Van KGB-Sp'ion Tot Meesterschrljver De Zweedse Auteur Jan Guillou Werkt Aan Zljn• • Magnum Opus, Een Romancyclus Over De Twintigste Eeuw

IJan Guillou Van KGB-sp'ion tot meestersChrljver De Zweedse auteur Jan Guillou werkt aan zlJn• • magnum opus, een romancyclus over de twintigste eeuw. Daarvoor was hij vooral ~... bekend om zijn thrillers en als de onthuller ..- -'~ van het Zweedse 'Watergate'. 'Woodward en Bernstein kregen de Pulitzer-prijs, Ik tien maanden cel.'

tekst & beeld Rutger Vahl

JANGUILLOU

et is het veiligste land van Europa, maar ner 'Journalisten in de bak om gens tiert het spiona geen thrillergenre zo wat ze schrijven? In Zweden? welig als in Zweden. Zijn de Zweden geob Op dat moment had ik nog sedeerd door alles wat hun Ikea-woning bedreigt? Dat ook. Maar er is meer aan de zeven uur in vrijheid te gaan.' hand. Nergens is het misdaadgenre zo politiek geladen als in Zweden. Niet alleen het bloed druipt van de pagina's, maar ook de maatschappijkritiek. In hun misdaad romans tonen Zweedse schrijvers de ware De ruimte waar hij zijn bestsellers schrijft, delen er nog volgen, weet hij niet. aard van de samenleving. Die lijkt zo ge doet nog het meest denken aan een zaal in Heeft hij tijd van leven, dan eindigt zijn moedelijk en welvarend, maar onderhuids het Londense National History Museum. magnum opus op 11 september 2001. "Ik broeit en stinkt het. Laten we niet vergeten Dezelfde afmetingen. Dezelfde hoeveel wilde mezelf uitdagen om een traditionele dat Zweden het enige Europese land is heid opgezette dieren. Guillou heeft zich familiekroniek te schrijven die de hele waar de afgelopen 25 jaar twee keer een omringd met antilopen- en impalakop twintigste eeuw zou omvatten. Maar ik had minister werd vermoord. pen, zebra- en berenvellen, een opge twee problemen waar ik niet uitkwam. De De meest succesvolle Zweedse thrillerau zette leeuw, een luipaard en een baviaan. twintigste eeuw is de eeuw van Duits teurs zijn links tot zeer \inks. Dat begon al "Natuurlijk heb ik alles zelf geschoten," zegt land, niet van Zweden of Noorwegen. Hoe in de jaren zestig met het schrijversecht de schrijver met een mengeling van milde verplaatste ik het verhaal over een Scandi paar Maj Sjöwall en Per Wahlöö, de grond spot en verbazing over zoveel Hollandse navische familie naar Midden-Europa? leggers van de Zweedse po\itieke thriller. naiviteit. Hij is een jager, en de laatste Het tweede probleem was nog groter. Hun erfgenamen zijn al net zo politiek tien jaar jaagt hij het \iefst op de savannes Wat moest ik in godsnaam met de Eerste uitgesproken. Stieg Larsson was jarenlang van Tanzania. Ineens is duidelijk waarom Wereldoorlog? Na Erich Maria Remarque een radicaal-linkse journalist voordat hij de jachtscenes in zijn twee laatste boe heeft schrijven over de loopgraven geen zijn feministische Millennium-trilogie ken - Bruggenbouwers en Dandy uit het enkele zin meer." schreef, waarvan zeventig miljoen boeken noorden - bijna letterlijk van de pagina's werden verkocht. Henning Mankel\, gees spatten: ze zijn volstrekt autobiografisch. Het kostte Gui\\ou twee jaar om beide pro telijk vader van detective Kurt Wallander Het kostte Guillou geen enkele m oeite zich blemen op te lossen. Duitsland kwam in (dertig miljoen verkochte boeken), was te verplaatsen in zijn hoofdpersoon Oscar beeld via zijn grootvader van moederskant, in 2010 een van de opvarenden van het Lauritzen, de Noorse ingenieur die in een Noor die rond 1900 in Dresden tot in Zweedse schip dat hulpgoederen (wapens Afrika belandt en daar aan lange jachtex genieur werd opgeleid. "Ik herinnerde me volgens de Israeliers) naar Gaza wilde pedities meedoet. "Oog in oog staan met zijn verhalen over de diploma-uitreiking brengen. een leeuw: ik weet precies hoe Oscar zich en de indrukwekkende speech van de rec Aan dit rijtje kan moeiteloos de naam honderdjaar geleden gevoeld moet heb tor. Die sprak over de fantastische nieuwe van Jan GuiUou (Södertälje, 1944) worden ben." De auteur legt zijn hand op de kop eeuw, waarin de techniek mensen zou toegevoegd. Guillou maakte in de jaren van de leeuw naast zijn bureau. "Dit ventje laten vIiegen en oorlogen zou uitbannen. zeventig naam als journalistieke rauw was al oud. Ik raakte hem in zijn long, hij Mijn opa Lauritz had twee broers, Oscar en douwer. Tegenwoordig is hij een van de stierf binnen dertig seconden." Sverre. Daarmee had ik drie hoofdpersona bestverkopende Zweedse auteurs. De basis Met 43 titels, miljoenen verkochte boeken ges en drie verhaallijnen om mijn kroniek van zijn huidige succes legde hij met zijn (alleen al in Zweden elf miljoen) en ver op te grondvesten: Noorse broers van politieke spionageromans rondom Carl talingen in vijftien landen is Guillou een eenvoudige komat, die door hun technisch Hamilton, een linkse James Bond die het van de Zweedse topauteurs. Zijn succes zit talent in Duitsland en in hogere kringen opnam tegen de almachtige Zweedse staat. in zijn aangeboren vertellersinstinct. Als terechtkomen." geen ander weet Gui\\ou zijn lezers mee te De oplossing voor het tweede probleem, Hamilton beleefde vijf jaar geleden zijn slepen in zijn verhalen. En daarbij kan hij, dat van de Eerste Wereldoorlog, was moge laatste avontuur; GuiUou is wel klaar anders dan Stieg Larsson, echt schrijven. lijk nog ingenieuzer. Al jagend in Tanza c met hem. Sinds eind jaren negentig legt Sinds drie jaar werkt hij aan een project dat nia was Gui\\ou op restanten van Duitse i hij zich steeds meer toe op historische zelfs voor hem als veelschrijver de ultieme kerken gestuit. Hij verdiepte zich in de t romans. Die schrijft hij op zijn analoge krachtproef is: een romancyc\us over de geschiedenis van Duits Oost-Afrika in de 11 Adler - 'vanwege het geluid en het ritme twintigste eeuw. Twee boeken van 'De jaren 1914-1918. "Niet alleen is het verhaal van het typen' - in de bossen ten noorden Grote Eeuw' zijn inmiddels verschenen, over de Eerste Wereldoorlog in Afrika veel van Uppsala. Daar bezit de successchrijver ook in het Nederlands, en deel drie is net minder bekend, ik kwam tot de ontdekking

sinds jaar en dag een buitenhuis. klaar. GuiUou is aanbeland in 1939; hoeveel dat de Duitsers in Oost-Afrika de good VI

94 HP / DE TIJD 201 3 NR . 07 - guys waren geweest en de Engelsen de bad guys." In het eerste deel van zijn romancyclus, Bruggenbouwers, beschrijft Guillou de onmenselijkheid van de Britten in het Afrika van eind negentiende eeuw. Die vonden het te veel moeite hun Indiase spoorwegarbeiders tegen dodelijke ziektes en wilde dieren te beschermen. De Indiers stierven bij duizenden. Maar nog erger waren de Belgen. De in Dresden opgeleide en verduitste Oscar is ontzet als hij hoort dat de Belgen zes miljoen Congolezen over de klink hebben gejaagd: "Zes miljoen! Die volkenmoord zal in de geschiedenis nooit meer herhaald worden, en zeker niet door Duitsersl" laat Guillou hem zeggen. Hij is provocateur genoeg om veel plezier te beleven aan zijn omkering van de I N OOST- AFR I KA WARE N DE DUITSERS D~ GOOD GUYS EN DE ENGHSE N DE BA D G U Y S· geschiedenis. En dat hij erom zou wor den aangevallen, had hij wel verwacht. De felste kritiek kwam van Jackie Jakubowski, boegbeeld van de joodse gemeenschap in gegeven dat niemand nog aan het bestaan "De eerste avond in mijn cel hoorde ik een Zweden. Die stel de dat de Duitsers begin van het IB (Informationsbyrån) kon twij groep mensen buiten scanderen: 'Laat de twintigste eeuw in Afrika zeker geen hu felen. Het was de tijd van het Watergate politieke gevangenen vrij .' Het gevoel dat manisten waren. Sterker nog, dat er een di schandaal. Guillou geeft toe dat hij en Bratt ik toen kreeg, was onbeschrijflijkl" Guillou rect verband is tussen de Duitse kolonisatie zich de Zweedse Bob Woodward en Carl sia akt een beschaafde oerkreet en stopt van Oost-Afrika en de Tweede Wereldoor Bernstein waanden. Maar waar hun Ame nog wat snus achter zijn bovenlip, tabak log met de gaskamers. Guillou werd van rikaanse collega's de Pulitzer-prijs kregen, in poedervorm die in de EV verboden is, het 'ergste soort historisch revanchisme' werden Guillou en Bratt opgepakt. maar waarvoor Zweden een uitzondering beschuldigd. De schrijver reageert laco "Ik had die middag een lezing gegeven wist te bedingen. niek: "Dat kan maar een ding betekenen: voor studenten in Lund. De suggestie uit Zijn detentie veranderde zijn leven. Van nazisympathieen. Maar dat is onzin. Ik de zaal dat we gearresteerd konden wor de ene op de andere dag was Gui110u een wilde de geschiedenis beschrijven door de den, had ik lachend van de hand gewezen. beroemd journalist voor wie alle deuren ogen van de Duitse upperclass uit begin Journalisten in de bak om wat ze schrij opengingen. Hij kreeg een spraakmakend twintigste eeuw. Mensen die nog nooit ven? In Zweden7 Op dat moment had ik actualiteitenprogramma op televisie. Maar van Hitler hadden gehoord. De Duitsers in nog zeven uur in vrijheid te gaan." Samen het veranderde zijn leven ook op een Oost-Afrika zagen zichzelf als de beschaaf met vier anderen werd Guillou beschul andere manier. "Iedereen heeft boeken die de kolonisator en keken met afschuw naar digd van spionage, een nogal gezochte hij eigenlijk willezen, maar die hij bene de Belgen en de Engelsen, die zij barbaars aanklacht. "De redenering was dat wij den zijn stand acht. Voor mij waren dat de vonden. Dat druist inderdaad in tegen al staatsgeheimen hadden gepubliceerd en pOlitieke spionageromans van Maj Sjöwall onze ideeen. Maar dat komt doordat de dat ook de Russen konden lezen. Maar uit en Per Wahlöö. Die begon ik in mijn cel geschiedenis altijd door overwinnaars de straf, tien maanden cel, bleek wel dat te lezen. En ik vond ze geweldig. Sjöwall wordt geschreven." de rechter er zelf ook niet in geloofde. Op en Wahlöö lieten zien dat Dirty Harry niet spionage staat normaal gesproken tien per se een rechtse klootzak hoefde te zijn, Jan Guillou is een van de belangrijkste jaar." Peter Bratt knakte in de gevangenis maar dat je ook een Iinkse activist voor opinievormers in Zweden. Hij dankt die en werd nooit meer helemaal de oude. de goede zaak van hem kon maken. Toen status aan zijn jaren als journalist. In 1973 Maar Guillou noemt zijn detentie een ge bedacht ik: wie is er meer specialist op onthulde hij met collega Peter Bratt dat er weldig interessante tijd, die hij moeiteloos gebied van spionage in Zweden dan ik? in Zweden een geheim spionagenetwerk doorstond. "Ik zat in een van de zwaarst Zo werd Carl Hamilton geboren." Gui110u bestond dat linkse Zweden in de gaten beveiligde gevangenissen van Zweden. schreef tien boeken over zijn Zweedse hield. Toenmalig premier Olof Palme Tientallen journalisten hadden vergeefs James Bond. Daarvan werden er vijf in het ontkende alles en zei dat Guillou en Bratt geprobeerd er binnen te kornen. Ik kon het Nederlands vertaald. te veel indianenverhalen hadden gelezen. gevangenisleven bijna een jaar van dicht De journalisten sloegen terug met een ver bij meemaken." Daarbij wist de journalist Woede tegen de staat en tegen onrecht volgartikel, waarin zoveel details werden zich gesteund door veel sympathisanten. waren zijn drijfveren als journalist. Voor de

95 JANGUILLOU

oorsprong van die woede moeten we terug naar zijn jeugd. Gui110u werd geboren als zoon van een rijke Noorse moeder en een Franse vader, die na de conceptie spoor slag verdween. Zijn moeder hertrouwde metr een man die een sadistische kin dermishandelaar bleek. Om haar zoon te besehermen tegen de dagelijkse afranse lingen stuurde zijn moeder hem naar een elitaire Zweedse kostschool. Maar daar bleken de mishandelingen - ditmaal uitgevoerd door oudere leerlingen - bijna nog erger dan thuis. Gui110u beschreef het in zijn autobiografische doorbraakroman Ondskan ('Het kwaad') uit 1981. "Ik had er een non-fictieboek van kunnen maken. Maar wie wil er driehonderd pagina's lezen over kindermishandeling7 Ik besloot een parabel te schrijven over de strijd van een schooljongen tegen het gewelddadige sys teem. Aanvankelijk door zelt ook geweld te gebruiken, maar steeds meer door het gevecht met juridische middelen aan te gaan." Ook in het echte leven geloofde Guillou in de kracht van de wet. Hij ging rechten studeren. Om bij te verdienen, meldde hij zich als redacteur bij een tijdschrift. "Een van mijn eerste artikelen ging over de kostschool waar ik zelt op had geze ten. Het stuk was niet best, maar ik had schokkende foto's gekregen waarop je zag hoe een leraar een leerling tegen de grond sloeg. Grote ophef in het land. Het zorgde er mede voor dat de kostschool werd ge sloten. Mijn tweede artikel schreef ik over oude Lappen in Noord-Zweden die niet werden toegelaten tot een bejaardentehuis en in hun huisjes bijna doodvroren. Het leidde tot vragen in het parlement, en de directeur van het tehuis werd ontslagen. Toen dacht ik: waarom rechten studeren als ik met journalistiek de wereld vee1 snel ' NATUURlIJK HE8 K ALLES ZEL c GESCH O TE N ' ler kan veranderen? Behoorlijk arrogant voor een beginner. Later snapte ik dat ik twee keer enorm veel geluk had gehad. Ik zou nog heel veel schrijven waar geen genoten, ze smeren zijn wonden ook in het vervolg van zijn romancyc1us. Hoe het haan naar kraaide." met paardenmest. Gui11ou: "Dat heeft een met broer Sverre afloopt, vertelt de auteur De woede uit zijn jongere jaren is hij kwijt. verhaaltechnische reden. Deze jongen, die dus niet. Sverre is de hoofdpersoon uit Maar het thema van kindermishande halt Noors en halt Duits is, zal in deel drie Dandy uit het noorden en homoseksuee1. ling blijft aanwezig in zijn werk. Zo zit er een fanatieke nazi worden. Zijn belagers Een zeer opmerkelijk karakter in het werk in Bruggenbouwers een scene met grof waren Noors. Ik moest aannemelijk maken van Guillou. De schrijver legt uit: "Brug geweld tegen de zevenjarige Harald. En dat Harald een bloedhekel aan Noren zou genbouwers ging over twee nogal man net als in Ondskan heeft dat geweld een krijgen en dat dit hem in de armen van de nelijke broers die jagen en hun fortuin sadistische kant: de jongen wordt niet nazi's dreef." maken. In deel twee wilde ik een meer alleen ernstig toegetakeld door leeftijds Gui110u wil verder nog niet ve el kwijt over vrouwelijke figuur, die geinteresseerd was opzichters. We mogen alleen oude dieren 'Mij bedreigen heeft geen schieten, die anders zouden worden opge vreten door hyena's. Nooit op jonge dieren enkele zin. lk ben voor die zich nog kunnen voortplanten. Dat doen stropers wel, en daarom richten ze niemand bang. En ik heb zoveel schade aan in het ecosysteem. Die stropers zijn voor mij trouwens het span geweren in huis.' nendste aan jagen in Afrika. Ze schieten op alles wat beweegt. Ook op mij."

in kunst. Bovendien moest ik Engeland in voor eens en altijd uit te zoeken hoe het zat De voormalige maoist die tegen het groot het verhaal betrekken, de andere domi met IB, en constateerde dat het allemaal kapitaal streed, woont nu in de duurste nante speler van begin twintigste eeuw. nog veel erger was dan GuiHou en Bratt wijk van Stockholm en heeft een luxe Dan kom je al snel uit bij de homoseksuele in 1973 hadden beschreven. Er waren in buitenhuis vol jachttrofeeen uit exotische kringen rondom Oscar Wilde." Zweden duizenden informanten geweest, oorden. Zo iemand blijft zich dan nog gewone Zweden die als in het ergste Oost links noemen ook. De schrijver geeft geen Guillou die over de homoseksuele liefde blokland hun buren hadden bespioneerd. krimp. "Ik had een postadres in het literaire schrijft, het kan verkeren. In eigen land Maar hoe zat het met Guillou zelf? Was belastingparadijs lerland kunnen nemen, heeft hij de reputatie van een geharde zijn eigen blazoen wel zo zuiver? In 2009 zoals John le Carre. Maar dat doe ik niet. interviewer, een macho die altijd wil onthulde een krant dat hij informant was Ik betaal in Zweden vrijwillig 75 procent winnen. Na de IB-affaire had Guillou een geweest van de KGB. Guillou verdedigde belasting, veel meer dan strikt noodzake rekening te vereffenen met Olof Palme, zichzelf. Hij had eind jaren zestig inder lijk zou zijn, en daarom ben ik socialist." die hij persoonlijk verantwoordelijk hield daad dingen gedaan voor de Russische ge En een socialist die niet bang is om een voor zijn arrestatie. Maar Palme te grazen heime dienst, maar dat was participerende ouderwets linkse mening te geven. nemen bleek bijzonder las tig. De politicus journalistiek geweest. Hij hoopte diep in Guillou hekelde bijvoorbeeld de drie mi weigerde zich door GuiHou te laten inter de Zweedse poot van de KGB te kunnen nuten stilte na de aanslagen op de Twin viewen. De journalist kreeg zijn kans pas in doordringen en daarover te publiceren. Towers. Hypocriet, vond de schrijver, 1985. "Palme had een lezing gehouden op "Geweldig naief," zegt hij erover, "maar omdat we ook niet stilstaan bij de hon Harvard. Van een tipgever hoorde ik dat hij ik was nog jong." Wat hem harder raakte derdduizenden doden die Amerika met daar een beurs had geregeld voor zijn zoon dan deze journalistieke misstap was dat de zijn buitenlandse politiek veroorzaakt. Hij en daarover geen belasting had betaald collega met wie hij het KGB-avontuur was vindt dat het Westen de moslims tot een in Zweden. Het was verkiezingstijd. Een aangegaan indertijd direct naar de Zweed vijand maakt die vele malen bedreigender radiostation regelde dat vooraanstaande se veiligheidsdienst was gehold. "Verlinkt is dan de Sovjet-Unie in het diepst van de politici telefonisch zouden worden gein worden door een vriend, dat deed pijn." Koude Oorlog. "Het is onzin dat moslims terviewd door vooraanstaande journalis onze democratie bedre igen. Daar hebben ten. Maar de politici wisten niet wie ze aan Participant, geen observant - het typeert we de moslims niet voor nodig. Dat doen de lijn zouden krijgen. Het radiostation de journalist Jan GuiHou, die niet wilde re we zelf wel. De antiterreurwetten die er na koppelde mij aan Palme. Nadat we eerst gistreren maar veranderen. De wil om deel 9/11 ook in Zweden zijn gekomen, zetten over koetjes en kalfjes hadden gepraat, te nemen aan het echte leven zit achter al de bijl aan de wortels van de rechtstaat. De heel vriendelijk, vroeg ik Palme op de man les wat hij doet. Het verklaart bijvoorbeeld helft van de Zweedse geheime dienst luis af of hij de studiebeurs voor zijn zoon op waarom hij jaagt. "Tot mijn dertigste was tert aUeen nog moslims af. Maar tot veel zijn belastingformulier had vermeld. De ik een natuurliefhebber die met verrekijker concreets leidt dat niet. Het is schandalig." verbijstering van Palme was totaal, een en notitieblokje het veld in trok. Maar ik Ook Zweden is bekend met het fenomeen vis die machteloos aan de haak hangt en voeIde me altijd een buitenstaander. Als ja van de doodsbedreiging. Guillou zegt als spartelt... Eerst zei hij ja, daarna nee, en ger ben ik deelgenoot van de natuur. Ga ik enige bekende Zweed nog nooit mailtjes toen ik vroeg: 'Wat is het nou: ja of nee: met mijn vrouw uit wandelen, dan hoop ik te hebben ontvangen met de boodschap

't hing-ie woedend op. Dat uitgerekend een een eland te zien. Ga ik op jacht, dan weet dat ze hem wel zullen vinden. "Hoe dat sociaal-democratisch kopstuk de belasting ik zeker dat ik een eland zal zien. Dat is het kan? Mij bedreigen heeft geen enkele zin. had ontdoken, woog in Zweden erg zwaar. verschiI. Het is een andere state of mind." Ik ben voor niemand bang. Daarbij weten Het werd een schandaal. Voor mij was het Jagen is voor de meeste Zweden geen mijn tegenstanders waarschijnlijk dat ik belangrijkste dat Palme had gelogen. Voor probleem. Wat controverse wekt is dat geweren in huis heb. En dat ik veel beter de zoveelste keer had gelogen." Guillou bij de Eskimo's op ijsberen schiet kan mikken dan zij ."I Want dat er geen spionageorganisa tie en in Afrika olifanten en leeuwen om bestond, zoals de premier tot zijn dood vol legt. Decadent, vindt men. GuiHou heeft Jan Guillou. 'Dandy uit het noorden' & hield, bleek bepaald niet waar. Een com zijn antwoord klaar: "Ik jaag in Tanzania 'Bruggenbouwers: Prometheus, €15per .s missie kreeg eind jaren negentig opdracht onder begeleiding van een politieagent en stuk. Ook via akO.nl .

- 97