PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/94448 Please be advised that this information was generated on 2017-12-06 and may be subject to change. if Λ·.Τ % m 1 '* 'IS 1 ( Erie Tanja Goede politiek De parlementaire cultuur van de Tweede Kamer, 1866-1940 Goede politiek Voor mijn grootmoeders Susanna Henriette Olthuis-Roodhuyzen Georgette Feuilletau de Bruyn Goede Politiek De parlementaire cultuur van de Tweede Kamer, 1866-1940 een wetenschappelijke proeve op het gebied van de Letteren Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Radboud Universiteit Nijmegen op het gezag van de rector magnificus prof. mr. S.C.J.J. Kortmann volgens besluit van het college van decanen in het openbaar te verdedigen op donderdag 20 januari 2011 om 15.30 precies door Erie Georgette Tanja geboren op 25 september 1981 te Heerlen Promotores: prof. dr. R.A.M. Aerts prof. dr. C.C. van Baaien Manuscriptcommissie: Prof. dr. P.J.A.N. Rietbergen Prof. dr. H.J. te Velde (Universiteit Leiden) Prof. dr. J.Th.J. van den Berg (Universiteit Leiden, Universiteit Maastricht) Inhoud Inleiding 7 Goede politiek 8 Bronnen van parlementaire geschiedenis /ƒ Hoofdstuk 1 - Meer dan praten alleen: de Tweede Kamer als medewetgever en controleur 2_j Het takenpakket van Kamerleden 24 Samenwerking tussen Kamerleden j6 Het belang van collegialiteit 44 Balans: samenwerken in wetgeving en controle 47 Hoofdstuk 2 - Onafhankelijkheid of groepsgevoel als ideaal? Representatie als flexibel begrip 4c Politieke representatie in theoretisch opzicht 5/ Politieke representatie in de praktijk: 'voor het volk of van het volk'? $6 In naam van de partij 74 Balans: anders maar toch gelijk - veranderende visies op representatie 82 Hoofdstuk 3 - Spelen volgens of met de regels? Parlementaire voorschriften en goede politiek <?ƒ Geschreven en ongeschreven spelregels 86 Het Reglement van Orde 89 Flexibele en tactische omgang met regels 106 Balans: spanning tussen ideaal en praktijk 118 Inhoud Hoofdstuk 4 — Een verblekend ideaal? De debatcultuur van de Tweede Kamer 121 Binnenhof ia: de vergaderzaal van de Tweede Kamer 123 Een rationele, 'vrije' discussie: de liberale voorstelling van het parlementaire debat 126 Nieuwe stijlen van debatteren 131 Uiterlijke kenmerken van het parlementaire debat 140 Balans: de debatcultuur als weerspiegeling van de opvatting van goede politiek 757 Hoofdstuk 5 — Voorstellingen van het Kamerlidmaatschap 15p Toelating tot de Tweede Kamer 160 De parlementaire schadeloosstelling 775 Balans: een veranderend zelfbeeld 182 Hoofdstuk 6 - De Tweede Kamer en de buitenwereld. Rituelen, symbolen en het parlementaire aanzien 18$ Rituele en symbolische politiek 186 Buitenwereld 7^7 Het parlement onder druk: crisis in het interbellum 7^7 Balans: de kiezer als speler in het politieke spel 207 Hoofdstuk 7 - Politieke etiquette. Gedragsrichtlijnen voor Tweede Kamerleden 20p Politieke drijfveren: beginselen versus belangen 270 Politieke etiquette: elementaire omgangsregels in het parlement Balans: het zelfbeeld van Tweede Kamerleden 238 Conclusie 247 Goede politiek en parlementaire geschiedenis 247 De parlementaire geschiedenis van de Tweede Kamer 24/ Vormgeving van parlementaire cultuur van de Tweede Kamer 2 Noten 263 Literatuur en bronnen 305 Personenregister 525 English summary 32p Dankwoord 341 Curriculum vitae 344 Inleiding Hij, die geroepen is tot het lidmaatschap in de Tweede Kamer, kan niet zeggen op een rozenbed te rusten, althans hij plukt geen rozen, waaraan de dorens ontbreken. Dit is vooral van den jongstverloopen tijd waar. 's Morgens in sectievergadering met allerlei onderwerpen bezig gehou­ den, veepest, suikeraccijns, erfpacht der woeste Javaansche gronden als toegift van hetgeen al in de gansche begroting verscholen ligt, kan hij als rapporteur benoemd het overig deel van de dag in eene kommissie van rapporteurs slijten. Dat alles behoort tot de ganze werkzaamheden der leden, waarbij de gemoedstemming effen en kalm blijft, maar zodra de openbare zitting zich voor hem opent, moet hij bedacht zijn om daar al hetgeen aan het algemeen belang afbreuk kan doen, te bestrijden.' Met deze woorden schetste J.K. van Goltstein in december 1866 in zijn persoonlijke aantekeningen het dagelijkse werk van een Tweede Kamerlid. De conservatief was al sinds 1840 lid van de Tweede Kamer, met een onderbreking voor een ministerschap tussen 1858 en i860. Twee keer had hij de prestigieuze positie van Kamervoorzitter vervuld. Van Goltstein was door de wol geverfd en wist waarover hij schreef. De parlementaire politiek zoals hij die kende, waarin onafhankelijke Kamerleden uit de hogere sociale kringen met een academische opleiding elkaar op basis van argumenten in een rationeel debat probeerden te overtuigen, zou in de volgende decennia gaan veranderen. Politieke partijen verschenen op het toneel, het kiesrecht werd uitgebreid, het Kamerwerk nam door de groeiende staatstaak toe en last but not least mengden Kamerleden uit lagere klassen zich onder de 'hooge Heeren' in Den Haag; in 1918 trad er zelfs een vrouw toe. Van Inleiding Goltstein zou dit allemaal niet meer meemaken- hij verruilde in 1869 de Tweede Kamer voor de Eerste Kamer en overleed in 1872 Dit boek schetst de parlementaire politiek in de periode 1866-1940 vanuit het perspectief van de Tweede Kamerleden Het beschrijft hoe de parle­ mentaire cultuur van de Tweede Kamer onder invloed van verschillende pohtiek-maatschappehjke ontwikkelingen veranderde Op deze manier leert de lezer het politieke spel in deze periode kennen Deze studie laat de Eerste Kamer buiten beschouwing en is bovendien vooral een geschiedenis van mannen.2 Zij laat zich het beste typeren als een reisgids, die het 'land' van de Tweede Kamer voor de bezoeker beschrijft en daarmee het verleden inzichtelijk maakt Deze reisgids behandelt daartoe verschillende aspecten de geografische contouren (het Kamergebouw en de vergaderzaal), de karakteristieken van de inwoners (de Kamerleden en hun kiezers) en hun belangrijkste activiteiten (wetgeving en controle) HIJ beschrijft verder de geldende wetten (de geschreven en ongeschreven regels), de kenmerkende gebruiken (de parlementaire omgangsvormen) en de 'feestdagen'' die er bestaan (verkiezingen en Prinsjesdag) Goede politiek De beschrijving van de parlementaire cultuur van de Tweede Kamer in de periode 1866-1940 gebeurt met behulp van wat in dit boek aangeduid wordt als de opvatting van 'goede politiek' Dit houdt het volgende in het gaat om de opvatting van politiek van de Tweede Kamerleden, aan de hand waarvan zij vorm, stijl en inhoud van hun politieke optreden bepaalden en dat van hun collega's beoordeelden en waardeerden Meer specifiek omvat 'goede politiek' de gedeelde normen en waarden van de Tweede Kamerleden ten aanzien van de parlementaire werkwijze en omgangsvormen Dit bracht een aantal voorschriften en gebruiken voort die Kamerleden met zonder consequenties terzijde konden stellen· de parlementair-politieke spelregels Goede politiek lijkt te betekenen dat het hier om een normatieve beoor­ deling gaat Deze studie probeert echter geen universele normen voor politiek handelen vast te stellen, maar onderzoekt wat de Tweede Kamerleden in de periode 1866-1940 de juiste manier van politiek handelen vonden Zij hanteerden zelf overigens zelden de term 'goede politiek' Wanneer ze dat wel deden, gebruikten ze deze als impliciete tegenhanger van slechte of verkeerde politiek De voorman van de Antirevolutionaire Partij (ARP), Abraham Kuyper, sprak in 1912 van 'politiek ( ) in een slechten zin, 8 Inleiding wanneer men met gauwigheden en kleinigheden elkander een vlieg zoekt af te vangen'.4 De zoektocht naar de parlementaire spelregels impliceert een achterlig­ gende voorstelling van de parlementaire politiek als spel. Deze metafoor biedt de mogelijkheid om het functioneren van het parlement vanuit het deelnemersperspectief te bekijken. Dit is bij een andere veelvoorkomende voorstelling, die van politiek als theater, veel minder het geval. Daarin gaat het veel meer om de vraag hoe het parlement van buitenaf bekeken wordt en hoe de communicatie met de buitenwereld plaatsvindt.5 De aanduiding van de parlementaire praktijk als spel betekent niet dat het een bezigheid is die dient tot vermaak. Het is een serieuze aangelegenheid, een gestileerde vorm van strijd.6 Bij deze benadering positioneert de onderzoeker zich als een historisch antropoloog.7 De ideeën van Clifford Geertz over een thick description dienen daarbij als inspiratiebron. Het gaat net als bij Geertz niet in de eerste plaats om de uitzonderlijke aspecten van een cultuur, maar om wat in de parlementaire cultuur van de Tweede Kamer als 'normaal' gold.8 Het vreemde, andere karakter van de cultuur dat de antropoloog bestudeert, ligt in dit geval niet in een geografisch of sociaal-cultureel verschil tussen onderzoeker en onderzoeksobject, maar in een temporele afstand.' Treffend verwoordde de Britse schrijver L.P. Hartley (1895-1972) dit in de openingszin van zijn roman The Go-between, beter bekend geworden als titel van David Lowenthals studie naar de relatie van de mens met zijn verleden: 'The past is a foreign country: they do things differently there.'10 De betekenis van dit boek ligt in de manier waarop naar de Tweede Kamer, het optreden van de Tweede Kamerleden en de parlementaire omgangsvormen wordt gekeken. Het onderscheidt zich daarmee van de oudere (staatsrechtelijke) studies over