Sandıklı İlçesi'nde Nüfusun Gelişimi
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
SANDIKLI İLÇES İ’NDE NÜFUSUN GEL İŞİ Mİ “Demographical Development in Sandıklı” Lütfi ÖZAV * Üzeyir YASAK ** ÖZET Ege Bölgesi’nin İç Batı Anadolu Bölümü sınırları içerisinde yer alan Sandıklı ilçesi yönetim bakımından Afyon iline ba ğlıdır. İlçede ilk belediye te şkilatı 1869’da kurulmu ştur. Sandıklı’da Cumhuriyet sonrası dönemde idarî yapıda önemli de ğişmeler meydana gelmi ştir. Bu de ğişiklikler nüfusun geli şimini etkilemi ştir. Ayrıca 1975’ten sonra meydana gelen iç ve dı ş göçler toplam nüfusun azalmasına neden olmu ştur. Bu faktörlerin etkisi ile kırsal nüfusta ciddi dü şüşler ya şanmı ştır. Buna kar şılık şehir nüfusun geli şimi daha düzenlilik gösterir. Sandıklı şehir nüfusu 1990 yılına kadar yıllık ortalama 1,3’lük bir artı ş gösterirken 1990–2000 dönemleri arasında yıllık 5,3’lük bir artı ş ya şanmı ştır. Bu hızlı büyümede, şehirde meydana gelen tarıma ba ğlı ve tarım dı şı ekonomik faaliyetlerin geli şmesi etkili olmu ştur. Anahtar Kelimeler: Nüfus, Geli şme, Sandıklı. ABSTRACT The town of Sandıklı which is located in the inner west Anatolian part of the Aegean region is connected with Afyon in terms of administration. In 1876, first munuicipal organization is founded in Sandıklı. In the period after the proclaimation of republic important changes have been made in tha structure of administration in the Sandıklı. These changes has affected the development of demography. Besides these, internal and external migration happened after 1975 decrese population. Because of this factors serious decreses seen in the rural population. However, the urban of population development seems to be more organized. We witness an annual increase of 5,3 betwen 1990–2000 for Sandıklı Town Centre population wheras this figure appears to be 1,3 until 1990. The development of economic activites occured outside agriculture in the town centre have contributed to the aforementioned swift increase. Key Words: Demography, Development, Sandıklı. *** * Prof. Dr ., AKÜ U şak Fen-Edebiyat Fakültesi, Co ğrafya Bölümü, UŞAK, [email protected] ** Ar ş. Grv., AKÜ U şak E ğitim Fakültesi, İlkö ğretim Bölümü, UŞAK, [email protected] Sosyal Bilimler Dergisi 111 1. GİRİŞ Ara ştırmaya konu olan Sandıklı ilçesi, Ege Bölgesi’nin İç Batı Anadolu Bölümünde yer alır. Saha yönetim açısından Afyon ili sınırlar içerisinde kalmaktadır(Harita 1). Sandıklı ilçesinin yüz ölçümü, 1223 km 2 dir. Şekil 1: Ara ştırma Sahasının Lokasyon Haritası. Sandıklı ilçe merkezi ba ğlı oldu ğu Afyon ilinin güneydo ğusunda bulunur ve Afyon şehrine uzaklı ğı 60 km.’dir. İlçe yönetim sahasının do ğusunda Şuhut, güneyinde Dinar ve Kızılören ilçeleri, batısında Çardak(Denizli) ve Hocalar ilçesi ile kuzeyinde Sincanlı ilçesi L. ÖZAV, Ü. YASAK 112 bulunmaktadır. Sandıklı, E–24 olarak bilinen devlet karayolunun Ankara, İstanbul-Antalya, Denizli güzergâhları ile İzmir-Ankara-İstanbul demir yolu hattında geli şen önemli ula şım a ğları üzerinde yer alır. Çalı şma sahası her ne kadar idari bir sınırlandırma özelli ği gösterse de co ğrafi açıdan da ilginç bir konuma sahiptir. Gerçekten de düzlük alanlar ile onların gerisinde yükselen da ğlık sahalar arasında oldukça dikkat çekici co ğrafî farklılıklar görülmektedir. Bu tür farklılıklar do ğal çevre özelliklerinde oldu ğu gibi be şeri ve ekonomik faaliyetlerde de söz konusudur. Deniz seviyesinde ortalama 1000 m. yüksekli ğinde yer alan ilçenin, dört bir tarafı da ğlar ile çevrilidir. Do ğuda Kumalar Da ğ(2250m.) silsilesi, güneyinde bugün Milli Park olarak koruma altına alınmı ş Akda ğ(2449m.), batısında Ahır da ğları(1981m.) ile çevrilidir. Ege Bölgesinin önemli akarsuyu olan Menderes nehri Kumalar Da ğı eteklerinde do ğan Karadirek Çayı ve bunun çevresinde irili ufaklı derelerle beslenerek Kufi deresi ile birlikte Çivril ovasına açılmaktadır. Yörede Kusura Ovası(1090 m.), Sandıklı Ovası(1070 m.), Karasandıklı Ovası(1006 m.) ve Saltuk Ovası(930) olmak üzere ba şlıca dört ova bulunmaktadır. Sandıklı Ovası alüvyonlu ve verimli bir yapıya sahiptir. Güneyde ise Kusura Ovası derin kuyu sondaj sulaması ile tarımsal üretiminde önemli bir paya sahiptir. İç Batı Anadolu e şiğinde yer alan ilçede, yazları sıcak ve kurak geçer Ağustos ayı ortalaması 22 Cº, kı şları ise so ğuk olup Ocak ayı ortalaması 0 Cº dır. Yıllık ortalama ya ğış miktarı 456 mm.’dir. Sandıklı ilçe arazileri do ğal bitki örtüsü bakımından daha çok step özelli ği göstermektedir. Orman bakımından nispeten fakirdir. Ormanlar ilçe yüzölçümünün % 24’ünü kaplar. Plato ve yaylalar genellikle step bitkileri ile kaplıdır. Dere kenarlarında kavak ve sö ğüt a ğaçları yo ğundur. İlçe, yer aldı ğı sahanın be şeri faaliyetlere uygunlu ğu nedeni ile uzun yıllardan beri yerle şmelere açık olmu ştur. Özellikle yörede, kaplıcaların bol bulunması nedeni ile M. Ö. 3000 yıllarına varan iskân faaliyetleri görülmü ştür. Nitekim Sandıklı şehrinin 8 km. güneyinde yer alan Hüdai kaplıcası Türkiye’de en me şhur çamur tedavisinin yapıldı ğı kaplıcalardan biridir. Neojende olu şmu ş kıvrımların hâkim oldu ğu yöredeki N-S yönlü bir faydan gelen sular, alüvyonlar arasından çıkan kaynaklar boyunca sıralanmı ş olup yer yer çamurluk alan olu ştururlar. Yüksek derecede radyoaktiviteye sahip kaplıca sa ğlık fonksiyonları açısından önemli bir yere sahiptir. Bu alanda Friglere ait oldu tespit edilen hamamlar ve çamur banyoları dikkat çekicidir. Ula şım ve kaplıca imkânların uygunlu ğunun yanı sıra iklim ve toprak şartlarını elveri şli olması nedeni ile Sandıklı çevresi 5000 yılından beri yerle şmeye sahne olmaktadır. İlçeye ba ğlı 57 kırsal yerle şme bulunmaktadır. Bu yerle şmelerden nüfus büyüklü ğü fazla olan onunda belediye te şkilatı kurulmu ştur. Sahanın toplam nüfusu ise 2000 yılı nüfus Sosyal Bilimler Dergisi 113 tespitlerine göre 76,618 ki şiyi bulmaktadır. Aynı yıl bu nüfusun % 49,4’ü(37,804 ki şi) ilçe merkezinde, % 50,6’sı(38,814 ki şi) ise kırsal yerle şmelerde ya şamaktadır. Sandıklı bu nüfus büyüklü ğü ile Dinar ve Bolvadin’den sonra Afyon ilinin en büyük üçüncü ilçesidir. Sandıklı ilçesinde temel geçim kayna ğını tarım ve hayvancılık olu şturmaktadır. Ayrıca tarıma dayalı sanayi faaliyetlerinin özellikle un ve yem sanayinin geli şmi ş oldu ğu görülmektedir. İlçede Antalya-Denizli karayolu üzerinde geli şme gösteren küçük sanayi tesisleri de dikkati çeker. Ula şım imkânlarının etkisi ile nispeten ticaret, kaplıcanın etkisi ile sa ğlık turizm faaliyetleri yo ğun olarak yapılmaktadır Yörede nüfusun geli şimi dönem dönem farklılıklar göstermektedir. Tarihi demografi çalı şmalarında Sandıklıda Osmanlı döneminde özellikle 19. yüzyıl nüfusunun o yöredeki birçok yerle şmeden fazla oldu ğu tespit edilmektedir. Cumhuriyet Döneminde sonra ise idari yapılanmalardaki de ğişimlerden dolayı nüfus azalmı ş, sonraki dönemlerde ise sürekli bir artı ş olmu ştur. Bu de ğişimde kırsal ve şehirsel nüfus oranlarında geli şimin seyri önemlidir. Sandıklı ilçesinde kırsal nüfus 1975’lere kadar artmı ş olmasına kar şın o dönemden sonra azalmaya ba şlamı ştır. Şehirsel nüfusta ise böyle bir dönüm noktası olmamı ş, daha ziyade nüfus sürekli bir artı ş göstermi ştir. Makalede Sandıklı ilçe nüfusu ile ilgili ula şılabilen en eski verilerin ve ara ştırmaların analizleri ve arazi çalı şmalarıyla nüfusun geli şim e ğilimleri nedenleri ile ortaya konulmaya çalı şılacaktır. 2. SANDIKLI’NIN TAR İHÇES İ Ara ştırma sahası olan Sandıklı ilçesinin, yerle şmeye ilk defa ne zaman açıldı ğı ve ilk yerle şik kavimlerin kimler oldu ğu konusunda kesin bilgiler mevcut de ğildir. İlçede ilk yerle şime ait izlerin Hititler dönemine rastladı ğı yapılan ara ştırmalarda ortaya çıkartılmı ştır. Bu bölgenin en büyük yerle şim yeri Kussar-Kussor(M.Ö. 3000–2700) şimdiki Kusura beldesidir. Kusar, Frigya bölgesi içinde önemli şehirlerinden birisi olarak bilinirdi. Oxfort Üniversitesi adına arkeolog Miss. Winifre-Lambe tarafından 1935– 1937 yılları arasında yapılan kazılarda bu durum ortaya konulmu ştur(Turan, 1997;45–54). Bu çalı şmalarda Kalkolitik, Bakır Ça ğı ve Eti Ça ğı olmak üzere 3 ayrı dönem ait buluntuları elde edilmi ştir. Hititlerin M.Ö. 1200 yıllarında yıkılmalarından sonra Frigya devleti kurulmu ştur. Bu dönemle birlikte Sandıklı önem kazanmaya ba şlamı ştır. Prof. W. M. RAMSEY, 1890 yılında yazdı ğı “Anadolu’nun Tarihsel Co ğrafyası” isimli kitabında Frigya arazisi içinde yer aldı ğını söyledi ği Sandıklı için Pentapolis adını kullanmaktadır(Ramsay: Çev. M. Pekta ş:1960,150–151). Pentapolis bölgesinde Otrus(Çorhisar), Bruzus(Karasandıklı), Eucarpeia(Emirhisar), Hierapolis(Koçhisar) adında be ş büyük şehir oldu ğu, ifade edilmektedir(Sevin, 2001; 207). L. ÖZAV, Ü. YASAK 114 Friglerin Kimmerler tarafından yıkılması ile yörede Lidyalıların egemenli ği kurulmu ştur. Bu dönemle ilgili bilgilere ula şılamamakla birlikte daha sonra Perslerin Anadolu’ya hâkim oldu ğu yıllarda Sandıklı’nın, kervanlar ile ula şım yapanların konaklama yeri olarak önem kazandı ğı bilinmektedir. Sandıklı M.Ö. 72 yılında Romalıların eline geçmi ş ve bu şekilde M.S. 395’e kadar böyle devam etmi ştir. Sandıklı M.S. 395 yılında 1078 yılına kadar Bizans egemenli ği altında girmi ştir(Gönçer, 1971;200). Bu dönemden sonra Afyon ve Sandıklı çevresine Anadolu Selçukluları ve onların yıkılmasıyla Türk Beylikleri hâkim olmaya ba şlamı ştır. Özellikle Dolatan ve Emir Sanduk Beyler Bizans’ı yenilgiye u ğratarak bugünkü Akda ğ’ın eteklerine kadar yörede egemen olmu şlardır. Bölgenin Osmanlı İmparatorlu ğu idaresine geçmesinden sonra, ara ştırma sahası ile ilgili daha kesin bilgilere ula şmak mümkün olmaktadır. Sandıklı ba şlangıçta Karahisar-ı Devle, daha sonra Karahisar Sahib Sanca ğı’nın