Arkusz RĄBINO (119)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz RĄBINO (119)

Warszawa 2009

Autor: Alina Jasi ńska*, Dorota Janica*, Anna Pasieczna**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Jerzy Król*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka**

*- Kancelaria-Środowiska sp. z o. o., ul. Turowska 12, 05-230 Kobyłka

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 12 VII. Warunki wodne (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby (A. Pasieczna, P. Kwecko) ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (J. Król)...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 31 XII. Zabytki kultury (A. Jasi ńska, D. Janica) ...... 34 XIII. Podsumowanie (A. Jasi ńska, D. Janica)...... 35 XIV. Literatura ...... 36

I. Wst ęp

Arkusz R ąbino Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wyko- nany w latach 2008–2009 w Kancelarii-Środowiska Sp. z o. o. (plansza A) oraz w Pa ństwo- wym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „PROXI- MA” SA we Wrocławiu (plansza B). Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu R ąbino Mapy geologiczno-gospodarczej Pol- ski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2003 roku w Przedsi ębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie (Bajorek, 2003). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projek- tów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Zachodniopomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Szczecinie, Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Zachodniopomorskiego w Szczecinie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Szczecinie, starostwach powiatowych w Białogardzie i Świdwinie, w urz ędach gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u uŜytkow- ników złó Ŝ. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w pa ź- dzierniku 2008 roku. Informacje dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach i wyst ąpieniach kopalin.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem R ąbino okre ślaj ą współrz ędne od 15°45’ do 16°00’ długo ści geograficznej wschodniej i od 53°50’ do 54°00’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren poło Ŝony jest w obr ębie województwa zachodniopomorskiego i obejmuje fragmenty nast ępuj ących gmin: Karlino, Białogard i miasto Białogard z powiatu białogardzkiego oraz Świdwin, Sławoborze i R ąbino z powiatu świdwi ńskiego. W podziale na jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki, 2002) północna cz ęść arkusza Rąbino znajduje si ę w podprowincji Pobrze Ŝa Południowobałtyckie, w makroregionie Pobrze Ŝe Szczeci ńskie i mezoregionie Równina Gryficka oraz w makroregionie Pobrze Ŝe Koszali ńskie i w mezoregionie Równina Białogardzka. Cz ęść południowa arkusza poło Ŝona jest w podprowincji Pojezierza Południowopomorskiego, w makroregionie Pojezierze Za- chodniopomorskie w mezoregionie Wysoczyzna Łobeska (fig.1). Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru nale Ŝy do Równiny Gryfickiej. Zajmuje ona północn ą cz ęść arkusza, na zachód od doliny Pars ęty. Jest to wysoczyzna zbudowana z glin zwałowych, piasków i Ŝwirów lodowcowych, piasków i Ŝwirów akumulacji wodnolodowcowej oraz w mniejszej ilo ści z piasków, Ŝwirów i glin kemów oraz ozów. Powierzchnia terenu przewa Ŝnie poło Ŝona jest na wysoko ści 30–50 m n.p.m., miejscami jednak wzgórza moren lub kemów osi ągaj ą wysoko ść do 80–90 m n.p.m. W obni Ŝeniach terenu wyst ępuj ą namuły i torfy. Dolina Pars ęty przepływaj ącej wzdłu Ŝ północno-wschodniej granicy terenu nale Ŝy do Równiny Białogardzkiej. Na omawianym obszarze dno doliny Pars ęty poło Ŝone jest na wysoko ści od 19 do 24 m n.p.m. Wzgórza ograniczaj ące dolin ę od strony zachodniej wznosz ą si ę do 40 m n.p.m. Dolin ę wypełniaj ą głównie mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne holoce ńskie oraz z okresu zlodowace ń północnopolskich. Południowa cz ęść obszaru arkusza R ąbino nale Ŝy do Wysoczyzny Łobeskiej. Jest to obszar zbudowany z glin zwałowych, piasków i Ŝwirów lodowcowych, Ŝwirów z głazami, glin moren czołowych oraz w mniejszej ilo ści Ŝwirów i glin ozów. Rze źba terenu jest urozmaico- na. Na obszarze moreny czołowej teren poci ęty jest gł ębokimi dolinami i jarami. Wysoko ść znacznej cz ęś ci obszaru przekracza 100 m n.p.m., a najwy Ŝsze wzniesienia na zachód od Kło- dzina dochodz ą do 176 m n.p.m. Omawiany teren nale Ŝy do regionu klimatycznego pojezierze pomorskie. Wielko ść rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 800–900 mm. Opad stały stanowi około

4 12–14% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura to około 7–7,5°C. Temperatura równa lub mniejsza od 0 °C utrzymuje si ę 60–70 dni w roku (Stachy, red., 1987).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Rąbino na tle jednostek fizycznogeograficznych wg. J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie, makroregion: Pobrze Ŝe Szczeci ńskie, mezoregiony: 313.22 Wybrze Ŝe Trzebiatowskie, 313.32 Równina Nowogardzka 313.33 Równina Gryficka, makroregion: Pobrze Ŝe Koszali ńskie, mezoregiony: 313.41 Wybrze Ŝe Słowi ńskie, 313.42 Równina Białogardzka Podprowincja: Pojezierze Południowopomorskie, makroregion: Pojezierze Zachodniopomorskie, mezoregiony: 314.44 Wysoczyzna Łobeska, 314.45 Po- jezierze Drawskie

Urodzajne gleby klas bonitacyjnych I–IVa, zajmuj ą głównie północn ą i południow ą cz ęść arkusza. Nieliczne i niewielkie kompleksy ł ąk wykształconych na podło Ŝu organicznym wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci terenu wzdłu Ŝ dolin rzek, na południe od Białogardu oraz w centralnej cz ęści arkusza w obr ębie kompleksu le śnego. Lasy zajmuj ą około 50% omawianego terenu. S ą to przede wszystkim bory sosnowe z nieznacznym udziałem świerku, d ębu i buku.

5 Gminy maj ą charakter typowo wiejski. Rolnictwo w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci oparte jest na drobnych gospodarstwach indywidualnych. Podstawow ą ich funkcj ą jest gospodarka Ŝywno- ściowa. W uprawach przewa Ŝa kierunek Ŝytnio-ziemniaczany i ł ąkowo-pastwiskowy, a w produkcji zwierz ęcej mleczny. W strukturze zasiewów najcz ęś ciej wyst ępuj ą zbo Ŝa, podrz ędnie ziemniaki i rzepak. Słabo rozwini ęty przemysł jest zwi ązany z rolnictwem. Najwi ększym za- kładem przemysłowym w omawianym rejonie jest Przedsi ębiorstwo Zbo Ŝowo-Młynarskie „PZZ” i Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska w Białogardzie. Działaj ą te Ŝ tu małe zakłady handlowo-usługowe i handlowo-produkcyjne. Białogard posiada now ą oczyszczalni ę ścieków i składowisko odpadów komunalnych. W gminach rozwinięta jest sie ć wodoci ągowa i telekomunikacyjna. Sie ć komunikacyjna jest dobrze rozwini ęta. Białogard jest w ęzłem kolejowym posiadaj ącym poł ączenia ze Stargardem Szczeci ńskim, Kołobrzegiem, Koszalinem i Pił ą, co zapewnia bezpo średnie poł ączenie z wi ększymi miastami Polski. W Karlinie, poło Ŝonym bezpo średnio na północ od omawianego rejonu przecinaj ą si ę drogi mi ędzynarodowa E28 Szczecin – Gda ńsk z drog ą wojewódzk ą nr 163 Pozna ń – Kołobrzeg. Dobrze rozwini ęta jest te Ŝ sie ć dróg lokalnych. Wszystkie mniejsze miejscowo ści s ą dogodnie poł ączone drogami lokalnymi.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru obj ętego arkuszem R ąbino przedstawiona jest na Mapie geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Świdwin (Butrymowicz, Nosek, 1977). Omawiany obszar w cało ści le Ŝy w północno-wschodniej cz ęś ci wału pomorskiego w obr ębie bloku Kołobrzegu. W rejonie arkusza R ąbino najstarsze rozpoznane utwory, nale- Ŝą ce do dewonu środkowego, zostały nawiercone w otworze Ciechnowo-1, zlokalizowanym około 1 km od zachodniej granicy arkusza. S ą to piaskowce kwarcytowe. Nad nimi le Ŝą utwory karbo ńskie – mułowcowo-iłowcowe osady karbonu dolnego i górnokarbo ńskie piaskowce z wkładkami mułowców i iłowców (Nowicka, 2003). Bezpo średnio na utworach karbo ńskich zalegaj ą utwory permskie. Dolny czerwony sp ągowiec reprezentowany jest przez skały wul- kaniczne typu ryolitu o strukturze porfirowej oraz tufity i ingnimbryty (otwór Ciechnowo-1). Czerwony sp ągowiec górny wyst ępuje w dwóch seriach litologicznych – dolnej zlepieńców oraz górnej piaskowców. Seri ę zlepie ńców buduj ą zlepie ńce nierównookruchowe, barwy br ą- zowo-pstrej. Seria piaskowców dzieli si ę na dwa poziomy dolny poziom tzw. piaskowce czerwonobr ązowe i br ązowe oraz górny tzw. piaskowce szare (Nowicka, 2003).

6 Osady triasu wykształcone są w postaci: piaskowców, iłowców, mułowców, iłołupków, dolomitów i wapieni (Butrymowicz, Nosek, 1977). W podło Ŝu utworów czwartorz ędowych wyst ępuj ą osady jury, oligocenu i miocenu. Powierzchnia podczwartorz ędowa jest nierówna, powstały tu liczne wyniesienia i obni Ŝenia erozyjne. Jej wysoko ść jest zró Ŝnicowana od 64 m p.p.m. w rejonie Ł ęczna do 42 m n.p.m. w Rąbinie. W zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru, bezpo średnio pod osadami czwartorz ędu, zalegaj ą oligoce ńskie piaski kwarcowe, kwarcowo-glaukonitowe z fosforytami i miejscami z bursztynami, mułowce, mułki, iły i w ęgle brunatne, a sporadycznie piaskowce, mu- łowce, iłowce i łupki ilaste jury dolnej. W cz ęś ci wschodniej utwory czwartorz ędu le Ŝą na utworach miocenu wykształconych w postaci piasków, mułków, iłów oraz iłów i piasków z warstwami w ęgli brunatnych. Miejscami osady czwartorz ędowe znajduj ą si ę wprost na utworach jury (Butrymowicz, Nosek, 1977). Cały obszar arkusza R ąbino pokryty jest utworami czwartorz ędowymi o zmiennej grubo ści, zale Ŝnej od ukształtowania podło Ŝa. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść przekracza 90 m. Utwory glacjalne reprezentowane s ą przez: gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, mułki i piaski zastoiskowe deponowane w okresach zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Utwory interglacjałów mazowieckiego i eemskiego reprezentowane s ą przez osady rzeczne oraz jeziorne. Osady zlodowace ń południowopolskich wypełniaj ą na ogół zagł ębienia w powierzchni podczwartorz ędowej. W ich obr ębie stwierdzono jeden poziom glin zwałowych. Osadami interglacjału mazowieckiego są piaski rzeczne wypełniaj ące kopalne doliny wci ęte w osady zlodowace ń południowopolskich oraz w podło Ŝe podczwartorz ędowe. Osady te rozpoczynaj ą si ę seri ą Ŝwirów, przechodz ących w piaski drobno- i średnioziarniste, miejscami z domieszk ą Ŝwirków, z wkładkami gliny zwałowej i blokami utworów podło Ŝa ode- rwanymi od stromych zboczy. Do osadów zlodowace ń środkowopolskich nale Ŝą trzy poziomy glin zwałowych o zmiennej mi ąŜ szo ści i ci ągło ści wyst ępowania, poprzedzielane osadami fluwioglacjalnymi i zastoiskowymi. Lądolód zlodowacenia północnopolskiego przykrył cały omawiany obszar i pozostawił po sobie dwa poziomy glin zwałowych zaliczone kolejno do faz pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej, rozdzielone osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza R ąbino na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Be- ra, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) A – kemy, B – ozy, C – kry osadów jurajskich w utworach czwartorz ędowych, D – kry osadów neoge ńskich i paleoge ńskich w utworach czwartorz ędowych

Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13- iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Paleogen: oligocen: 41 – piaski lokalnie z bursztynem, mułki, iły i w ęgiel brunatny Obja śnienia z zachowaniem numeracji wg MGP w skali 1:500 000

Na powierzchni terenu wyst ępuje najmłodsza glina zwałowa fazy pomorskiej. Jest to glina br ązowa, szarobr ązowa lub brunatna, piaszczysta, słabo zwi ęzła. Mi ąŜ szo ść jej na ogół nie przekracza 5–12 m. Miejscami w południowej cz ęś ci arkusza zaz ębiaj ą si ę z ni ą lub wyst ępuj ą na niej piaski i Ŝwiry lodowcowe. S ą to osady o du Ŝej zmienno ści, ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem i głazikami, cz ęsto zaglinione. Mi ąŜ szo ść ich najcz ęś ciej wynosi 1,0–2,0 m, rzadziej

8 kilkana ście metrów. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe wyst ępuj ą w rozległym obni Ŝeniu ci ą- gn ącym si ę równole Ŝnikowo w centralnej cz ęś ci arkusza oraz wzdłu Ŝ niewielkich dolin. S ą to osady piaszczysto-Ŝwirowe, dobrze przemyte, warstwowane. Osady moren czołowych wyst ę- puj ą w południowej cz ęś ci omawianego rejonu, gdzie tworz ą wzniesienia o wysoko ści do 176 m n.p.m., poprzecinane licznymi w ąwozami. S ą to piaski ró Ŝnoziarniste ze Ŝwirem i gliny z wkładkami Ŝwirów z głazami, warstwowane poziomo i przek ątnie. W rejonie Podwilcza i Kładzina Białogardzkiego ci ągn ą si ę wzgórza ozów o rozci ągło ści południkowej, miejscami poprzecinane dolinami. Ozy zbudowane s ą z piasków, Ŝwirów i glin. Osady piaszczyste s ą warstwowane poziomo, uko śnie i przek ątnie. Kemy tworz ą wzgórza w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Najwi ększe znajduje si ę w rejonie miejscowo ści Zagórze, mniejsze koło Sidłowa i G ąskowa. Osady te zbudowane s ą z piasków drobnoziarnistych i pyla- stych, mułków i rzadziej iłów. Przewa Ŝnie s ą warstwowane poziomo. Z recesj ą l ądolodu fazy pomorskiej zwi ązane s ą piaski, mułki i Ŝwiry rzeczne wyst ępuj ące w dolinach Pars ęty, Mogi- licy, Topieli i Pokrzywnicy. S ą to piaski drobno- i średnioziarniste z wkładkami mułków i piaski ze Ŝwirem. Pomi ędzy śabi ńcem i Ł ęczn ą wyst ępuj ą jeziorne piaski i mułki z przewar- stwieniami iłów. Osady maj ą barw ę szar ą, szarozielon ą, czasem brunatn ą, przewa Ŝnie s ą warstwowane. Osady holocenu reprezentowane s ą przez osady: rzeczne, sto Ŝków napływowych, namu- ły i torfy. Mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne o mi ąŜ szo ści do 5 m tworz ą w tarasy zalewowe Pars ę- ty, Mogilicy, Topli, Pokrzywnicy i potoku Ponik. Tarasy s ą w ąskie, zbudowane z piasków średnioziarnistych z domieszk ą ró Ŝnoziarnistych ze Ŝwirami, a w sp ągu cz ęsto z głazami. Na powierzchni wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste lub mułki piaszczyste. W dolinach rzek i zagł ę- bieniach bezodpływowych wyst ępuj ą namuły i torfy. Namuły s ą to przewa Ŝnie piaski drobnoziarniste, rzadziej średnioziarniste, pylaste z domieszk ą substancji pochodzenia organicznego. Czasem zawieraj ą przewarstwienia ilaste z cz ęś ciami organicznymi. Torfy osi ągaj ą mi ąŜszo ść powy Ŝej 5 m. Przewa Ŝnie s ą to torfy brunatne sfagnowe.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze le Ŝą cym w granicach arkusza R ąbino aktualnie udokumentowane jest złoŜe gazu ziemnego „Ciechnowo” oraz dwa zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rarwino” i „R ąbino”. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Podwilcze” zostało wyeksploatowane i skre ślone z „Bilansu ...” (Gientka i in., red., 2008), a zasoby zostały rozliczone (Szapli ński, 2004). Charakterystyk ę gospodarcz ą złó Ŝ oraz klasyfikacj ę z uwagi na ich ochron ę i z uwagi na ochron ę środowiska przedstawiono w tabeli 1.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wydobycie Zasto- Numer Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Klasyfikacja (tys. t, mln sowanie Przyczyny zło Ŝa kompleksu bilansowe rozpoznania rowania zło Ŝa Nazwa zło Ŝa Rodzaj kopaliny m3*) kopaliny konfliktowo ści na litologiczno- (tys. t, mln m 3*) zło Ŝa zło Ŝa mapie surowcowego Według stanu na 31.12. 2007 klasy klasy (Gientka i in. red., 2008) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Rarwino pŜ Q 215 C1* N* - Sb, Sd 4 A - 3 Rąbino pŜ Q 116 C1* Z - Sb 4 A - G 180,59* 18,55* 4* Ciechnowo P C G E 2 A - He 0,53* - Podwilcze pŜ Q - - ZWB - - - - -

10 10 Rubryka 1: * - zło Ŝe kontynuuje si ę na arkuszu Sławoborze, Rubryka 3: G – gaz ziemny, He – hel, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, P – perm, Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów, kopalin płynnych – C, zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) C 1*, Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N* – niezagospodarowane, posiada koncesj ę, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe; E - kopaliny energetyczne, Rubryka 10: 2 – rzadkie w skali całego kraju, 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, Rubryka 11: A – małokonfliktowe

W południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu znajduje si ę fragment zło Ŝa gazu ziemnego „Ciechnowo” udokumentowanego w kat. C (Nowicka, 1995; Nowicka, 2003; Paw- łowski, 2003). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 2,461 km 2 i składa si ę z dwóch bloków Ciechnowo I i Ciechnowo II. W 2003 roku przekwalifikowano kopalin ę współwyst ępuj ącą – rop ę nafto- wą na kondensat oraz zrezygnowano z ustalenia zasobów helu (Pawłowski, 2003). Zasoby ropy zostały skre ślone z „Bilansu zasobów kopalin…”. W świetle bada ń laboratoryjnych re- prezentatywnych próbek gazu pobranych w czasie eksploatacji zawarto ść helu nie przekracza- ła 0,2% i jest poni Ŝej warto ści brze Ŝnej kryterium bilansowo ści. Skał ę zbiornikow ą s ą piaskowce permu – górnego czerwonego sp ągowca, od góry izolowane przez łupki miedziono- śne cyklotemu Werra, a w sp ągu przez wapienie dewo ńskie. Mi ąŜ szo ść efektywna bloku Ciechnowo I wynosi 0–100 m ( śr. 34,65 m), a bloku Ciechnowo II 0–50 m ( śr. 24,32 m). Pia- skowce bloku Ciechnowo I charakteryzuj ą si ę średni ą porowato ści ą 4,85% i średni ą prze- puszczalno ści ą 16,40 mD, a bloku Ciechnowo II odpowiednio 4,48% i 81,42 mD. Współ- czynnik nasycenia dla obu bloków wynosi 0,75. Kopalina główna, gaz gazolinowo-azotowo- helowy, charakteryzuje si ę średni ą zawarto ści ą: metanu (CH 4) – 47,47%, etanu (C 2H6) –

2,08%, azotu (N 2) – 48,34%, dwutlenku w ęgla (CO 2) 0,09%, helu (He) – 0,22% i warto ści ą 3 opalow ą 20,61 MJ/Nm w bloku Ciechnowo I oraz średni ą zawarto ści ą: metanu (CH 4) –

45,63%, etanu (C 2H6) – 1,34%, azotu (N 2) – 51,98%, dwutlenku w ęgla (CO 2) 0,09%, helu 3 (He) – 0,21, warto ścią opałow ą 18,59 MJ/Nm i brakiem CO 2 w bloku Ciechnowo II. W obu blokach nie stwierdzono siarkowodoru. Średnia g ęsto ść gazu wynosi 0,79 g/cm 3. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Rarwino” o powierzchni 1,10 ha udokumentowano kart ą rejestracyjn ą w 1979 roku (Noworyta, 1979). Kopalin ę stanowi ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich znajduj ące si ę pod nadkładem gleby i gliny o grubo ści od 0,4 do 5,0 m ( średnio 3,4 m). Mi ąŜ szo ść zło Ŝa jest zró Ŝnicowana i wynosi od 6,5 do 12,6 m (średnio 10,3 m). Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy (zawarto ść frakcji < 2,0 mm) 50,0–81,7% ( średnio 70,0%), zawarto ść pyłów mineralnych 3,1–5,9% ( średnio 4,0%) i g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym 1,80–1,97 t/m 3 (średnio 1,86 t/m 3). Nie stwierdzono zanieczyszcze ń obcych i organicznych. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „R ąbino” udokumentowano kart ą rejestracyjn ą w 1977 roku (Kokoci ński, 1977). Powierzchnia jego wynosi 1,73 ha. Kopalin ę stanowi ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich, znajduj ące si ę pod nadkładem gleby i pia- sków gliniastych o grubo ści od 0,2 do 1,7 m ( średnio 0,54 m). Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 1,8 do 6,9 m ( średnio 4,92 m). Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy 68,5–85,2% ( średnio 73,76%), zawarto ść pyłów mineralnych 1,1–1,5%

11 (średnio 1,28%) i g ęsto ść nasypowa w stanie utrz ęsionym 1,81–1,99 t/m 3 ( średnio 1,92 t/m 3). Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe „Ciechnowo” jest rzadkie w skali całego kraju (klasa 2), a zło Ŝa kruszywa s ą powszechne, licznie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środo- wiska wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy A – złó Ŝ małokonfliktowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem R ąbino eksploatowane jest tylko zło Ŝe gazu ziemnego „Ciechnowo”. UŜytkownikiem jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, Oddział – Zielonogórski Zakład Górnictwa Nafty i Gazu. Koncesja wa Ŝna jest do 2014 roku. Eksploata- cja prowadzona jest od 2000 roku dwoma otworami Ciechnowo-1 i Ciechnowo-2, znajduj ą- cymi si ę na terenie arkusza Sławoborze. Zło Ŝe ma zatwierdzony obszar i teren górniczy o powierzchni 253 ha, w cało ści poło Ŝony poza omawianym obszarem. Gaz przesyłany jest do Ośrodka Grupowego Ropy Naftowej Ciechnowo. W 2007 roku wydobyto 18,55 mln. m 3 gazu. Eksploatacja zło Ŝa „Rarwino” rozpocznie si ę w najbli Ŝszym czasie. U Ŝytkownik zło Ŝa posiada koncesj ę wa Ŝną do 2013 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o po- wierzchniach odpowiednio 1,67 ha i 3,50 ha. Zło Ŝe „R ąbino” było eksploatowane w latach 1977–1982. Eksploatacja jego została za- niechana. W niezrekultywowanym wyrobisku istniej ą ślady świe Ŝej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa na potrzeby lokalne. Ściany wyrobiska po wyeksploatowanym zło Ŝu „Podwilcze” wyrównano i cało ść zre- kultywowano w kierunku le śnym. Obecnie na terenie dawnego terenu górniczego prowadzona jest sprzeda Ŝ pozostałej po eksploatacji frakcji o średnicy poni Ŝej 2 mm. Dane archiwalne dotycz ące eksploatacji kopalin i zagospodarowania złó Ŝ na terenie le- Ŝą cym w granicach arkusza zweryfikowano w trakcie zwiadu terenowego przeprowadzonego w pa ździerniku 2008 roku. Nie stwierdzono miejsc niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin.

VI. Perspektywy i prognozy wst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Rąbino przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego, surowców ilastych ceramiki budowlanej i kredy jeziornej. Po analizie dost ępnych materiałów geologicznych wyznaczono jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów oraz trzy obszary perspektywiczne wyst ępowania torfów.

12 Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wyznaczono w zachodniej cz ęś ci omawianego terenu, w okolicach wykre ślonego z „Bilansu …” zło Ŝa „Podwilcze”. Wyst ępuj ą tu piaski i Ŝwiry akumulacji wodnolodowcowej fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. W nadkładzie serii okruchowej wyst ępuje cienka warstwa glin zwałowych. Osady te charakteryzuj ą si ę du Ŝą zmienno ści ą jako ści kruszywa oraz parametrów górniczo-geologicznych. W zło Ŝu „Podwilcze” mi ąŜ szo ść kopaliny wynosiła od 2,4 do 11,8,m ( średnio 6,5 m), a grubo ść nadkładu od 1,4 do 5,6 m ( średnio 3,0 m). Jako ść kopaliny w zło Ŝu „Podwilcze” przed- stawiała si ę nast ępuj ąco: punkt piaskowy 32,1–81,8%, średnio 54,0%, zawarto ść pyłów mineralnych 0,2–3,6%, średnio 1,6% oraz g ęsto ść nasypowa w stanie zag ęszczonym 1,52–2,09 t/m 3, średnio 1,93 t/m 3 (Kirschke, 1980; Butrymowicz, Nosek, 1977). Wynikiem negatywnym zako ńczyło si ę poszukiwanie kruszywa naturalnego w okolicach Kłodzina i Pasz ęcina. Nawiercono tam jedynie piaski pylaste, zaglinione i glin ę piasz- czyst ą (Nowotka, Gizara, 1975) W okolicach śabi ńca w 1969 roku poszukiwano surowców ilastych ceramiki budowlanej, ale nawiercono tylko piaski drobnoziarniste, które nie maj ą znaczenia gospodarczego (Niedzielski, Bajorek, 1969). W latach siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych XX w. prowadzono szereg prac poszukiwawczych kredy jeziornej. W okolicach miejscowo ści: Domacyno, Rarwino, Ł ęczno, Czar- now ęsy oraz Gr ęzino poszukiwanej kopaliny nie nawiercono lub nawiercono j ą o niebilanso- wej mi ąŜ szo ści (Górna, Ulatowski, 1985; Tchórzewska, Jarecka, 1971). Na zachód i południe od Gruszewa oraz na północ od G ąskowa w trakcie poszukiwa ń kredy jeziornej nawiercono torfy o mi ąŜ szo ści od 1,8 do 5,5 m, dla których nie wykonano bada ń jakościowych kopaliny (Górna, Ma ćków, 1983). Obszary te nie s ą te Ŝ uj ęte w bazie zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Na omawianym terenie nie wyznaczono obszarów prognostycznych ze wzgl ędu na brak bada ń jako ściowych kopaliny, a w przypadku obszaru perspektywicznego w okolicach zło Ŝa „Podwilcze” ze wzgl ędu na du Ŝą zmienno ść jako ści kruszywa oraz parametrów górniczo- geologicznych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza R ąbino poło Ŝona jest w zlewni Pars ęty, przepływa- jącej przez jego północn ą cz ęść . Jedynie południowy fragment omawianego terenu le Ŝy

13 w zlewni górnej Regi. Pomi ędzy zlewniami tych rzek przebiega dział wód powierzchniowych I rz ędu. Do prawobrze Ŝnych dopływów Pars ęty nale Ŝą : Pokrzywnica odwadniaj ąca zachodni ą cz ęść obszaru, Topiel odwadniaj ąca cz ęść centraln ą oraz Mogilica płyn ąca przy wschodniej granicy arkusza. Wymienione cieki s ą nieuregulowane i maj ą ró Ŝny charakter wynikaj ący z urozmaiconej rze źby terenu. Pars ęta, Mogilica i Pokrzywnica w górnym biegu płyną w wą- skich dolinach. W centralnej cz ęś ci arkusza, w dolinach Pokrzywnicy i jej dopływu Wilczy oraz Topieli i jej dopływu Granicznej, wyst ępuj ą du Ŝe obszary podmokłe i zabagnione. Na omawianym terenie monitorowana jest jako ść rzek Pokrzywnicy i Pars ęty. Po- krzywnica była badana w 2007 roku w punkcie monitoringu diagnostycznego wód powierzchniowych w miejscowo ści Garnki (4,0 km biegu rzeki), natomiast Parsęta w 2005 roku powy Ŝej i poniŜej Białogardu (60 i 53 km biegu rzeki). Pokrzywnica i Pars ęta prowadz ą wody III klasy jako ści odpowiadaj ące wodom zadowalaj ącej jako ści (na podstawie klasyfikacji za- wartej w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód). Wody Mogilicy, według bada ń w punkcie pomiarowym poło Ŝonym przed uj ściem do Pars ęty (0,5 km biegu rzeki), ju Ŝ poza obszarem arkusza, charakteryzuj ą si ę IV klas ą odpowiadaj ącą wodom niezadowalaj ącej jakości (Stan ..., 2007, Raport …, 2008). W granicach arkusza znajduj ą si ę cz ęś ciowo dwa jeziora – Bystrzyno Małe i Bystrzyno Wielkie. Jezioro Bystrzyno Wielkie, o powierzchni 54,4 ha nale Ŝy do zbiorników o niekorzystnych warunkach naturalnych. Na podstawie cech morfometrycznych, hydrograficznych i zlewniowych zostało zaliczone do III kategorii podatno ści na degradacje. Jezioro jest okre- sowo odbiornikiem zanieczyszcze ń dopływaj ących z podmokło ści. Według bada ń z 2004 roku wody jeziora zaliczono do II klasy czysto ści. Wpływ na wynik klasyfikacji miły nast ę- pujące wska źniki: w warstwie powierzchniowej – wysoka zawarto ść zwi ązków organicznych, wysoka koncentracja azotu mineralnego, umiarkowana produkcja pierwotna, w warstwie nad- dennej (latem) – śladowa ilo ść tlenu, podwy Ŝszone ilo ści azotu amonowego i zwi ązków organicznych (Stan...,2007).

2. Wody podziemne

Teren arkusza R ąbino według regionalnego podziału hydrogeologicznego Polski le Ŝy w rejonie gryficko-drawskim (V 1B ) wydzielanym w obr ębie subregionu przymorskiego V 1 zali- czanego do regionu pomorskiego V (Paczy ński, red. 1995).

14 Na omawianym obszarze eksploatowane s ą wody podziemne z utworów czwartorz ędo- wych i trzeciorz ędowych. Najwi ększe znaczenie ma czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, gdy Ŝ prawie na całym terenie arkusza główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z osadami czwartorz ędu. Nie wyst ępuje on jedynie w północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie Nasuto- wa i Ro ścina oraz na północny zachód od Ł ęcznej, gdzie główny poziom u Ŝytkowy stanow ą piaszczyste osady miocenu. Ponadto utwory miocenu tworz ących wspólny, gł ęboki czwartorz ędowo - trzeciorz ędowy poziom we wschodniej cz ęś ci arkusza. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wyró Ŝniono cztery poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy, dolinny oraz podglinowy – czwartorz ędowo- trzeciorz ędowy (J ędrusiak, 2000). Poziom przypowierzchniowy zwi ązany jest z osadami fluwioglacjalnymi wyst ępuj ący- mi na powierzchni terenu lub pod glinami zlodowacenia wisły. Charakteryzuje si ę on zwier- ciadłem naporowym b ądź swobodnym. Jest to poziom o zró Ŝnicowanym rozprzestrzenieniu oraz mi ąŜ szo ści od kilku do około 35 m. Drenowany jest przez wszystkie cieki, a jego zasila- nie odbywa si ę bezpo średnio przez infiltracj ę opadów. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza jest to główny poziom u Ŝytkowy. Na całym omawianym obszarze jest eksploatowany studniami kopanymi. Poziom mi ędzyglinowy ma najwi ększe rozprzestrzenienie i na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza stanowi główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Zwi ązany jest z utworami wodnolodowcowymi zlodowace ń środkowopolskich oraz piaskami rzecznymi interglacjału mazowieckiego, zalegaj ącymi bezpo średnio na iłach trzeciorz ędowych lub mi ędzy poziomami glin w strefach zwi ększonej mi ąŜ szo ści osadów czwartorz ędu. Charakteryzuje si ę zwierciadłem napi ętym. Główn ą baz ą drena Ŝu tego poziomu jest rzeka Pars ęta i jej lewobrze Ŝne dopływy. Mi ąŜ szo ść tej warstwy wodono śnej waha si ę od 10 do 35 m. Poziom dolinny zwi ązany jest z gł ębokimi strukturami erozyjnymi wypełnionymi utworami piaszczysto-Ŝwirowymi. Struktury takie ci ągn ą si ę od Zwartowa do Podwilcza oraz na południe od Białogardu, gdzie cz ęś ciowo obejmuj ą pradolin ę pomorsk ą, wykorzystywan ą przez dolin ę Pars ęty. Poziom dolinny charakteryzuje si ę du Ŝą mi ąŜ szo ści ą, rz ędu kilkudzie- si ęciu metrów i stosunkowo niewielkim zasi ęgiem. Wykorzystywany jest w uj ęciu w Dęb- czynie do zaopatrzenia Białogardu w wod ę. Poziom podglinowy czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy wyst ępuje tylko we wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Zwi ązany jest z osadami najstarszego zlodowacenia i połączo- nych z nimi hydraulicznie stropowymi warstwami trzeciorz ędu. Na arkuszu R ąbino poziom ten nie jest eksploatowany.

15 Na obszarze rozci ągaj ącym si ę od uj ścia rzeki Ponik do Pokrzywnicy do miejscowo ści Głodzino został wyznaczony obszar pozbawiony uŜytkowych poziomów wodono śnych (J ę- drusiak, 2000). Na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza wodoprzewodno ść głównego poziomu u Ŝytkowego wynosi 100–500 m 2/24h. Wydajno ść potencjalna studni wierconej została oszacowana na ogół na 10–50 m 3/h. Znacznie korzystniejszymi parametrami hydrogeologicznymi charakteryzuje si ę dolina kopalna w rejonie Białogardu, warto ść wodoprzewodno ści dla tego obszaru przekracza 2000 m 2/24h, wydajno ść potencjalna 120 m 3/h. W granicach analizowanego obszaru nie ma wydzielonych głównych zbiorników wód podziemnych (fig. 3). Na obszarze arkusza R ąbino wody podziemne charakteryzuj ą si ę na ogół dobr ą jakości ą. Ze wzgl ędu na przekroczenia dopuszczalnych dla wód pitnych st ęŜ eń Ŝelaza i manganu wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania. Zagro Ŝeniem dla gł ębszych poziomów czwartorz ędo- wych mo Ŝe stanowi ć ascensyjny dopływ wód zasolonych z poziomu jurajskiego, wywołane np. intensywn ą eksploatacj ą uj ęć . O realno ści tego zagro Ŝenia świadczy fakt wyst ępowania znacznych zawarto ści Cl (658 mg/dm 3) w jednym z otworów uj ęcia w D ębczynie. Tło hydrogeochemiczne dla podstawowych wska źników zanieczyszcze ń wyznaczono w zakresie: dla chlorków 9–20 mg/dm 3, dla siarczanów 11–40 mg/dm 3, dla azotu w formie azotanowej 0,0–0,3 mg/dm 3, azotu w formie azotynowej 0,005–0,1 mg/dm 3, sucha pozosta- ło ść 215–300 mg/dm 3 (J ędrusiak, 2000). Na obszarze arkusza R ąbino wykonano ponad 90 studni wierconych oraz otworów ba- dawczych. Znaczna cz ęść z nich nie jest eksploatowana lub została zlikwidowana. W rejonie Łęczna i D ębczyc zlokalizowane jest wielootworowe uj ęcie wód podziemnych dla zaopatrzenia w wod ę Białogardu i okolicznych wiosek. Obecnie eksploatowanych jest sze ść studni uj- muj ących czwartorz ędowy poziom dolinny. Do wi ększych uj ęć wód podziemnych nale Ŝą równie Ŝ uj ęcia komunalne w Karwinie, Rarwinie, Rychowie, R ąbinie oraz uj ęcia zakładów rolnych w Komosowie, Stanominie, Kłodzinie, Ł ęcznie, Pasz ęcinie i Nielepi. Wszystkie uj- muj ą czwartorz ędowe poziomy wodono śne.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza R ąbino na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wg A.S. Kleczkowskiego, (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym, 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 3 –obszar wysokiej ochrony (OWO) Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: 103 – Zbiornik Ro ścino, czwartorz ęd (Q), 119 – Zbiornik Mo- stowo, czwartorz ęd (Q), 126 – Zbiornik Szczecinek, czwartorz ęd (Q);

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 119 – R ąbino, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści prze-

17 ci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002).

18 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści w ci ętnych (me- nych (median) w Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie glebach na dian) w glebach glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 119 – na arkuszu 119 niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Rąbino – R ąbino Polski 4)

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5 – <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 3 – 26 18 27 Cr Chrom 50 150 500 2 – 7 7 4 Zn Cynk 100 300 1000 15 – 34 27 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 – <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2 – 2 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1 – 5 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1 – 5 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <3 – 11 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05 – 0,08 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 119 – R ąbino 1) grupa A Pomorskie w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 5 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 5 Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 5 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Mied ź 5 rów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 5 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru Ŝ Ŝ arkusza 119 – R ąbino do poszczególnych grup u Ŝytko- nieu ytki, a tak e grunty zabudowane i zurbanizowa- ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków wania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

19 Przeci ętne zawarto ści arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wi ększe warto ści median wykazuj ą chrom, nikiel oraz rt ęć . Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyj- ne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

20 119 W PROFIL ZACHODNI 119 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5985725 5985624

5984708 5983699

5983631 5982675 m m 5982844 5971455

5978793 5970708

5977754 5969732

0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 21 21

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5985725 5985624 5984708 5983699 5983631 5982675 m m 5982844 5971455 5978793 5970708 5977754 5969732

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 1,6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza R ąbino(na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od około 18 nGy/h do około 36 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 18 do około 55 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 29 nGy/h. W profilu zachodnim najwy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (25–36 nGy/h). Ni Ŝsze warto ści promieniowania gamma (<25 nGy/h) s ą zwi ązane z utworami piaszczysto-Ŝwirowymi (rzecznymi, wodnolodowcowymi i lodowcowymi). W profilu wschodnim utwory wodnolodowcowe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ centralnej cz ęś ci profilu pomiarowego cechuj ą si ę podobnymi warto ściami promieniowania gamma co gliny zwałowe (30–55 nGy/h) wyst ępuj ące na południu. W północnym odcinku tego profilu zarejestrowano ni Ŝsze dawki promieniowania gamma (około 20 nGy/h). S ą one zwi ązane głównie z plejstoce ńskimi i holoce ńskimi osadami rzecznymi. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,3 do 3,6 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 2,4 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa..., 2001) oraz w Rozporz ą- dzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszcze- gólne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie..., 2003). W nielicznych przypadkach przyj ę- to zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wyni- ka ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo- ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne;

22 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 3. - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Tabela 3 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 iłołupki O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza R ąbino Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (J ędrusiak, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznacza si ę w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyzna-

23 czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza R ąbino bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: - obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: piasków aluwialnych tarasów zalewowych, i torfów, gytii i kredy jeziornej, namułów torfiastych, namułów i piasków humusowych oraz rzecznych, akumulowane wzdłu Ŝ dolin Pars ęty i wi ększych dopływów: Pokrzywnicy, Topieli, Mogilicy, lokalnie wraz ze stref ą o szerokości 250 m; - obszary wyst ępowania utworów organogenicznych, aluwialnych i deluwialnych, wypeł- niaj ących ró Ŝnego typu obni Ŝenia dolinne i zagł ębienia bezodpływowe na powierzchni moreny dennej; - obszary zaj ęte przez zabagnienia i podmokło ści, poci ęte g ęst ą sieci ą rowów melioracyj- nych, w znacznym stopniu zaj ęte przez chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego (skoncentrowane głównie wzdłu Ŝ dolin Młynówki i Pokrzywnicy oraz na obszarach zalesionych w centralnej cz ęś ci arkusza); - tereny poło Ŝone w odległo ści 250 m od brzegu naturalnych zbiorników wód powierzchniowych – północnej cz ęś ci jezior Bystrzyno Wielkie i Bystrzyno Małe; - strome stoki form rze źby (głównie moren akumulacyjnych i wci ętych dolin rzecznych) wyst ępuj ące przewa Ŝnie na terenach zalesionych, w cz ęś ci predysponowane do powsta- wania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007); - obszary zwartej zabudowy miejscowo ści gminnej R ąbino i południowej cz ęś ci miasta Białogard; - tereny chronionego środowiska przyrodniczego w granicach obszaru siedliskowego Euro- pejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 PLH 320007 „Dorzecze Pars ęty”; - zwarte kompleksy le śne o powierzchni przekraczaj ącej 100 ha.

24 Obszary bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą ponad 70% waloryzowanego terenu arkusza i cz ęściowo nakładaj ą si ę na siebie. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe granice częś ci wydziele ń, z uwagi na ich niewielkie powierzchnie jakie zajmuj ą zostały zgeneralizowane i weszły one w obr ęb wy- łącze ń bezwzgl ędnych, b ądź w obr ęb okre ślonego typu potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 30% obszaru arkusza. Wyznaczono je na terenie wysoczyzny polodowcowej falistej lub pła- skiej, miejscami nadbudowanej formami morenowymi, cz ęś ciowo równie Ŝ na powierzchni równiny wodnolodowcowej i tarasów akumulacyjnych. Preferowane do lokalizacji składowisk odpadów s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami (tabela 3). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Świdwin Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Butrymowicz, 1977), uzupełnionego analiz ą profili otworów wiertniczych zebranych w Banku Danych Hydrogeologicznych i zło Ŝowych, które posłu Ŝyły do okre ślenia mi ąŜ szo ści warstw nieprzepuszczalnych. Podkre śli ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturaln ą barier ę geologiczn ą, przedstawiona w obja śnieniach do MgP i profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowiska odpadów wykazuj ą gliny zwałowe stadiału głównego (fazy pomorskiej) zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie) tworz ące pakiet gruntów spoistych. Wyst ępuj ą one po- wszechnie na powierzchni omawianego terenu, tworz ąc powierzchni ę poziomu wysoczyzno- wego. Mi ąŜ szo ść tych glin osi ąga na ogół 2–20 m. Jest to osad silnie piaszczysty, miejscami pyłowaty, w cz ęś ci stropowej odwapniony, cz ęsto przypominaj ący piaski gliniaste. Lokalnie kompleks glin zwałowych osi ąga znacznie wi ększe mi ąŜ szo ści (maksymalnie do 59,6 m w rejonie Podwilcza), co wskazuje na dwudzielno ść osadu, którego sp ągowa cz ęść została akumu- lowana podczas starszego stadiału zlodowacenia wisły, a nawet zlodowacenia warty. Starsze gliny s ą silniej skonsolidowane i stanowi ą tu znaczne wzmocnienie kompleksu izolacyjnego. Najmłodsze gliny zwałowe zlodowacenia wisły pod ścielone s ą na ogół osadami piaszczysto-Ŝwirowymi o genezie wodnolodowcowej. Miejscami jednak w sp ągu glin zalega seria osadów zastoiskowych, opisywanych w profilach wierce ń jako mułki lub iły. W tych przy-

25 padkach ł ączna mi ąŜ szo ść pakietu zbudowanego z osadów słaboprzepuszczalnych wynosi 18,6 m (rejon Nasutowa), 23,6 m (rejon Podwilcza) i 25,7 m (rejon Świerznicy). Na powierzchni wysoczyzny, w rejonie przysiółka śabiniec (na południowy zachód od Białogardu), wyst ępuj ą jeziorne osady piaszczysto-mułkowe o zmiennych właściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa gruntowego. Do tego typu gruntów zaliczono równieŜ eluwia, zalegaj ą- ce cienk ą warstw ą na powierzchni glin zwałowych. W rejonie poło Ŝonym na zachód od Pod- wilcza, gliny zwałowe mog ące pełni ć rol ę bariery izolacyjnej, stanowiły nadkład wyeksplo- atowanego zło Ŝa kruszywa naturalnego (Szapli ński, 2004). Udokumentowana otworami wiertniczymi mi ąŜ szo ść glin (wraz z warstw ą gleby) wynosiła od 1,4 do 5,6 m ( średnio 3,0 m). Przedstawione dane geologiczno-zło Ŝowe oraz fakt, Ŝe nie opracowano dotychczas szczegółowej mapy geologicznej omawianego arkusza, zadecydowały o wskazaniu w otoczeniu byłego obszaru zło Ŝowego „Podwilcze” zmiennych warunków izolacyjno ści. Powierzchni ę wysoczyzny morenowej cz ęsto nadbudowuj ą osady piaszczyste o mi ąŜ- szo ści od kilku do kilkunastu metrów, na ogół o genezie lodowcowej, rzadziej wodnolodowcowej, miejscami tworz ące formy o charakterze kemów. Na obrze Ŝach wysoczyzny morenowej lokalnie wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry rzeczne. Budowa litologiczna wymienionych obszarów okre śla je jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych zlodowacenia wisły wyst ępuj ących w granicach wyznaczonych POLS jest wystarczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów oboj ętnych. Nale Ŝy jednak zwróci ć uwag ę na wyst ępowanie utworów lu źnych zalegaj ących nad glinami zwałowymi, a tak Ŝe osłabienie własno ści izolacyjnych w stropowych, zwietrza- łych lub silnie zapiaszczonych partiach samych glin. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygo- towawczych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów na obszarze arkusza główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z czwartorz ędowymi piaskami wodnolodowcowymi lub rzecznymi plejstocenu zalegaj ącymi w stropie glin zwałowych (poziom przypowierzchniowy), w ich obr ębie (poziom mi ędzyglinowy) lub wypełniaj ącymi gł ębokie struktury erozyjne (poziom dolinny) (J ędrusiak, 2000). Warstwy wodono śne wykazuj ą na ogół ł ączno ść hydrauliczn ą i zasilane s ą wodami poziomu przypowierzchniowego. Poziom mi ędzyglinowy izolowany jest od powierzchni jedn ą lub dwiema warstwami glin zwałowych (lokalnie równie Ŝ osadów zastoiskowych). Na obszarach dolinnych brak jest izolacji najpłycej wyst ępuj ącego zwierciadła wód gruntowych.

26 Stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowych poziomów wodono śnych w granicach wyznaczonych rejonów POLS z naturaln ą lub zmienn ą warstw ą izolacyjn ą jest zró Ŝnicowany. Sto- pie ń bardzo niski o wysokiej odporno ści głównego poziomu wodono śnego i dobrej (miejscami cz ęś ciowej) izolacji wyst ępuje w pasie zlokalizowanym w północnej cz ęś ci arkusza (rejon mi ędzy Zwartowem i Podwilczem, na północ od Nasutowa, w okolicy Kamosowa-Łęczna) oraz w południowej cz ęś ci arkusza (okolice Rzecina). Średni stopie ń zagro Ŝenia, o średniej odporno ści na zanieczyszczenia ze stwierdzonymi ogniskami zanieczyszcze ń wyst ępuje na południe od Białogardu (na styku z arkuszem Dobrowo) oraz w południowej cz ęś ci arkusza. Wysoki i bardzo wysoki stopie ń zagro Ŝenia, o niskiej odporno ści poziomu wodono śnego, wyst ępuje na obszarach wykorzystywanych rolniczo, obejmuj ąc cz ęść rejonów POLS zlokalizowanych w okolicy Sidłowa oraz w zurbanizowanym rejonie Białogardu. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w granicach wyznaczonych obszarów ka Ŝdorazowa lokalizacja składowiska odpadów wymaga ć b ędzie przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-in Ŝynierskich. Ma to istotne znaczenie z uwagi na słabsze własno ści izolacyjne przypowierzchniowej warstwy glin zwałowych, wykazuj ących znaczne domieszki frakcji piaszczystej i niski na ogół stopie ń skonsolidowania osadu. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ist- nienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: - b – obszary zwartej zabudowy oraz teren oddziaływania lotniska. Ograniczenie warunkowe w promieniu 1 km wprowadzono dla zabudowy miejscowo ści gminnej R ąbino, południowej cz ęś ci Białogardu, a tak Ŝe w strefie 8 km od centrum lotniska w Świdwinie (południowa cz ęść obszaru). Ograniczenia warunkowe lokalizacji składowisk odpadów oznaczone indeksem „b” nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Lokalizacja składowisk w ich obr ębie powinna by ć rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny oddziaływania potencjalnego składowiska na środowisko, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej i odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody i konserwatorem zabytków.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymagana

27 jest płytko wyst ępuj ąca warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalno ści ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Osady spełniaj ące te wymagania (dla omawianego obszaru b ędą to iły lub mułki zastoiskowe) nie wyst ępuj ą na powierzchni w obr ębie arkusza. W przypadku konieczno ści lokalizacji na tym terenie inwestycji mog ącej znacz ąco wpływa ć na otoczenie, w pierwszej kolejno ści nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony (okolice Podwilcza i Rycho- wa), gdzie kompleksy glin zwałowych maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści (lokalnie do 59,6 m), lub w ich sp ągu zalega warstwa osadów zastoiskowych (rejon Nasutowa, Podwilcza i Świerznicy). W okolicy Nasutowa plejstoce ńskie osady mułkowo-ilaste o mi ąŜ szo ści 12,0 m zostały nawiercone bezpo średnio pod warstw ą glin zwałowych, na gł ęboko ści 7,0 m, co dokumentuje otwór przedstawiony na planszy B. W poło Ŝonym w s ąsiedztwie otworze osady te opisano jako pyły (gliny pyłowate?), przed ewentualnym wskazaniem lokalizacyjnym pod składowisko odpadów komunalnych, nale Ŝy potwierdzi ć wła ściwo ści izolacyjne warstwy i liczy ć si ę z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych przesłon izolacyjnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Gliny zwałowe zlodowacenia wisły (spełniaj ące wymogi przewidziane dla projektowania składowisk odpadów oboj ętnych) charakteryzuje w miar ę równomierne rozprzestrzenienie na całym obszarze wysoczyznowym oraz zmienna mi ąŜ szo ść , wynosz ąca od 2 do niemal 60 m. Lokalne zró Ŝnicowanie litologiczne glin (wzrost zawarto ści frakcji iłowej w ich sp ągo- wych partiach w okolicy Nasutowa, Podwilcza i Świerznicy) wskazuje na powstanie osadu w środowisku zastoiska plejstoce ńskiego. Najkorzystniejszych warunków lokalizacyjnych dla składowisk odpadów oboj ętnych poszukiwa ć zatem nale Ŝy na obszarach, gdzie w sp ągu warstwy izolacyjnej wyst ępuje dodatkowe jej wzmocnienie w postaci obecno ści kolejnego kompleksu glin zwałowych lub innych, mocniej skonsolidowanych osadów (mułki i iły zastoiskowe). Jednocze śnie preferowane s ą rejony, gdzie stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego okre ślono jako bardzo niski lub niski oraz brak jest warunkowych ogranicze ń lokalizowania składowisk odpadów. Bior ąc pod uwag ę powy Ŝsze zało Ŝenia, najkorzystniejszych warunków geologicznych dla składowania odpadów mo Ŝna spodziewa ć si ę w północnej cz ęś ci arkusza, w obr ębie rejo- nów wyznaczonych w rejonie Nasutowa i Podwilcza oraz na południu (okolice Świerznicy). Wyst ępuj ą tu lokalnie dwa lub trzy kompleksy ró Ŝnowiekowych glin zwałowych o mi ąŜ szo- ści 7–60 m, miejscami zalegaj ące na osadach zastoiskowych o mi ąŜ szo ści 7–15 m. Sp ągowa warstwa kompleksu, z uwagi na stopie ń jej skonsolidowania stanowi istotne wzmocnienie

28 bariery izolacyjnej. Podkre śli ć trzeba, Ŝe gliny najmłodszych ogniw zlodowacenia wisły wy- kształcone s ą jako gliny piaszczyste, a ich wła ściwo ści fizyczno-mechaniczne wskazuj ą, Ŝe nie osi ągn ęły one stanu pełnego skonsolidowania. Stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego na wymienionych obszarach okre ślono jako bardzo niski i niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk nie zarejestrowano wyrobisk zwi ązanych z eksploatacj ą kopalin, które z racji ewentualnego pozosta- wienia niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mogłyby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Cz ęść istniej ących wcze śniej piaskowni została zrekultywowana. W miejscowo ści R ąbino funkcjonowało gminne składowisko odpadów komunalnych, obecnie wył ączone z eksploatacji. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze obj ętym arkuszem Rąbino korzystaj ąc z Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Świdwin (Butrymowicz, Nosek, 1977) i Wojskowej mapy topograficznej układ 1942 w skali 1:50 000 dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego.

29 Zgodnie z Instrukcj ą... (2005) warunków podło Ŝa budowlanego nie wyznaczono na obszarach wyst ępowania: lasów, gleb w klasie I–IVa oraz ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Na podstawie kryteriów przyj ętych w Instrukcji (2005) zastosowano dwa podstawowe wydzielenia warunków budowlanych obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Korzystne warunki budowlane wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą nieskonsolidowane, spoiste grunty morenowe zlodowace ń północnopolskich. S ą to gliny piaszczyste, wyst ępuj ące w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Stwierdzono je na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci terenu, głównie w północnej, środkowej i wschodniej cz ęś ci arkusza. Naj- wi ększe obszary to okolice Nasutowa, Podwilcza oraz we wschodniej cz ęś ci arkusza na wschód od R ąbina. Pozostałe tereny o korzystnych warunkach budowlanych to miejsca, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry: wodnolodowcowe, lodowcowe, moren czołowych, ozów i kemów oraz piaski i Ŝwiry rzeczne zwi ązane z recesj ą l ądolodu fazy pomorskiej. S ą to piaski grube, średnie i drobnoziarniste, cz ęsto ze Ŝwirem i głazami, w których zwierciadło wody stwierdzono na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz lodowcowe wyst ępuj ą w okolicach Zawartowa, Podwilcza i Białego Zdroju, a piaski i Ŝwiry kemów stwierdzono w okolicach Zagórza. Piaski i Ŝwiry rzeczne wyst ępuj ą na południe od Rąbina. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane s ą z obszarami wyst ępo- wania słabono śnych gruntów organicznych takich jak torfy i namuły. Torfy wyst ępuj ą w dolinie rzek Pokrzywnicy, Pars ęty, Topiel i Mogilicy, natomiast namuły w okolicach Nasutowa. Gruntom organicznym mog ą towarzyszy ć wody agresywne wzgl ędem betonu i stali. Warunki niekorzystne stwierdzono te Ŝ w miejscu wyst ępowania mułków, piasków i Ŝwirów rzecznych, w których zwierciadło wody podziemnej wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. S ą to tereny w północnej cz ęś ci omawianego obszaru, w dolinach rzek: Mły- nówki, Pars ęty i Mogilicy. Omawiany obszar jest bardzo zró Ŝnicowany morfologicznie. Na wschód od Zawarto- wa i na północ od R ąbina stwierdzono spadki terenu powy Ŝej 12%. Obszary te uznano za niekorzystne dla budownictwa. Liczne obszary predysponowane do wyst ąpienia ruchów masowych wyst ępuj ą na terenach le śnych w okolicach: Zawartowa, Zagórza, na południe od Gru- szewa, w lasach w centralnej cz ęś ci arkusza oraz w okolicach R ąbina (Grabowski red. i in.).

30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Jednym z najwa Ŝniejszych walorów przyrodniczych obszaru le Ŝą cego w granicach arkusza Rąbino s ą grunty rolne oraz zwarte kompleksy le śne. Gleby chronione klasy bonitacyjnej I–IVa, wyst ępuj ą w północnej i południowej cz ęś ci arkusza. Na pozostałym obszarze wydzielenia s ą mniejsze i bardziej rozproszone. W śród gruntów ornych przewa Ŝaj ą gleby brunatne wyługowane, wykształcone z piasków gliniastych lekkich, najcz ęś ciej pod ścielonych glin ą lekk ą. Obni Ŝenia terenu w śród gruntów rolnych zajmuj ą czarne ziemie. Du Ŝy procent u Ŝytków rolnych wykazuje odczyn gleb bardzo kwa śny i kwaśny. S ą one przydatne do uprawy ziemniaków. Łąki na gruntach organicznych wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci arkusza wzdłu Ŝ dolin Młynówki i Pokrzywnicy oraz w centralnej cz ęś ci terenu w obr ębie kompleksów le śnych. Du Ŝe kompleksy le śne wyst ępuj ą we centralnej i południowej cz ęś ci omawianego terenu. Podstawowym gatunkiem lasotwórczym jest sosna, która tworzy drzewostany lite, lub z modrzewiem, bukiem, d ębem świerkiem i brzoz ą. Olsy zajmuj ą około 4 % powierzchni lasów. Przewa Ŝaj ącymi siedliskami s ą bory świe Ŝe oraz bory i lasy mieszane świe Ŝe. W mniejszej ilo ści wyst ępuj ą lasy i bory mieszane wilgotne i bagienne. Licznie wyst ępuj ą tu ssaki takie jak: jelenie, sarny, dziki, lisy, kuny, tchórze, zaj ące i wiewiórki. W lasach, na ł ąkach i mokradłach wyst ępuj ą ro śliny rzadko spotykane i zagro Ŝone takie jak pi ęciornik biały, pi ęciornik siedmiolistny, groszek skrzydlasty, fiołek psi, dzwonek brzo- skwiniolistny, rzepik wonny, go ździk kartuzek, turzyca nitkowata, wełnianka pochwowata, Ŝurawina błotna, rosiczka okr ągłolistna, czermie ń błotna, toje ść bukietowa i inne. Poza zwie- rzyn ą łown ą wyst ępuj ą tu chronione gatunki płazów: Ŝaba wodna, moczarowa i trawna, ku- mak nizinny, ropucha szara, rzekotka drzewna, gadów: padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka oraz ptaków: zimorodek, pliszka górska, kszyk, Ŝuraw, g ągoł, bocian czarny i inne. Rzeka Pars ęta ma du Ŝe walory krajobrazowe i przyrodnicze. W jej dolinie wyst ępuj ą ró Ŝne formy geomorfologiczne takie jak meandry, skarpy, źródliska, terasy i starorzecza. Rzek ę cechuj ą miejscami znaczne spadki. Pars ęta z dopływami jest obszarem tarliskowym dla ryb łososiowatych: łososia, pstr ąga strumieniowego, troci w ędrownej i lipienia. Jest te Ŝ siedli- skiem rzadkich lub gin ących gatunków ryb: minoga strumieniowego, minoga rzecznego, strzebla potokowego, śliza i certy. Na obszarze obj ętym arkuszem R ąbino ochronie prawnej podlegaj ą uznane za pomniki przyrody pojedyncze drzewa lub ich skupienia, najczęś ciej przy ko ściołach lub w parkach podworskich. Są to głównie d ęby szypułkowe i buki pospolite oraz bardzo rzadka daglezja

31 zielona i Ŝywotnik pospolity. W Zwartowie znajduje si ę okazała aleja d ębów i buków oraz uŜytki ekologiczne, w rejonie Sidłowa, Głodzina oraz Kładzina głazy narzutowe uznane za pomniki przyrody (tabela 4). W granicach arkusza ustanowiono dwa u Ŝytki ekologiczne. Jest to rozlewisko wokół jeziora Bystrzyno oraz niewielkie bagno, w których ochronie podlegaj ą ekosystemy bagienne. Tabela 4 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Numer Miejscowo ść Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu (Le śnictwo) zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie oddział le śny dzenia 1 2 3 4 5 6 PŜ – 3 lipy drobnolistne, 1 P Karwin Białogard 1995 Karlino Ŝywotnik zachodni Białogard 2 P Karwin 1995 PŜ – jesion wyniosły Karlino Białogard PŜ – aleja drzew pomniko- 3 P Zwartowo Karlino 2006 wych (d ęby szypułkowe, buki pospolite) Białogard 4 P Rychnowo 1992 PŜ – platan klonolistny Białogard 5 P Gruszewo Białogard 1992 PŜ – 24 drzewa (buki, d ęby) Białogard 6 P Gruszewo Białogard 1992 PŜ – daglezja zielona Białogard (Sidłowo) Sławoborze 7 P 1992 Pn– G 69f Świdwin Białogard 8 P Podwilcze 1992 PŜ – d ąb szypułkowy Białogard Białogard 9 P Podwilcze 1992 PŜ – buk pospolity Białogard Białogard 10 P Podwilcze 1992 PŜ – buk pospolity Białogard Białogard 11 P Podwilcze 1992 PŜ – jodła pospolita Białogard Białogard 12 P Nawino 1999 PŜ – 12 d ębów pospolitych Białogard (G ąskowo) 13 P Rąbino 1992 Pn– G 321d Świdwin Sławoborze PŜ – buk zwyczajny odmia- 14 P Krzycko 1999 Świdwin na czerwona Kłodzino 15 P Rąbino 1972 Pn– G granit działka nr 13 Świdwin Świdwin 16 U Bystrzyna 1997 „Bystrzyno” (51,91) Świdwin Rąbino 17 U Role 1999 Bagno (2,54) Świdwin

Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn - nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G - głaz narzutowy

32 W krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) znajduje si ę niewielka pół- nocno-wschodnia cz ęść arkusza, która stanowi fragment ekologicznego korytarza Pars ęty o znaczeniu krajowym (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza R ąbino na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 6 M – Obszar Pojezierza Draw- skiego 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa:, 4k – Pars ęty, 5k – Radwi

Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Obszary specjalnej ochrony ptaków zostały prawnie zatwierdzone rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 roku ze zmianami 5 wrze śnia 2007 roku i 27 pa ździernika 2008 roku. Informacj ę na ich temat mo Ŝna zaczerpn ąć ze strony internetowej M Ś http://www.mos.gov.pl/natura2000/.

33 Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa ob- Poło Ŝenie centralnego Powierzch- w granicach arkusza Typ Kod szaru i sy m- punktu obszaru Lp. nia obszaru obszaru obszaru bol oznacz e- Kod Wojewódz- Powiat Gmina Długo ść Szeroko ść (ha) nia na mapie NUTS two geogr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dorzecze PLH 16°03 ’44’’ 53°56 ’44’’ zachodnio- świd- 1 K Pars ęty 27710,43 PLOG2 Sławoborze 320007 N E pomorskie wi ński S

Kolumna 2: K - obszar cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnej ochrony ptaków (OSO) Kolumna 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk,

Na terenie arkusza R ąbino znajduje si ę fragment obszaru specjalnej ochrony siedlisk Dorzecze Pars ęty, obejmuj ącego dolin ę Pars ęty od źródeł koło Pars ęcka do strefy uj ściowej w Kołobrzegu. Na terenie arkusza w obr ębie tego obszaru znajduj ą si ę doliny rzek Pokrzyw- nicy, Topiel, Granicznej i Mogilicy. S ą to le śne kompleksy z jeziorami i torfowiskami. Pars ę- ta i jej dopływy posiadaj ą najlepsze w Polsce, a mo Ŝe w Europie, warunki dla tarła łososi, co zapewnia zachowanie naturalnej populacji tego gatunku w kraju. Naturalny charakter rzeki i jej dopływów zapewnia ponadto dobre warunki tarła dla innych ryb łososiowatych: troci wędrownej, pstr ąga potokowego i lipienia.

XII. Zabytki kultury

Najstarsze ślady osadnictwa na obszarze obj ętym arkuszem R ąbino si ęgaj ą środkowej epoki kamienia i epoki br ązu. Najliczniejsze ślady odkryto na południe od Białogardu, gdzie wyst ępuj ą Ŝyzne gleby. Pocz ątki osadnictwa pomorskiego si ęgaj ą VIII w. Z tego okresu stwierdzono istnienie grodzisk w Rarwinie, Rz ęcinie i Lipiu oraz pozostało ści osad w Kamo- sowie i Nasutowie. Na omawianym terenie zachowały si ę liczne zabytki architektury i komponowanej zie- leni. W okresie koniunktury gospodarczej w połowie XIX w. wybudowano wiele dworów, zwykle w kompozycjach parkowych. W Podwilczu do rejestru zabytków zostały wpisane kościół, pałac i park dworski. Ko- ściół filialny, obecnie rzymsko-katolicki, dawniej ewangelicki, wybudowano w XV wieku. Z tego okresu pochodzi ściana zachodnia oraz wie Ŝa. Wewn ątrz znajduje si ę barokowa chrzcielnica z XVII wieku, kropielnica z ko ńca XIX wieku, renesansowy dzwon z XVI wieku. Pocz ątki pałacu si ęgaj ą prawdopodobnie drugiej połowy XIV wieku, ale swój obecny neogotycki kształt uzyskał u schyłku XIX wieku. Pałac zało Ŝony jest na planie w kształcie

34 litery L. Posiada skrzydło główne, reprezentacyjne oraz skrzydło boczne, gospodarcze. Na elewacji frontowej ryzalit jednokondygnacyjny poprzedzony jest schodami z otwartym balko- nem na pi ętrze. Trójkondygnacyjna wie Ŝa zwie ńczona jest sze ściopołaciowym dachem ostro- słupowym. Wpisany do rejestru zabytków pałac w Krzycku wybudowano w latach 60. XIX wieku. Obecnie jest on wyremontowany i znajduje si ę w nim Dom Opieki Społecznej. Przy pałacu zachował si ę park, w który ro śnie około 500 drzew w wieku 100–150 lat. Przy podje ździe w kształcie łuku ro śnie magnolia japo ńska. Jednym z najstarszych ko ściołów omawianego rejonu jest ko ściół w Stanominie. WieŜa kwadratowa z cegły pochodzi z 1572 roku. Nawa główna została wybudowana w połowie XVIII wieku. Ko ściół przebudowano w XIX wieku. Do zabytkowego wystroju nale Ŝą oktan główny i chrzcielnica z 1701 roku oraz barokowa ambona. Architektur ę sakraln ą reprezentuj ą równie Ŝ ko ścioły w Ł ęcznie z przełomu XV i XVI wieku oraz w Rarwinie z XVI wieku. Parki podworskie wpisane do rejestru zabytków znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Do- macyno, Kamosowo, Laski, Rarwino, Stanomino, Dołganów, Kłodzino, Nielep, Pasz ęcin, Rąbino i R ąbinko.

XIII. Podsumowanie

Podstawow ą funkcj ą obszaru obj ętego arkuszem Brojce jest rolnictwo wykorzystuj ące Ŝyzne gleby oraz gospodarka le śna. Na omawianym terenie udokumentowano zło Ŝe gazu ziemnego „Ciechnowo” oraz dwa zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rarwino” i „R ąbino. Znaczenie tych złó Ŝ jest lokalne. Eksplo- atowane jest tylko zło Ŝe gazu „Ciechnowo”. Otwory eksploatacyjne znajduj ą sie poza obszarem arkusza. Istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ. Wyznaczono tu jeden obszar perspektywiczny wyst ępowania kruszywa naturalnego. Udokumentowanie złó Ŝ wymaga ć będzie wykonania prac geologicznych, których celem b ędzie okre ślenie zasobów oraz jako ści kopaliny. Ewentualna eksploatacja powinna by ć prowadzona tak, aby zminimalizowa ć szkody w środowisku naturalnym. Monitorowana jest jako ść wód rzek Pokrzywnicy i Pars ęty. Obie prowadz ą wody III klasy jako ści. Jezioro Bystrzyno Wielkie ma II klas ę czysto ści. Wody pitne ujmowane s ą głównie z utworów czwartorz ędowych. Jedynie w północnej cz ęś ci arkusza w rejonie Nasutowa, Ro ścina i Ł ęcznej główny poziom u Ŝytkowy stanow ą utwory trzeciorz ędowe. Jako ść wód podziemnych na ogół jest dobra. Ze wzgl ędu na przekro-

35 czenia dopuszczalnych dla wód pitnych st ęŜ eń Ŝelaza i manganu wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania. W granicach arkusza R ąbino wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na obecno ść naturalnego pakietu izolacyjnego zło Ŝonego z glin zwałowych zlodowacenia wisły. Najkorzystniejszych warunków umo Ŝliwiaj ących projektowanie tego typu inwestycji nale Ŝy spodziewa ć si ę w rejonach: Nasutowa, Podwilcza i Świerznicy, gdzie kompleks ró Ŝ- nowiekowych glin zwałowych osi ąga lokalnie mi ąŜ szo ść dochodz ącą do 60 m (Podwilcze). Nawiercone w ich sp ągu poziomy osadów zastoiskowych, z uwagi na stopie ń skonsolidowania stanowi ą istotne wzmocnienie bariery izolacyjnej. W rejonach tych wyst ępuj ą najkorzyst- niejsze z punktu widzenia ochrony wód warunki hydrogeologiczne (główny u Ŝytkowy poziom wodono śny – czwartorz ędowy ma bardzo niski i niski stopie ń zagro Ŝenia). Ograniczenia warunkowe składowania odpadów dotycz ą blisko ści lotniska oraz zabudowy Białogardu i miejscowo ści gminnej – R ąbina. W granicach arkusza warunki budowlane s ą dobre z wyj ątkiem nielicznych miejsc o spadku trenu powy Ŝej 12% oraz dolin rzek, gdzie cz ęsto wyst ępuj ą grunty organiczne, a gł ę- boko ść do zwierciadła wód podziemnych na ogół nie przekracza 2 m. Omawiany teren jest bogaty w zabytki kultury – parki podworskie, zespoły pałacowe i dwory z przełomu XIX i XX wieku oraz XV–XIX-wieczne zabytki sakralne. Walory przyrodnicze i liczne, cenne zabytki stwarzaj ą mo Ŝliwo ść rozwijania na tych terenach turystyki. Doliny rzek Pars ęty, Pokrzywnicy, Topiel, Granicznej i Mogilicy zostały wł ączone do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako obszar specjalnej ochrony siedlisk Dorzecze Parsęty.

XIV. Literatura

BAJOREK J., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz R ąbino. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa BUTRYMOWICZ N., NOSEK M., 1977 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Świdwin. Inst. Geol. Warszawa. GIENTKA M., MALON A., DYLONG J., (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GÓRNA B., MA ĆKÓW A., 1983 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w woj. koszali ńskim I etap prac – okolice Białogardu. Arch. Za- chodniopomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego Delegatura w Koszalinie

36 GÓRNA B., ULATOWSKI S., 1985 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w woj. koszali ńskim w rejonie Świdwina. Arch. Zachodnio- pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego Delegatura w Koszalinie. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKA K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JĘDRUSIAK A., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz R ąbino (119). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KIRSCHKE J., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Podwilcze”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo - Hutnicza, Kraków. KOKOCI ŃSKI M.,1977 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego drobnego w miejscowo ści R ąbino dla potrzeb własnych Przedsiębiorstwa Budownictwa Rolniczego w Świdwinie. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia fizyczna Polski. Pa ństwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa. LIRO A. red, 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIEDZIELSKI A., BAJOREK J., 1969 – Orzeczenie geologiczne z bada ń przeprowadzonych w rejonie Koszalin - Białogard w celu udokumentowania złó Ŝ surowców ilastych do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Wo- jewódzkiego Delegatura w Koszalinie NOWICKA A., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kat. C zło Ŝa gazu ziemnego Ciechnowo. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego Delegatura w Koszalinie.

37 NOWICKA A., 2003 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej z ło Ŝa gazu ziemnego Ciechnowo. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWORYTA M., 1979 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Rarwino”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWOTKA B., GIZARA D., 1975 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego i prac penetra- cyjnych za kruszywem naturalnym w zachodniej cz ęś ci woj. koszali ńskiego. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego Delegatura w Koszalinie. OSTRZY śEK S, DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfów w Pol- sce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnie- niem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowiska. Inst. Melio- racji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B., (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAWŁOWSKI A., 2003 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej z ło Ŝa gazu ziemnego Ciechnowo. Arch. PGNiG. SA Oddz. Zielonogórski, Zakł. Górn. Nafty i Gazu, Zie- lona Góra. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA województwa zachodniopomorskiego w latach 2006- 2007, Inspekcja Ochrony Środowiska, 2008. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Śro- dowiska w Szczecinie, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r. , poz. 1359. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia kwietnia 2003 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 229, poz. 2313 z dnia 21 pa ździernika 2004 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 5 wrze śnia 2007 r. zmieniaj ące rozporz ą- dzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 179, poz. 1275 z dnia 28 wrze śnia 2007 r.

38 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 27 pa ździernika 2008 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw nr 198, poz. 1226 z dnia 6 listopada 2008 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji i prezentacji stanu tych wód Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STACHY J., (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STAN ŚRODOWISKA województwa zachodniopomorskiego w roku 2006, Inspekcja Ochro- ny Środowiska, 2007. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Szczecin. SZAPLI ŃSKI A., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) zło Ŝa kruszywa naturalnego „Podwilcze”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TCHÓRZEWSKA D., JARECKA K., 1971 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadow- czych przeprowadzonych za zło Ŝami kredy jeziornej na obszarze powiatu Białogard. Arch. Zachodniopomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego Delegatura w Koszalinie USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dziennik Ustaw z 2003 r. nr 39, poz. 251.