RSI: De Stand Van Zaken Jan Donner, Rechter

03 39 01 omslag 27-10-2003 17:38 Pagina 1

39 blz. 2033-2084 jaargang 78 31 oktober 2003

RSI: de stand van zaken

RSI is momenteel de meest gemelde beroepsziekte en is jaarlijks verantwoordelijk voor zo’n vierduizend nieuwe WAO-gevallen. Prof. mr A.J.C.M. Geers, dr J.M. Ruijgrok en mr R. van de Water geven een overzicht van de stand van zaken op medisch gebied, op het terrein van de normstelling en in de jurisprudentie. Jan Donner, rechter

Uitzonderingen daargelaten leent het ambt van continentaal rechter zich niet voor een biografie. Oud-minister van Justitie De Ruiter vond voor zijn lijvig boekwerk over een van zijn voorgangers echter interessante stof genoeg. Een beschouwing door prof. mr J.C.M. Leijten. 03 39 02 inhoud 27-10-2003 17:31 Pagina 3

‘Het gaat er in dit leven vooral om, dat een mens

zijn geweten niet inruilt als het er echt op Nederlands aankomt’ Juristenblad (Leijten in deze aflevering)

www.njb.nl Inhoud Een schat aan extra informatie Vooraf Zoals langzamerhand iedere lezer wel weet, kunnen abonnees met een hun toegewezen wachtwoord op de speciale njb-site Prof. mr J.E.J. Prins voor abonnees komen. De site wordt enkele dagen voor de Gevraagd: kwaliteitsbewaker van verschijning van het blad ververst. elektronische overheidsinformatie. 2033

De site bevat: Artikelen Actuele Documenten met belangrijke recente bronnen. Prof. mr A.J.C.M. Geers, dr J.M. Ruijgrok, Rechtspraaksamenvattingen met talloze zoekmogelijkheden mr R. van de Water RSI: de stand van zaken. 2034 en met links naar de complete uitspraken. Prof. mr J.C.M. Leijten Jan Donner, rechter. 2042 Wetgevingsrubriek met handige samenvattingen van de inhoud van de wetsvoorstellen en Staatsbladen en met links naar de complete kamerstukken. O&M

Mr P. Kerckhaert, mr E.H. Minderhoud Artikelen, O&M en Opinie met links die achtergrond- Uitbreiding bevoegdheid bestuursrechter. 2047 informatie geven. Mr R. Blekxtoon ‘Rechter of administratie’, een terugblik. Volledige agenda van juridische bijeenkomsten. De Commissie-Otte en de meermanscel. 2048

Sinds 1994 gecumuleerde zaken- en personenregisters. Reacties

Vacaturerubriek. Prof. mr A.Q.C. Tak Het hoger beroep bij de Afdeling bestuursrechtspraak. 2050 Mr dr A.T. Marseille Site van de Week Naschrift. 2051 www.overheidsjuristen.nl Een nieuwe site, speciaal gemaakt voor juristen die werkzaam Rubrieken zijn bij de overheid (rijk, gemeente, provincie, waterschappen). De site moet ook als platform fungeren voor discussies tussen Rechtspraak 2052 vakgenoten werkzaam in overheidsorganen en daarbuiten. Literatuur Boeken 2063 Tijdschriften 2064 Wetgeving 2069 Actualiteiten 2074 Agenda 2082

NJb afl. 39 31 oktober 2003 03 39 03 colofon 27-10-2003 17:31 Pagina 1

Nederlands Juristenblad Opgericht in 1925. Eerste redacteur: J.C. van Oven. Jrg. 78. Erevoorzitter: J.M. Polak Redacteuren: Maurits (J.M.) Barendrecht, Alex F.M. Brenninkmeijer, G.J.M. Corstens, Coen Drion, Paul F. van der Heijden, Corien (J.E.J.) Prins, Inge C. van der Vlies (vz.) Medewerkers: Wibren van der Burg, rechtsfilosofie en -theorie Ybo Buruma, strafrecht Eric Daalder, bestuursrecht S.E. Eisma, banken effectenrecht Gerrit De Geest, rechtseconomie A. Hammerstein, burgerlijk procesrecht Richard H. Happé, belastingrecht Guus J.J. Heerma van Voss, sociaal recht (socialezekerheidsrecht) Aart Hendriks, diversiteit en recht Marc Hertogh, rechtssociologie Martijn W. Hesselink, rechtsvergelijking en Europees privaatrecht J.H. Hubben, gezondheidsrecht C.J.H. Jansen, rechtsgeschiedenis Gerdy T.J.M. Jurgens, milieurecht en ruimtelijk bestuursrecht C.A.J.M. Kortmann, staatsrecht R.A. Lawson, rechten van de mens Jaap E.M. Polak, bestuursrecht Maurice V. Polak, internationaal privaatrecht Sacha Prechal, Europees en economisch recht Nico J. Schrijver, volkenrecht en het recht der int. organisaties J.M. van Slooten, arbeidsrecht Thomas Spijkerboer, migratierecht L. Timmerman, handelsrecht Dirk J.G. Visser, intellectuele eigendom S.F.M. Wortmann, personen-, familie- en jeugdrecht

Redactiebureau: Postbus 30104, 2500 GC Den Haag. Bezoekadres: Plein 26, Tel. (070) 3305462. Fax (070) 3305466. e-mail: [email protected] o.v.v. telefoonnummer en adres NJB-site op internet: http://www.njb.nl en www.juriforum.nl Secretaris, nieuws- en informatie-redacteur: Caroline M.Th. Lindo Adjunct: Pauline T.C. Hoefer-van Dongen Secretariaat: Ada A. Nolet-Hendrikx Uitgever: Allard Winterink (email: [email protected])

Auteursaanwijzingen: zie NJB 2003, afl. 5, p. 231. Het al dan niet op verzoek van de redactie aanbieden van artikelen aan het NJB impliceert toestemming voor openbaarmaking en ver- veelvoudiging t.b.v. de elektronische ontsluiting van het NJB. Uitgever: Kluwer, Postbus 23, 7400 GA Deventer. Abonnementenadministratie en productinformatie: Kluwer Afdeling Klantcontacten, Postbus 878, 7400 AW Deventer. Tel. (0570) 673449. Fax (0570) 691555. Email [email protected] Abonnementsprijs: incl. automatisch te ontvangen banden € 201,50 (incl. BTW en verzendkosten). Studenten 50% korting. Nieuwe abonnementen: Abonnementen kunnen op elk gewenst moment worden aangegaan voor de duur van minimaal één jaar, te rekenen vanaf het moment van eerste levering. Ze worden vooraf gefactureerd voor de volledige abonnementsperiode, tenzij uitdrukkelijk anders is overeengekomen. De abonnementsprijs is inclusief BTW en verzendkosten. Adreswijziging: Bij wijziging tenaamstelling en/of adres verzoeken wij u de adresband of envelop met de gewijzigde gegevens op te sturen naar Kluwer Afd. Klantcontacten, Postbus 878, 7400 AW Deventer. Beëindiging abonnement: Abonnementen kunnen schriftelijk tot drie maanden voor de aanvang van het nieuwe abonnementsjaar worden opgezegd. Bij niet-tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Gebruik persoonsgegevens: Kluwer BV legt de gegevens van abonnees vast voor de uitvoering van de (abonnements-)overeenkomst. De gegevens kunnen door Kluwer, of zorgvuldig geselecteerde derden, worden gebruikt om u te informeren over relevante producten en diensten. Indien u hier bezwaar tegen heeft, kunt u contact met ons opnemen. Advertentie exploitatie: Marieke Denissen, tel.: 0570-648908, fax: 0570-619179. Verschijning NJB: Iedere vrijdag; in juli en augustus éénmaal per maand. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever(s) geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch voor gevolgen hiervan. Op alle uitgaven van Kluwer zijn de algemene leveringsvoorwaarden van toepassing. Deze kunt u lezen op www.kluwer.nl of opvragen via tel. (0570) 673449.

Voorzover het maken van kopieën uit deze opgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb. 575, dient men de daarvoor wettelijk verschul- digde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofd- dorp (Postbus 3060, 2130 KB) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 161, vijfde lid, Auteurswet 1912. Een en ander behoudens uitdrukkelijk voorbehoud zijdens de auteur. Voor nadere informatie over de incasso van kopieergelden en readervergoedingen zie NJB 1986, p. 674.

ISSN 0165-0483 03 39 04 vooraf 27-10-2003 17:32 Pagina 1891

Corien Prins Vooraf Gevraagd: kwaliteitsbewaker van elektronische overheidsinformatie

adat eerder de VS getroffen waren geweest door de juistheid, volledigheid en actualiteit van de website. Nstroomstoringen, was medio september Europa aan Het CBS kan in het bijzonder niet aansprakelijk worden de beurt. Een kink in Zwitserse en Franse kabels had tot gesteld voor eventuele schade of consequenties ontstaan gevolg dat Italië in luttele minuten zonder stroom kwam door direct of indirect gebruik van de inhoud van de te zitten. Het voorval liet nog eens zien hoe afhankelijk website.’ Ja, sedert de misser met het inflatiecijfer weten onze samenleving is van een ogenschijnlijk simpel sys- ze bij het CBS dat ze niet aansprakelijk willen zijn voor teem van centrales, draden en masten. Maar elektrici- consequenties van onjuiste informatie. De ogenschijn- teitsvoorziening is niet de enige infrastructuur die de lijk kleine misrekening van deze zomer zou enorme kwetsbaarheid van onze maatschappij toont. Iedere keer financiële consequenties hebben. En als we berichten dat een virus op Internet rondwaart worden ook daar de mogen geloven was dit niet het eerste CBS-foutje: dub- potentieel enorme risico’s duidelijk. Bovendien zijn di- beltellingen en vervuilde computerbestanden noodzaak- verse infrastructuren onlosmakelijk met elkaar verbon- ten al eerder tot bijstelling van cijfers (NRC Handelsblad den (elektriciteit en elektronische netwerken), hetgeen 6 augustus 2003, p. 15). de problematiek verscherpt. Alhoewel niemand een Terug naar Internet: het kan toch niet zo zijn dat enkel goede inschatting lijkt te kunnen maken van de risico’s, vanwege het feit dat informatie on-line staat er gerede leeft de problematiek. Dat geldt veel minder voor kwets- aanleiding is om aan de juistheid daarvan te twijfelen? baarheden rondom inhoud van digitale communicatie. We kunnen in alle redelijkheid toch niet verwachten dat Onze samenleving is echter niet alleen in toenemende burgers andere (off-line) bronnen moeten raadplegen ter mate afhankelijk van de digitale infrastructuur, maar verificatie van de juistheid van on-line verstrekte infor- ook van hetgeen daarmee aan informatie beschikbaar matie (zoals de disclaimer op www.overheid.nl sugge- wordt gesteld. Talloze bedrijven, organisaties maar ook reert)? Kun je van mondeling door een ambtenaar ver- burgers maken gebruik van het Internet om informatie, strekte informatie doorgaans nog zeggen dat deze niet standpunten of persoonlijk leed breed onder het publiek bevoegd was om B&W ter zake te vertegenwoordigen, dit te verspreiden. argument lijkt moeilijk stand te houden voor informatie Onze overheid blijft daarin niet achter. De Troonrede verstrekt via een gemeentesite. Wanneer zijn overheids- zette de ICT-ambitie weer op de agenda: ‘De regering organen gebonden aan elektronisch verstrekte informa- streeft ernaar dat in 2004 ongeveer de helft van de pu- tie omdat bij burgers zodanige verwachtingen zijn ge- blieke informatie ook op Internet beschikbaar zal zijn, wekt dat het betreffende overheidsorgaan in redelijk- om zo de toegankelijkheid van de overheid te verbete- heid niet meer tot een andere beslissing kan komen? En ren.’ Maar de brede en laagdrempelige digitale beschik- onder welke omstandigheden mogen overheidsorganen baarstelling van (overheids)informatie heeft kwetsbare zich op een disclaimer beroepen? kanten. Een surftocht maakt duidelijk dat aldaar een Vele vragen blijven vooralsnog onbeantwoord. In ieder schat aan onjuiste, onvolledige of verouderde informatie geval is duidelijk dat van de huidige praktijk weinig pre- is te vinden. En dat geldt ook voor overheidsinformatie. ventieve prikkels uitgaan om kwaliteit van informatie Helaas is in de troonrede weinig te vinden over kwaliteit na te streven. Barendrecht e.a. gaven een aanzet voor van elektronische overheidsinformatie. aansprakelijkheidscriteria (Overheidsaansprakelijkheid Maar wat nu als digitale overheidsinformatie niet juist voor informatieverstrekking, Den Haag 2002), maar tot op blijkt te zijn? Is het overheidsorgaan aansprakelijk? Wie heden heeft het recht zich op dit punt onvoldoende ont- disclaimers op websites leest vreest het ergste. ‘Het Open- wikkeld en blijft het wachten op rechtspraak. Zou de baar Ministerie (OM) wil (onder meer) via de internetsite CBS-misser (volgens schattingen liepen de gevolgen mo- het publiek zo goed en zo snel mogelijk informeren. De gelijk in de miljarden euro’s) niet een smaakmaker zijn? redactie van de internetsite streeft er daarbij naar de in- Toch is het de vraag of het afgeven van kwaliteitsprik- formatie zo volledig en accuraat mogelijk weer te geven. kels via aansprakelijkheid wel de meest wenselijke weg De inhoud is echter een compromis tussen begrijpelijk is. Immers, daarmee dreigt het gevaar dat bij de overheid taalgebruik en het binnen de strafrechtspraak gebruikte een aansprakelijkheidsvrees toeslaat en de informatie juridisch jargon. De inhoud is ook een compromis tussen nog trager dan nu het geval is on-line beschikbaar komt. de snelheid die is gewenst bij het openbaar maken van Veel meer dan nu het geval is zou ingezet moeten wor- de informatie en de over het algemeen meer tijd ver- den op het ontwikkelen van overheidsbrede kwaliteits- gende juridische wijze van werken en publiceren. Deze criteria. Mogelijk dat – eenmaal breed geaccepteerd – compromissen zijn er de oorzaak van dat het kan voor- dergelijke criteria zich kunnen ontwikkelen van profes- komen dat informatie op deze site onjuist of onvolko- sionele standaard tot de jure normen. men is.’ Kent u een onderhandelaar die thuis kan komen Kortom, het wachten is op onze overheid die niet alleen met de mededeling dat het zojuist gesloten compromis kwantiteit van digitale informatie, maar ook de kwali- onjuist of onvolkomen is? En dan het Centraal Bureau teit daarvan serieus neemt. Een overheid die zelf verant- voor de Statistiek: ‘De inhoud van de CBS-website is met woordelijkheid neemt voor hetgeen ze in de digitale we- uiterste zorgvuldigheid tot stand gebracht. De inhoud reld verkondigt. En was eigen verantwoordelijkheid ne- wordt regelmatig gecontroleerd en geactualiseerd. Het men nou net niet één van de beginselen van het Kabinet CBS kan echter niet aansprakelijk worden gesteld voor Balkenende II?

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2033 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2034

Prof. mr A.J.C.M. Geers, dr J.M. Ruijgrok en mr R. van de Water RSI: de stand van zaken

De afwikkeling van het toenemend aantal RSI-zaken van werknemers tegen hun werkgevers loopt niet

soepel. Er zijn nog veel onduidelijkheden over wat onder het paraplubegrip RSI valt. Aan de

rechtspraak valt wel een aantal richtlijnen te ontlenen. Werkgevers doen er in elk geval verstandig aan

de inmiddels wel ruimschoots bekende preventieve zorgplicht met betrekking tot RSI na te leven.

Anders is de kans op aansprakelijkheid aanzienlijk.

Ad Geers is hoogleraar Sociaal Recht, Universiteit Maastricht.

e afgelopen jaren is er een toenemende belang- men nog veel onduidelijkheid bestaat, en er op dit Dstelling voor zogenaamde repetitive strain inju- gebied nog veel en beter onderzoek moet gebeuren. ries (RSI). Het bestaan van deze aandoening wordt Hoewel er kritiek werd geuit op het rapport, met onder medici nog wel eens betwist, o.a. vanwege de name ten aanzien van de eenduidigheid3 wordt het naamgeving, die een letsel suggereert door herhaalde in de toonaangevende Nederlandstalige medische li- bewegingen (dus: door het werk?), en vanwege het teratuur toch gezien als een belangrijke stap voor- feit dat bij veel medici onduidelijkheid bestaat over waarts.4 de term RSI. Inmiddels wordt RSI momenteel als beroepsziekte het vaakst gemeld, en is zij jaarlijks ver- Wat is RSI? antwoordelijk voor minstens 4000 nieuwe WAO ge- RSI wordt in het rapport gedefinieerd als: ‘een tot be- Joop Ruijgrok is revalidatiearts, vallen1, een getal dat de afgelopen drie jaar steeds perkingen of participatieproblemen leidend multi- AZM. verder is gestegen. Op dit moment zijn in Nederland factorieel bepaald klachtensyndroom aan nek, bo- ettelijke letselschadeprocedures gevoerd of gaande venrug, schouder, boven- of onderarm, elleboog, van werknemers tegen werkgevers. De afwikkeling pols of hand of een combinatie hiervan, gekenmerkt van deze zaken wordt onder meer vertraagd door on- door een verstoring van de balans tussen belasting en duidelijkheid omtrent de definitie, de diagnosestel- belastbaarheid, voorafgegaan door activiteiten met ling en de risicofactoren/oorzaken. Het vaststellen herhaalde bewegingen of statische houding van een van de aansprakelijkheid c.q. schuldvraag van res- of meer van de genoemde lichaamsdelen als een van pectievelijk werkgever en werknemer bij het ont- de veronderstelde etiologische factoren’.5 De klach- staan wordt hierdoor bemoeilijkt. In dit artikel wordt ten bestaan uit pijn, stijfheid, tintelingen, coördina- de huidige stand van zaken op medisch en juridisch tieverlies, krachtsverlies, huidverkleuringen en tem- gebied uiteengezet. peratuurverschillen. RSI is geen diagnose maar een paraplubegrip waar zowel een aantal goed omschreven medische aandoe- Ronny van de Water is 1. Stand van zaken op medisch ningen onder vallen (de specifieke vormen), bijvoor- gerechtsauditeur/rechter gebied beeld peesontstekingen, zoals een tenniselleboog, als plaatsvervanger, Rechtbank meer aspecifieke klachten. De eerstgenoemde speci- Rotterdam, voorheen Medische consensus? fieke RSI-vormen komen in de minderheid voor en advocaat onder meer van RSI- Onlangs heeft de Gezondheidsraad op verzoek van hierover bestaat van oudsher consensus voor wat be- slachtoffers. de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegen- treft diagnostiek en behandeling. heid getracht op medisch gebied orde op zaken te Voor enkele van de genoemde specifieke vormen is stellen door een rapport inzake RSI uit te brengen.2 bijvoorbeeld een standaard voor diagnostiek en be- Hoewel het rapport een compromis behelst van een handeling beschikbaar van het Nederlands Huisart- groot aantal deskundigen op dit gebied, is de com- sen Genootschap. Recentelijk zijn door een groep missie er in geslaagd op grond van de huidige stand van Europese deskundigen richtlijnen ontwikkeld van de medische wetenschap duidelijkheid te schep- om te komen tot verdere standaardisering voor het pen omtrent de definitie, de prevalentie, en de bewe- vaststellen van de specifieke klachten.6 zen risicofactoren. Wel onderkent zij dat er voor wat Het grootste probleem vormen echter de aspecifieke betreft de (effectiviteit van) de diverse behandelvor- klachten. Hiervan is in meer dan 80% van de geval-

2. Gezondheidsraad. RSI Publi- tember 2001. rische ruis en stress in een 1. J.H.B.M. Willems, RSI: een catienr 2000/22, Den Haag: 4. Zie noot 1. psychobiologisch model Deze artikelen zijn ook rapport van de Gezond- Gezondheidsraad 2000. 5. Zie noot 2. voor RSI’, Jaarboek fysiothe- te raadplegen op heidsraad (commentaar). 3. R. Crommentuyn. Herhaling 6. G. van Galen, B. Smits- rapie en kinesitherapie 2003: Ned. Tijdschr. Geneesk. 2002, van zetten. Med Contact Engelsman en J.M. Ruijgrok. p. 152-163. Internet: www.njb.nl 19 oktober; p. 42. Jaargang 56, nr 36 – 7 sep- ‘Over de rol van neuromoto-

2034 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2035

len sprake, maar voor het vaststellen hiervan bestaan In Nederland worden diverse vormen van therapie geen duidelijke diagnostische criteria. De groep van toegepast, maar gedegen onderzoek naar het effect Europese deskundigen heeft daarom een richtlijn ervan ontbreekt vooralsnog. ontwikkeld die aangeeft welke gegevens er moeten Aangezien de etiologie van RSI dus waarschijnlijk worden verzameld en hoe.7 In de praktijk blijkt dat multicausaal is, wordt van een multidisciplinaire aspecifieke RSI door een ervaren arts vrij snel kan aanpak, waarbij aandacht is voor zowel fysieke, psy- worden vastgesteld op grond van de typische anam- chosociale, als individuele factoren, het meeste effect nese en het lichamelijk onderzoek, waarbij de speci- verwacht. Aanbevolen wordt hierbij verder om de fieke vormen van RSI worden uitgesloten. Hiervoor therapie af te stemmen op het werk, zowel in fysiek worden standaard diagnostische tests gebruikt, als psychosociaal opzicht. waarna voor elke lichaamsregio moet worden nage- Op het punt van preventie van RSI-klachten dient vraagd of de bekende symptomen bestaan op het zich het probleem aan in de wetenschappelijke lite- moment van presentatie of aanwezig waren gedu- ratuur van gebrek aan bewijskracht voor effectiviteit rende ten minste vier dagen in de afgelopen week. van zogenaamde preventiehulpmiddelen.15 Volgens Hiernaast dient te worden gevraagd naar beperkin- de schaarse literatuur op dit gen door de klachten (op het werk of in het dagelijks gebied is een gunstig effect leven) en ziekteverzuim.8 te verwachten van een op de In de praktijk blijkt dat juiste lichaamsmaten instel- Wat is bekend over risicofactoren, baar meubilair zodat zoveel aspecifieke RSI door een ontstaanswijze, therapie en preventie? mogelijk met neutrale ge- Uit de literatuur die betrekking heeft op industriële wrichtsstanden kan worden ervaren arts vrij snel kan arbeid is gebleken dat repeterende arbeid met een gewerkt (een ‘goede hou- hoge frequentie en/of krachtsuitoefening kan bijdra- ding’), waarbij afwisseling worden vastgesteld. gen aan het ontstaan van RSI.9 en houdingsvariatie waar- Voor beeldschermwerk is aangetoond dat dit zowel schijnlijk ook gunstig is. Het nek/schouder/arm als pols/handklachten kan ver- probleem van hulpmiddelen voor invoer (bijvoor- oorzaken. Dit risico wordt groter naarmate er langer beeld speciale toetsenborden en muizen) en onder- beeldschermwerk wordt verricht en naarmate meer steuning van arm en hand is dat deze naast positieve gebruik wordt gemaakt van ongunstige (niet neu- vaak ook negatieve effecten hebben. Spraakherken- trale) houdingen van bijvoorbeeld de pols of nek.10 ning kan behulpzaam zijn bij het terugdringen van Uit onderzoek naar de relatie tussen klachten en het aandeel typewerk, en zo de terugkeer naar werk werkorganisatie (tijdsdruk, controle over werk) blijkt faciliteren. Een goede training van het gebruik van dat veel ervaren stress, hoge taakeisen en hoge werk- zowel de hiervoor benodigde software als van de druk gerelateerd zijn aan RSI-klachten, echter meer stem is wel aan te raden, daar anders overbelasting als risicovergrotend dan als risicofactor per se.11 Qua van de spraakmotoriek op de loer ligt.16 Voor secun- individuele factoren die bijdragen aan RSI brengt daire preventie wordt aangeraden in ieder geval veel vrouwzijn een vergroot risico met zich mee. Van de te bewegen, zowel om de statische belasting te door- overige persoonsgebonden factoren (bijvoorbeeld breken, als de spierspanning te verminderen. perfectionisme) zijn te weinig betrouwbare gegevens om conclusies te kunnen trekken over enig causaal Hoe is de situatie in het buitenland? verband met RSI.12 De term RSI werd in Australië begin jaren tachtig Voor wat betreft het ontstaansmechanisme worden voor het eerst gebruikt toen de mogelijk schadelijke in de literatuur meerdere hypothesen geopperd, gevolgen van computergebruik aandacht kregen in maar aangezien RSI een containerbegrip is, zijn de media. Hierna is het aantal gevallen van RSI in meerdere verklaringen mogelijk. Hoewel met behulp Amerika en Australië explosief gegroeid. Om de aan- van enkele verklaringsmodellen, die ook deels op el- doening te doen erkennen als beroepsgebonden aan- kaar aansluiten, het grootste deel van de klachten doening werd in de Verenigde Staten de naam Cu- kan worden verklaard, moet verder onderzoek hier- mulative Trauma Disorder gebruikt. omtrent nader uitsluitsel geven.13 Zeer waarschijnlijk Hoewel er momenteel in Nederland veel aandacht spelen bij het ontstaan van aspecifieke RSI-klachten voor het RSI-probleem is, meer dan in andere Euro- centrale (dat wil zeggen: de hersenen en/of het rug- pese landen, blijken nek-, schouder- en armklachten genmerg betreffende) processen een rol, hetgeen mo- in bijvoorbeeld Ierland, Denemarken, Zweden en gelijk ook verklaring is voor het feit dat de klachten Finland, maar ook in Italië en Griekenland vaker weliswaar kunnen uitdoven onder gunstige omstan- voor te komen. In Nederland werd overigens pas in digheden, maar dat zij – ook na jaren – snel kunnen 1986 voor het eerst aandacht besteed aan gezond- recidiveren, wanneer de patiënt aan dezelfde ongun- heidsklachten door computers.17 Dit werd vooral stige omstandigheden wordt blootgesteld. Het is dan veroorzaakt door de snel toenemende hoeveelheid ook nog onduidelijk of patiënten wel volledig kun- computerwerk, zowel per inwoner als per dag. Dit is nen genezen.14 de laatste jaren verder gegroeid zodat ons land nu

National Institute for Working Life 1997, p. 1-160. Elsevier Bedrijfsinformatie 2001. 7. J.K. Sluiter, K.M. Rest, M.H.W. Frings-Dresen. Crite- 11. P.M. Bongers , A.M. Kremer, J. ter Laak, ‘Are psycho- 16. Chronische stemoverbelasting als vorm van RSI, een ria document for evaluating the workrelatedness of social factors risk factors for symptoms and signs of multidisciplinaire benadering. Symposium Nijme- upper-extremity musculoskeletal disorders, Scand J the shoulder, elbow or hand/wrist. A review of the gen, UMC St. Radboud, 20 juni 2002 en R.T. Sata- Work Environ Health. epidemiological literature’. Am J Ind Med 2002, loff, ‘Stress, anxiety and psychogenic dysphonia’, in: 8. P.M. Bongers, H.C.W. de Vet, B.M. Blatter. ‘RSI: 41:315-42. Professional Voice: The Science and Art of Clinical Care, voorkomen, ontstaan, therapie en preventie’, Ned. 12. Zie noot 8. Robert T. Sataloff ed. Raven Press, Ltd., New York Tijdschr. Geneesk. 2002, 19 oktober, p. 146 (42). 13. Zie noot 6. (1991), p. 195-200. 9. National Research Council and the Institute of Medi- 14. J.M.Ruijgrok, B. Smits-Engelsman en G. Van Galen, 17. F. Pot, P. Padmos, A. Brouwers, Achter de schermen. cine. Musculoskeletal disorders and the workplace; low ‘Rationele diagnostiek en therapie bij aspecifieke Samenhang tussen funktie-inhoud, ergonomische kon- back and upper extremities, Washington, D.C.: klachten van de bovenste extemiteit (RSI)’, Jaarboek dities, gezondheid en welbevinden bij beeldscherm- National Acadamy Press: 2001. fysiotherapie en kinesitherapie 2003: p. 164-178. werk op kantoren, Ministerie van Sociale Zaken en 10. L. Punnet, U. Bergqvist, Visual display unit work and 15. M. Douwes, B.M. Blatter, K.H. The, M.C. Miedema, Werkgelegenheid, Den Haag 1986. upper extremity musculoskeletal disorder, Stockholm: Maatregelen RSI bij beeldschermwerk, Doetinchem:

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2035 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2036

Op het punt van preventie van RSI-klachten dient zich het probleem aan in de wetenschappelijke literatuur van gebrek aan bewijskracht voor effectiviteit van zogenaamde preventiehulpmiddelen.

voorop loopt in Europa voor wat betreft computerge- alle mogelijke maatregelen getroffen zou dienen te bruik: bijna de helft van de werknemers in Neder- worden. Wel dienen die maatregelen te worden ge- land zit meer dan de helft van de werktijd achter de troffen die door vakdeskundigen in brede kring wor- computer. Hiernaast is ook de werkdruk en snelheid den aanvaard als toepasbaar in de praktijk. Er wordt van werken het hoogst van Europa, door de verder ook wel gesproken van ‘best practical means’, het- afnemende werkduur en toenemende hoeveelheid geen inhoudt dat ook de economische, operationele werk. Aangezien aan deze maatschappelijke ontwik- en technische aspecten meegewogen mogen wor- keling vooralsnog geen einde lijkt te komen, is de den.20 verwachting dat de omvang van het probleem in de Ten aanzien van de preventie van RSI zijn de onder- toekomst nog verder zal toenemen.18 delen c en d van lid 1 van artikel 3 van specifiek belang. In onderdeel c is bepaald dat de inrichting van Conclusie medische stand van zaken de arbeidsplaatsen, de werkmethoden en de bij de ar- Concluderend kan gesteld worden dat een groot deel beid gebruikte hulpmiddelen zoveel mogelijk moe- van de Nederlandse werknemers (maar niet alleen ten worden aangepast aan de persoonlijke eigen- Nederlandse) desgevraagd pijnklachten rapporteert schappen van de werknemer. Hiermee wordt beoogd van nek, arm en schouder (8% per jaar) en dat een dat de arbeid in meer opzichten waaronder ook ergo- toenemend aantal met deze klachten afvloeit naar de nomisch, aangepast dient te zijn aan de belastbaar- WAO. Hoewel het begrip RSI in de medische wereld heid van mensen en dat met de verscheidenheid aan vanwege het feit dat het een letsel suggereert en van- persoonlijke eigenschappen van mensen rekening wege het feit dat het een paraplubegrip is, veel ver- wordt gehouden. In algemene zin is hier ook mee warring heeft veroorzaakt, bestaat er inmiddels con- aangeduid dat de zorgplicht van de werkgever zich sensus over het feit dat repeterende arbeid met hoge dient uit te strekken tot de risico’s van werkstress frequentie, al of niet met krachtsuitoefening gepaard door onder- of overbelasting.21 gaande, RSI-klachten kan veroorzaken. Hiernaast Onderdeel d bepaalt dat ongevarieerde, zich in een worden RSI-klachten ‘in de hand gewerkt’ door kort tijdsbestek herhalende arbeid en arbeid waarbij subjectief ervaren stress en een hoge werkdruk, en het tempo op een zodanig wijze wordt beheerst dat blijken vrouwen meer klachten te rapporteren dan de werknemer zelf verhinderd wordt het tempo van mannen. de arbeid te beïnvloeden moeten worden vermeden. 18. P.M. Bongers, ‘Maak werk Voor de diagnostiek is op Europees niveau een docu- Indien dit niet mogelijk is dient de werkgever deze van RSI’, inaugurele rede, ment ontwikkeld voor het gestandaardiseerd werkzaamheden regelmatig af te wisselen door an- VU Medisch Centrum, vaststellen van het klachtenpatroon, bij zowel de dersoortige arbeid of door pauzes. Werkdruk en repe- 11 september 2003. specifieke als de aspecifieke vormen van RSI. Om- terend werk dienen op deze manier zoveel mogelijk 19. Hoewel het in het vervolg trent het ontstaansmechanisme zijn enkele veelbelo- beperkt te worden, waardoor een van de voornaam- gaat om zorgverplichtin- vende theorieën ontwikkeld, die echter nog nader ste oorzaken van RSI aangepakt kan worden. gen voor de werkgever moeten worden getoetst. Ook voor wat betreft de Omdat RSI bij beeldschermwerk relatief vaak voor- heeft ook de werknemer op therapie en de preventie moet nog veel onderzoek komt zijn de artikelen 5.7 t/m 5.12 van het Arbo- grond van artikel 11 Arbo- worden verricht, hoewel er inmiddels voldoende er- besluit van belang.22 Deze artikelen behelzen het wet en een aantal bepalin- varing is bij diverse behandelaars, om effectieve voormalige Besluit beeldschermwerk dat op basis van gen in het Arbobesluit maatregelen te formuleren en op de werkplek uit te een Europese richtlijn al in 1992 in werking trad.23 zekere verplichtingen. Op (laten) voeren. Op basis van het besluit is de werkgever verplicht om het punt van RSI zijn met in de op grond van artikel 5 Arbowet verplichte ri- name van belang de ver- sico-inventarisatie en -evaluatie aandacht te schen- plichting om de arbeids- 2. Stand van zaken op juridisch ken aan de gevaren van beeldschermwerk. Voorts middelen op de juiste gebied: de normstelling dient het beeldschermwerk zodanig georganiseerd te manier te gebruiken en de worden dat niet langer dan ten hoogste twee uren erop aangebrachte beveili- Normstelling achter elkaar aan een beeldscherm wordt gewerkt. gingen niet te veranderen In Nederland zijn behoorlijk veel normen ontwik- Voordat werknemers voor het eerst beeldschermwerk of buiten noodzaak weg te keld die (soms onder meer) gericht zijn op het tegengaan verrichten dienen zij door de werkgever in de halen. In algemene zin heb- gaan van RSI, vaak in de vorm van een zorgverplich- gelegenheid te worden gesteld een onderzoek aan de ben werknemers de plicht ting voor de werkgever. De in de jurisprudentie ogen en het gezichtsvermogen te ondergaan. Indien om mee te werken aan het ontwikkelde normen komen aan de orde bij het ju- nodig moeten naar aanleiding hiervan maatregelen voor hem georganiseerde risprudentie-overzicht. Nu volgen eerst de normen met betrekking tot de ogen en het gezichtsvermogen onderricht. ontleend aan de arbeidsomstandighedenregelgeving. van de werknemers worden genomen. 20. Kamerstukken II 1997/98, Met name het werken met beeldschermen is betrek- Vervolgens worden in de Arboregeling nadere regels nr 3, p. 12. kelijk uitvoerig genormeerd.19 gesteld voor de inrichting van beeldschermwerkplek- 21. Kamerstukken II 19 9798, In artikel 3 van de Arbeidsomstandighedenwet 1998 ken. Apparaten, meubilair, omgeving en de program- nr 3, p. 11. (de Arbowet) wordt een aantal belangrijke grondbe- matuur moeten in elk geval voldoen aan ergonomi- 22. Laatste versie: Besluit van ginselen genoemd. De werkgever dient een zo goed sche eisen. Concrete uitwerking van de regelgeving is 17 april 2002, Stb. 203. mogelijk arbeidsomstandighedenbeleid te voeren en te vinden in beleidsregels. In beleidsregel 5.1 worden 23. Raad Europese Gemeen- hij dient daarbij te betrekken ‘de stand van de weten- met maat en aantal de normen aangegeven die de schappen 29 mei 1990, schap en de professionele dienstverlening’. Hiermee Arbeidsinspectie hanteert bij de beoordeling of men 90/270/EEG, PbEG 156; wordt gepoogd om het begrip ‘zo goed mogelijk’ wel of niet aan de regels voldoet. Voorts worden de voor Nederland Besluit van enigszins te concretiseren. Volgens de toelichting ergonomische vereisten voor de inrichting van de 10 december 1992, houdt de zorgplicht niet in dat steeds de uit een oog- beeldschermwerkplek nader geconcretiseerd. Stb. 1992, 677. punt van veiligheid en gezondheid doelmatigste van In de voormelde arboregelgeving wordt de term RSI

2036 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2037

niet met zoveel woorden genoemd. RSI wordt wel ge- mingsraad een stimule- noemd in het Arbo-Informatieblad A1-2 ‘Werken rende taak op het gebied met beeldschermen’ waarin de risico’s van beeld- van de arbeidsomstan- schermwerk in kaart worden gebracht. Het blad is be- digheden. Hiertoe kan doeld voor voorlichting en er wordt een aantal maat- de OR met behulp van regelen in genoemd die betrekking hebben op het het initatiefrecht (artikel voorkomen van gezondheidsklachten, met name 32) zelfstandig voorstel- RSI, als gevolg van het werken met beeldschermen. len doen, bijvoorbeeld Het bevat een lijst met normen en een checklist. in het kader van RSI- Ook schriftelijke normen in andere publicaties en preventieactiviteiten. In regelgeving dan over beeldschermwerk kunnen de datzelfde kader moet de zorgplicht van de werkgever bij RSI (mede) bepalen. OR in de gelegenheid In dit verband kan bijvoorbeeld gewezen worden op worden gesteld om kende publicatie van het ministerie van Sociale Zaken en nis te nemen van de ar- Werkgelegenheid over ‘Kassawerk in zelfbedienings- beidsomstandigheden winkels’.24 Van belang is ook nog het op de Wet op in het bedrijf (art. 18 lid de gevaarlijke werktuigen gebaseerde Besluit machi- 1). Voorts is het advies- nes. Het besluit beoogt hinder, vermoeidheid en psy- recht van belang. Vol- chische belasting bij het gebruik van machines zo- gens art. 25 dient de veel mogelijk te beperken. De meer uitgewerkte eisen ondernemer de OR om waaraan machines moeten voldoen zijn opgenomen advies te vragen bij in NEN-normen. In deze normen zijn methoden be- voorgenomen besluiten schreven ter bepaling van het risico van lichamelijke over onder meer een be- klachten die het gevolg zijn van veelvuldig bewegen langrijke wijziging van en het uitoefenen van krachten. de werkzaamheden in Geschreven normen die inhoud geven aan de zorg- de onderneming (bij- plicht voor de werkgever zijn ook te vinden in CAO’s voorbeeld automatisering) of de invoering of wijzi- en in de zgn. arboconvenanten. Zij houden kwantifi- ging van een belangrijke technologische voorziening ceerbare doelstellingen in. Deze afspraken gaan on- (bijvoorbeeld inzake informatietechnologie of kan- der meer over RSI. Dit arbeidsrisico wordt inmiddels toor- en procesautomatisering). Tot slot heeft de OR aangepakt in een groot aantal arboconvenanten. In het recht om de Arbeidsinspectie te vragen in de on- het convenant met de banken, de sector met het derneming een onderzoek in te stellen. Dat is weer hoogste aantal beeldschermgebruikers, wordt het geregeld in de Arbowet. Volgens artikel 24, lid 7 is de probleem bijvoorbeeld aangepakt onder meer door Arbeidsinspectie gehouden om zo spoedig mogelijk afspraken over werkplekaanpassing en het stimule- gehoor te geven aan een dergelijk verzoek. ren van afwisseling van beeldschermwerk met an- Een belangrijke rol kan ook de gecertificeerde arbo- dere taken of met pauze.25 dienst, waarover elke werkgever moet beschikken, spelen. De arbodienst dient op grond van artikel 9 lid Andere actoren 3 Arbowet een beroepsziekte, dus ook RSI, te melden Nog een aantal andere actoren dan werkgever en aan het Nederlands Centrum voor beroepsziekten.26 werknemer speelt een rol bij de zorg om RSI tegen te Voorts dient de arbodienst medewerking te verlenen gaan. aan de risico-inventarisatie en -evaluatie waaronder In de eerste plaats de ondernemingsraad (OR). Uit mede begrepen het toetsen ervan en het adviseren een oogpunt van overzichtelijkheid heeft de wetge- erover. Zoals al is gebleken dienen de gevaren van ver ervoor gekozen om ook de medezeggenschapsbe- beeldschermwerken onderdeel te zijn van deze RI&E. palingen op het gebied van de arbeidsomstandighe- Elke werkgever dient zijn werknemers in de gelegen- den te regelen in de Wet op de ondernemingsraden heid te stellen een arbeidsgezondheidskundig onder- (WOR). Enkele specifieke bepalingen zijn nog gere- zoek te ondergaan. Dit dient uitgevoerd te worden geld in de Arbowet. In het algemeen is de verplich- door de Arbodienst. Ditzelfde geldt voor het houden ting voor werkgevers en werknemers in de Arbowet van een arbeidsomstandighedenspreekuur. In alge- opgenomen om bij de uitvoering van het arbobeleid mene zin moet de Arbodienst adviseren c.q. nauw sa- samen te werken. De bevoegdheden van de OR ook menwerken met de OR over de genomen en te ne- in het kader van het voorkomen en tegengaan van men maatregelen gericht op het beleid en de uitvoe- RSI zijn de volgende. Van eminent belang is het in- ring op het terrein van de arbeidsomstandigheden. stemmingsrecht op het brede terrein van de arbeids- Om antwoord te krijgen op vragen over de zorgplicht omstandigheden. Volgens artikel 27 lid 1 onder d be- van de werkgever, bijvoorbeeld bij de rechter, kan de hoeft de ondernemer de instemming van de OR on- Arbodienst dus direct of indirect (via de RI&E) van der meer voor elk door hem voorgenomen besluit tot grote betekenis zijn. 24. Ktr. Wageningen 4 septem- vaststelling, wijziging of instelling van een regeling De Arbeidsinspectie tot slot is belast met de handha- ber 2002 en Rb. Arnhem op het gebied van de arbeidsomstandigheden. Veelal ving van de arbeidsomstandighedenwetgeving. Zij 13 september 2001, JAR zal zo’n regeling verplicht zijn op basis van de arbo- heeft daartoe een aantal instrumenten tot haar be- 2002/256. wetgeving. In dat geval is de instemming van de OR schikking. De meest relevante zijn het stellen van een 25. Ministerie van Sociale slechts vereist indien en voorzover de voorschriften eis, het opleggen van een bestuurlijke boete of het Zaken en Werkgelegen- bij de uitvoering nog keuzes laten. Zo is de werkgever maken van een proces-verbaal. Zo worden bijvoor- heid, Arbobalans 2002, verplicht om te beschikken over een arbodienst. beeld overtredingen van de bepalingen over het wer- Den Haag, oktober 2002, Over de keuze van de dienst heeft de OR instem- ken met beeldschermen in het Arbobesluit aange- p. 69-71. mingsrecht. In het Arbobesluit staat in artikel 5.10 merkt als beboetbare feiten (artikel 9.9B onder e 26. Volgens artikel 1.11 van de dat de werkgever moet voorkomen dat werknemers Arbobesluit). Als een zelfde beboetbaar feit tweemaal Arboregeling moet onder lange tijd achter het beeldscherm doorbrengen. In binnen 48 maanden tot het opleggen van een be- beroepsziekte worden ver- elk geval na twee achtereenvolgende uren dient het stuurlijke boete leidt wordt het de derde keer als straf- staan: een ziekte of aan- werk onderbroken te worden. Over de manier baar feit in de zin van de Wet op de Economische doening als gevolg van een waarop werknemers kenbaar wordt gemaakt dat de Delicten aangemerkt. Overigens heeft de Arbeids- belasting die in overwe- twee uren ten einde zijn en hóe de onderbrekingen inspectie in haar jaarbalans 2002 de onderwerpen be- gende mate in arbeid of worden ingevuld is het instemmingsrecht van toe- schreven die als prioritaire risico’s zijn aangemerkt. arbeidsomstandigheden passing. Op grond van artikel 28 heeft de onderne- Hieronder vallen ook repeterende bewegingen (RSI). heeft plaatsgevonden.

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2037 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2038

heid door de werkgever en/of verzekeringsmaat- Conclusie juridische stand van zaken, de schappij wordt aangevoerd dat de werknemer niet is normstelling geslaagd in het bewijs van het causaal verband. De in In Nederland zijn, met name ten aanzien van het de rechtspraak ontwikkelde ‘omkeringsregel’31 komt werken met beeldschermen, in de arboregelgeving de werknemer echter in aanzienlijke mate tegemoet veel normen gepositiveerd, vaak in de vorm van een bij het door de werknemer te leveren bewijs.32 Deze zorgplicht voor de werkgever. Deze, en andere, nor- regel komt in de kern op het volgende neer: Indien men spelen een rol bij de invulling van de civielrech- een veiligheidsnorm is geschonden33 terwijl de telijke zorgplicht voor de werkgever. Bij de concreti- schade die is ontstaan juist door naleving van die sering van deze zorgplicht hebben ook onder- norm voorkomen had moeten worden, wordt het nemingsraad, arbodienst en Arbeidsinspectie een causaal verband tussen de schending van de norm en functie. de schade aangenomen, tenzij de overtreder bewijst dat de schade ook zou zijn ontstaan zonder schending van de veiligheidsnorm.34 In het kader van arti- 3. Stand van zaken op juridisch kel 7:658 BW heeft de Hoge Raad in het arrest Dik- gebied: de jurisprudentie27 mans/Unilever35 verwezen naar de ‘omkeringsregel’. De Hoge Raad: ’Dit oordeel miskent immers dat wanneer Beroepsziekten algemeen een werknemer bij zijn werk is blootgesteld aan voor zijn De werknemer die ten gevolge van de verrichte werk- gezondheid gevaarlijke stoffen, het door de werknemer te zaamheden, al dan niet blijvend, geheel of gedeelte- bewijzen oorzakelijke verband aangenomen moet worden lijk, arbeidsongeschikt raakt kan op basis van artikel indien de werkgever heeft nagelaten de maatregelen te

In toenemende mate stellen werknemers die (gedeeltelijk) arbeidsongeschikt raken ten gevolge van RSI hun (voormalig) werkgever op grond van artikel 7:658 BW aansprakelijk.

7:658 BW zijn (voormalig) werkgever aansprakelijk treffen die redelijkerwijs nodig zijn om te voorkomen dat stellen.28 Artikel 7:658 BW bepaalt dat de werkgever de werknemer in de uitoefening van zijn werkzaamheden aansprakelijk is voor schade die de werknemer heeft schade lijdt, en dat derhalve ook in zoverre op Unilever opgelopen in de uitoefening van zijn werkzaamhe- reeds thans de plicht rust nader aan te geven of en zo ja den, tenzij de werkgever voldoende maatregelen welke maatregelen zij in dat opzicht heeft getroffen.’ Uit heeft genomen om arbeidsongeschiktheid te voorko- dit arrest volgt dat bij beroepsziekten de werknemer men. De werkgever is ook niet aansprakelijk indien voldoende moet stellen en, bij gemotiveerde betwis- de schade het gevolg is van opzet of bewuste roeke- ting door de werkgever, en zonodig voldoende aan- loosheid aan de zijde van de werknemer.29 nemelijk moet maken, dat er sprake is geweest van Artikel 7:658 BW is, als opvolger van artikel blootstelling aan een risicofactor. Indien aan deze 7A:1638x BW (oud), ingevoerd per 1 april 1997. Arti- voorwaarde voor aansprakelijkheid is voldaan, is het kel 7:658 BW heeft directe werking zodat dit artikel vervolgens aan de werkgever om bij de betwisting ook van toepassing is op procedures, aangevangen van het causaal verband vooruit te lopen op de op de voor 1 april 1997. Het belangrijkste verschil tussen werkgever rustende bewijslast dat de zorgplicht is na- artikel 7:658 BW en artikel 7A;1638x BW (oud) be- geleefd. Slaagt de werkgever er niet in aannemelijk te treft de bewijslastverdeling. Onder het regime van ar- maken dat de zorgplicht is nageleefd, dan wordt het tikel 7A:1638x BW (oud) moest de werknemer zowel causaal verband tussen de schade en de blootstelling het causaal verband als het niet naleven van de zorg- aan de risicofactor aangenomen, tenzij de werkgever plicht door de werkgever bewijzen. Thans rust de be- bewijst dat de schade ook zou zijn ontstaan bij nale- wijslast ten aanzien van dit laatste aspect op de werk- ving van de zorgplicht.36 gever.30 Op basis van de tekst van artikel 7:658 BW In de praktijk wordt deze uitleg van de omkeringsre- moet de werknemer in principe nog wel bewijzen dat gel voor artikel 7:658 BW door werkgevers en verze- de schade is ontstaan in de uitoefening van de werk- keringsmaatschappijen bestreden. Daarbij wordt een zaamheden bij de (ex) werkgever. Het wekt dan ook beroep gedaan op het arrest Weststrate/De Schelde. geen verbazing dat ter afwering van aansprakelijk- Door de erven van Weststrate was als cassatiemiddel

NJ 1998, 870. tijk het fundament voor de aansprakelijkheid van de 27. R. van de Water is als advocaat betrokken geweest 30. Overigens was in de rechtspraak voor 1997 door de werkgever is gegeven. bij een aanmerkelijk deel van de hierna te bespreken Hoge Raad de bewijslast ten aanzien van het nale- 33. Deze schending moet in zijn algemeenheid wel jurisprudentie. ven van de zorgplicht al in aanzienlijke mate op het door het slachtoffer worden bewezen. Het bijzon- 28. Voor ambtenaren geldt een andere regeling. In het bord van de werkgever neergelegd. Zie HR 24 dere van artikel 7:658 BW is echter dat de bewijslast kader van dit artikel wordt deze regeling verder niet februari 1989, NJ 1989, 426; HR 17 november ten aanzien van de naleving van de veiligheidsvoor- besproken. Wel is van belang dat de Centrale Raad 1989, NJ 1990, 572; HR 6 april 1990, NJ 1990, 573 schriften rust op de werkgever. van Beroep in een uitspraak van 22 juni 2000, TAR 31. Zie over deze regel o.a. A.J. Akkermans, ‘De ‘omke- 34. De Hoge Raad heeft deze algemene regel onder- 2000, 12 heeft bepaald dat voor een beoordeling ringsregel’ bij het bewijs van causaal verband’, TVP meer vastgelegd in de arresten Dickey Trading II, HR van aansprakelijkheid van de overheidswerkgever 2001, nummer 4, p. 93-100 en Chr. H. van Dijk, ‘De 26 januari 1996, NJ 1996, 607 en HR 16 juni 2000, het regime van artikel 7:658 BW wordt gevolgd. De omkeringsregel, meer dan een vermoeden van cau- NJ 2000, 584. positie van ambtenaren wordt in het kader van dit saal verband’, in TVP 2003 nummer 1, p. 7 t/m 15. 35. HR 17 november 2000, JAR 2000/261. artikel niet verder besproken. 32. In Tijdschrift voor Personenschade 2001 nummer 1, 36. Zie ook R. van de Water, ‘Bewijslastverdeling bij 29. Uit de rechtspraak van de Hoge Raad volgt dat dit p. 16-17 geeft S.D. Lindenbergh aan dat met de beroepsziekten’, Maandblad Arbeidsrecht 2001/12 , zeer zelden het geval zal zijn. Zie HR 20 september omkering van de bewijslast met betrekking tot de 65 1996, NJ 1997, 198 en HR 11 september 1998, tekortkomingen en het causaal verband, in de prak-

2038 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2039

aangevoerd dat voor het aannemen van het causaal beidsongeschikt. Wel dienen deze beperkingen of ge- verband het voldoende zou zijn als de werknemer breken enige relatie met de verrichte werkzaamhe- kan zijn blootgesteld aan asbest. De Hoge Raad37 ver- den te hebben. De kantonrechter Brielle41 verwierp wierp (terecht) dit cassatiemiddel. De werknemer zal het argument dat arbeidsongeschiktheid niet vast- op basis van dit arrest nog steeds moeten bewijzen stond met de overweging dat de werkgever gedu- dat er daadwerkelijk sprake is geweest van blootstel- rende de eerste twee jaar van arbeidsongeschiktheid ling aan een risicofactor.38 Uit het arrest West- nimmer twijfel had geuit over de arbeidsongeschikt- strate/De Schelde volgt aldus niet dat het aan de heid van de werknemer en bovendien op grond van werknemer is om het causaal verband te bewijzen. deze arbeidsongeschiktheid een ontslagvergunning Dit arrest kan ook niet worden beschouwd als een ar- had verkregen. De kantonrechter Nijmegen42 ver- rest waarbij de Hoge Raad terugkomt op het arrest werpt het verweer van de werkgever dat de RSI-klach- Dikmans/Unilever. Immers ook uit de overwegingen ten niet objectiveerbaar zijn. De kantonrechter over- van de Hoge Raad in het arrest Dikmans/Unilever weegt dat de omstandigheid dat er geen objectiveer- blijkt dat de werkgever pas de bewijslast ten aanzien bare afwijkingen zijn te constateren, niet betekent van de zorgplicht krijgt opgelegd indien in vol- dat er geen sprake is van schade. Over het objective- doende mate vaststaat dat de werknemer blootge- ren van klachten bestaat verwarring. Het is allereerst steld is geweest aan een risicofactor waarvoor veilig- van belang vast te stellen dat het strikte arbeidsonge- heidsvoorschriften gelden. De boodschap van deze schiktheidsbegrip van artikel 18 van de WAO niet arresten is tweeledig. Enerzijds zal de werknemer (als van toepassing is in het eerste) in voldoende mate aannemelijk moeten ma- kader van een vordering ken dat er sprake is geweest van blootstelling aan een gebaseerd op artikel Over het objectiveren van aan de ontstane klachten gekoppelde risicofactor of 7:658 BW.43 Voor het risicofactoren. Vervolgens is het aan de werkgever aannemen van arbeids- klachten bestaat verwarring. om in voldoende mate aannemelijk te maken dat de ongeschiktheid is het zorgplicht ten aanzien van de risicofactor(en) is na- volgens de Gezond- geleefd. Op basis van hetgeen partijen ten aanzien heidsraad niet noodzakelijk dat er een lichamelijke van deze twee aspecten wel of niet aannemelijk heb- afwijking als oorzaak voor de RSI klachten wordt ben weten te maken, zal de rechter moeten oordelen aangetoond. In een brief van 26 juni 2001, gericht of er sprake is van een causaal verband. aan de staatssecretaris SZW, geeft de Gezondheids- raad expliciet aan dat ook zonder aantoonbare licha- RSI 39 melijke afwijkingen in de medische wetenschap In toenemende mate stellen werknemers die (gedeel- sprake kan zijn van reële klachten. Het oordeel van telijk) arbeidsongeschikt raken ten gevolge van RSI de kantonrechter Nijmegen is conform deze opvat- hun (voormalig) werkgever op grond van artikel ting. 7:658 BW aansprakelijk. Ad 4: Het vierde argument: er is nog veel onbekend over In de praktijk worden, ter afwering van aansprake- het ontstaan van RSI, gaf voor de kantonrechter Am- lijkheid, de volgende verweren gevoerd: (1) RSI be- sterdam44 aanleiding om in een tussenvonnis een staat niet; (2) RSI is niet (objectief) aantoonbaar; (3) deskundigenbericht te gelasten. De kantonrechter in casu is er geen sprake van RSI; (4) het is onduide- oordeelde dat de werknemer er nog niet in was gelijk waardoor RSI wordt veroorzaakt; (5) RSI is het geslaagd om het causaal verband aannemelijk te ma- volg van privé-omstandigheden; (6) RSI is het gevolg ken. Een deskundigenbericht door een medisch spe- van de persoonlijkheidsstructuur van de werknemer; cialist zou de werknemer bij dit te leveren bewijs (7) de werknemer heeft het causaal verband niet aan- moeten helpen. Uit dit tussenvonnis blijkt verder dat getoond; (8) de zorgplicht is wel nageleefd. deze kantonrechter zich, met een verwijzing naar het Aan de hand van de tot 1 juli 2003 bekende jurispru- arrest Weststrate/De Schelde, (ten onrechte) op het dentie zal worden besproken hoe in de rechtspraak standpunt stelt dat de werknemer eerst het causaal over deze verweren wordt geoordeeld. verband moet bewijzen, terwijl de bewijslast van de Ad 1 t/m 3: De eerste 3 argumenten komen er in feite werkgever ten aanzien van de zorgplicht eerst daarna op neer dat wordt betwist dat er überhaupt sprake is aan de orde komt.45 van schade omdat er geen sprake is van RSI, respec- Inmiddels is door de Rechtbank Amsterdam vonnis tievelijk arbeidsongeschiktheid. In principe is het de gewezen in het door de werknemer ingestelde hoger werknemer die aan moet tonen dat er sprake is van beroep tegen dit tussenvonnis.46 De rechtbank oor- schade. Aangezien de wet spreekt over schade ont- deelt dat eerst de werknemer haar stelling dat de staan in de uitoefening van de werkzaamheden doet schade is ontstaan in de uitoefening van de werk- het er in principe niet toe wat de concrete diagnose zaamheden nader moet uitwerken en dat pas daarna is.40 Van belang is of er door artsen beperkingen of van de werkgever mag worden gevergd dat deze in gebreken zijn vastgesteld die hebben geleid tot ar- het kader van de betwisting van de stellingen van de

blad Arbeidsrecht 2001/5, p. 15-17 en Arbeidsrecht de WAO. Zie over dit begrip R. van de Water, ‘Het 37. Zie Ook D.M. Thierry, die in JAR verklaard van 21 2003/1, p. 20-25; R. van de Water in Rechtshulp medisch objectiveren van arbeidsongeschiktheid’, februari 2003 op p. 17 t/m 22 de in 2002 in de JAR 2002, nummer 1, p. 17-23 en T. Hartlief in NTBR Tijdschrift voor Sociaal Recht 2003-3, p. 73-77. gepubliceerde rechtspraak met betrekking tot RSI 2002/1, p. 2 t/m 6. 44. JAR 2001/223. en aansprakelijkheid bespreekt aan de hand van het 40. Thierry verwoordt dit in JAR van 21 februari 2003, 45. Soortgelijke overwegingen zijn terug te vinden in arrest Dikmans/Unilever. p. 22 als volgt: ‘De aard van de klachten, RSI of (tussen)vonnissen van Ktr. Amsterdam 18 septem- 38. L. Bier geeft in Verkeersrecht 2001 nummer 5, p. 133 andere benaming, lijkt niet van groot belang. Het ber 2002, rolnummer CV 01-2713 en Ktr. Amster- aan dat de Hoge Raad de werknemer letterlijk geno- gaat er om dat een werknemer ziek is ten gevolge dam 24 april 2002, JAR 2003/21. In een tussenvon- men opzadelt met het vrijwel onmogelijke bewijs van een tekortschieten van de werkgever in zijn nis 25 september 2002 lijkt dezelfde kantonrechter van blootstelling. In het verder zeer lezenswaardige zorgplicht.’ in deze zaak deels terug te komen op het standpunt commentaar geeft Bier, terecht, aan dat dit niet de 41. JAR 2002/82. in het tussenvonnis van 24 april 2002. Naast een bedoeling zal zijn van de Hoge Raad. 42. JAR 2002/251. deskundige ten aanzien van de (medische) causali- 39. Over dit onderwerp zijn in de literatuur eerder com- 43. Overigens is RSI in het kader van artikel 18 van de teitsvraag wordt ook een deskundige benoemd ten mentaren verschenen van A.J.C.M. Geers en P.S. WAO door de CRvB wel erkend. CRvB 13 juni 2001, aanzien van de zorgplicht. Fluit, Tijdschrift voor Sociaal Recht 2001, nummer 3, USZ 2001/222. Voorwaarde is wel dat wordt vol- 46. Rb. Amsterdam 9 april 2003, JAR 2003/139. p. 69-70; J.F. van Vlijmen en K. Kas in het maand- daan aan het objectiveringsbegrip van artikel 18 van

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2039 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2040

Het argument: RSI is het gevolg is van de ving van voorschriften door de werknemer.52 Met het verweer dat er nog veel onduidelijk is over persoonlijkheidsstructuur van de werknemer, is in de oorzaken van RSI en daarom eerst een deskundigenbericht ten aanzien van de causaliteitsvraag de rechtspraak tot op heden niet erkend. noodzakelijk is, wordt vooral getracht te voorkomen dat de zorgplicht direct wordt betrokken bij de causaliteitsvraag. Anders dan in het zojuist besproken tussenvonnis van de kantonrechter Amsterdam en het werknemer de omstandigheden aangeeft die meer in vonnis in appèl van de rechtbank Amsterdam, oor- haar sfeer dan in die van de werknemer liggen. Deze deelde de kantonrechter Haarlem in een tussenvon- overweging van de rechtbank sluit (deels) aan bij het nis53 onder meer dat de huidige kennis over RSI er arrest Dikmans/Unilever. De rechtbank legt echter, toe leidt dat RSI als werkgerelateerde schade moet net als de kantonrechter, de bewijslat aan de zijde worden beschouwd indien er – zoals in casu het geval van de werknemer tamelijk hoog. Over het algemeen is – sprake is van voornamelijk beeldschermwerk ge- wordt echter aangenomen dat de bewijslat aan werk- combineerd met hoge werkdruk, lange dagen en wei- nemerszijde niet al te hoog ligt.47 Dat de rechtbank nig onderbrekingen. Ook in andere (tussen)vonnis- de bewijslat (te) hoog legt, blijkt wel uit het feit dat sen wordt minder de nadruk gelegd op de onduide- ondanks dat door de werknemer documenten, af- lijkheden die er (nog) zouden bestaan zijn ten komstig van de werkgever en de Arbodienst, zijn in- aanzien van RSI en wordt aangenomen dat er bij gebracht, waarin wordt beschreven dat het bij deze blootstelling aan in het rapport van de Gezondheids- werkgever normaal was om met een laptop onder raad genoemde risicofactoren, sprake is van een cau- aanmerkelijke tijdsdruk werkdagen van tien tot saal verband tussen de RSI klachten en deze risicofac- twaalf uur te maken, de werknemer volgens de recht- toren, of wordt de zorgplicht direct betrokken bij de bank haar stelplicht nog verder moet concretiseren. beoordeling van het causaal verband.54 In dezelfde gegevens wordt overigens ook aangege- Ad 5: Het vijfde argument, RSI is het gevolg van privé- ven dat RSI bij deze werkgever een veel voorkomend omstandigheden, is in de rechtspraak tot op heden probleem is. nog niet gehonoreerd. In het rapport van de Gezond- Het feit dat de medische wereld nog geen sluitende heidsraad wordt weliswaar aangegeven dat RSI ook wetenschappelijke verklaring heeft voor de interne, het gevolg kan zijn van omstandigheden die buiten dat wil zeggen lichamelijke, oorzaken voor RSI doet het werk zijn gelegen, maar het is aan de werkgever niet af aan de verplichting voor werkgevers om zich om te bewijzen dat deze omstandigheden zich ook bij het preventieve arbobeleid te richten op wel be- daadwerkelijk hebben voorgedaan en dat deze om- kende risicofactoren.48 Zo oordeelde de kantonrech- standigheden ook moeten worden beschouwd als de ter Apeldoorn49 dat het feit dat de werkneemster mo- oorzaak van de klachten. Indien daarnaast komt vast gelijk bij aanvang van de werkzaamheden al klach- te staan dat ook de arbeidsomstandigheden een bij- ten aan de arm had, niet betekent dat de werkgever drage aan het ontstaan van de klachten hebben gele- niet aansprakelijk is. De kantonrechter Apeldoorn verd, terwijl niet aan de zorgplicht is voldaan, is de acht de werkgever aansprakelijk omdat deze had ver- werkgever toch aansprakelijk. Wel kan er aanleiding zuimd de werkplek en de werkomstandigheden zo in bestaan om in het kader van proportionele aanspra- te richten dat verergering van klachten redelijkerwijs kelijkheid55 de werkgever niet voor de volle schade kon worden voorkomen. De werkgever kan in dat aansprakelijk te houden. verband niet volstaan met een eenmalige instruc- In een zaak die is voorgelegd aan de kantonrechter tie/voorlichting maar moet er op toezien dat con- Haarlem voerde de werkgever aan dat de RSI-klach- form de wettelijke voorschriften wordt gewerkt. De ten het gevolg waren van de hobby van de werk- kantonrechter Apeldoorn typeert het arbobeleid van neemster. Deze had als hobby het mennen van po- de werkgever ten aanzien van beeldschermwerk als ny’s. De kantonrechter honoreerde dit verweer ‘to little to late’. De kantonrechter Utrecht50 acht de niet.56 werkgever eveneens aansprakelijk omdat op basis Ad 6: Het zesde argument: RSI is het gevolg van de per- van de (medische) processtukken in voldoende mate soonlijkheidsstructuur van de werknemer, is in de recht- vast is komen te staan dat de zorgplicht is geschon- spraak tot op heden niet erkend. Dit verweer is in den. Ook de kantonrechter Hilversum51 oordeelde feite te beschouwen als een predispositieverweer. Het dat de werkgever aansprakelijk is op basis van schen- is vaste rechtspraak van de Hoge Raad dat predisposi- ding van de zorgplicht. Het verweer van de werkge- tie niet aan vaststelling van aansprakelijkheid in de ver dat de werkneemster niet mee wilde werken aan weg staat.57 Conform deze rechtspraak oordeelde de voldoende afwisseling van de werkzaamheden of het rechtbank Almelo58 dat de bij de werkneemster ge- aanpassen van de werkplek, wordt verworpen met de constateerde epilepsie is te beschouwen als een factor overweging dat de werkgever dit (door de werknemer van predispositie die aan aansprakelijkheid van de betwiste) verzet niet mocht accepteren. De werkge- werkgever niet in de weg staat. Wel kan predispositie ver heeft een actieve taak in het toezien op de nale- in het kader van de schadestaatprocedure een rol spe-

handhaving van de normstelling niet gebleken. Uit CV 00-11 866; Ktr. Apeldoorn 6 februari 2002, rol- 47. Zie ook noot 37. de stukken blijkt van een – kennelijk te – enthou- nummer 2716/00; Ktr. Hilversum 16 mei 2001, rol- 48. Dit standpunt wordt ook ingenomen door T. Hart- siaste inzet van eiseres bij het werk, welke nummer CV 00-11 866. lief, ‘Wat kan art. 7:658 BW betekenen voor werk- gedaagde, ook in het belang van eiseres zelf had 55. Zie over het leerstuk van proportionele aansprake- nemers met RSI?’, NTBR 2002/1, p. 2-6. behoren te temperen.’ lijkheid A. Akkermans, in: M.Faure, T. Hartlief (red) 49. Ktr. Apeldoorn 16 april 2003, JAR 2003/113. 53. Ktr. Haarlem 22 januari 2003, JAR 2003/48. Proportionele Aansprakelijkheid, Den Haag 2000. 50. Ktr. Utrecht 16 april 2003, rolnummer 27 2931-CV- 54. Ktr. Middelburg 31 mei 2000, JAR 2001/5, Ktr. Nij- 56. Ktr. Haarlem 23 oktober 2002, JAR 2002/270. 02-7297. megen 27 september 2002, JAR 2002/251; Ktr. 57. HR 8 februari 1985, NJ 1986, 136; HR 8 februari 51. Ktr. Hilversum 19 februari 2003, CV 1782-02. Amsterdam 29 augustus 2002, JAR 2002/229; Ktr. 1985, NJ 1986, 137; HR 13 januari 1995, NJ 1997, 52. De kantonrechter Apeldoorn (zie noot 43) formu- Haarlem 30 januari 2002, JAR 2002/53; Ktr. Brielle 175. Zie ook A.L.M. Keirse, ‘Wie is bang voor de leert deze verplichting van de werkgever als volgt: 12 maart 2002, JAR 2002/82; Ktr. Utrecht 5 juni schadebeperkingsplicht?’, TVP 2002, nummer 3, ‘Weliswaar vraagt de normstelling van het Besluit 2002, JAR 2002/184; Rb. Almelo 24 juli 2002, JAR p. 69-79, i.h.b. p. 70-72. Beeldschermwerk/Arbo-besluit niet om fysiek 2002/243; Rb. Arnhem 13 september 2001, JAR 58. JAR 2002/243. geweld, maar in casu is zelfs van een begin van 2002/256; Ktr. Amsterdam 26 juli 2001, rolnummer 59. Zie noot 49.

2040 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 05 artikel 1 27-10-2003 17:33 Pagina 2041

len bij de toerekening van de schade. De kantonrech- In de regel zal het voor de werkgever echter niet ter Haarlem59 oordeelde ten aanzien van de lengte van de werknemer dat een uitzonderlijke lengte niet meevallen om te bewijzen dat aan de zorgplicht aan aansprakelijkheid in de weg staat, doch wel een rol kan spelen bij de toerekening van de schade. is voldaan. Ad 7: Het zevende argument: de werknemer heeft het causaal verband niet bewezen, kan worden beschouwd als het kernverweer. Bij de beantwoording van de vraag of er sprake is van een causaal verband speelt wust beoogd de bewijslast van de werknemer ver- met name de uitleg van de arresten Dikmans/Unile- gaand te verzachten. In de wet staat de zorgplicht ver en Weststrate/De Schelde een belangrijke rol. Uit van de werkgever feitelijk en inhoudelijk voorop. de rechtspraak blijkt dat de kantonrechters over de Omdat de werkgever natuurlijk niet voor elke onge- uitleg van deze arresten enigszins verdeeld oordelen. vals- of gezondheidsschade van de werknemer aan- Een minderheid van de rechters stelt hoge eisen aan sprakelijk gehouden mag worden, dient de werkge- het door de werknemer te leveren bewijs, terwijl vol- ver een toereikend verband met de uitoefening van gens deze rechters eerst het causaal verband vast zijn werkzaamheden aan te tonen.’ dient te staan, alvorens de zorgplicht aan de orde In hetzelfde vonnis laat de rechtbank Middelburg komt. De meerderheid van de rechters neemt, indien zich ook uit over de betekenis van het rapport van de de werknemer aantoont dat er sprake is van bloot- Gezondheidsraad voor de zorgplicht van de werkge- stelling aan risicofactoren voor RSI, betrekkelijk snel ver. het causaal verband aan, of oordeelt dat de vraag of ‘Wetenschappelijk bewijs voor de effectiviteit van de zorgplicht is nageleefd direct betrokken dient te preventieve maatregelen ontbreekt vrijwel volledig worden bij het bewijs van het causaal verband. In en (…) haalt hiervoor het vermelde rapport van de beide gevallen wordt de werkgever belast met het be- Gezondheidsraad aan om te betogen dat niet duide- wijs dat de zorgplicht is nageleefd. Indien de zorg- lijk is wat de reikwijdte is van de zorgplicht van de plicht niet is nageleefd vormt dat een belangrijke werkgever inzake de preventie van RSI-klachten. Dit aanwijzing voor de aanwezigheid van het causaal standpunt is in zoverre onjuist, dat de werkgever niet verband.60 mag wachten met preventieve maatregelen totdat de Ad 8: Het laatste argument, er is voldaan aan de zorg- effectiviteit daarvan wetenschappelijk bewezen is. plicht, komt in een tweetal uitspraken aan de orde. (Men kan dit zien als de arbeidsrechtelijke variant De kantonrechter Haarlem61 oordeelde dat de werk- van het voorzorgbeginsel: ‘Better safe than sorry.’) gever niet is geslaagd in het te leveren bewijs. De De zorgplicht van de werkgever moet worden beoor- kantonrechter Amsterdam oordeelde op basis van de deeld naar de in de betrokken periode geldende nor- gehoorde getuigen dat de werkgever had voldaan aan men die, wanneer wettelijke normen ontbreken of de zorgplicht. In hoger beroep heeft het Hof Amster- onvoldoende zijn uitgewerkt, mede worden bepaald dam in een tussenarrest bepaald dat de werkgever door de in die periode geldende maatschappelijke aanvullend bewijs moet leveren. Na dit tussenarrest opvattingen (Schelde/Cijsouw II, NJ 1999, 683).’ hebben partijen deze zaak geschikt. De kantonrech- De conclusie dient dan ook te luiden dat werkgevers ter te Hilversum droeg de werkgever op te bewijzen er verstandig aan doen om ter vermijding van aan- dat aan de zorgplicht was voldaan. Bij eindvonnis sprakelijkheid bij RSI-klachten van werknemers de oordeelde de kantonrechter dat de werkgever niet in inmiddels ruimschoots bekende preventieve zorg- dit bewijs is geslaagd en aldus aansprakelijk is.62 In plicht met betrekking tot RSI na te leven. Doen zij dat de regel zal het voor de werkgever echter niet mee- niet, dan is de kans op aansprakelijkheid, gezien de vallen om te bewijzen dat aan de zorgplicht is vol- huidige stand van de jurisprudentie aanzienlijk. daan. Voorzover al aan de zorgplicht is voldaan is dit vaak niet of gebrekkig door de werkgever gedocu- menteerd.

60. De kantonrechter Brielle 4. Conclusie juridische stand heeft in de zaak waarbij van zaken, de jurisprudentie eerder tussenvonnissen zijn gepubliceerd in JAR De juridische discussie inzake aansprakelijkheid van 2002/82 inmiddels op 11 de werkgever bij schade veroorzaakt door RSI spitst maart 2003 eindvonnis zich toe op de verdeling van de bewijslast. In een re- gewezen. De door de kan- cent vonnis van de rechtbank Middelburg63 wordt tonrechter benoemde des- helder uiteengezet welke verdeling van de bewijslast kundige rapporteerde in in het kader van artikel 7:658 BW juist is. De recht- het deskundigenbericht dat bank Middelburg overweegt onder meer het vol- de werkgever de zorgplicht gende: had geschonden. De kan- ‘In de eerste plaats wordt de stelplicht van de werk- tonrechter overweegt op nemer, die nu eenmaal zeer nauw met zijn bewijslast basis van dit rapport in is verbonden verzacht door de motiveringsplicht van beginsel het causaal verde werkgever. De werkgever dient in zijn verweer de band tussen de schade en omstandigheden aan te geven die meer in zijn sfeer de verrichte werkzaamhe- liggen dan in die van de werknemer en mag het dus den is gegeven. Zie ook T. niet laten bij zuiver ontkennen, totdat de werknemer Hartlief en M. Faure, in: zijn bewijslast heeft vervuld. In de tweede plaats is er Schade door arbeidsongeval- de vaste rechtspraak inzake de schending van veilig- len en nieuwe beroepsziek- heids- of verkeersnormen. Zodra een schending ten, Den Haag 2001, p. 8. komt vast te staan moet een oorzakelijk verband met 61. Zie noot 56. de schade worden aangenomen. Daaruit vloeit voort 62. Ktr. Hilversum 16 juli 2003, dat de werkgever aanstonds verplicht is om aan te ge- CV 02-1584. ven of en zo ja, hoe hij aan zijn zorgplicht ex … art. 63. Rb. Middelburg 1 septem- 7:658 BW heeft voldaan. (…) De wetgever heeft be- ber 2003, rolnr: 03-100.

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2041 03 39 06 artikel 2 27-10-2003 17:33 Pagina 2042

Prof. mr J.C.M. Leijten Jan Donner, rechter

JOB de RUITER: JAN DONNER, jurist; een biografie, Amsterdam, Boom 2003: 344 pagina’s, prijs € 24,50, ISBN 9053528881

– 1 – Dat Hein en André het niet goed met elkaar konden vinden laat zich raden maar het verwijt dat André’s Stel het je voor: een oud-minister van Justitie, die als stem onwelluidend was, is vals. Ik ben uiterst gevoe- minister geruisloos door dat leven ging en die nu een lig voor stemmen en ik heb mij nooit geërgerd aan de biografie schrijft over een man die ooit ook minister klank van A.M. Donners stem, wel nu en dan aan de van Justitie was, welke biografie hij als titel mee durft inhoud ervan. Evenals zijn vader, was hij, André, geven: Jan Donner waarbij ik mij afvraag of deze toch prettig in de omgang. Anders dan zijn vader was hij wel plechtige magistraat hem die vrijheid, als hij nog wat wij een rechtsgeleerde noemen en ook was hij geleefd had, zou hebben toegestaan. Misschien toch een zeldzaam gastvrije gastheer toen hij eerst als lid, wel, maar dan als mannenbroeders onder elkaar, bo- later als president verbonden was aan het Hof in vendien beiden jurist. Dan kan er nogal wat. Luxemburg, maar, zoals ik later zou leren, kon hij Jan Leijten is onder meer oud- ‘Over het voorgeslacht van Jan Donner is vrij veel be- evenals zijn vader niet zo goed tegen tegenspraak. redacteur van dit blad, oud- kend’ zo zet de Inleiding in. Een broer van de over- Wie wel trouwens? Advocaat-Generaal bij de grootvader van Jan Donner is in 1824 wegens moord Jan Donner is minister van Justitie geweest en hij Hoge Raad en oud-hoogleraar op zijn hospita ter dood veroordeeld en omgebracht. heeft dat, naar de beschrijver van zijn leven ons aan de KUN. Dan kwam Gerrit Achterberg er voor een gelijksoor- voorhoudt, goed gedaan. Nu was in de zes jaren van tig vergrijp ruim een eeuw later heel wat beter van af. zijn ministerschap (1926-1933) in het midden waar- Maar wees niet al te ongerust: de meeste voorouders van de grote crisis een aanvang nam, de criminaliteit van Jan Donner onder wie begrepen zijn vader en niet in dezelfde mate als nu hét obsessieve thema zijn beide grootvaders waren predikant. En in elke fa- van de dag. Hij kon zich, anders dan zijn collega’s milie zit wel een zwart schaap. In het gezin van Jan van nu, daarom ook op andere zaken dan die met Donner moet dat de beroemde grootmeester in het strafrecht en strafvordering samenhingen, toeleggen. schaken Hein Donner geweest zijn, de man die het Maar hij heeft, nog voor hij zelf minister werd, het bestaan heeft na zijn dood te blijven schrijven en nieuwe Wetboek van Strafvordering tegen de beden- nog wel in zoiets als een ordinaire krant. Maar kingen van de toenmalige minister Schokking er daarom niet getreurd: Jezus heeft zelfs in het zand ge- door weten te drukken. Dat wetboek, nog steeds van schreven ten faveure van een hoer. De lijn is met Jan kracht, blaakte, vergeleken met het voorafgaande, Donner omgeslagen van predikant naar jurist. Dat is van progressiviteit. De rechten van de verdachte op niet zo’n grote ommezwaai: juristen zijn seculiere een fair proces werden er bij wege van anticipatie predikanten. Je zou kunnen volhouden dat er van breed in uitgemeten. Jan Donner was, zo laat zich het nageslacht van Jan Donner nog meer bekend is niet alleen uit de biografie begrijpen, allesbehalve dan van zijn voorgeslacht. Ik noemde al zijn zoon een progressief mens, laat staan een nieuwlichter, Hein Donner, die, De Ruiter herinnert ons eraan, in maar hij verstond de tekenen van de tijd, die ver- De ontdekking van de Hemel van Harry Mulisch reeds nieuwing eisten. Het is spijtig dat zijn kleinzoon, Piet in het eerste hoofdstuk: Het familiefeest vermomd als Hein Donner, zijn naar mijn overtuiging heilzame Onno het feestje weet te vergallen door zijn oudste werk inzake strafvordering nu weer steentje voor broer A.M. Donner als volgt toe te spreken: steentje aan het afbreken is. Maar ik kan er niet om- heen te erkennen dat ook de kleinzoon de tekenen Hoort mijn oor de onwelluidende stem van mijn oud- des tijds verstaat. Die tijd, onze tijd, eist in strafvor- ste broer? De bigotste der Calvinisten? Wat is vreselij- derlijk opzicht meedogenloosheid en omverwerping ker dan een oudste broer te zijn? Dat zal ik nu langs de van al die verworvenheden, die het strafrecht en wal mijner tanden laten ontsnappen: een oudste broer strafvordering maakten tot een zaak, die zoveel mo- te hebben! Vader, snoer dat loze onderwerp de mond. gelijk het inzicht verwoordde dat wij allemaal – rechters en berechten – van één armzalig geslacht zijn, En door zijn moeder te verwijten, dat zij haar man, dat we allemaal stuk voor stuk die mercy nodig heb- Hendrikus Quist – Jan Donner dus – had bedrogen ben die ‘droppeth as the gentle rain from heaven met Fidel Castro, uit welk duivels overspel hij, Hein upon the place beneath’. Donner, was geboren.

Jan Donner was allesbehalve een progressief mens, laat staan een nieuwlichter, maar hij verstond de tekenen van de tijd, die vernieuwing eisten.

2042 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 06 artikel 2 27-10-2003 17:33 Pagina 2043

Jan Donner was, zeer in het algemeen gesproken, een Wat nu het probleem is bij de continentale door vriend en vijand gewaardeerde minister van Justitie maar hij had met dat ambt toch niet veel op. rechter is dat zijn biograaf nooit te weten kan Zijn voorkeur, ja zijn liefde ging uit naar het rechter- schap. Hij zou aan het einde van zijn loopbaan presi- komen wat ‘zijn’ rechter zoal als rechter tot dent worden van de Hoge Raad. Hij had ook minister-president kunnen worden, denk ik, als hij dat ge- stand heeft gebracht. wild had, maar het is nog maar de vraag welke functie als het er op aankomt, het belangrijkst is.

– 2 – ofwel wat motivering én uitkomst betreft of alleen waar het op de motivering aankomt. Daardoor kan Het is een wat platvloerse constatering dat rechters die rechter zich profileren en, gaat het om belang- dienst doende op het Europese continent geen ge- rijke zaken, zich in het stralend middelpunt van de schiedenis hebben en dat er daarom geen levensbe- belangstelling plaatsen. We horen dan ook spreken schrijvingen van hen bestaan. Helemaal waar is dat over ‘the great dissenter’. Dat is de rechter van het niet, zoals niets helemaal waar is. De als ‘bon juge’ Supreme Court van de VS, die in zijn afwijkende opi- bestempelde Franse rechter Magnaud heeft heel wat nies aangeeft hoe over vijf, tien of twintig jaar het pennen aan het schrijven gebracht, maar dat vond recht zal zijn. Pillen van boeken zijn er verschenen zijn oorzaak hierin dat hij niet zozeer een slecht over rechters uit de Verenigde Staten als Douglas en rechter was maar een anti-rechter. Hij verdedigde Black, Cardoza en Fortas, Oliver Wendell Holmes niet in theorie, maar in zijn vonnissen, dat bij strijd niet te vergeten, niet de vader die arts en literator tussen werkgever en werknemer de werknemer altijd was, maar ja echt de jurist. Daar kwam dan nog bij gelijk had, welke motieven van beide zijden ook wer- dat vele van deze rechters voordat zij door de Presi- den aangedragen. Dat is een standpunt, dat politiek dent van de VS tot lid van het Supreme Court werden voor een flink deel houdbaar is, maar dat indruist te- benoemd, een belangrijke politieke functie hadden gen het wezen van de rechtspraak. Hij heeft het dan vervuld, die soms hun arbeid als rechter bleef beïn- ook als pseudo-rechter niet lang uit kunnen houden. vloeden. Fortas, om een voorbeeld te noemen, heeft Maar een uitzondering of wat daargelaten leent het de aanzet en meer dan dat gegeven voor veel goede ambt van continentaal rechter zich niet voor een rechtspraak, die later weer geleidelijk aan is terugge- biografie. Dat is wel wonderlijk want meer nog dan draaid maar hij was te zeer verweven met niet rech- advocaten maken rechters op papier de meest uiteen- terlijke zaken en belangen ook van twijfelachtige lopende, vaak ten hemel schreiende zaken niet al- aard om Warren, de grote president van het 5-4 leen mee maar moeten zij zich daarin ook verdiepen Supreme Court op te volgen. Ik heb hem ooit verge- om er een oordeel over uit te spreken. Toch is het zo leken met Talleyrand, Frans staatsman: de een een en ik geef maar meteen de reden: in een biografie die bijzonder goed rechter, de ander een eminent staats- naam waardig zal behalve het leven van de vrouw of man, maar noch van de een noch van de ander was man ook haar of zijn werk een belangrijke rol spelen. het privé-gedrag bijzonder bewonderenswaardig. Die Wie een boek schrijft over Dali of Picasso kan er niet combinatie houdt iemand in de politiek langer onder uit ook aandacht te besteden aan hun schil- staande dan in het rechtsbedrijf. derstukken al is hun leven ook overigens vol inciden- Ook Jan Donner had een politiek verleden al was dat ten en accidenten. Niet anders is het bij Céline en niet schokkend en vooral niet twijfelachtig. En in Ezra Pound. Maar wie een leven beschrijft van alléén oorlog en bezetting kwam zonder dat hij het ge- maar incidenten en accidenten zal bemerken dat hij vraagd had opnieuw een politieke dimensie zich bij een roman aan het schrijven is. Wat nu het probleem hem opdringen. Zonder dat ministerschap en wat er- is bij de continentale rechter, is dat zijn biograaf aan vooraf ging en zonder die oorlog en bezetting nooit te weten kan komen wat ‘zijn’ rechter zoal als zou hij zonder twijfel een even goed rechter geweest rechter tot stand heeft gebracht. Want, waar het een zijn, maar door oorlog en bezetting werd hij ook een beslissing is van enig algemeen belang ligt er een persona, kreeg hij een rol te spelen, die, hoewel nauw sluier over het werk van de eenling en als die sluier daarmee verbonden, zijn gewone werk als rechter wordt verwijderd komt er een collectief werkstuk ruim te boven ging en, ik blijf het toch zeggen, hij naar voren, waarvan men niet eens kan zeggen van heeft dat voortreffelijk gedaan. welk collectief het afkomstig is want van de vijf rechters die het werkstuk ondertekend hebben, wat in het gewone leven betekent dat ze het ook alle vijf onder- – 3 – schrijven is het best mogelijk dat twee er niet mee in- stemden, ja er furiebond tegen waren. Het geheim Mogelijk zal de lezer zich afvragen waarom ik even van de raadkamer heeft ten gevolge dat wij zelfs hiervoor gewaagde van een volgehouden waardering. nooit te weten zullen komen of er twee dissidenten Laat mij maar eenvoudig zeggen dat ik de man be- waren en dus ook niet wie dat waren. Het behoeft wonderde en hem met procureur-generaal Berger be- dan ook niet te verwonderen dat in de levensbe- schouwde als de onwrikbare standbeelden in barre schrijving van Jan Donner het Toetsingsarrest als tijden van het onafhankelijke recht. Dat klinkt wat rechterlijk werkstuk veruit de meeste aandacht krijgt statisch en zo is het precies ook bedoeld. Bewonde- en dat is nu juist een arrest waarvan wij met zeker- ring schept niet alleen afstand maar brengt nood- heid weten dat Donner daaraan part noch deel heeft zakelijk een soort verstarring aan in de bewonderde gehad, zelfs niet als adviseur achter de schermen van figuur. Hij of zij mag niet van zijn voetstuk vallen en de rechters wier naam onder het arrest stond, want als dat toch gebeurt is het met de bewondering ge- hij bevond zich toen in het gijzelaarskamp. daan. Laat mij zeggen, dat mijn waardering voor de Daarmee wordt dan aanstonds duidelijk waarom er drie generaties van juridische Donners eerst geleide- in Angelsaksische landen, in Engeland met name en lijk aan daarna nogal fors berg af is gegaan al heb ik vooral in de Verenigde Staten, een hele reeks biogra- toch de kleinzoon in dat schandalige kabinet van 78 fieën van rechters bestaan. Daar bestaat namelijk, dagen de enige acceptabele figuur gevonden. Maar minstens voor de hoogste rechters, de mogelijkheid waarom nu benadrukt dat ik de Jan Donner van de om zich naar buiten toe als dissident te laten horen biogafie van Job de Ruiter een (bijna) bewonderens-

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2043 03 39 06 artikel 2 27-10-2003 17:33 Pagina 2044

Ook Jan Donner had een politiek verleden al was – 4 – dat niet schokkend en vooral niet twijfelachtig. Maar ik blijf als de befaamde kat om de hete brij draaien. Waarom zo benadrukt dat ik volhard in het geloof aan Jan Donner als uitzonderlijk mens? Het in onze verengelste taal veel gebruikte woord en vaak waardige persoon blijf vinden? Dat heeft rechtstreeks voorkomend verschijnsel van debunking wordt waar- met het boek te maken. Ik vind het een boek dat zeer schijnlijk het dichtst benaderd met het gezegde: de moeite waard is, ik heb het bijna in een ruk uitge- iemand van zijn troon stoten. Hetzelfde is het niet. lezen en ik heb grote waardering voor de zorgvuldig- Want wat Job de Ruiter in zijn biografie doet is zeker heid waarmee de figuur van de minister en rechter niet te beschouwen als debunking maar toch haalt Jan Donner is geschetst vanuit heel verschillende ge- hij de troon waarop de schim van Donner Sr is geze- zichtshoeken. De man en vader komen, zoals de ten, een flink stukje naar beneden. auteur trouwens ruiterlijk toegeeft, niet zo goed aan Het staat op bladzijde 166: hun trekken. Op zich genomen ga je je afvragen wat er overblijft als van het werk van de beschrevene wei- Het enige en werkelijke gevaar voor de gijzelaars be- nig of niets te vertellen valt en van zijn rol als man stond uit de omstandigheid dat zij in beginsel de groep en vader ook al weinig, terwijl avonturen buiten het vormden waaruit de Duitsers de gijzelaars zouden kie- gezin in welke vorm dan ook evenmin een rol spelen. zen, die als represaille tegen verzetsdaden zouden Wat in dat verband wel opvalt is dat de bemoeienis- worden doodgeschoten. sen van Donner met het wel en wee van zijn gezin het grootst zouden zijn geweest toen hij als gijzelaar Kun je het meer onbewogen, meer onderkoeld onder blijvend ver van huis was en typerend is ook dat woorden brengen: het enige werkelijke gevaar dat je Hein Donner ooit nogal kwaadaardig opmerkte dat in beginsel de groep vormt waaruit mensen doodge- vader in het gezelschap van collega’s en vrienden schoten kunnen worden. Op mij maakt het de in- veel vrolijker en geestiger was dan in de huiselijke druk, dat tussen al dat prettige en zorgeloze in zo’n kring. Ook daarin is hij overigens geen uitzondering. kamp, waarin je als gijzelaar niet werd lastig gevallen Ondanks wat voor een biograaf toch tegenvallers noch mishandeld, waarin je nota bene mocht lezen moeten heten, heeft de auteur voor zijn lijvige boeken lezingen houden, musiceren, schrijven en wat al werk genoeg stof gezocht en gevonden. niet meer, dat aan die onbewolkte hemel toch een kleine storing zichtbaar was, één enkel minpuntje: je kon zo maar doodgeschoten worden... Het beginsel werd bovendien tot tweemaal toe verwerkelijkt. De idee, dat de daden van verzet van mensen die je hoogstwaarschijnlijk niet kende, jou de dood zouden kunnen kosten, moet bij sensibele mensen toch wel de nodige onrust hebben verwekt. Sommige van de lotgenoten van Donner hebben die onrust dan ook naar ons overgebracht. Zo Anton van Duinkerken, die in dat kamp niet alleen De Wuivende schreef maar ook een Doodsaankondiging:

Enigen uwer worden doodgeschoten, Het juist getal verzwijgt de vaksadist; Met wat ik in mijn hersens altijd wist Wordt heel mijn inborst plotseling overgoten.

Van Duinkerken, die in zijn Legende van de Wederkeer, veertig strofen van telkens veertien regels, geënt op de dooltocht van Odysseus met dat schitterende begin:

Ik lees Homerus; –waterklare dagen Kaatsen de schoonheid van zijn heldenzang Verstild weerom als winterlicht, dat lang Werd schuilgehouden achter najaarsvlagen

mijmert over de dood die hem en zijn lotgenoten be- dreigt in dat kamp waarover ‘wie geen recht meer weet’, het bevel voert... En ik zal Vestdijk er verder maar buiten laten, want die raakte door de executie van de eerste vijf gijzelaars buiten zinnen van doods- angst en schreef een hyperonderdanige brief aan de kampcommandant waarin hij zijn vrijlating be- pleitte onder meer omdat zijn boeken in Nazi-Duits- land zo goed verkochten (wat waar was) en met de belofte toe te treden tot de beruchte Kultuurkamer. Wie als gijzelaar in het kamp verbleef en zelfs wie daar niet levend vandaan kwamen, het waren nog geen helden, want wat hen overkwam was door hen allerminst gewild en je wordt geen held doordat je vermoord wordt en zeker niet doordat de dreiging daarvan boven je hoofd hangt, maar het getuigt wel van moed die dreiging met gemoedsrust te doorstaan en, zo zou ik menen, een zekere mate van heroïsme

2044 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 06 artikel 2 27-10-2003 17:33 Pagina 2045

is toch wel aanwezig als men, zoals Jan Donner deed, sociaal-economische vraagstukken. Ministers van na zijn vrijlating, het ambt van lid van de Hoge Raad Defensie ook die afgekeurd waren voor de militaire in bezettingstijd opgeeft. Over zijn verzoek tot ont- dienst. slag van 4 februari 1944 doet De Ruiter ook nogal ‘Was echter het denken en handelen van Donner kleinerend. Het zou hem vooral ingegeven zijn door werkelijk zo ver verwijderd van de zo gewraakte hou- de houding van twee van zijn zoons, onder wie ding van de Hoge Raad’ vraagt De Ruiter zich en ons André, die in het verzet zaten en door het aandrin- af. Hij gewaagt van een aantal punten waarin hij niet gen van zijn vrouw. Nu is van het begin der tijden af, anders dan de anderen handelde. En hij durft zelfs te ten goede of ten kwade (Eva tot Adam) het advies schrijven dat Donner geluk had dat hij in een gijze- van echtgenoten, zoons en dochters van groot be- laarskamp zat, waar hij als een heer werd behandeld, lang geweest voor het handelen van de mensheid in de tijd dat de Hoge Raad zich keer op keer bla- maar Donner als mens moest toch, gehoord al die meerde. Hij had niet publiekelijk geprotesteerd tegen adviezen, zelf de beslissing nemen. Hij zal dat als lid het aan president Visser van de Hoge Raad door de van de Hoge Raad en daarom als het ware volgestopt Duitsers gegeven ontslag. Dat is inderdaad een smet met adviezen van het parket bij de Hoge Raad ter- op zijn blazoen. De ariërverklaring heeft hij ook gete- dege hebben beseft en dat hij er in zijn memoires zelf kend maar ik houd mij ervan overtuigd dat hij bij de ‘allerminst heroïsch’ over doet, is goed te rijmen met tegenstemmers heeft behoord, maar toen die in de zijn karakter dat elke uiterlijke ophef wantrouwde. minderheid bleken zich heeft aangesloten, zoals Maar iedereen kan inzien, dunkt mij, dat iemand die rechters niet zonder reden plegen te doen, bij het twee keer is gearresteerd (telkens bij vergissing meerderheidsbesluit. Maar het belangrijkst is en schrijft De Ruiter, alsof arrestaties in oorlogstijd door blijft dat hij zich, toen het er op aankwam diametraal de bezetter niet ook dan beangstigend waren als zij anders heeft gedragen dan zijn collega’s. Hij verliet achteraf bleken op een vergissing te berusten) die het schip dat een verkeerde haven binnenvoer en dat lange tijd als gijzelaar vast heeft gezeten, en die hij zich daarover niet verheugde, dat hij zichzelf om daarna naar zijn oude ambt in de Hoge Raad is terug- die stap niet de ijle lucht in prees, ik vind het alle- gekeerd, door ongevraagd en plotseling ontslag te maal horen bij de mens die, in een echt moeilijke tijd nemen opzien baart in hoogst negatieve zin bij de en onder bar moeilijke omstandigheden (die tot op bezetter die in zijn moeilijkste dagen verkeerde en zekere hoogte de weifelmoedigheid van zijn collega’s daardoor harder werd dan ooit. Door zijn houding in kon verontschuldigen) zijn eigen, eenzame weg gaat. bezettingstijd heeft Donner in elk geval aangetoond dat het ook anders kon dan het overgrote deel van zijn collega’s manifesteerde. Blijf zitten waar je zit en – 6 – verroer je niet, was als het er op aankwam niet zijn, wel hun adagium. Met de hoofdstrekking van het boek van De Ruiter: Donner verschilde heel weinig van zijn na de oorlog zo belaagde collega’s in de Hoge Raad, ben ik het dan – 5 – ook niet eens. Hij heeft die strekking, althans voor mij, ook niet aannemelijk gemaakt. Daaraan doet In zijn verantwoording citeert De Ruiter Johann niet af dat Jan Donner in veel opzichten, tot en met Gottfried Herder waar die schreef: zijn houding tegenover apartheid in Zuid-Afrika – zij is volgens Donner te waarderen als een eerlijke po- Das Volk muss sich daran gewöhnen, einen Helden ging om het probleem naar beste weten op te lossen als Mensch zu sehen und zu ehren. – opvattingen en meningen verkondigde die mij in hoge mate tegen de borst stuiten. Het gaat er in dit Dit motto heeft De Ruiter kennelijk als uitgangspunt leven vooral om, dat een mens zijn geweten niet ingediend. Hij klaagt erover ‘dat het over Donner ge- ruilt als het er echt op aankomt. Ik denk dat dat de schrevene veelal op hetzelfde neerkomt en boven- blijvende verdienste van Jan Donner is geweest. dien vrijwel over de gehele linie een sterk hagiogra- fisch karakter draagt. Die grote lof, de bijna heilig- verklaring die hem ten deel is gevallen komt als – 7 – onderdeel van Donners levensgeschiedenis op vele plaatsen in dit boek voor. Maar gelukkig geven de nu Het beruchte Toetsingsarrest zou eigenlijk het Niet- gebruikte bronnen een gevarieerder beeld…’. toetsingsarrest moeten heten. Als gezegd: Donner Dat is op zich genomen verstandige praat: iedere was er niet bij toen het gewezen werd en Job de Rui- held is ook een mens. Ieder mens heeft, om zo te zeg- ter, die stelt dat ‘inzicht en voorzichtigheid, maar gen, noch voor zijn knecht noch voor zijn biograaf ook een zekere mate van geluk’ Donner aan de top de volmaaktheid aan zijn kant. Maar dat betekent hebben gebracht, zal die absentie van Donner tot de toch nog niet dat ieder mens die dreigt boven de zekere mate van geluk rekenen. Het is echter zeker middelmaat binnen zijn groep uit te komen, een niet ondenkbaar dat de motivering van het arrest an- kopje kleiner gemaakt moet worden, om maar eens ders zou zijn uitgevallen als Donner erbij was ge- een cliché gezegde te vermijden. En eigenlijk gebeurt weest om het te wijzen of aanwijzingen te geven. In dat wel als De Ruiter zich aan het begin én aan het een eerdere publicatie, De Hoge Raad in bezettingstijd, einde van zijn boek afvraagt of Donner nu wel al die heb ik als conclusie geponeerd: roem verdiende die hem van overal werd toege- zwaaid. Donner had, zo lees ik bij hem, van zichzelf Vandaar, denk ik, die mateloze woede over het tech- geen bijzonder hoge dunk: ‘hij had, zo zei hij, geen nisch-juridisch mogelijk juiste Toetsingsarrest van elan, geen visie, geen spreektalent, geen beheersing de Hoge Raad der Nederlanden. Die aanbleef. van vreemde talen, (was) niet vertrouwd met sociaal- economische vraagstukken, (had) geen gelukkige Ik ben er nu wel van overtuigd dat, in gewone tijden, hand in de keuze van personen, en een zwaartillende dit arrest een juiste beslissing inhield op saaie wijze natuur’. Die zelfkennis pleit niet tegen Donner; een weergegeven. Het arrest heeft te maken met twee le- zwaartillende natuur is vanzelfsprekend voor wie nu vende en twee geslachte varkens, die gehouden res- en dan nadenkt, en ik heb meer ministers van Justitie pectievelijk geslacht werden in strijd met bij het en zelfs een minister-president gekend die vreemde Voedselvoorzieningsbesluit gestelde verboden (HR talen niet beheersten en niet vertrouwd waren met 12 januari 1942, NJ 1942, 271). Maar het wáren geen

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2045 03 39 06 artikel 2 27-10-2003 17:33 Pagina 2046

Met de hoofdstrekking van het boek van De men. Hij betoogde kort samengevat dat het hier om wetgeving ging die de wettige Nederlandse overheid, Ruiter: Donner verschilde heel weinig van zijn na als zij daartoe in staat was geweest, ook genomen zou hebben. Dat is niet alleen waar en voor de hand lig- de oorlog zo belaagde collega’s in de Hoge gend maar kon hem ook brengen tot de slotsom dat wat door de aangevallen Besluiten in het leven was Raad, ben ik het niet eens. geroepen in het geheel niet van dien aard was ‘dat van niet-eerbiediging van de hier te lande geldende wetten kan worden gesproken en dat om die reden de overigens zo belangrijke toetsingsvraag, die door gewone tijden en de advocaat van de verdachte had requirants raadsman is opgeworpen, in dit strafpro- een zwaarwegend politiek argument naar voren ge- ces terzijde moet worden gelaten’. En de vraag of vol- bracht. De Ruiter besteedt aan het arrest veel aan- strekt onrechtmatige wetgeving van de bezetter, dacht hoewel zijn hoofdpersoon er niet bij betrok- waarbij de doodstraf werd gesteld op allerlei recht- ken is geweest. Dat is wel begrijpelijk, omdat het matige handelingen, getoetst mocht of moest wor- arrest, gewezen door vijf raadsheren van wie er niet den aan Verdrag of hogere menselijkheid is zover ik één door de Duitsers was benoemd, veel, en mogelijk weet ook later nooit aan de Hoge Raad voorgelegd. zelfs te veel nadruk heeft gekregen bij de beoordeling van de Hoge Raad in oorlogstijd. Ik ben mij gaan afvragen welke de stand van zaken – 8 – zou zijn geweest als de Hoge Raad diametraal anders had beslist. Dat betekent dat hij dan had moeten Ik verwijt mijzelf, terugkijkend, toch wel, dat ik wei- overwegen dat de Nederlandse rechter de innerlijke nig aandacht heb besteed aan de bijzondere kwalitei- waarde of billijkheid van een wet wel mag beoorde- ten van deze bij mijn weten eerste biografie over een len en een onwelgevallige wetten van de Duitse be- Nederlandse rechter. Zoals men zal hebben gemerkt zetter wel mag toetsen aan het bijvoorbeeld het geeft het opschrift boven deze bespreking aan Jan Landoorlogreglement 1907. Niet onwaarschijnlijk Donner een andere hoedanigheid mee dan het boek zou dan de hele Hoge Raad vervangen zijn door van Job de Ruiter; hij: Jan Donner, jurist. Ik: Jan Don- Duitsland welgezinde juristen van een lager plan en ner, rechter. Maar als besluit wil ik nu twee citaten uit dat vooruitzicht lijkt ook niet erg acceptabel. Op zich het boek over de mens Donner die jurist en als zoda- genomen zou die toetsing nu wel mogelijk en zelfs nig vooral rechter was, weergeven die een beetje te- verplicht zijn omdat verdrag voor wet gaat, maar genstrijdig schijnen maar die beide toch geheel zul- toen lag het anders. Ik zal daar niet te lang op door- len passen bij de man wiens karakter Job de Ruiter zo gaan. Ik kan niet helemaal nalaten op te merken dat voortreffelijk uit de doeken heeft gedaan: het arrest ook inhoudt dat een wet van de bezetter ook niet aan een Führer-decreet mag worden getoetst 1. Hem wordt tekort gedaan als hij wordt afgeschilderd wat, nu Hitler zich had uitgeroepen tot hoogste rech- als een soort heilige, wiens onberispelijkheid alleen ter nogal bijzonder is. Maar wat in het arrest dan maar in superlatieven kan worden beschreven. Hij was volgt aan algemeenheden is onnodig, is hopeloos een gewoon mens met zijn fouten, aarzelingen en twij- onverstandig, ja bot, zoals, naar wij uit de biografie fels; ook een zeer van zijn gelijk overtuigde en (te) do- vernemen, ook Donner achteraf vond. Dat in dat ar- minante debater; geheel een kind van zijn tijd met een rest echter besloten zou liggen dat de Hoge Raad alles weinig kritische blik op het in eigen gereformeerde en wat de bezetter aan gruwelijks had verordend en nog antirevolutionaire kring gangbare; op cultureel gebied zou gaan verordenen van zijn goedkeuring voorzag, een onbeschreven blad papier; een traditionele, wat heeft Donner, terecht mijns inziens, altijd met autoritaire opvoeder. kracht tegengesproken. 2. Een bijzondere trek van Donner was ook zijn vermo- Maar het waren zenuwslopende tijden en voor velen gen om mensen voor zich in te nemen. Hij werd sym- ging het in die tijd om leven of dood. Het zou van pathiek, vriendelijk en aardig bevonden, ook door hen goed inzicht in de nood der tijden blijk gegeven heb- die dat aanvankelijk niet opmerkten. Zijn stijl van lei- ben als de Hoge Raad het advies van de Advocaat-Ge- ding geven was innemend, niet bedreigend… neraal Rombach gevolgd had en zonder aan de lex durissima tekort te doen, de zaak had behandeld en Een mens als deze Donner is geweest, valt niet in afgedaan als een akkefietje zonder principieel belang. twee woorden, zelfs niet in twee citaten te vangen. De conclusie van Rombach, die De Ruiter niet aan- Maar een bijzonder mens, dat is-ie zeker geweest. staat, had heel wat verderf uit de lucht kunnen ne-

2046 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 07 o&m etc. 27-10-2003 17:34 Pagina 2047

O&M

Uitbreiding bevoegdheid bestuursrechter

Per 1 april 2002 zijn de bevoegdheden van de be- waarop artikel 8:72 Awb ziet. Daarom bevat artikel stuursrechter, welke hem toekomen bij gegrondver- 8:72 lid 5 Awb, laatste zin, een eigen regeling aan- klaring van een beroep, uitgebreid. Aan artikel 8:72 gaande het verval van de voorziening. Awb, vijfde lid, werd een zinsnede toegevoegd waar- De MvT4 vermeldt één verschil met de ‘normale’ mee is voorzien in een bevoegdheid om bij vernieti- voorlopige voorziening. Dit verschil is op zijn zachtst ging een voorlopige voorziening te treffen. Onder gezegd merkwaardig. Op pagina 12 staat de volgende vervanging van de punt door een komma werd toe- zin: ‘De regels over de wijziging of opheffing van een gevoegd: alsmede zo nodig een voorlopige voorziening voorlopige voorziening (artikel 8:87 Awb) zijn niet treffen. In het laatste geval bepaalt de rechtbank het tijd- van toepassing, omdat de voorziening onderdeel uit- stip waarop de voorlopige voorziening vervalt. De nood- maakt van de einduitspraak. Deze kwesties kunnen zaak hiertoe vloeide voort uit de Eerste Evaluatiewet wel aan de orde worden gesteld in hoger beroep.’ Awb.1 Deze summier gemotiveerde constatering komt el- Deze mogelijkheid is speciaal in het leven geroepen ders in de parlementaire geschiedenis niet meer voor voor de situatie waarin de rechter alleen de beslissing en ook in literatuur en jurisprudentie is hierover – op bezwaar heeft vernietigd. Door de vernietiging voorzover wij weten – nog niet gediscussieerd. kan een bepaalde periode van onzekerheid ontstaan. Een voorlopige voorziening die met gebruikmaking Tot het moment waarop het bestuur een nieuw be- van artikel 8:72 lid 5 Awb is getroffen zou dus niet sluit heeft genomen kan er immers onduidelijkheid kunnen worden gewijzigd of opgeheven. De enige ontstaan over de status van het primaire besluit. Mag manier om nog iets te bereiken zou derhalve de weg in die periode nog gebruik gemaakt worden van het van de herziening (artikel 8:88 Awb) zijn. Volgens de primaire besluit, bijvoorbeeld een bouwvergunning? MvT vindt dit haar rechtvaardiging in het feit dat de Door de invoering van het nieuwe artikellid heeft de voorlopige voorziening deel uitmaakt van de eind- rechter de mogelijkheid om, tegelijk met de einduit- uitspraak. In hoger beroep zouden deze kwesties dan spraak, een voorziening te treffen voor het primaire wel weer aan de orde kunnen komen. Maar is dit niet besluit, totdat het bestuur een nieuwe beslissing op vreemd geredeneerd? Heeft het feit dat het een eind- bezwaar genomen heeft. uitspraak is waarbij de voorlopige voorziening wordt getroffen, dan invloed op de aard van de voorlopige Nieuw instrument? voorziening? Wij denken het niet. Uit oogpunt van Voor deze nieuwe bevoegdheid is gebruik gemaakt wetssystematiek en een consistente hantering van van een vertrouwd begrip, de voorlopige voorziening juridische terminologie is de consequentie van deze ex artikel 8:81 Awb. De vraag is of de regels inzake de redenering opvallend. Een voorlopige voorziening, ‘normale’ voorlopige voorziening ook gelden wan- getroffen bij einduitspraak of niet, heeft een voorlo- neer er met gebruikmaking van artikel 8:72 lid 5 Awb pig karakter. Meermalen is in de parlementaire ge- een ‘bijzondere’ voorlopige voorziening wordt geschiedenis benadrukt dat beoogd is aan te sluiten bij troffen. de regels betreffende voorlopige voorziening, een ‘se- De parlementaire geschiedenis lijkt in eerste instan- dert lang vertrouwde figuur’.5 tie te zeggen van wel. De MvT2 vermeldt hierom- Van de mogelijkheid tot opheffing en wijziging van trent: ‘Dit (De mogelijkheid om bij einduitspraak een de voorlopige voorziening wordt in de praktijk veel voorlopige voorziening te treffen; EAM/PK) heeft het gebruik gemaakt. Naar onze mening zouden de re- voordeel dat voor de conservatoire voorziening gels omtrent opheffing en wijziging van een voorlo- slechts een beperkt aantal regels behoeft te worden pige voorziening ook gelding moeten vinden indien getroffen, terwijl bovendien de praktijk zich niet de voorziening met gebruikmaking van artikel 8:72 hoeft in te stellen op een geheel nieuw rechtsfiguur, lid 5 Awb is getroffen. Weliswaar staat de weg van de maar slechts op een beperkte uitbreiding van een herziening ex artikel 8:88 Awb open, maar vereiste 1. Wet van 24 januari 2001, sedert lang vertrouwde figuur.’ Ook de Nota n.a.v. daarvoor is dat er feiten en omstandigheden aanwe- Stb. 53. Zie met name het het Verslag3 vermeldt iets soortgelijks: ‘Door aan te zig zijn die of hebben plaatsgevonden voor de uit- Eerste Evaluatierapport o.l.v. sluiten bij de reeds bestaande regeling van voorlo- spraak, of pas na de uitspraak bekend waren bij de mr J.M. Polak, ‘Toepassing pige voorziening …, is door ons bewust aangesloten verzoeker. Deze eis geldt niet voor opheffing of wijzi- en effecten van de Alge- bij het toepassingsbereik van de regeling van voorlo- ging van een voorlopige voorziening. Artikel 8:87 mene wet bestuursrecht pige voorzieningen.’ Awb dient er juist voor flexibel te kunnen inspelen 1994-1996’, ´s-Gravenhage Kortom: artikel 8:72 lid 5 Awb voorziet in een op omstandigheden die na de uitspraak op het ver- 1996, p. 96. nieuwe bevoegdheid voor de bestuursrechter, niet in zoek om een voorlopige voorziening veranderd zijn. 2. Kamerstukken II 1998/99, een nieuw instrument. Het toepassingsbereik van artikel 8:87 Awb is der- 26 523, nr 3, p. 11. halve ruimer dan dat van artikel 8:88 Awb. 3. ok in deze trant is de brief Wijziging en opheffing; artikel 8:87 Awb Het laatste woord is hier nog niet over gezegd. Het van de Minister van Justitie De voorlopige voorziening die met gebruikmaking woord is, uiteindelijk, aan de bestuursrechter. aan de Voorzitter van de van artikel 8:72 lid 5 Awb wordt getroffen is derhalve Tweede Kamer van 18 dezelfde als die van artikel 8:81 Awb. Echter, de aard Erik Minderhoud februari 1998, Kamerstukken van artikel 8:72 Awb brengt mee dat niet alle bepa- Pien Kerckhaert II 1997/98, 25 600 VI, nr 46, lingen omtrent de voorlopige voorziening ook on- (advocaten te Amsterdam) p. 2. verkort van toepassing zijn op de voorlopige voorzie- 4. Kamerstukken II 1998/99, ning ex artikel 8:72 lid 5 Awb. Zo zijn de artikelen 26 523, nr 10, p. 6. 8:72 lid 6 en 8:85 Awb, aangaande het vervallen van 5. Zie noot 1, p. 12. een voorlopige voorziening, niet van toepassing om- 6. Zie noot 1. dat zij onvoldoende toegesneden zijn op de situatie

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2047 03 39 07 o&m etc. 27-10-2003 17:34 Pagina 2048

‘Rechter of administratie’, een terugblik

De Commissie-Otte en de meermanscel

Zo’n vijftig jaar na dato lijkt het mij nuttig dit debat Waarom nu deze discussie weer opgerakeld na haar nog eens te herhalen. tiende lustrum? In de vijftiger jaren van de vorige eeuw, in de aan- Daar zijn twee redenen voor. loop van de Beginselenwet Gevangeniswezen 1953 I. In de eerste plaats, want het meest recent, het rap- (verder: BWG), vond onder bovenvermelde titel een port van de Commissie-Otte (‘Vrijheidsbeperking tamelijk hevige discussie plaats in de vakpers. door voorwaarden’), voorzover dat de voorwaarde- Aanleiding was het voornemen van de regering om de lijke invrijheidstelling (verder: ‘V.I.’) betreft. tenuitvoerlegging van straffen te gaan differentiëren. II. In de tweede plaats de meermanscel, waarover de Dit had onder meer te maken met ervaringsdeskun- politiek het eens schijnt te zijn geworden. digheid van ‘goede Nederlanders’, onder wie juristen, in de Tweede Wereldoorlog. Niet voor niets Ad I: stond op de Strafgevangenis Scheveningen (het De Commissie-Otte heeft bezwaar gemaakt tegen het ‘Oranjehotel’) zéér korte tijd de tekst (graffiti zouden voorstel van de Minister de mogelijkheid van voor- we nu zeggen): ‘in deze bajes zit geen gajes, maar waardelijke invrijheidsstelling reeds te laten ingaan Hollands Glorie, potdorie’, een tekst die nu wat braaf nadat de straf voor de helft is ondergaan (thans auto- klinkt maar dat toen beslist niet was. matisch voorlopige invrijheidsstelling na tweederde). Tot de BWG gold in Nederland de zogenaamde peine Zij wil de V.I. in beginsel op tweederde houden en unique: de tenuitvoerlegging van gevangenisstraffen slechts in uitzonderingsgevallen de helft mogelijk was uniform. Gevangenisstraf betekende (althans op maken, en dan met toestemming (niet: advies) van de papier – er was vroeger ook wel eens cellengebrek): zittingsrechter. alléén op cel, met bijbel en verder niets. Luchten ge- Ik stel voorop dat het herstel van het voorwaardelijk schiedde in afzondering. Het idee was dat veroor- karakter van vervroegde invrijheidsstelling en dat je deelden elkaar niet mochten ontmoeten en elkaar die ook moet ‘verdienen’ mijn volledige steun heeft. ook niet mochten (her)kennen. Geen misdadige in- Nederland is voorzover ik weet het enige land in fectie en met die bijbel kwam het dan wel weer goed. Europa (misschien wel ter wereld) dat aan deze V.I. Maar zelfs in de kerkzaal mochten gedetineerden geen voorwaarden (meer) verbindt en deze automa- elkaar niet zien (de zogenaamde duiventil). tisch verleent. Men heeft daar echt in geloofd (zie de koepelgevan- Dat is jammer omdat het een nuttig instrument kan genissen). zijn voor gedragsbeïnvloeding, óók tijdens de deten- De regering had door dat dit systeem niet overeen- tie (‘Jan, doe nou niet moeilijk, straks verspeel je nog kwam met het onderscheid tussen en de verschil- je V.I.’). lende kansen van inkeer van de onderscheiden ver- Maar wat is er eigenlijk tegen om die V.I. altijd al bij oordeelden. de helft in het vooruitzicht te stellen? De bedoeling was onderscheid te gaan maken tussen Nogal wat landen kennen die mogelijkheid al. Bij- de onverbeterlijken en de vermoedelijk kansvolleren. voorbeeld Zweden en Duitsland en Luxemburg bij Dat hing samen met de introductie van de resociali- first-offenders. Duitsland kent ook de ‘Halbstrafe’, sering als strafdoel. die bij buitenlanders veel wordt toegepast en dan Dat betekende dat na strafoplegging door de rechter verbonden wordt met ‘Landesverweisung’ (als je te- de administratie, afhankelijk van de prognose, ‘be- ruggaat moet je de rest uitzitten). perkte gemeenschap’ (samen eten, samen sporten en Sommige landen kennen al bij eenderde die moge- luchten en dergelijke) mogelijk zou maken, waarbij lijkheid toe, zoals Turkije. het Penitentiair Selectiecentrum voor de noodzake- Het valt mij trouwens op dat de commissie daar geen lijke beoordeling zou zorgen. onderzoek naar heeft gedaan. Dat blijkt mij althans Dit heeft geleid tot detentie-varianten als de ‘half- niet en het ligt bij de huidige internationalisering open inrichting’, de ‘open inrichting’ en het ‘zelf- van het strafrecht nogal voor de hand. meld-systeem’. De Commissie-Otte baseert haar bezwaar vooral op De inzet van de discussie was dat de zittende magi- het ontbreken van een financieringsbasis voor reclas- stratuur zich op het standpunt stelde dat zij ernstig seringsbegeleiding. Maar daar is niet alles mee ge- werd belemmerd in haar straftoemetingsbeleid als zij zegd. niet meer wist hoe de opgelegde straf werd tenuit- De Commissie-Otte vreest ook dat rechters hun straf- voergelegd. fen gaan ‘majoreren’, d.w.z. een hogere straf opleg- Immers, bij een straf in afzondering (de standaard tot gen en de V.I. vast verrekenen. De Commissie spreekt dan toe) kon men zich nog iets voorstellen, maar als in dit verband van de vrees van rechters voor het een andere variant werd gekozen zou de straf licht te ‘uithollen van een vonnis’ (opnieuw!). ‘kort’ uitvallen. Het is mij bekend dat sommige rechters die neiging Men vond dat niet redelijk, en een uitholling van het hebben, maar ik vind het onjuist. vonnis. Onder het huidige systeem (V.I. als ‘recht’) is daar Men was óf tegen, óf men wilde dat de rechter in- nog wel enig begrip voor op te brengen; onder het vloed kreeg op de tenuitvoerlegging. oude en voorgenomen nieuwe systeem waar de V.I. De wet is er desondanks gekomen en een executie- afhangt van nog onzekere toekomstige omstandig- rechter, zoals o.a. Frankrijk en Duitsland die kennen, heden die de rechter ook niet kan inschatten, was en níet. wordt het détournement de pouvoir om een groot Ik ben van die executierechter overigens niet zo’n woord terecht te gebruiken. voorstander, omdat de rechter onafhankelijk is en Ik zie in elk geval het bezwaar tegen het voorstel van derhalve niet onder parlementaire controle staat. Wij de Minister niet, zelfs al zou het voorstel (alleen) te zijn al zo machtig. maken hebben met cellengebrek. De straffen die de laatste jaren worden opgelegd zijn aanzienlijk hoger dan in de tachtiger jaren van de vo- Mensen veroordelen is soms onvermijdelijk; ze tot rige eeuw. Daar is in de rechterlijke macht bij mijn weten nooit elkáár veroordelen is onmenselijk. principieel over gediscussieerd, it just happened. Dat is

2048 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 07 o&m etc. 27-10-2003 17:34 Pagina 2049

nog tot daaraan toe, erger is dat door de wildgroei laag straft als in sommige media wordt voorgesteld, van computer-gestuurde richtlijnen ook wel nooit zeker niet als je over netto-straffen praat. meer een spontane verlaging zal optreden, zoals in Ik wacht al jaren op de pientere student die over die het begin van die tachtiger jaren. netto-netto-vergelijking eens een scriptie schrijft. Dat die straffen zo omhoog zijn gegaan heeft volgens mij vooral te maken met de aanzuigende werking Ad II: van de hoge straffen voor drugs. Rechters hebben – Was de actie van de rechters tegen de BWG ingege- gelukkig – een zekere terughoudendheid bij het op- ven door de vrees dat hun straf láger zou uitpakken leggen van hoge straffen, maar als een bepaalde ma- dan bedoeld, nu is er écht aanleiding om zorg uit te gische grens regelmatig wordt overschreden wordt spreken als door toedoen van de administratie de het ‘gewoon’. Dat zie je ook aan het patroon van toe- straf hóger uit komt dan beoogd. Dat lijkt mij ernsti- passing van de levenslange gevangenisstraf. ger. Zulke richtlijnen hebben altijd een opdrijvende wer- Als ik als rechter iemand een gevangenisstraf opleg king (vergelijk de belonings-‘richtlijnen’ in de top moet ik er van kunnen uitgaan dat hij een cel alléén van het bedrijfsleven die nu zo in discussie zijn). (behoudens bepaalde acceptabele uitzonderingregi- Gelet op die, in mijn ogen, hoge straffen is er juist mes) krijgt in een inrichting die aan Nederlandse extra aanleiding de V.I. te verruimen in de door de penitentiaire grondbeginselen voldoet. Dat betekent Minister voorgestelde richting. recreatie, sport, werk, Commissie van Toezicht e.d. Is Je ‘bindt’ de veroordeelde langer door de proeftijd, dat niet zo dan moet ik mij bekocht voelen, want an- terwijl je het nadelige effect van lange gevangenis- ders had ik een lagere straf opgelegd. straffen matigt. Het is duidelijk dat de noodgevangenissen voor o.a. Zelfs als de reclassering niet de mogelijkheden heeft ‘bolletjesslikkers’ niet aan behoorlijke eisen voldoen. om actief te begeleiden mag je toch hopen dat het Iedereen is het er over eens dat het een – onbedoelde stellen van voorwaarden (waaronder altijd die van – strafverzwaring inhoudt, maar helaas, helaas het niet recidiveren) de betrokkenen enigermate bij de kan niet anders… les houdt. De Commissie heeft ook geen bezwaar te- Je hoeft niet veel inlevingsvermogen te hebben om gen handhaven van de ‘kale’ voorwaardelijke veroor- dat ook te kunnen aanvoelen. deling (dat wil zeggen een V.V. zonder bijzondere En twee op cel is dan ongeveer de ergste variant. Je voorwaarden). hebt meer privacy op een ziekenzaal dan in een twee- Waarom zou een ‘kale’ V.I dan in het geheel niet wer- persoonskamer. Als je met z’n tweeën bent is ieder ken? Je moet juist aannemen dat iemand die zijn irritant gedrag onmiddellijk herleidbaar. Vergelijkin- straf, zij het dan voor de helft, heeft uitgezeten intus- gen met ziekenhuizen en verpleeghuizen gaan trou- sen des te beter door heeft dat het niet leuk is, zeker wens niet op, alleen al omdat de selectie van inwo- als het de eerste keer is dat hij echt zit. ners daar iets anders ligt dan in gevangenissen. De mate waarin de rechter in Nederland bij de execu- Bovendien is de reden van plaatsing dáár door de na- tie betrokken is (adviseren bij gratieverzoeken, de tuur gegeven, niet door de rechter. werkzaamheden van de Penitentiaire Kamer bij het Mensen veroordelen is soms onvermijdelijk; ze tot Hof te Arnhem o.m. in verband met de V.I.) lijkt mij elkáár veroordelen is onmenselijk. voldoende. Niet voor niets verzetten de gevangenbewaarders Wij moeten ons als rechter niet te veel willen be- zich met hand en tand tegen het voorgenomen be- moeien met executiekwesties, waar we ook geen ver- leid. Zij zijn terecht bang voor onbeheersbare situ- stand van hebben, met uitzondering dan van een aties o.m. als gevolg van spanningen tussen gedeti- executie die zwaarder is dan door de rechter beoogd. neerden. Ik ben wat dat betreft een aanhanger van de ‘machti- De voor de hand liggende oplossing is dan ook: méér gingstheorie’, die inhoudt dat de rechter de overheid op cel, dan minder straf. Dat levert overigens ook machtigt een straf tot een bepaald maximum ten uit- weer celruimte op. voer te leggen en de rest aan de overheid overlaat. Het plan van de Commissie om de zittingsrechter Zoals ik al eens eerder heb gezegd: Cellengebrek is mee te laten beslissen over een V.I. na de halve straf geen natuurverschijnsel maar mensenwerk, grijze cel- vind ik dan ook onjuist. De zittingsrechter heeft een len dus. niet meer dan vluchtige ontmoeting met de ver- Iemand, ik weet helaas niet meer wie, heeft eens gedachte. Hij kan zich vergissen in diens resocialise- zegd dat een beschaving zich kenmerkt door de wijze ringskansen, terwijl de administratie nu juist bijzon- waarop met devianten wordt omgegaan. Met haar of der goed op de hoogte is van de wijze waarop een hem ben ik het nog altijd roerend eens. veroordeelde een straf ondergaat en daarop reageert. Het zal praktisch ook vaak onmogelijk zijn die oude R. Blekxtoon samenstelling weer bij elkaar te krijgen terwijl het (rechter te Amsterdam) toch noodzakelijk zal zijn over zo’n ingrijpende beslissing (het kan om jaren gaan) echt te raadkameren. De Commissie stelt zich voor dat het schriftelijk kan, zoals bij gratieadviezen. Ik kan me dat bij zo’n ingrijpende beslissing toch echt niet voorstellen.

In de marge vermeld ik nog dat Nederland, anders dan veel andere landen (o.a. Frankrijk, Verenigde Staten, Spanje) geen mogelijkheid kent tot goed-gedrag- of werkkortingen op de straf, om maar te zwij- gen van andere strafverminderende maatregelen zoals amnestie (opnieuw Frankrijk) als de République weer iets te vieren heeft (en recentelijk Marokko, omdat er een prinsje geboren is). In het algemeen voeg ik daar aan toe dat mijn lange ervaring met de WOTS, waardoor je veel buitenlandse straffen ziet langskomen, leert dat Nederland (met uitzondering van soft-drugs) helemáál niet zo

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2049 03 39 07 o&m etc. 27-10-2003 17:34 Pagina 2050

Reacties

Het hoger beroep bij de Afdeling bestuursrechtspraak

Het is een verademing om in de discussies rond de – blijkt bij Marseille uitsluitend terug te voeren op positie van de Raad van State vandaag de dag nog het feit dat hij twee uitspraken heeft aangetroffen, een bijdrage aan te treffen die poogt op basis van fei- waarbij volgens hem werd vernietigd op grond van ten en argumentatie tot conclusies te komen, in strijd met het evenredigheidsbeginsel. Helaas ver- plaats van op grond van belang of sentiment. Hulde zuimt hij te vermelden welke twee uitspraken dit be- dus aan mr Marseille, die de moeite nam om 301 treft. recente uitspraken van de Afdeling bestuursrecht- Raadpleging van Judok-databanken leverde in de be- spraak door te nemen om te checken of de recente doelde periode inderdaad twee gevallen op van ver- kritiek, niet in de laatste plaats van mijn kant, te- nietigingen waarbij het evenredigheidsbeginsel een recht moet worden genoemd. rol speelde. Het betreft hier uitspraken van 17 april Hoewel ook Marseille tot de conclusie komt dat ‘de 2002, gepubliceerd in AB 253 en JB 164, en van 8 mei Afdeling nogal terughoudend (is) in de wijze waarop 2002, gepubliceerd in JB 168. De uitspraak van 17 ze besluiten van het bestuur toetst’, en dat ‘ze zich april 2002 betreft een vernietiging, omdat ‘appellant onthoudt van elk handelen dat haar het predikaat (heeft) gehandeld in strijd met de zorgvuldigheids- actieve bestuursrechter zou kunnen opleveren’, dat en motiveringsplicht met betrekking tot de in artikel ‘het bestuur voor wat betreft de beoordeling van de 3:4, tweede lid van de Algemene wet bestuursrecht totstandkoming van zijn besluiten snel het voordeel neergelegde eis dat de voor een belanghebbende van de twijfel krijgt’, en ‘dat het voor wat betreft het nadelige gevolgen van een besluit niet onevenredig resultaat van de bestuurlijke bevoegdheidsuitoefe- mogen zijn in verhouding tot de met het besluit te ning, heel veel vrijheid van beleid wordt gegund’, dienen doelen’. terwijl ‘voor de burger het omgekeerde geldt: als hij Nauwkeurige lezing wijst uit dat hier werd vernietigd procedeert tegen een besluit van het bestuur waar de op grond van schending van de formele beginselen onrechtmatigheid niet direct van afstraalt, moet hij van zorgvuldigheid en motivering, en niet op de ma- alle zeilen bijzetten om de Afdeling er van te overtui- teriële grond van (door de rechter zelf vastgestelde) gen dat het gelijk niet aan de kant van het bestuur is’, onevenredigheid. is hij toch nog opmerkelijk mild in zijn beoordeling Het tweede geval betreft een verwerping van een ho- van deze situatie, en vindt hij die van mensen als col- ger beroep van de overheid tegen een uitspraak van lega Spijkerboer en mij kennelijk (te) hard. een rechtbank. Inderdaad bevestigt de Raad van State Immers, de Afdeling corrigeert weliswaar de recht- in deze zaak een uitspraak van de eerste rechter, dat banken vaker ten gunste van het bestuur dan ten de Minister van LNV zich in redelijkheid niet op het gunste van de burger, ‘maar het verschil is niet der- standpunt had kunnen stellen dat de voor de betrok- mate groot dat op grond daarvan kan worden gecon- ken vennootschap nadelige gevolgen van het bij de cludeerd dat de Afdeling soepeler is voor het bestuur rechtbank bestreden besluit niet onevenredig waren dan voor de burger’. En mijn stelling, dat de Afdeling aan de met dat besluit te dienen doelen, en dat het bestuursrechtspraak is gestopt met het toetsen van besluit mitsdien in strijd was met artikel 3:4, tweede besluiten aan het in artikel 3:4 lid 2 Awb neergelegde lid, van de Awb. Bij de afsluiting van de kopij van evenredigheidsbeginsel kan niet worden bevestigd, mijn boek heb ik geen rekening meer kunnen hou- al moet worden toegegeven dat het niet bijster vaak den met deze uitspraak. Is het de bekende witte raaf; gebeurt. Óf de Nederlandse bestuursorganen zijn de uitzondering die de regel bevestigt? Ik laat het meesters in het uitvoeren van de evenredigheids- oordeel graag aan de lezer. toets, óf de Afdeling bestuursrechtspraak legt de lat De kwestie betrof de Investeringsregeling ten be- voor het bestuur niet al te hoog. hoeve van investeringen voor reinigings- en ontsmet- Dit klinkt allemaal nogal vergoelijkend. Maar waarop tingsvoorzieningen (IROV), die – naar de Afdeling is het gebaseerd? Op een analyse van 301 uitspraken uitdrukkelijk vaststelt – nauwe samenhang heeft met van de Afdeling bestuursrechtspraak in hoger beroep. de Regeling inzake hygiënevoorschriften besmette- Om te weten hoe kritisch het oordeel over het be- lijke dierziekten (RHBD), op grond waarvan de ven- stuur werkelijk is van de Nederlandse bestuursrech- nootschap vóór 1 december 1998 over een reinigings- ter, met aan de top de (door haar positie uiteraard en ontsmettingsvoorziening diende te beschikken. sturende) Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad Bij de vaststelling van de IROV, in de toelichting van State, behoort men eerst en vooral ook de uit- waarvan wordt gewezen op de subsidiemogelijkhe- spraken van de eerste rechter, de rechtbanken, te den, achtte de minister de termijn tot 1 december analyseren. Zou zo’n analyse bijvoorbeeld uitwijzen, 1998 voldoende om de voorzieningen te realiseren. dat daar reeds 90% van de uitspraken in het voordeel Pas op 29 juli 1998 werd evenwel besloten tot open- van de overheid uitpakken – uiteraard een willekeu- stelling van de IROV, welke openstelling pas op 9 au- rig voorbeeld –, en dat het hoger beroep voor 40% gustus 1998 in werking trad, hoewel de openstelling door de overheid aanhangig wordt gemaakt tegen door de minister al bij brief van 26 februari 1998 was 60% door de justitiabelen – uiteraard weer een wille- aangekondigd. De termijn op het moment van de keurig voorbeeld – dan blijkt het door Marseille vast- openstelling was niet in alle gevallen nog voldoende gestelde beeld aanmerkelijk vertekend. om de voorzieningen te realiseren, hetgeen blijkt uit Maar dit nog terzijde. De diskwalificatie van de resul- de omstandigheid dat de minister in een aantal geval- taten van mijn studie – die gebaseerd waren op een len de subsidie niet op nihil vaststelde, hoewel in die onderzoek van alle gepubliceerde bestuursrecht- gevallen niet was voldaan aan de in de openstelling spraak onder de Awb van 1995 tot 2002, en zelfs nog gestelde voorwaarde dat de investering voor 1 decem- een fors deel niet gepubliceerde, althans niet publie- ber 1998 moest worden uitgevoerd. De vennootschap kelijk, zoals de Justex-uitgave van Judok-databanken liep, gezien de termijn die verwezenlijking van de

2050 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 07 o&m etc. 27-10-2003 17:34 Pagina 2051

voorzieningen zou vergen (mede vanwege de speci- van de gevolgen voor de vennootschap van het niet fieke omstandigheden van het terrein waarop de tijdig kunnen voldoen aan de wettelijk voorgeschre- bouw moest plaatsvinden), een groot risico niet te ven verplichting om een reinigings- en ontsmettings- kunnen voldoen aan de verplichting van de RHBD voorziening te treffen, de nadelige gevolgen van het om voor 1 december 1998 over een reinigings- en besluit tot subsidievaststelling onevenredig waren in ontsmettingsvoorziening te beschikken. Zij zou in verhouding tot het doel van dat besluit, te weten on- dat geval grote omzetschade lijden. Om die reden verkorte – in dit geval niet noodzakelijke – handha- had zij op 27 juli 1998 – korte tijd voor de openstel- ving van het stimuleringskarakter van de Investe- ling, waarvan zij niet wist wanneer die plaats zou vin- ringsregeling. den – opdracht gegeven voor het treffen van de voor- Indien hier al sprake is van een uitzondering, dan be- ziening. Bij het bestreden vaststellingsbesluit had de vestigt zij mijns inziens toch enkel de regel dat de minister vervolgens beslist dat de op 20 november overheid het wel héél erg bont moet maken voordat 1998 op grond van de Investeringsregeling markt en een rechter van de Raad van State mag zeggen dat het concurrentiekracht (IMCK) verleende subsidie op ni- in redelijkheid niet meer evenredig te noemen is... hil moest worden vastgesteld, omdat een aanvang Moet deze uitspraak de Raad van State redden, of was gemaakt met de uitvoering van het investerings- moeten we toch concluderen dat 1 uitspraak op de project alvorens de ontvangst van de aanvraag tot 601 een zodanige evenredigheid is, dat wij in rede- subsidieverlening schriftelijk aan haar was bevestigd. lijkheid daartoe niet kunnen besluiten? De Raad bevestigde de uitspraak van de Arnhemse bestuursrechter dat in deze bijzondere omstandigheden A.Q.C. Tak de minister in redelijkheid geen gebruik had kunnen (hoogleraar Staats- en Bestuursrecht Universiteit maken van zijn bevoegdheid de subsidie lager vast te Maastricht) stellen dan verleend, omdat tegen deze achtergrond

Naschrift

1. Hoe genereus is de Afdeling bestuursrechtspraak niet gepubliceerd. In de eerste van de twee uitspra- voor het bestuur, bij de toetsing van diens besluiten ken acht de Afdeling bestuursrechtspraak een besluit aan het in artikel 3:4 lid 2 Awb neergelegde evenre- van de Minister van LNV in strijd met artikel 3:4 lid 2 digheidsbeginsel? Enigszins genereus, tamelijk gene- Awb, omdat het is gebaseerd op het met die bepaling reus, bijzonder genereus? Of is sprake van een abso- strijdige artikel 1, aanhef en onder c, van de Regeling lute generositeit, die ertoe leidt dat elk aan de oogstschade 1998. De tweede uitspraak betreft een Afdeling voorgelegd bestuursbesluit de toetsing aan geschil over een besluit dat B&W Leusden hebben artikel 3:4 lid 2 Awb overleeft? genomen naar aanleiding van een handhavingsver- Tak had de Afdeling bestuursrechtspraak een abso- zoek, betrekking hebbend op een zonder vergunning lute generositeit toegedicht (Het Nederlandse bestuurs- opgerichte schutting. Overigens zonder artikel 3:4 procesrecht in theorie en praktijk, Den Haag 2002, p. lid 2 te noemen, overweegt de Afdeling dat B&W het 429-431). Ik kon, op grond van een analyse van een belang bij handhaving van de schutting ten on- representatieve dwarsdoorsnede van uitspraken van rechte zwaarder hebben laten wegen dan het belang de Afdeling (zie mijn bijdrage aan het NJB van 23 van de buurman die tegen de zonder vergunning ge- mei 2003, p. 1062-1069), niet met Tak meegaan, om- plaatste schutting is opgekomen. dat het heel af en toe voorkomt dat een besluit wordt vernietigd wegens strijd met het evenredigheidsbe- 3. Wat mij ten slotte verbaasde in Taks reactie was ginsel. Tak mag mijn houding ten opzichte van de zijn opmerking dat het wel aardig is om systematisch Afdeling bestuursrechtspraak ‘opmerkelijk mild’ vin- te kijken naar de uitspraken van de Afdeling beden en als een diskwalificatie van de resultaten van stuursrechtspraak, maar dat men eerst en vooral de zijn studie beschouwen, ik had zelf meer de indruk uitspraken van de rechtbanken behoort te analyse- dat we het over de vraag hoe genereus de Afdeling op ren, omdat anders het gevaar bestaat dat een verte- dit punt voor het bestuur is, bijna met elkaar eens kend beeld wordt gegeven van de bestuursrechtelijke waren. werkelijkheid. Ik kan Taks opmerking moeilijk plaatsen, niet alleen omdat hij in zijn beschouwingen 2. Tak heeft een poging gedaan te achterhalen welke over de stand van het bestuursprocesrecht de Afde- 2 van de 301 door mij geanalyseerde uitspraken een ling bestuursrechtspraak helemaal in het centrum vernietiging op grond van artikel 3:4 lid 2 inhielden. van de aandacht plaatst, maar vooral omdat ik hem In mijn artikel stond dat niet vermeld. Mijn bevin- in mijn bijdrage reeds op zijn wenken heb bediend, dingen heb ik echter niet gebaseerd op de twee uit- door bij de analyse van de oordeelsvorming door de spraken die Tak noemt (één van 17 april 2002, één Afdeling uitdrukkelijk aandacht te besteden aan wat van 8 mei 2002). De door Tak genoemde uitspraak er voorafgaand aan het hoger beroep in de procedure van 8 mei bevond zich niet onder de door mij ten be- bij de rechtbank is gebeurd (zie onder meer paragraaf hoeve van het onderzoek geselecteerde uitspraken, 3.5 van mijn NJB-bijdrage). En voorzover Tak uitkijkt de uitspraak van 17 april wél, maar van die uitspraak naar meer informatie over de dagelijkse praktijk van vond ik – net als Tak – dat die niet een vernietiging het beroep bij de rechtbanken, de resultaten van on- op grond van artikel 3:4 lid 2 Awb inhield. derzoek dat ik daar naar heb gedaan, verschijnen dit De twee uitspraken waar ik mij op baseer hebben de najaar in druk. nummers 200101643 en 200103115 en zijn beide gedaan op 17 april 2002. Ze zijn, voorzover ik weet, Bert Marseille

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2051 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2052

Rechtspraak

Aanbevolen citeerwijze: B. Procedure in Straatsburg van het Verdrag en de Protocollen, in die zin NJB 2003, p. ..., nr. … Op 24 juli 1997 wendt Karner zich tot de Euro- dat de feiten van een zaak moeten vallen bin- pese Commissie voor de Rechten van de Mens nen de reikwijdte van een of meer andere arti- Europees Hof voor de Rechten van de Mens 2052 (appl. nr. 40016/98). Hij klaagt dat de natio- kelen dan art. 14. Niet vereist is dat een schen- Hof van Justitie EG 2053 nale rechterlijke uitspraak waarbij hem het ding van het Verdrag is vastgesteld (EHRM 27 Raad van State (afd. bestuursrechtspraak) 2054 recht om zijn overleden partner als huurder maart 1998, Petrovic – Oostenrijk (appl. nr. Hoge Raad (civiele kamer) 2056 op te volgen werd ontzegd discriminatoir is 20458/92, Reports 1998-II), r.o. 22). Het Hof Hoge Raad (strafkamer) 2060 (art. 14 jo. 8 EVRM). Tevens klaagt hij dat de oordeelt dat de klacht betrekking heeft op de Hoge Raad (belastingkamer) 2062 uitspraak inbreuk maakt op het ongestoord wijze waarop de vermeende ongelijke behan- genot van zijn eigendom (art. 1 Eerste Proto- deling klagers recht op respect voor zijn wo- col). I.v.m. de inwerkingtreding van het Elfde ning, zoals beschermd in art. 8, heeft aange- Protocol, in november 1998, neemt het Hof de tast (EHRM 18 februari 1999, Larkos – Cyprus EUROPEES HOF VOOR DE behandeling van de zaak over. Op 11 septem- (appl. nr. 29515/95, Reports 1999-I), r.o. 28). RECHTEN VAN DE MENS ber 2001 wordt de zaak gedeeltelijk ontvanke- Daarmee is art. 14 van toepassing. lijk verklaard. De klacht onder art. 1 Eerste Vervolgens komt het Hof toe aan de vraag of Deze rubriek wordt verzorgd door mr. M. Ha- Protocol is niet binnen de termijn van zes art. 14 in samenhang met art. 8 is geschonden. gens, prof. dr. R.A. Lawson (Europa Instituut, Uni- maanden ingediend. ILGA-Europe (The Euro- Het Hof herhaalt dat een ongelijke behande- versiteit Leiden) en mr. M. Kuijer (Directie Wet- pean Region of the International Lesbian and ling discriminatoir is indien een objectieve en geving, ministerie van Justitie). Een selectie van Gay Association), Liberty en Stonewall krijgen redelijke rechtvaardiging ontbreekt. Daarvan de uitspraken van het EHRM verschijnt uiteinde- toestemming om zich als derde partij in de is sprake als de ongelijkheid in behandeling lijk in Reports of Judgments and Decisions. Voor- procedure te voegen. Klager sterft op 26 sep- geen legitiem doel dient of geen proportiona- lopige versies van alle uitspraken staan op tember 2000. Op 11 november 2001 infor- liteit bestaat tussen doel en middelen (zie Pe- www.echr.coe.int. meert de advocaat van klager het Hof dat de trovic – Oostenrijk, r.o. 30). Bovendien moeten moeder van klager afziet van de erfenis. De ad- zeer zwaarwegende redenen worden aangedra- Nr. 46 vocaat van klager verzoekt om aanhouding gen om een ongelijke behandeling die exclu- 24 juli 2003, Appl. No. 40016/98 van de zaak in afwachting van mogelijke an- sief gebaseerd is op sekse verenigbaar te oorde- dere erfgenamen. len met het Verdrag (bijv. EHRM 22 februari Art. 14 jo. 8 EVRM. Discriminatie. 1994, Burghartz – Zwitserland (Series A-280-B), Respect voor woning. Vanwege seksuele C. Uitspraak van het EHRM r.o. 27). Hetzelfde geldt voor onderscheid we- oriëntatie geen recht om overleden (Kamer (eerste sectie): Rozakis, Lorenzen, Bo- gens seksuele oriëntatie (EHRM 9 januari partner als huurder op te volgen. Schen- nello, Vajiæ, Botoucharova, Zagrebelsky en 2003, S.L. – Oostenrijk (appl. nr. 45330/99), r.o. ding. Grabenwarter als ad hoc rechter) 37). Het Hof accepteert dat bescherming van (i) Preliminair verweer het traditionele gezin een zwaarwegende en (EVRM art. 14 jo. 8) Vanwege de dood van klager en de afwezig- legitieme reden kan zijn ter rechtvaardiging heid van erfgenamen die de zaak willen voort- van ongelijke behandeling (EHRM 10 mei Karner, zetten, verzoekt de Oostenrijkse regering het 2001 (dec.), Mata Estevez – Spanje (appl. nr. tegen Hof om de zaak van de rol te schrappen. Het 56501/00). Wel moet voldaan zijn aan het be- Oostenrijk. Hof overweegt dat het slachtoffervereiste van ginsel van proportionaliteit. Het Hof over- art. 34 EVRM niet op een rigide, mechanische weegt dat het doel nogal abstract is en op uit- A. Feiten en onflexibele wijze moet worden toegepast. eenlopende manieren kan worden bereikt. In Siegmund Karner woont vanaf 1989 samen Zoals het Hof reeds in Malhous – Tsjechië zaken waarin de staten een kleine margin of ap- met zijn (mannelijke) partner W. in een flat in (EHRM 13 december 2000 (dec.), appl. nr. preciation hebben, zoals in zaken betreffende Wenen. Een jaar eerder heeft W. de flat ge- 33071/96) heeft benadrukt, hebben zaken ongelijke behandeling op grond van sekse of huurd. Na het overlijden van W., is Karner voor het Hof vaak ook een morele dimensie, seksuele oriëntatie, vereist het beginsel van aangewezen als zijn erfgenaam en volgt W. op waarmee bij de beslissing omtrent voortzet- proportionaliteit niet alleen dat de wijze van als huurder. De verhuurder van de flat start ting van de behandeling van de zaak na over- implementatie geschikt is om het doel te be- een gerechtelijke procedure tegen Karner om lijden van de klager rekening moet worden ge- reiken, maar ook dat aangetoond wordt dat de huurovereenkomst te beëindigen. De gehouden, in het bijzonder indien de kwestie de het noodzakelijk is om homoseksuele partners rechten in eerste aanleg en hoger beroep wij- persoon van de klager en zijn belangen ont- buiten de reikwijdte van art. 14 Huurwet te zen het verzoek van de verhuurder af. Zij oor- stijgt. houden om het doel te bereiken. Het Hof oordelen dat art. 14 van de Oostenrijkse Huurwet, Het Hof is van oordeel dat de klacht in de on- deelt dat de Oostenrijkse autoriteiten geen inhoudende dat echtgenoten en ‘levenspart- derhavige zaak een belangrijke kwestie van overtuigende en zwaarwegende redenen heb- ners’ een recht hebben tot voortzetting van de algemeen belang betreft, niet alleen voor Oos- ben aangedragen ter rechtvaardiging van de huurovereenkomst ook van toepassing is op tenrijk, maar ook voor de andere verdragssta- beperkte interpretatie van de Huurwet. homoseksuele relaties. Echter, op 5 december ten. De behandeling van de zaak zal bijdragen 1996 wijst het hooggerechtshof het verzoek aan verheldering, bescherming en ontwikke- D. Slotsom toe en beëindigt de huurovereenkomst. Het ling van de rechten in het EVRM. Het Hof Schending van art. 14 jo. 8 EVRM (zes tegen hooggerechtshof is van mening dat de term heeft herhaaldelijk opgemerkt dat dit – naast een). Onder art. 41 EVRM (billijke genoegdoe- ‘levenspartner’ in art. 14 van de Huurwet geïn- het bieden van verlichting aan het individu – ning) heeft het Hof aan klager een bedrag van terpreteerd moet worden overeenkomstig de een belangrijke functie van het Hof is (zie bijv. € 5000 toegekend voor kosten en uitgaven ge- intentie van de wetgever in 1974, toen de wet EHRM 18 januari 1978, Ierland – Verenigd Ko- moeid met rechtsbijstand (zes tegen een). Een tot stand kwam. De bedoeling van de wetgever ninkrijk (Series A-25), r.o. 154). Het verzoek van dissenting opinion van Grabenwarter is bij de destijds was niet om personen van gelijk ge- de regering wordt afgewezen. uitspraak gevoegd. slacht binnen de reikwijdte van het artikel te (ii) Art. 14 jo. 8 EVRM brengen. Het Hof buigt zich eerst over de vraag of art. 14 van toepassing is. Het Hof herhaalt dat art. 14 complementair is aan de andere artikelen

2052 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2053

Nr. 47 Nr. 48 wel degelijk kennis had genomen van de reac- 29 juli 2003, Appl. No. 48086/99 30 september 2003, Appl. No. 77546/01 tie alvorens uitspraak te doen. Een dergelijke gang van zaken zou, aldus het EHRM, in over- Art. 6 EVRM. Redelijke termijn. Sociaal Art. 6 EVRM. Recht op tegenspraak. eenstemming zijn met de praktijk van de zekerheidsrecht. Schending. Uitspraak Hoge Raad vermeldt ten Hoge Raad. onrechte dat de reactie van klager op Het Hof ziet geen reden te twijfelen aan deze (EVRM art. 6) conclusie A-G te laat is ingediend. uitleg en meent dat de eerlijkheid van het pro- Kennelijke fout. Klacht kennelijk onge- ces niet in het geding is gebracht. Mocht Ver- Beumer, grond. meulen hebben getwijfeld over de gang van tegen zaken, dan moet de toedracht nu worden ge- Nederland. (EVRM art. 6) acht te zijn opgehelderd. Daaraan doet niet af dat de Hoge Raad in zijn uitspraak niet is inge- A. Feiten Vermeulen e.a., gaan op de argumenten die Vermeulen in zijn In augustus 1994 vraagt Beumer een AAW-uit- tegen reactie naar voren heeft gebracht, aangezien kering aan. In februari 1995 wijst de Nieuwe Nederland. art. 6 de rechter niet verplicht gedetailleerd in Algemene Bedrijfsvereniging (NAB) zijn verte gaan op ieder argument. Het Hof merkt in zoek af, waarna Beumer in beroep gaat bij de A. Feiten dit verband op dat recht op een eerlijk proces Rechtbank Utrecht. De NAB vraagt enkele ma- In een strafzaak stelt Vermeulen beroep in cas- geen formele eisen stelt aan de inhoud van len om uitstel voor de aanlevering van stuk- satie in bij de Hoge Raad. Op 16 januari 2001 uitspraken van de nationale rechter. ken en dient in januari 1996 een verweer- concludeert de A-G tot verwerping van het be- De klacht is derhalve kennelijk ongegrond schrift in. In december 1996 vraagt de roep. Vermeulen wordt in de gelegenheid ge- (unaniem). rechtbank de NAB aan te geven waarom zij, en steld binnen twee weken te reageren. Op 26 ja- niet een andere bedrijfsvereniging, bevoegd nuari zend de advocaat van Vermeulen een zou zijn. Eind januari 1997 geeft de NAB aan reactie per fax en per post in. HOF VAN JUSTITIE EG dat inderdaad een andere bedrijfsvereniging Op 22 mei 2001 wijst de Hoge Raad het beroep bevoegd lijkt te zijn. In juni 1997 doet de af. De uitspraak vermeldt dat Vermeulen’s re- Deze rubriek wordt verzorgd door de Vakgroep rechtbank uitspraak: de beslissing van 1995 actie op de conclusie van de A-G niet binnen Europees en Internationaal Publiekrecht van de wordt vernietigd en de zaak wordt verwezen de gestelde termijn is ontvangen. Desgevraagd Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit van naar het inmiddels gecreëerde LISV om een verklaart de Griffier van de Strafkamer dat de Tilburg. nieuwe beslissing te nemen. fax wel degelijk op tijd was ontvangen, maar Beumer stelt beroep in bij de Centrale Raad per abuis niet aan het dossier was toegevoegd. Nr. 47 van Beroep, met het verzoek hem vanaf 1 sep- Ten onrechte is dan ook in de uitspraak aange- 3 juli 2003, zaak C-156/01 tember 1976 een volledige arbeidsongeschikt- geven dat Vermeulen’s reactie niet op tijd was heidsuitkering toe te kennen. In november ontvangen, maar dat wil niet zeggen – aldus Sociale zekerheid – Pensioen- of rente- 1998 doet de CRvB uitspraak. Het LISV krijgt de Griffier – dat de Hoge Raad geen kennis trekkers die wonen in een andere de opdracht na te gaan welke bedrijfsvereni- heeft genomen van de reactie. lidstaat dan lidstaat die pensioen of ging nu eigenlijk bevoegd is. In mei 1999 laat rente verschuldigd is – Medische kosten het LISV weten dat het GAK bevoegd is. Dit B. Procedure in Straatsburg gemaakt in lidstaat die pensioen of kent een volledige uitkering toe, vanaf augus- In november 2001 dient Vermeulen een rente verschuldigd is – Voorwaarden tus 1993. klacht over schending van art. 6 EVRM in bij voor vergoeding. het Europese Hof voor de Rechten van de B. Procedure in Straatsburg Mens (Appl. No. 77546/01). Het Hof legt de (Richtlijn 1408/71/EEG) In 1999 dient Beumer een klacht over schen- klacht voor aan de Nederlandse regering, met ding van art. 6 EVRM in bij het Europese Hof verzoek om commentaar. De regering laat we- R.P. van der Duin, tegen ANOZ Zorgverzeke- voor de Rechten van de Mens (Appl. No. ten dat Vermeulen’s reactie, toen deze op 1 fe- ringen, en ANOZ Zorgverzekeringen tegen 48086/99): hij meent dat zijn zaak niet binnen bruari 2001 per gewone post binnenkwam, T.W. van Wegberg-van Brederode. redelijke termijn is afgedaan. aan het dossier is toegevoegd. De Hoge Raad heeft desgevraagd verklaard dat hij kennis had De heer Van der Duin en mevrouw Van Weg- C. Uitspraak van het EHRM genomen van de reactie alvorens uitspraak te berg-van Brederode zijn beiden Nederlandse ((Tweede Sectie): Costa, Baka, Jörundsson, doen. onderdanen, die ten tijde van de relevante fei- Loucaides, Butkevych, Thomassen, Ugrekhe- ten respectievelijk in Frankrijk en in Spanje lidze) C. Uitspraak van het EHRM waren gevestigd. Van der Duin ontving een De partijen betwisten niet dat art. 6 EVRM van ((Tweede Sectie): Costa, Baka, Jörundsson, Nederlandse invaliditeitsuitkering uit hoofde toepassing is. De door Beumer gevoerde proce- Jungwiert, Butkevych, Thomassen, Ugrekhe- van de Algemene Arbeidsongeschiktheidswet dure duurde bijna vijf jaar. Het Hof noemt het lidze) en de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverze- opmerkelijk (’a striking feature’) dat de voor- Het Hof roept in herinnering dat het recht op kering. De echtgenoot van Van Wegberg-van vraag welke bedrijfsvereniging nu eigenlijk be- tegenspraak onder meer vereist dat de partijen Brederode ontving een Nederlands pensioen voegd was, na ruim vier jaar procederen nog in een strafzaak kunnen reageren op de op- uit hoofde van de Algemene Ouderdomswet. altijd niet was opgelost. De enige verklaring merkingen van de A-G. In het onderhavige ge- Zowel Van der Duin als de echtgenoten Van hiervoor moet de complexiteit van de toen- val heeft Vermeulen een afschrift van de con- Wegberg-van Brederode waren in hun respec- malige wetgeving zijn geweest – een omstan- clusie van de A-G gekregen en heeft hij tieve buitenlandse woonplaatsen ingeschre- digheid waarvoor niet de klager maar de staat schriftelijk commentaar gegeven, zowel per ven bij het plaatselijk ziekteverzekeringsor- aansprakelijk moet worden gehouden. fax (binnen de termijn verstuurd en ontvan- gaan. Door deze inschrijving konden zij Er zijn geen vertragingen die Beumer verweten gen) als per post (door de Hoge Raad buiten de aanspraak maken op verstrekkingen uit kunnen worden. Dat ligt anders bij de bedrijfs- gestelde termijn ontvangen). hoofde van art. 28 van verordening nr. 1408/ vereniging, die herhaaldelijk om uitstel ver- Het feit dat de uitspraak van de Hoge Raad ver- 71. zocht. Aangezien deze onderdeel uitmaakte meldde dat de reactie niet binnen de gestelde Deze bepaling bevat een conflictregel die toe- van het nationale bestuursapparaat, acht het termijn is ontvangen, wekte bij Vermeulen de laat uit te maken welk orgaan prestaties moet Hof ook in dit opzicht de staat aansprakelijk. indruk dat zijn opmerkingen niet in aanmer- verlenen en welke wetgeving toepasselijk is Tegen deze achtergrond, en rekening houdend king waren genomen. Uit de verklaring van de wanneer een rente- of pensioentrekker in een met het belang dat voor Beumer op het spel Griffier van de Strafkamer blijkt echter dat andere lidstaat gaat wonen dan de lidstaat die stond, acht het Hof (unaniem) de redelijke ter- hier een misverstand in het spel was. Het de rente of het pensioen verschuldigd is (i.e. mijn geschonden. Het Hof kent hem een be- EHRM weegt ook de verklaring van de regering de zogenaamde ‘bevoegde staat’). Art. 28 stelt drag van 2500 euro toe te vergoeding van im- mee, dat Vermeulen’s reactie later alsnog aan dat rente- of pensioentrekkers in een dergelijk materiële schade, alsmede een bedrag voor het dossier is toegevoegd en dat de Hoge Raad geval recht hebben op prestaties verleend door rechtsbijstand (unaniem).

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2053 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2054

het orgaan van de woonplaats, alsof zij recht verstrekking in een andere lidstaat. Het Hof vond extra steun voor zijn stelling in zouden hebben op een rente of een pensioen De Centrale Raad van Beroep schorste de be- het feit dat de vaste vergoeding die de be- krachtens de wettelijke regeling van de staat handeling van de zaak en legde enkele pre- voegde staat betaalt aan de staat van de woon- op het grondgebied waarvan zij wonen, en zij judiciële vragen voor aan het Hof van Justitie. plaats mede de kosten voor medische verzor- recht op verstrekkingen hebben. Indien deze Om te beginnen, merkte het Hof op dat uit ging dekt. Indien een rente- of pensioentrekker prestaties verschuldigd zijn krachtens de wet- zijn vaste rechtspraak volgt dat, hoewel art. 22 die onder art. 28 van verordening nr. 1408/71 telijke regeling van slechts één lidstaat (i.e. van verordening nr. 1408/71 de situatie van valt, zich naar eigen goeddunken naar de lid- wanneer slechts één enkele staat de ‘bevoegde werknemers en zelfstandigen beoogt, deze bestaat zou kunnen begeven die de rente of het staat’ is), dan komen deze prestaties voor reke- paling toch ook van toepassing kan zijn op pensioen verschuldigd is om daar medische ning van het bevoegde orgaan van de be- rente- of pensioentrekkers die het bevoegde verzorging te verkrijgen overeenkomstig de al- voegde lidstaat. Uit verordening nr. 574/72 orgaan toestemming vragen om zich naar een daar geldende wettelijke regeling, dan zou dit blijkt dat deze vergoeding bestaat uit een vast andere lidstaat te begeven om daar een medi- betekenen dat deze laatste lidstaat (i.e. de ‘be- bedrag, dat bestemd is om alle aan de betrok- sche behandeling te ondergaan. voegde lidstaat’) een tweede maal betaalt voor kenen te verlenen verstrekkingen te dekken. Vervolgens stelde het Hof echter vast dat Van medische verzorging die reeds – zij het forfai- Dit vaste bedrag wordt berekend op basis van der Duin en Van Wegberg-van Brederode, als tair – werd vergoed aan de staat van de woon- de gemiddelde jaarlijkse kosten van de renten rente- en pensioentrekkers, in een bijzonder plaats. en pensioenen én van de geneeskundige ver- geval vormden. Zoals reeds aangegeven, ont- zorging van de rente- en pensioentrekkers. vingen zij hun prestaties immers niet in de Hoewel Van der Duin en Van Wegberg-van ‘bevoegde staat’. Het Hof vroeg zich dan ook RAAD VAN STATE Brederode respectievelijk in Frankrijk en in af wat de gevolgen waren van dit specifiek Spanje woonden, begaven zij zich op een be- kenmerk voor het ontvangen van medische Deze rubriek wordt verzorgd door de medewer- paald ogenblik naar Nederland om daar in een prestaties. kers van de Afdeling Kennis en Onderzoek van de ziekenhuis te worden behandeld. Toen de be- In de eerste plaats merkte het Hof op dat het Raad van State. trokken Nederlandse ziekenhuizen om een feit dat Van der Duin en Van Wegberg-van vergoeding van de medische kosten vroegen Brederode krachtens art. 28 van verordening Nr. 51 aan ANOZ Zorgverzekeringen, werd dit gewei- nr. 1408/71 aanspraak konden maken op een 23 juli 2003, 200205805/1 gerd. ANOZ Zorgverzekeringen baseerde zich rente of pensioen volgens de wettelijke rege- (Mrs. Bartel en Hoekstra en dr. Voorhoeve) voor deze weigering op het feit dat niet was ling van de lidstaten waar zij woonden, niet voldaan aan de vereisten van art. 22 leden 1 tot gevolg heeft dat zij onder dezelfde voor- Verhouding tussen de (uitgebreide) en 2 van verordening nr. 1408/71. waarden een recht hadden op aanvullende so- openbare voorbereidingsprocedure en Deze bepaling stelt dat een werknemer of een ciale (medische) prestaties. De lidstaat waarin de in afdeling 4.1.2. Awb geregelde zelfstandige, die aan de door de wettelijke re- rente- of pensioentrekkers zoals Van der Duin hoorplicht. Indien de openbare voorbe- geling van de bevoegde staat gestelde voor- en Van Wegberg-van Brederode wonen, kan reidingsprocedure (afdeling 3.4) of de waarden voor het recht op prestaties voldoet, zulke aanvullende prestaties echter wel toe- uitgebreide openbare voorbereidings- slechts in twee gevallen in een andere lidstaat kennen uit eigen beweging, zonder dat hier procedure (afdeling 3.5) wordt toege- een medische behandeling kan ondergaan. sprake kan zijn van enig recht. In elk geval past, is de in afdeling 4.1.2. geregelde Het eerste geval betreft de situatie waarin de dekt de vaste vergoeding die de ‘bevoegde hoorplicht niet meer van toepassing. In betrokkene, tijdens een verblijf in de andere staat’ krachtens verordening nr. 574/72 aan de Algemene wet bestuursrecht is geen lidstaat, een onmiddellijke behandeling ter het orgaan van de woonplaats betaalt, ook de algemene verplichting opgenomen tot plaatse nodig heeft. Een tweede mogelijkheid kosten voor deze aanvullende prestaties. Deze het opnieuw horen bij het nemen van betreft het geval waarin het bevoegde orgaan vergoeding houdt, zoals reeds gezegd, immers een nieuwe beslissing op het bezwaar vooraf toestemming heeft verleend om een ook rekening met de gemiddelde jaarlijkse ter voldoening aan een uitspraak, bepaalde behandeling te ondergaan in de an- kosten voor medische verzorging. waarbij de eerdere beslissing op dere lidstaat. Slechts in deze twee gevallen Bijgevolg kwam het Hof tot de conclusie dat bezwaar is vernietigd. wordt een behandeling verleend door het or- hier in feite sprake is van een juridische fictie. gaan van de andere lidstaat, volgens de door Door zich in te schrijven bij het orgaan van de (Algemene wet bestuursrecht afdelingen 3.4, dit orgaan toegepaste wettelijke regeling, maar woonplaats, zal voor rente- en pensioentrek- 3.5 en 4.1.2.; Wet op de Ruimtelijke Ordening voor rekening van het bevoegde orgaan. kers zoals Van der Duin en Van Wegberg-van art. 40) ANOZ Zorgverzekeringen had echter vastge- Brederode het orgaan van de woonplaats en de steld dat zowel Van der Duin als Van Wegberg- lidstaat van de woonplaats respectievelijk het 1. [appellante sub 1], gevestigd te [plaats], en van Brederode zich naar Nederland hadden ‘bevoegde orgaan’ en de ‘bevoegde staat’ wor- anderen, begeven teneinde medisch te worden behan- den. Aldus stond er volgens het Hof niets aan 2. [appellante sub 2], gevestigd te [plaats], deld, zonder dat hier evenwel sprake was van in de weg dat art. 22 van verordening nr. appellanten, enige toestemming van het bevoegde orgaan. 1408/71 op dergelijke sociaalverzekerden tegen Van der Duin en van Wegberg-van Brederode wordt toegepast. Het Hof stelde: ‘Deze sociaal- Het college van Gedeputeerde Staten van Gel- gingen beiden in beroep tegen het weigerings- verzekerden voldoen immers, zoals deze laat- derland, verweerder. besluit van ANOZ Zorgverzekeringen. ste bepaling voorschrijft, aan de voorwaarden Beide zaken kenden een verschillend verloop, die in de wettelijke regeling van de bevoegde 2. Overwegingen: maar in beide gevallen kwam het tot een ho- staat, namelijk de lidstaat van hun woon- 2.1. Bij het besluit in primo van 6 februari ger beroep bij de Centrale Raad van Beroep. plaats, zijn gesteld om recht te hebben op ver- 2001 heeft verweerder de vrijstelling als be- Deze rechterlijke instantie betwijfelde of art. strekkingen. Hieruit volgt dat wanneer zij zich doeld in art. 40, achtste lid, van de WRO, en 22 leden 1 en 2 van verordening nr. 1408/71, naar een andere lidstaat begeven voor verstrek- de verzochte andere beschikkingen als be- van toepassing zijn op rente- en pensioentrek- kingen waarop zij krachtens deze bepaling doeld in art. 41, eerste lid, van de WRO, gewei- kers die overeenkomstig art. 28 van dezelfde aanspraak kunnen maken, de in deze bepaling gerd. Hij heeft daarbij overwogen dat, nu er verordening recht hebben op verstrekkingen vervatte regeling geldt, ook wanneer de soci- voldoende alternatieve locaties voor zandwin- door het orgaan van hun woonplaats, voor re- aalverzekerden zich begeven naar de lidstaat ning zijn om de Gelderse taakstelling te halen, kening van het bevoegde orgaan van de lid- die het pensioen of de rente verschuldigd is.’ er geen situatie bestaat zoals bedoeld in de art. staat die het pensioen of de rente verschuldigd De conclusie is dus dat rente- en pensioentrek- 40 en 41 van de WRO. is, wanneer deze rente- en pensioentrekkers kers als Van der Duin en Van Wegberg-van Bij het bestreden besluit heeft verweerder zich voor een medische behandeling naar deze Brederode toestemming moeten vragen aan overwogen dat de alternatieven voor de F3B laatste staat wensen te begeven. Voor het geval het orgaan van hun woonplaats om zich naar locatie reëel zijn en de Gelderse taakstelling art. 22 van toepassing zou zijn, vroeg de Cen- een andere lidstaat te kunnen begeven, daarvoor het winbaar maken van beton- en met- trale Raad van Beroep zich eveneens af welk onder begrepen de lidstaat die het pensioen of selzand haalbaar is. Hij heeft overwogen dat orgaan het ‘bevoegde orgaan’ is dat toestem- de rente verschuldigd is, voor medische ver- dit inmiddels ook is gebleken bij de uitwer- ming moet verlenen voor een dergelijke zorg- zorging. king en implementatie van deze alternatieven

2054 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2055

in de praktijk. Gelet hierop heeft verweerder wordt gebruikt, kan zij worden aange- januari 2000 in werking is getreden, rust op besloten zijn besluit van 6 februari 2001 on- merkt als in het belang van de bescher- het perceel de bestemming ‘Verblijfsrecreatie’ verkort te handhaven. ming van de rechten en vrijheden van met de subbestemming ‘Kampeerterrein’. 2.2. Voor zover appellanten sub 1 (hierna: de anderen, het economische welzijn van Ingevolge art. 12.1.1., aanhef en onder a, van ontzanders) aanvoeren dat verweerder de het land, de openbare orde en ter voor- de planvoorschriften, zijn de gronden, die op hoorplicht van art. 4:8 van de Algemene wet koming van wanordelijkheden, en dient plankaart 2 en de daarbij behorende detail- bestuursrecht (hierna: de Awb) heeft geschon- zij een wettelijk doel zoals genoemd in kaarten als ‘Verblijfsrecreatie’ zijn aangegeven den, overweegt de Afdeling dat in art. 4:10 van art. 8, tweede lid, van de EVRM. met de subbestemming Vk bestemd voor kam- de Awb is bepaald dat ter uitvoering van art. De inmenging, voorzover daarvan peerterrein voor caravans, kampeerauto’s en 4:8 van de Awb toepassing kan worden gege- sprake is, is in algemene zin gerecht- tenten alsmede trekkershutten (voor zover op ven aan de openbare voorbereidingsproce- vaardigd te achten ingevolge het de detailkaart zijn toegestaan). dure, zoals geregeld in afdeling 3.4., of de uit- tweede lid van art. 8 van het EVRM. Het Ingevolge art. 27.1. is het verboden de in het gebreide openbare voorbereidingsprocedure, niet optreden tegen permanente bewo- plan begrepen gronden en bouwwerken te ge- zoals in afdeling 3.5. geregeld. Bij de parlemen- ning van de recreatieverblijven kan er bruiken op een wijze of tot een doel strijdig taire behandeling bij afdeling 4.1.2. van de immers toe leiden dat het gemeentelijke met het in het plan bepaalde. Awb is uiteengezet dat, indien de openbare huisvestingsbeleid wordt doorkruist, het Ingevolge art. 12.4., aanhef en onder a, wordt voorbereidingsprocedure (afdeling 3.4) of de buitengebied wordt aangetast, het onder een verboden gebruik als bedoeld in art. uitgebreide openbare voorbereidingsproce- gebruik van bepaalde lokale algemene 27 (Algemene gebruiksbepaling) van deze dure (afdeling 3.5) wordt toegepast, de in afde- voorzieningen onder druk kan komen te voorschriften in ieder geval tevens verstaan ling 4.1.2. geregelde hoorplicht niet meer van staan, er een verloedering van het het gebruik van de in lid 1 bedoelde gronden toepassing is. In art. 41 van de WRO is afdeling kampeerterrein kan optreden en de en/of daarop bevindende opstallen voor per- 3.5 van toepassing verklaard, zodat in beschik- plaatselijke horecaondernemers en de manent verblijf c.q. voor woondoeleinden, kingen op grond van dat artikel de hoorplicht zich wel aan de gebruiksvoorschriften behoudens voor zover dit overeenkomstig dit ingevolge art. 4:8 van de Awb achterwege kan houdende andere recreatieve bewoners voorschrift is toegestaan (bedrijfswoningen). blijven. De procedure ingevolge art. 40 van de hiervan hinder kunnen ondervinden. Uit Ingevolge art. 29.4, onder a, van de planvoor- WRO bevat kenmerkende onderdelen van de de jurisprudentie van het EHRM volgt schriften, mag bestaand gebruik van de in het openbare voorbereidingsprocedure. Zo kan niet dat het bestuursorgaan verplicht is plan begrepen grond en/of daarop staande een ieder schriftelijk bedenkingen tegen het alternatieve woonruimte aan te bieden, bouwwerken, dat op de datum van het onher- verlenen van de vrijstelling naar voren bren- voordat tot handhaving kan worden roepelijk worden van het plan aanwezig is en gen. Gelet op het voorgaande is de Afdeling overgegaan. strijdig is met deze voorschriften, worden ge- van oordeel dat ook ten aanzien van beschik- handhaafd. kingen op grond van art. 40 van de WRO art. (EVRM art. 8; Wet op de Ruimtelijke Ordening Ingevolge art. 29.5, onder b, is het bepaalde in 4:8 van de Awb niet behoeft te worden toege- art. 10) art. 29.4, niet van toepassing op strijdig ge- past. bruik dat reeds in strijd was met het bestem- Ten aanzien van het bezwaar van de ontzan- [appellant], wonend te [woonplaats], mingsplan, zoals dat gold op het moment van ders dat zij ten onrechte niet opnieuw zijn ge- tegen de uitspraak van de Rechtbank te Breda het onherroepelijk worden van het onderwer- hoord voorafgaande aan het nemen van de van 16 december 2002 in het geding tussen pelijke plan, daaronder begrepen de over- nieuwe beslissing op bezwaar, overweegt de appellant en het college van B&W van Oister- gangsbepalingen van dat bestemmingsplan, Afdeling dat in de Algemene wet bestuursrecht wijk. en waartegen wordt of alsnog kan worden op- geen algemene verplichting is opgenomen tot getreden. het opnieuw horen bij het nemen van een 1. Procesverloop 2.2. Vast staat dat appellant het recreatiever- nieuwe beslissing op het bezwaar ter voldoe- Bij besluit van 21 december 2000 heeft college blijf op 4 juni 1999 in eigendom heeft verkre- ning aan een uitspraak, waarbij de eerdere be- van burgemeester en wethouders van Oister- gen, vanaf die datum in gebruik heeft als slissing op bezwaar is vernietigd. Voor zover wijk (hierna: het college) appellant onder op- hoofdverblijf en dit heeft voortgezet tot in elk appellanten zich in dit kader hebben beroepen legging van een dwangsom gelast de perma- geval na 7 augustus 2001. Niet in geschil is dat op art. 7:9 van de Awb is de Afdeling van oor- nente bewoning van recreatieverblijf 25 het gebruik van het recreatieverblijf voor per- deel dat verweerder zich terecht op het stand- (hierna: het recreatieverblijf) op [locatie] manente bewoning in strijd is met de voor- punt heeft gesteld dat een situatie als bedoeld [plaats] binnen zes weken te beëindigen. schriften van het ter plaatse geldende bestem- in dat artikel zich voorafgaand aan het nemen Bij besluit van 7 augustus 2001 heeft het col- mingsplan. van de nieuwe beslissing op bezwaar niet heeft lege het daartegen door appellant gemaakte 2.3. Appellant betoogt dat de rechtbank heeft voorgedaan. bezwaar ongegrond verklaard. miskend dat het in het bestemmingsplan be- (…) Bij uitspraak van 16 december 2002, verzon- paalde gebruiksovergangsrecht in strijd is met den op 18 december 2002, heeft de Rechtbank rechtszekerheidsbeginsel, nu daarin als peilda- Volgt ongegrondverklaring van de beroepen. te Breda (hierna: de rechtbank) het daartegen tum wordt gehanteerd het tijdstip van het on- door appellant ingestelde beroep ongegrond herroepelijk worden én niet dat van het in- verklaard. werking treden van het bestemmingsplan. Nr. 52 Tegen deze uitspraak heeft appellant bij brief Door toepassing van eerstgenoemde peilda- 30 juli 2003, 200300603/1 van 28 januari 2003, bij de Raad van State in- tum zijn, naar appellant stelt, tussen 26 juni (Mr. Van Ettekoven) gekomen op diezelfde dag, hoger beroep inge- 2000 en 23 januari 2002 geen overgangsrech- steld. De gronden zijn aangevuld bij brief van telijke bepalingen van toepassing en wordt Beweerdelijke schending van het in art. 26 februari 2003. hem dientengevolge ten onrechte rechtsbe- 8 van het EVRM opgenomen recht van Bij brief van 27 maart 2003 heeft het college scherming onthouden, hetgeen de rechtbank de eigenaar op respect voor het perma- een memorie van antwoord ingediend. zou hebben miskend. nent gebruik van recreatiewoning. Voor De zaak is door een meervoudige kamer van 2.4. De Afdeling ziet in hetgeen appellant ten zover er sprake is van inmenging van de de Afdeling verwezen naar een enkelvoudige. aanzien van het overgangsrecht heeft aange- overheid als bedoeld in art. 8, eerste lid, De Afdeling heeft de zaak ter zitting behan- voerd geen grond voor het oordeel dat de be- van het EVRM, is hierin bij wet voorzien deld op 17 juni 2003, waar appellant in per- paling buiten toepassing zou moeten worden (art. 10 van de Wet op de Ruimtelijke soon, bijgestaan door mr. M. Brüll, advocaat te gelaten. Er is geen bepaling van hogere orde Ordening). Aangezien de bevoegdheid Waalre, en het college, vertegenwoordigd door aan te wijzen, waarmee dit planvoorschrift in tot aanschrijving in dit geval er toe mr. A. Deliën, ambtenaar der gemeente, zijn strijd is. strekt dat de als vakantieverblijf verschenen. De rechtbank heeft voorts terecht overwogen bestemde, en overigens ook als zodanig dat appellant zich niet met vrucht kan beroe- aan appellant verkochte en overge- 2. Overwegingen pen op dit overgangsrecht. Hiervoor is bepa- dragen woning, overeenkomstig de 2.1. Ingevolge het bestemmingsplan ‘Buiten- lend dat het gebruik ook reeds in strijd was voorschriften van het bestemmingsplan gebied Oisterwijk, deel Oisterwijk’, dat op 26 met het voorheen geldende bestemmingsplan,

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2055 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2056

daaronder begrepen de overgangsbepalingen – een bestemmingsplan vast, waarbij, voorzo- bruikt voor pensiondoeleinden, de met het be- van dat bestemmingsplan. Ingevolge het be- ver dit ten behoeve van de goede ruimtelijke stemmingsplan strijdige situatie niet wenst te paalde in art. 29.5, onder b, is in dit geval het ordening nodig is, de bestemming van de in gedogen. gebruiksovergangsrecht neergelegd in art. het plan begrepen grond wordt aangewezen 29.4, onder a, van de planvoorschriften deren zonodig, in verband met de bestemming, Volgt bevestiging van de aangevallen uit- halve niet van toepassing. Anders dan appel- voorschriften worden gegeven omtrent het ge- spraak. lant stelt, is voor handhaving van de gebruiks- bruik van de in het plan begrepen grond en de bepaling, gelet op het overgangsrecht zoals zich daarop bevindende opstallen. hier aan de orde, niet vereist dat dit gebruik Uit het vorenstaande volgt dat, voor zover er HOGE RAAD had dienen te worden gewraakt voor de be- sprake is van inmenging van de overheid als (CIVIELE KAMER) treffende peildatum. Evenmin stond aan bedoeld in art. 8, eerste lid van het EVRM, handhaving in de weg dat appellant, gevolg hierin bij wet is voorzien. Aangezien de be- Deze rubriek wordt verzorgd door mrs. L. Strik- gevend aan de opgelegde last, het illegale ge- voegdheid tot aanschrijving in dit geval er toe werda en C.L. de Vries Lentsch-Kostense, A-G bij bruik heeft beëindigd voor bedoelde peilda- strekt dat de als vakantieverblijf bestemde, en de Hoge Raad en redacteur RvdW en NJ alsmede tum, aangezien die datum (23 januari 2002) is overigens ook als zodanig aan appellant door mrs. M.J. Alt-Van Endt, mw. B.J. van Dorp, gelegen na het nemen van het primaire besluit verkochte en overgedragen woning, overeen- mw. A.E.B. ter Heide, F.W.J. Meijer, D.M. Thierry en de beslissing op bezwaar. komstig de voorschriften van het bestem- en mw. P.M. Wamsteker, leden van het Weten- Overigens kan uit de stukken worden afgeleid mingsplan wordt gebruikt, kan zij worden schappelijk Bureau van de Hoge Raad (civiele za- dat appellant reeds op 11 oktober 1999 op de aangemerkt als in het belang van de bescher- ken) en medewerkers van de RvdW en de NJ. De hoogte was, dan wel had behoren te zijn, van ming van de rechten en vrijheden van ande- hieronder opgenomen uitspraken zijn onder het het feit dat het college niet voornemens was af ren, het economische welzijn van het land, de zelfde nummer gepubliceerd in afl. 31 en 32 te zien van handhavend optreden tegen dit il- openbare orde en ter voorkoming van wanor- Rechtspraak van de Week 2003. De uitspraken legale gebruik. Hetzelfde volgt uit het schrij- delijkheden, en dient zij een wettelijk doel zo- zijn integraal in te zien op www.juriforum.nl ven van 11 november 1999, waarin het college als genoemd in art. 8, tweede lid, EVRM. (Hoge Raad, civiel) onder het bij de betrokken appellant op ondubbelzinnige wijze te kennen Gelet op het voorgaande is de Afdeling met de uitspraak vermelde nummer. Nrs. 158 t/m 160 heeft gegeven dat het met het toen geldende rechtbank van oordeel dat de inmenging, verschijnen in de volgende aflevering. bestemmingsplan strijdige gebruik voor maxi- voorzover daarvan sprake is, in algemene zin maal één jaar zou worden gedoogd. gerechtvaardigd is te achten ingevolge het Nr. 155 2.5. Appellant betoogt verder dat de recht- tweede lid van art. 8 van het EVRM. In het be- 3 oktober 2003, nr. C02/294HR bank ten onrechte voorbij is gegaan aan de toog van appellant ziet de Afdeling geen aan- (Mrs. J.B. Fleers, H.A.M. Aaftink, D.H. uitspraak van het Europees Hof voor de Rech- leiding voor een andersluidend oordeel. In dit Beukenhorst, O. de Savornin Lohman, F.B. ten van de Mens van 25 september 1996 (NJ verband verwijst de Afdeling naar de gemeen- Bakels; A-G Wesseling-van Gent) 1997, 555) en daarmee heeft miskend dat het telijke beleidsnota ‘aanpak permanente bewo- JOL 2003, 492 college heeft gehandeld in strijd met art. 8 van ning recreatieverblijven’, waarin het gemeen- het Europees Verdrag van de rechten van de tebestuur voldoende duidelijk heeft aan- Conservatoir beslag door ontvanger; Mens (hierna: EVRM), met name nu het col- gegeven dat het niet optreden tegen perma- oplegging aanslag door inspecteur lege hem geen alternatieve woonruimte heeft nente bewoning van de recreatieverblijven er- geldt als ‘eis in de hoofdzaak’; geen aangeboden. toe kan leiden dat haar huisvestingsbeleid verplichte inschakeling burgerlijke 2.6. In het eerste lid van art. 8 van het EVRM wordt doorkruist, het buitengebied wordt aan- rechter. is bepaald dat een ieder recht heeft op respect getast, het gebruik van bepaalde lokale alge- Indien conservatoir beslag wordt ge- voor zijn privé-leven, zijn familie- en gezinsle- mene voorzieningen onder druk kan komen te legd door de ontvanger, heeft als ‘eis in ven, zijn woning en zijn correspondentie. In staan, er een verloedering van het kampeerter- de hoofdzaak’ in de zin van art. 700 lid 3 het tweede lid is bepaald dat geen inmenging rein kan optreden en de plaatselijke horecaon- en 704 (oud) Rv te gelden de oplegging van enig openbaar gezag is toegestaan in de dernemers en de zich wel aan de gebruiksvoor- van de aanslag door de inspecteur ter uitoefening van dit recht, dan voor zover bij schriften houdende andere recreatieve bewo- verzekering van de voldoening waarvan wet is voorzien en in een democratische sa- ners hiervan hinder kunnen ondervinden. het door de ontvanger gelegde beslag menleving noodzakelijk is in het belang van Ook betoogt appellant tevergeefs dat de recht- strekt. Aangezien het conservatoir de nationale veiligheid, de openbare veilig- bank ten onrechte voorbij is gegaan aan de beslag naar zijn aard ertoe strekt over te heid of het economisch welzijn van het land, uitspraak van het Europees Hof voor de Rech- gaan in een executoriaal beslag, en de het voorkomen van wanordelijkheden en ten van de Mens van 25 september 1996 (NJ ontvanger zichzelf een executoriale titel strafbare feiten, bescherming van de gezond- 1997, 555). Uit het feit dat in het in die uit- kan verschaffen door, nadat de inspec- heid of de goede zeden of de bescherming en spraak beoordeelde geval door de autoriteiten teur de aanslag heeft vastgesteld, een rechten en vrijheden van anderen. een alternatieve locatie was aangeboden, volgt dwangbevel uit te vaardigen, en aange- De Afdeling stelt voorop, hetgeen appellant niet dat het college verplicht was appellant zien toetsing van de gegrondheid en de desgevraagd ter zitting heeft bevestigd, dat de woonruimte aan te bieden, voordat tot hand- omvang van de door de inspecteur beweerdelijke schending van art. 8 van het having kon worden overgegaan. Voor zover opgelegde aanslag niet plaatsvindt door EVRM enkel ziet op het in die bepaling opge- appellant een dergelijke verplichting in de bo- de burgerlijke rechter maar, gelet op de nomen recht op respect voor zijn woning, venbedoelde uitspraak meent af te leiden, be- taakverdeling tussen deze en de belas- meer in het bijzonder op respect voor het per- rust deze op een onjuiste lezing daarvan. tingrechter, door laatstgenoemde, zou manent gebruik van die woning in zijn hoeda- 2.7. Appellant betoogt ten slotte tevergeefs met de verplichte inschakeling van de nigheid van eigenaar. dat de rechtbank onvoldoende gemotiveerd burgerlijke rechter geen redelijk belang Voor zover de bij het besluit op bezwaar ge- voorbij is gegaan aan zijn beroep op het gelijk- worden gediend, ook niet uit een handhaafde last kan worden beschouwd als heidsbeginsel. Met de rechtbank is de Afdeling oogpunt van rechtsbescherming voor een inmenging in het recht, neergelegd in art. van oordeel dat de omstandigheden in de ge- de belastingplichtige. De noodzakelijke 8, eerste lid, van het EVRM, vindt deze inmen- vallen waarop appellant zich heeft beroepen zekerheid voor de belastingplichtige en ging door het college zijn grondslag in de Wet op de van belang zijnde punten niet gelijk zijn voor derden wordt gewaarborgd op de Ruimtelijke Ordening (hierna: de WRO), met zijn situatie. Zo staan de desbetreffende doordat aan de hand van de dagteke- en de op grond van die wet, onder andere personen bijvoorbeeld niet ingeschreven in de ning achteraf kan worden vastgesteld of door het gemeentebestuur, nader vastgestelde gemeentelijke basisadministratie, verblijven de aanslag binnen de door de voorzie- regelgeving, daaronder begrepen een bestem- ze kortere periodes en afwisselend in verschil- ningenrechter daartoe gestelde termijn mingsplan als bedoeld in art. 10 van de WRO. lende vakantieverblijven en gaan ze regelma- is opgelegd, terwijl door het opleggen Ingevolgde art. 10, eerste lid, van de WRO, tig terug naar het land van herkomst. Overi- van de aanslag rechterlijke toetsing voorzover thans van belang, stelt de gemeen- gens heeft het college zich op het standpunt mogelijk wordt van de aan het beslag teraad voor het gebied, dat niet tot een be- gesteld dat zij ook in de gevallen, waarin de ten grondslag liggende pretenties. bouwde kom behoort – zoals hier aan de orde recreatieverblijven aantoonbaar worden ge-

2056 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2057

(Iw 1990 art. 3, 10, 14, 15; Rv (oud) art. 700, de burgerlijke rechter aanhangige procedure den beoordeeld. In de eerste plaats heeft H. ge- 704) dient te zijn. Het conservatoir beslag strekt steld dat het opleggen van een aanslag niet naar zijn aard ertoe over te gaan in een execu- een procedure is waarin door de rechter ten De Ontvanger van de Belastingdienst/onder- toriaal beslag (vgl. art. 704 lid 1 (oud) Rv). De gronde wordt beslist over de deugdelijkheid nemingen Almelo, te Almelo, eiser tot cassa- overgang van het beslag in de executoriale van de vordering waarvoor het conservatoir tie, adv. mr. M.J. Schenck, fase wordt bewerkstelligd door een onherroe- beslag is gelegd, terwijl moet worden aangeno- tegen pelijk geworden (in de regel: rechterlijke) be- men dat de regering met de term ‘hoofdzaak’ H. BV, te D., verweerster in cassatie, adv. mr. J. slissing ten voordele van de beslaglegger in in de art. 700 lid 3 en 704 (oud) Rv juist wél Groen. een procedure waarin toetsing plaatsvindt van een zodanige procedure voor ogen had. Zoals de grondslag en omvang van het door de be- de Hoge Raad heeft overwogen in zijn arrest Inleiding: slaglegger ingeroepen vorderingsrecht. De van 26 februari 1999, nr. 16.840, C 97/319, NJ Eiser tot cassatie, de ontvanger, heeft desge- door de president te be-palen termijn waarbin- 1999, 717, dient inderdaad tot uitgangspunt vraagd op 12 juli 1999 verlof gekregen van de nen de eis in de hoofdzaak dient te zijn inge- dat de regering met de term ‘hoofdzaak’ een President van de Rechtbank Almelo conserva- steld (art. 700 lid 3 (oud) Rv) heeft als doel te procedure voor ogen had zoals thans door H. toir beslag onder zichzelf te leggen ten laste verzekeren dat – binnen deze termijn – die bedoeld. Aangenomen moet echter worden van verweerster in cassatie, H., tot verzekering procedure aanhangig wordt gemaakt. De ont- dat de regering daarbij niet aan een door de van het verhaal van twee nog op te leggen na- vanger kan echter zichzelf een executoriale ti- ontvanger gelegd conservatoir beslag heeft ge- heffingsaanslagen loon- en omzetbelasting tel verschaffen door, nadat de inspecteur de dacht, terwijl haar achterliggende bedoeling 1998 met rente en kosten. De president heeft aanslag heeft vastgesteld, een dwangbevel uit wel degelijk wordt verwezenlijkt in de opvat- de termijn voor het instellen van de eis in de te vaardigen (art. 14 Invorderingswet 1990 ting dat een door de inspecteur opgelegde aan- hoofdzaak zoals bedoeld in art. 700 lid 3 (oud) (hierna ook: Iw 1990)). Toetsing van de ge- slag mede kan worden aangemerkt als eis in de Rv, bepaald op twee maanden na de beslagleg- grondheid en de omvang van de door de in- hoofdzaak in de zin van art. 700 lid 3 Rv. Zoals ging. De ontvanger heeft dit beslag op 14 juli specteur opgelegde aanslag, ter verzekering hiervoor overwogen is die bedoeling immers 1999 gelegd. Hij heeft geen procedure bij de van de voldoening waarvan het door de ont- dat binnen de termijn die daartoe wordt ge- burgerlijke rechter aanhangig gemaakt ter vanger gelegde conservatoire beslag strekt, steld door de rechter die het verlof tot beslag- zake van zijn gestelde vorderingen in verband vindt niet plaats door de burgerlijke rechter legging verleent, een procedure aanhangig met deze naheffingsaanslagen. Op 27 juli maar, gelet op de taakverdeling tussen deze en wordt gemaakt waarin de gegrondheid en de 1999 heeft de inspecteur van de Belasting- de belastingrechter, door laatstgenoemde. omvang van de vordering ter verzekering van dienst ondernemingen te Almelo aan H. na- Deze taakverdeling brengt voorts mee dat met de voldoening waarvan het te leggen conser- heffingsaanslagen opgelegd wegens (a) loon- de verplichte inschakeling van de burgerlijke vatoir beslag strekt, kunnen worden getoetst. belasting/premie volksverzekeringen over het rechter geen redelijk belang zou worden ge- In gevallen als de onderhavige strekt de ter- tijdvak van 1 januari 1996 tot en met 30 sep- diend, ook niet uit een oogpunt van rechtsbe- mijnstelling tot een spoedige oplegging van tember 1998 ten belope van f 31 518 en (b) scherming voor de belastingplichtige. De bur- de aanslag en nadat deze is opgelegd kan de omzetbelasting over datzelfde tijdvak ten be- gerlijke rechter zou, indien bezwaar tegen de belastingplichtige daartegen bezwaar maken lope van f 18 781. De onder (a) bedoelde na- aanslag wordt gemaakt, óf zijn oordeel moe- en, zo nodig, vervolgens beroep instellen bij heffingsaanslag staat inmiddels onherroepe- ten aanhouden totdat op dat bezwaar door de de belastingrechter. Aan deze stelling van H. lijk vast nadat deze op bezwaar van H. is inspecteur – dan wel in het tegen diens beslis- komt daarom niet of nauwelijks betekenis toe. verminderd met een bedrag van f 3048; de on- sing ingestelde beroep door de belasting- In de tweede plaats heeft H. zich beroepen op der (b) bedoelde naheffingsaanslag is nog niet rechter – onherroepelijk is beslist, óf een voor- een door de minister gedane uitspraak bij de onherroepelijk geworden. H. heeft in dit, bij waardelijk vonnis moeten wijzen. Met een behandeling van de Invorderingswet 1990 in wege van prorogatie bij het hof aanhangig ge- aanhouding komt rechterlijke toetsing als vo- het kader van de discussie over het in art. 3 lid maakte, geding gevorderd bij arrest, uitvoer- renbedoeld niet dichterbij; met het wijzen van 2 daarvan geïntroduceerde zogeheten ‘open baar bij voorraad, de ontvanger te veroordelen een voorwaardelijk vonnis zou een stelsel wor- systeem’, dat wil zeggen dat de ontvanger ter om aan H. te voldoen een bedrag van f 31 518, den verkregen dat gelijkenis vertoont met de uitoefening van zijn taak, bestaande in de in- vermeerderd met de wettelijke rente over dit vroegere vanwaardeverklaringsprocedure, die vordering van de rijksbelastingen, niet alleen bedrag vanaf 14 juli 1999 tot aan de dag van bij de wijziging van het beslagrecht in 1992 ter over de bijzondere aan de Invorderingswet algehele voldoening. Zij heeft haar vordering gelegenheid van de invoering van de Boeken ontleende bevoegdheden beschikt, maar dat gebaseerd op de stelling dat het door de ont- 3, 5 en 6 van het nieuw BW, nu juist als node- hij daartoe ook gebruik kan maken van alle vanger gelegde beslag nietig is omdat de ont- loos complicerend is afgeschaft (Parl. Gesch. wettelijke bevoegdheden die een schuldeiser vanger niet binnen de door de president ge- Wijziging Rv e.a.w. (Inv. 3, 5 en 6), p. 307)). In aan het burgerlijk recht kan ontlenen, waar- stelde termijn van twee maanden een eis in de dit licht kan zelfs worden gezegd dat door veronder maatregelen om op te komen tegen ver- hoofdzaak heeft ingesteld zoals bedoeld in art. plichte inschakeling van de burgerlijke rechter korting van zijn verhaalsrecht. Nadat enkele 700 lid 3 (oud) Rv. De ontvanger heeft dit uit een oogpunt van rechtsbescherming voor kamerfracties de vraag hadden gesteld of de standpunt bestreden. de belastingplichtige veeleer een tegengesteld mogelijkheid van versnelde invordering van effect zou worden bereikt. De belastingplich- (thans) de art. 10 in verbinding met 15 Iw Hoge Raad: tige zou immers weliswaar verstek kunnen la- 1990 niet kon vervallen, nu de ontvanger als Het gaat in deze zaak om de uitleg van de ten gaan in een procedure als zojuist bedoeld, gevolg van dit open systeem de mogelijkheid woorden ‘eis in de hoofdzaak’ in de zin van de maar aangenomen moet worden dat hij zich had gekregen conservatoir beslag te leggen ter art. 700 lid 3 en 704 (oud) Rv. Uit de wettekst in de praktijk toch veelal zekerheidshalve in verzekering van verhaal voor zijn voormelde volgt niet dat de rechter die ten gronde dient die procedure zou doen vertegenwoordigen, vorderingen, reageerde de minister als volgt te beslissen over de deugdelijkheid van de vor- met alle kosten en tijdverlies van dien. In de (Kamerstukken II 1988/89, 20 588, nr. 6, p. 17): dering waarvoor het conservatoir beslag is ge- rechtspraak van voorzieningenrechters in eer- ‘Het antwoord daarop luidt ontkennend. Be- legd, steeds de burgerlijke rechter dient te zijn. ste aanleg wordt dan ook veelal ervan uitge- dacht zij dat de invordering in beginsel ge- Uit de wetsgeschiedenis, waarin onder meer gaan dat – anders dan het hof in de onderha- schiedt langs de eenvoudige weg van het het geval wordt aangehaald dat de hoofdzaak vige zaak heeft aangenomen – een door de dwangbevel, dat een executoriale titel ver- aan arbitrage binnen of buiten Nederland is inspecteur opgelegde aanslag mede kan wor- schaft. De ontvanger die tot het leggen van onderworpen (Parl. Gesch. Wijziging Rv e.a.w. den aangemerkt als eis in de hoofdzaak in de conservatoir beslag wil overgaan dient zich te (Inv. 3, 5 en 6), p. 310), blijkt dat ‘de hoofd- zin van art. 700 lid 3 Rv. Tegen deze aanslag wenden tot de rechter met een eis tot van- zaak’ onder omstandigheden ook voor een an- kan bezwaar worden gemaakt bij de inspec- waardeverklaring bij een rechterlijk vonnis. dere instantie dan de burgerlijke rechter aan- teur en tegen diens uitspraak op dat bezwaar Dat maakt de procedure aanzienlijk zwaarder hangig kan worden gemaakt. Indien voor een kan beroep worden ingesteld bij de belasting- op de enkele grond dat behoefte bestaat aan belastingschuld conservatoir beslag wordt ge- rechter. In de onderhavige procedure is deze een conservatoire maatregel. Weliswaar ver- legd door de ontvanger, ligt het om de vol- opvatting subsidiair door de ontvanger verde- valt, als gevolg van de aanpassing van het gende redenen weinig voor de hand het begrip digd; H. heeft daartegen een aantal bezwaren Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering aan ‘hoofdzaak’ aldus uit te leggen dat dit een voor naar voren gebracht, welke hierna zullen wor- het nieuw Burgerlijk Wetboek, de vanwaarde-

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2057 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2058

verklaringsprocedure (...), maar nodig is wel verlof tot het beslag heeft gegeven, dit beslag Nr. 156 dat binnen de voorgeschreven termijn een zo- na afweging van alle belangen desverlangd – 10 oktober 2003, nr. R02/095HR geheten eis in hoofdzaak wordt ingesteld, on- eventueel voorwaardelijk – kan opheffen en (Mrs. R. Herrmann, H.A.M. Aaftink, D.H. derscheidenlijk dat deze al is ingesteld. Het daarbij onder meer kan betrekken aan wie de Beukenhorst, O. de Savornin Lohman, A.M.J. van uitvaardigen van een dwangbevel kan niet als vertraging dient te worden toegerekend en Buchem-Spapens; A-G Wesseling-van Gent) zodanig gelden, zodat de ontvanger ook in hoe ernstig de gevolgen van het laten voort- JOL 2003, 504 deze situatie gedwongen zou worden de weg duren dan wel de opheffing van het beslag naar de gewone rechter te gaan, op de enkele voor partijen over en weer zijn (art. 705 Rv; Betekening; geldt woonplaatskeuze in grond dat snel moet worden gehandeld. (...)’ vgl. ook Parl. Gesch. Wijziging Rv e.a.w. (Inv. 3, procedure voorlopige voorzieningen Op grond van deze en andere overwegingen – 5 en 6), p. 314). Voorts kan langs deze weg ook ook in echtscheidingsprocedure? Strek- met name dat door schrapping van de moge- worden bereikt dat het beslag geheel of gedeel- king art. 816 lid 1 Rv. Mogelijkheid tot lijkheid van versnelde invordering de slag- telijk wordt opgeheven indien bij de behande- herstel. vaardigheid van het invorderingsproces ern- ling van het tegen de aanslag ingestelde be- In aanmerking genomen dat het ver- stig zou worden belemmerd en dat de zwaar of beroep blijkt dat de aanslag ten zoekschrift tot het treffen van voorlo- werkbelasting van de rechterlijke macht ver- onrechte of tot een te hoog bedrag is opge- pige voorzieningen niet aan de weder- der zou worden verhoogd als de ontvanger legd. Bij afweging van enerzijds de redenen partij behoeft te worden betekend, uitsluitend op het conservatoir beslag zou zijn waarom als ‘hoofdzaak’ in de onderhavige terwijl ingevolge art. 816 lid 1 Rv het aangewezen – concludeerde de minister dat de context niet een voor de burgerlijke rechter verzoekschrift waarin echtscheiding ontvanger, hoewel deze als gevolg van het aanhangig te maken procedure zou moeten wordt verzocht wel aan de wederpartij nieuwe ‘open systeem’ ook bevoegd wordt tot worden aangemerkt en anderzijds de door H. moet worden betekend en gelet op het conservatoire beslaglegging, mede behoefte aangevoerde en hiervoor beoordeelde argu- fundamentele belang van het beginsel behoudt aan het instrument van de versnelde menten waarom dit wél zo zou moeten zijn, van hoor en wederhoor dat dat voor- invordering. Aan H. kan volgens de Hoge Raad komt volgens de Hoge Raad aanzienlijk meer schrift beoogt te dienen, kan – mede op zichzelf worden toegegeven dat het feit dat gewicht toe aan die eerstgenoemde redenen. i.v.m. de mogelijkheid dat de betrokken de minister heeft verklaard dat het uitvaardi- Dit betekent echter niet dat het door de ont- echtgenoot niet langer wordt vertegen- gen van een dwangbevel niet kan gelden als vanger primair naar voren gebrachte stand- woordigd door de in de procedure tot het instellen van een eis in de hoofdzaak in punt kan worden onderschreven, dat in het het treffen van voorlopige voorzie- vorenbedoelde zin, lijkt te impliceren dat dit geheel geen eis in de hoofdzaak aanhangig be- ningen optredende procureur – niet evenzo geldt voor het opleggen van een aan- hoeft te worden gemaakt indien hij conserva- worden aanvaard dat de in die laatste slag door de inspecteur. Aan deze opmerking toir beslag legt. Door die opvatting zou aan de procedure gedane woonplaatskeuze van de minister kan echter een slechts be- noodzakelijke zekerheid voor de belasting- ook geldt in de echtscheidingsproce- perkte betekenis worden toegekend. Zij is im- plichtige en voor derden, onaanvaardbaar af- dure. Aangezien ingevolge art. 816 lid 3 mers gemaakt in een geheel andere context breuk worden gedaan. Anders dan het hof Rv de art. 120 en 121 Rv van overeen- dan thans aan de orde, namelijk bij de beant- heeft overwogen, wordt aan deze belangen komstige toepassing zijn indien het woording van de vraag of de ontvanger na de wél voldoende recht gedaan door te aanvaar- exploit van betekening aan een gebrek invoering van het open systeem van invorde- den dat, indien conservatoir beslag wordt ge- lijdt, had de rechtbank, nadat zij had ringsmaatregelen, nog behoefte behoudt aan legd door de ontvanger, als eis in de hoofdzaak vastgesteld dat geen geldige beteke- het instrument van de versnelde invordering, heeft te gelden de oplegging van de aanslag ning had plaatsgevonden en de vrouw bij welke afweging ook (hiervoor genoemde) door de inspecteur ter verzekering van de vol- niet een verweerschrift had ingediend, beleidsoverwegingen een rol hebben gespeeld. doening waarvan het door de ontvanger ge- met overeenkomstige toepassing van Aangenomen moet worden dat de aandacht legde beslag strekt. Aldus kan, aan de hand art. 121 lid 2 Rv de man niet zonder van de minister in dat verband niet specifiek van de dagtekening, achteraf worden vastge- meer niet-ontvankelijk in zijn verzoek- gericht is geweest op de onderhavige proble- steld of de aanslag binnen de door de voorzie- schrift behoren te verklaren, maar hem matiek in het – toen nog toekomstige – beslag- ningenrechter daartoe gestelde termijn is op- in de gelegenheid moeten stellen het en executierecht. Voor die laatste veronder- gelegd, terwijl door het opleggen van de gebrek op zijn kosten te herstellen. stelling is temeer aanleiding omdat het uit- aanslag bovendien rechterlijke toetsing moge- vaardigen van een dwangbevel bezwaarlijk lijk wordt van de aan het beslag ten grondslag (Rv art. 121, 122, 816) zou kunnen worden aangemerkt als ‘eis in de liggende pretenties. Daarmee zijn de vorenbe- hoofdzaak’. Het uitvaardigen van een dwang- doelde belangen van de belastingplichtige en Inleiding: bevel strekt immers tot gedwongen tenuit- van derden, voldoende gediend, aldus de Partijen zijn op 9 mei 1975 gehuwd. De vrouw voerlegging van de aanslag; toetsing van de Hoge Raad. Het middel is gegrond voor zover heeft bij verzoekschrift van 25 november gestelde grondslag en omvang van de aanslag het een betoog van vorenstaande strekking be- 2001, ingekomen ter griffie van de rechtbank vindt in dat kader niet plaats, aldus de Hoge vat en behoeft voor het overige geen behande- op 3 december 2001, de rechtbank verzocht Raad. In de derde plaats heeft H. aangevoerd ling. Nu vaststaat dat de inspecteur de aanslag, bij wege van voorlopige voorziening te bepa- dat een ‘tekort in de rechtsbescherming’ van ter verzekering van de voldoening waarvan len dat zij bij uitsluiting gerechtigd zal zijn tot de belastingplichtige zou ontstaan als onder het door de ontvanger gelegde conservatoir het gebruik van de echtelijke woning, met het ‘eis in de hoofdzaak’ in vorenbedoelde zin niet beslag strekt, heeft opgelegd binnen de door bevel dat de man deze woning verlaat en niet een voor de burgerlijke rechter aanhangige de president bepaalde termijn van twee maan- meer betreedt. De vrouw heeft in dit verzoek- bodemprocedure zou worden verstaan. Voor den, kan de Hoge Raad zelf de zaak afdoen schrift woonplaats gekozen te Haarlem ten zover daarmee wordt bedoeld dat toetsing van door, met vernietiging van het bestreden ar- kantore van de advocaat en procureur mr. de gegrondheid en de omvang van de door de rest, de vordering van H. alsnog af te wijzen. A.J.H.M. van Poorten. De man heeft een ver- inspecteur opgelegde aanslag, ter verzekering weerschrift ingediend en de rechtbank ver- van de voldoening waarvan het door de ont- Volgt vernietiging van het bestreden arrest en zocht het verzoek af te wijzen en te bepalen vanger gelegde conservatoire beslag strekt, in afwijzing van de vordering van H. De conclu- dat hij bij uitsluiting gerechtigd is tot het ge- het geheel niet zal kunnen plaatsvinden, sie van de A-G strekte tot verwerping van het bruik van de echtelijke woning, met bevel aan wordt hiermee volgens de Hoge Raad miskend beroep. de vrouw, indien zij is teruggekeerd, de wo- dat deze toetsing (na intern bezwaar) door de ning te verlaten en niet verder te betreden. Bij belastingrechter kan plaatsvinden. Voor zover beschikking van 10 januari 2002 heeft de H. hiermee wil betogen dat de belastingplich- rechtbank bij wege van voorlopige voorzie- tige zonder rechtsmiddelen zou zijn gedu- ning bepaald dat de man bij uitsluiting ge- rende de periode van bezwaar en beroep tegen rechtigd zal zijn tot het gebruik van de echte- de aanslag en met name machteloos zou staan lijke woning, met het bevel dat de vrouw die tegen een vertraging in de behandeling van woning dient te verlaten en deze verder niet dat bezwaar en beroep, stuit haar tegenwer- mag betreden. De man heeft het hiervóór in 1 ping erop af dat de voorzieningenrechter die vermelde verzoekschrift bij exploot van 14 februari 2002 aan de vrouw doen betekenen. De

2058 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2059

deurwaarder heeft het verzoekschrift betekend uit het vorenoverwogene volgt terecht – had W., te B., Thailand, verzoeker tot cassatie, adv. aan het kantoor ‘van haar advocaat en geko- vastgesteld dat geen geldige betekening had mr. R.T.R.F. Carli, zen procureur mr. A.J.H.M. van Poorten’ De plaatsgevonden en de vrouw niet een verweer- tegen vrouw heeft geen verweerschrift ingediend. schrift had ingediend, met overeenkomstige V., te G., verweerder in cassatie, adv. mr. B.F.F. De rechtbank heeft bij beschikking van 16 toepassing van art. 121 lid 2 Rv de man niet Gosschalk-Davidson. april 2002 de man niet-ontvankelijk verklaard zonder meer niet-ontvankelijk in zijn verzoek in zijn verzoek op de grond dat niet is geble- had behoren te verklaren, maar hem in de ge- Feiten en procesverloop: ken dat de vrouw in de echtscheidingsproce- legenheid had moeten stellen het gebrek op Partijen zijn in 1972 gehuwd. Bij beschikking dure domicilie heeft gekozen bij mr. Van Poor- zijn kosten te herstellen. Indien de rechtbank van 27 april 1998 heeft de Rechtbank te ’s-Gra- ten, en daartoe overwogen dat de man, op de voet van art. 121 lid 3 Rv zou hebben ge- venhage echtscheiding uitgesproken en de hoewel hij daartoe in de gelegenheid is geoordeeld dat aannemelijk is dat het exploot de man – uitvoerbaar bij voorraad – veroordeeld steld, niet binnen de daarvoor gestelde ter- vrouw als gevolg van het gebrek niet heeft be- om aan de vrouw tot haar levensonderhoud mijn een akte van domiciliekeuze van de reikt, had het zulks in haar beschikking moe- uit te keren een bedrag van f 2900 per maand, vrouw heeft overgelegd. Het hof heeft bij be- ten vermelden. Het hof heeft het voorgaande telkens bij vooruitbetaling te voldoen. schikking van 29 augustus 2002 die beschik- miskend door zich te beperken tot het oordeel De man heeft bij op 31 augustus 2001 ter grif- king bekrachtigd. dat de man het inleidend verzoekschrift niet fie van de rechtbank ingekomen verzoek- geldig aan de vrouw heeft doen betekenen schrift verzocht de beslissing van 27 april 1998 Hoge Raad: zonder te onderzoeken of de rechtbank gele- te wijzigen en te bepalen dat hij geen bijdrage De eerste klacht keert zich tegen ’s hofs oor- genheid had moeten bieden tot herstel van meer verschuldigd is met ingang van 15 au- deel dat de echtscheidingsprocedure en de het gebrek. gustus 2001. Hij stelde daartoe dat de vrouw procedure in het kader van voorlopige voor- inmiddels een functie heeft verworven in B., zieningen als afzonderlijke procedures moeten Volgt vernietiging en verwijzing conform de waar zij haar werkzaamheden heeft aangevan- worden gezien, zodat de domiciliekeuze in de conclusie van de A-G. gen op 15 augustus 2001, met ingang van laatstbedoelde procedure niet kan worden welke datum zij volgens de man geacht kan aangemerkt als domiciliekeuze in de eerstbe- Nr. 157 worden volledig in haar eigen levensonder- doelde procedure. Volgens het middel getuigt 10 oktober 2003, rek.nr. R03/036HR houd te voorzien. De vrouw heeft geen ver- dit oordeel van een onjuiste rechtsopvatting (Mrs. R. Herrmann, J.B. Fleers, D.H. Beukenhorst, weerschrift ingediend. De rechtbank heeft bij en is dit oordeel onbegrijpelijk. P.C. Kop, F.B. Bakels; A-G Wesseling-van Gent) niet uitvoerbaar bij voorraad verklaarde be- Hoewel de procedure tot het verkrijgen van JOL 2003, 506 schikking van 14 mei 2002 het wijzigingsver- voorlopige voorzieningen en de echtschei- zoek van de man toegewezen omdat dit haar dingsprocedure nauw samenhangen, verto- Alimentatie gewezen echtgenoten; noch onrechtmatig noch ongegrond voor- nen zij ook verschillen. Wat de hier te beant- uitleg grieven; taak hof i.v.m. devolu- kwam. woorden vraag betreft, is met name van tieve werking appel en aard alimentatie- De vrouw is bij op 21 juni 2002 ter griffie van belang dat het verzoekschrift tot het treffen geschil. het hof ingekomen beroepschrift in hoger be- van voorlopige voorzieningen niet aan de we- Het hof had de vrouw niet wegens het roep gekomen. Het beroepschrift houdt in dat derpartij behoeft te worden betekend, terwijl ontbreken van grieven in haar beroep de vrouw zich met de beschikking niet kan ingevolge art. 816 lid 1 Rv het verzoekschrift niet-ontvankelijk mogen verklaren nu verenigen en dat zij daartegen ‘de navolgende waarin echtscheiding wordt verzocht wel aan het beroepschrift geen andere gevolg- grieven’ aanvoert: de wederpartij moet worden betekend. Uit de trekking toelaat dan dat de vrouw in ‘6. Ten onrechte is appellante in de beschik- parlementaire geschiedenis blijkt dat dit bete- haar beroepschrift heeft geklaagd dat king van de Rechtbank met: zonder bekende keningsvoorschrift is gegeven omdat de in- haar geen gelegenheid is geboden een woon- of verblijfplaats aangeduid.’ schakeling van een deurwaarder, zeker wan- verweerschrift in te dienen. Voorzover (…) neer de echtgenoten nog samenwonen, meer het hof de niet-ontvankelijkverklaring ‘7. Ten onrechte heeft de Rechtbank door al- waarborgen biedt dat het stuk de andere echt- van de vrouw in haar beroep mede dus te beslissen fundamentele rechtsbeginse- genoot tijdig bereikt (Kamerstukken II 1990/91, heeft doen steunen op het ontbreken len geschonden. Immers appellante is geen ge- 21 881, nr. 3, p. 4). Tegen deze achtergrond en van een grief tegen de toewijzing van legenheid geboden een verweerschrift in te gelet op het fundamentele belang van het be- het wijzigingsverzoek van de man, geldt dienen en de Rechtbank heeft het principe ginsel van hoor en wederhoor dat het voordat de devolutieve werking van het van hoor en wederhoor ter terechtzitting niet schrift beoogt te dienen, moet worden aan- hoger beroep meebrengt dat de zaak bij toegepast, waardoor appellante ook een genomen dat bij de beoordeling van de gegrondbevinding van de op schending rechtsinstantie is ontnomen en in haar rechts- geldigheid van de door de deurwaarder ver- van hoor en wederhoor toegespitste procespositie is benadeeld.’ richte betekening van het verzoekschrift waar- grieven van de vrouw, in zijn geheel De vrouw verzocht ‘primair: geïntimeerde in bij de echtscheidingsprocedure wordt inge- naar het hof is overgebracht en dat de zijn oorspronkelijk verzoek niet-ontvankelijk leid, moet worden onderzocht of aan alle vrouw in hoger beroep derhalve mede te verklaren desnodig met gelijktijdige verwij- vereisten voor een geldige betekening is vol- inhoudelijk had moeten ingaan op de zing naar de rechtbank (te ’s-Gravenhage), daan, waaronder in voorkomend geval een beslissing van de rechtbank tot nihilstel- subsidiair: het oorspronkelijk verzoek van woonplaatskeuze ter zake van de echtschei- ling. De aard van het onderhavige geïntimeerde af te wijzen (…)’. dingsprocedure door de echtgenoot aan wie geschil (een alimentatiegeschil) wettigt Bij een op 9 augustus 2002 ter griffie van het het verzoekschrift moet worden betekend. dat de rechter rekening mag houden hof ingekomen aanvullend beroepschrift Mede in verband met de mogelijkheid dat de met feiten waarop de appellant eerst na heeft de vrouw onder meer een kopie overge- betrokken echtgenoot niet langer wordt verte- het formuleren van zijn grieven beroep legd van haar aangifte van vertrek naar het genwoordigd door de in de procedure tot het doet, ook indien daarin niet anders dan buitenland per 10 augustus 2001 waarin als treffen van voorlopige voorzieningen optre- een nieuwe grief kan worden gezien. nieuw adres een postbusnummer van het mi- dende procureur, kan niet worden aanvaard Tegen deze achtergrond en in aanmer- nisterie van Buitenlandse Zaken is vermeld. dat de in die laatste procedure gedane woon- king genomen dat de man heeft Op 20 december 2002 heeft het hof – naar uit plaatskeuze ook geldt in de echtscheidingspro- begrepen wat de inzet van het hoger de bestreden beschikking blijkt – alleen ‘de cedure. De klacht, die van een andere opvat- beroep was en dat hij stelde belang te ontvankelijkheid van de zaak mondeling be- ting uitgaat, faalt derhalve, aldus de Hoge hebben bij een inhoudelijke behande- handeld’, waarbij het hof de procureurs van Raad. ling, had het hof de vrouw gelegenheid partijen heeft gehoord. Het hof heeft vervol- De volgende klacht wordt volgens de Hoge moeten bieden haar bezwaren tegen de gens direct uitspraak gedaan en de vrouw niet- Raad evenwel terecht voorgesteld. Ingevolge toewijzing van het inleidend verzoek ontvankelijk verklaard in haar beroep. art. 816 lid 3 Rv zijn de art. 120 en 121 Rv van van de man te adstrueren. De vrouw komt van dit oordeel in cassatie. overeenkomstige toepassing indien het exploot van betekening aan een gebrek lijdt. Dit (BW art. 1:401; Rv art. 343, 347) Hoge Raad: brengt mee dat de rechtbank, nadat zij – naar De vrouw klaagt terecht over de onbegrijpe-

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2059 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2060

lijkheid van de vaststelling van het hof dat in man te adstrueren. De eisen van een goede nen. Mijn cliënt bezit niet veel geld. Als hij tot het appelschrift van de vrouw de beroepsgron- procesorde brengen mee dat de man vervol- een hoge geldboete wordt veroordeeld, zal hij den niet staan vermeld. De hiervóór in 3.3 gens genoegzaam gelegenheid zou worden ge- moeten lenen bij de familie D. Hij wordt dan weergegeven passages van het beroepschrift boden verweer tegen die bezwaren aan te voe- opnieuw van die familie afhankelijk.’ laten geen andere gevolgtrekking toe dan dat ren en, voor zover nodig, ook overigens zijn 3.3. Het hof heeft de verdachte straffen opge- de vrouw in haar beroepschrift grieven tegen standpunt te herzien. legd als hiervoor onder 1 vermeld. Die straf- de bestreden beschikking heeft aangevoerd. Klacht 1a van de vrouw is derhalve gegrond. oplegging heeft het hof – voorzover hier van Zij heeft immers de hiervóór aangehaalde De klachten 1b en middel 2 behoeven na het belang – als volgt gemotiveerd: gronden aangevoerd ten betoge dat de bestre- voorgaande geen behandeling meer. ‘Bij de bepaling van de op te leggen straf is ge- den beschikking tot het op nihil stellen van de let op de aard en ernst van hetgeen bewezen is alimentatie moet worden vernietigd en dat Volgt vernietiging en verwijzing naar het Ge- verklaard, op de omstandigheden waaronder het wijzigingsverzoek van de man alsnog rechtshof te Amsterdam verdere behandeling het bewezen verklaarde is begaan en op de moet worden afgewezen, zodat zij niet wegens en beslissing. De A-G concludeerde tot verwer- persoon van de verdachte, zoals een en ander het ontbreken van grieven in haar beroep ping van het beroep. uit het onderzoek ter terechtzitting naar voren niet-ontvankelijk mocht worden verklaard. is gekomen. Voorzover het hof de niet-ontvankelijkverkla- Naar het oordeel van het hof kan niet worden ring van de vrouw in haar beroep mede heeft HOGE RAAD (STRAFKAMER) volstaan met een andere of lichtere sanctie doen steunen op het ontbreken van een grief dan een straf welke onvoorwaardelijke vrij- tegen de toewijzing van het wijzigingsverzoek Deze rubriek wordt verzorgd door prof. mr. heidsbeneming voor de hierna te vermelden van de man, geldt het volgende. Bij gegrond- J.C.M. Leijten, oud-advocaat-generaal bij de duur met zich brengt. Daarbij is rekening ge- bevinding van de op schending van het begin- Hoge Raad en oud-redacteur van dit blad. Onder houden met: sel van hoor en wederhoor toegespitste grie- het bij het betrokken arrest vermelde Jolnummer – de ernst van het bewezen verklaarde in ven van de vrouw brengt de devolutieve is de uitspraak integraal in te zien op www.jurifo- verhouding tot andere strafbare feiten, zo- werking van het hoger beroep mee dat de zaak rum.nl (Hoge Raad, straf). als onder meer tot uitdrukking komt in door het tegen de eindbeschikking van de het hierop gestelde wettelijk strafmaxi- rechtbank ingestelde hoger beroep in zijn ge- Nr. 145 mum en in de straffen die voor soort- heel naar het hof is overgebracht en dat het 16 september 2003, 02489/02 gelijke feiten worden opgelegd; hof de zaak aan zich diende te houden. De (Mrs. Bleichrodt, Balkema en Van Dorst) – de bewezenverklaarde hoeveelheden ver- vrouw had derhalve in hoger beroep mede in- (gewezen na conclusie van A-G Vellinga dovende middelen. houdelijk dienen in te gaan op het inleidend strekkende tot vernietiging van het bestreden Namens de verdachte is een aanbod gedaan verzoek van de man en de daarop gegeven be- arrest met verwijzing, maar alléén wat betreft de tot het verrichten van onbetaalde arbeid ten slissing van de rechtbank. De vrouw heeft dit strafoplegging; adv. mr. T.P. Klaassen, Helden) algemenen nutte, voor het geval het hof voor- miskend door te volstaan met primair te ver- nemens zou zijn een geheel of gedeeltelijk on- zoeken de zaak ‘desnodig’ naar de rechtbank Wegens drugsdelicten werd de voorwaardelijke vrijheidsstraf op te leggen. terug te wijzen en subsidiair enkel te verzoe- verdachte in hoger beroep onder meer Dit aanbod moet worden verworpen omdat ken het oorspronkelijk verzoek van de man af veroordeeld tot betaling van een geld- het hof een vrijheidsstraf beter geschikt acht te wijzen. boete van € 11 250. om de verdachte de onjuistheid van zijn han- De aard van het onderhavige geschil – het be- Hoewel het hof in zijn arrest te kennen delwijze te doen inzien dan de straf van onbe- treft hier uitsluitend een uitkering tot levens- geeft dat het heeft gelet op de finan- taalde arbeid. onderhoud – wordt echter vooral daardoor be- ciële draagkracht van de verdachte, Bij de vaststelling van de hoogte van de geld- paald dat rechterlijke uitspraken waarbij een oordeelt de Hoge Raad, mede gelet op boete heeft het hof rekening gehouden met de uitkering tot levensonderhoud wordt vastge- het namens de verdachte gevoerde financiële draagkracht van de verdachte, voor steld, in beginsel vatbaar zijn voor wijziging – verweer omtrent zijn hachelijke finan- zover daarvan ter terechtzitting is gebleken.’ zelfs met terugwerkende kracht – indien bij de ciële situatie, dat de geldboete onvol- 3.4. Aldus heeft het hof de strafoplegging wat uitspraak is uitgegaan van onjuiste of onvolle- doende met redenen omkleed is, terwijl betreft de geldboete niet naar de eis der wet dige gegevens, dan wel indien sedert de uit- het hof ook had moeten ingaan op het met redenen omkleed. Het behoeft immers spraak de daaraan ten grondslag liggende verzoek om de geldboete in termijnen nadere verklaring waarom het hof – dat zich omstandigheden in relevante mate zijn gewij- op te leggen. niet heeft uitgelaten omtrent de aannemelijk- zigd. Beide partijen bij een dergelijk geschil heid van hetgeen namens de verdachte is aan- hebben daarom belang erbij dat de vaststelling (Sv art. 359; Sr art. 240) gevoerd, zoals hiervoor onder 3.2 weergege- berust op een juiste en volledige waardering ven – ondanks dat aangevoerde van oordeel is van de van belang zijnde omstandigheden ten Hoge Raad, onder meer,: dat de verdachte in staat moet worden geacht tijde van de uitspraak in hoogste ressort. De 3.1. Het middel klaagt er onder meer over dat tot betaling van een boete van € 11 250 en bo- aard van het geschil wettigt derhalve dat de het hof de hoogte van de opgelegde geldboete vendien geen aanleiding heeft gezien toepas- rechter rekening mag houden met feiten nader had moeten motiveren, gelet op het- sing te geven aan het bepaalde bij art. 24a Sr. waarop de appellant eerst na het formuleren geen in hoger beroep omtrent de draagkracht van zijn grieven beroep doet, ook indien van de verdachte is aangevoerd. Volgt beslissing overeenkomend met de con- daarin niet anders dan een nieuwe grief kan 3.2. Blijkens het proces-verbaal van de te- clusie van de A-G. worden gezien (vgl. HR 26 april 1991, NJ 1992, rechtzitting in hoger beroep van 19 april 2002 407). Tegen deze achtergrond en in aanmer- heeft de raadsman van de verdachte aldaar, Nr. 146 king genomen dat ook de man blijkens zijn voorzover voor de beoordeling van de klacht 23 september 2003, nr. 00377/03B verweerschrift in hoger beroep heeft begrepen van belang, het volgende aangevoerd: (Mrs. Bleichrodt, Corstens, Balkema, Van Dorst wat de inzet van het hoger beroep was, dat hij ‘Mijn cliënt woont alleen. Hij werkt bij een en Van Schendel) ook in hoger beroep heeft aangevoerd dat en handelsbedrijf en verdient f 1700 netto per (gewezen na de conclusie van A-G Vellinga, waarom de alimentatie op nihil dient te wor- maand. Mijn cliënt heeft zich teruggetrokken strekkende tot verwerping van het door de den gesteld en dat hij blijkens het proces-veruit de drugswereld. officier van justitie ingestelde beroep in cassatie) baal van de mondelinge behandeling bij het Mijn cliënt is een speelbal geweest van de fa- JOL 2003, 453 hof stelde belang te hebben bij een inhoude- milie D. Hij had geen vast dienstverband en lijke behandeling, had het hof niet, gelijk het geen vaste afspraken. Hij was een loopjongen Het door de officier van justitie manda- gedaan heeft, de mondelinge behandeling van en deelde niet mee in de winst. De grote jon- teren van bevoegdheden die bij uitslui- het hoger beroep mogen beperken tot de vraag gens blijven buiten spel. Ik pleit voor opleg- ting aan de officier van justitie zijn of de vrouw in haar hoger beroep kon worden ging van onbetaalde arbeid. Mijn cliënt is toegekend is in het algemeen toege- ontvangen. Het had de vrouw in de gelegen- daartoe bereid. De in eerste aanleg opgelegde staan als het betreft mandatering aan heid moeten stellen haar bezwaren tegen de geldboete moet mijns inziens worden gema- een bij het parket werkzame ambtenaar, toewijzing van het inleidend verzoek van de tigd. Voorts pleit ik voor betaling in termij- maar weer niet als de aard van de

2060 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2061

bevoegdheid zich daartegen verzet. Dat zich tegen mandaat verzet. (iv) op 30 maart 2001 is namens de verdachte is het geval bij de hier spelende zaak 3.6.2. De inhouding van het rijbewijs betekent hoger beroep ingesteld tegen het hiervoor betreffende de zo ingrijpende maat- dat de betrokkene voorshands, met directe in- onder (iii) genoemde vonnis. regel van inhouding van iemands rijbe- gang en voor een bepaalde periode, niet meer 3.3. De raadsman van de verdachte heeft op wijs voordat de zaak door de rechter is aan het wegverkeer mag deelnemen voorzover de terechtzitting van het hof van 11 februari berecht. voor die deelneming een rijbewijs is vereist. 2002, voorzover nu van belang, het volgende Dit kan ernstige gevolgen hebben voor aangevoerd: (RO art. 126) iemands professionele werkzaamheden en ‘mijn cliënt is in eerste aanleg voor de kinder- zijn privé-leven. Gelet daarop gaat het bij de rechter gedagvaard; weliswaar is het woord Hoge Raad, onder meer,: beslissing tot inhouding van het rijbewijs om “minderjarig” op de dagvaarding op een knul- 3.1. Het middel klaagt dat de rechtbank art. toepassing van een zodanig ingrijpende be- lige wijze doorgestreept, doch dat doet aan de 126 RO heeft geschonden door te oordelen dat voegdheid, dat de aard van die bevoegdheid aanduiding van het forum op de dagvaarding de beslissing tot inhouding van het rijbewijs zich verzet tegen uitoefening daarvan door niet af. ten onrechte niet is genomen door een officier een ander dan de officier van justitie. Het Mijn cliënt heeft gedacht dat van een vergis- van justitie. dienovereenkomstige oordeel van de recht- sing sprake was en is daarom niet op de te- 3.2. De bestreden beschikking is gegeven naar bank is dus juist. rechtzitting verschenen. (...)’ aanleiding van een klaagschrift als bedoeld in 3.7. Het middel faalt. 3.4. De advocaat-generaal bij het hof heeft op art. 164, achtste lid, WVW 1994, strekkende de terechtzitting van het hof van 6 maart tot teruggave van een op 12 december 2002 Volgt verwerping van het beroep. 2002, voorzover nu van belang, omtrent het ingevorderd en vervolgens op 18 december onder 3.3 weergegeven verweer het volgende 2002 ingehouden rijbewijs. De rechtbank Nr. 147 aangevoerd: heeft het klaagschrift gegrond verklaard en de 23 september 2003, nr. 014843/02 ‘Ten eerste: de verdachte is niet ontvankelijk teruggave van het rijbewijs aan de klager bevo- (Mrs. Davids, Corstens en Van Dorst) in zijn hoger beroep nu hij te laat appel heeft len. (...) (gewezen na de conclusie van A-G Vellinga, ingesteld tegen het vonnis van de rechtbank. 3.4.1. Bij de beoordeling van het middel zijn strekkende in het door de advocaat-generaal bij Ten tweede: de raadsman heeft bij zijn op 11 de volgende wettelijke bepalingen van belang: het hof ingestelde beroep in cassatie tot februari 2002 gevoerde verweer verwezen naar – Art. 126 RO: vernietiging van de bestreden uitspraak en niet- het arrest van de Hoge Raad van 29 juni 1993, ‘1. De uitoefening van een of meer bevoegd- ontvankelijk verklaring van de verdachte in zijn NJ 1994, 68. Echter in de dagvaarding is op heden van de officier van justitie, de officier hoger beroep) zichzelf duidelijk de dag van de terechtzitting enkelvoudige zittingen of de advocaat-gene- JOL 2003, 455 van de rechter, ook al werd ten onrechte niet raal kan worden opgedragen aan een andere de politierechter maar de kinderrechter als be- bij het parket werkzame ambtenaar voor zover Een man van 48 jaar raakt geheel in handelend rechter vermeld. De verdachte had het hoofd van het parket daarmee heeft inge- verwarring als hij wegens twee dief- naar aanleiding van de aanduiding van de ver- stemd. stallen wordt opgeroepen om te keerde rechter op de dagvaarding zelf contact 2. De opgedragen bevoegdheid wordt in verschijnen voor de kinderrechter. Hij moeten opnemen met het Openbaar Ministe- naam en onder verantwoordelijkheid van de laat verstek gaan op het aan hem in rie en had niet mogen volstaan met niet ver- officier van justitie, de officier enkelvoudige persoon uitgebrachte exploit van schijnen en afwachten. (...)’ zittingen, onderscheidenlijk de advocaat-ge- dagvaarding, wordt veroordeeld en 3.5. Het hof heeft in de bestreden uitspraak, neraal, uitgeoefend. gaat in hoger beroep lange tijd na het voorzover voor de beoordeling van het middel 3. De uitoefening van een bevoegdheid als verstrijken van de veertien dagen die van belang, het volgende overwogen: bedoeld in het eerste lid, kan niet aan een an- daarvoor staan. Het hof is van oordeel ‘De advocaat-generaal heeft gevorderd, dat de dere bij het parket werkzame ambtenaar wor- dat als gevolg van die verwarring het verdachte niet in zijn beroep zal worden ont- den opgedragen indien de regeling waarop de termijnverzuim kan worden gepasseerd. vangen. De dagvaarding om op 15 september bevoegdheid steunt of de aard van de be- In cassatie houdt dit oordeel geen stand 2000 ter terechtzitting te verschijnen is hem voegdheid zich daartegen verzet. Daarvan is in en wordt de verdachte alsnog, na op 14 juli 2000 in persoon uitgereikt. Vervol- elk geval sprake voor zover het gaat om het vernietiging van het bestreden arrest, gens heeft de verdachte op de zitting van de optreden ter terechtzitting in strafzaken en de niet-ontvankelijk verklaard in zijn hoger politierechter verstek laten gaan. Tegen het toepassing van de dwangmiddelen als bedoeld beroep. diezelfde dag gewezen vonnis van de politie- in Titel IV van het Eerste Boek van het Wet- rechter is namens de verdachte pas op 30 boek van Strafvordering. (Sv art. 408, 588) maart 2001 beroep ingesteld, dus met over- 4. Bij algemene maatregel van bestuur wor- schrijding van de in artikel 408, aanhef en eer- den omtrent de toepassing van dit artikel na- Hoge Raad: ste lid, onder a, gestelde termijn. dere regels gesteld.’ 3.1. Het middel komt met rechts- en motive- Het hof is van oordeel dat verdachte nochtans – Art. 2 van het in art. 126, vierde lid, RO ringsklachten op tegen het oordeel van het moet worden ontvangen in het door hem in- bedoelde Besluit van 11 mei 1999, Stb. hof dat de verdachte in het hoger beroep kan gestelde hoger beroep en overweegt daartoe 197, houdende regels in verband met de worden ontvangen. als volgt. Uit de tekst van de inleidende dag- reorganisatie van het Openbaar Ministerie 3.2. Uit de stukken van het geding blijkt het vaarding blijkt dat de verdachte is opgeroepen en de instelling van het landelijk parket volgende: om te verschijnen ter terechtzitting van de (Besluit reorganisatie Openbaar Ministerie (i) op 14 juli 2000 is de inleidende dagvaar- kinderrechter en voorts dat in de kop van de en instelling landelijk parket) (...) ding aan de verdachte in persoon uitge- dagvaarding de aanduiding “minderjarige ver- 3.5. Het hiervoor weergegeven stelsel houdt reikt; dachte” is geprint, terwijl het woord “minder- in dat in de in art. 126, derde lid, RO en in art. (ii) de onder (i) bedoelde dagvaarding houdt jarig” met de hand is doorgehaald. Aldus is 2 Besluit reorganisatie Openbaar Ministerie en in dat de verdachte wordt gedagvaard ten- aannemelijk geworden dat bij de verdachte instelling landelijk parket aangeduide geval- einde op 15 september 2000 om 15.00 uur verwarring is ontstaan – hij werd destijds niet len mandatering door de officier van justitie ter terechtzitting van de kinderrechter in door een raadsman bijgestaan – over inhoud aan een andere bij het parket werkzame amb- de Arrondissementsrechtbank te Amster- en strekking van het hem uitgereikte gerechte- tenaar is uitgesloten. Voor het overige geldt dam terecht te staan ter zake van twee lijk schrijven. Dit brengt in dit geval mee dat dat mandatering is uitgesloten indien de rege- diefstallen. In de kop van de dagvaarding het termijnverzuim bij het aangewende ling waarop de bevoegdheid steunt of de aard is vermeld ‘dagvaarding van minderjarige rechtsmiddel kan worden gepasseerd. van de bevoegdheid zich daartegen verzet. verdachte’, waarbij het woord ‘minderja- Op grond van het vorenstaande zal het hof be- 3.6.1. In de genoemde bepalingen en in de re- rige’ met de hand is doorgestreept; slissen dat ondanks deze termijnoverschrij- geling waarop de onderhavige bevoegdheid (iii) op 15 september 2000 is de verdachte ding de verdachte in zijn beroep ontvankelijk tot inhouding van het rijbewijs steunt, is geen door de politierechter in de Arrondisse- is.’ verbod tot mandaat opgenomen. Daarmee mentsrechtbank te Amsterdam bij verstek 3.6. Het in art. 408, eerste lid aanhef en onder rijst de vraag of de aard van de bevoegdheid veroordeeld ter zake van genoemde dief- a, Sv vervatte voorschrift dat het hoger beroep stallen;

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2061 03 39 08 recht 27-10-2003 17:36 Pagina 2062

van de verdachte door deze binnen veertien HOGE RAAD BV verkocht aan X en zijn echtgenote. In ver- dagen na de einduitspraak moet worden inge- (BELASTINGKAMER) band met de overdracht van de onderneming steld indien de dagvaarding hem in persoon is aan de BV heeft X van de BV een lijfrente be- betekend, is ingegeven door de gedachte dat, Deze rubriek wordt verzorgd door mr. S.K.A. dongen. In geschil is of X en zijn echtgenote indien de dagvaarding de verdachte in per- Efstratiades, mr. R.T. Wiegerink en mr. drs. de onderneming aan de BV hebben overgedra- soon is betekend, ervan moet worden uitge- Chr.Th.P.M. Zandhuis, verbonden aan het Weten- gen in de zin van het bepaalde in art. 45 lid 5 gaan dat hij op de hoogte is van de dag van de schappelijk Bureau van de Hoge Raad. letter a, sub 2, Wet IB 1964. terechtzitting en van de rechter voor wie zijn Op het beroep in cassatie van X overweegt de verschijning wordt verlangd en dat op grond Hoge Raad: daarvan van hem mag worden gevergd dat hij Nr. 56 Zoals de Hoge Raad in BNB 2001/188 heeft zich van het verloop van de zaak vergewist 12 september 2003, nr. 37.427 overwogen, dient gelet op de strekking van de (vgl. HR 29 juni 1993, NJ 1994, 68). Zoals de (Mrs. Zuurmond, Van Vliet, Lourens, Bavinck, bij de Wet van 12 december 1991, Stb. 697, Hoge Raad in dat arrest voorts heeft geoor- Van den Berge) herziene regeling voor de aftrek van premies deeld, moet de in genoemd artikellid gestelde (na conclusie A-G Van Kalmthout tot voor lijfrenten en de uit de geschiedenis van voorwaarde ‘indien de dagvaarding om op de ongegrondverklaring) de totstandkoming van het bij die Wet inge- terechtzitting te verschijnen aan de verdachte voerde art. 45 lid 5 letter a, sub 2, Wet IB 1964 in persoon is betekend’, vervuld worden ge- Koopsom voor lijfrente in verband met blijkende bedoeling van de wetgever, onder acht indien de desbetreffende dagvaarding in inbreng onderneming in een BV kan een overdracht in de zin van die bepaling niet persoon is uitgereikt als bedoeld in art. 588, niet als persoonlijke verplichting te worden begrepen de overdracht van (een eerste lid, Sv en daarin voorts met voldoende worden afgetrokken. Begrip ‘een gedeelte van) een onderneming onmiddellijk duidelijkheid de dag van de terechtzitting en gedeelte van een onderneming’ in art. gevolgd door een tevoren overeengekomen van de rechter voor wie verschijning wordt 45 lid 5 letter a, sub 2, Wet IB 1964 overdracht aan een derde, omdat in een zoda- verlangd, is vermeld. heeft dezelfde betekenis als in art. 8 lid nig geval niet kan worden gezegd dat de 3.7. De verdachte is bij inleidende dagvaar- 1 letter d, Wet IB 1964. persoon of het lichaam waaraan de premies ding opgeroepen om te verschijnen voor de worden betaald, de onderneming heeft over- kinderrechter in de Rechtbank te Amsterdam. (Wet IB 1964 art. 8 lid 1 letter d, en art. 45 lid 5 genomen. Met een zodanig geval moet, gelet Het hof heeft geoordeeld dat aannemelijk is letter a, sub 2; Wet Vpb 1969 art. 2 lid 5) op de voormelde strekking van de herziene re- dat daardoor en door de op die dagvaarding geling voor de aftrek van premies voor lijfren- doorgehaald aanduiding van de verdachte als Belanghebbende, X, dreef tot 1 april 1992 in ten en de wetsgeschiedenis, op één lijn wor- een minderjarige, bij de verdachte verwarring maatschapsverband met zijn echtgenote een den gesteld het geval dat bij de overdracht van is ontstaan. Die enkele vaststelling kan echter agrarische onderneming. De activiteiten van (een gedeelte van) een onderneming reeds niet het oordeel van het hof dragen dat ‘het de onderneming bestonden uit het opfokken vaststaat dat die onderneming binnenkort zal termijnverzuim bij het aanwenden van het van kalkoenen en enige akkerbouw. Tot het worden geliquideerd of de verkoop daarvan rechtsmiddel kan worden gepasseerd’. De be- ondernemingsvermogen behoorden een aan- aan een derde nagenoeg is afgerond. In de hof- streden uitspraak lijdt dus aan een motive- tal percelen grond met daarop een woning, uitspraak ligt besloten dat die situatie zich hier ringsgebrek, zodat zij niet in stand kan blij- twee kalkoenenschuren en een veldschuur heeft voorgedaan. In casu gaat het erom of, en ven. De Hoge Raad kan de zaak zelf afdoen op met aangebouwde loods, alle kennelijk gele- in hoeverre, belanghebbende de lijfrente van grond van het navolgende. gen in de gemeente Q. In februari 1991 heeft de BV heeft bedongen als tegenprestatie voor 3.8. In het onderhavige geval is de dagvaar- de Gemeente aan X meegedeeld dat zij een de overdracht van een onderneming dan wel ding in persoon uitgereikt als bedoeld in art. aantal van die percelen binnen afzienbare tijd een gedeelte van een onderneming in de zin 588, eerste lid, Sv. Voorts is in die dagvaarding wenste te kopen in verband met de uitvoering van art. 45 lid 5 onderdeel a, sub 2, Wet IB met voldoende duidelijkheid de dag van de te- van een bestemmingsplan. In mei 1991 heeft 1964. Het begrip ‘een gedeelte van een onder- rechtzitting vermeld. Naar volgt uit vorenge- de Gemeente een taxatierapport laten uitbren- neming’ in art. 45 lid 5 letter a, sub 2, Wet IB noemd arrest van de Hoge Raad is voor de be- gen ten aanzien van die percelen en van een 1964 komt dezelfde betekenis toe als het ge- antwoording van de vraag of voor wat betreft aantal andere tot het ondernemingsvermogen lijkluidende begrip in art. 8 lid 1 letter d, Wet de ontvankelijkheid van de verdachte in zijn behorende percelen en de daarop geplaatste IB 1964. Het bepaalde in art. 2 lid 5 Wet Vpb hoger beroep te dezen dan beslissend of de kalkoenenschuren. Op 28 augustus 1992 heb- 1969 is in dit verband van geen enkel belang, dagvaarding met voldoende duidelijkheid de ben X en zijn echtgenote een BV opgericht en zodat het terecht door het hof niet in zijn be- rechter vermeldt voor wie de verschijning het gehele vermogen van hun onderneming oordeling van de zaak is betrokken. Naar het wordt verlangd. Die vraag moet in het onder- in die BV ingebracht, met uitzondering van de oordeel van het hof was de kans dat de 3.67.85 havige geval bevestigend worden beantwoord. woning met ondergrond daarvan. Daarbij is ha grond en de daarop staande schuren noch De enkele omstandigheid dat de dagvaarding afgesproken dat de resultaten van de door hen in der minne aan de gemeente zouden worden – waarop de aanduiding van de (ten tijde van gedreven onderneming vanaf 1 april 1992 verkocht, noch zouden worden onteigend, de tenlastegelegde feiten 48-jarige) verdachte voor rekening zouden komen van de BV. De reeds op 28 augustus 1992 (de dag waarop de als minderjarige is doorgehaald – als rechter woning met ondergrond werd overgebracht BV is opgericht en belanghebbende en diens waarvoor de verschijning wordt verlangd de naar het privé-vermogen. Op 28 augustus echtgenote hun onderneming aan deze heb- ‘kinderrechter’ in de rechtbank vermeldt in 1992 waren X en zijn echtgenote al geruime ben overgedragen) te verwaarlozen. Dit oor- plaats van de ‘politierechter’ in diezelfde tijd in onderhandeling met de Gemeente over deel berust op een waardering van de feiten rechtbank, brengt niet mee dat de dagvaar- de eventuele verkoop aan de Gemeente van de door het hof. Zij is ook niet onbegrijpelijk. ding in dat opzicht als onvoldoende duidelijk vorenbedoelde percelen van in totaal 3.67.85 heeft te gelden. Niet valt immers in te zien dat ha en de daarop geplaatste kalkoenenschuren. Volgt ongegrondverklaring. die omstandigheid de verdachte redelijkerwijs Die onderhandelingen zijn door de BV voort- kan hebben beknot in de mogelijkheid zich bij gezet. In december 1992 hebben de BV en de de rechtbank van het verloop van de zaak te Gemeente overeenstemming bereikt over de vergewissen. Het hof had de verdachte daar- verkoop van die percelen en de daarop om, gelet op de vastgestelde termijnover- staande kalkoenenschuren, waarbij de BV het schrijding bij het instellen van het hoger berecht kreeg om de percelen en de schuren tot 1 roep, in dat beroep niet-ontvankelijk dienen juni 1993 te blijven gebruiken. De levering te verklaren. van de verkochte onroerende zaken vond 3.9. Uit het vorenoverwogene volgt dat het plaats op 19 april 1993. De BV heeft in de kal- middel gegrond is en als volgt moet worden koenenschuren tot mei 1993 kalkoenen ge- beslist. houden en die schuren per 1 juni 1993 leeg aan de Gemeente opgeleverd. De resterende De beslissing is overeenkomstig de conclusie percelen met daarop een veldschuur en aangevan de A-G. bouwde loods zijn in december 1996 door de

2062 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2063

L ITERATUUR B OEKEN boeken

Prof. dr Bart Hessel (red.) Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2003, Slagter over eigendom In de Europese houdgreep? 164 p., ISBN 9054543434 Beschouwingen over privaatrecht, Over de (on)wenselijkheid van zwaarder De in 1999 in gebruik genomen verblijfsaf- vennootschapsrecht en effectenrecht ministerieel toezicht op de decentrale deling voor uitbehandelde delictgevaarlijke Feestbundel ter gelegenheid van de 80e overheden. TBS-gestelden in FPC Veldzicht was de eer- verjaardag van prof. mr W.J. Slagter, Europees Recht voor Decentrale Overheden ste met deze status. Door middel van on- aangeboden op 28 augustus 2003 deel 2 derzoek, een risicotaxatie en interviews met Deventer: Kluwer 2003, 233 p., € 40 Deventer: Kluwer 2003, 156 p., € 32,50 medewerkers en met de 23 patiënten wordt ISBN 9013007910 (seriekorting 15%), ISBN 9026838697 een beeld geschetst van hun karakteristie- Om de actualiteit van het gedachtegoed Wanneer decentrale overheden fouten maken en van het dagelijks reilen en zeilen van de immer actieve jarige te benadrukken ken tegen het gemeenschapsrecht, bijvoor- van de afdeling en worden enkele sugges- is in deze bundel een vijftal van zijn be- beeld ten onrechte niet Europees aanbeste- ties gedaan voor het opstellen van criteria langrijkste redes/artikelen met als raakvlak den, wordt de Nederlandse regering door en procedures en voor de nog te behalen het begrip ‘eigendom’ heruitgegeven. Het de Europese Commissie voor die fouten èn winst in de kwaliteit van leven van de pa- zijn : ‘Rechtvaardigheid en doelmatigheid’ hun herstel aansprakelijk gesteld en kun- tiënten. (inaugurele rede 7-12-1961), ‘Juridische en nen de betrokken ministers voor hun op- economische eigendom’ (diesrede 8-11- treden door het parlement ter verantwoor- Friedrich Müller, Ralph Christensen 1968), ‘Eigendom en privaatrecht’ (RM ding worden geroepen. Er zijn grote ver- Juristische Methodik Themis 1976), ‘Macht en onmacht van de schillen van mening over de vraag of de Band II, Europarecht aandeelhouder’ (diesrede 8-11-1988) en centrale overheid als gevolg van de voort- Berlijn: Duncker & Humblot 2003, 507 p., € 68, ‘Schaarse rechten’ (afscheidscollege 8-6- schrijdende Europese integratie over zwaar- ISBN 3428109198 (van deel I, Grundlagen en 1989). dere toezichtsinstrumenten dient te be- Öffentliches Recht, verscheen in 2002 de 8e schikken jegens de decentrale overheden, druk, ISBN 3428108620) G.A. van der Wal met name gemeenten en provincies. Euro- Recht met reden peesrechtelijke kringen en advocatuur zijn Mr F.T. Oldenhuis e.a. Verzamelde opstellen voorstander van versterkt toezicht, IPO en Hoofdlijnen in het huurrecht SI-EUR reeks 33 VNG willen hier niets van weten. In dit Met vragen en antwoorden Deventer: Kluwer 2003, 430 boek komen de diverse opvattingen en ar- 4e druk p., € 55, gumenten aan de orde. De bijdragen zijn Deventer: Kluwer 2003, 430 p., ISBN 9013004148 deels uitgewerkte inleidingen voor een in ISBN 9027153124 Deze bundel met ver- 2001 hierover gehouden congres. spreide geschriften van Drs Esther Plemper ethicus en kritisch rechts- Prof.mr A.H. Klip, prof. Mr A.H.J. Swart, mr dr Evaluatie Groot Batelaar. Circuit voor filosoof Koo van der Wal is uitgebracht ter H.G. van der Wilt (red.) forensische psychotherapie. gelegenheid van ‘de rite de passage naar het Internationale en interregionale Utrecht: Verwey-Jonker Instituut 2003, 129 p., emeritaat’, zoals Foqué dat in zijn inlei- samenwerking in strafzaken € 17, ISBN 905830132X (te bestellen via dende beschouwingen verwoordt. De op- In juli verschenen als onderdeel van de los- www.verwey-jonker.nl of tel. (030) 2300799) stellen behandelen de grote rechtsfilosofi- bladige commentaar ‘Het Wetboek van Groot Batelaar van de Stichting Leger des sche vragen van het moderne recht: legiti- Strafvordering’(Melai/Groenhuijsen e.a., Heils Welzijns- en Gezondheidszorg is de miteit, verantwoordelijkheid, solidariteit, Gouda Quint, Deventer) de eerste banden vijftig jaar oude enige ‘open’ forensische autonomie. Voorts komen aan de orde van deze nieuwe commentaar over interna- kliniek in Nederland, dwz zonder beveili- mensenrechten, de ideeënhistorische wor- tionale strafrechtelijke samenwerking. In ging en met sociaal-therapeutisch model. tels van het moderne recht, de verhouding plaats van artikelsgewijs is deze commen- De bewoners zijn mannen tussen de 18 en tussen de milieucrisis en het reductionisme taar thematisch opgezet. Alle vormen en 40 met milde persoonlijkheidsstoornis die en het zinverlies veroorzaakt door het mo- modaliteiten van internationale strafrech- vaak vermogens- en geweldsdelicten heb- derne denken. telijke samenwerking worden besproken. ben gepleegd. Dit in opdracht van VWS ge- De positie van Nederland als aangezochte pleegde onderzoek toont enkele tekortko- Prof. mr B. Wessels en verzoekende partij in het verkeer met mingen aan in organisatie (betere registra- Gevolgen van faillietverklaring (2) staten en andere internationale actoren tie is mogelijk), werkwijze (meer duidelijk- Polak-Wessels Insolventierecht deel III wordt systematisch becommentarieerd. heid in behandelfilosofie is nodig) en dui- Deventer: Kluwer 2003, 380 p., € 59,50 (abb. - Ook interregionale samenwerking in straf- delijk maken van de resultaten. 20%), ISBN 9026829596 zaken – samenwerking tussen de landen van het Koninkrijk – wordt besproken. Het Mr A.S. Rueb (red) Prof. mr B. Wessels Documentair deel biedt een overzicht van Jurisprudentie Huurrecht Internationaal insolventierecht de instrumenten waar Nederland partij bij Eerste editie, 1959/2003 Polak-Wessels Insolventierecht deel X is. Nijmegen: Ars Aequi Libri 2003, 187 p., Deventer: Kluwer 2003, 596 p., € 99,50, ISBN Voor meer informatie over deze nieuwe uit- € 19,50, ISBN 9069164884 9026839529 (de serie is nu, na verschijning gave de redactiesecretaris mr M.M. Dol- van het hierboven genoemd deel III over de man, [email protected]. Mr A.S. Rueb, mr H.E.M. Vrolijk, actio Pauliana, verrekening en zekerheids- mw mr E.E. de Wijkerslooth-Vinke rechten in geval van insolventie en dit laatste C.H. de Kogel, C. Verwers Huurrechtmemo 2003/2004 deel, compleet). De longstay afdeling van Veldzicht. Deventer: Kluwer 2003, 508 p., € 26,75 (abb. - Een evaluatie. 15%) ISBN 9013007007 WODC Reeks Onderzoek en beleid 207

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2063 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2064

L ITERATUUR T IJDSCHRIFTEN tijdschriften

BELASTINGRECHT Mr R.A. Wolf, BTW en de financiering van commissie voor de Verzoekschriften van de Europa. Tweede Kamer. Martin Voorn, ‘Aantal klach- Loonbrief – De financiering van de Europese Ge- ten over fiscus is maar een topje van de ijs- Nr 17, 2 okt. 2003 meenschappen bestaat voor een gedeelte berg’. Interview met Roel Fernhout, Natio- uit de zogenoemde BTW-middelen. Over nale ombudsman. Mr dr G.J.M.E. de Bont, Mr drs L.J. Lubbers, Een waarnemer; deze middelen en de wijze waarop ze wor- Informatievordering: de belastingplichtige werknemer of ondernemer? Waar ligt de den vastgesteld, doen uiteenlopende verhaals lijdend voorwerp? (is bij een informatie- grens? len de ronde. Schr. zet de zaken op een rij. vordering door de inspecteur op grond van – Een opdrachtgever die zich laat waarne- art.47 Algemene wet inzake rijksbelastin- men doet er verstandig aan om zich te ver- Weekblad fiscaal recht gen überhaupt wel sprake van een alterna- gewissen van de fiscale status van de waar- 132e jrg. nr 6548, 16 okt. 2003 tieve toegang tot de rechter?) Mr A. van nemer. Is de waarnemer ondernemer of (fic- Steijn, Belastingen en het Europees Verdrag tieve) werknemer? Aan de hand van juris- Themanummer ‘De Nederlandse vennoot- tot bescherming van de Rechten van de prudentie worden de categorieën verduide- schapsbelasting in Europees perspectief’. Mens. lijkt. Met de volgende bijdragen: Prof.dr L.G.M. Stevens, Euroforisch? (column en inleiding), Weekblad Fiscaal recht Prof. dr P.H.J. Essers, De Nederlandse ven- BURGERLIJK (PROCES)RECHT 132e jrg. nr 6547, 9 okt. 2003 nootschapsbelasting in Europees perspectief: Overzicht van het harmonisatieproces. Ars Aequi Mr A.J. Bakker, Verbetering van de mutual- Mr F.C. de Hosson, Het onderscheid vaste in- 52e jrg. nr 10, okt. 2003 agreementprocedure noodzakelijk? richting – dochtervennootschap bezien – De OESO vindt dat de onderling overleg- vanuit gemeenschapsrechtelijk perspectief. Ramon Pasma, Geert Theuws, Kwaliteit en de procedure niet toereikend is en kondigde in Prof.dr R.P.C.W.M. Brandsma, De Wet VPB Hoge Raad. (redactioneel) mei aan een project te starten om die te ver- 1969 bestaat 35 jaar: de hybride lening (in – De Hoge Raad geeft in een recent arrest beteren. Schr. toetst de procedure aan de Europees perspectief). Prof.mr J.W. Belling- (HR 13 juni 2003, RvdW 2003, 108) aan criteria toegankelijkheid, inspraak, tijds- wout, Fiscale eenheid in Europees perspec- niet al te lichtvaardig een kwaliteitsregeling duur en effectiviteit en constateert dat zij tief. te aanvaarden, vanwege de rechtszekerheid inderdaad niet optimaal functioneert. en de eisen van het financieringsverkeer. Mr R.P. Kranenborg, Is de zogenoemde Forfaitair Schrs. gaan tegen deze visie in. monumentenregeling van art.6.31 Wet IB 16e jrg. nr 16, okt. 2003 2001 toegankelijk voor (participaties) in O&F Onderneming & Financiering besloten vastgoedfondsen? In deze aflevering o.m.: Mr drs E.F. Kraaijeveld, Nr 57, sept. 2003 – De Wet IB 2001 bevat ter zake van de mo- mr drs H.K.O. Reimers, De fiscale behande- numentenaftrek fricties. Met name in de re- ling van balansgaranties bij verkoop van Special: Onderneming en BW latie tussen art.6.31, eerste lid, onderdeel b, een onderneming. (Overzicht van kernele- Voor de ondernemingspraktijk zijn de alge- en het vijfde lid. De regeling is niet toepas- menten waarop moet worden gelet bij ver- mene leerstukken van het vermogensrecht baar op rechten die direct of indirect be- koop onderneming). Mr A. van Hoey Smith, en in het bijzonder van het verbintenissen- trekking hebben op onroerende zaken. Verdragskwalificatie inkoop van aanmerke- en overeenkomstenrecht van groot belang. Hierdoor zijn niet alleen appartements- lijkbelangaandelen: dividend of vervreem- Dit themanummer ziet op enkele raakvlak- rechten, maar ook participaties in besloten dingswinst? (n.a.v. Hof ’s-Hertogenbosch ken van het ondernemingsrecht en het bur- vastgoedfondsen in beginsel uitgesloten 10-6-2002, nr 99/30112). Thomas van der gerlijk recht.(zie onder handels- & econo- van aftrek. Uit de parlementaire behande- Vliet, Skandia-arrest: over pensioenverzeke- misch recht) ling van het wetsvoorstel volgt ongewij- ring en andere diensten. (HvJEG 26-6-2003, zigde voortzetting van de oude regeling. zie NJB 2003, p.1768). R.P.C. Adema, De Rechtskundig Weekblad Ook de tekst van het vijfde lid van art. 6.31 achtergrond van het bijzondere regime 67e jrg. nr 6, 11 okt. 2003 Wet IB 2001 wijst hierop. Het verdient voor fiscale beleggingsinstellingen. (fiscale voorkeur de wettelijke regeling van de mo- positie collectieve beleggingsfondsen in E. Dirix, Faillissement en lopende numentenaftrek in overeenstemming met vergelijking met omringende landen). overeenkomsten. die uitgangspunten te brengen. – Schr. onderzoekt de gevolgen van het Dr H.M. Kappelle, Waar blijft de ministeriële triBuut faillissement op de lopende overeenkom- regeling voor lijfrente in 31e jrg. nr 5, okt. 2003 sten en van het optierecht terzake van de beleggingseenheden? curator. De stelling wordt verdedigd dat de – Sinds 1 januari 2003 is de definitie van In deze aflevering staan beslissing van de curator om een overeen- het begrip lijfrente in de Wet IB 2001 ver- aspecten van de ‘alterna- komst niet uit te voeren niet de ontbinding ruimd. Door de toevoeging van het derde tieve fiscale rechtsgangen’ van die overeenkomst tot gevolg heeft en lid aan art. 1.7 worden ingegane lijfrenten centraal, die eventueel als dat hierdoor evenmin de aan derden ver- waarvan de uitkeringen niet in euro’s zijn alternatief kunnen dienen leende rechten kunnen worden ongedaan uitgedrukt maar in de tegenwaarde van een voor de traditionele proce- gemaakt wanneer hierdoor het passief niet vast aantal eenheden in een beleggings- dures in de bekende trits bezwaar-beroep- toeneemt. fonds onder in een ministeriële regeling te cassatie: Prof. dr A. Heertje, Over het oplos- stellen voorwaarden gelijkgesteld met aan- sen van conflicten (column). Mr D.J. de spraken op vaste en gelijkmatige periodieke Korte FB, Arbitrage in belastingzaken. Mr. uitkeringen. De ministeriële regeling is er M. Kaaij, Het Hof van Justitie van de Euro- nog steeds niet, waardoor onzekerheid be- pese Gemeenschappen. Martin Voorn, Inter- staat bij aanbieders en consumenten. view met Aart Mosterd, voorzitter van de

2064 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2065

R.M. Themis van de relatieve verjaringstermijn (I). Juridisch op to Date 164e jrg. nr 5, okt. 2003 – De regeling van de relatieve verjarings- Nr 18, 9 okt. 2003 termijn (art.3:310 lid 1 BW) is, in conceptu- Prof. mr C.W. Maris van ele zin, een vorm van rechtsverwerking. Mr T.O. van Houten, Compensatie voor Sandelingenambacht, Om die reden behoort de relatieve verja- openbaredienstverplichtingen is geen Culturele revolutie in het ringstermijn pas aan te vangen als de bena- staatssteun: Ferring bevestigd. privaatrecht. deelde in staat is zijn vordering geldend te – De compensatie voor de uitvoering van – Zie onder rechtsfilosofie maken. een openbaredienstverplichting wordt niet & -theorie. aangemerkt als staatssteun en behoeft dan WPNR ook niet vooraf bij de Commissie te worden WPNR 134e jrg. nr 134, 18 okt. aangemeld. Het Hof stelt vier voorwaarden 134e jrg. nr 6548, 4 okt. 2003 2003 voor financiële ondersteuning van openbaredienstverplichtingen. Prof.mr H.C.F. Schoordijk, Nietigheden Mr A.C. van Schaick, (Rubriek Privaatrecht Actueel). De overschatting van R.M.Themis – De Koninklijke Notariële Beroepsvereni- art. 6:230 lid 2 BW. 164e jrg. nr 5, okt. 2003 ging verrast dit jaar met het initiatief drie – Art. 6:230 lid 2 BW kan preadviezen te doen uitbrengen over één veel minder en veel min- Mr A. van den Brink, Besluiten in de tweede en van de moeilijkste dogmatische onderwer- der vérgaand in een overeenkomst ingrij- derde pijler van de Europese Unie: van pen die het privaatrecht kent: de bekrachti- pen dan nu vaak wordt aangenomen. Er be- eigenheid naar eenvormigheid? ging van nietigheden en aanverwante figu- staat geen goede reden om aan te nemen – Een overzicht van de geschiedenis, de ren. Schr. plaatst kritische kanttekeningen dat art. 6:230 lid 2 BW de basis kan vormen kenmerken, het instrumentarium en de bij de denkstijl. voor een afgedwongen herijking van een toekomst van de tweede en derde pijler, Mr R.M. Wibier, De centrale plaats van de overeenkomst. mede in het licht van de uitkomsten van de wetenschap in de pauliana. Mr J.L. Smeehuijzen, Het aanvangsmoment Europese Conventie. – Hoewel voor een geslaagd paulianabe- van de relatieve verjaringstermijn (II,slot). roep nodig is dat aan meer vereisten wordt – In het eerste deel van dit artikel werd ge- voldaan, blijkt uit de rechtspraak van de concludeerd dat de relatieve verjaringster- HANDELS- & ECONOMISCH Hoge Raad dat het wetenschapsvereiste tel- mijn pas behoort aan te vangen als de be- RECHT kens een centrale plaats inneemt. nadeelde in staat is zijn recht geldend te Mr R.H.J. van Bijnen, Naar een wederzijds maken. In dit deel worden twee bijzondere Nieuwsbrief Bb, voordelige remedie bij teleurstellende vragen over het aanvangsmoment van de Bedrijfsjuridische contracten (II, slot). relatieve verjaringstermijn beantwoord. berichten – De keuze voor een remedie bij niet-nako- Nr 19, 13 okt. 2003 ming, wilsgebreken en nietige overeenkomsten blijkt nogal eens problematisch te EUROPEES RECHT Mr E.A. Brat, mr P.B. Deelen, zijn. Er wordt een beslissingsmodel gepre- Restrictieve interpretatie senteerd dat steeds die remedie kiest die de Advocatenblad van art. 1:88 lid 1 BW en belangen van beide partijen het beste 83e jrg. nr 19, 17 okt. 2003 het arrest HR 11 juli 2003, dient. RvdW 2003, 129. Mr D.M. Kooij, – Niet altijd is duidelijk of een rechtshan- WPNR Onrechtmatige staatssteun deling onder art. 1:88 BW valt en of er der- 134e jrg. nr 134, 11 okt. 2003 aan voetbalclubs. halve toestemming is vereist van de echtge- – Is de staatssteun aan note. De Hoge Raad besliste onlangs dat art. Prof. mr S.E. Eisma, Vennoten moeten niet professionele voetbalclubs 1:88 lid 5 (voorheen lid 4) BW ook van toe- steeds bestuurder (willen) zijn! (rubriek (het afgelopen jaar 216 passing is in het geval degene die de rechts- Privaatrecht actueel). miljoen euro) toelaatbaar, nu in Europa handeling verricht indirect bestuurder en – Volgens wetsvoorstel 28746 moet ten- staatssteun in beginsel verboden is? Mei jl. indirect aandeelhouder is. minste één vennoot bestuurder zijn. Deze ging de Utrechtse gemeenteraad akkoord Verder in deze aflevering: mr W.J.M. van Veen, breuk met het geldend recht wordt niet ge- met 25 miljoen euro voor FC Utrecht, en Storting op aandelen met preconstitutief motiveerd en is onwenselijk. Ook naar ko- deze maand nog trok de Arnhemse ge- verworven middelen. (HR 11 juli 2003, mend recht moet het bestuur van een meenteraad 30 miljoen euro uit voor het RvdW 2003,122). maatschap/vennootschap geheel aan niet- reddingsplan Vitesse/Gelredome. ‘Op ver- vennoten kunnen worden opgedragen. schillende plaatsen in Nederland worden Markt & Mededinging Mr J.M. Blanco Fernández, De betrekkelijk lichtzinnig beslissingen geno- 6e jrg. nr 6, okt. 2002 rechtssubjectiviteit van de openbare men over steun aan voetbalclubs’. Staats- vennootschap. steun die niet is aangemeld bij de Europese Mr T.M. Snoep, Samenwerking tussen de – Wetsvoorstel 28746 structureert de per- Commissie, maar wel wordt verleend, is Commissie en de Nederlandse rechter na sonenvennootschap als een rechtspersoon onrechtmatig, met alle nadelige (financiële invoering van verordening 1/2003. of als een goederenrechtelijke gemeen- en juridische) gevolgen van dien. – In artikel 15 van verordening 1/2003 is schap. Dit dubbele systeem is minder ge- de rol van de Commissie en de nationale schikt dan een unitair systeem. De ven- mededingingsautoriteiten bij de toepassing nootschap kan beter als een rechtssubject van het communautaire mededingings- van eigen aard worden beschouwd. recht door de nationale rechterlijke instan- Mr J.L. Smeehuijzen, Het aanvangsmoment ties vastgelegd. Schr. bespreekt het artikel

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2065 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2066

en laat zien dat de uitwerking niet eenvou- genover de vennootschap zijn verbonden. Mediaforum dig zal zijn. Een, met name bij de BV, in de praktijk 15e jrg. nr 10, okt. 2003 Mr C.T. Dekker, Boete en wettelijke rente: nogal eens spelende vraag is of het ont- vanaf wanneer verschuldigd? staan van deze rechten kan worden voorko- Leonie Siemerink, Elektronische gedragscodes: – Schr. meent dat pas indien de rechter be- men. Schr. schetst de mogelijkheden. een voorbeeld uit de praktijk. slist enig beroep tegen het sanctiebesluit te Prof. dr M.T. Kamminga, Maatschappelijk – Als het aan de wetgever ligt wordt met verwerpen, met die uitspraak van de rech- verantwoord ondernemen: afdwingbaar via betrekking tot het sluiten van overeenkom- ter een sanctiebesluit in werking treedt en het internationale recht? sten langs elektronische weg het begrip ‘ge- de belastingtermijn als bedoeld in artikel – De normen die zijn geformuleerd in de dragscode’ in het Burgerlijk Wetboek opge- 67, lid 1, Mw begint te lopen. Pas vanaf der- gedragscodes van de OESO en de ILO bie- nomen. Wat precies onder dit begrip dient tien weken nadien is dan wettelijke rente den inhoudelijk weinig aanknopingspun- te worden verstaan is echter onduidelijk. verschuldigd. ten om op te treden tegen ernstige misdra- gingen door (multinationale) ondernemin- P&I Privacy & Informatie O&F Onderneming & Financiering gen. 6e jrg. nr 5, okt. 2003 Nr 57, sept. 2003 Mr M.J.G.A.M. Weerepas, Inkomsten uit niet- zelfstandige arbeid en bestuurdersbeloningen Mr J.A. Tempelman, De richtlijn ‘Privacy en Special: Onderneming en BW in het belastingverdrag Nederland-België elektronische communicatie’. Voor de ondernemingspraktijk zijn de alge- 2001. – Op de meeste punten betekent de e-Pri- mene leerstukken van het vermogensrecht – Het belastingverdrag Nederland-België is vacyrichtlijn zeker een versterking van de en in het bijzonder van het verbintenissen- op 1 januari 2003 in werking getreden. rechtspositie van abonnees en gebruikers in en overeenkomstenrecht van groot belang. Schr. bespreekt de verdragsbepalingen in- het kader van de bescherming van hun per- Dit themanummer ziet op enkele raakvlak- zake bestuurdersbeloningen, inkomsten uit soonlijke levenssfeer bij gebruik van elek- ken van het ondernemingsrecht en het bur- niet-zelfstandige arbeid en de daarbij beho- tronische communicatienetwerken en - gerlijk recht. rende compensatieregelingen. diensten. De nieuwe richtlijn, die op 31 ok- Prof. mr F.J.P. van den Ingh behandelt enige Mr drs D.F.M.M. Zaman, mr M.C. Kranenveld, tober 2003 moet zijn geïmplementeerd, contractuele aspecten van certificering van Statutaire eisen en het CBF-keur. brengt ondermeer een nieuwe regeling in- aandelen en Mr E.E.G. Gepken-Jager gaat in – Een fondswervende instelling dient om zake cookies en ongevraagde commerciële op de algemene volmachtregels. Mr in aanmerking te komen voor het CBF- communicatie (spam). G.T.M.J. Raaijmakers bespreekt de betekenis keurmerk aan bepaalde keurcriteria te vol- van het ontbindingsartikel 6:265 BW, in doen. Schrs. nemen deze criteria onder de Tilburg Foreign Law Review het bijzonder voor aandelentransacties, loep en komen tot de conclusie dat zij op 11e jrg., nr 1, 2003 waarna Mr N.J. Schutte de fiscale aspecten vele punten inconsistent, onduidelijk of bij vruchtgebruik van een onderneming, in multi-interpretabel zijn. In deze aflevering o.m.: Benjamin Rickert, het bijzonder van een eenmanszaak, be- Data privacy and Institutional Decision handelt. Mr H.J.E. Verbeek bespreekt de mo- Makers: A study of U.S. and EU Approaches gelijkheden van verpanding van aandelen INTELLECTUELE EIGENDOM, (voorstel voor betere regels voor consu- tegen de achtergrond van de algemene be- MEDIARECHT & mentenbescherming). palingen van pandrecht en Mr M. van Zijst INFORMATIERECHT richt zich op de vaststellingsovereenkomst. Prof. mr J.B. Wezeman, mr A.W. Dolphijn on- Ars Aequi INTERNATIONAAL derzoeken ten slotte welke mogelijkheden 52e jrg. nr 10, okt. 2003 PUBLIEKRECHT bestuurders en commissarissen hebben om zich tegen persoonlijke aansprakelijkheid Brechtje Lindeboom, Het kleurmerk Libertel Ars Aequi te vrijwaren. oranje: springt het licht op rood of op groen? 52e jrg. nr 10, okt. 2003 – Kan een enkele specifieke kleur, zonder P&I Privacy & Informatie vorm of omtrek, onderscheidend vermogen Larissa van den Herik, Nico 6e jrg. nr 5, okt. 2003 hebben voor bepaalde waren of diensten? Schrijver, De berechting van Ja, zei het Hof van Justitie. Schr. beziet de Saddam Hussein. J. de Rooij, Privacymanagement en Enterprise mitsen en maren. Het merkenrecht lijkt – Indien een vervolging Privacy Manager. een kleurrijke toekomst tegemoet te gaan. van Saddam Hussein en – Privacymanagement wordt vaak ervaren diens trawanten achter- als een belastend en noodzakelijk kwaad Bedrijfsjuridische berichten wege blijft, kan een wederopgebouwd Irak om te voldoen aan weten regelgeving. Met Nr 18, 24 sept. 2003 zich in de toekomst op drijfzand blijken te de introductie van privacymanagement in bevinden. Naast bestraffing van de daders formatiesystemen is het voor organisaties In deze aflevering o.m.: mr M.J. Odink, Stil- en genoegdoening voor de overlevenden, mogelijk effectief en efficiënt vat te krijgen zwijgend merkgebruik in de horeca streng gaat het ook om het bijdragen aan de waarop de verwerking van persoonsgegevens. aangepakt? heidsvinding en een proces van nationale verzoening. Stichting Vereniging en IER Prof. mr G.A.M. Strijards, Het proces Vennootschap 19e jrg. nr 5, okt. 2003 Eichmann (1961). Nr 5, okt. 2003 – Zie onder rechtsgeschiedenis. In deze aflevering o.m.: Jhr Prof. mr F.J.P. van den Ingh, Met medewerking mr R.E.P. de Ranitz, Inter- uitgeven certificaten. view met Mr Justice Lad- – Aan certificaten kunnen ook rechten te- die, rechter bij het Engelse High Court of Justice en IE-specialist. 2066 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2067

L ITERATUUR W ETGEVING

Tilburg Foreign Law RECHTEN VAN DE MENS nadrukkelijk als trio. Schr. beziet of de drie- Review eenheid ook een inhoudelijke eenheid 11e jrg., nr 1, 2003 Nieuw Juridisch Weekblad weerspiegelt. ‘Hopelijk laat de toekomstige 2e jrg. nr 43, 8 okt. 2003 rechtscultuur een combinatie zien van het Dr C.J. Bastmeijer, dynamisch pragmatisme van Hesselink, de Implementing the Antarctic Mieke Verheyde, Internationale parentale conceptuele precisie van Salomons en het Environmental protocol: ontvoeringen. vermogen het bijzondere met het algemene Supervision of Antarctic – Zie onder Straf (proces)recht, penitentiair te verbinden van Du Perron.’ activities. recht & criminologie – Schr. doet aanbevelingen voor een betere samenwerking tussen partijen bij het Ant- Tijdschrift voor de Rechten van het RECHTSGESCHIEDENIS arcticaverdrag bij de supervisie van activi- Kind teiten in Antarctica. 13e jrg. nr 3, sept. 2003 Ars Aequi H. van Schooten, J.A. Sweeney, Domestic 52e jrg. nr 10, okt. 2003 judicial deference and the ECHR in the UK In deze aflevering o.m.: Jelis van Leeuwen, Ka- and Netherlands. binet Balkenende: politieke oorvijg of poli- Prof. mr G.A.M. Strijards, Het proces – Schrs. vergelijken de verschillende stand- tieke billenkoek (het kabinet wil geen wet- Eichmann (1961). punten van het Verenigd Koninkrijk (du- telijk verbod op het slaan van kinderen). – In 1960 ontvoeren Israëlische agenten de alistisch) en van Nederland (monistisch) Marije Jeltes, Ieder kind heeft recht op de voormalige luitenant-kolonel van de SS. Hij over de relatie tussen nationaal en interna- Kinder- en Jongerenrechtswinkel (de subsi- staat vervolgens terecht in Jeruzalem. Schr. tionaal recht inzake rechten van de mens, die wordt verminderd). Majorie Kaandorp, trekt een parallel tussen het historische in het bijzonder het EVRM. Er valt onder- Femke de Vries, De drieëndertigste zitting proces Eichmann en het proces Milosˇevic´, ling veel te leren. van het Comité inzake de Rechten van het dat nog niet tot de geschiedenis behoort, Kind. Mia Meijers, Het recht op begeleiding maar ongetwijfeld geschiedenis gaat ma- OMGEVINGSRECHT bij een omgangsregeling. Esther Kruijen, ken. Veel verleden, weinig toekomst. Een plei- Bouwrecht dooi voor een sterkere rechtspositie van 40e jrg. nr 10, okt. 2003 minderjarige migranten inzake verblijf in RECHTSHULP Nederland. Mr J. Hoekstra; Wetgever, weet wat u doet! Advocatenblad – Schr. gaat in op het doen vervallen van Rechtshulp 83e jrg. nr 19, 17 okt. 2003 de zelfstandige projectvrijstelling ex art.19 nr 10, okt. 2003 (lid 1) WRO als voorgesteld in het wets- Mr Leo van Osch, Ordevergadering 2003 in voorstel voor een nieuwe Wro en de (moge- Themanummer Privacy met Zwolle. lijke) gevolgen van de Wet uniforme open- o.m. de volgende bijdra- – Verslag van de jaarvergadering over de bare voorbereidingsprocedure Awb voor de gen: relatie tussen advocaat en cliënt. Margreet zelfstandige projectvrijstelling. Hij vindt de Mr I. van der Helm, De be- Dolman over no cure no pay: ‘We hebben stellingname in het wetsvoorstel voor een perking van het recht pri- gewonnen, tut tut, ik ben rijk en u bent nieuwe wet ruimtelijke ordening niet over- vacy. Drs W.J. van Helden, weer blut’. tuigend. drs N.M. van Seumeren, Mr J. uit Beijerse, mr J. van Spengen, Directe Verder in deze aflevering o.m.: Mr D. van Ma- Vragen staat niet vrij! De verwerking van rechtsbijstand op het politiebureau. nen, Aanleg Noord/Zuidlijn Amsterdam en persoonsgegevens bij de uitvoering van de – Een week observatie van alle zaken leidt schademanagement. Algemene bijstandswet. Mr M. Meursing, mr tot de conclusie dat de termijnen van het E. Nugteren, mr K.I.M. Schumacher, Richtlij- strafpiketprotocol Rotterdam vaak niet de Gemeentestem nen e-mail en internetgebruik door werk- worden gehaald. Bij de rechtsbijstand op 153e jrg. nr 7193, 4 okt. 2003 nemers. Mr M.H. Elferink, Botsende rechten het politiebureau ontstaat de vertraging bij het ‘blokkeringsrecht’: het recht op pri- door de slechte communicatie tussen piket- Mr A.G.A. Nijmeijer, De spoedwet vacy versus het recht op een eerlijk proces. centrale, politie en piketadvocaten. In bijna wegverbreding. Prof P. de Hert, Strafrecht en privacy. Op de helft van de zaken bezocht de advocaat – Zie onder staats- & bestuursrecht. zoek naar een tweede adem. Mr J.W. Heuver, de verdachte niet binnen vier uur. De piket- Credit scoring en privacy. centrale klaagt dat dienstdoende piketad- TMA milieu aansprakelijkheid vocaten zich zeker na werktijd en in het 17e jrg. nr 5, aug. 2003 weekend niet altijd van 9 tot 21 uur be- RECHTSFILOSOFIE & schikbaar houden. Advocaten ergeren zich E.H.P. Brans, Het akkoord van de EU-lidstaten -THEORIE eraan dat de politie hen niet informeert over het voorstel voor een Richtlijn over de oorzaak van de wachttijden. Schrs. Milieuaansprakelijkheid. R.M.Themis rekenen op vooruitgang als er tussen de be- – Een eerste analyse van het gewijzigde 164e jrg. nr 5, okt. 2003 trokken partijen direct (telefoon)contact voorstel voor de Richtlijn Milieuaansprake- mogelijk wordt en als de piketvoorzienin- lijkheid, waarover de EU-lidstaten op 13 Prof. mr C.W. Maris van Sandelingenambacht, gen gaan werken vanaf de aanhouding. juni jl. een politiek akkoord bereikten. Het Culturele revolutie in het privaatrecht. Mr J. Brouwer, Respect. akkoord is een belangrijke stap in de rich- – De drie kersverse, jonge hoogleraren pri- – Dekenrede 2003, opgehangen aan het ting van een Richtlijn. Het is beter en even- vaatrecht aan de UvA, Hesselink, Du Perron aquarium als metafoor, met zelfrespect en wichtiger uitgewerkt dan het eerste voorstel en Salomons, presenteerden zich bij het respect voor de cliënt als sleutelbegrippen. van de Commissie van januari 2002. uitspreken van hun oraties op 27 juni 2001

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2067 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2068

Daniela Hooghiemstra, Het ethisch peil van... Noord/Zuidlijn Amsterdam en schadema- de sleetsheid van structuren en de zwaarte- W.H.L. Jurgens. nagement. Mr L. van den Berg, Het aanbeste- kracht van routine en gewoonte overwin- – Advocaten kunnen in ethisch netelige si- dingsregelement voor diensten nader be- nen. Die instelling is niet slechts promi- tuaties belanden. Hoe gaan ze dan te werk? schouwd. nent aanwezig in de marktsector en in het Hoe denken ze over normen en waarden? managersjargon, maar ook steeds meer in W.H.L. Jurgens: ‘Rechten waarmaken bij De Gemeentestem het openbaar bestuur. Vele Cassandra’s zeg- een nalatenschap voor twee aasgieren met 153e jrg. nr 7193, 4 okt. 2003 gen hier de publieke sector de wacht aan. krokodillentranen, dat bracht me in ge- Deze kritiek wordt in dit artikel behandeld, wetensnood.’ Mr A.G.A. Nijmeijer, De spoedwet toegespitst op (onderdelen van) het consti- wegverbreding. tutioneel bestel. Ars Aequi – De Spoedwet wegverbreding van 2-6- 52e jrg. nr 10, okt. 2003 2003 doet haar naam eer aan. De wet is re- Rechtskundig Weekblad latief snel totstandgekomen en de tijdwinst 67e jrg nr 5, 4 okt. 2003 Rolf Ortlep, De gemachtigde advocaat: die met deze wet bij de realisering van de nietigheid gedekt? wegaanpassingsprojecten kan worden ge- In deze aflevering o.m.: A. van Oevelen, De – Anders dan de Hoge Raad ziet schr. wel boekt kan altijd nog aanzienlijk worden ge- nieuwe wettelijke regeling betreffende de aanknopingspunten voor de opvatting dat noemd, zij het dat de zaken op dit punt op- aansprakelijkheid van en voor personeels- een verschenen gemachtigde advocaat de timistischer worden voorgesteld dan ze in leden in dienst van openbare rechtsperso- nietigheid van de dagvaarding dekt. werkelijkheid waarschijnlijk zullen blijken nen. (Belgische wet van 10-2-2003). te zijn. De vraag is echter of de balans niet teveel naar de spoedige realisering van de RegelMaat SOCIAAL RECHT wegaanpassingsprojecten is doorgeslagen. Nr 5, 2003 Bij nadere analyse blijkt de wet immers op Bedrijfsjuridische berichten cruciale onderdelen – in het bijzonder ten Nick Huls, Suzan Stoter, Hoe Nr 18, 24 sept. 2003 aanzien van de inhoud van het wegaanpas- vernieuwend is het singsbesluit – nogal wat open geformu- wetgevingsbeleid van Mr J.H. Lange, Wet ‘Werkgeversbijdrage leerde uitzonderingsclausules en onduide- minister Donner? Werkloosheidslasten Oudere Werknemers.’ lijkheden te bevatten. Dat gaat ten koste – Schrs. plaatsen de be- – Het wetsvoorstel van 1 mei 2003, op van de rechtszekerheid. Een overzicht met leidsvoornemens van Bal- grond waarvan werkgevers die een werkne- speciale aandacht voor de relatie met de kenende II en de visie van minister Donner mer van 57 jaar of ouder ontslaan een eigen Wet geluidshinder. tegen een rechtssociologische en bestuurs- bijdrage in de werkloosheidslasten van kundige achtergrond en analyseren wat nu deze werknemer zijn verschuldigd, heeft, Nieuw Juridisch Weekblad precies het nieuwe van het aangekondigde indien het tot wet verheven wordt, terug- 2e jrg. nr 42, 1 okt. 2003 wetgevingsbeleid is. Zij menen dat er in werkende kracht tot aan de datum van in- theoretische zin niets nieuws onder de zon diening van het wetsvoorstel. Schr. schetst Jan Theunis, Het Arbitragehof. is sinds de analyses en oplossingsrichtingen hoofdlijnen van het voorstel. – Vijftien jaar na de oprichting van het van Zicht op wetgeving van Hirsch Ballin. Belgische Arbitragehof maakt de nieuwe Elies Steyger, Europa is geen issue in Openbaar Bestuur wet dit hof bevoegd om wetgevende nor- regeerakkoord. 13e jrg. nr 10, okt. 2003 men te toetsen aan alle artikelen van Titel II – Schr. voorspelt dat veel ambtenaren veel van de Grondwet, alsook aan de artikelen werk gaan verzetten om de beleidsvoorne- Dr M. Westerveld, De afschaffing van de WW- 170, 172 en 191 van de Grondwet. mens te realiseren, terwijl al op voorhand vervolguitkering. bekend is dat er voor die realisatie grote Eu- – De WW-vervolguitkering is van de ene Openbaar Bestuur ropeesrechtelijke belemmeringen bestaan. op de andere dag afgeschaft. Om de reik- 13e jrg. nr 10, okt. 2003 Het meest ergerlijk is echter dat een nieuw wijdte van deze beleidsbeslissing te begrij- kabinet kennelijk niet in staat is om het pen geeft schr. inzicht in de ontstaans- en Mr B.J. van de Griend, Het intrekkingsbesluit recht van de Europese Unie als een inte- ontwikkelingsgeschiedenis van het be- volgens de Afdeling bestuursrechtspraak. graal deel te zien van het recht waar reke- staande systeem van werkloosheidsbe- – Bestuurlijke sancties kunnen een puni- ning mee gehouden moet worden bij het scherming. Meer dan een afschaffing ligt tief of reparatoir karakter dragen. Het on- opstellen van beleid. een integrale herziening van de bestaande derscheid is om meerdere redenen van be- Jit Peters, Het kabinet Balkenende II en WW-systematiek voor de hand. lang. Beslissingen tot het, bij wijze van bestuurlijke vernieuwing. sanctie, intrekken of wijzigen van vergun- – Schr. plaatst kanttekeningen bij de be- ningen of financiële bijdragen hebben niet stuurlijke vernieuwing van het nieuwe ka- STAATS- & BESTUURSRECHT steeds hetzelfde karakter. Aan de hand van binet. De voornemens ogen mager en het uitspraken van de Afdeling formuleert schr. zou van werkelijke visie getuigen wanneer Bouwrecht uitgangspunten voor de kwalificatie van het kabinet een agenda opstelt voor consti- 40e jrg. nr 10, okt. 2003 deze sancties. tutionele hervormingen die antwoord geeft Prof.mr A.H.M. Dölle, De gekozen op de vragen van deze tijd, met als agenda- In deze aflevering o.m.: Mr S.C. Brackmann, burgemeester, een taaie grondwet en een punten bijvoorbeeld constitutioneel toet- mr N.A.M. Geraedts, Wet BIBOB. De haken eeuwenoude bestuurspraktijk. singsrecht en mogelijke flexibilisering van en ogen voor overheid en burger. Mr J.R. – De belijder van bestuurlijke vernieuwing grondwetswijzigingen. van Angeren, mr F.P. Sickinghe, Op weg naar mag doorgaans rekenen op een welwillend een betere verbinding tussen gemeenten en oor. In de Westerse cultuur belichaamt ver- telecomoperators! Mr D. van Manen, Aanleg nieuwing een hoge waarde. Vitaliteit moet

2068 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2069

wetgeving

R.M.Themis Tijdschrift voor Herstelrecht 164e jrg. nr 5, okt. 2003 3e jrg. nr 3, sept. 2003 Een overzicht van aanhangige wetsvoorstellen en gepubliceerde Prof. mr C.A.J.M. Kortmann, Decentralisatie in Themanummer over methodiek. ‘Kan de me- staatsbladen met links naar de integrale Frankrijk. thodiek van het herstelrecht inspireren tot Kamerstukken is opgenomen op de – Tegenover Nederland als (school)voor- een andersoortig recht? Werken deze me- NJB-site op Internet. beeld van decentralisatie wordt nog steeds thodieken in de richting van een participa- veelvuldig Frankrijk geplaatst, als schrik- tieve justitie?’ vraagt de kernredactie zich beeld van centralisme in recht en politiek. af. In gevarieerde bijdragen wordt ingegaan STAATSBLAD Maar dat Frankrijk inmiddels aanmerkelijk op diverse methodieken van herstelrecht in verder is gegaan in de decentralisatie dan een juridische context (zoals voor minder- Werk en bijstand Nederland, weet men niet of wil men niet jarigen tijdens de strafuitvoering, de rol weten. Schr. helpt de onwetenden uit de van het vereffeningsfonds, herstelgericht • Wet droom. groepsoverleg). Wet tot vaststelling van een wet inzake ondersteuning bij arbeidsinschakeling en ver- Nieuw Juridisch Weekblad lening van bijstand door gemeenten. STRAF (PROCES)RECHT, 2e jrg. nr 43, 8 okt. 2003 Inwerkingtreding 1-1-2004. PENITENTIAIR RECHT & Wet van 9-10-2003, Stb. 2003, 375 en inwer- CRIMINOLOGIE Mieke Verheyde, Internationale parentale kingtredingsbesluit van 10-10-2003, Stb. ontvoeringen. 2003, 386 Algemeen Politieblad – Een ouder brengt zijn of haar kind on- (K. 28 870) 152e jrg. nr 19, 4 okt. 2003 rechtmatig over naar of houdt het ongeoor- • Invoeringswet loofd in een ander land dan dat van de ge- Wet houdende invoering van de Wet werk Jaap van Peperstraten, woonlijke verblijfplaats van het kind. Schr. en bijstand. Aanpak visstroperij hapert. schetst de internationaal-privaatrechte- Inwerkingtreding 1-1-2004. – Om visstropers aan te lijke, strafrechtelijke en mensenrechtelijke Wet van 9-10-2003, Stb. 2003, 376 en inwer- pakken, moet je over aanpak van deze problematiek. kingtredingsbesluit van 10-10-2003, Stb. doorzettingsvermogen be- 2003, 386 schikken en over goede af- Recherche Magazine (K. 28 960) spraken met samenwerkingspartners. Want 2e jrg. nr 8, okt. 2003 • Besluit Wet werk en bijstand de jacht op visstropers lijdt onder gebrek- Besluit houdende regels ter uitvoering van kige regelgeving en te geringe beschikbare Joost van der Wegen, ‘Niet bang zijn voor de Wet werk en bijstand (Besluit WWB). capaciteit bij diverse korpsen. En doordat inzet deskundigen’ Inwerkingtreding 1-1-2004. visstropers steeds meer vis uit het water ha- – Interview met advocaat en hoogleraar Besluit van 10-10-2003, Stb. 2003, 387 len, vangen legale vissers minder waarna Geert-Jan Knoops. Hij pleit voor een lande- • Wijziging amvb’s die zich gedwongen voelen zelf ook vis te lijke denktank van deskundigen voor de re- Besluit tot wijziging van enkele algemene stropen. Verbetering van de regelgeving zit cherche. ‘Iemand moet tijdig aan de mouw maatregelen van bestuur in verband met de er voorlopig niet in. van de politieman trekken wanneer het invoering van de Wet werk en bijstand. Rien Jans, Halt in beweging. misgaat.’ Inwerkingtreding 1-1-2003. – De Halt-bureaus vervullen een gewaar- Besluit van 10-10-2003, Stb. 2003, 388 deerde rol in de aanpak van jeugdcriminali- • Uitkeringen gemeenten teit, maar dat wil niet zeggen dat de Halt- VREEMDELINGENRECHT Besluit tot vaststelling van een algemene sector zelfgenoegzaam achterover kan leu- maatregel van bestuur ter uitvoering van de nen. Kwaliteitsverbetering en schaalveran- NAV IOAW en IOAZ (Besluit uitkeringen ge- dering gaan de sector de komende jaren do- 19e jrg. nr 8, okt. 2003 meenten IOAW en IOAZ voor het jaar mineren. 2004). Mr René Bruin, Geen lijdelijke rechter. Inwerkingtreding 1-1-2004. Ars Aequi De rechter mag zich bij de vergaring van Besluit van 10-10-2003, Stb. 2003, 389 52e jrg. nr 10, okt. 2003 feiten en de waarheidsvinding niet lijdelijk • Bijstandverlening zelfstandigen opstellen. Integendeel, hij moet juist actief Besluit tot vaststelling van een algemene Erik Witjens, Het voortbouwend appèl in zijn want hij is eindverantwoordelijk voor maatregel van bestuur als bedoeld in artikel Strafvordering 2001. de feitenvaststelling. Dat vinden het Euro- 7 van de Invoeringswet Wet werk en bij- – Het onderzoeksproject Strafvordering pees Hof van de Rechten van de Mens en stand (Besluit bijstandverlening zelfstandi- 2001 richt zich op de grondslagen van een het Comité tegen foltering in zaken waarin gen 2004). eventueel nieuw Wetboek van strafvorde- refoulement een rol speelt. Inwerkingtreding 1-1-2004. ring. De opzet van het hoger beroep, zoals Besluit van 10-10-2003, Stb. 2003, 390 die de onderzoeksgroep voorstaat, kreeg Zie de toelichting op de nieuwe bijstands- onlangs geduchte kritiek. Deze kritiek ge- wet in NJB 2003/37/p. 1982. tuigt volgens schr. van een gebrek aan reali- teitszin. Omzetbelasting e-commerce

Wet tot wijziging van de Wet op de omzetbelasting 1968 in verband met de – in beginsel tijdelijke – invoering van een omzet- belastingregeling voor elektronische diensten (e-commerce).

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2069 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2070

– Het betreft de implementatie in de Wet NIEUWE WETSVOORSTELLEN het belang van producenten en (betalende) op de omzetbelasting 1968 van richtlijn consumenten beoogd, te betalen televisie- 2002/38/EG. Deze Richtlijn e-commerce is Verlenging en radioprogramma’s en aanverwante om- een eerste resultaat van langdurig Europees loondoorbetalingsverplichting bij roepen on-line diensten te beschermen en internationaal overleg met betrekking ziekte door activiteiten die met onbetaald gebruik tot de heffing van BTW over het verrichten samenhangen als illegaal te bestempelen. van diensten via de digitale snelweg (zoals Wetsvoorstel (2-10-2003) tot verlenging Tevens dient het Verdrag als een instru- het downloaden van muziek en software). van de loondoorbetalingsverplichting van ment om de regelingen van de verdragslan- De richtlijn vult de Zesde BTW-richtlijn aan de werkgever bij ziekte. den te uniformeren. Nederland heeft de in- met een specifieke regeling inzake de plaats – Een eerste onderdeel van de totale herzie- gevolge het Verdrag in de strafrechtelijke van dienst ten aanzien van zogeheten elek- ning van het WAO-stelsel wordt gevormd sfeer te nemen maatregelen al getroffen tronische diensten. door de verlenging van de loondoor- (art. 326x WvS). Artikel 4 van het Verdrag Als gevolg van de nieuwe regeling worden betalingsperiode tijdens ziekte. Zowel de verzet zich tegen uiteenlopende handelin- elektronisch geleverde diensten met ingang SER als de Commissie Donner kwamen tot gen aangaande een illegale uitrusting, en van 8 oktober jl. 2003 belast in het land de conclusie dat het merendeel van arbeids- wel tegen het vervaardigen, produceren, van consumptie en niet – zoals nu vaak het ongeschiktheid kan worden voorkomen als importeren, distribueren, verkopen, verhu- geval is – in het land van herkomst. De tijdig wordt ingegrepen. Er kan sprake zijn ren, in het bezit hebben, installeren, onder- noodzaak tot deze nieuwe regeling is gele- van arbeidsongeschiktheid wanneer een houden, vervangen, promoten, marketing- gen in het feit dat de huidige regeling in de van beide partijen of beiden onvoldoende activiteiten verrichten en adverteren. Arti- Zesde BTW-richtlijn ontoereikend is geble- inspanningen hebben verricht. Om dit te kel 4 verzet zich echter alleen tegen tie acti- ken om elektronische diensten die binnen bewerkstelligen worden de prikkels voor viteiten indien deze plaatsvinden voor de Europese Unie worden gebruikt op een werkgever en werknemer versterkt; voor de commerciële doeleinden. Over een uitbrei- eenduidige wijze te belasten, alsmede in de werkgever in de vorm van een verlenging ding van de verboden naar gedragingen in wens om concurrentieverstoringen te voor- van de periode van loondoorbetaling, voor de privé-sfeer kon geen overeenstemming komen tussen Europese aanbieders en aan- de werknemer in de vorm van het achter- worden bereikt. Wel bevat het slot van arti- bieders uit derde-landen. Momenteel wordt wege laten van bovenwettelijke aanvullin- kel 4 een opt-in-clausule die het de ver- in de Europese Unie de invoer van elektro- gen gedurende het tweede jaar van ziekte. dragspartijen mogelijk maakt om ook an- nische diensten niet belast met BTW en de – De werkgever wordt twee jaar lang verdere activiteiten in het verlengde van dit uitvoer ervan wel. Hierdoor ontstaat voor antwoordelijk voor de loondoorbetaling en artikel onwettig te verklaren. Nederland de Europese aanbieders een duidelijk en heeft daardoor forse financiële incentives heeft zich op het punt van uitbreiding van tweeledig concurrentienadeel ten opzichte beschikbaar om een snelle reïntegratie te de verbodsbepalingen naar de privé-sfeer van aanbieders uit derde-landen; EU-aan- bewerkstelligen en te besparen op kosten terughoudend opgesteld. Het nationale bieders dienen zowel aan afnemers uit de van vervanging: de werkgever krijgt aldus (straf)recht verbiedt niet alleen handelin- gemeenschap als aan afnemers uit derde- een directe financiële prikkel voor de eerste gen voor commerciële doeleinden, maar landen BTW in rekening te brengen, terwijl twee jaar om zo snel mogelijk te investeren verbiedt ook het privé gebruiken, het zowel een dergelijke verplichting niet geldt voor in werkhervatting van zijn zieke werkne- commercieel als niet-commercieel openlijk aanbieders uit derde-landen. mer. ter verspreiding aanbieden, en het voor- Inwerkingtreding 8-10-2003. – De werknemer krijgt een financiële sti- handen hebben ter verspreiding of ter im- Wet van 2-10-2003, Stb. 2003, 378 mulans, gericht op werkhervatting, door de portering in Nederland van een illegale uit- (K. 28 887) bovenwettelijke aanvullingen in het rusting. tweede ziektejaar, in navolging van afspra- St-G.’03’04 – 29 236 (R1743), A en nr 1 Legesbesluit akten burgerlijke stand ken van sociale partners in de Stichting van de Arbeid, te limiteren op 70% van het Besluit houdende wijziging van het Leges- loon, zodat in het tweede ziektejaar niet VERVOLGSTUKKEN besluit akten burgerlijke stand. meer dan 70% van het loon wordt betaald. – De leges voor akten van de burgerlijke De regering acht dit cruciaal. Alleen werk- Deregulering taxivervoer stand worden met 0,70 euro per akte ver- nemers die 70% krijgen betaald als zij niet hoogd. werken, komen na afloop van het tweede Verslag (3-10-2003) over het wetsvoorstel Inwerkingtreding 17-10-2003. ziektejaar in aanmerking voor een keuring tot wijziging van de Wet personenvervoer Besluit van 10-9-2003, Stb. 2003, 383 voor een arbeidsongeschiktheidsuitkering. voor het taxivervoer. De regering is voornemens dit te regelen in TK.’03’04 – 25 910, nr 45 Begroting Gemeente- en het kader van het nieuwe WAO-complex. Provinciewet TK.’03’04 – 29 231, nrs 1-3 Rechtsbescherming Inwerkingtreding biotechnologische uitvindingen Europees Verdrag wettelijke De Wet van 2 juli 2003 tot wijziging van de bescherming van diensten Voorlopig verslag (7-10-2003) over het Provinciewet en de Gemeentewet in ver- wetsvoorstel tot wijziging van de Rijksoc- band met nieuwe voorschriften voor begro- Brief van de minister van Buitenlandse Za- trooiwet 1995 en de Zaaizaad- en Plant- ting en verantwoording is in werking getre- ken (19-9-2003) waarbij hij ter stilzwij- goedwet ten behoeve van de rechtsbescher- den op 17-10-2003. gende goedkeuring aanbiedt het Europees ming van biotechnologische uitvindingen. Inwerkingtredingsbesluit van 24-9-2003, Stb. Verdrag inzake de wettelijke bescherming EK.’03’04 – 26 568 (R1638), nr A 2003, 384 van diensten die op voorwaarden toegankelijk zijn; Straatsburg, 25 jan. 2003. Rijksprojectprocedure – Met het Europees Verdrag inzake de wettelijke bescherming van diensten die op Eindverslag (30-9-2003) over het wetsvoor- voorwaarden toegankelijk zijn, wordt in stel tot wijziging van de Wet op de Ruimte-

2070 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2071

lijke Ordening in verband met de invoering Zorgverlof Mestproductie varkenshouderij van een rijksprojectenprocedure. EK.’03’04 – 27 178, nr A Nota van wijziging (2-10-2003) bij het Voorlopig verslag (7-10-2003) over het wetsvoorstel tot wijziging van de Wet ar- wetsvoorstel tot wijziging van de Mest- Strafmaat structurele discriminatie beid en zorg en enige andere wetten in ver- stoffenwet en van de Wet herstructurering verhoogd band met het tot stand brengen van een varkenshouderij in verband met het recht op langdurend zorgverlof en het aan- schrappen van de tweede generieke korting Eindverslag (30-9-2003) over het wetsvoor- brengen van enkele verbeteringen. en het aanbrengen van enkele praktische stel tot wijziging van het Wetboek van TK.’03’04 – 28 467, nr 4 verbeteringen. Strafrecht en het Wetboek van Strafvorde- EK.’03’04 – 28 818, nr A ring in verband met een verhoging van de Heffing op blanco cd strafmaat bij structurele vormen van discri- Elektronische communicatie- minatie. Brief van de minister van Justitie (1-10- netwerken en -diensten EK.’03’04 – 27 792, nr A 2003) en tekst van het gewijzigd voorstel van wet (7-10-2003) bij het wetsvoorstel ter Derde nota van wijziging (1-10-2003) bij Wet op de jeugdzorg aanvulling van de Auteurswet 1912 inzake het wetsvoorstel tot wijziging van de Tele- de thuiskopie tot invoering van verlengde communicatiewet en enkele andere wetten Voorlopig verslag (7-10-2003) over het aansprakelijkheid voor verkopers. in verband met de implementatie van een wetsvoorstel tot regeling van de aanspraak TK.’03’04 – 28 486, nr 12 en EK. nr A nieuw Europees geharmoniseerd regelge- op, de toegang tot en de bekostiging van vingskader voor elektronische communica- jeugdzorg. Uitvoeringswet EG- tienetwerken en -diensten en de nieuwe EK.’03’04 – 28 168, nr A insolventieverordening dienstenrichtlijn van de Commissie van de Europese Gemeenschappen. Elektronische handel Memorie van antwoord (9-10-2003) bij het TK.’03’04 – 28 851, nr 22 wetsvoorstel tot uitvoering van de verorde- Brieven van de minister van Justitie (29-9- ning (EG) nr 1346/2000 van de Raad van de Formele rechtskracht pkb 2003 en 7-10-2003) over het wetsvoorstel Europese Unie van 29 mei 2000 betreffende tot aanpassing van het Burgerlijk Wetboek, insolventieprocedures (PbEG L 160). Voorlopig verslag (7-10-2003) over het het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvorde- EK.’03’04 – 28 654, nr A wetsvoorstel tot het alsnog toekennen van ring, het Wetboek van Strafrecht en de Wet rechtskracht aan de planologische kernbe- op de economische delicten ter uitvoering Inspectoraat-Generaal VROM slissing Structuurschema Groene Ruimte van richtlijn nr 2000/31/EG van het Euro- (Wet rechtskracht Structuurschema groene pees Parlement en de Raad van de Europese Tekst van het gewijzigd wetsvoorstel (25-9- ruimte). Unie van 8 juni 2000 betreffende bepaalde 2003) en eindverslag (7-10-2003) bij het EK.’03’04 – 28 864, nr A juridische aspecten van de diensten van de wetsvoorstel tot wijziging van diverse wet- informatiemaatschappij, met name de elek- ten in verband met de instelling van het In- Studiefinanciering niet-Nederlanders tronische handel, in de interne markt spectoraat-Generaal VROM en ter verbete- (PbEG L 178)(Aanpassingswet richtlijn in- ring van de doelmatigheid van gegevens- Eindverslag (7-10-2003) over het wetsvoor- zake elektronische handel). verstrekking met het oog op toezicht. stel tot wijziging van de Wet studiefinan- TK.’03’04 – 28 197, nrs 15-16 EK.’03’04 – 28 744, nrs A-B ciering 2000 en van de Wet tegemoetko- ming onderwijsbijdrage en schoolkosten in Toegang tot openbare Implementatie EG-richtlijnen in Awgb verband met aanpassing aan het Europese telecommunicatiewerken recht. Brief van de minister van Bestuurlijke Ver- EK.’03’04 – 28 865, nr A Voorlopig verslag (7-10-2003) over het nieuwing en Koninkrijksrelaties (2-10- wetsvoorstel tot wijziging van de Telecom- 2003) over het wetsvoorstel tot wijziging Wet werk en bijstand municatieautoriteit in verband met de in- van de Algemene wet gelijke behandeling voering van een regeling voor toegang tot en enkele andere wetten ter uitvoering van Verslag (1-10-2003) en nota n.a.v. het ver- openbare telecommunicatienetwerken be- richtlijn nr 2000/43/EG en richtlijn nr slag (2-10-2003) over de wetsvoorstellen stemd voor het bieden van toegang tot in- 2000/78/EG. tot: ternet en een verduidelijking en een verrui- TK.’03’04 – 28 770, nr 9 – Vaststelling van een wet inzake onder- ming van de regeling voor toegang tot om- steuning bij arbeidsinschakeling en verle- roepnetwerken. Implementatie water ning van bijstand door gemeente (Wet EK.’03’04 – 28 203, nr A werk en bijstand). Nota n.a.v. het verslag en nota van wijzi- EK.’03’04 – 28870, nr D Gebruik internationale ging (beide 10-10-2003) bij het wetsvoor- – Invoering van de Wet werk en bijstand. jaarrekeningstandaarden stel tot wijziging van de Wet op de water- EK.’03’04 – 28 960, nr E huishouding en de Wet milieubeheer ten Tweede nota van wijziging (2-10-2003) bij behoeve van de implementatie van richt- Toetredingsverdrag van tien staten het wetsvoorstel tot wijziging van boek 2 lijn nr 2000/60/EG van het Europees Parle- tot de EU van het Burgerlijk Wetboek in verband met ment en de Raad van de Europese Unie van het gebruik van internationale jaarreke- 23 okt. 2000 tot vaststelling van een kader Nota n.a.v. het verslag (3-10-2003) over het ningstandaarden. voor communautaire maatregelen be- wetsvoorstel tot goedkeuring van het op 16 TK.’03’04 – 28 220, nr 9 treffende het waterbeleid (PbEG L 327)(Im- april 2003 te Athene tot stand gekomen plementatiewet EG-kaderrichtlijn water). Verdrag betreffende de toetreding van de TK.’03’04 – 28 808, nrs 6-7

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2071 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2072

Tsjechische republiek, de Republiek Est- Mestproductie-, pluimvee- en NOTA’S, RAPPORTEN & land, de Republiek Cyprus, de Republiek varkensrechten VERSLAGEN Letland, de Republiek Litouwen, de Repu- bliek Hongarije, de Republiek Malta, de Re- Verslag (22-09-2003) over het wetsvoorstel Eenmalige regeling asielzoekers publiek Polen, de Republiek Slovenië, en tot wijziging van de Meststoffenwet, de de Slowaakse Republiek tot de Europese Wet verplaatsing mestproductie en de Wet Brief van de minister voor Vreemdelingen- Unie, met Toetredingsakte, Bijlagen en Pro- herstructurering varkenshouderij ter op- zaken en Integratie (29-9-2003) waarin zij tocollen (Trb. 2003, 74). schorting van de expiratiedatum van de enkele vragen beantwoordt van de vaste TK.’03’04 – 28 972 (R1738), nr 5 stelsels van mestproductie-, pluimvee- en commissie voor Justitie over de eenmalige varkensrechten. regeling asielzoekers. Verzamelwet sociale verzekeringen TK.’03’04 – 29 001, nr 4 TK.’03’04 – 19 637, nr 778 2003 Onderwijs in allochtone talen WTO Verslag (2-10-2003) over het voorstel tot wijziging van het aantal socialeverzeke- Verslag (1-10-2003) over het wetsvoorstel Brief van de minister de en staatssecretaris ringswetten. tot wijziging van de Wet op het primair on- van EZ (7-10-2003) over de 5e Ministeriële TK.’03’04 – 28 978, nr 5 derwijs, de Wet op de expertisecentra en de WTO Conferentie te Cancún, Mexico. Wet op het voorgezet onderwijs, onder – Op 14 september jl. werd de vijfde Minis- Colporteren met hypothecaire meer in verband met de beëindiging van de teriële WTO Conferentie te Cancún, kredieten bekostiging van het onderwijs in alloch- Mexico, afgesloten zonder tastbaar resul- tone levende talen. taat. Deze mislukking is een zware tegen- Verslag (29-09-2003) over het wetsvoorstel TK.’03’04 – 29 019, nr 4 slag voor de onderhandelingsronde die in tot wijziging van de Colportagewet in ver- 2001 in Doha, Qatar werd gestart: de ‘Doha band met krediettransacties. Internationaal humanitair Development Agenda’. Cancún vormde TK.’03’04 – 28 988, nr 4 oorlogsrecht weliswaar slechts een tussenstation in deze onderhandelingsronde, maar zonder tus- Discriminatieverbod arbeidsovereen- Verslag (2-10-2003) over het wetsvoorstel sentijdse resultaten die in deze conferentie komsten bepaalde tijd ook voor tot goedkeuring van de 21 december 2001 voor lagen, is het tijdschema voor de ronde overheid te Genève tot stand gekomen wijziging van ernstig in gevaar gekomen. Het is de vraag artikel 1 van het op 10 oktober 1980 te of de geplande einddatum van 1 januari Verslag (29-09-2003) over het wetsvoorstel Genève tot stand gekomen Verdrag inzake 2005 nu nog kan worden gehaald. Uitstel tot wijziging van de Ambtenarenwet in ver- het verbod of de beperking van het gebruik van de onderhandelingen voor langere tijd band met de invoering van een verbod van van bepaalde conventionele wapens die ge- is ongunstig is voor de kwakkelende we- onderscheid in arbeidsvoorwaarden op acht kunnen worden buitensporig leed te reldeconomie. Het zou ook betekenen dat grond van het al dan niet tijdelijk karakter veroorzaken of een niet-onderscheidende ontwikkelingslanden de winst van verdere van de aanstelling. werking te hebben (Trb. 2002, 169). liberalisering in voor hen belangrijke secto- TK.’03’04 – 28 992, nr 4 TK.’03’04 – 29 024 (R1740), nr 4 ren mislopen. In het verslag wordt een analyse en evaluatie gegeven van de gebeurte- Dualisering gemeentelijke Implementatie richtlijn BTW- nissen. medebewindsbevoegdheden facturering TK.’03’04 – 25 074, nr 70

Verslag (2-10-2003) over het wetsvoorstel Verslag (2-10-2003) over het wetsontwerp Inbreukprocedure nitraatrichting tot aanpassing van bijzondere wetten aan tot wijziging van de Wet op de omzetbelas- de Wet dualisering gemeentebestuur. ting 1968 met het oog op de vereenvoudi- Brief van de staatssecretaris van VROM (2- TK.’03’04 – 28 995, nr 5 ging, modernisering en harmonisering van 10-2003) over de uitspraak van het Hof van de ter zake van de facturering geldende justitie van de Europese Gemeenschappen Klachtprocedure Wet Bopz voorwaarden op het gebied van de belas- op 2-10-2003 in de inbreukprocedure tegen ting over de toegevoegde waarde. Nederland (zaak C-322/00) betreffende de Verslag (6-10-2003) over het wetsvoorstel TK.’03’04 – 29 036, nr 4 uitvoering door Nederland van Richtlijn tot wijziging van de Wet bijzondere opne- 91/676/EEG van 12-12-1991 inzake de be- mingen in psychiatrische ziekenhuizen en Implementatie spaarrenterichtlijn scherming van water tegen verontreiniging enige andere wetten in verband met de door nitraten uit agrarische bronnen, PbEG aanpassing van de in deze wet opgenomen Verslag (9-10-2003) over het wetsvoorstel L 375. klachtenregeling. tot wijziging van de Wet op de internatio- – Met deze uitspraak is definitief vastge- TK.’03’04 – 28 999, nr 4 nale bijstandsverlening bij de heffing van steld dat Nederland zijn uit het EG-Verdrag belastingen en de Wet inkomstenbelasting voortvloeiende verplichtingen niet nakomt Bestuurlijke boete arbeidstijdenwet 2001. door onvoldoende uitvoering te geven aan TK.’03’04 – 29 206, nr 6 de Nitraatrichtlijn. Het Hof stelt hiermee Verslag (1-10-2003) over het wetsvoorstel buiten twijfel dat een stelsel van verliesnor- tot wijziging van de Arbeidstijdenwet in Belastingplan 2004 men ontoereikend is. De staatssecretaris verband met de invoering van bestuurs- schetst de consequenties voor Nederland; rechtelijke handhaving en de daarmee sa- Brieven van de staatssecretaris van Finan- men zie verder de rubriek Nieuws NJB menhangende bepalingen. ciën (beide 9-10-2003) over het wetsvoor- 2003/37/p. 1981. TK.’03’04 – 29 000, nr 4 stel tot wijziging van enkele belastingwet- TK.’03’04 – 26 729, nr 58 ten c.a. (Belastingplan 2004). TK.’03’04 – 29 210, nrs 11-12

2072 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2073

Financiering politieke partijen Aanslag op Pim Fortuyn leid voor de taakuitvoering van de regionale politiekorpsen. Brief van de minister van BZK (1-10-2003) Verslag van een algemeen overleg op 3-9- Zie ook de rubriek Nieuws in deze afleve- over de Notitie herijking subsidiëring poli- 2003 (vastgesteld 21-10-2003) over o.m. de ring. tieke partijen (27 422, nr 6) die op 23 april conclusies en aanbeveling uit het regerings- TK.’03’04 – 29 200 VII, nr 4 2002 naar de Tweede Kamer werd gezon- standpunt naar aanleiding van het rapport den. van de commissie feitenonderzoek Veilig- Europese Grondwet – In deze notitie werd ingegaan op ver- heid en beveiliging Pim Fortuyn (28 374, nr schillende aspecten van de partijfinancie- 13). Brief van de minister en de staatssecretaris ring zoals de aanwending en de verdeling TK.’03’04 – 28 374, nr 22 van Buitenlandse Zaken (30-9-2003) over van overheidssubsidie, de transparantie en de Nederlandse inzet in de Intergouverne- de mogelijke beperking van giften en spon- Integriteitsbeleid openbaar bestuur mentele Conferentie. soring en de ondersteuning van lokale en en politie – In lijn met het uitgangspunt van de rege- regionale partijen. Ook aan de orde kwam ring voor de onderhandelingen in de IGC het toezicht op en de uitvoering van de re- Brief van de minister van BZK (8-10-2003) (te weten: Nederland wenst in beginsel zo gels inzake de partijfinanciering. Over deze over de Nota integriteitsbeleid openbaar dicht mogelijk bij de resultaat van de Con- onderwerpen werden in de notitie tevens bestuur en politie (28 844, nr 2). De minis- ventie te blijven) is de keuze gemaakt om voorstellen geformuleerd. Over de notitie ter geeft o.m. een overzicht van de plan- slechts een beperkt aantal wensen als prio- en de voorstellen heeft de huidige minister ning van de uitvoering van de beleidsvoor- ritair aan te merken. overleg gevoerd met vertegenwoordigers nemens uit de Nota integriteitsbeleid open- TK.’03’04 – 29 213, nr 2 van de politieke partijen waarvan hij ver- baar bestuur en politie. slag doet. TK.’03’04 – 28 844, nr 4 Voorgenomen huwelijk prins Johan TK.’03’04 – 27 422, nr 7 Friso Dementerenden en de Wet BOPZ Bedrijfspacht Brief van de minister-president, minister Lijst van vragen en antwoorden (vastge- van Algemene Zaken (10-10-2003) waarin Brief van de minister van LNV en van Justi- steld 1-10-2003) over het rapport van de Al- hij bericht geen voorstel van wet in te die- tie (29-9-2003) waarbij zij het rapport gemene Rekenkamer ‘Dementerenden en nen bij de Staten-Generaal ter verkrijging ‘Grondgebruik, pachtcontracten en pacht- de Wet BOPZ’ (kamerstuk 28 950, nrs 1-2). van toestemming voor het voorgenomen prijsmechanismen’ van de Leerstoelgroep TK.’03’04 – 28 950, nr 3 huwelijk van Prins Friso met Mabel Wisse Agrarische Economie en Plattenlandsbeleid Smit als bedoeld in artikel 28 van de van Wageningen Universiteit aanbieden Liberalisering energiemarkten Grondwet. De reden hiervoor is dat niet (ter inzage gelegd bij Centraal Informatie- volledige en niet juiste informatie aan de punt Tweede Kamer). Brief van de minister van EZ (6-10-2003) regering is verstrekt, waardoor het vertrou- – De ministers achten aanvullende be- over de positie van de consument op de wen is geschaad. De minister-president scherming bij het aangaan van de overeen- energiemarkt. licht de overwegingen in zijn brief toe. komst in het geval een verpachter op grond – De minister volgt de stappen die een TK.’03’04 – 29 241, nr 2 van een monopoliepositie een te hoge consument doorloopt als hij zich op de pachtprijs vraagt, niet nodig. Een pachter markt begeeft; nl. 1. De precontractuele kan in dat geval besluiten de pachtovereen- fase, waarin de consument zich orinteert TRACTATENBLAD komst niet aan te gaan. Hij is op dat mo- op de markt; 2. De contractuele fase, waarin ment nog niet ‘ingesloten’ en behoeft op er een overeenkomst is tot stand gekomen; Grensoverschrijdende dat moment nog geen wettelijke bescher- 3. De fase van de beëindiging van de over- milieuvervuiling ming. eenkomst. Daarnaast wordt ingegaan op de TK.’03’04 – 27 924, nr 10 beslechting van geschillen en het publiek- Op 21 mei 2003 zijn te Kiev twee Protocol- rechtelijke kader. len ondertekend (ook voor het Koninkrijk Vrouwen in de WAO TK.’03’04 – 28 982, nr 5 der Nederlanden): • Protocol betreffende registratiesystemen Brief van de minister van SZW (2-10-2003) Juridisch loket inzake de emissie en verplaatsing van ver- waarin zij maatregelen schetst om de in- ontreinigende stoffen, met Bijlagen. Dit stroom van vrouwen in de WAO te vermin- Brief van de minister van Justitie (6-10- Protocol is gesloten onder meer gezien het deren. 2003) over her toekomstperspectief van de Verdrag van Aarhus, (Convention on – De maatregelen liggen op het vlak van de loketten in het stelsel van gefinancierde Access to Information, Public Participation verzuimpreventie en -begeleiding in de be- rechtsbijstand waarvoor de Tweede Kamer in Decision-making and Access to Justice in drijven, de rol van de uitvoeringsorganisa- inmiddels het groene licht heeft gegeven. Environmental Matters, 1998). tie en maatregelen die de combinatie arbeid Zie NJB 2003/35/p. 1881 en 2003/37/p. • Protocol inzake strategische milieubeoor- en zorg faciliteren. Daarnaast zijn speci- 1979. deling bij het Verdrag inzake milieu-effec- fieke maatregelen nodig in geval van psy- TK.’03’04 – 29 200 VI, nr 6 trapportage in grensoverschrijdend ver- chische klachten. Tot slot geeft de minister band, met Bijlagen. Dit Protocol hoort bij aan wat het nieuwe arbeidsongeschikt- Meer landelijke sturing op politie de Convention on Environmental Impact heidsstelsel voor vrouwen zal betekenen en Assessment in a Transboundary Context, welke activiteiten op het gebied van reïnte- Brief van de minister van BZK (26-9-2003) Espoo, Finland, 25 february 1991 en heeft gratie worden ontwikkeld. waarin zij aankondigen de Politiewet te zul- ook verband met het Verdrag van Aarhus. TK.’03’04 – 28 333, nr 3 len wijzigen teneinde op hoofdlijnen stu- Trb. 2003, 153 en 154 ring te geven aan het beheer van en het be-

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2073 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2074

A CTUALITEITEN N IEUWS nieuws

Ingrijpende herziening Wetboek van Strafvordering

Minister Donner van Justitie werkt aan een ingrij- en zal een aparte afdeling worden opgenomen voor pende herziening van onderdelen van het Wetboek de getuige. In verband met een verheldering van de van Strafvordering. De herziening wordt gebaseerd begrippen opsporing, voorbereidend onderzoek, op de resultaten van het grondslagenonderzoek dwangmiddelen en onderzoeksbevoegdheden kan Strafvordering 2001 onder leiding van de hooglera- herverkaveling tussen de onderwerpen uit het Eerste ren G. Knigge en M. Groenhuijsen. De onderzoekers en Tweede Boek aan de orde komen. Het Eerste en formuleerden drie belangrijke algemene uitgangs- het Tweede Boek bevatten een regeling van het voor- punten die zij aan hun voorstellen ten grondslag leg- bereidend onderzoek en het onderzoek in eerste aan- den, nl. leg. a. het doel van het strafproces is het geven van een in alle opzichten adequate reactie op strafbaar ge- Herstructurering voorbereidend onderzoek steld gedrag; het is gericht op het achterhalen van Met de voorbereiding van de herstructurering van de materiële waarheid en is meer dan de verwer- het voorbereidend onderzoek zal dit najaar een begin kelijking van het materiële strafrecht. worden gemaakt. Dit veelomvattende onderweg zal b. herijking van de positie van de verschillende pro- over enkele wetsvoorstellen worden verdeeld. Een in- cesdeelnemers: erkenning van de positie van de grijpende herziening van het vooronderzoek wordt getuige en het slachtoffer als procesdeelnemer; af- nodig geacht door de veranderde rol van de rechter- schaffing van het gerechtelijk vooronderzoek en commissaris en de officier van justitie. De eerste stap bevestiging van de officier van justitie als leider is een loskoppeling van een aantal bevoegdheden die

actualiteiten van het vooronderzoek, bevestiging van de rol nu in het gerechtelijk vooronderzoek zijn ingebed, van de rechter-commissaris als uitvoerder van maar ook in het voorbereidend onderzoek zouden twee hoofdtaken: het beslissen op vorderingen tot kunnen worden toegepast. Vervolgens dienen de ta- toepassing van dwangmiddelen en het desge- ken van de rechter-commissaris te worden omschre- vraagd horen van getuigen; versterking van de rol ven in het licht van de verschuiving van het zwaarte- van de zittingsrechter en versterking van de rech- punt van het gerechtelijk vooronderzoek naar het ten van de verdediging. voorbereidend onderzoek dat onder leiding van de c. het drie-sporenmodel: de wijze van justitiële af- officier van justitie wordt uitgevoerd. In de regeling doening dient te worden afgestemd op de ernst van het vooronderzoek behoudt de rechter-commis- van het feit en wat er voor de verdachte op het saris zijn functie als toetser bij de beslissing over het spel staat: het eerste spoor is voor de ernstigste fei- toepassen van ingrijpende onderzoekshandelingen ten waarvoor de meervoudige kamer langere vrij- op vordering van de officier van justitie. Daarnaast heidsstraffen kan opleggen; het tweede spoor blijt de bevoegdheid tot het horen van de verdachte voor lichtere misdrijven af te doen door de enkel- en getuigen op vordering van de officier van justitie voudige kamer en het derde spoor voor afdoening ter voorbereiding van of in aanvulling op het onder- van lichtere strafbare feiten door het openbaar zoek op de terechtzitting. ministerie met beroep op de rechter. Tenslotte blijft de mogelijkheid tot het verrichten De minister noemt in zijn notitie die op 22 oktober van bepaalde onderzoekshandelingen op verzoek jl. aan de Tweede Kamer werd aangeboden als be- van de verdachte (de mini-instructie). Volgens de mi- langrijkste onderwerpen die voor voorbereiding in nister is er onvoldoende aanleiding over te gaan tot de vorm van een of meer wetsvoorstellen in aanmer- schrapping van het gerechtelijk vooronderzoek; wel king komen: de herziening van de positie van het zal zij opnieuw worden gepositioneeerd als species slachtoffer, de uitbreiding en inbedding van de rege- binnen de regeling van het voorbereidend onderling voor buitengerechtelijke afdoening van overtre- zoek. dingen en lichtere misdrijven in het wetboek, de aanpassing van de regeling van de betekeningsvoor- Toekenning van bevoegdheden schriften, de stroomlijning van de procedure in ho- Minister Donner is het met de onderzoekers eens dat ger beroep en de herstructurering van het vooronder- onder vooronderzoek moet worden begrepen het op- zoek in strafzaken. Dat laatste onderwerp is veelom- sporingsonderzoek, het strafrechtelijk financieel on- vattend en zal over enkele wetsvoorstellen worden derzoek en het verkennend onderzoek. En tevens dat verdeeld. Voorts zal een aantal voorstellen op het ter- er geen duidelijk onderscheid kan worden gemaakt rein van verbetering van efficiency en verlichting tussen bijzondere en gewone onderzoeksbevoegdhe- van de werklast voorrang krijgen. Deze vier voorstel- den, opsporingsmethoden, gewone en bijzondere len zijn op 13 oktober jl. bij de Tweede Kamer inge- dwangmiddelen. In de regeling van het vooronder- diend. Zie elders in deze nieuwsrubriek. Alle ge- zoek zal het begrip onderzoekshandelingen en de noemde voorstellen zijn in het wetgevingspro- normering daarvan centraal staan. Belangrijkste doel gramma voor het komende jaar opgenomen. van het vooronderzoek is waarheidsvinding met het De minister schrijft dat de burger in hoofdlijnen uit oog op te nemen beslissingen over het vervolg dat het wetboek moet kunnen begrijpen welke de gang aan mogelijk strafbare feiten moet worden gegeven. van de strafrechtelijke procedure is en welke regels Beginpunt van de opsporing is in veruit de meeste daarbij gelden. De huidige hoofdstructuur zal bij de gevallen de aangifte van een strafbaar feit door een herziening voor het overgrote deel intact blijven. Bij burger of de eigen waarneming van de politie dat een de procesdeelnemers zal de beschrijving van de be- strafbaar feit is gepleegd of in ernstige gevallen wordt nadeelde partij worden uitgebreid tot het slachtoffer beraamd (artikel 132 a). Andere aanleiding voor de

2074 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2075

aanvang van onderzoekshandelingen kan bestaan in Concept-herindeling van Eerste Boek en Tweede de melding van bepaalde feiten, waarvan niet meteen duidelijk is welke aard deze hebben en tenslotte Boek (titel I- IV) Sv de voortzetting van controleactiviteiten in opspo- Eerste Boek ring (met inbegrip van verkeerscontrole en de con- Titel I Strafvordering in het algemeen troles gebaseerd op de Wet economische delicten). 1e afdeling Inleidende bepaling Het onderzoek naar zware criminaliteit gaat veelal 2e afdeling relatieve competentie uit van in het algemeen verzamelde inlichtingen, Titel IA het openbaar ministerie: PG bij de Hoge Raad, het College van waaruit aan de hand van bepaalde criteria door het procureurs-generaal, de officier van justitie. College van procureurs-generaal wordt vastgesteld Titel IB de opsporingsambtenaar: taak: het vergaren van informatie welke groeperingen zullen worden aangepakt. Voor door politie met het oog op het mogelijk maken van de vervol- het ondernemen van strafvorderlijke onderzoeks- gingsbeslissing in ruime zin: voorlopige beantwoording van de handelingen is, aldus de minister, niet vereist dat er vragen van 348-350 sprake is van verdenking van een strafbaar feit. In dit Titel IN CASU het dossier; processtukken kader past ook het bezien van de omvang van de ver- Titel II A de verdachte baliseringsplicht en de normering van het verhoor. Titel IIB de raadsman Daarna moet steeds worden beslist over het al dan Titel IIIA het slachtoffer niet aanvangen van onderzoekshandelingen en de 1e afdeling rechten van het slachtoffer omvang daarvan. Bij de toedeling van specifieke be- 2e afdeling de vordering van de benadeelde partij Titel IIIB de getuige voegdheden wil de minister als criteria aanhouden: Titel IIIC de deskundige • de mate van de ingreep op de vrijheid van degene Titel IVA de rechter-commissaris ten aanzien van wie de bevoegdheid wordt toege- Titel IVB de raadkamer past (variërend van zeer licht: het vragen van inlichtingen naar zeer zwaar: vrijheidsbeneming). Tweede Boek In die afweging speelt ook mee of de bevoegdheid Titel I Het voorbereidend onderzoek is gericht tegen een verdachte of een derde wiens – het verkennend onderzoek medewerking wordt verlang voor het verzamelen – het opsporingsonderzoek van informatie in het kader van strafvorderlijk – het gerechtelijk vooronderzoek onderzoek of die inbeslagneming van hem toebe- Titel IA Het verkennend onderzoek (misdaadanalyse, data-mining) horende voorwerpen moet duiden; Titel II Het opsporingsonderzoek: aanvang opsporing: aangifte, eigen • de ernst van het feit (niet voor alle feiten behoort waarneming (verdenking, vermoeden van beraming in georga- het gehele scala van bevoegdheden te kunnen niseerd verband, melding, na uitoefening toezicht) worden toegepast); Bevoegdheden politie: uitvoeren van onderzoekshandelingen • de proceshouding van de verdachte (het maakt in het kader van het voorbereidend onderzoek: horen van veruit of de verdachte bereid is vrijwillig mee te wer- dachte, getuigen, onderzoek ter plaatse, fouillering, doorzoeken aan het verzamelen van gegevens in het kader ken voertuigen, woningen met instemming van de bewoner, van de strafvordering of dat bevoegdheden tegen inbeslagneming voorwerpen, maatregelen in het belang van zijn wil of onder dwang worden toegepast); het onderzoek (confrontatie, buurtonderzoek, identificatie, vingerafdrukken, sporen); staande houden, aanhouden; uitvoe- • het niveau van de functionaris die in beginsel be- ren van specifieke onderzoekshandelingen in opdracht van of- last is met de uitoefening van de bevoegdheid ficier van justitie. (van opsporingsambtenaar tot rechter-commissa- Titel III Taak openbaar ministerie: Leiding van het voorbereidend on- ris). derzoek, nemen van de vervolgingsbeslissing, presentatie on- Dit alles leidt, aldus de minister, tot herschikking van derzoeksmateriaal aan rechter, inclusief verantwoordelijkheid de taken en bevoegdheden van functionarissen en voor inhoud dossier,: het herschrijven van bestaande dwangmiddelen en Bevoegdheden: – opdragen onderzoek aan het lichaam: DNA- opsporingsbevoegdheden in het licht van de nieuwe onderzoek, in de lichaamsholten; deskundigenonderzoek (incl systematiek. In 2004 kan een begin worden gemaakt psychiatrisch onderzoek), reclasseringsrapportage. met de uitwerking van de ‘kernprofielen’ van de ge- – eigen bevoegdheden zonder machtiging R-C: vergaren van tuige en de deskundige in het Eerste Boek, in die zin informatie bij derden, betreden van woningen, heimelijk ver- dat in het wetboek een algemene taakomschrijving garen van informatie (bijzondere opsporingsbevoegdheden: van de belangrijkste procesdeelnemers wordt opge- titel IVA, titel V, VA en VB) nomen. Met de uitwerking van het ‘kernprofiel’ van – bevoegdheden met machtiging R-C: vorderen gevoelige gege- het slachtoffer wordt dit najaar een begin gemaakt. vens, financiële gegevens etc. Titel IVA Bevoegdheden rechter-commissaris: De notitie is te raadplegen op www.njb.nl (abon- – verlenen van machtiging aan OM voor bepaalde onderzoeks- nees), rubriek Actuele Documenten, week 44. handelingen; – beslissing op vordering van OM: horen van verdachte en (be- dreigde) getuigen, doorzoeken woningen tegen wil van de bewoner, geheimhouders, telefoontap, uitlevering voorwerpen, – onderzoek op verzoek van de verdachte (mini-instructie), – bewaken voortgang onderzoek. Titel IVB het gerechtelijk vooronderzoek Titel IVC – vrijheidsbenemende dwangmiddelen – schadevergoeding

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2075 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2076

Vier wetsvoorstellen ter vereenvoudiging van het strafproces ingediend

Minister Donner heeft op 13 oktober jl. vier wets- mer meer bevoegdheden om nodeloze aanhoudin- voorstellen naar de Tweede Kamer gestuurd ter vergen van strafzaken te voorkomen. Door deze maatre- eenvoudiging van het strafproces. Die moeten er toe gelen zal naar verwachting het aantal strafzaken da- leiden dat de werklast van rechters en officieren van len waarvan de behandeling ter zitting wordt aange- justitie vermindert. houden voor het horen van getuigen. Dat geldt ook De voorstellen hangen samen met het vorig jaar ge- voor appèlzaken. presenteerde veiligheidsprogramma ‘Naar een veili- • Rechter-commissaris ger samenleving’. Eén van de belangrijkste doelstel- In het derde wetsvoorstel krijgt de rechter-commissa- lingen van dit programma is het strafproces efficiën- ris de mogelijkheid ook buiten het gerechtelijk voor- ter te laten verlopen. De wetsvoorstellen zijn voor onderzoek een aantal bevoegdheden toe te passen op een belangrijk deel gebaseerd op het advies ‘Verbeter- grond waarvan voorwerpen in beslag kunnen wor- voorstellen strafrechtspraak’ van een commissie uit den genomen. Dit leidt tot werklastvermindering de Raad voor de rechtspraak; zie NJB 2003/6/p. 303. voor het openbaar ministerie en de rechterlijke • Bewijsmiddelen macht omdat enkele administratieve handelingen Het eerste wetsvoorstel houdt in dat bij een ver- die verband houden met het instellen van een gedachte die zijn daad heeft bekend het niet meer no- rechtelijk vooronderzoek, achterwege blijven. Het dig is de bewijsmiddelen verder uit te werken, maar komt regelmatig voor dat in een strafzaak de activi- dat met een opgave van die bewijsmiddelen kan wor- teiten van een rechter-commissaris beperkt blijven den volstaan. Voor de verdachte en het openbaar mi- tot een enkele handeling, bijvoorbeeld doorzoeking nisterie, maar ook voor het slachtoffer en de samen- van een woning. Het is dan onwenselijk om speciaal leving is onderbouwing van de bewezenverklaring daarvoor een gerechtelijk vooronderzoek te openen. met uitgewerkte bewijsmiddelen in het geval van een • Voorlopige hechtenis bekennende verdachte minder noodzakelijk. Rech- Het vierde en laatste wetsvoorstel past de regeling ters en ondersteunend personeel behoeven daardoor aan van de voorlopige hechtenis. Zo kan een ver- minder tijd te besteden aan het uitwerken van be- dachte langer in bewaring worden genomen. De ter- wijsmiddelen. De rechtspleging wordt daarmee doel- mijn gaat van tien naar veertien dagen. Ook wordt matiger zonder dat aan de vereiste zorgvuldigheid af- het mogelijk de gevangenhouding in één keer voor breuk wordt gedaan. negentig dagen te bevelen. Nu kent de wet slechts de • Getuigen mogelijkheid van een bevel voor dertig dagen dat Het tweede voorstel regelt een verruiming van de cri- twee keer met een zelfde periode kan worden ver- teria voor het weigeren van verzoeken om getuigen lengd. De verwachting is dat door het wetsvoorstel op te roepen. Ook krijgt de voorzitter van de strafka- het aantal raadkamerbehandelingen zal dalen.

Ruimere bevoegdheden voor justitie en politie om persoonsgegevens op te vragen

De ministerraad heeft op voorstel van minister Don- nische weg en gegevens worden meer dan voorheen ner van Justitie op 17 oktober jl. ingestemd met een op geautomatiseerde wijze verwerkt en opgeslagen. wetsvoorstel dat justitie en politie meer bevoegdhe- Bij de opsporing van misdrijven zijn dergelijke per- den geeft persoonsgegevens op te vragen bij maat- soonsgegevens van groot belang. Het kabinet is schappelijke instellingen en bedrijven, als dat voor daarom van oordeel dat er meer mogelijkheden moe- de opsporing noodzakelijk is. Het wetsvoorstel is ge- ten komen om over persoonsgegevens te kunnen be- baseerd op de voorstellen van de commissie strafvor- schikken. Het wetsvoorstel voorziet daarin. Daarmee derlijke gegevensvergaring in de informatiemaat- komt een einde aan de bestaande onduidelijkheid en schappij en op het kabinetsstandpunt dat hierover in ontoereikendheid van regels. Bovendien sluit het ka- mei 2002 is verschenen. binet aan bij de ontwikkeling van de samenleving tot De huidige bevoegdheden van politie en justitie om informatiemaatschappij. gegevens op te vragen, zijn beperkt en soms ondui- Het voorstel komt erop neer dat in het Wetboek van delijk. Opsporingsambtenaren zijn nogal eens aange- Strafvordering enkele algemene bevoegdheden wor- wezen op vrijwillige verstrekking van gegevens, ter- den opgenomen die zich niet beperken tot één be- wijl voor bedrijven en instellingen het niet altijd hel- paalde bedrijfstak, maar breder van toepassing zijn. der is of ze mogen meewerken aan verzoeken van op- Elke bevoegdheid heeft betrekking op een specifieke sporingsdiensten. Maatschappelijke instanties, be- categorie persoonsgegevens. Zo kan een opsporings- drijfsleven en opsporingsdiensten zijn gebonden aan ambtenaar ‘identificerende’ gegevens van een be- de Wet bescherming persoonsgegevens. Daarom paalde persoon opvragen. Het gaat dan niet alleen kunnen zij niet vrij persoonsgegevens beschikbaar om iemands naam, adres, woonplaats, geboorteda- stellen of gegevens opvragen. tum of geslacht, maar ook om zijn of haar klantnum- Door gebruik van informatie- en communicatietech- mer, nummer van een polis of een rekeningnummer nologie beschikken maatschappelijke instanties en bij bank of giro. De ervaring leert dat vooral aan het bedrijven steeds vaker over gegevens van personen. begin van een opsporingsonderzoek deze gegevens Transacties gaan in toenemende mate langs elektro- een belangrijke rol spelen. Politie en justitie zijn met

2076 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2077

behulp van die informatie sneller in staat vast te stellen wie de personen zijn waarop het onderzoek zich Stelsel kinderalimentatie gewijzigd richt en kunnen verbanden leggen tussen situaties en personen. Het vaststellen van de hoogte van kinderalimentaties wordt herzien. Dit staat Ook andere gegevens dan de genoemde identifice- in een wetsvoorstel van minister Donner dat voor advies naar de Raad van rende gegevens kunnen worden opgevraagd. De offi- State zal worden gestuurd. De bedoeling is dat deze alimentatie voortaan for- cier van justitie komt deze bevoegdheid toe. Het be- faitair wordt vastgesteld aan de hand van maatstaven die bij Algemene maatre- treft gegevens over diensten die verleend zijn, zoals gel van bestuur worden vastgelegd. Het Landelijk Bureau Inning Onderhouds- de duur, de data, de plaats en de aard van de dienst- bijdragen (LBIO) wordt belast met het vaststellen van de alimentatie. De in- verlening en informatie over rekeningen en ander ningstaken van het bureau blijven ongewijzigd. betalingsverkeer. Als het opsporingsonderzoek ver- Het wetsvoorstel vloeit voort uit een Interdepartementaal beleidsonderzoek der is gevorderd zijn het vooral deze gegevens die re- alimentatiebeleid, waarvan het eindrapport op 12 juni 2002 aan de Tweede levant zijn. Opsporingsdiensten krijgen zo meer Kamer werd aangeboden. Uit het rapport bleek dat het bestaande kinderali- zicht op het patroon van gedragingen van een per- mentatiestelsel vaak resulteert in onevenredige financiële lasten van de verzor- soon. Voorbeelden hiervan zijn: reisgedrag en han- gende ouder (meestal vrouw) na een echtscheiding of beëindiging van de rela- delingen bij financiële transacties. Daarnaast biedt tie. Doordat alleenstaande ouders geen kinderalimentatie ontvangen of vra- het wetsvoorstel de mogelijkheid zogenaamde ge- gen, doen zij vaker een beroep op de bijstand dan noodzakelijk zou zijn bij een voelige gegevens te vorderen. Dit kan een indrin- meer gelijke verdeling van de lasten na de scheiding. gende inbreuk maken op de persoonlijke levenssfeer. In het nieuwe stelsel wordt bij het vaststellen van de hoogte van de kinderali- Hieronder valt informatie over iemands godsdienst, mentatie een forfaitaire tabel gehanteerd, die is neergelegd in een Algemene ras, politieke gezindheid, gezondheid of seksuele le- maatregel van bestuur. Op basis van deze tabel kunnen ouders onderling, de ven. Daarom kan de officier van justitie pas van de rechter of het Landelijk Bureau vaststellen welk bedrag een alimentatieplich- bevoegdheid gebruik maken als aan zwaardere voor- tige ouder per maand verschuldigd is. Dit bedrag wordt jaarlijks van rechts- waarden is voldaan, zoals een voorafgaande machti- wege geïndexeerd met een door de minister van Justitie vast te stellen percen- ging van de rechter-commissaris. Justitie en politie tage. kunnen op basis van de voorgestelde bevoegdheden Het Landelijk Bureau zal worden belast met het vaststellen van de kinderali- ook over anderen dan de verdachte gegevens verga- mentatie, maar in die gevallen waarin er een rechterlijke procedure aanhangig ren. Het kan bijvoorbeeld gaan om gegevens over het is inzake een scheiding of inzake het over het kind uit te oefenen gezag, kan de slachtoffer of gegevens over derden waarmee de ver- rechter worden verzocht de kinderalimentatie vast te stellen. De forfaitaire dachte contacten heeft onderhouden die kunnen bij- vaststelling vindt eenmalig plaats. Om in individuele gevallen een onevenre- dragen aan een goede afronding van het opsporings- dig bedrag te kunnen corrigeren, zijn een hardheids- en een wijzigingsclausule onderzoek. opgenomen op grond waarvan het bedrag kan worden gewijzigd. Bij de totstandkoming van het wetsvoorstel is een afweging gemaakt tussen het opsporingsbelang, het belang van degene op wie de gegevens betrekking hebben en het belang van de derde van wie de gege- te vorderen, is toegestaan bij de opsporing van elk vens worden gevorderd. De regeling van de bevoegd- misdrijf. heden heeft met elk van deze belangen rekening ge- Het wetsvoorstel is getoetst aan art. 8 van het Euro- houden. Naarmate een bevoegdheid – gelet op de pees Verdrag tot bescherming van de rechten van de aard van de gegevens – meer inbreuk maakt op de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) met het persoonlijke levenssfeer of meer inspanningen vergt oog op de bescherming van de persoonlijke levens- van een bedrijf of instelling om aan een verzoek tot sfeer. Zo is de regeling voldoende precies geformu- verstrekking te voldoen, worden strengere eisen ge- leerd. De burger weet vooraf onder welke omstandig- steld aan de toepassing. Niet elke bevoegdheid mag heden en voorwaarden de bevoegdheid mag worden in alle gevallen worden gebruikt. Gevoelige gegevens toegepast. Ook is de toepassing controleerbaar door- mogen niet worden opgevraagd bij lichte misdrijven. dat een vordering tot verstrekking van gegevens Dat kan wel bij misdrijven die een ernstige inbreuk schriftelijk moet zijn gedaan. Van de verstrekking op de rechtsorde opleveren. Andere dan identifice- wordt een proces-verbaal opgemaakt. Deze voor- rende gegevens mogen worden vergaard bij misdrij- schriften en de criteria die in de wet zijn opgenomen ven waar een gevangenisstraf van vier jaar of meer op voor toepassing van de bevoegdheden bieden waar- staat. De bevoegdheid om identificerende gegevens borgen in de zin van art. 8 EVRM.

Meer landelijke sturing politie

Op korte termijn zal door de Ministers van BKZ en De burgemeesters houden het gezag over de politie Justitie een wetsvoorstel tot wijziging van de Politie- waar het gaat om de feitelijke handhaving van de wet worden voorgelegd waarin wordt voorgesteld dat openbare orde en de hulpverlening, de officieren van de Ministers van BKZ en van Justitie op hoofdlijnen justitie houden het gezag over de politie waar het sturing kunnen geven aan het op regionaal niveau te gaat om de feitelijke strafrechtelijke handhaving van voeren beleid van de politie, en daarmee aan het de rechtsorde. Hierdoor blijft regionaal en lokaal prestatievermogen van de politie. Dit schrijven zij in maatwerk mogelijk. Maar de Ministers van BZK en een brief van 26 september jl. aan de Tweede Kamer Justitie stellen de hoofdlijnen van het beleid vast. (TK 29 200 VIII, nr 4). Hiermee krijgen de ministers meer invloed op het be-

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2077 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2078

heer, de taakuitoefening en het prestatieniveau van mee wordt de basis gelegd voor nauwere samenwer- de politie. De korpsbeheerders moeten over de uit- king en voor het instellen van een shared serviceor- voering van de hoofdlijnen verantwoording afleggen ganisatie, die bijvoorbeeld kan zorgen voor gezamen- aan de ministers in plaats van aan de andere burge- lijke inkoop of gezamenlijk ict-beheer. meesters in de politieregio en de hoofdofficier van Op dit moment zijn de mogelijkheden voor de mi- justitie (de regionale colleges). De ministers krijgen nisters om in te grijpen in het beheer van politie- de mogelijkheid zowel tussentijds als achteraf te con- korpsen te beperkt. De invloed van de ministers ver- troleren of de vastgestelde hoofdlijnen worden uitge- loopt vooral via overleg en overreding. Aan die vrij- voerd en zonodig in te grijpen. In het uiterste geval blijvendheid maakt het voorstel van het kabinet een kan een burgemeester als korpsbeheerder worden einde. Verder is het huidige politiebestel te versnip- vervangen of kan er een waarnemer komen. perd. De politiekorpsen kijken vooral naar hun eigen De versterkte sturing door de ministers geldt voor ty- regio en te weinig naar het belang van de Neder- pische beheerszaken als de bedrijfsvoering van de landse politie als geheel. Met de wijzigingen van het korpsen. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de inzet kabinet moet bereikt worden dat de politie als geheel van informatie- en communicatietechnologie, die slagvaardig, effectief en als eenheid optreedt; natio- nu nog te versnipperd en verschillend is. Ook geldt naal vastgestelde hoofdlijnen uitvoert; binnen korte de versterkte sturing voor de hoofdlijnen van het po- tijd nationale prioriteiten adequaat kan oppakken; in litiebeleid, bijvoorbeeld het aanpakken van veelple- bovenregionaal, nationaal en internationaal verband gers, het aantal verdachten dat de politie bij de offi- kan samenwerken en regionaal en lokaal maatwerk cier van justitie aanlevert of het aantal boetes en kan leveren. transacties uit zogenoemde staandehoudingen (dus In 2005 wordt bekeken of deze wijzigingen vol- niet uit de flitspaal of uit registratie van kenteken). doende zijn. Daarbij zal onder meer aan de orde ko- In het voorstel tot wijziging van de Politiewet komt men of verdergaande centralisatie van het beheer ook de mogelijkheid van samenwerking tussen poli- van de korpsen nodig is dus of de burgemeesters nog tiekorpsen in publiekrechtelijke organisaties. Hier- wel de korpsbeheerders kunnen blijven.

Dragen van niqaab doet afbreuk aan rechterlijk instrument van waarheidsvinding

De Rechtbank Zwolle heeft een vrouw die daags voor door de rechter. Dat klemt in het bijzonder in het on- de zitting via haar advocaat liet weten met een derhavige geval, waar het gaat om het belang van niqaab ter zitting te zullen verschijnen niet als pro- een minderjarig kind, met wie de man als niet-ver- cespartij toegelaten. De vrouw werd tijdens de be- zorgende ouder omgang wenst tegen welk verzoek de handeling van het verzoekschrift tot het vaststellen vrouw zich verzet. van een omgangsregeling vertegenwoordigd door De rechtbank stelt zich derhalve op het standpunt haar advocaat. dat het dragen van een niqaab ter zitting door pro- De rechtbank schrijft over deze kwestie in haar tus- cespartijen niet kan worden toegestaan, ook niet als senbeschikking van 10 oktober jl.: dit kennelijk voortvloeit uit geloofsovertuiging en/of ‘Voor het oordeel van de rechtbank is doorslagge- levensopvatting. De vrijheid van godsdienst gaat im- vend dat een onderzoek naar feiten op basis van mers niet zover dat dit meebrengt dat de rechter in waarheidsvinding en een zorgvuldige belangenafwe- de uitoefening van zijn ambt en de vervulling van ging, tussen partijen en de rechter communicatie zijn taak door partijen kan worden beperkt, in dier noodzakelijk maken waarbij de rechter ter zitting in voege dat de regels van een zorgvuldige procesvoe- vrijheid vragen moet kunnen stellen en waarbij de ring moeten wijken of onder druk komen te staan, rechter door partijen in de gelegenheid wordt gesteld omdat deze door partijen in plaats van door de rech- ook kennis te nemen van de houding en lichaams- ter zelf naar believen zouden kunnen worden inge- taal van die procespartijen, die wel of niet (naar vuld. waarheid) op die vragen en op uitlatingen van de we- In zoverre treft ook geen doel dat de rechter handelt derpartij, antwoorden en reageren. in strijd met de bepaling van art. 6 van het EVRM. Het dragen van een niqaab maakt het de rechter on- Het is de vrouw zelf die door haar keuze de toegang mogelijk om kennis te tot de rechter blokkeert, althans de rechter wil dwin- nemen van de houding gen tot een houding die zich niet verdraagt met zijn en de lichaamstaal van taakstelling. één van procespartijen, De mogelijk gebrekkiger informatievoorziening van te weten de vrouw. Een de rechter die het gevolg is van de keuze van de algehele gezichtsbedek- vrouw om niet ter zitting te verschijnen, is een risico king doet immers we- dat door de vrouw zelf is gecreëerd en komt voor zenlijk afbreuk aan het haar rekening en risico. Deze keuze kan er niet toe rechterlijk instrument leiden dat de regels van een goede procesorde moe- van waarheidsvinding, ten wijken. Een en ander laat onverlet dat de advo- en aldus aan het beoor- caat van de vrouw het processuele belang van de delen van feiten en het vrouw, ook buiten aanwezigheid van de vrouw, naar waarderen van belangen behoren kan behartigen.’

2078 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2079

Geen omkering bewijslast bij ontneming van crimineel Afrikaanse rechters nemen verklaring aan vermogen tegen vrouwendiscriminatie

Minister van Justitie, Donner, voelt niets voor het Rechters van elf Afrikaanse landen hebben op 11 september een verklaring in omkeren van de bewijslast bij het ontnemen van cri- VN-verband aangenomen over ‘The application of international human rights mineel vermogen. De Amsterdamse hoofdcommissa- at the domestic level’. ris Van Riessen verwees in het televisieprogramma De ‘Declaration of Commitments’ van de rechters uit Botswana, Gambia, Netwerk onlangs naar mogelijkheden die de Itali- Ghana, Malawi, Mauritius, Namibia, Swaziland, South Africa, Tanzania, aanse anti-maffiawetgeving kent op het gebied van Uganda en Zambia het ontnemen van vermogensbestanddelen aan luidt als volgt: mensen die kennelijk lid zijn van de maffia. Van 1. To make the norm of equality and non-discrimination on the basis of sex Riessen noemde met name het omdraaien van de be- the guiding and central principle in all judicial decisions. wijslast. In antwoord op vragen daarover van het 2. In determining whether a rule or practice is discriminatory on the basis of Tweede Kamerlid Van Haersma Buma (CDA) schrijft sex to always look beyond the letter of the law and to consider the practi- minister Donner dat er voldoende instrumenten be- cal implications of the rule or practice. schikbaar zijn om crimineel vermogen effectief aan 3. To create women- and child-friendly courts with the aim of promoting te pakken. Zo noemt de minister het Hoge Raad-ar- their greater enjoyment of their right to equality before the law. rest van 28 mei 2002 (NJ 2003, 96) waarin een be- 4. Whenever possible and relevant, to cite articles of the Convention and the langrijke uitspraak werd gedaan over redelijke en bil- Committee’s General Recommendations in decisions when interpreting lijke verdeling van de bewijslast bij de schatting van domestic law. de omvang van het wederrechtelijk verkregen voor- 5. Whenever possible and relevant, to cite decisions from comparable juris- deel. Als grondslag voor die berekening is een berede- dictions in which the Convention has been cited. neerde en geobjectiveerde vermogensvergelijking 6. Whenever appropriate, to make recommendations in one’s judgements on blijkend uit wettige bewijsmiddelen aanvaard. how domestic law and/or policy might be reformed to bring it in confor- Het openbaar ministerie moet aan de hand van zo’n mity with the State’s obligations under the Convention. vermogensvergelijking aannemelijk maken dat de 7. Whenever appropriate and possible, to make recommendations for the verdachte over vermogen beschikt, waarna de rech- passing of specialized legislation aimed at ensuring that women and girls ter de verdachte de gelegenheid biedt om de stelling enjoy the rights articulated in the Convention. van het openbaar ministerie te betwisten. Indien de 8. Wherever appropriate, to encourage lawyers to make reference to the pro- verdachte er niet in slaagt om aannemelijk te maken visions of the Convention. dat hij zijn vermogen legaal heeft verworven, is dit 9. Whenever possible and appropriate to give directions aimed at finding voldoende voor het oordeel van de rechter dat er we- ways and means of promoting women’s and girls’ greater access to legal derrechtelijk voordeel is genoten. aid services. Een andere methode voor de berekening van het we- 10. In the case of litigation where the interests of girl children are an issue, to derrechtelijk verkregen voordeel is de zogenaamde play a proactive role by, as provided by common law, among others, kasopstellingsmethode, aldus de minister. Deze me- calling for specific arguments on the applicability or otherwise of the thode houdt in een berekeningssysteem waarin het Convention. uitgavenpatroon van degene tegen wie de vordering 11. Whenever possible and appropriate, to make recommendations for the set- is gericht wordt vergeleken met de legale inkomsten ting up of specialized courts and other services with the aim of promoting die hij heeft opgegeven. Het negatieve verschil tus- women’s and girls’ access to justice. sen de uitgaven en ontvangsten, dat slechts veroor- 12. To educate oneself on the continuing developments of international zaakt kan zijn door een onverklaarde bron van ont- human rights law, and more particularly on the work of the Committee. vangsten, wordt aangemerkt als wederrechtelijk ver- 13. Whenever possible, to disseminate decisions in which international hu- kregen voordeel in de zin van art. 36e Sr. Bij de wet man rights norms have been employed to other judges in one’s country. van 8 mei 2003, Stb. 202 (aanpassing ontnemings- 14. To network and collaborate with other judicial officers within one’s region wetgeving), is aan artikel 94a van het Wetboek van and/or country, with the aim of promoting the utilization of the Conven- Strafvordering een bepaling toegevoegd die ertoe tion. strekt voorwerpen in beslag te kunnen nemen die 15. To make oneself available as a resource person / lecturer at local universi- met behulp van een schijnconstructie uit de beschik- ties on the domestic application of international human rights law. kingsmacht zijn gebracht van degene tegen wie de vordering tot ontneming van het wederrechtelijk verkregen voordeel is gericht. Deze wet is op 1 september jl. in werking getreden (Stb. 321). Daarmee is het instrumentarium, waarmee de omvang van het vermogen van de verdachte kan worden vastgesteld, inmiddels uitgebreid. Tegen deze achtergrond is er aan een drastisch middel als omkering van de bewijslast naar huidig inzicht geen behoefte, schrijft minister Donner. (uit: TK 03/04, Aanhangsel van de Handelingen nr 142)

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2079 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2080

A CTUALITEITEN U NIVERSITAIR NIEUWS universitair nieuws

Oraties milieubescherming in het beleid van de Gemeen- schap. Zorg voor het milieu dient dus ook deel uit te Op dinsdag 4 november (16.00 uur, Aula) houden de maken van het Europees mededingingsrecht en -be- hoogleraren privaatrecht aan de Rijksuniversiteit leid. Uitgaande van artikel 6 begint het boek met het Groningen prof. mr M.H. Wissink en prof. mr F.M.J. ontwikkelen van een integratiemodel dat daartoe Verstijlen hun inaugurele redes. Wissink (verbintenis- moet leiden. senrecht) spreekt onder de titel ‘Ik zal handhaven’ Vervolgens worden in deel twee de artikelen 81, 82, over de confrontatie van privaatrecht met Europees 86 en 87 van het Verdrag, de concentratiecontrole, gemeenschapsrecht. De titel van de oratie van Ver- en de nuttig effect regel (art. 81 jo art. 10) en de toe- stijlen (goederenrecht) is ‘Vergissingen in het goede- passing van deze artikelen in gevallen waarin milieu- renrecht’. bescherming aan de orde is, onderzocht. De tussen- conclusie luidt dat er een niet te verklaren verschil is Op donderdag 13 november (17.00 uur, Luik) houdt tussen de rol die milieubelangen spelen in de mede- prof. mr Gerard-René de Groot (Universiteit Maastricht) dingingsregels die gericht zijn tot ondernemingen zijn inaugurele rede als hoogleraar op de Pierre Har- (beperkt en indirect) en de rol die zij spelen in de tot mel-leerstoel aan de Université de Liège 2003/2004 . overheden gerichte mededingingsregels (milieuvoor- De titel is ‘Towards a European Nationality Law/ Vers delen kunnen zonder meer een uitzondering recht- un droit européen de la nationalité’. De Groot zal dit vaardigen en het integratiemodel wordt zonder meer academisch jaar een cursus vergelijkend nationali- toegepast). teitsrecht geven. In deel drie worden deze bevindingen getoetst aan de hand van drie vergelijkingsperspectieven: het in- Op vrijdag 21 november (14.30 uur, Aula, Singel hoek terne, waarbij de rol van cultuurbelangen in het EG Spui) spreekt bijzonder hoogleraar Kinderarbeid aan mededingingsrecht wordt bestudeerd; het externe de Universiteit van Amsterdam Kristoffel Lieten zijn (Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Nederland) oratie uit. en het semi-externe perspectief: de rol die milieube- Deze leerstoel, ondergebracht bij de Faculteit der langen hebben gespeeld in de EG mededingingsre- Maatschappij- en Gedragswetenschappen door het gels vergeleken met het belang dat aan milieubelan- Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis gen is toegekend in het kader van de andere marktin- met steun van de Amsterdam Foundation for Inter- tegratiebepalingen uit het EG Verdrag. Daaruit blijkt national Research on Exploitation of Working Child- dat milieubelangen rechtsreeks kunnen leiden tot ren, is de enige in zijn soort in de wereld. een inperking van deze bepalingen. Vedder beveelt tenslotte aan het model van integra- Mr F.J.L. Pennings, hoogleraar sociaal recht aan de tie toe te passen. De manier waarop milieubelangen Universiteit Utrecht (Europees en vergelijkend socia- worden meegewogen in het kader van de tot de over- lezekerheidsrecht) houdt op dinsdag 18 november heden gerichte mededingingsregels kan als voor- (16.15 uur, Academiegebouw, Domplein 29) zijn in- beeld dienen. Bovendien bevat het integratiemodel augurele rede onder de titel ‘Heeft het werklandbe- een belangrijke vingerwijzing voor de milieuregelge- ginsel zijn langste tijd gehad?’ ver om bij het ontwerpen van regels inzake produ- centenverantwoordelijkheid rekening te houden met Op donderdag 11 december (15.45 uur, Aula De Boele- de mogelijkheid van mededinging. Als het krachtig laan 1105, Amsterdam) spreekt dr P.J. van Koppen zijn instrument van de mededinging kan worden aange- inaugurele rede uit als hoogleraar rechtspsychologie wend om de internalisatie te bevorderen en concur- aan de Vrije Universiteit. De titel is ‘Verankering van rentie om het milieu mogelijk te maken is iedereen rechtspraak. Over de wisselwerking tussen burger, daarmee gediend en is de kans op duurzame ontwik- politie, justitie en rechter’. keling het grootst. H.H.B. Vedder Competition Law and Environmental Protection in Eu- Promoties rope. Towards Sustainability? The Avosetta series 3 Mededingingsrecht en milieubescherming in Groningen: Europa Law Publishing 2003, 478 p., Europa € 89, ISBN 9076871175 Wie een televisietoestel, een auto of een koelkast koopt, moet naast de verkoopprijs tegenwoordig een verwijderingsbijdrage betalen. Deze verwijderings- Regres bijdrage is het resultaat van een afspraak tussen de Regres stelt particuliere en sociale verzekeraars en an- Nederlandse producenten en importeurs van deze dere schadedragers in staat de bedragen die zij moe- apparaten. Daarmee zou deze afspraak echter aange- ten uitkeren te verhalen op degene die daarvoor aan- merkt kunnen worden als een prijskartel en dus ver- sprakelijk is. Die is meestal WA-verzekerd waardor boden zijn op grond van de Mededingingswet. Tege- het regres uiteindelijk een zaak is tussen verzekeraars lijkertijd dient de afspraak echter de bescherming onderling. Is dat zinvol? De regering vindt van wel, van het milieu. Hans Vedder onderzocht welke rol mi- en heeft het aantal regresbepalingen in een tijdsbe- lieubelangen spelen in het Europese mededingings- stek van vijf jaar meer dan verdubbeld. Zelfs zijn er recht. Hij promoveerde op 26 september aan de Uni- aanvullende regelingen ingevoerd die regresnemers versiteit van Amsterdam bij prof. mr H.G. Sevenster. extra financiële prikkels moeten geven tot het ne- Artikel 6 van het EG Verdrag vereist integratie van men van regres. Er is discussie over de wenselijkheid

2080 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2081

personalia

en praktische uitvoerbaarheid van de wettelijke reg- Palmes Académiques resrechten. En ondanks de belangrijke rol die het regres in de schadepraktijk inneemt is er veel onduide- Op 10 september kreeg mr H.J.M. Boukema, advocaat lijkheid over de plaats, inhoud en omvang van de te Den Haag, uit handen van de Franse ambassadeur regresrechten. Volgens Esther Engelhard was het de in Nederland mw Anne Gazeau-Secret de versierselen hoogste tijd voor een analyse van de wijze waarop de uitgereikt behorend bij Commandeur de l’Ordre des regering voor haar rechtspolitieke doeleinden ge- Palmes Académiques. Deze hoge onderscheiding is bruik maakt van de wettelijke regresrechten. Zij pro- Boukema door de Franse regering toegekend van- moveerde op 3 oktober aan de Universiteit Maas- wege zijn werk als professeur en philosophie de droit tricht bij prof. mr G.E. van Maanen. aan de Europese Faculteit in Straatsburg en vanwege Centraal staat de vraag welke gevolgen de uitbreiding zijn publicaties over rechtsfilosofie in de internatio- van het regres die het kabinet met het credo ‘de scha- H.J.M. Boukema nale vakpers. deveroorzaker betaalt’ propageert, heeft voor de aansprakelijkheid van de schadeveroorzaker. In deze pri- Nieuwe A-G mair positiefrechtelijke studie worden de verhaals- rechten integraal behandeld, gericht op het Neder- Mr R.E.C.M. Niessen wordt advocaat-generaal bij de lands recht. Aandacht gaat tevens uit naar de onder- Hoge Raad der Nederlanden (belastingsectie). Nies- delen van de regeling die door afspraken tussen so- sen was in de periode 1976-1980 belastingadviseur in ciale verzekeraars en het Verbond van Verzekeraars Rotterdam. Daarna belandde hij in de wetenschap, zijn gestandaardiseerd en de ruimte die het aanspra- eerst bij de Universiteit Leiden. Sinds 1989 is hij kelijkheidsrecht daarvoor biedt. Behandeld worden hoogleraar Belastingrecht in Maastricht. achtereenvolgens het wettelijk kader (de wettelijke systematiek, de directe aanleiding voor het regres, de Hoogleraren verhouding voordeelstoerekening en regres en de grenzen van het wettelijk kader), de functies van het Mr A.A. Franken is benoemd tot hoogleraar Straf- regres (wordingsgeschiedenis, verwijtbaarheid als rechtspraktijk bij de faculteit Rechtsgeleerdheid van grond voor reallocatie), het aansprakelijkheidsre- de Universiteit Utrecht. Stijn Franken was al als se- gime bij regres (aansprakelijkheidsnormen en het nior docent/onderzoeker bij het Willem Pompe Insti- rechtskarakter van regresvordering) en enkele bijzon- tuut aan de faculteit verbonden. Daarnaast is hij ad- dere kwesties met betrekking tot de uitvoering van vocaat te Amsterdam. Franken promoveerde in 1993 het regres(beleid). op het proefschrift ‘Voeging ad informandum in E.F.D. Engelhard strafzaken’. Regres. Een onderzoek naar het regresrecht van particuliere en sociale schadedragers. Mr Jan Jans is benoemd tot hoogleraar Publiekrecht, Recht en Praktijk 125 in het bijzonder het nationale en internationale be- Deventer: Kluwer 2003, 440 p., € 55 (abb. € 44), ISBN A.A. Franken stuursrecht, bij de Faculteit der Rechtsgeleerdheid 9013008615 van de Rijksuniversiteit Groningen. Jans blijft tevens, voor twee dagen per week, hoogleraar Europees Rectificatie Recht aan de Universiteit van Amsterdam. De benoe- In NJB 2003 afl. 37 is op p. 1984 een samenvatting ming in Groningen is tijdelijk vanwege het decanaat opgenomen van de dissertatie van Anne C. van Wa- van prof. mr L.J.A. Damen tot 1 september 2006. geningen, De staat van de universiteit. Ten onrechte is Van Wageningen daarin vermeld als zijnde van het Mr H.E. Bröring is benoemd tot hoogleraar Integrale vrouwelijk geslacht. Onze excuses voor deze tot ver- beoefening van het recht aan de Rijksuniversiteit warring leidende aanduiding. Groningen. Tevens is hij benoemd tot wetenschappelijk directeur van de onderzoekschool CRBS, Cen- trum voor Recht, Bestuur en Samenleving. Zijn on- OPROEP aan STUDENTEN derzoek richt zich op de verhouding tussen recht en beleid, de bestuurlijke boete en geschilbeslechting. De redactie roept studenten op, te reageren op de Herman Bröring promoveerde in 1993 cum laude stelling: aan de RUG op het proefschrift Richtlijnen, waarvoor Spreekrecht voor de slachtoffers hindert het hij in 1995 de Stibbe Prijs ontving. Sinds 1993 was strafproces tegen de daders. hij universitair hoofddocent bestuursrecht en van 1995-2002 fellow bij de onderzoekschool CRBS. Hij De reacties mogen maximaal 300 woorden bevat- was waarnemend wetenschappelijk directeur van de ten en moeten vóór 15 december worden gemaild onderzoekschool sinds 2002. naar: [email protected] Ter vervulling van de vacature ontstaan door het vertrek van prof. mr L. Timmerman naar Den Haag als Vermeld daarbij naam, adres en telefoonnummer. A-G bij de Hoge Raad is mr J.B. Wezeman benoemd De inzendingen worden op de website van het tot hoogleraar handels- en ondernemingsrecht aan Nederlands Juristenblad geplaatst. de Rijksuniversiteit Groningen. Jan Berend Wezeman Na selectie door de redactie worden de beste tien was tot 1991 docent aan de RUG, waarna hij ver- ook in het papieren NJB afgedrukt. huisde naar de Universiteit Utrecht. In 1998 promoveerde hij aan de RUG op ‘Aansprakelijkheid van be-

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2081 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2082

A CTUALITEITEN P ERSONALIA agenda

stuurders’. Sinds begin 2001 was hij verbonden aan Meesterbridge de Erasmus Universiteit Rotterdam als hoogleraar on- De agenda is ook te De drive die gepland was voor 1 november a.s. (NJB dernemingsrecht. Hij is tevens adviseur van een ad- raadplegen op Internet: 2003/34/p. 1888) gaat niet door. De eerstvolgende vocaten/belastingadvieskantoor en rechter-plv. in de www.njb.nl editie van dit evenement vindt plaats op zaterdag 6 rechtbank Groningen. november 2004.

Nieuwe KNB voorzitter Kwaliteit in rechtspraak De sector familie- en jeugdrecht van rechtbank Mr Aart Heering, notaris te Amsterdam, is met ingang ’s-Hertogenbosch is de eerste familiesector in Neder- van 1 oktober 2003 benoemd tot voorzitter van de land die een KEMA-certificaat heeft behaald. Het KNB, de beroepsorganisatie van notarissen en kandi- certificaat wordt op maandag 3 november a.s. door daat-notarissen. Hij volgt Dolf Plaggemars op die KEMA-directeur Pier Nabuurs uitgereikt tijdens het twee jaar lang de functie heeft bekleed. symposium Kwaliteit in de rechtspraak, laten zien dat je doet wat je zegt. Gerechtsdeurwaarders Tijdens het symposium belichten diverse sprekers aspecten van kwaliteitsdenken, onder wie Jacques van De heer Cees Smaling is met ingang van 1 oktober als Velzen (lid van de Raad voor de rechtspraak), Renée commissaris toe getreden tot de Raad van Commissa- Hooijmans (oud-sectorvoorzitter familie- en jeugd- rissen van GGN Holding, de Groep Gerechtsdeur- recht) en Kees de Vaal (kwaliteitsmanager bij Phi- waarders Nederland. Smaling was tot 2002 voorzitter Aart Heering lips). Bovendien is er een paneldiscussie waaraan ook van de Raad van Bestuur van PCM uitgevers. Eerder Lia Renckens (advocaat) en Bruno van Gent (regiodi- dit jaar werd Benk Korthals, oud minister van justitie recteur Zuid van de Raad voor de Kinderbescher- in het tweede kabinet-Kok, benoemd tot president- ming) deelnemen. commissaris bij GGN. GGN is een krachtenbunde- Tijd: 13.30-16.00 uur, borrel na afloop ling van achttien gerechtsdeurwaarderkantoren met Plaats: School voor de Toekomst, Vlijmenseweg 2, 30 vestigingen verspreid over Nederland. Den Bosch. Inlichtingen: tel. (073) 6202721. The truth and nothing but the truth Sport en Recht – Uitzendrechten De Vereniging voor Sport en Recht houdt op donder- Onder de titel ‘The truth and nothing but the truth’ dag 6 november haar jaarvergadering. Het weten- is op vrijdag 24 oktober in de Chinese zaal in het schappelijk deel van de vergadering staat in het te- Haagse Vredespaleis een tentoonstelling geopend ken van de ‘Uitzendrechten’. Daarbij komen onder met afbeeldingen van twaalf Nederlandse advocaten. meer de volgende vragen aan de orde: Zij zijn geschilderd door negen Nederlandse kunste- • Wat zijn uitzendrechten en aan wie komen deze naars, verenigd in ‘The Winston Group’. toe? De schilderijen volgen een oude traditie binnen de • Waarom is het mededingingsrecht van toepassing schilderkunst. De volgende dames en heren zijn afge- op collectieve verkoop van deze rechten? beeld: de gebroeders Anker, mr Spong, mr Doedens, • Wat betekent de exclusiviteit van de uitbating mr Weski, mr Hiddema, mr Van der Plas, mr Plasman, door clubs in Europees en nationaal verband? mr Van der Kruijs, mr Mannheims en mr Korvinus. Hierbij zal uiteraard worden ingegaan op de beschik- De tentoonstelling is tweeledig. Enerzijds betreft het king van de Nederlandse Mededingingsautoriteit ter- een realistische serie portretten van hetzelfde for- zake de collectieve verkoop van uitzendkrachten en maat. Anderzijds zijn het de artistieke interpretaties de UEFA-beschikking van de Europese commissie. van de kunstenaars, gemaakt in alle vrijheid en zon- Over dit onderwerp worden inleidingen gehouden der van tevoren afgesproken restricties. Het thema door mw mr M. Olfers, medewerker bij het Asser In- van de tentoonstelling gaat over de popularisering stituut en universitair docent sociaal recht bij de VU van strafzaken voor het grote publiek. Over de posi- en de heer M. van Praag, President-commissaris van tieve kant daarvan, zoals verbreiding van informatie, Eredivisie NV. als ook over de media-aandacht, over de ijdelheid die Tijdens de vergadering zal de ‘Rabobank scriptieprijs er mee gepaard gaat en de veranderende rol die de van de Vereniging voor Sport en Recht’ worden uit- rechtspraak ondergaat ten aanzien van het individu. gereikt. De kunstenaars zijn: Sandra Derks, Willum Geerts, Tijd: 15.00-18.15 uur. Phil Bloom, David Moir, Jurriaan van Hall, Tzenko Plaats: het KNVB Sportcentrum te Zeist, Wouden- Stoyanov, Ernst Voss, Peter Kempff en Aldert Mantje. bergseweg 56. Het concept en de samenstelling zijn van Anne Rijke, Aanmelding: Voor leden van de vereniging zijn er aan Ralf Christiaansen en Jules Otto. deelname geen kosten verbonden. Niet-leden kun- De tentoonstelling zal twee weken in het Vredespa- nen de vergadering bijwonen na voorafgaande aan- leis hangen. In januari a.s. zullen de schilderijen ook melding bij de secretaris, mr R.J.A. Dil, Postbus 560, te bezichtigen zijn in het voor een ieder toeganke- 6800 AN Arnhem, fax (026) 3538294. Kosten van lijke Paleis van Justitie te Den Haag. Zie voor meer in- deelname voor niet-leden: € 50 (inclusief boek). 3 formatie www.thewinstongroup.nl. NOvA-punten.

2082 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2083

A CTUALITEITEN A GENDA

Companies On the Edge ridische vakken is ruim plaats gemaakt. Onder de ti- Op donderdag 13 november JFV Grotius het congres tel ‘Ba ma bij rechten in Leiden: verandering en con- ‘Companies On The Edge’, reorganisatie en insolven- tinuïteit’ spreekt op woensdag 19 november prof. mr tie vanuit nationaal & internationaal perspectief. T.A. de Roos, hoogleraar straf- en strafprocesrecht Het huidig economisch tij eist zijn slachtoffers. Een aan de Universiteit Leiden en plv. raadsheer in het krimpende markt, teruglopende marges, toene- Hof Leeuwarden over de grote genoegen van de Ba mende buitenlandse concurrentie en verminderde fi- ma. Daarnaast is de heer De Roos advocaat te Amster- nancieringsbereidheid, zijn hier de gevolgen van. dam, voorzitter van het Nederlands Studiecentrum Deze ontwikkelingen brengen zelfs topbedrijven aan criminaliteit en rechtshaving te Leiden en portefeuil- de rand van de afgrond. Scherpe diagnose, een slag- lehouder onderwijs in het faculteitsbestuur te Lei- vaardige inzet, juridische financiële deskundigheid den. en harde maatregelen kunnen het tij keren. Tijdens Tijd: 17.00-18.00 uur, aansluitend borrel tot 19.00 dit congres zullen mr F. Meeter, mr J. van Apeldoorn, uur mr R. van Galen en mr M. Kalff hun visie en kennis Plaats: Academiegebouw, Klein Auditorium, (zaal 08) op dit onderwerp naar voren brengen aan de hand Rapenburg 73, Leiden. Borrel in de Academie van drie spraakmakende casus onder anderen in de Lounge. wereldmarkt, te weten de doorstartprocedures van Inlichtingen en aanmelding: mw mr J.M.D. Bharos, tel. DAF en Versatel Telecom, en het faillissement van (071) 5165043, fax (071) 5165010 en e-mail: glasvezelexploitant KPN Qwest, mr M. Windt en mr [email protected]. Opgave is niet nodig maar P. Vos zullen de liquiditeitsproblemen en de voorfase wordt wel zeer op prijs gesteld. van een faillissement en de invloed met het bancaire wezen uiteenzetten. Het congres zal worden afgeslo- Kindermishandeling ten met een forumdiscussie. RAAK, de Reflectie- en Actiegroep Aanpak Kindermis- Tijd: 13.15-18.00 uur (borrel na afloop) handeling, houdt op donderdag 20 november in sa- Plaats: Academiegebouw, Rapenburg 73, Leiden menwerking met Uitgeverij SWP haar tweede jaar- Aanmelding: Kosten € 180 per persoon. Voor aanmel- congres. Onder de titel ‘De Maat is Vol’ komen aan ding en informatie: www.jfvgrotius.nl. 3 NOvA-pun- de orde de criteria van kindermishandeling en de ten. aard van opvoeden. Prof. mr Jan Willems heeft naar analogie van een in de Verenigde Staten opgestelde De Grondwet als bron van normativiteit en terminologielijst voor Nederland een lijst opgesteld identiteit als meetinstrument voor alle bij kindermishandeling Op vrijdag 14 november houdt de Faculteit der Rechts- betrokken beroepsgroepen. Het congres wil onder geleerdheid van de Erasmus Universiteit Rotterdam meer een aanzet geven voor het hanteren van deze een symposium met als onderwerp ‘De grondwet als lijst, zodat betrokkenen rond het kind over een uni- bron van normativiteit en identiteit’. Aanleiding is forme taal beschikken om aard en ernst van kinder- de publicatie van het themanummer van Civis mishandeling aan te geven. Naast plenaire lezingen, Mundi onder dezelfde titel, geredigeerd door S.W. onder meer door Herman Baartman, VU, en Bas Le- Couwenberg en met bijdragen van H.E.S. Woldring, vering, UU, zijn er presentaties, panels, interviews, L.M. Veny, D.H.M. Meuwissen, E.C.M. Jurgens en en een groot slotdebat. P.B. Cliteur. Tijd: 10.00-16.45 uur. Vanaf 9.00 uur registratie, bor- Sprekers zijn N.S. Efthymiou, mw M.L.P. van Houten, rel na afloop J.A. Peters en G.F.M. van der Tang. Het symposium Plaats: RAI-Auditorium, Amsterdam zal worden voorgezeten door R. de Lange. Inlichtingen en aanmelding: Logacom, Postbus 257, Studenten, docenten, vakgenoten en alle andere 1000 AG Amsterdam. Tel. (020) 3203364, fax (020) geïnteresseerden zijn van harte welkom. 3308040, e-mail: [email protected]. Contactper- Tijd: 13.00-17.00 uur (aansluitend borrel) sonen: Kim Haverman (operationele organisatie), Plaats: zaal B-3, campus Woudestein (Burgemeester Paul Roosenstein (inhoudelijke zaken). Kosten € 95 Oudlaan 50, Rotterdam) ex BTW, groeps- (10-20%) en studenten- (20%) kor- Aanmelding: Bij voorkeur per e-mail bij mw R. tingen mogelijk. Aanmelden ook mogelijk via inter- Schriek, [email protected], kamer L6-063, Postbus net, www.logacom.nl. 1738, 3000 DR Rotterdam, tel. (010) 4082540. Kos- ten € 15, te voldoen aan de zaal. Studenten gratis. Landelijke Dag Wetenschapswinkels Op 20 november vindt de Landelijke Dag Weten- Leidsch Juridisch Genootschap schapswinkels plaats. Op dit jaarlijkse congres ko- In het cursusjaar 2002-2003 is het eerste bachelors- men alle medewerkers en betrokkenen rondom we- jaar in Leiden van start gegaan, ook bij de rechtenfa- tenschapswinkels in Nederland en België bijeen om culteit. Het nieuwe curriculum, dat deels nog in op- ervaringen en ideeën uit te wisselen, dit jaar over het bouw is maar waarvan uiteraard de contouren vast- thema ‘kwaliteit’. De dag wordt georganiseerd door staan, is geïnspireerd door een profiel van de afgestu- de Utrechtse Wetenschapswinkels, die het afgelopen deerde met de volgende kenmerken: oog voor het jaar onderzoek hebben gedaan naar hun eigen kwali- recht als systeem, complexe juridische problemen teiten en aandachtspunten, en heeft als titel ‘Tot uw kunnen analyseren, het recht in de maatschappelijke dienst!’ Tijdens de dag wordt voor de tweede keer de context kunnen plaatsen. De aandacht voor interna- Landelijke Prijs Wetenschapswinkels (€ 500 en een tionaal en Europees recht is versterkt en voor metaju- wisseltrofee) uitgereikt aan een maatschappelijk

NJb afl. 39 31 oktober 2003 2083 03 39 09 info 27-10-2003 18:19 Pagina 2084

grensverleggend en oplossingsbevorderend weten- Inlichtingen en aanmelding: belangstellenden kunnen schapswinkelproject. zich tot 14 november per e-mail opgeven bij mw mr Tijd: 9.30-16.30 uur. Daarna bezoek aan het Universi- G. Lodder, Instituut voor Immigratierecht, Universi- teitsmuseum met aansluitend borrel en om 19.00 teit Leiden: [email protected], tel. (071) uur diner. 5277727. De toegang is gratis. Bij tijdige aanmelding Plaats: De Pietershof, Achter Sint Pieter 200, Utrecht. wordt het volledige programma toegestuurd. Informatie en aanmelding: inschrijven via www.uu.nl/we De vreemdelingenrechtelijke procedure tenschapswinkels/ldw of het congressecretariaat: Bu- Over de ingrijpende ontwikkelingen van de afgelo- reau SUW, Heidelberglaan 8, 3584 CS Utrecht, tel. pen 2,5 jaar op het gebied van de procedure in het (030) 2536150 of suw@bio. vreemdelingenrecht vindt op maandag 1 december uu.nl. Bij aanmelding kunt u uw voorkeur voor een een studiedag plaats van de Vrije Universiteit. Bijdra- workshop opgeven. Op de site vindt u uitgebreide in- gen zijn er van mr H. Battjes, staats- en bestuurs- formatie over het programma. Kosten € 50, studen- recht, VU, ‘EG-rechtelijke normen inzake de vreem- ten € 20, excl. diner. delingenrechtelijke procedure’; prof. mr P. Boeles, In- stituut voor Immigratierecht, Universiteit Leiden, Uitreiking Hanneke Steenbergen Scriptieprijs ‘Internationeelrechtelijke normen inzake de vreem- Op vrijdag 21 november zal voor het eerst de Hanneke delingenrechtelijke procedure’; mr G.M.H. Hoog- Steenbergen Scriptieprijs worden uitgereikt. De jaar- vliet, advocaat te Den Haag, ‘De vreemdelingenrech- lijkse prijs, € 1500, wordt ter beschikking gesteld telijke procedure in de praktijk’; prof. mr B.J. Schue- door de Stichting Hanneke Steenbergen Fonds en is ler, Universiteit van Amsterdam, ‘Het vreemdelin- bestemd voor de beste afstudeerscriptie op het gebied genrecht bezien vanuit het bestuursprocesrecht’; van het migratierecht. De overhandiging van de prijs prof. mr T.P. Spijkerboer, hoogleraar migratierecht zal worden opgeluisterd met een minisymposium, VU, ‘Aanvullende vreemdelingenrechtelijke rechts- waarin een viertal onderwerpen uit het migratierecht bescherming door de burgerlijke rechter’ en prof. mr vanuit de actualiteit worden belicht. Deze onderwer- B.P. Vermeulen, hoogleraar staatsrecht, VU, ‘De Aan- pen zijn: ‘De positie van derdelanders in de Europese meldcentrum-procedure’. Unie’, (prof. mr C.A. Groenendijk), ‘Het EHRM en de Tijd: 10.00-17.30 uur. toepassing van artikel 3 EVRM in het asielrecht’ (mr Plaats: Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105, Amster- A.B. Terlouw), ‘Gezinsvorming, gezinshereniging en dam. artikel 8 EVRM’ (prof. mr P. Boeles) en ‘Unieburgers Aanmelding en inlichtingen: J. van Rooij, Afdeling en het vrij verkeer van personen’ (mr A.J.Th. Wol- Staats- en Bestuursrecht 6A-18, Faculteit der Rechts- tjer). geleerdheid, Vrije Universiteit, De Boelelaan 1105, Tijd: 15.00-17.00 uur. 1081 HV Amsterdam. E-mail: j.vanrooij@rechten. Plaats: Katholieke Universiteit Nijmegen. vu.nl. Kosten € 350, 6 opleidingspunten.

3 november Kwaliteit in rechtspraak (Zie NJB 2003/37/p. 2082) 5 november Grondrechten in de pluriforme samenleving II (Zie NJB 2003/35/p. 1888) 6 november Multicultureel familie- en jeugdstrafrecht (Zie NJB 2003/29/p. 1540) 6 november Aanpak maatschappelijk geweld door politie (Zie NJB 2003/35/p. 1889) 6 november Sinzheimerlezing (Zie NJB 2003/37/p. 1985) 6 november Sport en Recht - Uitzendrechten (Zie NJB 2003/39/p. 2082) 6-7 november Jonge Balie Congres (Zie NJB 2003/33/p. 1802) 7-8 november De werknemer in het ondernemingsrecht (Zie NJB 2003/18/p. 956) 8 november Studiedag Paul Scholten (Zie NJB 2003/35/p. 1889) 12 november Tunnelvisie in strafrechtelijk onderzoek (Zie NJB 2003/34/p. 1846) 13 november De toekomst van de MER (Zie NJB 2003/35/p. 1889) 13 november De gekozen burgemeester (Zie NJB 2003/36/p. 1937) 13 november Companies on the Edge (Zie NJB 2003/39/p. 2083) 13-14 november Vrouwenstudies Utrecht (Zie NJB 2003/36/p. 1937)

Een uitgebreide versie van deze agenda is te raadplegen op de NJB-Internet site: http://www./njb.nl

2084 31 oktober 2003 afl. 39 NJb 03 39 10 vacatures 27-10-2003 17:37 Pagina 1

Een overzicht van juridische vacatures die de afgelopen week in vakbladen en landelijke kranten werden aangetroffen. NJB-vacatureoverzicht Voor volledigheid kan niet worden ingestaan.

Banen voor juristen Dinsdags al op internet: zie ‘vacatures’ op www.njb.nl

Administratief juridisch Juridisch adviseur (v/m) Juristen arbeids-/ Raadsgriffier m/v medewerker Opl.: Nederlands recht. ambtenarenrecht Opl.: bestuurlijk-juridische. Opl.: HALO; HEAO-opleiding; Commissie Gelijke Behandeling, Utrecht Opl.: Rechten, eventueel Bestuurs- Gemeente Meppel, Meppel MEAO-diploma. de Volkskrant 25-10-2003 kunde. Binnenlands Bestuur 25-10-2003 Gemeente Hengelo, Hengelo BEZO-Consult Dagblad Tubantia 25-10-2003 Jurist handhaving Binnenlands Bestuur 25-10-2003 Raadsgriffier m/v Gemeente Eindhoven, Eindhoven Gemeente Wijchen, Wijchen Advocaat-stagiaire m/v de Volkskrant 25-10-2003 Juristen sociale zekerheidsrecht Binnenlands Bestuur 25-10-2003 Hoens & Souren Advocaten Opl.: juridische; Sociale Zekerheids- Nederlands Juristenblad 25-10-2003 Jurist handhaving recht. Senior medewerker Opl.: juridisch, Publiekrecht. Yacht publiekrecht/plv. griffier (m/v) Allround juridische Gemeente Eindhoven, Eindhoven Intermediair 25-10-2003 Gemeente Diemen, Diemen medewerkers vergunningen Eindhovens Dagblad 25-10-2003 Parool 25-10-2003 m/v (2) Juristen wro Gemeente Weststellingwerf, Weststel- Jurist handhaving Opl.: Rechten, eventueel Bestuurs- Toetsers/juridisch lingwerf Opl.: WO-opleiding (juridisch) met kunde. kwaliteitsmedewerkers Dagblad van het Noorden als special. BEZO-Consult Noord-Holland 25-10-2003 Gemeente Eindhoven, Eindhoven Binnenlands Bestuur 25-10-2003 Noordhollands Dagblad 25-10-2003 Brabants Dagblad 25-10-2003 Beginnend en ervaren Legal counsel kandidaat-notarissen m/v Jurist handhaving Amsterdam Houthoff Buruma Opl.: WO-opleiding (juridisch) met NRC Handelsblad 25-10-2003 NRC Handelsblad 25-10-2003 als special. Gemeente Eindhoven, Eindhoven Brabants Dagblad 25-10-2003