirësimi i kushteve për grupet e margjinalizuara dhe grupeve të tjera në rrezik të qytetarëve. Aktivitetet:

139 140

 Identifikimi i Akseve me prioritet për implementimin e masave për përmirësimin e kushteve për lëvizjen për personat me nevoja të veçanta;  Hapja e qendrave të rehabilitimit, integrimit dhe risocializimit të personave që përdorin drogë dhe familjeve të tyre;  Hulumtimi i nevojave të grupeve të margjinalizuara nga aspekti i mbrojtjes sociale dhe shëndetësore.

Masa 2.3.4. Avancimi i mbrojtjes shëndetësore dhe qasjes ndaj shërbimeve shëndetësore në rajonet e planit Aktivitetet:  Përgatitja e projekteve koordinuese në komunat për evidencën e të sapolindurve në familjet sociale dhe ndihmën e tyre nga ana e motrave kujdestare për to;  Përgatitja e projektit me komunat për vizitat kujdestare në shtëpitë për personat me nevoja të veçanta dhe të sëmurit kronik;  Ulja e shtatzënive të të miturave (veçanërisht te Romet), përmes edukimit të të rinjve në shkollë, informata për shëndetin reproduktiv dhe mënyrat për mbrojtjen nga shtatzënitë e padëshiruara;  Ruajtjen dhe parandalimin e largimit të mjekëve amë (mjekëve të përgjithshëm amë, gjinekologëve dhe stomatologëve);  Avancimin për sigurimin e shërbimeve bazike nga mbrojtja primare shëndetësore për banorët e mjediseve më të largëta rurale.

Prioriteti 2.3. Rritja dhe përmirësimi i mbrojtjes shëndetësore dhe sociale Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i çerdheve të përkrahura Numri i objekteve ku është siguruar qasja e personave me nevoja të veçanta Numri i shtëpive të pleqve të përkrahura Numri i personave me nevoja të veçanta të cilëve u është lehtësuar Numri i projekteve të realizuara ndër komunale Sipërfaqjaqasja e përgjithshme e realizuar, përmes projekteve që mundësojnë lëvizjen me të lirë të personave me nevoja të veçanta Numri i objekteve me kushte të përmirësuara për qasjen e Numri i fëmijëve në çerdhet e personave me nevoja të veçanta sapo hapura Numri i projekteve të realizuara për përmirësimin e kushteve Numri i personave në shtëpitë e për lëvizjen e personave me nevoja të veçanta pleqve Numri i projekteve të përpiluar për rritjen dhe përmirësimin e mbrojtjes shëndetësore dhe sociale Numri i përgjithshëm i mjekëve amë në 1.000 të siguruar Numri i gjinekologëve amë në 1.000 femra të siguruara Numri i stomatologëve amë në 1.000 të siguruar

141140

PërPër realizimin realizimin e eprioritetit prioritetit2.42.4 " "Sigurimi Sigurimi i shkallësi shkallës më më të të lartë lartë të të barazisë barazisë gjinore gjinore në në rajonetrajonet e eplanit planit të të Shkupit" Shkupit" janë janë definuar definuar këto këto masa masa dhe dhe aktivitete: aktivitete:

MasaMasa 2.4.1. 2.4.1. Identifikimi Identifikimi i çështjevei çështjeve gjinore gjinore dhe dhe zbatimin zbatimin e etyre tyre në në procesin procesin e e mbrojtjesmbrojtjes sociale sociale dhe dhe punës punës sociale sociale Aktivitetet: Aktivitetet:   HulumtimiHulumtimi i nevojavei nevojave të të femrave femrave nga nga grupet grupet e endryshme ndryshme të të rrezikuara rrezikuara për për punësim,punësim, qasje qasje në në shërbime shërbime (çerdhe, (çerdhe, institucione institucione arsimore, arsimore, transport, transport, etj.) etj.)

MasaMasa 2.4.2. 2.4.2. Vendosja Vendosja mekanizmave mekanizmave të të qarta qarta të të bashkëpunimit bashkëpunimit dhe dhe shkëmbimit shkëmbimit tëtë informatave informatave ndërm ndërmjetjet komunave, komunave, qendrave qendrave për për punë punë sociale sociale dhe dhe sektorit sektorit civilcivil Aktivitetet: Aktivitetet:   KoordinimiKoordinimi ndërmjet ndërmjet koordinatorëve koordinatorëve komunal komunal për për mundësi mundësi të të barabarta barabarta (së (së pakupaku dy dy herë herë në në vit) vit) për për progresin progresin e eimplementimit implementimit të të masave masave   BashkëpunimiBashkëpunimi me me organizatat organizatat civile civile për për përmirësimi përmirësimin ne ebarazisë barazisë gjinore gjinore në në rajoninrajonin e eplanit planit

MasaMasa 2.4.3. 2.4.3. Përmirësimi Përmirësimi i istrehimoreve/qendrave strehimoreve/qendrave të të viktimave viktimave të të dhunës dhunës gjinoregjinore Aktivitetet: Aktivitetet:   BashkëpunimiBashkëpunimi ndër ndër komunal komunal ndërmjet ndërmjet institucioneve institucioneve përgjegjëse përgjegjëse për për veprim veprim dhedhe akomodimin akomodimin e eviktimave viktimave të të dhunës dhunës së së bazuar bazuar në në gjini. gjini.

PrioritetiPrioriteti 2.4. 2.4. Sigurimi Sigurimi i një i një shkalle shkalle më më të tëlartë lartë të tëbarazisë barazisë gjinore gjinore në në rajonet rajonet e planevee planeve

RezultatetRezultatet përfundimtare përfundimtare IndikatorëtIndikatorët NumriNumri i strehimoreve i strehimoreve për për viktimat viktimat e dhunëse dhunës së së bazuar bazuar në në gjini gjini ShkallaShkalla e varfërisëe varfërisë sipas sipas moshës moshës dhe dhe gjinisëgjinisë ShfrytëzuesitShfrytëzuesit e ndihmëse ndihmës sociale sociale sipassipas gjinisë gjinisë NumriNumri i trajnimeve i trajnimeve dhe dhe shfrytëzuesve shfrytëzuesve të të trajnimevetrajnimeve (të (të ndara ndara sipas sipas gjinisë) gjinisë) për për barazibarazi gjinore gjinore të tëanëtarëve anëtarëve të tëkëshillave këshillave komunal,komunal, komisioneve komisioneve për për mundësi mundësi të të barabartabarabarta (KMB) (KMB) dhe dhe mbrojtjes mbrojtjes sociale, sociale, shëndetësorshëndetësore dhee dhe të tëfëmijëve fëmijëve (KMSSHF)(KMSSHF) të tëkomunave komunave FormatFormat e ekrijuara krijuara të tëbashkëpunimit bashkëpunimit ndërndër komunal komunal për për barazi barazi gjinore gjinore

NumriNumri i viktimave i viktimave të tëdhunës dhunës së së bazuarbazuar në në gjini gjini

142 141141

Në Tabelën e radhës janë prezantuar indikatorët për përcjelljen e realizimi të qëllimit afatmesëm 2: Kapitalit të zhvilluar njerëzor që përshtatet me nevojat e tregut të punës, shkallës së lartë të siguruar të barazisë gjinore dhe mbrojtjes së përmirësuar shëndetësore dhe sociale.

Tabela nr. 87 - Indikatorët për përcjelljen dhe realizimin e qëllimit afatmesëm 2

Nr. Indikatori Indikatorët rend. Viti Vlera bazë Target qëllimi bazë v.2024 Meshkuj Femra Meshkuj Femra 1 Shkalla e vendeve të lira të 2020 1.67 1.9 punës % 2 Shkalla e punësimit 2019 45.6 47 3 Shkalla e aktivitetit 2019 53.5 55 4 Fëmijë në institucionet për 2017 16609 19266 (16%) kujdesin dhe edukimin e fëmijëve -çerdhe të fëmijëve

5 Të punësuar në institucionet 2017 2117 2456 (16%) për kujdesin dhe edukimin e fëmijëve-çerdhe për fëmijë

6 Amvisëri-shfrytëzuese e 2018 10.8 8.8 ndihmës sociale në moshë 18+ (në 1000 banorë) 7 Koeficienti i anëtarëve në 2019 0.57 0.4 raport me sigurimet personale 8 Numri i mjekëve të 2019 0.75 0.9 përgjithshëm amë në 1000 të siguruar 9 Numri i gjinekologëve amë 2019 0.17 0.2 në 1000 të siguruar 10 Numri i stomatologëve amë 2019 0.52 0.8 në 1000 të siguruar

143142

Qëllimi afatmesëm 3. Kualiteti i përmirësuar i ambientit jetësor në rajonin e Shkupit

Për realizimin e qëllimit afatmesëm 3, janë definuar këto prioritete:

1. Infrastruktura komunale 2. Ndryshimet klimatike dhe mbrojtja e ajrit 3. Mbrojtja e natyrës dhe biodiversitetit 4. Zbatimi i masave për zbutjen dhe adaptimin ndaj ndryshimeve klimatike të definuar me dokumentet strategjike për klimën 5. Sajimi i tri pikave të nxehta dhe pasojave nga ndotja industrial në RPSH.

Për realizimin e prioritetit 3.1. "Infrastruktura komunale" janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 3.1.1.Zhvillimi i sistemeve për furnizim me ujë Aktivitetet:  Ndërtimi dhe ndërrimi i infrastrukturës së vjetër të furnizimit me ujë

Masa 3.1.2. Përmirësimi i sistemeve për derdhjen dhe pastrimin e ujërave të zeza dhe zhvillimi i sistemeve për derdhjen e ujërave atmosferike Aktivitetet:  Ndërtimi dhe ndërrimi i infrastrukturës së vjetër të furnizimit me ujë dhe largimi i ujërave të zeza urbane në komunat e rajonit.

Masa 3.1.3. Menaxhimi rajonal me mbeturinat Aktivitetet:  Ndërtimi i infrastrukturës për selektimin e llojeve të ndryshme të mbeturinave në komunat e rajonit;  Fushata për ngritjen e vetëdijes publike për nevojën e selektimit të mbeturinave të gjeneruara dhe parandalimit të krijimit të tyre;  Fushata për ngritjen e vetëdijes së kompanive për nxitjen e kontratave me menaxhuesit kolektiv të mbeturinave të paketimeve, mbeturinave nga pajisjet elektrike dhe elektronike, bateritë dhe akumulatorët;  Definimi i lokacioneve për deponitë e mbeturinave interne dhe fushata për shfrytëzimin e tyre;  Mundësimi i ndërtimit të disa kapaciteteve që do të jenë si reciklues rajonal për lloje të caktuara të mbeturinave (ngurtë, organik, bio mbeturina, etj.);  Realizimi i një plani rajonal për menaxhim me mbeturina në RPSH;  Përgatitja i propozim projekteve në lidhje me menaxhimin me mbeturinat/ekonominë cirkulare dhe aplikimin për fondet e BE-së së bashku me akademitë, sektorin privat dhe institucionet nacionale;  Hapjen e krematoriumëve për kafshë.

144 143

Prioriteti 3.1. Infrastruktura komunale Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i fushatave të organizuara publike; Përqindja e humbjeve teknike Numri i projekteve të realizuara për uljen e humbjeve Përqindja e popullsisë rurale e teknike; përfshirë me sistemin e furnizimit Numri i lidhjeve të zbuluara ilegale; Përqindja e mbeturinave të mbledhura Numri i stacioneve të ndërtuara të filtrimit dhe furnizimit; Mbulimi i popullsisë me sistemin mbledhjes së mbeturinave Gjatësia e sistemeve të ndërtuara të furnizimit në mjediset rurale; Trajnimet, punëtoritë e realizuara Udhëzimet e përgatitura; Numri i aksioneve dhe aktiviteteve tjera të realizuara Trajnimet, punëtoritë e realizuara Udhëzimet e përgatitura; Plani i përgatitur rajonal për menaxhim me mbeturina; Numri i aktiviteteve të realizuara për selektimin dhe riciklimin e mbeturinave;

Për realizimin e prioritetit 3.2."Ndryshimet klimatike dhe mbrojtja e ajrit" janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 3.2.1. Ulja e ndotjes së ajrit Aktivitetet:  Fushata për ndikimin e dëmshëm nga djegia e llojeve të ndryshme të mbeturinave dhe trupave për ngrohje të amvisërive;  Përgatitja e LEAP për secilën komunë dhe kadastër të ndotësve në RPSH;  Përkrahja e industrisë dhe amvisërive për uljen e CO2;  Përkrahja e burimeve efikase inovative të energjisë në rajonin e Shkupit.

Masa 3.2.2. Shfrytëzimi i qëndrueshëm i energjisë Aktivitetet:  Vendosja e skemave për përkrahjen e kategorive të rrezikuara të qytetarëve për efikasitet energjetik nëpër shtëpi.

Masa 3.2.3. Rrjeti i përçimit të gazit Aktivitetet:  Përgatitja e dokumentacionit teknik;  Ndërtimi i rrjetit të përçimit të gazit;  Promovimi i shfrytëzimit të gazit natyror.

145144

Prioriteti 3.2. Ndryshimet klimatike dhe mbrojtja e ajrit Masa 3.3.2. Inicimi i mbrojtjes së biodiversitetit Rezultatet përfundimtare Indikatorët Aktivitetet: Përgatitja e strategjisë rajonale për ndryshime klimatike; Sipërfaqet e gjelbërta në qytetin e  Përgatitja dhe realizimi i projekteve hulumtuese të biodiversitetit në rajon, Shkupit; zhvillimin e bio-indikatorëve për përcjelljen e degradimit dhe definimin e Numri i projekteve të realizuara; Numri i masave të implementuara masave për mbrojtjen e tij. nga strategjia rajonale për ndryshime klimatike; Masa 3.3.3. Mbrojtja e resurseve ujore dhe të tokës Sipërfaqet e reja të gjelbërta Shkup Kapaciteti i instaluar për Aktivitetet: prodhimin e energjisë  Optimizimi i përdorimit të pesticideve dhe fertilizuesve nëpër sipërfaqet elektrike; bujqësore të RPSH; Numri i fushatave publike, punëtorive dhe trajnimeve; Centralet fotovoltike  Përgatitja e planit për rritje të gjelbërt dhe eko-inovacione (bashkëpunimi Numri i materialit informativ të përgatitur dhe të shpërndarë; Shpenzimi i energjisë elektrike dhe promovimi i inovacioneve të kompanive, furnizimeve publike të sipas sektorëve; gjelbërta, ekonomisë qarkulluese etj. Numri i objekteve publike me efikasitet të përmirësuar energjetik; Numri i shfrytëzuesve të gazit; Numri i aktiviteteve edukative në sistemin arsimor; Shpenzimi i gazit në m3; Prioriteti 3.3. Mbrojtja e natyrës dhe biodiversitetit Kursimi i realizuar në objektet publike ku janë Emetimet e gazrave ndotëse në Rezultatet përfundimtare Indikatorët ndërmarrë masat për përmirësimin e efikasitetit ajër; Numri i stacioneve monitoruese të lumenjve; Numri i rajoneve të mbrojtura në energjetik; rajon; Gjatësia e rrjetit të ndërtuar të distribucionit të gazit; Numri i ditëve me Numri i aksioneve për parandalimin e prerjes ilegale Prerja ilegale në m3 koncentrimet e tejkaluara të materieve ndotëse në ajër; Numri i projekteve të realizuara për mbrojtjen e biodiversitetit; Gjendja me numrin e egërsirave Sipërfaqet e pyllëzuara; Llojet e bimëve të mbrojtura Përkrahja e realizuar për ndryshimin e mënyrës së Numri i ditëve kur tejkalohet vlera ngrohjes (veçanërisht në ngrohjes klasike me dru); kufizuese 24 h e nivelit vjetor të Numri i planeve të miratuara për menaxhimin e rajoneve të Numri i llojeve të kafshëve të mbrojtura vendeve matëse në Lisiçe dhe mbrojtura Qendër në Shkup Kadastra e ndotësve të rajonit Kualiteti i ujërave të lumenjve Përkrahja e realizuar e sistemeve solare për ujë të pijshëm;

Promovimi i mënyra alternative të ngrohjes;

Ndërtimi i centraleve fotovoltike; Për realizimin e prioritetit 3.4."Zbatimi i masave për zbutjen dhe adaptimin ndaj Plani për përmirësimin e kualitetit të ajrit ambiental në rajonin e Shkupit ndryshimeve klimatike të definuara me dokumentet e miratuara strategjike për klimën " janë definuar këto masa dhe aktivitete: Monitorimi i planit për kualitetin e ajrit ambiental

Masa 3.4.1. Përgatitja e projekteve për zbutjen dhe adaptimin ndaj Për realizimin e prioritetit 3.3."Mbrojtja e natyrës dhe biodiversitetit" janë definiuar ndryshimeve klimatike të definuar me dokumentet e miratuara strategjike këto masa dhe aktivitete: për klimën në nivel nacional dhe lokal Aktivitetet:

 Përgatitja e propozim-projektit së bashku me akademinë dhe sektorin Masa 3.3.1. Mbrojtja e natyrës, krijimi i rajoneve të mbrojtura dhe krijimi i privat për aplikim në fondet e gjelbërta klimatike; sipërfaqeve të reja të gjelbërta  Trajnime për përfshirjen e femrave në procesin e planifikimit të zbutjes dhe

Aktivitetet: adaptimit ndaj ndryshimeve klimatike;  Përgatitja e kadastrave të gjelbërimeve në RPSH;  Vendosjen e ndalesave për prerjen e pakontrolluar të pyjeve në rajonet rurale Masa 3.4.2. Përgatitja e strategjive për ndryshime klimatike në komunat e ku monitorimi i institucioneve kompetente është më i dobët; rajonit  Rregullimin e sipërfaqeve të gjelbërta ekzistuese dhe formimin e korridoreve Aktivitetet: të ri në komunat e RPSH;  Identifikimi i burimeve të emetimeve të gazrave të qelqtë në RPSH (Instalime,  Fushata për promovimin e rajoneve të mbrojtura (kanjonin e Matkës dhe procese prodhuese, amvisëri, transport, etj.) Jasenin)  Analiza e strategjive dhe dokumenteve të planeve nga sfera e ndryshimeve klimatike, që kanë qenë deri më tani në dispozicion;  Definimi i sektorëve prioritare për secilën komunë ku mund të veprohet me qëllim të uljes së emetimeve të gazrave të qelqtë ose adaptimit ndaj ndryshimeve klimatike;  Identifikimi i roleve gjinore në sektorët prioritar dhe analiza e të dhënave statistikore në raport me këto role gjinore; 146 145 146

Masa 3.3.2. Inicimi i mbrojtjes së biodiversitetit Aktivitetet:  Përgatitja dhe realizimi i projekteve hulumtuese të biodiversitetit në rajon, zhvillimin e bio-indikatorëve për përcjelljen e degradimit dhe definimin e masave për mbrojtjen e tij.

Masa 3.3.3. Mbrojtja e resurseve ujore dhe të tokës Aktivitetet:  Optimizimi i përdorimit të pesticideve dhe fertilizuesve nëpër sipërfaqet bujqësore të RPSH;  Përgatitja e planit për rritje të gjelbërt dhe eko-inovacione (bashkëpunimi dhe promovimi i inovacioneve të kompanive, furnizimeve publike të gjelbërta, ekonomisë qarkulluese etj.

Prioriteti 3.3. Mbrojtja e natyrës dhe biodiversitetit Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i stacioneve monitoruese të lumenjve; Numri i rajoneve të mbrojtura në rajon; Numri i aksioneve për parandalimin e prerjes ilegale Prerja ilegale në m3 Numri i projekteve të realizuara për mbrojtjen e biodiversitetit; Gjendja me numrin e egërsirave Sipërfaqet e pyllëzuara; Llojet e bimëve të mbrojtura Numri i planeve të miratuara për menaxhimin e rajoneve të Numri i llojeve të kafshëve të mbrojtura mbrojtura Kadastra e ndotësve të rajonit Kualiteti i ujërave të lumenjve

Për realizimin e prioritetit 3.4."Zbatimi i masave për zbutjen dhe adaptimin ndaj ndryshimeve klimatike të definuara me dokumentet e miratuara strategjike për klimën " janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 3.4.1. Përgatitja e projekteve për zbutjen dhe adaptimin ndaj ndryshimeve klimatike të definuar me dokumentet e miratuara strategjike për klimën në nivel nacional dhe lokal Aktivitetet:  Përgatitja e propozim-projektit së bashku me akademinë dhe sektorin privat për aplikim në fondet e gjelbërta klimatike;  Trajnime për përfshirjen e femrave në procesin e planifikimit të zbutjes dhe adaptimit ndaj ndryshimeve klimatike;

Masa 3.4.2. Përgatitja e strategjive për ndryshime klimatike në komunat e rajonit Aktivitetet:  Identifikimi i burimeve të emetimeve të gazrave të qelqtë në RPSH (Instalime, procese prodhuese, amvisëri, transport, etj.)  Analiza e strategjive dhe dokumenteve të planeve nga sfera e ndryshimeve klimatike, që kanë qenë deri më tani në dispozicion;  Definimi i sektorëve prioritare për secilën komunë ku mund të veprohet me qëllim të uljes së emetimeve të gazrave të qelqtë ose adaptimit ndaj ndryshimeve klimatike;  Identifikimi i roleve gjinore në sektorët prioritar dhe analiza e të dhënave statistikore në raport me këto role gjinore; 146147

 Përgatitja e Strategjisë për ndryshime klimatike në nivel të secilës komunë në kuadër të rajonit (qëllimi i strategjisë; palët kryesore të interesuara; rolet gjinore në Sektorët prioritar; harmonizimi me dokumentet e planeve nacionale strategjike nga sfera e ndryshimeve klimatike dhe propozim masave në nivel komunal).

Masa 3.4.3. Përgatitja e planeve për menaxhim me rreziqet e tjera Aktivitetet:  Identifikimi dhe analiza e rreziqeve nga avaritë nga prania e substancave të rrezikshme në instalimet në territorin e rajonit të planit të Shkupit;  Analiza e planeve të brendshme, që janë përpiluar nga kompanitë në territorin e rajonit të planit të Shkupit dhe rrethinën e tij dhe pyetësorët e plotësuar nga kompanitë që nuk kanë plane të përpiluara të brendshme;  Përcaktimi i shkallës së rrezikut varësisht nga prania e substancave të rrezikshme;  Efektet tej kufitarë nga avaritë dhe bashkëpunimi tej kufitar;  Pozita institucionale në nivel lokal dhe nacional në aspekt të mbrojtjes dhe shpëtimit;  Koordinimi ndërmjet të gjitha institucioneve relevante – Operatorëve, vetëqeverisjes lokale dhe institucioneve të tjera kompetente gjatë veprimit me substancat e rrezikshme, në situata të gjendjes së krizës;  Masat, aktivitetet dhe veprimet për kontrollimin dhe parandalimin e përhapjes së avarive, mbrojtjes së njerëzve dhe ambientit jetësor, ripërtëritjes dhe ri kultivimit të ambientit jetësor të prekur nga avaria.

Prioriteti 3.4. Zbatimi i masave për zbutjen dhe adaptimin ndaj ndryshimeve klimatike të definuar me dokumentet e miratuara strategjike

Rezultatet përfundimtare Indikatorët Përqindja e popullsisë së mbuluar me ujësjellësin publik (%) Sistemet e krijuara integruese për menaxhim me mbeturina në rajonet e planit Përqindja e popullsisë së mbuluar me sistemin për Deponitë aktive, numri dhe sipërfaqja mbledhjen e ujërave të zeza (%) sipas rajoneve të planit; Përqindja e popullsisë së mbuluar me sistemin për Mbeturinat e mbledhura dhe të krijuara trajtimin e ujërave të zeza (%) komunale në tonelata, sipas rajoneve të planit Gjatësia e përgjithshme e rrjetit të ujësjellësit që Numri i planeve të miratuara dhe të duhet të rindërtohet (km) përpiluara për menaxhimin me rrjedhat e lumenjve. Popullsia e lidhur me sistemin për largimin e ujërave të Sistemet e ndërtuara për ujitje në rajonet zeza urbane e planit Numri i stacioneve të pastrimit Sistemet e ndërtuara për ujitje në sipas rajoneve të planit

148 147

 Përgatitja e Strategjisë për ndryshime klimatike në nivel të secilës komunë në Popullsia (ekuivalenti i banorëve) të lidhur me Qasja e resurseve ujore sipas kuadër të rajonit (qëllimi i strategjisë; palët kryesore të interesuara; rolet sistemin e pastrimit të ujërave të zeza urbane rajoneve të planit gjinore në Sektorët prioritar; harmonizimi me dokumentet e planeve nacionale Numri i deponive të ndërtuara rajonale dhe pjesët e tyre strategjike nga sfera e ndryshimeve klimatike dhe propozim masave në nivel përbërëse për menaxhim me mbeturina komunal). Përqindja (%) e mbeturinave të ricikluara (kg) nga mbeturinat e përgjithshme komunale (%) Masa 3.4.3. Përgatitja e planeve për menaxhim me rreziqet e tjera Sipërfaqja e rajoneve të mbrojtura (ha) Aktivitetet: Numri i sipërfaqeve të reja të mbrojtura  Identifikimi dhe analiza e rreziqeve nga avaritë nga prania e substancave të rrezikshme në instalimet në territorin e rajonit të planit të Shkupit; Për realizimin e prioritetit 3.5." Sanimi i tri pikave të nxehta që janë identifikuar  Analiza e planeve të brendshme, që janë përpiluar nga kompanitë në territorin dhe pasojat e ndotjes industrial në RPSH" janë definuar këto masa dhe aktivitete: e rajonit të planit të Shkupit dhe rrethinën e tij dhe pyetësorët e plotësuar nga kompanitë që nuk kanë plane të përpiluara të brendshme; Masa 3.5.1. Përgatitja e projekteve për rimediacion të lokaliteteve të pikave të  Përcaktimi i shkallës së rrezikut varësisht nga prania e substancave të nxehta që janë identifikuar në RPSH dhe/ose me pjesëmarrjen në projektet e rrezikshme; filluara  Efektet tej kufitarë nga avaritë dhe bashkëpunimi tej kufitar; Aktivitetet:  Pozita institucionale në nivel lokal dhe nacional në aspekt të mbrojtjes dhe  Identifikimi i statusit për zgjidhjen e pikave të nxehta të instalimeve në RPSH; shpëtimit;  Statusi i zbatimit të projekteve për rimediacion;  Koordinimi ndërmjet të gjitha institucioneve relevante – Operatorëve,  Takimet me menaxherët e projekteve për instalimet në pikat e nxehta dhe vetëqeverisjes lokale dhe institucioneve të tjera kompetente gjatë veprimit me përkrahjen përmes lehtësimit të procedurës administrative; substancat e rrezikshme, në situata të gjendjes së krizës;  Formimi i një ekipi komunal dhe kompanive konsultuese që në mënyrë aktive  Masat, aktivitetet dhe veprimet për kontrollimin dhe parandalimin e përhapjes do të marrin pjesë gjatë definimit të projekteve për rimediacion; së avarive, mbrojtjes së njerëzve dhe ambientit jetësor, ripërtëritjes dhe ri  Përgatitja e planit për komunikim me palët e interesuara; kultivimit të ambientit jetësor të prekur nga avaria.  Organizimi i fushatës për përkrahjen e projekteve për rimediacion dhe kujdes për menaxhim të sigurt me të gjitha rreziqet gjatë menaxhimit me lokacionet;

Prioriteti 3.4. Zbatimi i masave për zbutjen dhe adaptimin ndaj ndryshimeve klimatike të definuar me dokumentet e miratuara strategjike Masa 3.5.3. Pjesëmarrja aktive e komunave dhe RPSH gjatë miratimit të akteve

Rezultatet përfundimtare Indikatorët juridike për rajonet e kontaminuar. Aktivitetet: Përqindja e popullsisë së mbuluar me ujësjellësin publik (%) Sistemet e krijuara integruese për menaxhim me mbeturina në rajonet e  Formimi i grupeve të punës nga persona profesional të komunave në rajon planit gjatë drafteve të akteve nënligjore për: Përqindja e popullsisë së mbuluar me sistemin për Deponitë aktive, numri dhe sipërfaqja  Formën dhe përmbajtjen e Raporteve për menaxhim me rajonet e mbledhjen e ujërave të zeza (%) sipas rajoneve të planit; kontaminuar, në të cilat është përcaktuar përmbajtja e: Përqindja e popullsisë së mbuluar me sistemin për Mbeturinat e mbledhura dhe të krijuara trajtimin e ujërave të zeza (%) komunale në tonelata, sipas rajoneve të - Raporti i vlerësimit preliminar (i përmban informatat në dispozicion për planit ambientin jetësor dhe hartat historike për identifikimin e ndryshimeve për Gjatësia e përgjithshme e rrjetit të ujësjellësit që Numri i planeve të miratuara dhe të përdorimin e tokës sipas hartave të vjetra, fjalorëve tregtar dhe të dhëna të duhet të rindërtohet (km) përpiluara për menaxhimin me rrjedhat e lumenjve. tjera publike në dispozicion, me qëllim që të përcaktohen karakteristikat fizike të rajonit dhe të identifikohet mundësia për paraqitjen e ndotjeve); Popullsia e lidhur me sistemin për largimin e ujërave të Sistemet e ndërtuara për ujitje në rajonet zeza urbane e planit - Strategjia analitike për marrjen e mostrave (Qëllimi i hulumtimit dhe Numri i stacioneve të pastrimit Sistemet e ndërtuara për ujitje në sipas marrjes së mostrave; informatat për rajonin, lokacionin, thellësinë, llojin dhe rajoneve të planit numrin e mostrave që duhet të merren, etj.) - Raporti nga hulumtimi preliminar (duhet ta konfirmojmë praninë e ndotjes, të identifikohet lidhja me ndotësit dhe të sigurohet indicie preliminare për rrezikun potencial kronik dhe afatshkurtër mbi shëndetin e njerëzve ose ambientin jetësor. përfshirë burimet, receptorët dhe shtigjet potenciale të transferimit të ndotjes); - Plani i punës për karakterizimin e rajonit të sipërfaqes tokësore

147 149148

(Informatat për rajonin, hartat specifike të sferës dhe rajonit/planet e tokës, rezultatet preliminare nga vlerësimi i rajonit të kontaminuar, plane për marrjen e mostrave nga toka, shëndeti dhe siguria), për ujërat nëntokësore (Historia e rajonit të kontaminuar, plani për marrjen e mostrave dhe përcaktimin e karakteristikave të akuiferiëve); - Raporti për karakterizimin e rajonit të kontaminuar (për tokën: konstatimet nga vlerësimi preliminar i rajonit ose studime të tjera, aksione/aktivitete/alternativa të parapara për rimediacion; për ujërat nëntokësor; rezultate nga hulumtimi i ujërave nëntokësor dhe aksione alternative për rimediacion) - Projekti për rimediacion (lokacioni i rajonit, ambienti jetësor, propozim plani zhvillimor, hulumtimet e rimediacionit, sipërfaqja e rimediacionit, analiza e zgjidhjeve alternative për rimediacion, aktivitetet për rimediacion dhe teknologji); - Raporti i rimediacionit të zbatuar (Qëllimi i Raportit, karakterizimi i rajonit dhe gjendjes, qëllimi i projektit për rimediacion, standardet e zbatueshme, të dhënat laboratorike, zbatimi i masave parandaluese)

150 149

 Llojet dhe nivelet e koncentrimeve të substancave të rrezikshme në tokë, ujërat nëntokësorë dhe ekosistemet (lista e substancave ndotëse dhe nivelet e koncentrimeve të substancave të rrezikshme në tokë, ujërat nëntokësor dhe ekosistemet, definimi i vlerave të qëllimeve, kriteret për përllogaritjen e nivelit referues gjenerik për mbrojtjen e shëndetit të njerëzve dhe ekosistemeve)  Metodologjia për identifikimin dhe prioritizimin e rajoneve të kontaminuar në Maqedoni (identifikimi, klasifikimi dhe prioritizimi i rajoneve të kontaminuar në bazë të asaj nëse paraqesin rajone me shkallë të lartë, të mesme, të ulët apo pa rrezik mbi shëndetin e njerëzve dhe ambientit jetësor)

Prioriteti 3.5. Sanimi i tri pikave të nxehta që janë identifikuar dhe pasojat e ndotjes industriale në RPSH Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i pikave të brendshme në të cilat duhet të bëhet “Pikat e nxehta” industrial sipas rimediacion rajoneve të planit Numri i strategjive të përgatitura komunale për ndryshimet Pasojat dhe cenimi nga ndryshimet klimatike klimatike në planet e rajoneve

Sistemi i krijuar për menaxhimin me mbeturinat në Ngjarje si pasojë e ndryshimeve deponitë rajonale me instalime për djegien e gazit nga klimatike në rajonet e planit deponitë Numri i rajoneve të mbrojtura Numri i planeve të miratuara për menaxhim me rajonet e mbrojtura dhe sipas rajoneve të planit Numri i rajoneve të mbrojtura ku zbatohet pagesa për shërbimet eko- sistematike dhe sipas rajoneve të planit

Në tabelën e radhës janë dhënë indikatorët për përcjelljen e realizimit të qëllimit afatmesëm 3: Kualiteti i përmirësuar i ambientit jetësor në rajonin e Shkupit.

Tabela nr. 88 - Indikatorët e përcjelljes së realizimit të qëllimit afatmesëm 3

Nr. Indikatorë Indikatorët rend. Viti Vlera Target bazë bazë qëllimi v.2024

1 Përqindja e popullsisë që 2016 90.6 93.7 mbuluar me ujësjellësin publik (%)

2 Përqindja e popullsisë së 2016 84.1 89.6 mbuluar me sistemet për grumbullimin e ujërave të zeza(%)

151 150

3 Numri i stacioneve të 2016 6 7 pastrimit 4 Numri i deponive rajonale 2020 0 0.5 dhe pjesëve të tyre përbërëse për menaxhim me mbeturina

5 Numri i pikave të nxehta ku 2006 4 2 duhet të bëhet rimediacioni

6 Numri i strategjive të 2013 1 17 përgatitura komunale për ndryshimet klimatike

Qëllimi afatmesëm 4. Shfrytëzimi i qëndrueshëm i trashëgimisë natyrore dhe kulturore, në funksion të turizmit

Për realizimin e qëllimit afatmesëm 4, janë definuar këto prioritete: 1. Forcimi i kapaciteteve dhe partneriteteve në funksion të shfrytëzimit të trashëgimisë natyrore dhe kulturore me qëllim të zhvillimit të turizmit 2. Përmirësimi i infrastrukturës turistike 3. Dizajni i ofertës rajonale turistike specifike

Për realizimin e prioritetit 4.1."Forcimi i kapaciteteve dhe partneriteteve në funksion të shfrytëzimit të trashëgimisë natyrore dhe kulturore me qëllim të zhvillimit të turizmit" janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 4.1.1. Forcimi i resurseve njerëzore në turizëm, ngritjen e vetëdijes publike, ndërtimit dhe forcimit të kapaciteteve në nivel lokal Aktivitetet:  Forcimi i rolit të qendrave arsimore formale dhe joformale;  Trajnimi i ofruesve të shërbimeve në mjediset rurale;  Organizimi i udhëtimeve edukative jashtë vendit;  Zbatimi i teknologjive bashkëkohore për shkëmbimin e përvojave.

Masa 4.1.2. Vendosja e sistemit të integruar për evidentimin e turistëve Aktivitetet:  Krijimi i një sistemi të integruar për evidentimin e turistëve;  Nxitja e shfrytëzimit të sistemit elektronik për evidentimin e të gjitha palëve të interesuara, të përfshira me turizmin;  Përpunimi dhe prezantimi it ë dhënave nga ana e sektorëve/seksioneve komunale për turizëm.

Masa 4.1.3. Stimulimi i dukurisë së klasterëve të turizmit

Aktivitetet:  Formimi i klasterit për turizëm;  Organizimi i takimeve të rregullta të anëtarëve të klasterit dhe promovimit të tyre gjatë punës;  Rrjetëzimi i të gjithë pjesëmarrësve; 152 151

 Lidhja e agjencive turistike dhe sektorit të biznesit.

Masa 4.1.4. Zbatimi aktiv i partneritetit publik-privat Aktivitetet:  Krijimi i procedurave për partneritet dhe koncesione publike-private;  Realizimi i trajnimeve për të interesuarit e PPP;  Formimi i trupave të përbashkët për menaxhim me atraksionet e modelit të PPP.

Masa 4.1.5. Formimi i komitetit për zhvillimin e turizmit në rajonin e planit të Shkupit në funksion të menaxhimit me destinacionin turistik Aktivitetet:  Rrjetëzimi i sektorëve/seksioneve të turizmit në të gjitha komunat e rajonit;  Formimi i Komitetit për zhvillimin e turizmit në rajonin e planit të Shkupit;  Lidhja në rrjet e byrove turistike në rajon;  Organizimi i takimeve i të përfshirëve në turizëm në RPSH.

Prioriteti 4.1. Forcimi i kapaciteteve dhe partneriteteve në funksion të shfrytëzimit të trashëgimisë kulturor dhe natyrore me qëllim të zhvillimit të turizmit

Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri sektorëve/seksioneve për turizëm në rajon Sektorët/seksionet e vëna në funksion të turizmit Numri i byrove turistike Byrotë e vëna në funksion të turizmit Numri i takimeve dhe mbledhjeve të organizuara me Numri i kandidatëve të trajnuar të gjitha palët e interesuara që kanë lidhje me në qendrat e trajnimit dhe turizmin certifikatat e lëshuara Numri i kontratave të lidhura për turizëm Pjesëmarrja në përqindje, e të gjitha palëve të interesuara në klaster Komitet i formuara në rajon Numri i punëtorive dhe trajnimeve të organizuara dhe Takimeve periodike të anëtarëve të klasterit Certifikata për standardizim dhe kualitet të shërbimeve

Për realizimin e prioritetit 4.2."Përmirësimi i infrastrukturës turistike" janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 4.2.1. Përgatitja e dokumentacionit të planit urbanistik Aktivitetet:  Përgatitja e planeve, dokumenteve urbanistike-arkitektonike;  Zbatimi i kategorizimit të objekteve turistike;  Përpilimi i propozimeve për rregullimin e shkallës së mbrojtjes së vlerave natyrore dhe kulturore;  Miratimi i dokumentacionit të planit urbanistik për info-pikat dhe info qendrat (ri kombinimi dhe kategorizimi, për optimizimin e qendrave).

Masa 4.2.2. Sigurimi i infrastrukturës dhe pajisjes turistike deri te atraksionet turistike Aktivitetet: 153 152

 Ndërtimi i infrastrukturës turistike me përmbajtje atraktive të lokaliteteve – ura për këmbësorë, zip linja për turizëm ekstrem dhe stacion shpëtimi në Matkë, shteg të biçikletave për çiklizëm ekstrem nga Kryqi i Mileniumit e deri në Vodno të Mesme, si dhe përmbajtje tjera nëpër lokalitete;  Promovimi i lokaliteteve turistike dhe promovimi i distribucionit nacional dhe internacional të video materialeve promovuese.

Masa 4.2.3. Përmirësimi i sinjalizimit dhe vizuelizimit të atraksioneve turistike Aktivitetet:  Përmirësimi i komunikimeve dhe sinjalizimeve ekzistuese dhe ndërtimi i atyre të reja;  Tabela elektronike informative në rajon;  Integrimi i softuerit në info-pikat me informata për atraksionet turistike në tërë rajonin;  Përpunimi i aplikacionit për turizëm në rajonin e planit të Shkupit, përfshirë edhe modulet për personat me pengesa në shikim dhe dëgjim;  Përpilimi i aplikacioneve (programeve) për prezantimin e atraksioneve më të rëndësishme kulturore në rajon.

Masa 4.2.4. Shfrytëzimi i fondeve investuese për revitalizimin, konservimin dhe mbrojtjen e trashëgimisë natyrore dhe kulturore Aktivitetet:  Azhurnimi i Studimit për shënimin në hartë të lokaliteteve turistike (përfshirë valorizimin, kategorizimin, shkallën e mbrojtjes dhe propozimet për promovim;  Trajnimi i popullsisë lokale për rëndësinë e trashëgimisë kulturore dhe natyrore;  Organizimi i trajnimeve për udhëheqës turistik dhe kurse për trashëgimi kulturore;  Ndërtimi i kampingut në lokacione të caktuara;  Ndërtimi i terreneve të golfit në lokacione të caktuara;  Realizimi i kopshtit botanik si kapacitet i agro-turizmit.

Masa 4.2.5. Riorganizimi i ofertës turistike për shkak të pandemisë, me fokus të turizmit vendas Aktivitetet:  Përgatitja e strategjisë për turizmin vendas;  Përgatitja e ofertës turistike me fokus në turizmin vendas;  Përgatitja e punëtorive edukative informative;  Përgatitja e materialeve afirmuese për turizmin;  Përgatitja e info materialeve;  Hulumtimi se sa janë të kënaqur turistët nga ofertat turistike dhe kualiteti i tyre  Promovimi i turizmit rural/trajnimi i popullsisë lokale për turizmin rural.

Masa 4.2.6. Përmirësimi i qasjes deri te lokalitetet turistike me këmbësor dhe shtigje për biçikleta Aktivitetet:  Shënimi në hartë i infrastrukturës ekzistuese për biçikleta dhe detektimin e infrastrukturës së nevojshme për lidhjen e lokaliteteve turistike  Sigurimi dhe promovimi i lidhjes ndër komunale përmes rrjetit për shtigje të sigurta për biçikleta

154 153

Prioriteti 4.2. Përmirësimi i infrastrukturës turistike Rezultatet përfundimtare Indikatorët Numri i planeve të miratuara urbanistike - arkitekturore Numri dhe gjatësia e shtigjeve në mjediset rurale, që çojnë drejt vlerave turistike natyrore dhe kulturore, në km Numri i shtigjeve për këmbësorë deri te vlerat turistike dhe Atraksione të pajisura kulturore dhe rregulluara transportuese për Numri i atraksioneve të rikonstuktuara dhe të revitalizuara turistike Shumaturistët e fondeve investuese në infrastrukturën e rinovuar Rrugët e rikonstruktuara dhe të asfaltuara Numri i qendrave dhe pikave të ndërtuara informative Kampet e ndërtuara dhe revitalizuara

Për realizimin e prioritetit 4.3 " Dizajnimi i ofertave specifike rajonale turistike" janë definuar këto masa dhe aktivitete:

Masa 4.3.1. Përkrahja e operatorëve turistik për dizajnin e ofertës rajonale turistike në të cilën do të përfshihen më shumë lloje të turizmit Aktivitetet:  Sigurimi i dukshmërisë së potencialeve për turizmin në tërë rajonin;  Revitalizimit të mjediseve fshatare;  Përzgjedhja e turrave tematike (5 deri 6) të cilat më së miri do ta prezantonin rajonin;  Lidhja e strukturës organizative me sektorin e biznesit për turizëm;  Analiza e rajoneve dhe vendeve konkurruese;  Krijimin e politikave të subvencioneve për investimin në mjediset rurale/ turizmin rural.

Masa 4.3.2. Zhvillimi i ofertës astronomike me potencimin e traditës maqedonase Aktivitetet:  Promovimi i vlerave gastronomike të rajonit (hapjen e etno restoranteve me traditë të theksuar maqedonase);  Krijimi i menyve të reja dhe rrjetëzimit të etno restoranteve në rajon;  Përgatitja e ushqimeve tradicionale – suvenireve nga rajoni;  Organizimi i punëtorive për përgatitjen e specialiteteve tradicionale.

Masa 4.3.3. Promovimi i trashëgimisë natyrore dhe kulturore Aktivitetet:  Promovimi i potencialeve dhe lidhjes në rrjet;  Organizimi i ditëve promovuese të turizmit;  Përpilimi i Strategjisë së marketingut për turizmin në rajonin e planit të Shkupit;  Produksioni i video materialeve promovuese për promovim nacional dhe internacional;  Ueb faqja e rajonit (azhurnimi). 155 154

Prioriteti 4.3. Dizajni i ofertës specifike rajonale turistike

Rezultatet përfundimtare Indikatorët Përpilimi i strategjisë së marketingut Ka hyrë në fuqi strategjia e marketingut në rajon Numri i hartave interaktive Certifikatat e lëshuara për restorantet nacionale Numri i prezencës në panaire Objektet funksionale të adaptuara dhe të restauruara për akomodim dhe hoteleri

Numri i etno restoranteve Shuma e fondeve të shfrytëzuara për zhvillim rural Numri i objekteve të adaptuara dhe të restauruara për Ueb faqja akomodim dhe hoteleri funksionale e rajonit Numri i trajnimeve të realizuara për format selektive Numri i rritur i turistëve Projekte të përbashkëta të përpiluara nga ana e administratës dhe struktura Qëndrimi i vazhduar e sektorit të biznesit turistik turistik Bashkëpunimi i realizuar ndërmjet rajonit me rajonet e tjera të fqinjësisë Shpenzimet e rritura jashtë pansioneve

Programet e përpiluara turistike (produktet) Numri i arazhmaneve të shitura turistike

Në tabelën e radhës janë dhënë indikatorët për realizimin e qëllimit afatmesëm 4: Shfrytëzimi i qëndrueshëm i trashëgimisë natyrore dhe kulturore, në funksion të turizmit.

Tabela nr. 89 - Indikatorët për përcjelljen e realizimit të qëllimit afatmesëm 4

Nr.rend. Indikatorë Indikatorët Viti Vlera Target baz bazë qëllimi ë v.2024

1 Numri i përgjithshëm i turistëve 2019 389182 451451(16%) 2 Numri i përgjithshëm i 2019 688324 798456 fjetjeve të realizuara në rajon (16%) 3 Pjesëmarrja procentuale e qarkullimit 2018 44.79 48 turistik në rajonin e planit të Shkupit në qarkullimin e përgjithshëm të RMV (%)

4 Numri i shtretërve 2019 8049 9337 (16%)

156 155

V. IMPLEMENTIMI I PROGRAMIT PËR ZHVILLIMIN E RAJONIT TË PLANIT TË SHKUPIT

1. Financimi Në pajtim me nenin 35 nga Ligji për zhvillim të barabartë rajonal (G.Zyrtare e RMV nr.24/21), burime për financimin e zhvillimit rajonal janë:  Buxheti i Republikës së Maqedonisë së Veriut;  buxhetet e komunave, komunave në qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit;  fondet nga Bashkimi Evropian;  burimet e tjera ndërkombëtare;  donacione dhe sponsorime nga persona fizik dhe juridik dhe  mjete të tjera të përcaktuara me ligj.

Ligji për zhvillim të barabartë rajonal parashikon që Brenda vitit të ndahen mjete në vlerë prej së paku 1% nga BPV i buxhetit të Republikës së Maqedonisë së Veriut për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal. Për nxitjen e zhvillimit të rajonit të planit të Shkupit, komunave në qytetin e Shkupit dhe Qyteti i Shkupit, mund të shfrytëzohen edhe mjete nga fondet e Bashkimit Evropian. Ligji i parasheh këto instrumente për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal në Republikën e Maqedonisë së Veriut: investimet kapitale, grantet e pakthyeshme, subvencionet, huatë me kushte të volitshme, dhënien e garancive për hua, sigurime nga kreditë, lehtësime tatimore, lizing dhe instrumente të tjera në pajtim me ligjin. Për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal bëhet financimi dhe kofinancimi i përpilimit të analizave, studimeve, dokumenteve të planit, planeve aksionare dhe dokumentacionit projektues që i plotësojnë kushtet për financim, si dhe financim të ndërtimit të kapaciteteve institucionale për zhvillim rajonal në Republikën e Maqedonisë së Veriut. Sipas rregullativës ligjore, mjetet e dedikuara për zhvillim të barabartë rajonal ndahen në këtë mënyrë: 55% për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve të planit, 15% për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve urbane dhe zhvillimit të qëndrueshëm urban, 15% për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve me nevoja specifike zhvillimore dhe 15% për financimin e projekteve për zhvillimin e fshatrave. Shfrytëzues të mjeteve për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve urbane dhe zhvillimin e qëndrueshëm urban, janë komunat me seli në qytet, komunat e qytetit të Shkupit dhe Qyteti i Shkupit. Mjetet e fituara nga instrumentet për ndihmë para aderuese IPA të fondeve të Bashkimit Evropian për zhvillim të qëndrueshëm urban, ndahen në pajtim me dispozitat e Marrëveshjes Kornizë ndërmjet Republikës së Maqedonisë së Veriut dhe Komisionit Evropian për rregullat e bashkëpunimit në raport me ndihmën financiare të Komisionit Evropian për Republikën e Maqedonisë, në kuadër të zbatimit të ndihmës sipas instrumentit për ndihmë para aderuese (IPA), të ratifikuar në pajtim me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë së Veriut. Shfrytëzues të mjeteve për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve me nevoja specifike zhvillimore janë komunat në qytetin e Shkupit në të cilat janë përcaktuar rajone të caktuara me nevoja specifike zhvillimore si dhe Qendrat për zhvillimin e rajoneve të planit, ndërmarrjet publike dhe institucionet publike të themeluara nga shteti, nga komunat në qytetin e Shkupit, si dhe nga Qyteti i Shkupit, institucionet e arsimit të lartë shkencor dhe shoqatat. 157156

Shfrytëzuesit e mjeteve për financimin e projekteve për zhvillimin e fshatrave janë komunat e qytetit të Shkupit. Mjetet e dedikuara për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve të planit, ndahen nga Qendrat për zhvillimin e rajoneve të planit në pajtim me Klasifikimin e rajoneve të planit sipas shkallës së zhvillimit. Vendimi për ndarjen e mjeteve për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve të planit, projektet për zhvillimin e rajoneve urbane, projektet për zhvillimin e rajoneve me nevoja specifike zhvillimore dhe projektet për zhvillimin e fshatrave, zbatohet nga Byroja për Zhvillim Rajonal. Vendimin për klasifikimin e rajoneve të planit sipas shkallës së zhvillimit e miraton Qeveria. Përllogaritja e shkallës së zhvillimit të rajoneve të planit zbatohet në bazë të indeksit zhvillimor. Indikatorët dhe përllogaritja e vlerës së indeksit zhvillimor në propozim të Këshillit për zhvillim të barabartë rajonal, përcaktohen me vendim të Qeverisë. Procedura për përcaktimin e shkallës së zhvillimit në rajonet e planit zbatohet nga Ministria. Organet kompetente shtetërore janë të obliguar që me kërkesë të Ministrisë të dorëzojnë të dhënat e nevojshme për përcaktimin e shkallës së zhvillimit të rajoneve të planit. Shkalla e zhvillimit të rajoneve të planit përcaktohet për një periudhë prej pesë viteve, ndërsa sipas nevojës mund të përcaktohet edhe për periudhë më të shkurtë. Në Tabelën nr.90 është dhënë klasifikimi i rajoneve të planit sipas shkallës së zhvillimit për periudhën nga viti 2018 deri në vitin 2023. Sipas këtij klasifikimi rajoni i planit të Shkupit është rajoni më së paku i zhvilluar.

Tabela nr. 90 - Klasifikimi i rajoneve të planit sipas shkallës së zhvillimit për periudhën nga viti 2018 e deri në vitin 2023:

Rajoni i planit Indeksi i zhvillimit Indeksi ekonomik Indeksi demografik social Shkupit 151,0 147,7 153,5 Juglindor 97,1 129,5 72,4 Lindor 96,1 136,4 65,5 Pellagonisë 91,2 109,1 79,6 Vardarit 73,5 70,5 75,9 Jugperëndimor 81,4 97,7 69,0 Pollogut 82,4 50,0 106,9 Verilindor 62,7 27,3 89,7

Në pajtim me Vendimin për klasifikimin e rajoneve të planit sipas shkallës së zhvillimit për periudhën nga viti 2018 deri në vitin 2023, pjesëmarrja në rajonin e planit të Shkupit gjatë shpërndarjes së mjeteve për financimin e projekteve për zhvillimin e rajoneve të planit është 7,2% nga ndihma shtetërore për zhvillim të barabartë rajonal. Në Tabelën nr.91 janë dhënë përqindjet e pjesëmarrjes së të gjitha rajoneve të planit.

Tabela nr. 91 - Pjesëmarrja e ndihmës shtetërore për zhvillim të barabartë rajonal (në %)

Rajoni i planit Pjesëmarrja e ndihmës shtetërore për zhvillim të barabartë rajonal (në %) Shkupit 7,3 Juglindor 11,1 Lindor 11,3 Pellagonisë 13,2 Vardarit 11,9 Jugperëndimor 14,7 Pollogut 13,3 Verilindor 17,3 158 157 159

Buxheti

t ë m ekonomik, ambient t ë ambient ekonomik, m ë Partner ndruesh ë

sit ë zhvillim t zhvillim

Bart ë

s, me nj s, me ë

jetes

ë ave sipas ave sipas t

e pasur kulturore" e

lart ë

marketing ë Vizioni ë gimin ë

Aktivitetet kualitet t kualitet

ë trash

përmirësuar e rajonit përmes nxitjes dhe zhvillimit të MSP, industritë udhëheqëse dhe udhëheqëse industritë të MSP, zhvillimit dhe nxitjes e rajonit përmes përmirësuar Ballkan me nj Ballkan me Aktiviteti për përkrahjen e klasterëve e për përkrahjen Aktiviteti IT, sektori i (nga inovativ që arsimore subjekte digjital, etj) në largësi, arsimim mundësojnë të digjitalizimit e Përkrahja kompanive

Azhurnimi i data bazave ekzistuese, ekzistuese, bazave i data Azhurnimi të qëllim me komunal bashkëpunimi biznesit të e reja subjektet për informimit e tjera dhe institucionet dhe organizatat dhën të bazës së e dhe ndarjen gjini. në pronësisë qendror për regjistrin me Bashkëpunimi të theksuara të e regjistrave marrjen komunave sipas juridike subjekteve ë zhvillimin moderne zhvillimin e infrastrukturës zhvilluar bazuar n zhvilluar bazuar

m t

Masat biznesit 1.1.1Formimi i 1.1.1Formimi rajon konkurrues n konkurrues rajon Formimi i

klasterëve sor, turiz Мasa 1.1.2. Мasa 1.1.2. ë ë

Atraktivitet dhe konkurrencë e konkurrencë dhe Atraktivitet sht

nevojat e sektorit të nevojat e sektorit Masa . . ë

m jet m bazës së të dhënave për për dhënave së të bazës ë Shkupit

ndetsh ë

Plani aksional sh

- " Rritja e ë

Plani aksional

vendase Qëllimi afatmesëm Qëllimi r dhe t

I. bashkëpunimit 2. ndërmjet kompanive kompanive ndërmjet Prioriteti 1.1 " Rajoni t ë i planit Prioriteti past Tabela nr. 92 92 Tabela nr.

160

161

merren merren kapacitetet e e kapacitetet dokumenteve dokumenteve aktiviteteve në aktiviteteve

të nevojave të femrave në femrave të nevojave të Sesione informative për për informative Sesione për vendase kompanive të nevojshme huaja. e kompanitë me bashkëpunim e biznesit, nevojat reflekton i Analiza që në fokus nga femrat); drejtuara të biznes (kompani për programet i nevojave Përcaktimi trajnuese (nevojat e që femrave parasysh) kualifikimin, për Përpilimi i programeve që femrave e (nevojat rikualifikimin etj. merren parasysh) dhe Realizimi i masave e përkrahjen për rajonal lokal dhe nivel sektorit privat e Iniciativa për thjeshtësimin e për udhëheqjen procedurave rajonal lokal dhe nivel në bizneseve dorëzimin e shërbimet për Përkrahja digjital të formularëve dhe si kompanitë përfundojnë t‟i që duhet ligjor afatit kuadër të obligim në

MSP punës të rajonit përsosjen përsosjen përsosjen Realizimi i Realizimi kualifikimin, kualifikimin, Мasa 1.2.2. Мasa 1.2.2. programeve për programeve rikualifikimin dhe rikualifikimin dhe rikualifikimin dhe bashkëpunimi dhe bashkëpunimi ndërmjet kompanive kompanive ndërmjet Мasa 1.1.3 Promovimi Promovimi Мasa 1.1.3 Мasа 1.3.2. Përkrahja Përkrahja Мasа 1.3.2. punën dhe për hapjen - e science qendrave based business i nevojave të tregut të tregut të të i nevojave Мasa 1.2.1. Hulumtimi Hulumtimi Мasa 1.2.1. Мasа 1.3.1. Lehtësimi i Lehtësimi Мasа 1.3.1. kushteve për biznes në biznes në për kushteve

1.2

1.3

ofertës dhe Prioriteti Harmonizimi i i Harmonizimi Prioriteti Zhvillimi i Zhvillimi MSP kërkesës së tregut kërkesës

161

162

line, ku - kushtet bankare për kushtet bankare për

Trajnimi dhe aftësimi i kapitalit njerëzor i aftësimi kapitalit Trajnimi dhe e pozitave me kërkesën lidhur për t‟u për shtesë mundësive punës dhe të të tjera të aftësi dhe rikualifikim avancuara femrat për siguruar e Qasje sipërmarrëse i bankave komunikimi Të përmirësohet mund të do që zhvillimore dhe fondeve on periodike mbajnë takime të sipërmarrëse) Sigurimin së mjeteve e qasjes transportuese këmbësorëve së zonës Sigurimin e pa vetura këmbësorë për qarkores Sigurimin на do të prezantohen prezantohen do të dedikuara të kreditore, në linjat qasje tjera e dhe institucionet për kompanitë femrat për siguruar e (Përqindje

)

ho ë

Qasja Мasа 1.3.6. në e përmirësuar financa Мasа 1.3.5. Мasа 1.3.5. Masa 1.4.1. Masa 1.4.1. dhe Përmirësimi zhvillimi i infrastrukturës transportuese përvojave dhe dhe përvojave Shkëmbimi Мasа 1.3.3. i (kno njohurive

kapitalit njerëzor kapitalit Мasа 1.3.4. Rritja e Мasа 1.3.4. Stimulimi i Stimulimi MSP

1.4

zhvillimin e Prioriteti komunikuese infrastrukturës infrastrukturës transportit dhe transportit Përmirësimin e Përmirësimin transportuese dhe transportuese

162

163

–

donatorëve donatorëve

turistët

it), të krijohen mundësi mundësi krijohen të it), .)

reja për afirmimin e kësaj faqe, me faqe, e kësaj afirmimin reja për Ndërtimi i shtigjeve për biçikleta shtigjeve i Ndërtimi Eko treni fëmijë për biçikletave i Sigurimi ENER të plotësohet (një numër i vogël i i vogël i (një numër plotësohet ENER të dinë për dhe subjekteve institucioneve - ekzistimin e ener të të transparent realizimit qëllim të aktvendimeve, vendimeve ligjore, etj kuvendare procedurave i të socializimit Zhvillimi qendrave klubet e (çerdhet, rural diversifikimi etj pensionistëve sesione për një linje e Vendosjen e mjetet në qasjen për informative të financiare disponueshme Bankën huaj në BE, dhe të vendas etj. UNDP Botërore, bujqësore, i Targetimi shoqatave korporatave Rrjetëzimin unioneve, etj. fermerëve të nacionale me federatën në të e qasjes optimizimin FNF, për fondet dhe gjitha grantet, subvencionet. e thjeshtësimin për mundësi Të jepet së sigurisë e kontrollin për procedurës rural që vogël e prodhuesit nga ushqimit të vogla sasi të prodhojnë do të dhe ushqimeve dhe organike ushqimeve për dedikuar autentike, specialiteteve dhe për tregun vendas

- jetës jetës

1.5.1. 1.5.1.

sociale në sociale në -

mobilitetit Masa 1.4.2. Masa 1.4.2. Masa Përmirësimi i Përmirësimi Masa 1.4.3.Е sundimi mjediset rurale mjediset Përmirësimi dhe dhe Përmirësimi shoqërore së bujqësisë dhe së bujqësisë zhvillimi i infrastrukturës zhvillimi i infrastrukturës

1.5

bujqësor Prioriteti Zhvillimi rural dhe rural Zhvillimi

163

164

regjistër i shoqatave në në shoqatave i regjistër miratimi i planeve miratimi i planeve

stacioneve stacioneve

- Rikonstruksioni dhe rregullimi i tregut të i tregut dhe rregullimi Rikonstruksioni shumicë. me dhe tregut gjelbërt një Të krijohet mjedise rurale Përgatitja e përaksionar planit e afirmimin së dhe mbrojtjes mirave rurale të dhe turistike kulturore rurale, trashëgimisë e rinovimin për projekteve i Realizimi të zhvillimit dhe së vjetër infrastrukturës për qasjet) llogari (të mbahet re asaj të Rinovimi i infrastrukturës (rrjetit hekurudhore rrugor dhe qendrave rurale në rajonet hekurudhore) hapësinor planit i miratimi dhe Përpilimi të rajonit të planit të Shkupit Përpilimi dhe komunave të hapësinore planeve i miratimi dhe Përpilimi e planit rajonin në lagjet për urbanistike të Shkupit në të fshatrave Përpilimi i kategorizimit rajonin të e Shkupitshkallës planit sipas zhvillimore

bazë Masa 1.6.1. Masa 1.6.1. hapësinore dhe dhe hapësinore planit të Shkupit Masa Përpilimi 1.7.1. dhe miratimi i planeve i dhe miratimi urbanistike në rajonin e rajonin në urbanistike Infrastruktura Infrastruktura Masa 1.5.2. Promovimi i Promovimi Masa 1.5.2. të bashkëpunimit bashkuar zhvillimin e për dhe industrisë në institucioneve rurale mjediset

1.6 1.7

planifikim hapësinor rajonal për për rajonal zhvillimore Rajone me Rajone Prioriteti Prioriteti Komponenti Komponenti nevoja specifike nevoja specifike

164

165

arsimore

Përforcimet kadrovike Përforcimet për Agjencinë me Bashkëpunimi planifikim hapësinor të financimit shtesë Sigurimi i burimeve Identifikimi i burimeve të financimit financimit burimeve të i Identifikimi e për rikonstruksionin arsimore institucioneve/objekteve Hulumtimi/shënimi i gjendjes së objekteve së objekteve i gjendjes Hulumtimi/shënimi të institucioneve për infrastrukturore projekteve i Realizimi infrastrukturës e përmirësimin rritjen dhe shkollore praktikë për i mundësive Prezantimi Organizimi i takimeve ndërmjet ndërmjet i takimeve Organizimi privat sektorit dhe arsimore institucioneve

gjinore dhe mbrojtjes së përmirësuar sociale dhe shëndetësore dhe sociale përmirësuar së mbrojtjes dhe gjinore

2.2.1. 2.2.1.

privat urbanistike ndërmjet ndërmjet Qendrës për për Qendrës Masa 2.1.1. Masa 2.1.1. Masa komunikimit komunikimit kapaciteteve të kapaciteteve hapësinore dhe dhe hapësinore Përmirësimi i Përmirësimi institucioneve institucioneve teve arsimore teve Rikonstruksioni i Rikonstruksioni Masa 1.7.2. Rritja e Masa 1.7.2. Kapitali i zhvilluar njerëzor që përputhet me nevojat e tregut të punës, shkallë më e lartë e siguruar e barazisë barazisë e lartë e siguruar e më shkallë të punës, e tregut nevojat me përputhet që njerëzor zhvilluar i Kapitali

: institucioneve/objek përmirësimin e përmirësimin planeve arsimore arsimore dhe sektorit Masa Përkrahja 2.1.2. e për përgatitjen projekteve

2.1

2.2

shkollore Rritja dhe Rritja dhe Qëllimi afatmesëm Qëllimi

Prioriteti përmirësimi i përmirësimi infrastrukturës infrastrukturës Prioriteti II.

165

166

për

për lëvizjen për për për lëvizjen

qasja në infrastrukturën në infrastrukturën qasja

dhe klube të pensionistëve të klube dhe Hulumtimi i nevojave për çerdhe private private çerdhe për i nevojave Hulumtimi të nevoja me persona për dhe qendra veçanta Fondet për pjesëmarrje në gara për gara për në pjesëmarrje për Fondet e fëmijët talentuar Ndërtimi dhe Ndërtimi për personat objekte, në përkatëse veçanta të me nevoja për Akseveprioritet i Identifikimi me e masave për implementimin e përmirësimin kushteve veçanta të me nevoja personat Aftësimi i hapësirave për fëmijët fëmijët për hapësirave i Aftësimi e talentuar për e institucioneve përbashkët e Qasja nga donatorët e mjeteve sigurimin potencial kuadrit e angazhimin për Iniciativa arsimore institucionet nëpër profesional të veçanta fëmijë me nevoja të për shtëpi nevojë në i vendeve Shënimi pleqve për aplikimit gjatë administrative Përkrahje mjete financiare

i fëmijëve i fëmijëve veçanta të talentuar qëndrim në Masa 2.2.2. Masa 2.2.2. Masa 2.3.1. Masa 2.3.1. Masa 2.3.3. institucionet institucionet me nevoja të të me nevoja kushteve për kushteve për Përmirësimi i Përmirësimi i Përmirësimi Përkrahja dhe dhe Përkrahja dhe për shtëpive e margjinalizuara e margjinalizuara stimulimi arsimore për fëmijët fëmijët për arsimore kushteve për kushteve për grupet moshuar të persona dhe hapja e çerdheve e çerdheve dhe hapja Masa Përkrahja 2.3.2.

të sekorit arsimor Rritja e kapaciteteve Rritja e kapaciteteve

166

167

shtëpitë për personat me personat për shtëpitë rurale

risocializimit të personave që përdorin që përdorin personave të risocializimit Hapja e qendrave të rehabilitimit, integrimit të rehabilitimit, Hapja e qendrave dhe tyre të dhe familjeve drogë Hulumtimi i nevojave të grupeve të të grupeve të i nevojave Hulumtimi mbrojtjes i nga aspekti margjinalizuara shëndetësore sociale dhe vizitat për me komunat projektit e Përgatitja në kujdestare kronik sëmurit dhe të veçanta nevoja të (veçanërisht miturave të të Ulja e shtatzënive të rinjve në edukimit te Romet),përmes shkollë, informata për shëndetin reproduktiv e nga shtatzënitë për mbrojtjen dhe mënyrat padëshiruara të largimit e parandalimin dhe Ruajtjen të përgjithshëm (mjekëve mjekëveamë stomatologëve) dhe gjinekologëve amë, shërbimeve e sigurimin për Avancimin primare mbrojtja bazike nga mjediseve e për banorët shëndetësore largëta më të Përgatitja e projekteve koordinuese në koordinuese Përgatitja e projekteve në sapolindurve të e evidencën për komunat nga ana tyre e dhe ndihmën sociale familjet to për kujdestare e motrave

në rrezik të në rrezik qytetarëve qasjes ndaj qasjes ndaj shërbimeve shërbimeve Masa 2.3.4. Masa 2.3.4. rajonet e rajonet planit shëndetësore në shëndetësore shëndetësore dhe shëndetësore Avancimi i mbrojtjes i Avancimi mbrojtjes dhe grupeve të tjera tjera të dhe grupeve

2.3

mbrojtjes mbrojtjes Rritja dhe Rritja dhe dhe sociale Prioriteti përmirësimi i përmirësimi shëndetësore shëndetësore

167

168

gjinore në rajonin e rajonin në gjinore

Koordinimi ndërmjet koordinatorëve koordinatorëve ndërmjet Koordinimi (së mundësi të barabarta komunal për e për progresin në vit) herë paku dy të masave implementimit për civile organizatat me Bashkëpunimi e përmirësimin barazisë planit Bashkëpunimi ndër komunal ndërmjet ndërmjet ndër komunal Bashkëpunimi dhe për veprim përgjegjëse institucioneve të dhunës e së viktimave akomodimin gjini bazuar në Hulumtimi i nevojave të femrave nga grupet grupet nga femrave të i nevojave Hulumtimi punësim, për rrezikuara të e ndryshme institucione (çerdhe, në shërbime qasje etj.) transport, arsimore, Ndërtimi dhe ndërrimi i infrastrukturës infrastrukturës ndërrimi i dhe Ndërtimi ujë me furnizimit të së vjetër së infrastrukturës ndërrimi i dhe Ndërtimi i dhe largimi me ujë furnizimit të vjetër e komunat në ujëraveurbane të zeza rajonit

qarta të Masa sektorit civil Masa 2.4.3. Masa 2.4.3. Masa 2.4.1. Masa 2.4.1. Përmirësimi i Përmirësimi punës sociale shkëmbimit të të shkëmbimit Masa 3.1.2. Masa 3.1.2. dhunës gjinore Përmirësimi i Përmirësimi derdhjen dhe dhe derdhjen sistemeve për për sistemeve sistemeve për për sistemeve mekanizmave të të mekanizmave Kualiteti i përmirësuar i ambientit jetësor në rajonin e Shkupit e rajonin në jetësor ambientit i përmirësuar i Kualiteti 3.1.1.Zhvillimi i 3.1.1.Zhvillimi ve të viktimave të të viktimave ve me furnizim ujë tyre në procesin e procesin në tyre bashkëpunimit dhe bashkëpunimit : strehimoreve/qendra për punë sociale dhe sociale për punë komunave, qendrave qendrave komunave, mbrojtjes sociale dhe sociale mbrojtjes informatave ndërmjet ndërmjet informatave Masa Vendosja 2.4.2. Identifikimi Identifikimi i çështjeve gjinore dhe zbatimin gjinore e dhe zbatimin

2.4

Shkupit Qëllimi afatmesëm Qëllimi Prioriteti më të lartë të lartë më të III. III. rajonet e rajonet të planit Sigurimi i shkallës shkallës Sigurimi i barazisë gjinore në gjinore barazisë

168

169

së -

paketimeve, paketimeve,

ciklues rajonal për lloje të për lloje të rajonal i ciklues r caktuara të mbeturinave (ngurtë, organik, bio organik, (ngurtë, mbeturinave të caktuara etj) mbeturina, Ndërtimi i infrastrukturës për selektimin e selektimin për i infrastrukturës Ndërtimi në mbeturinave të ndryshme të llojeve e komunat rajonit për publike ngritjen e vetëdijes për Fushata nevojën të e selektimit mbeturinave të tyre të krijimit të parandalimit dhe gjeneruara kompanive së ngritjen e vetëdijes për Fushata menaxhuesit me kontratave e për nxitjen të mbeturinavekolektiv të e deponitë për lokacioneve i Definimi për fushata dhe interne mbeturinave e tyre shfrytëzimin që kapaciteteve disa të ndërtimit i Mundësimi jenë si do të për plani rajonal një i Realizimi RPSH në mbeturina me menaxhim me në lidhje projekteve propozim i Përgatitja me mbeturinat/ekonominë menaxhimin e BE fondet për aplikimin cirkulare dhe mbeturinave nga pajisjet elektrike dhe dhe elektrike nga pajisjet mbeturinave dhe bateritë akumulatorët elektronike,

e ujërave e ujërave

zhvillimi i rajonal me rajonal mbeturinat Menaxhimi atmosferike të zeza dhe Мasa 3.1.3. Мasa 3.1.3. sistemeve për për sistemeve derdhjen e ujërave e ujërave derdhjen pastrimin

3.1

komunale Prioriteti Infrastruktura Infrastruktura

169

170

të gjelbërimeve në RPSH në të gjelbërimeve

it industrisë dhe amvisërive për për amvisërive dhe industrisë

e CO2

së bashku me akademitë, sektorin privat sektorin privat akademitë, me së bashku nacionale dhe institucionet për kafshë e krematoriumëve Hapjen e nga djegia dëmshëm e ndikimin për Fushata dhe mbeturinave të ndryshme të llojeve amvisërive të ngrohje trupave për dhe komunë për secilën LEAP e Përgatitja RPSH në ndotësve të kadastër e Përkrahja uljen të inovative efikase burimeve e Përkrahja e Shkupit në rajonin energjisë e përkrahjen për skemave e Vendosja për qytetarëve të rrezikuara të kategorive shtëpi energjetik efikasitet nëpër teknik dokumentacionit e Përgatitja gazit; përçimit të të i rrjetit Ndërtimi natyror. gazit të shfrytëzimit i Promovimi Përgatitja e kadastr

të gazit i energjisë Masa 3.2.3. Masa 3.2.3. Masa 3.2.2. Masa 3.2.2. Shfrytëzimi i Shfrytëzimi qëndrueshëm qëndrueshëm Rrjeti i përçimit Rrjeti i përçimit Masa Ulja 3.2.1. e ndotjes së ajrit së e ndotjes

3.2

Ndryshimet Ndryshimet Prioriteti klimatike dhe klimatike mbrojtja mbrojtja e ajrit

170

171

përcjelljen e përcjelljen të gjelbërt dhe të gjelbërt dhe

projektit së bashku me me së bashku projektit -

indikatorëve për indikatorëve -

inovacione (bashkëpunimi dhe (bashkëpunimi inovacione - Vendosjen e ndalesave për prerjen e për ndalesave e Vendosjen ku në rajonet rurale pyjeve të pakontrolluar është kompetente institucioneve monitorimi i më i dobët gjelbërta të sipërfaqeve e Rregullimin ri në të korridoreve e dhe formimin ekzistuese e komunat RPSH rajoneve të e promovimin për Fushata dhe Matkës e (kanjonin mbrojtura Jasenin) projekteve i realizimi dhe Përgatitja rajon, në biodiversitetit të hulumtuese zhvillimin e bio të pesticideve dhe Optimizimi i përdorimit bujqësore të sipërfaqet nëpër fertilizuesve RPSH për rritje planit e Përgatitja eko kompanive, të inovacioneve i promovimi ekonomisë të gjelbërta, publike furnizimeve etj qarkulluese Përgatitja e propozim në për aplikim privat sektorin dhe akademinë fondet e klimatike gjelbërta degradimit dhe definimin e masave për për masave e definimin dhe degradimit e tij. mbrojtjen

gjelbërta Mbrojtja e Mbrojtja Mbrojtja e Mbrojtja Përgatitja e Përgatitja zbutjen dhe zbutjen Masa 3.4.1. Masa 3.4.1. Masa 3.3.3. Masa 3.3.3. Masa 3.3.3. Masa 3.3.1. Masa 3.3.1. dhe të tokës dhe të tokës mbrojtura dhe dhe mbrojtura projekteve për për projekteve resurseve ujore ujore resurseve resurseve ujore ujore resurseve të reja të Mbrojtja e natyrës, Mbrojtja e natyrës, krijimi të i rajoneve krijimi i sipërfaqeve krijimi i sipërfaqeve

3.3 3.4

Mbrojtja e Mbrojtja natyrës dhe dhe natyrës Prioriteti Prioriteti biodiversitetit për zbutjen dhe dhe për zbutjen Zbatimi i masave Zbatimi i masave

171

172

secilën secilën

projektit së bashku me me së bashku projektit - nga sfera e ndryshimeve

Trajnime për përfshirjen e femrave në procesin procesin në e femrave përfshirjen për Trajnime ndaj adaptimit dhe zbutjes të e planifikimit klimatike ndryshimeve Përgatitja e propozim në për aplikim privat sektorin dhe akademinë fondet e klimatike gjelbërta të emetimeve burimeve të i Identifikimi (Instalime, në RPSH qelqtë gazrave të etj.) transport, amvisëri, procese prodhuese, të dhe dokumenteve strategjive Analiza e planeve sfera nga klimatike, e ndryshimeve në dispozicion tani deri më qenë që kanë për prioritare sektorëve i Definimi të me qëllim veprohet të mund ku komunë të qelqtë ose të gazrave sëuljes emetimeve klimatike ndryshimeve ndaj adaptimit në sektorët gjinore roleve i Identifikimi dhënave të e analiza dhe prioritar role gjinore me këto raport në statistikore ndryshime për Strategjisë e Përgatitja në kuadër komunë secilës të në nivel klimatike kryesore të palët i strategjisë; të rajonit (qëllimi prioritar; Sektorët gjinore në rolet interesuara; planeve e dokumentet me harmonizimi nacionale strategjike në nivel masave propozim dhe klimatike komunal)

rajonit miratuara miratuara klimatike të të klimatike Përgatitja e Përgatitja Masa 3.4.2. Masa 3.4.2. ndryshimeve ndryshimeve definuara me me definuara dokumentet e e dokumentet në komunat e e në komunat strategjike për për strategjike strategjive për për strategjive adaptimin ndaj ndaj adaptimin klimën në nivel nivel klimën në nacional nacional lokal dhe ndryshime klimatike klimatike ndryshime

për klimën klimatike të të klimatike ndryshimeve ndryshimeve definuara me me definuara dokumentet e e dokumentet adaptimin ndaj ndaj adaptimin miratuara strategjike strategjike miratuara

172

173

. a tij dhe dhe tij

të rrezikshme në të rrezikshme

aspekt të mbrojtjes dhe shpëtimit dhe mbrojtjes të aspekt Operatorëve, vetëqeverisjes lokale vetëqeverisjes Operatorëve,

–

Identifikimi dhe analiza e rreziqeve nga avaritë nga rreziqeve e analiza dhe Identifikimi substancave nga prania e të planit të territorin e rajonit në instalimet Shkupit që janë brendshme, të Analiza e planeve rajonit e territorin në kompanitë nga përpiluar të planit të Shkupitdhe rrethinën e nuk që kompanitë nga e plotësuar pyetësorët Përcaktimi sëi shkallës rrezikut varësisht nga prania e substancave të rrezikshme dhe nga avaritë kufitarë tej Efektet kufitar tej bashkëpunimi lokal dhe në nivel institucionale Pozita në nacional institucioneve të gjitha ndërmjet Koordinimi relevante për dhe veprimet aktivitetet Masat, së përhapjes e parandalimin dhe kontrollimin dhe ambientit së njerëzve mbrojtjes avarive, të kultivimit ri dhe ripërtëritjes jetësor, nga avari prekur të jetësor ambientit të e pikave zgjidhjen për statusit i Identifikimi në RPSH të instalimeve nxehta për projekteve të zbatimit i Statusi rimediacion kanë plane të përpiluara të brendshme të përpiluara të plane kanë dhe institucioneve të tjera kompetente gjatë gjatë kompetente tjera të dhe institucioneve në e rrezikshme, me veprimit substancat krizës së gjendjes situata të

Përgatitja e Përgatitja Masa 3.4.3. Masa 3.4.3. planeve për menaxhim me menaxhim me rreziqet e tjera rreziqet

3.5

Prioriteti nxehta që janë identifikuar dhe dhe identifikuar pasojat e ndotjes industrial industrial në RPSH Sajimi Sajimi i tri pikave të

173

174

sinë sinë sinë

ë ë ë ë rpunimit rpunimit rpunimit r ë ë ë e p e p

r mund r mund ë ë nd ë nd ë r ekonomi r ekonomi r ekonomi RPSH p r kompanit r ë ë

ë ë ë ë qarkulluese n qarkulluese

r r ë ë

forumeve p mbeturinave nga mbeturinave nga mbeturinave

ndryshme n ndryshme ë ë fushatës për përkrahjen e përkrahjen për fushatës

së ekonomi ë /institucionet si l /institucionet si l /institucionet ve t punim me institucionet akademike institucionet me punim kompani tjet kompani kompani tjet kompani zimit t zimit t ë

ë ë ë ë ë rimediacion nj nj

ë ë konceptin e konceptin shfryt ë kompanit shfryt ë kompanit n Takimet me menaxherët e projekteve për për projekteve e me menaxherët Takimet dhe pikat e në instalimet nxehta të lehtësimit përmes përkrahjen administrative procedurës dhe kompanive komunal ekipi një Formimi i do të aktive që në mënyrë konsultuese projekteve të gjatë definimit pjesë marrin për me për Përgatitja e planit komunikim palët e interesuara i Organizimi për dhe kujdes rimediacion për projekteve gjatë rreziqet gjitha të me sigurt të menaxhim me menaxhimit lokacionet e Organizimin forumeve p p informimin dhe qarkulluese n e Organizimin p informimin dhe qarkulluese p e trajnimeve Realizimin sektor bashk

ë ë ë r

ë jan tok

pikave pikave ë ë 3.5.2

materieve

me punim ë se n rreth ë ë asa ë М Përgatitja e Përgatitja Masa 3.5.1. Masa 3.5.1. nxehta q inventive p inventive

minimizimin e e minimizimin lokaliteteve të të lokaliteteve rimediacion të të rimediacion projekteve për për projekteve identifikuar (n identifikuar pjesmarrjen në në pjesmarrjen ndot ë bashk t projektet e projektet filluara dhe p RPSH dhe/ose me RPSH dhe/ose janë identifikuar në janë identifikuar Zbatimi i zgjidhjeve sasive t pikave të nxehta që pikave të nxehta

174

175

rdorimin e rdorimin ë r p ë

turistëve

se ë dal -

se Formimin e pilot stacioneve p stacioneve pilot e Formimin parametrave i dhe definimi mbeturinave hyr ë nga persona punës të grupeve Formimi i rajon gjatë në komunave të profesional nënligjore të akteve drafteve formale arsimore qendrave të i rolit Forcimi dhe joformale në të shërbimeve Trajnimi i ofruesve rurale mjediset jashtë i edukative udhëtimeve Organizimi vendit për bashkëkohore i teknologjive Zbatimi e shkëmbimin përvojave për integruar të sistemi i një Krijimi e evidentimin për elektronik sistemit të shfrytëzimit e Nxitja interesuara, të palëve gjitha të e evidentimin turizmin përfshira me të

qëndrueshëm i trashëgimisë natyrore dhe kulturore, në funksion të turizmit në funksion kulturore, dhe natyrore trashëgimisë i qëndrueshëm

3.5.3. 3.5.3. turistëve forcimit të të forcimit nivel lokal Masa 4.1.2. Masa 4.1.2. Masa 4.1.1. Masa 4.1.1. Masa RPSH gjatë njerëzore në në njerëzore ndërtimit dhe ndërtimit dhe evidentimin e e evidentimin Institucionet Institucionet Shfrytëzimi i Shfrytëzimi e kontaminuar.

të integruar për të integruar për kapaciteteve në kapaciteteve e dhe komunave : vetëdijes publike, publike, vetëdijes turizëm, ngritjen e ngritjen turizëm, miratimit të akteve të miratimit Pjesëmarrja aktive aktive Pjesëmarrja juridike për rajonet rajonet për juridike akademike dhe dhe akademike sektorin privat) Forcimi i resurseve Vendosja Vendosja e sistemit

4.1Forcimi 4.1Forcimi

turizmit Qëllimi afatmesëm Qëllimi funksion të të funksion natyrore dhe natyrore trashëgimisë trashëgimisë të zhvillimit të të të zhvillimit shfrytëzimit të shfrytëzimit IV. partneriteteve në partneriteteve i kapaciteteve dhe i kapaciteteve kulturore me kulturore qëllim Prioriteti

175

176

private trupave të përbashkët për menaxhim të përbashkët për menaxhim trupave

Përpunimi dhe prezantimi it ë dhënave nga ë dhënave nga it prezantimi dhe Përpunimi ana e sektorëve/seksioneve komunale për për komunale ana e sektorëve/seksioneve turizëm turizëm për klasterit Formimi i të rregullta të i takimeve Organizimi të anëtarëve të dhe promovimit klasterit punës gjatë tyre pjesëmarrësve gjithë të i Rrjetëzimi të dhe sektorit turistike Lidhja e agjencive biznesit dhe partneritet për i procedurave Krijimi - publike koncesione e PPP për të interesuarit Realizimi i trajnimeve Formimi i PPP të e modelit me atraksionet të Rrjetëzimi i sektorëve/seksioneve e rajonit gjitha komunat turizmit në të e për zhvillimin Komitetit Formimi i Shkupit të e planit rajonin në turizmit rajon në turistike byrove e rrjet Lidhja në

privat - turistik turizmit Stimulimi i Stimulimi funksion të të funksion partneritetit partneritetit dukurisë së së dukurisë Masa 4.1.4. Masa 4.1.4. Masa 4.1.5. Masa 4.1.3. Masa 4.1.3. publik klasterëve të klasterëve të destinacionin destinacionin Zbatimi aktiv Zbatimi aktiv i për e zhvillimin menaxhimit me menaxhimit Formimi i komitetit Formimi i komitetit planit të Shkupit në planit të Shkupit turizmit në rajonin e rajonin në turizmit

176

177

ura për

–

dhe rikonstruksioni i dhe rikonstruksioni

mbrojtjes së vlerave natyrore dhe natyrore së vlerave mbrojtjes

pikat dhe info qendrat (ri kombinimi dhe (rikombinimi pikat info qendrat

- Organizimi i takimeve i të përfshirëve në në i të përfshirëve i takimeve Organizimi në turizëm RPSH për i një memorandum Nënshkrimi të e në territorin komunat me bashkëpunim e dhe parashtrimin Akuedukti, cilave gjendet përcaktuar për të Qeveria deri te një iniciative Akueduktin me menaxhojë të që do organin urbanistike dokumenteve Përgatitja e planeve, arkitektonike të objekteve i Zbatimi kategorizimit turistike e rregullimin për i propozimeve Përpilimi së shkallës kulturore Miratimi i të planit dokumentacionit urbanistik për info me turistike i infrastrukturës Ndërtimi lokaliteteve të atraktive përmbajtje dhe turistike lokaliteteve i Promovimi dhe nacional distribucionit i promovimi të internacional videomaterialeve promovuese dhe sinjalizimeve komunikimeve i Përmirësimi reja të atyre i ndërtimi dhe ekzistuese dhe kategorizimi, për optimizmin e qendrave) për optimizmin dhe kategorizimi, dhe ekstrem për turizëm linja zip këmbësorë, shteg në të biçikletave Matkë, stacion shpëtimi e Mileniumit i Kryqi nga ekstrem për çiklizëm si dhe përmbajtje Mesme, të Vodno deri në lokalitete, tjera nëpër etj. ergeles hipodromit,

4.2.3

turistike të planit Sigurimi i Sigurimi i urbanistik Përgatitja e Përgatitja Masa 4.2.1. Masa 4.2.1. Masa 4.2.2. Masa 4.2.2. Мasa pajisjes turistike pajisjes turistike dokumentacionit dokumentacionit deri te atraksionet atraksionet deri te infrastrukturës dhe infrastrukturës

4.2

Prioriteti

177

178

shikim

pikat me informata pikat me informata -

elektronike informative në rajon informative elektronike turizmit - Tabela në i info Integrimi softuerit rajonin tërë në turistike për atraksionet në turizëm për i aplikacionit Përpunimi edhe përfshirë Shkupit, të planit e rajonin në me pengesa personat modulet për dhe dëgjim për (programeve) i aplikacioneve Përpilimi të më atraksioneve e prezantimin kulturore në rëndësishme rajon në hartë për shënimin i Studimit Azhurnimi (përfshirë turistike lokaliteteve të shkallën e kategorizimin, valorizimin, për promovim) propozimet dhe mbrojtjes për rëndësinë lokale i popullsisë Trajnimi natyrore dhe kulturore e trashëgimisë për udhëheqës i trajnimeve Organizimi dhe turistikkurse për trashëgimi kulturore caktuara të lokacione në i kampingut Ndërtimi në lokacione golfit të i terreneve Ndërtimi të caktuara i si kapacitet botanik kopshtit i Realizimi agro

turistike fondeve kulturore mbrojtjen e mbrojtjen Masa 4.2.3. Masa 4.2.3. Masa 4.2.4. Masa 4.2.4. Shfrytëzimi i Shfrytëzimi revitalizimin, revitalizimin, natyrore dhe natyrore trashëgimisë trashëgimisë atraksioneve atraksioneve Përmirësimi i Përmirësimi vizuelizimit të vizuelizimit investuese për për investuese sinjalizimit dhe dhe sinjalizimit konservimin dhe konservimin

turistike Përmirësimi i Përmirësimi infrastrukturës infrastrukturës

178

179

infrastrukturës infrastrukturës

turizmit rural/trajnimi i rural/trajnimi turizmit

tërë rajonin tërë

Përgatitja e strategjisë për turizmin turizmin për strategjisë e Përgatitja vendas në me fokus turistike ofertës e Përgatitja vendas turizmin edukative punëtorive e Përgatitja informative për afirmuese materialeve e Përgatitja turizmin materialeve Përgatitja e info nga turistët kënaqur të sa janë se Hulumtimi tyre i dhe kualiteti turistike ofertat i Promovimi rural për turizmin lokale popullsisë ekzistuese i infrastrukturës në hartë Shënimi e dhe detektimin për biçikleta e lokaliteteve për lidhjen së nevojshme turistike ndër lidhjes i promovimi Sigurimi dhe për shtigje të sigurta komunale rrjetit përmes për biçikleta për potencialeve së dukshmërisë Sigurimi i në turizmin

4.3.1

vendas biçikleta shkak të shkak lokalitetet lokalitetet shtigje për turistike me turistike Masa 4.2.6. Masa 4.2.6. Masa 4.2.5. Masa 4.2.5. Мasa Përmirësimi i Përmirësimi qasjes deri te te qasjes deri Riorganizimi i i Riorganizimi këmbësor dhe dhe këmbësor pandemisë, me pandemisë, fokus fokus të turizmit ofertës turistike për për ofertës turistike

4.3

Prioriteti

179

180

–

fshatare

subvencioneve subvencioneve

maqedonase) Revitalizimit të mjediseve mjediseve të Revitalizimit cilat të (5 deri 6) tematike i turrave Selektimi rajonin prezantonin ta do më së miri sektorin me organizative strukturës Lidhja e turizëm për e biznesit konkurruese dhe vendeve rajoneve Analiza e të Krijimin e politikave rurale/ në mjediset për investimin rural turizmin rajonit të gastronomike vlerave i Promovimi të me traditë restoranteve (hapjen e etno theksuar etno të rrjetëzimit reja dhe të i menyve Krijimi në rajon restoranteve tradicionale Përgatitja e ushqimeve nga rajoni suvenireve

turizmit traditës Përkrahja e Përkrahja Masa 4.3.2. Masa 4.3.2. potencimin e potencimin maqedonase ofertës rajonale ofertës rajonale për dizajnimin e për dizajnimin astronomike me astronomike do të përfshihen përfshihen do të Zhvillimi i Zhvillimi ofertës më shumë lloje të të lloje më shumë turistike në të cilën në të turistike operatorëve turistik turistik operatorëve

turistike specifike rajonale rajonale specifike Dizajnimi i ofertave Dizajnimi i ofertave

180

181

përgatitjen e përgatitjen

turizmin në rajonin e planit të planit e rajonin në turizmin Organizimi i punëtorive për Organizimi tradicionale specialiteteve rrjet në lidhjes dhe potencialeve i Promovimi turizmit të promovuese i ditëve Organizimi së marketingut i Strategjisë Përpilimi për Shkupit Produksioni promovuese i videomaterialeve internacional dhe nacional për promovim (azhurnimi) e rajonit Ueb faqja

kulturore Promovimi i Promovimi Masa 4.3.3. Masa 4.3.3. natyrore dhe natyrore trashëgimisë trashëgimisë

181

3. Përcjellja dhe vlerësimi

Në pajtim me nenin 65 të Ligjit për zhvillim të barabartë rajonal (G.zyrtare e RM nr.24/21) obligimi për përcjelljen e zbatimit të Programit për zhvillimin e rajonin e planit të Shkupit ka Këshilli për zhvillim të barabartë rajonal, Këshilli për zhvillimin e rajonin e planit të Shkupit dhe këshillave komunale që i takojnë rajonit të planit të Shkupit. Qendra për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit përgatit raport vjetor për realizimin e Programit për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit dhe e dorëzon atë deri te Këshilli për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit, që ka obligim të njëjtin ta dorëzoj deri te Këshilli për zhvillim të barabartë rajonal dhe këshillat komunale që i takojnë rajonit të planit të Shkupit. Në pajtim me rregullativën ligjore, Programi për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit vlerësohet përmes vlerësimit vijues dhe përfundimtar. Në pajtim me nenin 68 nga Ligji për zhvillim të barabartë rajonal (G.zyrtare e RM nr.24/21), nga vlerësimi vijues i Strategjisë për zhvillim rajonal dhe programet për zhvillimin e rajoneve të planit bëhet kah mesi i periudhës për zbatimin e dokumenteve të planit. Me vlerësimin vijues bëhet vlerësimi i realizimit dhe efektet e masave të zbatuara për nxitjen e zhvillimit rajonal, të identifikuara në Strategjinë dhe programet për zhvillimin e rajoneve të planit. Në pajtim me nenin 69 nga Ligji për zhvillim të barabartë rajonal (G.zyrtare e RM nr.24/21), vlerësimi përfundimtar bëhet pas përfundimit të periudhës së zbatimit të dokumenteve të planit. Me vlerësimin përfundimtar bëhet vlerësimi i shkallës së realizimit të dokumentit të planit, plotësimit të prioriteteve dhe qëllimeve të dokumenteve të planit dhe për efektet e arritura për nxitjen e zhvillimit të barabartë rajonal. Për vlerësimin e zbatuar vijues dhe përfundimtar përgatiten raportet që janë bazë për ndryshimin dhe plotësimin e dokumenteve të planit. Mënyra e përzgjedhjes së vlerësuesve dhe metodologjisë për vlerësim përcaktohet nga ministri.

182

VI. ANEKSI

1. Ekipi i ekspertëve “Programi për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit 2021-2026”, është përpiluar nga ekipi i ekspertëve në vijim:

1. Svetllana Petrovska – Lideri nga ekipi – Planifikimi strategjik Svetllana Petrovska i mbulonte këto sfera: Biznes, turizëm dhe kulturë.

2. Maja Nedellkovska – Hulumtime dhe analiza Maja Nedellkovska i mbulonte këto sfera: Zhvillim social

3. Sillvana Vanovska – Zhvillim, urbanizëm dhe planifikim hapësinor Sillvana Vanovska i mbulonte këto sfera: Infrastrukturë, bujqësi dhe zhvillim rural.

4. Sllavjanka Pejçinovska Andonova – Ambienti jetësor Sllavjanka Pejçinovska Andonova i mbulonte këto sfera: Ambientin jetësor dhe ndryshimet klimatike

2. Literatura e shfrytëzuar

 Qendra për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit: Programi për zhvillimin e rajonit të planit të Shkupit 2015-2019, nga viti 2015  Ministria e Vetëqeverisjes Lokale: Strategjia për zhvillim rajonal të Republikës së Maqedonisë së Veriut 2021-2031, nga viti 2021  Enti Shtetëror i Statistikës së RMV: Rajonet në Republikën e Maqedonisë së Veriut, nga viti 2019  Agjencia e Punësimit të RMV: Anketë për nevojën e shkathtësive në tregun e punës së Republikës së Maqedonisë së Veriut për vitin 2020, nga viti 2019  Fondi i Sigurimit Shëndetësor të Republikës së Maqedonisë së Veriut: Raporti vjetor për vitin 2019, nga viti 2020  m-r Z.Pavllov, R.Petkova: Monumentet Osmane (Edicioni i trashëgimisë kulturore të Maqedonisë), Shkup: Institucioni për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, nga viti 2008  d-r A.Serafimova, d-r V.Popovska – Korobar, M.M MAshniq, m-r J. Triçkovska: Monumentet krishtere Osmane (Edicioni i trashëgimisë kulturore të Maqedonisë), Shkup: Institucioni për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, nga viti 2008  Ligji për zhvillimin e barabartë rajonal, nga viti 2021

3. Linket e shfrytëzuar: http://www.stat.gov.mk/ https://av.gov.mk/ https://skopjeregion.gov.mk/

183183

"Përkrahur nga"

184 184

РRОGRAMI PËR ZHVILLIMIN E RAJONIT TË PLANIT TË SHKUPIT PËR 2021-2026

Përkrahur nga: