PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz LESKO (1058)

Warszawa 2007

Autorzy: HALINA WOJTYNA*; ANNA GABRYŚ-GODLEWSKA* PAWEŁ KWECKO*; HANNA TOMASI-MORAWIEC* Główny koordynator MGP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA * Redaktor regionalny: ALBIN ZDANOWSKI* Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2007

Spis treści:

I. Wstę p – H. Wojtyna ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – H. Wojtyna...... 5 III. Budowa geologiczna – H. Wojtyna ...... 8 IV. Złoża kopalin – H. Wojtyna...... 13 1. Kopaliny ilaste...... 13 2. Piaski i żwiry...... 15 3. Piaskowce...... 16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Wojtyna...... 18 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – H. Wojtyna...... 19 1. Ropa naftowa i gaz ziemny ...... 19 2. Kopaliny ilaste...... 20 3. Piaskowce...... 22 4. Piaski i żwiry...... 23 VII. Warunki wodne – H. Wojtyna...... 23 1. Wody powierzchniowe...... 23 2. Wody podziemne...... 25 VIII. Geochemia środowiska – P. Kwecko ...... 28 1. Gleby ...... 28 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 31 IX. Składowanie odpadów – A. Gabryś-Godlewska ...... 33 X. Warunki podłoża budowlanego – H. Wojtyna ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – H. Wojtyna ...... 38 XII. Zabytki kultury – H. Wojtyna...... 45 XIII. Podsumowanie – H. Wojtyna, A. Gabryś-Godlewska...... 46 XIV. Literatura ...... 48

I. Wstęp

Arkusz Lesko Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2007 r. w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego, zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), akceptowaną do sto- sowania przez Ministra Środowiska. Jest to zweryfikowana i zaktualizowana wersja Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Lesko (Paul i in., 2002). Mapa geośrodowiskowa Polski (MGP) w skali 1:50 000 przedstawia występowanie ko- palin oraz gospodarkę złożami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopa- lin, hydrogeologii, geologii inżynierskiej, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury (plansza A). Informuje również o stanie geochemicznym ziemi i możliwościach składowania odpadów (plansza B). Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mogą stanowić również ogromną pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospo- darki odpadami. Materiały niezbędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: • Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, • Wojewódzkim Archiwum Geologicznym w Rzeszowie, • Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie, • Wydziale Środowiska i Rolnictwa Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, • Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Rzeszowie, • Delegaturze Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Rzeszowie, • Starostwie Powiatowym w Lesku, Sanoku i Ustrzykach Dolnych, • Nadleśnictwach: Lesko, Brzegi Dolne i Baligród, • Urzędach gmin: Lesko, Baligród, Olszanica, Solina, Zagórz i Ustrzyki Dolne. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w maju 2007 r.

4 Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGP). Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Lesko, o powierzchni 334 km2, wyznaczają współrzędne 22º15´-22º30´ długości geograficznej wschodniej i 49º20´- 49º30´ szerokości geograficznej północnej. Pod względem administracyjnym obszar arkusza położony jest w południowej części województwa podkarpackiego, w granicach powiatów: leskiego (część gmin: Lesko, Bali- gród, Olszanica i Solina), sanockiego (część miasta i gminy Zagórz) i bieszczadzkiego (część gminy Ustrzyki Dolne). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) arkusz Lesko położony jest w zasięgu dwóch mezoregionów: obszar na północny wschód od linii Lesko – Solina należy do Gór Sanocko-Turczańskich, natomiast obszar na południowy zachód od tej linii – do Bieszczad Zachodnich. Mezoregiony te wchodzą w skład makroregionu Beskidy Lesiste, które są częścią Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Jedynie niewielki fragment, w północno-zachodniej części arkusza, znajduje się na Pogórzu Bukowskim, które wchodzi w skład Pogórza Środkowobeskidzkiego należącego do Zewnętrznych Karpat Zachodnich (fig. 1). Granica między Zewnętrznymi Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi przebiega od pół- nocnej granicy arkusza wzdłuż Sanu do okolic Leska, a następnie w kierunku zachodnim do rzeki Osławy koło Tarnawy Dolnej. Dalej (już poza obszarem arkusza Lesko) biegnie ku po- łudniowi wzdłuż rzeki Osławy. Góry Sanocko-Turczańskie rozciągają się w brzeżnej części Beskidów Wschodnich między dolinami Sanu i Stryja, przechodząc dalej ku wschodowi w Beskidy Brzeżne. Grzbie- ty górskie przebiegają z północnego zachodu ku południowemu wschodowi. Najdalej położo- nym ku północy pasmem wzgórz są Góry Słonne z kulminacjami Magury (629,8 m n.p.m.) i Działu (644,2 m n.p.m.), dalej ku południowi leży dolina Wańkówki, oddzielająca pasmo Gór Słonnych od pasma Żukowa. Od południowego zachodu Góry Sanocko-Turczańskie opływa San, na którym znajdują się zbiorniki retencyjne: Soliński i Myczkowski. Nad zaporą w Solinie dominuje Góra Jawor (741 m n.p.m.), wchodząca w skład kolejnego pasma leżące- go na południe od pasma Żukowa. Dalej ku północnemu zachodowi pasmo to reprezentują góry: Berdo (577 m n.p.m.) i Czulnia (575,7 m n.p.m.), zaś ku południowemu wschodowi ograniczone jest ono obniżeniami Polańczyka i Średniej Wsi – Hoczwi.

5 Fig. 1. Położenie arkusza Lesko na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

6 Bieszczady Zachodnie są częścią Beskidów Wschodnich położoną między Przełęczą Łupkowską i doliną Osławy na zachodzie a Przełęczą Użocką i źródłami Sanu na granicy Ukrainy, gdzie rozciągają się Bieszczady Wschodnie. Pogórze Bukowskie znajduje się na południe i południowy wschód od kotliny krośnień- skiej, pomiędzy dolinami Jasionki na zachodzie oraz Sanu i Osławy na wschodzie, gdzie czę- ściowo wchodzi na obszar arkusza. Pogórze to, w granicach arkusza, charakteryzuje się gar- bami i wzgórzami o wysokościach około 500 m n.p.m. Poprzecinane jest ono prawobrzeżny- mi dopływami Osławy i lewobrzeżnymi dopływami Sanu. Obszar arkusza rozpościera się w strefie klimatycznej o charakterze podgórskim. Jedy- nie południowe krańce arkusza znajdują się pod wpływem klimatu górskiego. Warunki klima- tyczne omawianego terenu powiązane są z wpływem klimatu kontynentalnego wschodniej Europy. Przejawia się to niskimi temperaturami najzimniejszego miesiąca – stycznia oraz wysokimi najcieplejszego miesiąca – lipca. Istotną rolę odgrywa także wpływ ciepłych mas powietrza, napływających od południa z nad równin węgierskich. Niewysoki łańcuch Karpat nie stanowi przeszkody dla napływających ciepłych wiatrów z południa. W północnej części omawianego obszaru zaznaczają się wpływy cyrkulacji północno-zachodniej, w tym rejonie zimne i wilgotne masy powietrza oceanicznego przynoszą częste opady. W następstwie takie- go położenia można obserwować zróżnicowanie średnich temperatur rocznych. W Lesku wy- nosi ona 7,2°C, a w Baligrodzie około 5,7°C, natomiast suma rocznych opadów wynosi od- powiednio około 750 mm i 850 mm. Rozkład opadów jest niekorzystny zarówno dla rolnic- twa, jak i turystyki. Najwięcej przypada ich na okres od czerwca do sierpnia. Średnia ilość dni z pokrywą śnieżną waha się od 90 do 110 (Atlas, 1995). Częstym zjawiskiem występującym na terenie powiatu leskiego są szybkie odwilże. W dolinach i górskich kotlinach można zaobserwować znaczne odchylenia klimatyczne, które są spowodowane występowaniem lokalnych mikroklimatów. Lasy zajmują około 40 % powierzchni arkusza. Największe, zwarte kompleksy leśne znajdują się w granicach Parku Krajobrazowego Gór Słonnych (na północ od Olszanicy) oraz w środkowej i zachodniej części obszaru arkusza. Główne, lasotwórcze gatunki drzew to jo- dła, sosna i buk, a uzupełniają je: modrzew, świerk, dąb, jawor, jesion, brzoza i olcha. Lasy będące własnością Skarbu Państwa administrowane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Krośnie – nadleśnictwo Lesko i Baligród. Kompleksy leśne zlokali- zowane na wschód od linii Olszanica – Myczkowce (w północno-wschodniej części arkusza) należą do nadleśnictwa Brzegi Dolne.

7 Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczo-leśny. Grzbiety i stoki wzgórz pokryte są lasami, uprawy rolne zajmują dna dolin i obniżeń. Znaczną część obszaru arkusza pokrywają gleby chronione (II-IV klasa). Należą one do kompleksu pszennego do- brego, pogórskiego i zbożowego górskiego. Rolnictwo jest wielokierunkowe i opiera się na małych gospodarstwach rodzinnych. Dominują uprawy tradycyjne: zboża i ziemniaki. Największą miejscowością na obszarze arkusza jest miasto Lesko (5,8 tys. mieszkań- ców), które od 2002 r. jest siedzibą powiatu leskiego. Nie ma tutaj większych zakładów przemysłowych, a istniejące zakłady produkcyjne to: tartaki, zakłady drzewne i spożywcze. W rejonie Polańczyka występują wody uznane za wody lecznicze. Od 2000 r. Polańczyk po- siada prawa uzdrowiska. Walory krajobrazowe całego regionu, a zwłaszcza okolic Jeziora Solińskiego stanowią podstawę rozwoju turystyki. Znajdują się tutaj liczne ośrodki wypo- czynkowe, domy wczasowe i gospodarstwa agroturystyczne. Szczególne znaczenie w rozwoju omawianego obszaru stanowi turystyka. Atrakcyjne tereny i czyste środowisko tego rejonu Polski powoduje rozwój turystyki, a szczególnie agro- turystyki. Warunki klimatyczne i górskie położenie sprzyjają również uprawianiu sportów zimowych. Przez Lesko przebiega droga krajowa nr 84 do przejścia granicznego w Krościenku. Lokalne drogi powiatowe i gminne zapewniają względnie dobre połączenia pomiędzy miej- scowościami. Niektóre z nich wymagającą modernizacji i remontu. Ponadto przez obszar ar- kusza przebiega linia kolejowa z Zagórza przez Lesko – Olszanicę – Ustrzyki Dolne i pogra- niczne Krościenko do Chyrowa na Ukrainie.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru objętego arkuszem przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Lesko (Malata – materiały autorskie) wraz z objaśnieniami (Malata i in. – materiały autorskie). Prawie na całym obszarze arkusza Lesko występują sfałdowane utwory zróżnicowanych facjalnie warstw krośnieńskich zaliczane do centralnego synklinorium karpackiego (jednostka śląska). Jedynie w północno-wschodniej części omawianego terenu występuje wąski pas star- szych utworów kredowo-paleogeńskich, rozwiniętych w facji węglowieckiej (strefa węglo- wiecka). Centralne synklinorium karpackie oddzielone jest nasunięciem od fragmentu synkli- ny Gór Słonnych – Jałowego, zaliczanej do jednostki skolskiej (fig. 2).

8 Fig. 2. Położenie arkusza Lesko na tle szkicu geotektonicznego regionu (Żytko i in., 1998)

Wszystkie elementy fałdowe na obszarze arkusza Lesko maja rozciągłość NW-SE, na- tomiast uskoki mają generalnie przebieg SW-NE. Są to dyslokacje o charakterze przesuw- czym lub zrzutowo-przesuwczym, zazwyczaj prostopadłe do struktur fałdowych. Najstarszymi utworami na obszarze arkusza są margle pstre (margle węglowieckie) wieku senońsko-paleoceńskiego. Odsłaniają się w prawym dopływie potoku Wańkówka, na granicy Olszanicy i Wańkowej (północno-wschodnia część obszaru arkusza). Ich miąższość wynosi około 150 m. Osady eoceńskie reprezentowane są przez łupki pstre. Występują one na północ od Ru- denki, Olszanicy i Stekowej. Ich miąższość nie przekracza 20 m. W profilu pojawiają się po-

9 wyżej margli węglowieckich. Podścielają natomiast łupki zielone, warstwy menilitowe, przej- ściowe lub gruboławicowe piaskowce warstw krośnieńskich. Zróżnicowanie nadległych osa- dów wynika częściowo ze zmienności facjalnej w obrębie serii menilitowo-krośnieńskiej, częściowo zaś z wyciśnięcia tektonicznego niektórych wydzieleń. Łupki zielone występują lokalnie na północ od Olszanicy, w profilu nad łupkami pstry- mi, a pod gruboławicowymi piaskowcami krośnieńskimi. Maksymalna miąższość łupków zielonych wynosi 5 m. W profilu utworów wieku oligoceńskiego występują: warstwy menilitowe, warstwy przejściowe oraz warstwy krośnieńskie dolne. Warstwy menilitowe wykształcone są w posta- ci twardych, brunatnych, bitumicznych łupków ilastych, przekładanych cienkoławicowymi piaskowcami glaukonitowymi. Odsłaniają się w północno-wschodniej części obszaru arkusza w: Serednicy, Stefkowej i na północ od Rudenki. Miąższość łupków serii menilitowej wynosi około 150 m. Nad łupkami menilitowymi występuje kompleks tzw. warstw przejściowych lub bezpośrednio warstwy krośnieńskie dolne. Warstwy przejściowe występują lokalnie na pół- noc od Rudenki oraz w Tarnawie Górnej, Olchowej, Średniej Wsi i Horodku. Składają się z brunatnych i szarych łupków, przekładanych gruboławicowymi piaskowcami typu leskiego. Warstwy te posiadają na tym terenie miąższość około 50 m. Powyżej warstw przejściowych zalegają warstwy krośnieńskie dolne (oligocen – dolny miocen), które na omawianym obszarze można podzielić na kilka ogniw różniących się wy- kształceniem litologicznym. Najstarszym ogniwem w ich obrębie są szare łupki margliste oraz piaskowce cienko- i średnioławicowe (ogniwo z Zatwarnicy), które odsłaniają się w dwu pasach o przebiegu NW-SE między Zachoczewiem i Żernicą oraz Cisowcem, Mchawą i Bali- grodem. Ich miąższość wynosi około 450 m. Powyżej zalegają gruboławicowe piaskowce otryckie. Są to twarde często gruboziarniste lub zlepieńcowate piaskowce o barwie popielato- szarej, muskowitowe, o spoiwie ilasto-wapnistym. Z tych piaskowców zbudowane jest kilka pasm górskich m. in. pasmo Otrytu oraz grzbiety w okolicy Baligrodu, z kulminacjami: Góra Kiczera (588,7 m n.p.m.), Góra Skrenin (586,8 m n.p.m.). Warstwy krośnieńskie dolne wykształcone są również w facji piaskowców gruboławi- cowych typu leskiego. Grubość ławic piaskowców dochodzi do 10 m (najczęściej 1-2 m). Miąższość tego ogniwa jest zmienna i wynosi w obrębie serii skolskiej (w północno- wschodniej części obszaru arkusza) 750 m, a w rejonie Średniej Wsi wzrasta do 1800 m.

10 Fig. 3. Położenie arkusza Lesko na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

W obrębie warstw krośnieńskich dolnych występują dwie charakterystyczne, cienkie wkładki wapieni. Niższa nazywana jest wapieniem jasielskim, wyższa wapieniem z Zagórza. Obie posiadają znaczenie poziomu korelacyjnego i dokumentują diachroniczność wydzieleń litostratygraficznych serii menilitowo-krośnieńskiej.

11 Inną odmianą warstw krośnieńskich dolnych jest seria mieszana, piaskowcowo- łupkowa, która występuje w środkowej części obszaru arkusza a odsłania się w kilku pasach o przebiegu NW-SE. Jest to seria diachroniczna leżąca na piaskowcach typu leskiego lub otryckiego. Składa się ona z gruboławicowych piaskowców z pakietami drobno-lub średnio- rytmicznego fliszu. Miąższość tej serii wynosi od 450 do 750 m. Jest ona niekiedy zastępo- wana przez łupki oraz piaskowce cienko- i średnioławicowe, które największą miąższość osiągają w okolicach Baligrodu. Osady miocenu reprezentowane są przez warstwy krośnieńskie górne, które na oma- wianym obszarze wykształcone są w postaci: piaskowców glaukonitowych z Ostrego, pia- skowców cienko- i średnioławicowych z przewarstwieniami łuków oraz łupków z wkładkami piaskowców. Piaskowce glaukonitowe z Ostrego odsłaniają się w pasach terenu biegnących od Leska przez Zwierzyń, Solinę i Górę Jawor oraz na południowym brzegu Jeziora Solińskiego. Są to bardzo twarde gruboławicowe piaskowce, przekładane sporadycznie szarymi i zielonkawo- szarymi łupkami. Największą miąższość, około 65 m, osiągają w rejonie Myczkowiec, Soliny i Jawora. Powyżej piaskowców z Ostrego zalega kompleks osadów piaskowcowo-łupkowych o miąższości 550-750 m, z których zbudowane są pasma wzgórz znajdujące się na południe od Jeziora Solińskiego oraz w północno-wschodniej części obszaru arkusza, w okolicach Se- rednicy. Najmłodszym wydzieleniem, kończącym sedymentację fliszu, na omawianym terenie są popielatoszare, margliste łupki z wkładkami cienkoławicowych piaskowców. Występują one jedynie w północno-wschodniej części obszaru arkusza, na północ od Olszanicy i Stefkowej. Spoczywają na serii piaskowcowo-łupkowej warstw krośnieńskich górnych. Ich miąższość dochodzi do 700 m. Czwartorzęd reprezentowany jest przez osady plejstoceńskie i holoceńskie (fig. 3). Naj- starszymi utworami są żwiry rzeczne tarasów występujące w kilku miejscach na grzbietach nad Sanem i Solinką na wysokościach 90-115 m nad poziomem rzeki. Ich miąższość nie przekracza kilkudziesięciu centymetrów. Na niższym cokole skalnym 30-56 m nad poziomem rzeki zalegają piaski i żwiry rzeczne powstałe podczas zlodowaceń południowopolskich. Stwierdzono je wzdłuż dolin Sanu, Solinki, Osławy i Kalniczki. Miąższość tych utworów waha się od 1 do 13 m. Na cokole 10-18 m nad poziomem rzeki występują piaski i żwiry rzeczne tarasów powstałych podczas zlodowaceń środkowopolskich. Miąższość tych utwo- rów mieści się w przedziale 3-11 m. Osady rzeczne zlodowaceń północnopolskich zalegają na wysokości 5-12 m nad poziomem rzeki, a miąższość tych aluwiów wynosi od 2 do 9 m.

12 Na stokach Gruszki, Berda, Kozińca i Jawora rozwinęły się rumowiska skalne, które składają się z rumoszu piaskowców różnych ogniw warstw krośnieńskich. Poza dolinami rzecznymi znaczne rozprzestrzenienie na powierzchni mają gliny i gliny z rumoszem, deluwialno-koluwialne. Pochodzą one ze schyłku zlodowaceń południowopol- skich (Solina-Zabrodzie), środkowopolskich (Hoczew) lub północnopolskich. Pokrywają one niższe części stoków oraz tarasów, mające kontakt ze stokiem. W czasie zlodowaceń północ- nopolskich powstały gliny piaszczyste zwietrzelinowe. Ich miąższość wynosi od poniżej 1 m do około 3 do 4 m na spłaszczeniach. Z sedymentacją holoceńską związane są piaski i żwiry tarasów zalewowych i stożków napływowych występujące prawie we wszystkich dolinach rzek i większych potoków. Ponad- to w tym czasie powstały torfy w Średniej Wsi oraz osady koluwialne, iły i gliny z rumoszem, które zalegają na stromych stokach w: Berezce, Bereźnicy Wyżnej, w okolicach Baligrodu i nad Jeziorem Solińskim.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Lesko według danych z „Bilansu zasobów...” (Przeniosło, Malon (red.), 2006), aktualnie znajdują się 3 złoża. Są to: złoże gliny do produkcji ceramiki budow- lanej, złoże kruszywa naturalnego oraz złoże piaskowców. Charakterystykę gospodarczą i klasyfikację sozologiczną złóż przedstawiono w tabeli 1, natomiast parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopalin zestawiono w tabelach 2-4. Klasyfikację sozologiczną przeprowadzono ze względu na ochronę złóż oraz ochronę środowiska przyrodniczego.

1. Kopaliny ilaste

Złoże kopalin ilastych „Olszanica” położone jest w północno-wschodniej części obszaru arkusza, na północ od miejscowości Olszanica. Udokumentowano je w kategorii C1+B, w dwóch obszarach: obszar I o powierzchni około 6 ha i obszar II – 0,7 ha. Kopaliną są gliny plejstoceńskie o barwie od żółtej poprzez szarą do brązowej. Występują one pod nadkładem gleby o niewielkiej miąższości (średnio 0,2 m). Miąższość glin waha się od 0,6 do 10 m (średnio 3,8 m). W spągu serii złożowej zalegają warstwy krośnieńskie dolne wykształcone w postaci pakietów łupkowo-piaskowcowych. Kopalina w obszarze II jest niższej jakości w stosunku do kopaliny z obszaru I (tab. 2). Na podstawie badań laboratoryjnych gliny okre- ślono jako chude, typowo ceglarskie, z domieszką piasku. Wysoka zawartość piasku decyduje o tym, że gliny te nadają się jedynie do wyrobu cegły pełnej klasy 50-100.

13 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek Wydobycie Zastoso- Przyczyny geologiczne Kategoria zagospoda- Klasyfikacja złoża Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. t, wanie konfliktowości bilansowe rozpoznania rowania złóż* na złoża kopaliny litologiczno- tys. m3*) kopaliny złoża (tys. t, tys. m3*) złoża mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2005 r. (Przeniosło, Malon, 2006) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Olszanica g(gc) Q 28* C1+B Z - Scb 4 B Gl, K, N 3 Bachlawa pż Q - C1* Z - Skb 4 B Gl, K 4 Bóbrka pc Tr 5 918 B Z - Sd 4 C K, Z R Tr Tarnawa-Wielopole - - ZWB - - - - - G

Rubryka 3 – g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pż – piaski i żwiry, pc – piaskowce, R – ropa naftowa, G – gaz ziemny; Rubryka 4 – Q – czwartorzęd, Tr - trzeciorzęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C1; złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; 14 14 Rubryka 7 – złoża: Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – Scb – kopaliny skalne ceramiki budowlanej, Skb – kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sd – kopaliny skalne drogowe, E – kopaliny energetyczne; Rubryka 10, 11 – * – wg „Zasad dokumentowania złóż kopalin stałych” (1999); Rubryka 10 – 4 – złoża powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 – złoża: B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe; Rubryka 12 – Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, N – ochrona obszarów Natura 2000, Z – konflikt zagospodarowania terenu.

Wykonano również badania laboratoryjne łupków warstw krośnieńskich pod kątem przydatności przemysłowej do produkcji wyrobów ceramicznych. Określono następujące pa- rametry jakościowe: woda zarobowa (21,5%), skurczliwość wysychania (4,7%), wytrzyma- łość na ściskanie tworzywa wypalonego w temperaturze: 855°C (13,89 MPa) i 960°C (14,5 MPa) (Karmański, Paździor, 1961). Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złoża „Olszanica” i jakościowe kopaliny Złoże „Olszanica” Parametry od – do śr. Obszar I – 60 000 Powierzchnia złoża (m2) Obszar II – 7 000 Miąższość złoża (m) 0,6 – 10 3,8 Grubość nadkładu (m) - 0,2 Stosunek N/Z - 0,05 Skurczliwość wysychania (%) Obszar I 6,4 Obszar II 4,2 Całkowita skurczliwość wypału w temperaturze Obszar I 6,0 855°C (%) Obszar II 3,8 Całkowita skurczliwość wypału w temperaturze Obszar I 6,5 960°C (%) Obszar II 3,7 Wytrzymałość na ściskanie tworzywa wypalonego w Obszar I 8,24 temperaturze 855°C (MPa) Obszar II 4,31 Wytrzymałość na ściskanie tworzywa wypalonego w Obszar I 8,55 temperaturze 960°C (MPa) Obszar II 4,0 Nasiąkliwość (%) Obszar I 16,1 Obszar II 16,6 Zawartość węglanów (%) Obszar I 2,41 Obszar II 3,10 Zawartość soli siarczanowych (%) Obszar I 0,049 Obszar II 0,024

Woda zarobowa (%) Obszar I 24,7 Obszar II 20,4 Zastosowanie kopaliny według dokumentacji surowiec ceglarski do produkcji cegły pełnej

Według klasyfikacji sozologicznej złóż z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 1999) złoże „Olszanica” zostało zaliczone do złóż powszechnie występujących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochronę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), ponieważ znajduje się w zasięgu obszarów przyrodniczych prawnie chronionych oraz na terenie pokry- tym glebami chronionymi.

2. Piaski i żwiry

Złoże kruszywa naturalnego „Bachlawa” udokumentowano w formie karty rejestracyj- nej. Położone jest ono w środkowej części obszaru arkusza, na prawym brzegu Sanu w miejscowości Bachlawa. Kopaliną są plejstoceńskie piaski i żwiry. Złoże „Bachlawa” jest

15 złożem częściowo zawodnionym. Poziom wód gruntowych o swobodnym zwierciadle wystę- puje na głębokości od 2,2 do 3,7 m (średnio 2,8 m). Miąższość złoża jest zróżnicowana i wy- nosi od 1,2 do 2,7 m. W nadkładzie złoża, o miąższości od 0,4 do 1,7 m, występują piaski gliniaste i gliny piaszczyste (Surmacz, 1990). Parametry jakościowe kopaliny zestawiono w tabeli 3. Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złoża „Bachlawa” i jakościowe kopaliny

Złoże „Bachlawa” Parametry od – do śr. 2 Powierzchnia złoża (m ) 5 628 Miąższość złoża (m) 1,2 – 2,7 śr. 2,2 Grubość nadkładu (m) 0,4 – 1,7 śr. 1,0 Stosunek N/Z - śr. 0,45 Zawartość pyłów mineralnych (%) - śr. 2,7 Zawartość zanieczyszczeń obcych (%) - brak Zawartość zanieczyszczeń organicznych - nie badano Zawartość związków siarki (%) - nie badano Zawartość grudek gliny (%) - nie badano Zawartość frakcji 0 – 2 mm (punkt piaskowy) (%) - śr. 34,6 Zawartość frakcji 2 – 4 mm (%) - śr. 7,1 Zawartość frakcji 4 – 8 mm (%) - śr. 10,3 Zawartość frakcji 8 – 16 mm (%) - śr. 12,0 Zawartość frakcji 16 – 31,5 mm (%) - śr. 16,0 Zawartość frakcji powyżej 31,5 mm (%) - śr. 20,0 Nasiąkliwość (%) - śr. 3,6 3 Gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym (kg/m ) - śr. 1 900 kruszywo naturalne dla celów budownictwa Zastosowanie kopaliny według dokumentacji rolniczego i drogownictwa

Złoża „Bachlawa” zostało zaliczone do złóż powszechnie występujących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochronę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), ponieważ położone jest w zasięgu Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz częściowo na terenach pokrytych glebami chronionymi. Na wschód od granic złoża, w odległości około 200 m, utworzono rezerwat leśny „Grąd w Średniej Wsi”.

3. Piaskowce

Złoże piaskowców „Bóbrka”, udokumentowane w kategorii B, znajduje się we wschod- niej części obszaru arkusza, nad Jeziorem Myczkowskim. Zajmuje ono powierzchnię 4,3 ha. Kopaliną są gruboławicowe piaskowce należące do warstw krośnieńskich dolnych, które za-

16 legają monoklinalnie pod kątem około 70°. Miąższość złoża jest zróżnicowana i waha się od 9,7 do 123,9 m (średnio 51,7). Wśród serii złożowej występują przerosty łupkowe, których zawartość wynosi około 11,4%. W nadkładzie złoża o miąższości średnio 1,6 m występują: gleba i rumosz skalny. Złoże „Bóbrka” jest złożem suchym (Woliński, Orzechowski, 1968; Sokołowska, 1988; Czarnik, 1994). Parametry geologiczno-górnicze złoża i jakościowe kopa- liny zestawiono w tabeli 4. Tabela 4 Parametry geologiczno-górnicze złoża „Bóbrka” i jakościowe kopaliny

Złoże „Bobrka” Parametry od – do śr. Powierzchnia złoża (m2) 43 040 Miąższość złoża (m) 9,7 – 123,9 51,7 Grubość nadkładu (m) - 1,6 Stosunek N/Z 0,08 – 0,5 0,4 Gęstość (g/cm3) - 2,69 Gęstość pozorna (g/cm3) 2,43 – 2,67 2,57 Nasiąkliwość (%) 0,25 – 2,71 1,70 Porowatość (%) 1,11 – 9,96 4,46 Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym (MPa) 46,5 – 154,7 106,7 Wytrzymałość na ściskanie po nasyceniu wodą (MPa) 23,6 – 109,6 76,0 Wytrzymałość na ściskanie po zamrożeniu (MPa) 17,5 – 109,2 62,1 Ścieralność na tarczy Boehmego (cm) 0,25 – 2,71 0,58 Ścieralność w bębnie Devala (%) 4,3 – 8,6 5,5 Mrozoodporność (cykle) - 25 Przyczepność do bituminów - dost. dobra Zawartość siarczanów (%) - ślady do produkcji kruszywa łamanego dla bu- Zastosowanie kopaliny według dokumentacji downictwa i drogownictwa

Według klasyfikacji sozologicznej złóż z punktu widzenia ich ochrony, złoże „Bóbrka” zostało zaliczone do złóż powszechnie występujących (klasa 4). Natomiast z uwagi na ochro- nę środowiska uznano je za bardzo konfliktowe (klasa C), ponieważ znajduje się w bezpo- średnim sąsiedztwie rezerwatu leśnego „Koziniec” i Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chro- nionego Krajobrazu.

17 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obszar arkusza Lesko charakteryzuje się niewielkimi zasobami bogactw naturalnych jakimi są kopaliny. Górnictwo na tym terenie sięga końca XIX w., kiedy to w rejonie Tarna- wy Dolnej i Wielopola wykonano pierwsze odwierty na złożu ropy naftowej (Tokarski, 1953). Kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego na złożu „Tarnawa-Wielopole” była czynna przez ponad 100 lat. Wydobycie ropy naftowej prowadzono z trzech horyzontów ropono- śnych znajdujących się na głębokości od 680 do 1 225 m (Wdowiarz, 1955; Kuk, 1981). W ostatnich latach eksploatowano horyzonty na głębokości od 240 do 460 m, z których wydobywano głównie gaz ziemny (Sobolewski, 2004). Eksploatację złoża „Tarnawa- Wielopole” zakończono w 2002 r. Zasoby złoża po rozliczeniu skreślono z bilansu zasobów kopalin. Na początku lat sześćdziesiątych XX w. w Olszanicy powstała cegielnia. Działała ona w oparciu o eksploatację glin czwartorzędowych z udokumentowanego złoża „Olszanica”. Kopalinę ze złoża wykorzystywano do produkcji cegły pełnej klasy 50-100. W 1999 r. eks- ploatację złoża zaniechano, chociaż zasoby nie zostały wyczerpane. Użytkownik złoża posia- dał koncesję na wydobywanie kopaliny ważną do 2005 r. Względy ekonomiczne przesądziły o upadku cegielni. Wyrobisko poeksploatacyjne uległo szybkiemu zapełzywaniu i zarastaniu. W sąsiedztwie złoża pozostały jeszcze zabudowania cegielni. Również w latach sześćdziesiątych XX w. rozpoczęto eksploatację kopalin ilastych ce- ramiki budowlanej w rejonie Hoczwi. Wydobywano tutaj gliny czwartorzędowe, które wyko- rzystywano do produkcji cegły pełnej. Cegielnia w Hoczwi działała przez ponad 30 lat. Złoże glin czwartorzędowych eksploatowano bez dokumentacji geologicznej. W 1972 r. sporządzo- no orzeczenie geologiczne o ilości i jaskości kopaliny ze złoża w Hoczwi (Surmacz, Piotrow- ski, 1972). Wyrobisko powstałe po wydobyciu kopaliny uległo samorekultywacji (zapełzło i porosło krzewami), a zabudowania cegielni zostały rozebrane. W 1960 r. opracowano kartę rejestracyjną (Adamiakowski, 1960) złoża piaskowców

„Bóbrka”. Dokumentację geologiczną złoża w kategorii C1 sporządzono w 1968 r. (Woliński, Orzechowski, 1968), którą uzupełniono dwoma dodatkami w kategorii B (Sokołowska, 1988; Czarnik, 1994). Złoże piaskowców udokumentowano dla potrzeb budowy zapory w Solinie i Myczkowcach. Kamieniołom działał od 1960 do 1991 r., kiedy to zaniechano eksploatacji. Po zakończeniu budowy zapór zapotrzebowanie na kruszywo łamane spadło, a wydobycie

18 kopaliny przy użyciu materiałów wybuchowych, stało się uciążliwe dla mieszkańców oraz turystów licznie odwiedzających bardzo atrakcyjne okolice Jeziora Solińskiego. Przy południowo-zachodnim brzegu wyrobiska znajduje się rozległe, kilkuhektarowe składowisko odpadów mineralnych, po dawnej eksploatacji (tab. 5). Częściowo jest ono poro- śnięte krzakami. W latach 1992-1998 eksploatowano piaski i żwiry ze złoża „Bachlawa”. Roczne wydobycie sięgało kilku tysięcy ton. Kopalina była wykorzystywana na potrzeby lo- kalne. Tabela 5 Odpady mineralne Nr Miejsco- Powierzch- Ilość odpadów obiektu Kopalnia wość Rodzaj odpa- nia zwało- Możliwe sposoby wy- (stan na rok….) na ma- Użytkownik Gmina dów wiska korzystania odpadów (tys. t, tys. m3*) pie Powiat (ha) 1 2 3 4 5 6 7 8 Bobrka Bóbrka Brak Brak 1 Solna Ek 5,0 Sd Brak danych danych leski

Rubryka 4 – Ek – zwały eksploatacyjne; Rubryka 6 – składowanych; Rubryka 7 – wykorzystanych; Rubryka 8 – Sd – kopaliny skalne drogowe.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar objęty arkuszem Lesko ma niewielkie perspektywy udokumentowania nowych złóż. Wiążą się one zarówno z kopalinami podstawowymi, tj. ropą naftową i gazem ziemnym, jak i pospolitymi, głównie z kopalinami skalnymi – piaskowcami. Realne możliwości wyko- rzystania kopalin skalnych są ograniczone wymogami ochrony środowiska. Niewielkie per- spektywy złożowe, o charakterze lokalnym wiązać można z kopalinami ilastymi ceramiki budowlanej i nagromadzeniami żwirowo-piaszczystych osadów tarasowych Sanu.

1. Ropa naftowa i gaz ziemny

Perspektywy odkrycia nowych złóż związane są z antyklinalnymi strukturami, w któ- rych znajdowały się złoża: „Tarnawa-Wielopole”, „Mokre” i „Zagórz”. Przebiegają one dalej ku południowemu wschodowi, gdzie można spodziewać się odkrycia nowych złóż (Jabczyń- ski, i in., 1990; Skarbek, 1990). Odkrycia nowych złóż w głębszych partiach tego terenu, można spodziewać się na podstawie interpretacji geologicznej zintegrowanych profili sej- smicznych. Jednak poszukiwanie ropy naftowej w trudnych warunkach geologicznych Karpat fliszowych, w których występują skały charakteryzujące się słabą przepuszczalnością i małą

19 porowatością oraz silnymi zaburzeniami tektonicznymi, wymagają wysokich nakładów finan- sowych. Do rozpoznania złóż potrzebne są nowoczesne badania geofizyczne, reinterpretacja wcześniejszych badań wykonanych na tym obszarze oraz nowoczesny sprzęt wiertniczy. Ze względu na regionalny i wstępny charakter perspektyw złożowych dla węglowodo- rów nie pokazano ich na mapie.

2. Kopaliny ilaste

Perspektywy surowcowe dla kopalin ilastych ceramiki budowlanej wiążą się z wystę- powaniem na powierzchni glin czwartorzędowych oraz iłołupków w obrębie warstw kro- śnieńskich (Wyrwicka, Wyrwicki, 1994). Mają one wyłącznie lokalne znaczenie. Możliwości takie występują w rejonie Hoczwi, gdzie w 1971 r. przeprowadzono prace poszukiwawcze, za złożami kopalin ilastych. Prace ukierunkowane były na poszukiwanie glin do produkcji cera- miki budowlanej. W wyniku przeprowadzonych prac rozpoznano, w kategorii C1 (jakość w kat. B), dwa obszary złożowe o powierzchni 6 i 3 ha. Dla zbadania większego pola wyko- nano: 19 szybików (łączna gł. 37,7 m), odkrywkę (dł. 5,8 m) i jeden otwór (gł. 1,3 m), nato- miast dla drugiego pola: 9 szybików (łączna gł. 27 m) i jeden otwór (gł. 3,2 m). W wyniku badań stwierdzono, że kopaliną są gliny pylaste, gliny piaszczyste i gliny ilaste zawierające okruchy piaskowca w ilości 5-20%. Gliny te są zwykle chude i bezwapniste. Z wykonanych badań laboratoryjnych wynika, że kopalina nadaje się do produkcji cegły pełnej klasy 50-75 (z niektórych partii surowca nawet klasy 100) (Surmacz, Piotrowski, 1972). Na podstawie wyników tych prac wyznaczono obszary prognostyczne dla glin ceramiki budowlanej w rejo- nie Hoczwi (I i II). Parametry geologiczno-górnicze obszarów prognostycznych i jakościowe kopalin zestawiono w tabeli 6. Perspektywy powiększenia zasobów w otoczeniu złoża „Olszanica” są znikome, ze względu na słabą jakość kopaliny. W 1992 r. przeprowadzono badania geofizyczne i geolo- giczne na obszarze przylegającym bezpośrednio od północy do złoża „Olszanica”. Wykonano 8 sond o głębokości od 0,6 do 2,1 m (łącznie 13,85 m). Na podstawie przeprowadzonych prac stwierdzono, że warunki geologiczne dla udokumentowania złoża kopalin ilastych są nieko- rzystne. Strefa perspektywicznego występowania łupków krośnieńskich jest zbyt mała, w do- datku oddzielona od wyrobiska strefą negatywną, a miąższość glin czwartorzędowych jest niewielka (Bajorek, 1992).

20 Tabela 6 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Grubość Zasoby Wiek grubość kompleksu w kategorii Nr Powierzchnia Rodzaj kompleksu Zastoso- nadkładu litologiczno- C obszaru kopali- litologiczno- Parametry jakościowe 2 wanie surowcowego na mapie (ha) ny surowcowe- kopaliny od – do, od – do, (tys. t, go średnia (m) średnia (m) tys. m3*) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 skurczliwość wysychania (%): 3,8 – 9,4; śr. 5,4 woda zarobowa (%): 21,6 – 33,8; śr. 24,9 nasiąkliwość po wypaleniu w temp. 850°C (%): 11,4 – 17,0; śr. 14,36 nasiąkliwość po wypaleniu w temp. 900°C (%): 43,8* (bilansowe) I 6,0 g(gc) Q 0,2 2,3 Scb 8,8 – 16,5; śr. 13,74 30* (pozabilans.) wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w temp. 850°C (MPa): 3,2 – 19,8; śr. 8,6 wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w temp.

21 21 900°C (MPa): 4,0 – 20,5; śr. 9,3 skurczliwość wysychania (%): 4,0 – 5,8; śr. 5,1 woda zarobowa (%): 22,0 – 25,0; śr. 24,0, nasiąkliwość po wypaleniu w temp. 850°C (%): 14,0 – 15,4; śr. 14,82 nasiąkliwość po wypaleniu w temp. 900°C (%): II 3,0 g(gc) Q 0,2 - 67,3* Scb 14,0 – 15,0; śr. 14,45 wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w temp. 850°C (MPa): 5,2 – 12,0; śr. 9,3 wytrzymałość na ściskanie po wypaleniu w temp. 900°C (MPa): 6,2 – 12,8; śr. 10,8 gęstość (g/cm3): śr. 2,55 nasiąkliwość (%): śr. 1,9 kilkadziesiąt III 50 pc Tr 0,2 67 000 Sb, Sd wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno- metrów suchym (MPa): śr. 80 Rubryka 3: g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pc – piaskowce; Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Tr - trzeciorzęd; Rubryka 9: Sb – kopaliny skalne budowlane, Sd – kopaliny skalne drogowe.

3. Piaskowce

W granicach arkusza Lesko istnieją perspektywy surowcowe dla kamieni drogowych i budowlanych. Z badań prowadzonych w tej części Karpat przez zespół pracowników AGH w Krakowie pod kierunkiem Peszata (Peszat, 1978, 1997; Peszt (red.), 1976, 1986; Peszat i in., 1985; Peszt, Buczek-Pułka, 1994; Prus-Oramus, Szewczyk, 1971) wynika, że występują tutaj dwa duże obszary perspektywiczne piaskowców krośnieńskich. Są to: obszar Mokrego- Wysoczan-Mchawy, którego południowo-wschodnia część znajduje się na arkuszu Lesko oraz obszar Bóbrki-Ustjanowej. Obydwa obszary położone są w zasięgu Wschodniobeskidz- kiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. W granicach obszaru perspektywicznego Mokrego-Wysoczan-Mchawy znajduje się ob- szar prognostyczny Mchawa-Góra Kiczera (III). Obejmuje on pas wychodni warstw krośnień- skich od Hoczewki do szczytu wzgórza Kiczera. Są to piaskowce grubo- i średnioławicowe, przekładane łupkami, których udział nie przekracza 25%. Zasoby piaskowca oszacowano na 67 mln t (Peszat i in., 1985). Obszar ten położony jest w dogodnych warunkach morfologicz- nych i komunikacyjnych. W latach 1978-1980 w rejonie Cisowca przeprowadzono prace geofizyczne i wiertnicze w poszukiwaniu złoża piaskowców krośnieńskich. Wykonane zostało profilowanie i sondo- wanie elektrooporowe oraz odwiercono dwa otwory o głębokości 157 i 100 m. Na podstawie tych prac część obszaru perspektywicznego Mokrego-Wysoczan-Mchawy uznano za nega- tywny z uwagi na wysoki udział przerostów łupkowych – 71,4 do 93,4% (Melerowicz, Bo- gacz, 1981). Drugi obszar perspektywiczny Bóbrki-Ustjanowej obejmuje wychodnie piaskowców krośnieńskich związane z synkliną Jawor-Czulnia, antykliną Łobozew-Uherce (będącej czę- ścią antykliny Sanoka-Sokołowej Woli-Bystrego) oraz synkliną Żukowa-Holicy. Wszystkie najlepiej rokujące obszary perspektywiczne związane są z występowaniem glaukonitowych piaskowców z Ostrego, będących częścią warstw krośnieńskich górnych. W obrębie tych wy- chodni udokumentowano złoże „Bóbrka”. Na jego przedłużeniu w kierunku północno- zachodnim wyznaczono obszar prognostyczny (Peszat i in., 1985). Ze względu na jego poło- żenie w granicach rezerwatu krajobrazowego „Koziniec” oraz w bliskim sąsiedztwie Jeziora Solińskiego i Myczkowskiego, obszar ten wyłączono z rozważań surowcowych. Na mapie, jako obszar perspektywiczny, zaznaczono jedynie pas wychodni zalegający na południowy wschód od kamieniołomu w Bóbrce, obejmujący grzbiet góry Żukowiec.

22 W rejonie miejscowości Zahoczewie, w 1976 r., wykonano prace zwiadowcze w poszu- kiwaniu piaskowców Na podstawie badań elektrooporowych stwierdzono, że występują tutaj: piaskowce, kompleks piaskowcowo-łupkowy i łupkowo-piaskowcowy, przy czym przewagę stanowią utwory łupkowo-piaskowcowe. W związku z powyższym obszar w rejonie Zaho- czewia uznano za negatywny dla piaskowców (Sokołowska, 1976).

4. Piaski i żwiry

Na omawianym obszarze brak jest możliwości wyznaczenia obszaru perspektywicznego dla złóż kruszyw naturalnych. Dolina Sanu uległa zmianie w wyniku budowy zapór wodnych, a wyższe tarasy są przykryte glebami chronionymi, częściowo także zabudowane. Poszerze- nie granic złoża „Bachlawa” nie jest możliwe, ze względu na niedalekie sąsiedztwo rezerwatu leśnego „Grąd w Średniej Wsi” oraz występowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Lesko położony jest w dorzeczu górnej Wisły, która należy do zlewni Morza Bałtyckiego. Sieć hydrograficzna jest dobrze rozwinięta i obejmuje fragment dorzecza Sanu (w jego górnym biegu) wraz z dolnymi odcinkami rzek: Osławy, Kalniczanki, Hoczew- ki i Olszanicy. Ich zlewnie rozdzielają wododziały III rzędu. Na Sanie zbudowano dwa zbiorniki zaporowe: Soliński (Jezioro Solińskie) i Myczkow- ski (Jezioro Myczkowskie). Zbiornik Soliński powstał w 1968 r. w wyniku spiętrzenia wód Sanu zaporą betonową typu ciężkiego. Jest największym, pod względem objętości, zbiorni- kiem zaporowym w Polsce. Przy maksymalnym piętrzeniu gromadzi 504 mln m3 wody. Po- wierzchnia zbiornika wynosi 21,05 km2, jego długość wzdłuż Sanu – 21,2 km, głębokość maksymalna (przy zaporze) – 61,5 m, (średnia 22,4 m). Zlewnia zbiornika obejmuje obszar o powierzchni 1 174,5 km2. Są to tereny górskie z niewielką działalnością rolniczą (znaczną część pokrywają lasy). Obszar zlewni jest słabo zaludniony (partie górskie są bezludne). Głównymi dopływami zbiornika są: San i Solinka (fig. 4). Podstawowym zadaniem jezior zaporowych jest gromadzenie wody dla celów energe- tycznych i przeciwpowodziowych, wyrównanie poziomu wody w Sanie poniżej zespołu zbiorników Solina i Myczkowce oraz zaopatrzenie w wodę. Solina jest typowym zbiornikiem podgórskim. Głównymi jego cechami są: wąski i kręty kształt oraz przepływ znacznych ilości wody. Woda wymieniana jest dwukrotnie w ciągu roku. Łącznie z niżej położonym zbiorni-

23 kiem wyrównawczym w Myczkowcach gromadzi ponad 18% ogółu retencjonowanych wód w kraju. Jezioro Solińskie jest źródłem zaopatrzenia w wodę pitną okolicznych miejscowości oraz miasta Ustrzyki Dolne. Na mapę naniesiono lokalizację powierzchniowego ujęcia wody oraz zaznaczono granicę strefy ochrony pośredniej tego ujęcia. Zbiornik Solina jest bezpośrednim odbiornikiem ścieków z biologicznej oczyszczalni w Polańczyku oraz z kilku biologicznych oczyszczalni należących do ośrodków wypoczynko- wych położonych na jego obrzeżach. Jakość wód Soliny kształtują również jego dopływy. Na obszarze arkusza licznie występują źródła. Są to źródła o charakterze szczelinowym we fliszu oraz porowe w pokrywie zwietrzelinowej. Wydajność ich jest niewielka, waha się od 0,03 do 0,22 dm3/s (Chowaniec, Witek, 1998). Monitoring jakości wód powierzchniowych, na omawianym obszarze, prowadzony jest na Sanie, w punkcie pomiarowo-kontrolnym położonym w Łączkach powyżej Leska. Badania wykonane w 2005 r. wykazały, że San prowadził wody dobrej jakości (klasa II). Saprobowość fitoplanktonu i peryfitonu zaliczono do klasy III, ale zmniejszyły się w wodach Sanu zawarto- ści związków azotu, wartości wskaźników zasolenia oraz stwierdzono mniejszą liczbę bakterii grupy coli (II klasa) (Raport, 2006). Klasyfikacji wód dokonano zgodnie z rozporządzeniem MŚ z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzch- niowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyni- ków i prezentacji stanu tych wód (Rozporządzenie, 2004). Wody Jeziora Solińskiego badane są pod kątem wykorzystania ich do zaopatrzenia lud- ności w wodę przeznaczoną do spożycia. W 2005 r. badania i ocenę jakości wód zbiornika wykonano według zasad określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 27 listo- pada 2002 r., w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wyko- rzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Wartości większości oznaczonych parametrów odpowiadały kategorii jakości A1 (wody wymagające prostego uzdatnienia fizycznego, w szczególności filtracji oraz dezynfekcji). Tylko trzy parametry (spośród 33) odpowiadały kategorii jakości A2 (wody wymagające typowego uzdatniania fizycznego i chemicznego): odczyn, stopień nasycenia tlenem, liczba bakterii grupy coli typu kałowego (Raport, 2006).

24 2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lesko (Chowaniec, Witek, 1998). Na omawianym terenie wydzielono następujące użytkowe poziomy wodonośne:
czwartorzędowy obejmujący dolinę Sanu,
trzeciorzędowy (fliszowy) związany z warstwami krośnieńskimi dolnymi i górnymi Zewnętrznych Karpat fliszowych. Poziom czwartorzędowy występuje w osadach rzecznych doliny Sanu, które wykształ- cone są w postaci żwirów i piasków z otoczakami, lokalnie zaglinionych. Zasilanie wód pod- ziemnych odbywa się poprzez bezpośrednią infiltrację opadów atmosferycznych, a także infil- trację wód powierzchniowych. Najlepsze warunki infiltracji występują w obrębie kamieńców i tarasów holoceńskich Sanu, a więc tam, gdzie zalegają osady charakteryzujące się wysoką przepuszczalnością. W związku z brakiem własności retencyjnych w tych utworach, poziom wodonośny w sąsiedztwie rzek uzależniony jest ściśle od jej stanów. Swobodne zwierciadło wody tego poziomu występuje na głębokości do 5 m. Wody poziomu czwartorzędowego ujmowane są studniami wierconymi o głębokości od 8 do 16 m. Ich wydajność jest niewielka, od 3 do 8 m3/h. Otwory studzienne ujmujące ten poziom wodonośny znajdują się w: Lesku, Nowej Wsi (koło Olszanicy) i Uhercach Mineral- nych. Trzeciorzędowy poziom wodonośny związany jest z utworami fliszowymi wykształco- nymi w postaci piaskowców średnio- i gruboławicowych przekładanych łupkami ilasto- marglistymi. Poziom wodonośny stanowi strefa przypowierzchniowa zbudowana ze spęka- nych piaskowców z wkładkami łupków o miąższości do 60-80 m. Średnia miąższość warstwy wodonośnej wynosi około 15 m. Parametry filtracyjne przedstawiają się następująco: średni współczynnik filtracji – 1 m/24h, przewodność – 15 m2/24h. Zasilanie fliszowego poziomu wodonośnego odbywa się w poprzez bezpośrednią infil- trację opadów atmosferycznych na wychodniach spękanych piaskowców, a także poprzez pokrywę zwietrzelinową o miąższości na ogół od 1 do 3 m. Przepływ wód w osadach fliszo- wych odbywa się w strefie spękanej i zeszczelinowanej, zgodnie z morfologia terenu – w kierunku dolin rzecznych. Fliszowy poziom wodonośny odwadniany jest przez liczne źró- dła o bardzo zróżnicowanej wydajności, zwykle nieprzekraczającej 1 dm3/s.

25 Wody podziemne w utworach fliszowych ujmowane są studniami wierconymi, o głębokości od 17 m do 80 m. Najczęściej otwory studzienne mają głębokość od 30 do 50 m. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją (Chowaniec, Witek, 1998), wody użytkowych pozio- mów wodonośnych generalnie zaliczono do klasy Ib. Wody tej klasy występują na przewa- żającym obszarze arkusza i charakteryzują się dobrą jakością, naturalnym chemizmem oraz słabymi zmianami antropogenicznymi. Są to zazwyczaj wody słodkie o mineralizacji mieszczącej się w przedziale od 200 do 600 mg/dm3. Podstawowe parametry analiz takie jak: mineralizacja ogólna, zawartość jonów: Cl, NO3, SO4 i Fe mieszczą się na ogół w prze- dziale wartości przewidzianych dla wód przeznaczonych do spożycia i na potrzeby gospodar- cze. Lokalnie jakość wód jest obniżona, co spowodowane jest podwyższoną zawartością: że- laza, manganu i amoniaku. Zanieczyszczenia organiczne przeważnie są związane z niewła- ściwą gospodarką wodno-ściekową i występują głównie w czwartorzędowym poziomie wo- donośnym, który jest słabo izolowany od powierzchni terenu. Na mapie zaznaczono 9 ujęć wód podziemnych w utworach fliszowych, o zatwierdzo- nych zasobach eksploatacyjnych powyżej 10 m3/h. Do największych należą: ujęcia dla wodo- ciągu komunalnego w Lesku (7 otworów studziennych o łącznych zasobach eksploatacyjnych 92,3 m3/h) i Olszanicy (jednootworowe – o zasobach 12 m3/h), jednootworowe ujęcie dla ka- mieniołomu w Bóbrce (18 m3/h), dwuotworowe – dla technikum w Lesku-Posada (16 m3/h), dla nadleśnictwa w Stefkowej (16,9 m3/h). W Polańczyku występują wody uznane za wody lecznicze. Wody te odkryto w latach 1970-1973 podczas wiercenia otworów Polańczyk IG1 i Polańczyk IG2 (Poprawa, 1973, 1979). W piaskowcach krośnieńskich wieku oligoceńskiego stwierdzono występowanie trzech horyzontów wód podziemnych zmineralizowanych:
na głębokości 312-594 m – wody 0,11% wodorowęglanowo-sodowe,
na głębokości 710-840 m – wody 0,24% wodorowęglanowo-sodowe z jodem,
na głębokości 1 050-1 144 m – wody 0,94% wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe z bromem. W 1997 roku opracowano nową dokumentację hydrogeologiczną dla wód leczniczych z otworu Polańczyk IG1 (Jareniowski, 1997), w której wyznaczono zasoby eksploatacyjne (0,5 m3/h) i obszar górniczy złoża. Badania fizykochemiczne wody wykonane do tej doku-

26 mentacji wykazały, że są to wody 0,24% wodorowęglanowo-sodowo-jodkowo-borowe. Za- twierdzona dokumentacja pozwoliła na otrzymanie koncesji na eksploatację złoża wód lecz- niczych. W 2000 r. Polańczyk zyskał prawa uzdrowiska. Na mapę naniesiono granicę strefy ochronnej „C” uzdrowiska w Polańczyku. Wody mineralne spotykane są także w Uhercach Mineralnych (Krygowski, 1975), Le- sku i Średniej Wsi (Chowaniec, Witek, 1998). W XIX w. w Uhercach Mineralnych istniał zakład zdrojowy, a w latach 50. XX w. miało tam powstać uzdrowisko bazujące na wystę- pujących tutaj źródłach solankowych i siarczkowych. Koncepcja ta nie doszła jednak do skutku. Lesko znane było ze źródeł wód mineralnych od czasów międzywojennych, kiedy to znajdował się tutaj zakład leczniczy. Obecnie źródła te o słabo mineralizowanej wodzie siarczkowej mają małą wydajność (około 2-3 dm3/min) i stanowią raczej ciekawostkę tury- styczną. W okolicach Bóbrki występują słabo zmineralizowane szczawy. Analizy chemiczne wykonane do MhP w skali 1:50 000 arkusz Lesko wykazały w ujęciu dla motelu w Lesku występowanie wód o mineralizacji 1 150 mg/dm3, a w Średniej Wsi o mineralizacji – 1 219 mg/dm3. Według opracowania Kleczkowskiego (1990) prawie cały obszar arkusza położony jest w zasięgu zbiornika wód podziemnych wyznaczonego w utworach trzeciorzędowych: GZWP 431 – Zbiornik warstw krośnieńskich. Ponadto północno-zachodnia i centralna część oma- wianego obszaru znajduje się w granicach zbiornika w utworach czwartorzędowych: GZWP 430 – Dolina rzeki San (fig. 4). Granice zbiornika GZWP 430 zostały udokumentowane w wyniku szczegółowego roz- poznania hydrogeologicznego (Porwisz i in., 1995). W zasięgu obszaru arkusza Lesko para- metry hydrogeologiczne tego zbiornika nie spełniają kryteriów stawianych głównym zbiorni- kom wód podziemnych. Granica GZWP 430 zamyka się poza obszarem arkusza Lesko. GZWP 431 nie ma opracowanej szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej.

27 Fig. 4. Położenie arkusza Lesko na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października

28 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytko- wania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Lesko, umieszczono w tabeli 7. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości przeciętnych (me- dian) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w tempera- turze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma fir- my Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicz- nych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

29 Tabela 7 Zawartość metali w glebach Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu dian) obszarów niezabu- Lesko (1058) w glebach na Wartości dopuszczalne stężeń w glebie dowanych Polski 4) arkuszu lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Lesko (1058) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Metale mg/kg mg/kg mg/kg

N=6522 N=6 N=6

Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t) Głębokość (m p.p.t) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-12 7 <5 Ba Bar 200 200 1000 21-59 43 27 Cr Chrom 50 150 500 9-20 12 4 Zn Cynk 100 300 1000 38-86 56 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 5-12 7 2 Cu Miedź 30 150 600 9-32 13 4 Ni Nikiel 35 100 300 12-39 17 3 Pb Ołów 50 100 600 9-21 16 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Lesko (1058) 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 5 1 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 1 2) Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 6 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza Lesko (1058) poszczególnych grup użytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedsta- wiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru-

30 pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w wyżej wymienionym rozporządzeniu, jak i do wartości prze- ciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tab. 7). Przeciętne zawartości kadmu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższe wartości median wykazują: arsen, bar, chrom, cynk, kobalt, miedź, nikiel oraz ołów. Pod względem zawartości metali, 5 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfi- kacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbkę gleby z punktu 5, z uwagi na wzbogacenie w miedź i nikiel. Pochodzenie wskazanych pierwiastków ma charakter antropogeniczny. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z obszaru całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu radioekologicznego Polski w skali 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla zachodniej i wschodniej kra- wędzi arkusza (fig. 5). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z ogól- nym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów położonych na arkuszu Lesko, natomiast do interpretacji wykorzystywano również dane za- warte w profilach na arkuszach sąsiadujących wzdłuż zachodniej i wschodniej granicy.

31 Fig. 5. Poło 5. Fig. 1058 PROFIL ZACHODNI 1058 PROFIL WSCHODNI

w Polsce wymagaj Polsce w Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ż

enie arkusza Bukowisko na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (GZWP) podziemnych wód zbiorników głównych obszarów tle na Bukowisko arkusza enie 5485226 5482572

5483530 5481560

ą m m cych szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) (1990) S. A. Kleczkowskiego wg 000 1:500 skali w ochrony, cychszczególnej 5481921 5481030

5480271 5479666

0 10 20 30 40 50 60 0 20 40 60 80 nGy/h nGy/h

32

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5485226 5482572

5483530 5481560 m m 5481921 5481030

5480271 5479666

0 1 2 3 4 5 6 7 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 kBq/m2 kBq/m2

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promienio- wania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 40 do około 70 nGy/h. Przeciętna wartość wynosi około 55 nGy/h i jest wyż- sza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego war- tości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 45 do około 70 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej także około 55 nGy/h. W obydwu profilach zarejestrowane dawki promieniowania są dość wyrównane, co świadczy o tym, że występujące na badanym obszarze utwory, charakteryzują się podobną radioaktywnością. Powierzchnię arkusza Lesko budują utwory fliszowe. Są to piaskowce i łupki paleogenu, reprezentujące głównie warstwy krośnieńskie dolne i górne. Lokalnie star- sze podłoże przykrywają osady deluwialne (iły, piaski, gliny z rumoszami).W dolinach rzek występują plejstoceńskie i holoceńskie mady, mułki, gliny, piaski i żwiry rzeczne. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale do około 0,2 do około 6,2 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego – od około 0,7 do około 4,8 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokali- zacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1. tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony: hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz wa- runki inżyniersko-geologiczne; 2. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jed- nak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu (tab. 8).

33 Tabela 8 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów miąższość współczynnik filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10-9 iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 * 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 * 10-7 gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Lesko Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec, Witek, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Na arkuszu Lesko bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają:
obszary specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady oraz obszar specjalnej ochrony ptaków – Góry Słonne, objęte programem Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, a także obszary siedliskowe – Góry Słonne i Dorzecze Górnego Sanu zgłoszone przez organizacje pozarządowe,
tereny położone w granicach strefy ochrony pośredniej ujęcia wód powierzchniowych na Jeziorze Solińskim, a także w zasięgu strefy ochronnej „C” uzdrowiska Polańczyk,
obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości: Lesko, Uherce Mineralne, Tarnawa, Olszanica, Baligród, Solina i Kąt,
powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich oraz niższych (5-12 m p.k.rz.) tarasów nadzalewowych w obrębie dolin Sanu, Osławy, Hoczewki i Olszanicy oraz ich dopływów,
obszary położone w strefie 250 m od zbiorników wód śródlądowych, terenów źródli- skowych, bagiennych i podmokłych, w tym łąk na gruntach pochodzenia organicznego,

34
rezerwaty przyrody: „Bobry w Uhercach”, „Buczyna w Wańkowej”, „Grąd w Średniej Wsi”, „Przełom Sanu pod Grodziskiem”, „Koziniec”, „Nad Jeziorem Myczkowieckim”,
tereny położone w strefach osuwisk,
zbocza o nachyleniu przekraczającym10 °,
zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha zajmujące znaczne tereny arkusza. Wymienione tereny bezwzględnych wyłączeń pokrywają około 98 % obszaru arkusza. Lokalizacja składowisk odpadów dopuszczalna jest zatem jedynie na niewielkich obszarach leżących w centralnej i zachodniej części. W rejonach tych na powierzchni terenu odsłaniają się głównie grubo- i średnioławicowe piaskowce warstw krośnieńskich. W części południo- wo-zachodniej występują także serie piaskowcowo-łupkowe warstw krośnieńskich. Wszyst- kie wymienione skały nie spełniają wymagań dotyczących naturalnej bariery izolacyjnej (tab. 8). Ewentualna lokalizacja na tych obszarach składowisk odpadów będzie wymagała uformowania mineralnej przesłony izolacyjnej dla dna i skarp lub zastosowania materiałów syntetycznych. Dodatkowo przed podjęciem prac związanych z budową takiej inwestycji na- leżałoby przeprowadzić badania szczelinowatości skał. W pobliżu Mchawy, Nowosiółki, PGRu Żernica Wyżna i na południe od wsi Łukowe (zachodnia część arkusza) na powierzchni terenu występują oligoceńskie łupki przeławicone piaskowcami. Tereny te, w przypadku szukania miejsca pod składowisko, należałoby rozpa- trywać w pierwszej kolejności, gdyż z analizy otworów wiertniczych, położonych w obrębie tego wydzielenia geologicznego (jednak poza wyznaczonymi obszarami) wynika, że przy powierzchni występują niekiedy łupki ilaste o miąższości kilku metrów. Szczegółowe rozpo- znanie budowy geologicznej i litologii skał w tych terenach może pozwolić na wskazanie miejsc, gdzie warunki izolacyjne naturalnej bariery geologicznej będą odpowiadały wymaga- niom stawianym dla składowisk odpadów innych niż niebezpieczne. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do katego- rii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchnio- wych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

35 X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Lesko opracowano na podstawie mapy topograficznej i geologicznej (Malata – materiały autorskie), obserwacji terenowych oraz informacji uzyskanych w urzędach gmin. Ze względu na skalę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- inżynierskich podłoża budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyróżniono zgodnie z in- strukcją: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach nieko- rzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wyłączono: obszary gleb o wysokich kla- sach bonitacyjnych (I – IVa), łąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary udokumen- towanych złóż kopalin mineralnych, przyrodnicze obszary chronione (parki krajobrazowe: Gór Słonnych i Ciśniańsko-Wetliński), tereny lasów, i zbiorników wodnych (Jezioro Soliń- skie i Myczkowskie). Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno-inżynierskie wa- runki podłoża budowlanego, stanowią około 20 % powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-inżynierskich terenu decydują: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, położenie zwierciadła wód gruntowych oraz występowanie procesów geodynamicznych. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo to tereny występo- wania gruntów słabonośnych (organicznych, spoistych w stanie miękkoplastycznym i pla- stycznym, zwietrzelin gliniastych, gruntów niespoistych luźnych), w których zwierciadło wo- dy gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m od powierzchni terenu, obszary występowania wód agresywnych, zalewane w czasie powodzi, obszary podmokłe i zabagnio- ne, obszary objęte ruchami masowymi oraz zmienione w wyniku działalności człowieka. Obszar polskich Karpat fliszowych należy do najbardziej zagrożonych przez zjawiska geodynamiczne w Polsce. Osuwiska stanowią bardzo istotny element rzeźby na tym terenie. Ich rozwojowi sprzyja budowa geologiczna podłoża, w skład której wchodzą skały fliszowe, niekiedy z dużym udziałem warstw łupkowych i łupkowo-piaskowcowych, jak i duża dyna- mika rzeźby związana z występującymi na tym obszarze dużymi wysokościami względnymi i nachyleniami stoków dolin rzek. Powstawaniu osuwisk sprzyjają również okresowe opady deszczu, niekiedy katastrofalne oraz gospodarcza działalność człowieka, często nieprzemy- ślana, powodująca dodatkowe zaburzanie równowagi stoków (Poprawa, Rączkowski, 2003). Niekorzystne warunki dla budownictwa występują na przeważającej części omawiane- go arkusza mapy. Wynika to z budowy geologicznej, litologii i tektoniki warstw jak i ze zróż- nicowanej morfologii terenu (Starkel, 1972). Największe zagrożenie stanowią osuwiska, które

36 w górskim regionie wykluczają zabudowę. Związane są one przede wszystkim z obszarami, gdzie dominują łagodne upady warstw zgodne z nachyleniem zbocza. Osuwiska powstają również wtedy, gdy bardziej odporne na wietrzenie warstwy piaskowców spoczywają na mniej odpornych – łupkach. Są to zazwyczaj osuwiska strukturalne, głębokie, trudne do stabi- lizacji. Występują one między innymi w okolicy Baligrodu w przysiółkach: Blich i Podgłębo- kie, w Nowosiółkach, na północno-wschodnich zboczach Leszkowej i Wiśni (miedzy Średnią Wsią a Berezką), w Bereźnicy Wyżnej, w rejonie Polańczyka, Soliny, Zabrodzia, na Górze Kiczera i w Postołowie koło Leska. Rozpoznanie zagrożeń osuwiskowych pozwala wyeliminować tereny całkowicie nie- przydatne do zabudowy oraz zidentyfikować tereny zagrożone, na których muszą być prze- prowadzone szczegółowe badania geologiczno-inżynierskie a następnie spełnione odpowied- nie warunki zabudowy. Jako niekorzystne dla budownictwa uznano także tereny położone wzdłuż dolin rzecz- nych: Osławy, Hoczewki, Olszanki oraz Bereźnicy, a także małych dopływów uchodzących bezpośrednio do zbiorników zaporowych. Powodem są zdarzające się coraz częściej w Karpa- tach niespodziewane duże i nagłe opady atmosferyczne, mogące spowodować falę powo- dziową oraz płytko zalegający poziom wodonośny. Niekorzystne warunki do zabudowy ist- nieją również na obszarach górskich, gdzie spadki zboczy przekraczają 20%, zwłaszcza na stokach wzgórz otaczających Jezioro Solińskie i Myczkowskie, gdzie dochodzi do intensyw- nych procesów erozyjnych w strefie wahań zwierciadła wody. Ponadto na stromych stokach zachodzi spłukiwanie oraz powolne spełzywanie wierzchniej warstwy gruntu. Efektem tych zjawisk jest powstanie w dolnych partiach obniżeń dolinnych pokryw deluwialnych i kolu- wialnych. Taka zwietrzelina zdeponowana u podnóża stoków jest wymieszana i składa się przeważnie z glin pylastych lub piaszczystych, iłów z okruchami rumoszu skalnego. Tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa to przede wszystkim obszary wystę- powania gruntów skalistych – warstw krośnieńskich. Piaskowce krośnieńskie charakteryzują się wytrzymałością na ściskanie od 100 do 146,4; śr. 118,1 MPa. Ich ścieralność wynosi 0,41 cm (Pinińska, 2004). Warunki korzystne dla budownictwa występują również na obsza- rach zalegania zwietrzelin w postaci gruntów spoistych w stanie zwartym, półzwartym i twar- doplastycznym na łagodnych polanach i grzbietach górskich oraz gruntów sypkich średnioza- gęszczonych, gdzie głębokość do zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m. W granicach arkusza takie warunki występują na niedużych powierzchniach obejmujących wyższe tarasy rzek z osadami żwirowymi oraz na fragmentach wypłaszczeń grzbietowych wzgórz, na pia- skowcach i łupkach fliszowych.

37 W związku ze słabym rozpoznaniem obszaru arkusza pod względem geologiczno- inżynierskim, a także z uwagi na to, że polskie Karpaty fliszowe należą do terenów o warun- kach utrudniających budownictwo niezbędne są szczegółowe badania przed podjęciem ewen- tualnych inwestycji oraz sporządzenie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczną część obszaru arkusza Lesko pokrywają gleby wysokich klas bonitacyjnych (I – IVa). Występują one w dolinach rzecznych: Sanu, Osławy, Hoczewki, Bereźniczanki oraz Olszanki i jej dopływów. Są to gleby madowe, zasobne w próchnicę, zaliczane do klasy II i III. Na stokach wzgórz, w północnej części omawianego arkusza, występują gleby lessopo- dobne (III klasa bonitacyjna). Należą one do kompleksu pszennego dobrego pogórskiego. Na podłożu zbudowanym z glin soliflukcyjnych dominują gleby słabsze (IV klasa) reprezentują- ce kompleks zbożowy górski. W rejonie miejscowości Uherce Mineralne znajduje się kilku- hektarowa łąka łęgowa na podłożu organicznym. Północno-wschodnia część obszaru arkusza położona jest w obrębie Parku Krajobrazo- wego Gór Słonnych (PKGS). Park ten został utworzony w 1992 r. w celu gospodarowania i korzystania z zasobów krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych tego regionu. Na terenie PKGS znajduje się rezerwat przyrody „Buczyna w Wańkowej”, którego fragment leży na arkuszu Lesko. Rezerwat powstał w 2000 r. Zajmuje powierzchnię 98,68 ha i obejmuje południowo-wschodnie krańce pasma Góry Słonne. Celem jego ochrony jest zachowanie naturalnych zbiorowisk roślinnych począwszy od łęgu przez grąd do żyznej buczyny karpackiej z szeregiem gatunków rzadkich i chronionych. W bogatym runie wystę- puje 15 gatunków roślin chronionych. Najciekawsze z nich to: tojad mołdawski, parzydło leśne, lilia złotogłów oraz storczyki – gnieźnik leśny oraz podkolan biały. Osobliwością jest również chroniona ciemiężyca zielona oraz rzadkie gatunki: czerniec gronkowy i czosnek niedźwiedzi. Atrakcją faunistyczną rezerwatu jest występowanie orła przedniego, puchacza, orlika krzykliwego i bociana czarnego. Niewielki fragment arkusza, na zachód od Baligrodu, znajduje się w zasięgu Ciśniań- sko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego (C-WPK). Zajmuje on powierzchnię 51 013 ha. C-WPK powołano w 1992 r. w celu ochrony walorów przyrodniczych, krajobrazowych, histo- rycznych i kulturowych Bieszczad Zachodnich. Jest on również częścią Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Pozostała część obszaru arkusza, z wyjątkiem północno-zachodniego skrawka w rejonie Wielopola, objęta jest Wschodniobeskidzkim Ob-

38 szarem Chronionego Krajobrazu. W rejonie Tarnawy na arkusz Lesko wchodzi niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Beskidu Niskiego. Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu był pierwszą tego typu formą ochrony przyrody. Został utworzony w 1972 r. Rok później w jego granicach wydzielono Bieszczadzki Park Narodowy, a w 1992 r. parki krajobrazowe: Doliny Sanu i Ciśniańsko- Wetliński (będące otuliną dla BdPN), Gór Słonnych oraz Pogórza Przemyskiego. Obecnie Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje niewielki fragment z pierwotnego zasięgu i stanowi strefę zewnętrzną dla wyżej wymienionych parków kra- jobrazowych. Na omawianym obszarze znajduje się 5 rezerwatów, które w całości położone są w gra- nicach arkusza. Są to rezerwaty: faunistyczny, leśny oraz 3 krajobrazowe. Rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, utworzony w 1994 r., obejmuje fragment doliny Olszanki z siedliskiem bobra europejskiego. W 2003 r. powołano 3 rezerwaty:
„Grąd w Średniej Wsi” – w celu ochrony subkontynentalnego grądu o wysokim stop- niu naturalności występującego w piętrze pogórza,
„Przełom Sanu pod Grodziskiem” dla ochrony części doliny Sanu wraz ze wzgórzem Grodzisko i porastające go lasy z licznymi gatunkami roślin chronionych,
„Nad Jeziorem Myczkowieckim” obejmujący ochroną grzbiet górski Berdo i porasta- jące go lasy z licznymi stanowiskami roślin chronionych i rzadkich w runie. W 2004 r. powstał rezerwat krajobrazowy „Koziniec” obejmujący fragment zalesionego zbocza góry Koziniec z licznymi odsłonięciami skalnymi oraz stanowiskami rzadkich gatun- ków roślin. Ponadto projektuje się utworzenie dwóch rezerwatów: „Las jodłowy” w Were- mieniu i „Konwalia majowa” w Lesku. Na obszarze arkusza statusem pomnika przyrody żywej objęto 44 okazałe drzewa. Są to: dęby szypułkowe, lipy drobno- i szerokolistne, jesiony wyniosłe, wiązy, miłorząb dwukla- powy i sosna wejmutka. Natomiast statusem pomnika przyrody nieożywionej chronione są następujące obiekty: skałka „Kamień Leski”, wodospad na Olszance w Uhercach Mineral- nych, ściana skalna nad Sanem w Myczkowcach, skałka na Michałowcu i progi skalne na Hoczewce. W planie ochrony dla Parku Krajobrazowego Gór Słonnych przedstawiono obiekty pro- ponowane do objęcia różnymi formami ochrony przyrody. Na omawianym obszarze znajduje się 27 drzew proponowanych do objęcia ochroną: 2 lipy obok cmentarza w Rudence, 20 drzew (3 lipy szerokolistne, 12 dębów szypułkowych, 4 jesiony wyniosłe i klon zwyczajny)

39 w parku pałacowym w Olszanicy oraz 5 drzew (3 jesiony wyniosłe, lipa drobnolistna i dąb szypułkowy) wokół cerkwi w Stefkowej. W Woli Postołowej zlokalizowane jest, jedyne na obszarze arkusza, stanowisko doku- mentacyjne przyrody nieożywionej (utworzone w 1999 r. uchwałą Rady Miejskiej w Lesku). Obejmuje ono ochroną osuwisko na stromej skarpie z dużymi głazami i zmurszałymi pniami oraz porastającymi je chronionymi gatunkami roślin zarodnikowych i bluszczu pospolitego. Istotnym elementem przyrodniczego krajobrazu są użytki ekologiczne. Występują w nich liczne gatunki roślin i zbiorowisk wodnych oraz ptaków i zwierząt, głównie bezkrę- gowców. Wiele z nich to rzadkie i zanikające gatunki. Ochrona ich stanowi ważny element całego systemu ochrony przyrody. W południowo-zachodniej części obszaru arkusza (gmina Baligród) ochroną, w formie użytków ekologicznych, objęto łęg nadrzeczny w dolinie Ho- czewki oraz podłużną dolinę potoku, jednego z bocznych dopływów Żernickiego Potok, po- rośniętą roślinnością eutroficzną. Charakterystykę rezerwatów, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych przy- rody nieożywionej oraz użytków ekologicznych przedstawiono w tabeli 9. Tabela 9 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej i użytków ekologicznych

Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Olszanica L – „Buczyna w Wańkowej” 1 R Wańkowa 2000 leski (98,68) Lesko L – „Las jodłowy” 2 R Weremień * leski (62,0) Lesko Fl – „Konwalia majowa” 3 R Lesko * leski (20,0) Olszanica Fn – „Bobry w Uhercach” 4 R Uherce 1994 leski (27,12) Lesko L – „Grąd w Średniej Wsi” 5 R Średnia Wieś 2003 leski (58,19) Średnia Wieś, Lesko, Solina, K – „Przełom Sanu pod Grodziskiem” 6 R Bereźnica Niżna, Olszanica 2003 (100,24) Zwierzyń leski Solina K – „Koziniec” 7 R Bóbrka, Orelec 2004 leski (28,68) Bereźnica, Niżna, Solina K – „Nad Jeziorem Myczkowieckim” 8 R Myczkowce, leski 2003 (164,17) Solina Wielopole Zagórz 9 P 1992 Pż – dąb szypułkowy (koło cerkwi) sanocki

40 1 2 3 4 5 6 Lesko Lesko 10 P 1979 Pż – 6 wiązów (koło liceum) leski Lesko Lesko 11 P (cmentarz żydow- 1978 Pż – 4 dęby szypułkowe leski ski) Lesko Lesko 12 P (cmentarz komu- 1978 Pż – 2 dęby szypułkowe leski nalny) Lesko Lesko 13 P (cmentarz komu- 1979 Pż – jesion wyniosły leski nalny) Lesko Lesko 14 P 1974 Pż – 4 dęby szypułkowe ul. Słoneczna leski Lesko Lesko 15 P 1974 Pż – lipa ul. Słoneczna leski Lesko Lesko 16 P 1974 Pż – jesion wyniosły ul. Słoneczna leski Pn – S ”Kamień Leski” - piaskowce grubo- Lesko 17 P Lesko 1954 ławicowe dolnych warstw krośnień- leski skich (ściana skalna o długości około 60 m i wysokość do 30 m) Rudenka Olszanica 18 P * Pż – lipa drobnolistna (obok cmentarza) leski Rudenka Olszanica 19 P * Pż – lipa szerokolistna (obok cmentarza) leski Pn – Wo Olszanica wodospad na rzece Olszanicy, który 20 P Uherce 2001 leski powstał na piaskowcach dolnych warstw krośnieńskich Olszanica Olszanica 21 P * Pż – lipa szerokolistna (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 22 P * Pż – lipa szerokolistna (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 23 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 24 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 25 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 26 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 27 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 28 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 29 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 30 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 31 P * Pż – lipa szerokolistna (park pałacowy) leski

41 1 2 3 4 5 6 Olszanica Olszanica 32 P * Pż – jesion wyniosły (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 33 P * Pż – jesion wyniosły (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 34 P * Pż – jesion wyniosły (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 35 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 36 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 37 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 38 P * Pż – klon zwyczajny (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 39 P * Pż – dąb szypułkowy (park pałacowy) leski Olszanica Olszanica 40 P * Pż – jesion wyniosły (park pałacowy) leski Stefkowa Olszanica 41 P * Pż – jesion wyniosły (wokół cerkwi) leski Stefkowa Olszanica 42 P * Pż – jesion wyniosły (wokół cerkwi) leski Stefkowa Olszanica 43 P * Pż – lipa drobnolistna (wokół cerkwi) leski Stefkowa Olszanica 44 P * Pż – jesion wyniosły (wokół cerkwi) leski Stefkowa Olszanica 45 P * Pż – dąb szypułkowy (wokół cerkwi) leski Pn – O Myczkowce stroma ściana skalna o długości (prawy brzeg Solina 46 P 1970 ok. 600 m i wysokości 40-80 m Sanu – 1 km od leski (piaskowce dolnych zapory) warstw krośnieńskich) Myczkowce Pn – S Solina 47 P (leśnictwo Orelec 1969 skałka piaskowcowa leski – oddział 206c) o wysokości 4 m i obwodzie do 10 m Pn – Wo Lesko 48 P Hoczew 1970 progi skalne na Hoczewce leski na długości około 250 m Średnia Wieś Lesko 49 P 1968 Pż – 17 dębów szypułkowych (park podworski) leski Średnia Wieś Lesko 50 P 1968 Pż – 2 lipy drobnolistne (park podworski) leski Średnia Wieś Lesko 51 P 1992 Pż – miłorząb dwuklapowy (park podworski) leski Berezka Solina 52 P 1979 Pż – 3 dęby szypułkowe (park podworski) leski Berezka Solina 53 P 1979 Pż – sosna wejmutka (park podworski) leski

42 1 2 3 4 5 6 czynne osuwisko na stromej skarpie Lesko z dużymi głazami i zmurszałymi 54 S Wola Postołowa 1999 leski pniami drzew (10,17) Mchawa Baligród Łęg nadrzeczny 55 U (leśnictwo Żerni- * leski (1,24) ca – oddział 19f) Żernica Wyżna Baligród Dolina potoku 56 U (leśnictwo Żerni- * leski (1,74) ca – oddział 10b) Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej, U – użytek ekologiczny; Rubryka 6 rodzaj rezerwatu: L – leśny, Fl – florystyczny, Fn – faunistyczny, K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej; rodzaj obiektu: O – odsłonięcie, S – skałka, Wo – wodospad

Krajowa sieć ekologiczna ECONET (Liro i in, 1998) jest wielkoprzestrzennym syste- mem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane korytarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Prawie cały obszar arkusza Lesko znajduje się w granicach korytarza ekologicznego o znaczeniu międzynarodowym – Korytarz Bieszczadzki Niewielki fragment w północnej części arkusza położony jest w zasięgu obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym – Pogórze Dynowskie. Natomiast niewielki skrawek arkusza w południowo-zachodniej części należy do Obszaru Bieszczadzkiego (fig. 6). Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 to sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod względem przyrodniczym, i zagrożonych składników różnorodności biologicznej. W skład sieci NATURA 2000 wchodzą: obszary specjalnej ochrony ptaków wyznaczo- ne na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków, tzw. „Ptasiej” (Rozporządzenie MŚ z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk wyznaczone na podstawie Dy- rektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. „Siedliskowej”. W północno-wschodniej części arkusza znajduje się obszar specjalnej ochrony ptaków Góry Słonne (PLB 180003), którego granice pokrywają się z granicą Parku Krajobrazowego Góry Słonne. Natomiast w południowo-zachodniej części położony jest obszar specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady (PLC 180001) sieci NATURA 2000 (tab. 10). Jego granice biegną wzdłuż granicy Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego.

43 W 2004 r. organizacje pozarządowe opublikowały tzw. „Shadow List”, w której zapro- ponowały do sieci NATURA 2000 wiele nowych obszarów siedliskowych na terenie całego kraju. Na tej liście znalazły się obszary siedliskowe o nazwie Góry Słonne i Dorzecze Górne- go Sanu. Ich fragmenty położone są w granicach omawianego arkusza.

Fig. 6. Położenie arkusza Bukowisko na tle systemu ECONET (Liro, 1998)

44 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Położenie centralnego Powierzch- Położenie administracyjne obszaru Typ obszaru i Kod punktu na mapie nia w granicach arkusza L.p. obsza- symbol obszaru obszaru ru oznaczenia Długość Szerokość Kod Wojewódz- (ha) Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLC Bieszczady E N podkarpac- 1 C 111 518,5 PLO92 leski Baligród 180001 (PS) 22°25’33’’ 49°11’18’’ kie leski Lesko i Góry PLB E N podkarpac- Olszanica 2 J Słonne 55 036,9 PLO92 180003 22°28’24’’ 49°31’49’’ kie biesz- Ustrzyki (P) czadzki Dolne Rubryka 2: C – powierzchnia wydzielonego Obszaru Specjalnej Ochrony (OSO) odpowiada wydzielonemu Specjalnemu Obszarowi Ochrony (SOO), J – OSO, częściowo przecinający się z SOO, Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, PS – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają, P – obszar specjalnej ochrony ptaków Ponadto przez obszar arkusza przebiega fragment odcinka Zwierzyń – Przemyśl tury- stycznego szlaku kajakowego „Błękitny San”. Na omawianym obszarze szlak ten bierze po- czątek w Zwierzyniu – poniżej zapory na Jeziorze Myczkowskim a kończy się we wsi Posto- łów położonej przy północnej granicy arkusza.

XII. Zabytki kultury

Osadnictwo na terenach objętych arkuszem Lesko rozpoczęło się w czasach prehisto- rycznych. Z okresu neolitu pochodzą ślady bytności człowieka w okolicach Zagórza. W Le- sku odkryto stanowisko kultury lateńskiej, wywodzącej się z epoki żelaza. Liczne są znalezi- ska rzymskich monet. Ślady grodzisk odkryto w dolinie Sanu, np. w Hoczwi. Na omawianym obszarze występuje dużo stanowisk archeologicznych, m.in. w Lesku: groty żelazne (z okresu od 400 r. p.n.e. do początku naszej ery), pozostałości otwartej osady (1-400 r. n.e.), ceramika średniowieczna, na wzgórzu Baszta – ceramika z XI i XII wieku. Kilka stanowisk znajduje się w okolicach Bóbrki i Myczkowiec. Na przełomie X i XI wieku ziemia sanocka była terenem spornym między Polską a Rusią Halicką, wielokrotnie przechodziła z rak do rąk. Ostatecznie w XIV i XV wieku roz- poczęto kolonizację terenów pogórzańskich. Na wzgórzu Sobień (poza arkuszem Lesko), Kmitowie wybudowali zamek, z którego kierowali osadnictwem na tym obszarze. Powstawa- ły wówczas warowne zamki dla zabezpieczenia przed najazdami tatarskimi w XVI i XVII w. W XVIII w. nastąpił upadek miast. Pozostałością po czasach świetności są resztki zamku w Lesku, który zaczęto budować w 1507 r. Po wielu przebudowach i pożarach niewiele pozo- stało po jego starodawnych murach.

45 Na obszarze arkusza ochroną konserwatorską objęte zostały przede wszystkim zabyt- kowe obiekty architektury sakralnej: kościoły, cerkwie greko-katolickie z cmentarzami i sy- nagoga. Cerkwie pochodzą przeważnie z XIX i początku XX w. Najstarszym obiektem jest cerkiew w Orelcu, wzniesiona w XVII wieku. W I połowie XIX w. wybudowano cerkwie w Baligrodzie, Olchowej, Rudence, Stefkowej i Bereźnicy Wyżnej. Natomiast cerkwie w Tar- nawie Górnej, Dziurdziowie, Olszanicy i Zwierzyniu pochodzą z przełomu XIX i XX wieku. Obecnie wiele z nich wykorzystywana jest przez kościół rzymsko-katolicki. W Lesku na uwagę zasługuje kościół rzymsko-katolicki p.w. Nawiedzenia NMP (wzniesiony w XVI w., przebudowany w XVIII w.), synagoga (XVI/XVII w.) kirkut (I poło- wa XVI w.), zespół zamkowy Kmitów (XVI w.). Ponadto zachowało się tutaj także kilka ka- mieniczek z XVIII i XIX wieku. W Uhercach Mineralnych warto obejrzeć jednonawowy ko- ściół (1754-1757) otoczony murem ze strzelnicami oraz dwór obronny z XVI wieku. Starą wsią jest Berezka, założona w 1463 r. jako Brzoska Wola. Są tutaj ruiny cerkwi z 1879 r. i kaplica cmentarna z 1890 r. Nieopodal, w Bereźnicy Wyżnej znajduje się zabyt- kowa kaplica z 1875 roku. Z zabytków budownictwa drewnianego na uwagę zasługuje nie- wielki kościółek z 1727 r. w Średniej Wsi. Miejsca pamięci zaznaczone na mapie związane są z okresem I i II wojny światowej. W Lesku znajduje się cmentarz wojskowy z okresu 1914-1915. Natomiast w Baligrodzie zlo- kalizowany jest cmentarz żołnierzy polskich i radzieckich poległych w latach 1945-1947. Ponadto w Lesku, na ścianie kościoła parafialnego umocowana jest tablica upamiętniająca ofiary Katynia, na Rynku znajduje się obelisk poświęcony legionistom, a na Placu Konstytu- cji pomnik Tadeusza Kościuszki.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Lesko ma niewielkie znaczenie surowcowe. Eksploatacja udokumento- wanych złóż: ropy naftowej i gazu ziemnego, kruszywa naturalnego, kopalin ilastych cerami- ki budowlanej oraz piaskowców została zaniechana, a ich zasoby są na wyczerpaniu. Możliwości poszukiwania nowych złóż ropy naftowej i gazu ziemnego wymagają du- żych nakładów finansowych. Brak jest perspektyw na poszukiwanie dalszych złóż kruszyw naturalnych i kopalin ilastych ceramiki budowlanej. Obszary perspektywiczne dla poszuki- wań piaskowców są w konflikcie z zagospodarowaniem terenu. Jedyny, wyznaczony dla pia- skowców obszar prognostyczny w rejonie Mchawy daje możliwość udokumentowania duże- go złoża piaskowców krośnieńskich, z przeznaczeniem na kruszywo łamane. Prognozy dla kopalin ilastych w Hoczwi mogą mieć tylko lokalne znaczenie.

46 Dominującym czynnikiem rozwoju regionu powinny być: turystyka, małe i średnie przedsiębiorstwa produkcyjne sektora żywnościowego i przedsiębiorstwa usługowe oraz rol- nictwo i racjonalna gospodarka leśna. Na omawianym obszarze znajdują się dwa zbiorniki zaporowe (Jezioro Solińskie i Myczkowskie), które poza funkcją retencyjną, stwarzają możliwości uprawiania sportów wodnych. Wzdłuż ich brzegów zlokalizowane są liczne ośrodki wypoczynkowe. Jezioro Solińskie i fliszowy poziom wodonośny są podstawowym źródłem zaopatrzenia miejscowej ludności w wodę do picia. Wody podziemne, ze względu na brak izolującego nadkładu, są w znacznym stopniu narażone na wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych. Jakość wód zbiornika kształtują jego dopływy. Aby wody powierzchniowe i podziemne były dobrej jakości szczególna uwaga powinna być zwrócona na właściwe rozwiązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. W Polańczyku wydobywane są wody lecznicze i rozwija się lecznictwo sanatoryjne. Tereny objęte bezwzględnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów zajmują około 98% całkowitej powierzchni objętej arkuszem Lesko. Obszary, na których dopuszczalna jest lokalizacja takiej inwestycji, występują jedynie miejscami w centralnej i zachodniej części arkusza. Na powierzchni terenu odsłaniają się tam jednak głównie przepuszczalne piaskowce warstw krośnieńskich przeławicone niekiedy łupkami, dlatego ewentualne usytuowanie w tych miejscach składowisk będzie wymagało wykonania sztucznych barier izolacyjnych. Przeważająca część omawianego obszaru posiada niekorzystne warunki geologiczno- inżynierskie podłoża budowlanego. Spowodowane jest to dużym nachyleniem stoków, a w dolinach rzecznych płytko występującym zwierciadłem wód podziemnych. Największe zagrożenie stanowią osuwiska, które w górskim regionie wykluczają zabudowę. Korzystne warunki dla budownictwa występują na niedużych powierzchniach obejmu- jących wyższe tarasy rzek z osadami żwirowymi oraz na fragmentach wypłaszczeń grzbieto- wych wzgórz, na piaskowcach i łupkach fliszowych. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu teren całego arkusza objęty jest różnymi for- mami ochrony przyrody: parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty, pomniki przyrody żywej i nieożywionej, stanowiska dokumentacyjne i użytki ekologiczne. W granicach arkusza znajdują się ostoje ptasie i siedliskowa: Góry Słonne i Bieszczady wpisane na listę obszarów Natura 2000. Dlatego też perspektywy rozwoju gospodarczego tego regionu należy wiązać przede wszystkim z rozwojem usług turystycznych, w tym agrotu- rystyki. Wskazana jest odpowiednia promocja, propagująca informacje o walorach przyrodni- czych i interesujących, wartych odwiedzenia, miejscach.

47 XIV. Literatura

ADAMIAKOWSKI L., 1960 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża piaskowca Bóbrka. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej – cz. II – Środowisko naturalne (Klimat). Polskie Przeds. Wyd. Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa 1995.

BAJOREK J., 1992 – Sprawozdanie z badań geologicznych dla udokumentowania w kat. C2 złoża surowca ilastego dla cegielni Olszanica. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J., WITEK K., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ar- kusz Lesko (1058). Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZARNIK E., 1994 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża piaskowców kro- śnieńskich Bóbrka w kat. B. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005. JABCZYŃSKI Z., KOZIKOWSKI H., LENK T., DUDEK J., JAWOR E., BIELAWSKI A., CIOSEK B., NYCZ R., WAŁĘCKI I., JUCHA S., SKARBEK K., 1990 – Ilościowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w Karpatach Pol- skich i wyznaczonych w ich obrębie strefach perspektywicznych. Tech. Posz. Geol. Geosynoptyka i Geotermia nr 3-4/90, Kraków. JARENIOWSKI Ł., 1997 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wody mineralnej lecz- niczej ujętej z utworów trzeciorzędowych przez otwór Polańczyk IG1 w Polańczyku. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. KARMAŃSKI R., PAŹDZIOR B., 1961 – Dokumentacja geologiczna złoża glin czwartorzę- dowych w Olszanicy. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KUK S., 1981 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża ropy naftowej Tarnawa- Wielopole. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. KRYGOWSKI W., 1975 – Beskidy, Bieszczady i Pogórze – przewodnik. Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 –Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

48 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MALATA T. – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Lesko. Mate- riały autorskie niepublikowane. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków. MALATA T., MARCINIEC P., STARKEL L. – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geolo- gicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lesko. Materiały autorskie niepublikowane. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MELEROWICZ A., BOGACZ A., 1981 – Sprawozdanie geologiczne z badań geologicznych, poszukiwawczych za złożem piaskowców krośnieńskich Cisowiec. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. PAUL Z., RADWANEK-BĄK B., PATORSKI R., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Lesko. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. PESZAT C., 1978 – Występowanie i możliwości eksploatacji piaskowców karpackich. Zesz. Nauk. AGH nr 555, Sozologia i Sozotechnika nr 8, Kraków. PESZAT C., 1997 – Petrografia i własności surowcowe fluksoturbidytowo-turbidytowych piaskowców glaukonitowych warstw krośnieńskich rejonu Bóbrka-Polany. Biul. Państw. Inst. Geol. Nr 376, s. 93-120, Warszawa. PESZAT C. (red.), 1976 – Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH, Geologia nr 2/2, Kraków. PESZAT C. (red.), 1986 – Atlas geologiczno-surowcowy województwa krośnieńskiego. Arch. Katedry Złóż Surowców Skalnych AGH, Kraków. PESZAT C., BROMOWICZ J., BUCZEK-PUŁKA M., 1985 – Perspektywy dokumentowa- nia złóż i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa krośnieńskiego. Zesz. Nauk. AGH nr 1052, Geologia nr 11/4, s. 5-109, Kraków. PESZAT C., BUCZEK-PUŁKA M., 1994 – Uwarunkowania litologiczno-facjalne zmienno- ści własności fizyczno-mechanicznych piaskowców dolnokrośnieńskich jednostki śląskiej na wschód od Osławy. Gosp. Sur. Min. T. 10, z. 3, s.355-397, Kraków. PINIŃSKA J. (red), 2004 – Właściwości wytrzymałościowe i odkształceniowe skał. Część IV – Karpaty fliszowe. Objaśnienia i interpretacja – Tom 8. Zakład Geomechaniki Insty- tutu Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej Uniwersytetu Warszawskiego. POPRAWA D., 1973 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych z utwo- rów oligocenu w Polańczyku. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

49 POPRAWA D., 1979 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów wód podziemnych z utwo- rów oligocenu – otwór Polańczyk IG 2. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA D., RĄCZKOWSKI W., 2003 – Osuwiska Karpat. Prz. Geol., 8. 685-692. PORWISZ B., KOWALSKI J., MĄDRY J., OPERACZ T., 1995 – Dokumentacja hydroge- ologiczna GZWP 430 – Dolina Sanu. Przeds. Geol. Kraków. PRUS-ORAMUS A., SZEWCZYK E., 1971 – Piaskowce krośnieńskie rejonu Soliny – Mycz- kowiec i ich znaczenie użytkowe. Arch. Katedry Złóż Surowców Skalnych AGH, Kraków. PRZENIOSŁO S., MALON A. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport, praca zbiorowa, 2006 – Raport o stanie środowiska województwa podkarpackiego w roku 2005. Biblioteka Monitoringu Środowiska, WIOŚ, Rzeszów. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw z 2002 r., Nr 165, poz. 1359. RozporządzenieM Ś z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz spo- sobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw z 2004 r., Nr 32, poz. 284. SKARBEK K., 1990 – Ocena stanu zasobów gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce według stanu na 01.01.1989 r. Tech. Posz. Geol. Geosynoptyka i Geotermia nr 3-4/90, Kra- ków. SOBOLEWSKI J., 2004 – Dokumentacja geologiczna złoża ropy naftowej Tarnawa- Wielopole w kat. A – dodatek nr 2 (dokumentacja rozliczeniowa). CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SOKOŁOWSKA H., 1976 – Projekt badań geologicznych na dokumentację w kat. C2 złoża piaskowców krośnieńskich Kalnica wraz ze sprawozdaniem z rejonu Zahoczewia. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOKOŁOWSKA H., 1988 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża piaskowców krośnieńskich Bóbrka w kat. B. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. STARKEL L., 1972 – Charakterystyka rzeźby Polskich Karpat. Problemy zagospodarowania ziem górskich. Kom. Zag. Ziem Górskich PAN, z. 10, Kraków. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol-

50 sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SURMACZ R., 1990 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego Bachlawa. Arch. Geo- logiczne w Rzeszowie. SURMACZ R., PIOTROWSKI M., 1972 – Orzeczenie o ilości i jakości złoża surowców ila- stych przydatnych do produkcji cegły pełnej w Hoczwi. Arch. Geologiczne w Rze- szowie. TOKARSKI A., 1953 – Złoże ropy naftowej Tarnawa-Wielopole. Arch. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków. WDOWIARZ S., 1955 – Dokumentacja geologiczna złoża ropy naftowej Tarnawa- Wielopole. Arch. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków. WOLIŃSKI W., ORZECHOWSKI J., 1968 – Dokumentacja geologiczna złoża piaskowców

krośnieńskich Bóbrka w kat. C1. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. WYRWICKA K., WYRWICKI R., 1994 – Waloryzacja złóż kopalin ilastych w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych, 1999, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ŻYTKO K., ZAJĄC R., GUZIK S., RYŁKO W., OSZCZYPKO N., GARLICKA I., 1988 – Map of the tectonic elements of the western outer Carpathians and their foreland 1:500 000: Geological atlas of the western outer Carpathians and their foreland. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

51