Türk Coğrafya Dergisi http://www.tck.org.tr Sayı 56: 1-10, Basılı ISSN 1302-5856 Elektronik ISSN 1308-9773

Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması

The Toponymic Classification of Administrative Settlements in Province

Nusret KOCAa ve Hakkı YAZICIb

ÖZET Yer adları, ortamın doğal, kültürel ve sosyal durumlarının etkisi ile ortaya çıkmış ve a) Afyon Kocatepe Üniversitesi insanda sürekli olarak merak uyandırmış olmasından dolayı, kültür çalışmalarının önemli Eğitim Fakültesi konulardan biri olmuştur. Afyonkarahisar ilinde sayıları 500 civarında olan idari yerleşim Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi birimlerinin adları konusunda bir bütün olarak yeterince çalışma yapılmamıştır. Özellikle Bölümü köy yerleşmeleri, adlarının kaynağı hakkında bilimsel verilerden yoksun AYFONKARAHİSAR bulunmaktadırlar. Bu çalışmada özellikle tarihi kaynaklardan faydalanılarak ve sahada b) Afyon Kocatepe Üniversitesi gözlemler yapılarak yerleşme yerlerinin adları, toponimi biliminin esasları çerçevesinde Eğitim Fakültesi ele alınarak sınıflandırılması yapılmıştır. İlköğretim Bölümü Anahtar Kelimeler: Afyonkarahisar, Toponimi, Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması AYFONKARAHİSAR

ABSTRACT The names of the locations that have appeared as a result of natural, cultural, and social Geliş/Received : 12.12.2010 situations have drawn great attention and become one of the most important topics of Kabul/Accepted: 30.04.2011 the cultural studies. There is no single research done on the names of approximately 500 administrative settlements in Afyonkarahisar. Especially, there is a lack of knowledge about village settlements in terms of sources of their names. In this study, the names of Sorumlu yazar/Corresponding author the locations were classified in the framework of toponomy utilizing from historical (H. Yazıcı) [email protected] sources and observations done in the field. Key Words: Afyonkarahisar, Toponymy, Toponymic classification of settlements.

GİRİŞ Afyonkarahisar, Ege Bölgesinin doğuya doğru İç Anadolu yolları üzerinde bir kavşak konumunda bulunmasından Bölgesine sokulan İç Batı Anadolu bölümünde yer almakta- dolayı, M.Ö. 3000–2000 yıllarını kapsayan Eski Tunç Dö- dır. Kuzey-Güney, Doğu-Batı arasındaki yolların geçiş gü- neminden itibaren yoğun bir yerleşmeye sahne olduğu zergahı olan ilin kuzeyinde Eskişehir, doğusunda , görülmektedir (İLASLI, 2001: 83). M.Ö. 1200 yıllarına kadar güneyinde , güneybatısında , batısında ise Hitit İmparatorluğunun egemenliğinde kalan saha, daha , Uşak ve Kütahya illeri bulunmaktadır (Harita 1). sonra Frig ve Lidyalıların eline geçmiş ve M.Ö. 6. yüzyılın ortalarından itibaren ise Persler buradaki siyasi üstünlüğü Yüzölçümü 14.532 km2 olan il, Türkiye sıralamasında 11. ele geçirmişlerdir (İLASLI, 2001: 93). Büyük İskender’in sırada gelmektedir ve merkez ilçeyle birlikte 18 ilçe, 89 M.Ö. 333 yılındaki Assos zaferiyle Makedonya İmparatorlu- belde ile 391 köy yerleşmesine sahiptir. ğu’nun egemenliğine giren saha, M.Ö. 30 yılına kadar Ma- Çalışma sahasını oluşturan Afyonkarahisar ili, Anadolu kedonyalı çeşitli generaller arasında el değiştirmiştir. Büyük yarımadasında doğu-batı, hatta kuzey-güney arasında geçiş İskender ile başlayan Helenistik dönemde tüm Anadolu’da 2 Koca ve Yazıcı olduğu gibi Afyonkarahisar’da da kentler ortaya çıkmıştır Türkleri Orta Anadolu’dan atmak ümidine kapılmış ise de (İLASLI, 2001: 93). M.Ö. 30 yıllarından itibaren Roma yöne- 1176 yılında II. Kılıçarslan Bizanslıları ağır bir yenilgiye uğra- timi altın giren Anadolu, M.S. 395 yılına kadar yaklaşık 400 tarak bu ümidi tamamıyla suya düşürdü (SÜMER, 1999: yıl bu yönetimle yönetilmiştir. Siyasi bir dengenin sağlan- 157). Türk sınırının Denizli’ye kadar ulaşması ile Kütahya, dığı bu yönetimde, yeni kentler ve kasabalar kurulmuş, var Eskişehir ve Afyonkarahisar çevresi Selçuklu hâkimiyetine olan kentlerde yeni imarlar yapılmıştır (İLASLI, 2001: 96). girmiştir (KÜPELİ, 2001: 126). Selçuklular ile Moğollar ara- Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılmasından, 1071 Malaz- sındaki Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra Afyonkarahi- girt Savaşı sonrasına kadar Bizans egemenliğinde kalan sar’da Sahip Ataoğulları hâkimiyeti başlamıştır (KÜPELİ, saha, bu dönem içerisinde 646–740 yılları arasında Araplar 2001: 126). 1277 yılında Germiyanoğulları Beyliği’nin ege- tarafından sekiz defa ele geçirildi (LIGHTFOOT, 2001: 113). menliğine giren yöre, 1390 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlıların 1402 yılında Timur’un ordularına Savaşı’ndan önce sahaya gelen Türkler, 1071 yenilmesinden sonra tekrar Germiyanoğullarına verilen Malazgirt Savaşı’ndan sonra ciddi hiçbir direnişle karşılaş- Afyonkarahisar, 1429 yılında tekrar Osmanlı topraklarına madan Ege ve Marmara kıyılarına ulaşmışlardır (KÜPELİ, katılmıştır. 2001: 125). Haçlı seferleri dolayısıyla kuvvetlenen Bizans,

Şekil 1. İnceleme sahasının yeri Figure 1. Locational maps

1920 yılının mart ayında işgal devletlerinin çekilmesi ile bu Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılma- işgalden kurtulmuş ancak 27 Mart 1921 tarihinde de Yu- sından yararlanmak isteyen İtilâf Devletleri’nin Anadolu’yu nanlılar tarafından işgal edilmiştir. Kısa süren bu işgal 7 paylaşma arzuları neticesinde Afyonkarahisar kısa süreli de Nisan 1921’de son bulmasına rağmen, 12 Temmuz 1921 olsa iki kez işgal açısı yaşamıştır (DAŞDEMİR, 2001: 149). tarihinde başlayan ikinci Yunan işgali Büyük Taarruzun Nisan-Mayıs 1919 tarihlerinde, önce İngiliz sonra da Fransız ikinci günü olan 27 Ağustos 1922’de sona ermiştir (DAŞ- ve İtalyan kuvvetleri tarafından işgal edilen Afyonkarahisar, DEMİR, 2001: 152). 3 Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması

Osmanlı Devleti’nin son idari yapısında Karahisâr-ı Sâhip nan Batı Türkistan’daki yer adlarının ele alındığı yüksek Sancağı iken, Cumhuriyet’ten sonra 1924 yılında oluşan lisans tezinde de, buradaki bazı adların Anadolu’da olduğu yeni idarî yapı ile Afyonkarahisar adını alan il, 5 ilçe, 12 görülmektedir. Bütün bu çalışmaların ışığıyla bakıldığında, bucak ve 482 köyden oluşmaktaydı (DAŞDEMİR ve UYAN, Afyonkarahisar’da yerleşilen mekânın coğrafi özelliklerini 2001: 211). Cumhuriyetin ilk yıllarındaki bu idarî yapı; yansıtan yerleşme adları ile Orta Asya kökenli olanların (Ör: 1946’da Şuhut, 1953’de Sincanlı, 1958’de ve Sultanda- , Kara Tirek, Çiğil, Çukurcak, Ak Mescid, Gargun) ğı ile 1959’da İhsaniye ve Dazkırı (Kocaoluk) bucaklarının yanında, yörenin coğrafi özelliklerini yansıtan yerleşme kaza olmasıyla yeni bir idarî düzenlemeye kavuşmuştur. adlarına rastlanılmaktadır. 1967 yılında ise merkez ilçe dahil 11 ilçe 19 bucak ve 482 Disiplinler arası işbirliği ile Türkiye’deki yerleşme yerleri- köy olarak oluşan idari yapı, 1971 yılında 11 ilçe, 39 bucak nin adlarının analizi yapılarak bunlar birleştirildiğinde, Tür- ve 490 köy olarak şekillenmiştir (DAŞDEMİR ve UYAN, kiye’de Yer Adları adı altında büyük bir eser ortaya konula- 2001: 215). İdari yapıdaki değişiklikler sonucu, 1980 yılında bilecektir. İleride böyle kapsamlı bir çalışma yapıldığında, 11 ilçe, 9 bucak ve 432 köy olan idari yerleşim yeri sayısı, hem alan hem de yerleşme yeri sayısı bakımından Türki- 1987 yılında ve Başmakçı, 1990 yılında Hocalar Kızılö- ye’de oldukça büyük bir yer tutan Afyonkarahisar ili ile ilgili ren ve İscehisar’ın, 1991 yılında ise Çobanlar ve ’in bu çalışma önemli bir boşluğu dolduracaktır diye düşünü- ilçe olması ile 18 ilçe 89 belde ve 391 köy olarak belirlen- yoruz. miştir. Bu çalışmada Afyonkarahisar ilindeki sayısı yaklaşık olarak MATERYAL VE METOD 500 civarında olan idari yerleşme yerlerinin adlarının tasnifi Bu çalışma, Afyonkarahisar ilinin idari sınırları içerisinde- yapılmaya çalışılacaktır. Yerleşme yer adları, yerleşmelerin ki, 18 ilçe, 89 belde ve 391 köy yerleşmesinin adlarının tarihi açısından, hem tarihçi, hem de dilciler için gerçekten tasnifini kapsamaktadır. Sahadaki bazı yerleşme adları bir yol gösterici (GÜLENSOY, 1984: 149) olduğu için ele yakın zaman içerisinde değiştirilmiş, değiştirilen adlardan alınıp incelendiği gibi, sosyologlar ve beşeri coğrafyacılar tespit edilebilenler de bu çalışmaya dâhil edilmiştir. Çalış- tarafından da incelenmektedir. maya Afyon Kocatepe Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Türkler kendileri tarafından ilk defa iskân edilen yerlere, Mühendisliği Bölümü tarafından 2003 yılında hazırlanan ya kendi aşiret, oymak, cemaatlerinin adlarını, ya yerleşilen 1/265.000 ölçekli Afyon Yerleşim Birimlerinin Tarihi İsimleri mekânın coğrafi özelliklerinden kaynaklanan adları ya da adlı harita esas teşkil etmiştir. Bu harita üzerinde tespit buraya gelmeden önceki yerlerindeki yerleşmelerinin adla- edilen idari yerleşim yerlerinin yeni ve eski adları, doğal rını vermişlerdir. Yörük-Türkmenlerin yerleştikleri yerleş- çevre ve beşeri çevre özelliklerine göre önce iki gruba ay- meler de, boy, oymak, aşiret ve şahıs adlarının çoğunlukta rılmış daha sonra doğal çevre özelliklerine göre adlandırı- olduğu görülmektedir (YEDİYILDIZ, 1984: 27). Afyonkarahi- lanlar; adlarını yerleşme yerinin jeomorfolojik özelliklerin- sar ilinde de, Yörük-Türkmenlerin yerleşim yerlerinin fazla den alanlar, hidrografik özelliklerinden alanlar, bitkilerden olmasından dolayı, yerleşme adlarında aşiret, oymak ve alanlar, hayvan adlarından alanlar ve litolojik özelliklerden cemaat adlarına oldukça fazla rastlanmaktadır. Türkler, alanlar şeklinde sınıflandırılmıştır (Tablo 1). Yine adlarını Anadolu’ya geldikten sonra, üzerinde yaşamaya başladıkla- beşeri çevre özelliklerinden alan yerleşmeler ise; adını rı tabiatı gözlemlemişler, onu tanımışlar ve onda keşfettik- aşiret, boy, cemaat ve önemli şahsiyetlerden alanlar, mes- lerini kendi dilleriyle tasvir etmeye çalışmışlar (YEDİYILDIZ, leklerden alanlar, yerleşmelerin kurulduğu yerde önceleri 1984: 27), yine Türkler Anadolu’ya gelmeden önceki çevre- bulunan devamlı ve geçici yerleşmelerden alanlar, tarihi ve lerindeki coğrafyaya verdikleri adları Anadolu’ya taşımışlar sosyo-kültürel faktörlerden alanlar ile antik dönem ve ve çevrenin doğal şartlarına bağlı olarak bu adları vermiş- Bizans’tan kalma adları Türkçeleşenler şeklinde sınıflandı- lerdir (BAYKARA, 1984: 266). Aydın tarafından 1989 yılında rılmaya tabi tutulmuşlardır. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde hazırla-

Tablo 1. Araştırma Sahasındaki İlçe Yerleşmelerinin Toponimik Kaynaklara Göre Dağılımı Table 1. Distribution Of Towns In Research Area According To Toponomic Sources Adını Doğal Çevre Özelliklerinden Alan İlçeler Adını Beşeri Çevre Özelliklerinden Alan İlçeler

Adını Jeomorfolojik Özelliklerinden Emirdağ, Sultandağı Adını Aşiret, Boy, Cemaat ve Başmakçı, Bayat, Çobanlar, Alanlar Önemli Şahsiyetlerden Alanlar Dinar, Evciler, Hocalar, İhsaniye, İshaklı (Sultandağı), Sinanpaşa (Sincanlı), Adını Hidrografik Özelliklerinden Çay Adlarını Yerleşmelerin Kurulduğu Kızılören(Kızılviran) Alanlar Yerde Daha Önceleri Bulunan İscehisar Devamlı ve Geçici Yerleşmelerden Alanalar Adını Bitkilerden Alanlar Dazkırı, Afyonkarahisar Adını Antik Dönem-Bizans , Şuhut, Döneminden Kalma Adaların Türkçeleşmesi ile Alanlar 4 Koca ve Yazıcı

yerleştiklerinde de o yere adları veriliyordu. Evciler ilçesi Sınıflandırılma yapılırken, yanılgıya düşülmemesi için, adının da bu şekilde kaynaklandığı tahmin edilmektedir Türk Dil Kurumu’nun 2005 yılı Türkçe Sözlüğü ile 1983 yılı (GÖNÇER, 1971: 252). Türkay eserinde Yörükan taifesinden Yeni Tara Sözlüğü’nden yararlanılmıştır. Adlarını aşiret, Hocalar cemaatinin yerleşme yerlerinden birinin Karahisar- cemaat ve boylardan alan yerleşim yerlerini tespit edilirken ı Sahip Sancağının Sandıklı Kazası olduğunu belirtmektedir de, Türkay’ın başbakanlık arşiv ve belgelerine göre hazırla- (TÜRKAY, 1979: 421). Bundan dolayı Sandıklı’ya bağlı bir nan Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaat- bucak iken 1990 yılında ilçe olan Hocalar, adını buraya ler (1979) adlı eseriyle, Halaçoğlu’nun Anadolu’da Aşiretler, yerleşen Hocalar cemaatinden almaktadır. Eski adı Belce- Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) (2009) adlı altı ciltlik meşe olan İhsaniye adını, ilçe merkezinin yakınında bulu- eseri başvuru kaynakları olmuştur. nan İhsaniye İstasyonu’ndan almıştır. Sinanpaşa adını, şu Çalışma sahasındaki yerleşmelerden adlarını kuruluş yer- an ilçe merkezinin bulunduğu alanın, Osmanlı paşalarından lerinin coğrafi özelliklerinden alanları tespit edebilmek için Sinan Paşa’ya arpalık olarak verilmesinden alırken ise, bu yerleşme yerlerine geziler yapılarak, yerleşmenin (www.sinanpasa.gov.tr, 02.08.2010), 2004 yılından önceki adını hangi coğrafi özelliklerinden aldığı, yöredeki kişilerle adı olan Sincanlı ise, Yörükan taifesinin Sincanlı cemaatin- de görüşülerek belirlenmeye çalışılmıştır. Gidilemeyen den alıyordu. yerlerle ilgili ise, Afyonkarahisar Valiliği Mahalli İdareler Bolvadin adı, Bizans dönemine ait küçük kalıntıların da Müdürlüğü’nden alınan güncel bilgiler yardımıyla, yerleş- bulunduğu antik şehrin adı Polybotos (BEAR, 2001: 107) melerin mahalli idarecilerine ulaşılarak bilgi alınmaya çalı- iken, Türk egemenliğinden sonra Türkçe söylenişiyle Bolva- şılmıştır. din’e dönüşmüştür. Şuhut’un adı ise, İlkçağda adı Synnada Ayrıca toponimi alanında Türkiye’de yapılmış çok sayıdaki olan, Roma ve Bizans döneminde Cfut, Selçuklular döne- kitap, makale ve bildirilere ulaşılmış olup, bunlardan da minde Cuhud olarak, daha sonra Arapçada şahitler anlamı- yararlanılmıştır. na gelen Şuhut olarak değiştirilmiştir (UMAR, 1993: 758).

İDARİ YERLEŞİM YERLERİNİN ADLARI 1882-1883 ve 1889-1891 tarihleri arasındaki Şer’iyye Sicil Defterlerine göre, daha önceki adı Barçınlı (Barçınlı, Bayad İlçelerin Adları boyuna bağlı cemaat adı) olan Emirdağ’ın adı (Karazeybek 2001: 192) Sultan Abdülaziz’e atfen ismini almıştır. Çalışma sahasını oluşturan ilin ve aynı zamanda İlçe 1932 yılında ise güneyindeki Emirdağlarının adından merkez ilçenin de adını oluşturan Afyonkarahisar adı, Af- esinlenilerek, Emirdağ şeklinde adlandırılmıştır yon ve Karahisar kelimelerinin birleşmesi oluşmuştur. Af- (www.emirdag.gov.tr 02.08.2010). Adını kuzey eteklerinde yon, tıpta uyuşturucu olarak kullanılan ve sahada çok eski kurulduğu Sultan Dağlarından alan Sultandağı’nın önceki dönemlerden beri yetiştirilen bir tarım ürünüdür. Karahi- adı ise İshaklı’dır. Bu adı ise, Karahisar-ı Sahib Sancağı’nın sar, kelimesi ise, M.Ö. 1300 yıllarda Hititler tarafından Bolvadin Kazasına yerleşen Yörükan taifesinin İshaklı ce- trakit bir kaya kütlesi üzerinde yaptırılan ve bağıl yükseltisi maatinden almıştır (TÜRKAY, 1979: 440). 226 m. olan kaleden gelmektedir. Osmanlı döneminde Karahisar-ı Sahip Sancağı olan adı ise, 14. yüzyıl ortalarına Selçuklu döneminde Değirmen-Çayı olan adı (KÜPELİ, kadar burada hâkimiyet kuran Sahip Ataoğulları’ndan gel- 2001:126), Osmanlı dönemi idari yapısında Çay olarak mektedir. Cumhuriyet döneminde Afyonkarahisar adıyla geçmekte olan Çay ilçesi adını, buradan geçen çaydan al- Türkiye Cumhuriyeti’nin bir vilayeti olan ilin adı zamanla maktadır. Adını çevrenin arazi yapısı ve bitki örtüsünden hem söyleyişinin hem de resmi yazışmalarda uzun ve zor alan Dazkırı, bitkisiz, çorak, çoğu boş geniş arazi anlamına olması nedeniyle 1950’li yıllarda Afyon olarak kısaltılmış, gelmektedir. 2005 yılının Ocak ayında 5285 nolu kanunla tekrar Afyon- Kızılören’in eski adı Kızılviran’dır. Buranın adı kızıl ve karahisar adını almıştır. ören-viran adlarının birleşmesi ile oluşmuştur. Türk Dil Türkay (1979) ve Halaçoğlu’nun (2009) eserlerinden ya- Kurumu’nun Büyük Sözlük’te, Ören; eski yapı şehir kalıntısı, rarlanarak aşiret, cemaat ve oymakların yerleştikleri yerleri harabe, viran anlamında iken, viran ise; yıkık, harap anlam- tespit ederek ilçelerin adlarının nereden geldiklerine bakı- ları taşımaktadır. Renklerin yer adlarında kullanılma sebebi lacak olursa; Başmakçı ilçesinin adını, buraya yerleşen olarak öncelikle yerleşim yerinin fiziksel özelliklerinde gelir Kızılkeçili aşiretine bağlı Başmakçı cemaatinden almış oldu- (AKAR, 2006: 52). Ancak Türk dilinde, renklerin yön bildir- ğu tespit edilmiştir. Bayat ilçesinin adı da, yine ilçenin me görevleri vardır. Kök doğuyu, kızıl güneyi, ak batıyı ve bulunduğu yöreye yerleşen Oğuz boylarından olan Bayad- kara da kuzeyi sembolize etmektedir (GABAIN, 1968: 109). lardan gelmektedir. Atçeken Yörüklerinden olan Alayundlu Hunlarda kara-kuzeyi, al-güneyi, kır (boz)-doğuyu, ak- Boyunun Çoban Karacalar Cemaatinin yerleştiği yerleşme- batıyı, Uygurlarda ise, kara yine kuzeyi, kırmızı-güneyi, kök- nin adı da Çobanlar olmuştur. Osmanlı dönemindeki adı yeşil (mavi)-doğuyu ve ak-batıyı temsil ediyordu (KÜÇÜK, Geyikler (Yüregir ya da Salur boyundan Geyikler cemaatin- 2010: 195). Kızılören’nin yerleşim yerinin fiziksel özellikle- den adını alıyor) olan Dinar, buraya Orta Asya’dan gelerek rine bakıldığında adına kızıllığı verecek herhangi bir unsura yerleşen Kitiş Bey’in oğlunun adı olan Dinar Bey’den almak- rastlanmamaktadır. Oysa kızılın yön bildirme görevine tadır. Oğuzlar da geri hizmeti yapan kabile ve yamaklardan bakıldığında, Kızılören’in kuzeyindeki Sandıklı’nın da hemen bazıları yaptıkları işlerle adlandırılıyorlardı. Bunlar bir yere kuzeyinde Karacaören’in (eski adı, Karacaviran) olduğu 5 Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması

görülmektedir. Bu nedenle Kızılören’in adını, güneyde Bademli Emirdağ Kılıçarslan Sinanpaşa oluşundan ve eski bir ören yeri olmasından dolayı aldığı Büyükkarabağ Bolvadin Kınık Dinar ortaya çıkmaktadır. İlk adı Docimeion olan İscehisar, tek Davulga Emirdağ Kırca Sultandağı gözlü Kral Antigonos düşmanı Lysimachos’un generallerin- Dişli Bolvadin Kırka Sinanpaşa den Dokimos tarafından kurulduğu için bu adı almıştır. Doğanlı Dinar Kızık Sandıklı Devrim en büyük yerleşim merkezlerinden birisi olan burası Döğer İhsaniye Koçbeyli Çay için adına para bastırılmıştır. Bu adı,12. Yüzyılda doğudan Eber Çay Menteş Sandıklı Efe Şuhut Nuh Sinanpaşa ve batıdan gelen akınlarla dağılıncaya ve sonrasında Türk- Erkmen Merkez Nuribey Merkez lerin buraya yerleşmesine kadar taşımıştır. Türkler bu sa- Fethibey Merkez Özburun Bolvadin haya hakim olduklarında, küçük bir yerleşme halinde olan Gebeceler Merkez Salar Merkez buraya Türkler İssizcekarahisar demişler ve Selçuklu ile Gökçek Evciler Savran=Serban Sinanpaşa Osmanlı dönemlerinde bu adla anılmıştır. Yakın tarihte ise, Güney Sinanpaşa İscehisar İscehisar şeklini almıştır (BAYAR, 2003: 23). Haydarlı Dinar Sorkun Sandıklı Işıklı Merkez Sülümenli Merkez Kırsal Yerleşmelerinin Adları Kadılar Dinar Tatarlı Dinar Belde Yerleşmeleri: Afyonkarahisar ilindeki kırsal yerleş- Karaadilli Şuhut Tokuşlar Sinanpaşa Karacaahmet İhsaniye Yaka Başmakçı melerden de adını aşiret, boy, cemaat ve yerleşmenin Karacaören Şuhut Yavaşlar Sandıklı kuruluşunda rol oynayan veya çevrede önemli yararlılıklar Karacaören Çay Yüreğil Dazkırı gösteren şahsiyetlerden alanların sayıları bir hayli fazladır. Bunlardan Sinanpaşa ilçesinin bir beldesi olan Ahmetpaşa Adlarını tarihi, sosyal, kültürel değer ve yapılardan alan adını, burada türbesi bulunan II. Beyazıd dönemi Hersekli yerleşmelerden olan Çay ilçesinin Akkonak beldesinin adı Ahmet Paşa’dan almaktadır. Alanyurd (İscehisar) eski adı eski adı Akharım’dır. 1977 yılında belediye teşkilatı kuru- Alayundlu, Aşağıpiribeyli (Emirdağ), Büyükkarabağ (Bolva- lurken, Sandıklı ilçesinde aynı adla olan belde ile karıştırıl- din), Davulga (Emirdağ), da adlarını aşiret, boy, cemaat ve maması için Akkonak olarak değiştirilmiştir (Tablo 3). önemli şahsiyetlerden alan yerleşmelerdir. Karabağ’dan Karabağ cemaatine mensup çok sayıda kişinin gelip yer- Tablo 3. Adlarını Tarihi, Sosyal, Kültürel Değer ve Yapılardan Alan leşmesinden dolayı Sultandağı ve Bolvadin ilçelerinde, Belde Yerleşmeleri Table 3. Towns Taking Their Names From Social, Cultural, And adlarında Karabağ geçen 5 adet yerleşme bulunmaktadır. Historical, Monuments Bağlı Olduğu Bağlı Olduğu Bademli (Emirdağ), ilk bakışta adını burada fazlaca yetişti- Belde Adı Belde Adı rilen bademlerden almış gibi görünse de, aslında burası İlçe İlçe adını buraya yerleşen Bozulus aşireti Bademli cemaatinden Akkonak Çay Çıkrık Merkez almaktadır. Bu gruba dâhil Dinar ilçesinin Doğanlı beldesi Atlıhisar Şuhut Karadirek Sandıklı de adını çevrede yetişen hayvandan veya çok bulunan Balçıkhisar Şuhut Yeşilhisar Hocalar hayvandan almış gibi görünmesine rağmen, Bozkoyunlu Büyükkalecik Merkez aşiretinin Doğanlı cemaatinin yerleşmesi ile adını almıştır. Kuruluş yerlerinde daha önce kurulan devamlı ve geçici Sinanpaşa ilçesinin Güney beldesi adını, yönü ifade eden yerleşmeleri yeniden inşa eden Türkler buralara yerleşirken güneyden almış gibi görünse de, adı bu yöreye yerleşen yerleşme yerlerinin adlarına viran eklemişlerdir. Viran ke- Yörükan taifesinden Güzey cemaatinden gelmektedir. Aynı limesi Cumhuriyet Döneminde ören olarak değiştirilmiştir. şekilde Emirdağ ilçesine bağlı Güneysaray köyünün adı da Sahadaki bu yerleşmelerden olan, Sinanpaşa ilçesine bağlı yine buraya yerleşen Türkmân taifesinden Güneysaray Akören beldesi de, adını buradaki eski ören yerleşmelerin- cemaatinden gelmektedir. Afyonkarahisar ilindeki 89 bel- den ve toprağının renginin beyaza yakın olmasından almış- denin 46’ı, adını aşiret, boy, cemaat ve yerleşmenin kurulu- tır. Aynı isimle anılan ve adının karışmaması için başına şunda rol oynayan veya çevrede önemli yararlılıklar göste- Gazlıgöl’e yakın olmasından dolayı Gazlıgöl eklenen, Gazlı- ren şahsiyetlerden almıştır (Tablo 2). Yörük-Türkmenlerin gölakören de adını aynı nedenlerden almaktadır. Afyonka- iskân oldukları yerlerin adlandırılmasında boy, oymak, rahisar ili sınırları içerisinde antik döneme ait çok sayıda aşiret ve şahıs adlarının çoğunlukla tercih edilmiş olması- yerleşme yeri kalıntıları bulunmasından dolayı, ilde eski ve nın, köklere bağlılığın ve oraları sahiplenmenin bir yansı- yeni adlarında ören=viran geçen yerleşme yeri sayısı 25 ması olduğu söylenebilir. iken, hüyük olarak geçenlerin sayısı da 3’dür (Tablo 4).

Tablo 2. Adlarını Aşiret, Boy, Cemaat ve Önemli Şahsiyetlerden Tablo 4. Adlarını Yerleşmelerin Kurulduğu Yerde Daha Önceleri Alanlar Beldeler Bulunan Devamlı ve Geçici Yerleşmelerden Alan Beldeler Table 2. Towns taking their names from tribes, clans, sects and Table 4. Towns Taking Their Names From Preexisting Regular And great people Casual Settings Bağlı Bağlı Bağlı Bağlı Belde Adı Belde Adı Belde Adı Belde Adı Olduğu İlçe Olduğu İlçe Olduğu İlçe Olduğu İlçe Ahmetpaşa Sinanpaşa Karamık Çay Akören Sinanpaşa Gömü Emirdağ Alanyurt İscehisar Karapınar Sultandağ Bozhüyük İhsaniye Küçükhüyük Sinanpaşa Aşağıpiribeyli Emirdağ Kayıhan İhsaniye Gazlıgölakören İhsaniye 6 Koca ve Yazıcı

Sandıklı ilçesine bağlı Kusura beldesi adını, kuruluş yakı- Tablo 7. Adını Kuruluş Yerinin Hidroğrafik Özelliklerinden Alan nındaki höyükten almaktadır. Höyükte yapılan kazılar so- Beldeler nucu höyüğün Kalkolitik Çağda Kussar (Kursora) Krallığına Table 7. Towns Taking Their Names From Hydrographic başkentlik yaptığı tahmin edilmektedir (Gönçer 1971: 37). Characteristics Of Its Location Belde Bağlı Olduğu Belde Adı Bağlı Olduğu Adını geçmişte yapılan ve hatta bazılarında günümüzde Adı İlçe İlçe de devam eden ekonomik faaliyetlerden alanlar beldeler Gazlıgöl İhsaniye Taşoluk Sinanpaşa de bulunmaktadır. Sandıklı ilçesine bağlı Akharım beldesi Kocaöz Çobanlar Üçkuyu Sultandağı de adını, sözlükteki karşılığı sebze-meyve bahçesi, tarla ve Merkez bahçe çevresindeki çit olan harım kelimesi ile toprağının renginin beyaza yakın olmasından dolayı aldığı ak kelimele- Tablo 8. Adını Kuruluş Yerinin Bitki Örtüsü Özelliklerinden Alan rinin birleşmesi ile almıştır. Yine aynı ilçedeki Ballık belde- Beldeler Table 8. Towns Taking Their Names From The Characteristics Of sinin adı, İhsaniye ilçesindeki Yaylabağı beldesinin, Sultan- Vegetation dağı ilçesindeki Yeşilçiftlik’in adı da buradaki ekonomik Bağlı Bağlı Olduğu Belde Adı Belde Adı faaliyet ve üretilen ürünlere bağlı olarak verilmiştir (Tablo Olduğu İlçe İlçe 5). Başağaç Sandıklı Düzağaç Sinanpaşa Çevrenin jeomorfolojik özelliklerinden adını alan yerleş- Çayırbağ Merkez Pazarağaç Çay meler ise; Beyyazı (Merkez), Çiçektepe (eski adı Kadılar Değirmenayvalı Merkez Kımıllısı olup, Kadılar cemaatindendir, Dinar), Dereçine Adını çevrenin litolojik özelliklerinden alanlar; Merkez (Sultandağ), Deresinek (Çay), Kayabelen (Dağ üzerindeki ilçeye bağlı Anıtkaya, İhsaniye ilçesinden Ayazini, Çay ilçe- yüksek geçit, dik dağ yolu anlamlarına gelen belen ile çev- sinden İnli, Bolvadin ilçesinden Kemerkaya ve Sandıklı ilçe- redeki kayalık araziden adını almaktadır, Şuhut), Tınaztepe sinden Örenkaya’dır (Tablo 9). (Sinanpaşa), Yakasenek (Sultandağı), Yıprak’dır (Dinar) (Tablo 6). Deresinek ve Yakasenek yerleşmelerinin adı, Tablo 9. Adını Kuruluş Yerinin Litolojik Özelliklerinden Alan sinmek=saklanmak, yerleşmek, uygun düşmek gibi anlam- Beldeler lara gelen fiilden ve kuruluş yerinin jeomorfolojik özellikle- Table 9. Towns Taking Their Names From Lithological rinden gelmektedir. Deresinek, dere içerisine, Yakasenek Characteristics Of Its Location Bağlı Olduğu Bağlı Olduğu ise, dağ yamacında kurulmasından dolayı bu adları almış- Belde Adı Belde Adı İlçe İlçe lardır. Anıtkaya Merkez Kemerkaya Bolvadin Ayazini İhsaniye Örenkaya Sandıklı Tablo 5. Adını Yapılan Ekonomik Faaliyetlerden Alan Beldeler İnli Çay Table 5. Towns Taking Their Names From Economic Activities Done Çevrede çok bulunan hayvanlar da, bazen yöreye adını Bağlı Olduğu Bağlı Olduğu Belde Adı Belde Adı vermektedir. İlde buna tek örneği Merkez ilçeye bağlı Sülün İlçe İlçe beldesi oluşturmaktadır. Buna karşılık aşiret, boy, cemaat Akharım Sandıklı Yaylabağı İhsaniye ve önemli şahsiyetlerden isimlerini alan 123 yerleşme bu- Ballık Sandıklı Yeşilçiftlik Sultandağı lunmaktadır (Tablo 10). Bu yerleşmelerden bazılarının aynı isim taşıması dikkat çekicidir. Tablo 6. Adını Kuruluş Yerinin Jeomorfolojik Özelliklerinden Alan Beldeler İldeki köylerden 26’sı da adını, yerleşme alanı ve çevresi- Table 6. Towns Taking Their Names From ne mal olmuş tarihi, sosyal, kültürel değer ve yapılardan Geomorphological Characteristics Of Its Location almıştır. Ancak bazılarında bu değerler veya yapılar şu anki Bağlı Olduğu Bağlı Olduğu yerleşim yerinden önceki yerlerde bulunmaktadır. Buna Belde Adı Belde Adı İlçe İlçe örnek olarak, Sandıklı ilçesine bağlı Alacami köyü adını, Beyyazı Merkez Kayabelen Şuhut aslen Boşnak olan ve buraya göç ettikleri Mostar civarında- Çiçektepe Dinar Tınaztepe Sinanpaşa ki bir camiden aldığı, bu köylüler tarafından belirtilmiştir Dereçine Sultandağ Yakasenek Sultandağı (Tablo 11). Deresinek Çay Yıprak Dinar Emirdağ ilçesine bağlı Başkonak köyü, 8 mahalleden Adını kuruluş yerinin ve yakın çevresinin hidroğrafik özel- oluşmakta ve köye adını veren merkezi konumdaki mahal- liklerinden alan beldeler de, Gazlıgöl (İhsaniye), Kocaöz lenin adı, Hacımustafa’dan muhtarlığın da burada bulun- (Çobanlar), Susuz (Merkez), Taşoluk (Sinanpaşa), Üçku- ması nedeniyle Başkonak’a dönüştürülerek köye de ad yu’dur (Sultandağı) (Tablo 7). oluşturmuştur. Yerleşmelerin kuruluş yerlerinin bitki örtüsü özellikleri İlde Akören adlı yerleşme çok sayıda olduğu için, ad karı- de, yerleşme adlarının oluşmasında etkili olmuştur. Araş- şıklığını engellemek için adlarının başına Gazlıgöl, Türkmen, tırma sahsındaki 5 belde yerleşmesinin adını kuruluş saha- Yürük gibi takılar eklenmiştir. Yerleşmenin kurulduğu yer sının bitki örtüsü özelliklerinden aldığı görülmektedir (Tab- veya yakın çevresinde daha önceleri bulunan devamlı veya lo 8). Bunlar, Başağaç (Sandıklı), Çayırbağ (Merkez), De- geçici yerleşmelerden adını alan köylerin sayıları 29’u bul- ğirmenayvalı (Merkez), Düzağaç (Sinanpaşa), Pazarağaç’dır maktadır (Tablo 12). (Çay). 7 Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması

Tablo 10. Adlarını Aşiret, Boy, Cemaat ve Önemli Şahsiyetlerden Alanlar Köyler Table 10. Villages Taking Their Names From Tribes, Clans, Sects And Great People Köyün Adı Bağlı Olduğu İlçe Köyün Adı Bağlı Olduğu İlçe Köyün Adı Bağlı Olduğu İlçe Afşar Dinar Çalışlar İscehisar Kılıçlar Emirdağ Ağzıkara Şuhut Çaykışla Emirdağ Kılıçlıkavaklı Emirdağ Akbaba Sultandağ Çürüklü Dinar Kınık Sinanpaşa Akça Dinar Dadak Şuhut Kınık Sandıklı Akçaşar Sinanpaşa Dağılgan Emirdağ Kızıldağ Merkez Akkeçili Başmakçı Davulga Hocalar Konarı İscehisar Akkoyunlu Başmakçı Demircili Emirdağ Körpeli Dinar Akkoyunlu Çobanlar Derekarabağ Bolvadin Kulak Şuhut Alacaatlı Dinar Devlethan Hocalar Küçükçobanlı Merkez Alagöz Sandıklı Dodurga Sandıklı Mahmutköy Şuhut Alibeyce Emirdağ Doğanlar İscehisar Muratlar İhsaniye Alparslan Dinar Elvanpaşa Sinanpaşa Muratlı Dinar Arızlar Sandıklı Emirinköyü Emirdağ Nasuhoğlu Sandıklı Arızlı Şuhut Eskieymir İhsaniye Nusratlı Bolvadin Aşağıaliçomak Emirdağ Eşrefli Emirdağ Ocaklı Dinar Avdan Dinar Eyice Sinanpaşa Oğulbeyli İhsaniye Avdan Emirdağ Göçerli Dinar Okçular Dinar Aydın Şuhut Gökçealan Sandıklı Orhaniye Çay Aydoğmuş Çay Gökçeli Dinar Orhanlı İhsaniye Bademli Dinar Göynük Çobanlar Ortakarabağ Bolvadin Bademli Şuhut Güney Bolvadin Osmanköy İhsaniye Balmahmut Sinanpaşa Güneyköy Emirdağ Oynağan Şuhut Baraklı Evciler Güre Hocalar Örtülü Dazkırı Basırlar İhsaniye Hacıbeyli İhsaniye Örtülü Hocalar Bayatcık Merkez Halımoru Merkez Sadıkbey Merkez Bayramaliler İhsaniye Hallaç Şuhut Sağırlı Bayat Bayramgazi Merkez Hamidiye Bolvadin Salihler Emirdağ Bektaşköy Sandıklı Hamzahacılı Emirdağ Saltık Sandıklı Bostancı Ecviler Hasandede Dazkırı Sarıkavak Dazkırı Bostanlı Merkez İdrisköy Dazkırı Selçik Sandıklı Boyalı Sinanpaşa İhsaniye Hocalar Selimiye İscehisar Bozan Dazkırı İlyaslı Şuhut Suvermez Emirdağ Çepni Hocalar İsalı Şuhut Tabaklar Emirdağ Bozan Şuhut İsmailköy Merkez Tezköy Emirdağ Bulca Sinanpaşa Kabaklı Dinar Yağcı Hocalar Merkez Kadımürsel İhsaniye Yavuz Emirdağ Celiloğlu Sandıklı Karaarslan Merkez Yenikarabağ Sultandağ Cerityaylası Dinar Karabedir Dinar Yıldırımkemal Sinanpaşa Çakırköy Merkez Karacalar Emirdağ Yusufağa Emirdağ Çakırözü Şuhut Karahallı Şuhut Yüksel Dinar Çalışlar Sinanpaşa Kargın Sandıklı Yüreğil Emirdağ

Tablo 11. Adlarını Tarihi, Sosyal, Kültürel Değer ve Yapılardan Alan Köy Yerleşmeleri Table 11. Villages Taking Their Names From Social, Cultural, And Historical, Monuments Köyün Adı Bağlı Olduğu İlçe Köyün Adı Bağlı Olduğu İlçe Alacami Sandıklı Kaleköy Çobanlar Alamescit Sandıklı Karakışla Sultandağ Aşağıtandır İhsaniye Kışlacık Merkez Başkonak Emirdağ Koçhisar Sandıklı Büyüktuğluk Emirdağ Köprülü Merkez Çayhisar Sinanpaşa Küçükkalecik Merkez Çobansaray Dinar Saraycık Sinanpaşa Derbent Şuhut Sarık Merkez Ekinhisar Sandıklı Taşköprü Sultandağ Emirhisar Sandıklı Tekke Köyü Şuhut Hisaralan Dazkırı Yolkonak Sandıklı Hisarköy Emirdağ Yörükmezarı Sinanpaşa İğdemir İhsaniye Yukarıtandır İhsaniye 8 Koca ve Yazıcı

Tablo 12. Adlarını Yerleşmelerin Kurulduğu Yerde Daha Önceleri Bulunan Devamlı ve Geçici Yerleşmelerden Alan Köyler Yerleşmelerin kuruluş yerinin topoğrafik özellikleri de in- Table 12. Villages Taking Their Names From Preexisting Regular sanların dikkatini çekmiş ve yerleşmelerine ad vermelerin- And Casual Settings de yardımcı olmuştur. Ancak araştırma sahasında adını bu Bağlı Bağlı şekilde alan köy yerleşmelerinin sayısı pek fazla değildir Köyün Adı Olduğu Köyün Adı Olduğu (Tablo 15). İlçe İlçe Ağılcık Emirdağ Kışlacık Merkez Anadolu’nun az bir kısmı dışında Akdeniz yağış rejiminin Akdeğirmen Sinanpaşa Kızılören Dazkırı hâkim olmasından dolayı, yaz dönemi oldukça kurak geç- Anayurt Şuhut Kuzören Bayat mekte ve su kaynakları önem kazanmaktadır. Geçmişin Başören Şuhut Örencik Hocalar göçebe veya yerleşik Anadolu halkı, küçük su kaynakların- Belkaracaören Merkez Örenköy Emirdağ dan faydalanabilmek için pınarlar yaparak önlerine bir Beyören Emirdağ Taşağıl Emirdağ hazne (yalak) yapmışlardır. Su kaynaklarının büyük bir Çatağıl İscehisar Türkmenakören Emirdağ öneme sahip olduğu bu yerlere yerleşenler yerleşmelerine Çiftlikköy Dazkırı Yaylaköy Dazkırı buradaki su kaynağının adını yerleşmelerine ad olarak Çiftlikköy Emirdağ Yeşilyurt Çay vermişlerdir. Araştırma sahasında da su kaynaklarının ol- Eskiakören Emirdağ Yeşilyurt Dinar dukça kıt olması nedeniyle büyük bir öneme sahiptir ve Eskigömü Bayat Yanıkören Sandıklı adını hidrografik özelliklerden alan yerleşme sayısı 39’u Eynehankuzviran İhsaniye Yassıören Başmakçı bulmaktadır (Tablo 16). Kaleköy Çobanlar Yeşilhüyük Dinar Karacaören Sandıklı Yürükkaracaören Bolvadin Tablo 15. Adını Kuruluş Yerinin Jeomorfolojik Özelliklerinden Alan Karacaören Sinanpaşa Köyler Table 15. Villages Taking Their Names From Geomorphological İlde adını mesleklerden alan köy yerleşmelerinin sayısı Characteristics Of İts Location Bağlı Olduğu Bağlı Olduğu oldukça azdır (Tablo 13). Adları mesleklerle anılan bu yer- Köyün Adı Köyün Adı İlçe İlçe leşmelerin bazılarının da boy-aşiret-cemaat adları olması Altınova Evciler Gülyazı Kızılören muhtemeldir (Ör: Darıcılar). Baştepe Sandıklı Güneytepe Şuhut Adlarını yerleşme yerinin coğrafi konumuna göre alan Çiğiltepe Sandıklı Kızıldağ Merkez köy yerleşmelerinin sayıları ise 21’dir (Tablo 14). Bunlar- Çukurca Sandıklı Kurucaova Bolvadin dan, Gedikevi tepelerin arasında bulunmasından, Burunar- Çukurcak Sultandağ Ovacık Başmakçı kaç ise, rüzgâr almayan dulda bir yer olmasından dolayı bu Daydalı Emirdağ Sarıcaova İhsaniye adları almışlardır. Ekinova Kızılören Tepeköy Emirdağ

Tablo 13. Adını Mesleklerden ve Yapılan Ekonomik Faaliyetlerden Tablo 16. Adını Hidrografik Özelliklerden Alan Köy Yerleşmeleri Alan Köy Yerleşmeleri Table 16. Villages Taking Their Names From Hydrographical Table 13. Villages Taking Their Names From Jobs And Economic Characteristics Of İts Location Activities Done Bağlı Bağlı Bağlı Olduğu Bağlı Olduğu Köyün Adı Olduğu Köyün Adı Olduğu Köyün Adı Köyün Adı İlçe İlçe İlçe İlçe Bağcılar Dinar Ekinlik Başmakçı Akarca Dazkırı Karakuyu Dinar Bağlıca Emirdağ Güveççi Emirdağ Akçadere Hocalar Karakuyu Emirdağ Bahçecik İscehisar Ülfeciler Sandıklı Akpınar Başmakçı Kazanpınar Dinar Darıcılar Dazkırı Akpınar Bayat Kırkpınar Emirdağ Akpınarlı Dinar Kocagöl Hocalar Tablo 14. Adını Yerleşmenin Bulunduğu Konumdan Alan Köyler Aşağıkurudere Emirdağ Körkuyu Evciler Table 14. Villages Taking Their Names From İts Location Avgancık Hocalar Olukpınar İscehisar Bağlı Köyün Bağlı Olduğu Belenpınar Dinar Ortapınar Şuhut Köyün Adı Olduğu İlçe Adı İlçe Çağlayan Dinar Örmekuyu Sandıklı Aşağıçaybelen Bayat Karayokuş Bolvadin Çakırözü Şuhut Pınarlı Dinar Aydınyaka Emirdağ Karlık Şuhut Çatkuyu Sinanpaşa Soğukkuyu Emirdağ Beltarla Başmakçı Kayadibi Sinanpaşa Çayırpınar Çay Susuz Sandıklı Burunarkaç Emirdağ Kılıçyaka Çay Çevrepınar Sandıklı Susuzosmaniye İhsaniye Çayüstü Dinar Koçyatağı Şuhut Çukurkuyu Bayat Suvermez Emirdağ Çevlik Başmakçı Saraydüzü Merkez Değirmendere Merkez Taşlıdere Bolvadin Demirbel Şuhut Senirköyü Şuhut Dereköy Emirdağ Topdere Emirdağ Demirçevre Merkez Yakaköy Dinar Devederesi Çay Uzunpınar Şuhut Gedikevi Emirdağ Yelalan Dinar Eldere Dinar Yukarıkurudere Emirdağ Gökçeyaka Emirdağ Yeşilçat Dinar Gürsu Sandıklı Yiğitpınarı İhsaniye Karayatak Emirdağ Karaağaçkuyusu Dazkırı

9 Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması

Adını kuruluş yerinin doğal bitki örtüsünden veya yetişti- Bazılarında yöre halkının ürettiği efsane veya hikâyeler rilen ürünlerden alan köylerin sayısı, bitki örtüsünün dikkat olmakla birlikte, bunlardan bilimsel temele ve mantığa çekecek şekilde belirgin olmaması nedeniyle pek fazla uymayanlar değerlendirilmeye alınmamıştır. olmadığı görülmektedir (Tablo 17). Adını sahada çok yeti- şen üründen alıyormuş gibi görünen bazı köy yerleşmeleri- SONUÇ nin adları da (Ör: Bademli,) boy, aşiret ve cemaat adların- Türkiye’deki yerleşme yeri adlarının incelenmesi ve sınıf- dan gelmektedir. landırılması disiplinler arası işbirliği ile yapıldığında, yer Araştırma sahasındaki köy yerleşmeleri içerisinde adını adları ile ilgili isabetsiz ve eksik değerlendirmelerin önüne hayvanlardan alanların sayısı oldukça azdır (Tablo 18). Bu geçilmiş olacaktır. Türkiye’de sayısı 40 bin civarında olan köylerden biri olan Sinanpaşa ilçesine bağlı Tazlar köyünün idari yerleşim yerlerinin adlarının incelenmesinin ve sınıf- adının, bu köylülerle yapılan görüşmelerde, bir köpek türü landırılmasının tek bir çalışma ile yapılması olanaksız gibi olan tazıdan geldiği öğrenilmiştir. Köyün eski adının Tazılı- görünmektedir. Ancak zaman içerisinde çeşitli bölge ve lar olduğu zamanla Tazlar’a dönüştüğü görüşü savunulmak- yörelerde yapılacak olan yerel çalışmaların daha sonra tadır. bütünleştirilmesiyle yer adlarının anlamları ve kaynakları konusundaki kaynakları ve belirsizlik bir miktar giderilebile- Tablo 17. Adını Bitkilerden Alan Köy Yerleşmeleri cektir. Bu nedenle Afyonkarahisar ili yerleşme adlarının Table 17. Villages Taking Their Names From Plants anlam içeriklerine göre analizini kapsayan çalışma önem Bağlı Olduğu Bağlı Olduğu Köyün Adı Köyün Adı arz etmektedir. Sınıflandırılma yapılırken yerleşmelerin İlçe İlçe adlarının kaynaklarına ulaşılmaya çalışılmış, adının nereden Armutlu Çay İğdeli İhsaniye geldiği belirlenemeyenler ise bu sınıflandırılmaya dâhil Ayvalı Sinanpaşa Karaağaç İscehisar edilmemiştir. Cevizli İscehisar Karaağaç Emirdağ Çambeyli Sandıklı Otluk Sandıklı Afyonkarahisar ilindeki 18 ilçenin 8’i, 89 beldenin 46’sı, Çamlı Dinar Türkbelkavak Kızılören 391 köy yerleşmesinin ise 123’ü adlarını, boy, aşiret, ce- Çamözü Sultandağ Yenibelkavak Kızılören maat ve kişi adlarından almıştır. Bu da, Yörük-Türkmenlerin Dutağacı Sandıklı Yumurca Sandıklı kendi boy, aşiret, cemaat ya da iskâna öncülük etmiş Gelincik Emirdağ önemli şahsiyetlerin adlarını iskân oldukları yerlere verme- sinden kaynaklanmaktadır. Böylece asıl amacı yer adlarının Tablo 18. Adını Hayvanlardan Alan Köy Yerleşmeleri tasnifi olan bu çalışma, dolaylı olarak da çalışma sahasın- Table 18. Villages Taking Their Names From Animals Bağlı Bağlı daki halkın büyük çoğunluğunun köklerine bağlı Yörük- Köyün Adı Olduğu Köyün Adı Olduğu Türkmenlerden oluştuğunu da ortaya koymaktadır. Yer İlçe İlçe adlarıyla ilgili olarak yapılan bu çalışma, sahadaki bazı yer- Dombay Dinar Palaz Dinar leşmelerin iskân tarihi açısından da yol gösterici olmuştur. Kaplanlı Merkez Tazlar Sinanpaşa Bu çalışma esnasında, bazı yerleşmelerin adlarının yaban- Keklicek Dinar cı kökenli zannedilerek değiştirildiği tespit edilmiştir. Oysa Yerleşme yerindeki dikkat çekici kayalar ve bunların renk- yabancı kökenli zannedilen bu adlar Türkçe olup, Türk boy, leri ile biçimleri de yerleşmelere ad olmuştur (Tablo 19). aşiret, oymak, cemaat adlarından gelmekteydi. Çay ilçesin- deki Sevikli ve Geneli, Emirdağ ilçesindeki Kolanşam bunla- Tablo 19. Adını Çevrenin Litolojik Özelliklerinde Alan Köyler ra en iyi örnekleri oluşturmaktadır. Table 19. Villages Taking Their Names From Lithological Characteristics Of İts Location Yine bu çalışmanın sonucundaki tespitlerden birisi de, Bağlı Bağlı yöre halkının yerleşmenin adının kökeni hakkında yeterince Köyün Adı Olduğu Köyün Adı Olduğu bilgi sahibi olmaması nedeniyle bunu bir takım efsanelerle İlçe İlçe açıklama yoluna gitmesidir (Ör: Evciler gibi). Aktoprak Dinar Madenler Evciler Akyarma Evciler Pınarkaya Çay İlçe ve belde büyüklüğündeki yerleşim yerlerinin adları il Çobankaya Şuhut Üçlerkayası İhsaniye ilgili çalışmalar yapıldığından nispeten isabetli tespitlere Karakaya İscehisar Yarıkkaya Emirdağ ulaşılmıştır. Ancak özellikle köylerin, adlarının kaynakları Kızılca Sandıklı konusunda yeterince bilimsel tespit yapılmamıştır. Dolayı- sıyla bu çalışma önemli bir eksikliği gidermiş olacaktır. Araştırma sahasındaki yerleşmelerden bazılarının adları- Çünkü bilindiği üzere gerek yer adlarının gerekse yerleşme nın nereden kaynaklandığına dair bilgilere ulaşılamamış adlarının hem yerleşme tarihi açısından hem de milli kültür olduğu için bunlar sınıflandırılmaya tabi tutulmamışlardır. açısından önemi oldukça büyüktür.

KAYNAKLAR AKAR, A. ( 2006). “Renge Bağlı Yer Adlandırmalarında AYDIN, M. (1989). “Batı Türkistan’da Yer Adları”. İstanbul Muğla Örneği”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Enstitüsü Dergisi 1(20): 51-63. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. 10 Koca ve Yazıcı

BAYAR, M. (2003). Mermerin Tarih Yazdığı Şehir İscehisar, KARAZEYBEK, M. (2001). “Osmanlılar Döneminde İdari İscehisar: İscehisar Belediyesi. Yapı”. Afyon Kütüğü Cilt I, İkinci Bölüm: 185-210. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. BAYKARA, T. (1984). “Anadolu Yer Adlarının Orta Asya’daki Benzerleri Üzerine Bir Kaynak”. Türk Yer Adları KÜÇÜK, S. (2010). “Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı”. Sempozyumu Bildirileri (11-13 Eylül 1984): 265-273, Bilig 54: 185-210 . KÜPELİ, Ö. (2001). “Selçuklu ve Beylikler Döneminde BEAR, T. D. (2001). “Grek ve Roma Dönemlerinde Afyonkarahisar”. Afyon Kütüğü Cilt I, İkinci Bölüm: 125- Afyonkarahisar”. Afyon Kütüğü Cilt I, İkinci Bölüm: 97- 132. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. 111. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. LIGHTFOOT, C. (2001). “Bizans Dönemimde DAŞDEMİR, L. (2001). “Cumhuriyet Döneminde Afyonkarahisar”. Afyon Kütüğü Cilt I, İkinci Bölüm: 113- Afyonkarahisar”. Afyon Kütüğü Cilt I, İkinci Bölüm: 149- 124. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. 178. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. SÜMER, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler)Tarih-Boy Teşkilat DAŞDEMİR, L. ve UYAN, M. (2001). “Cumhuriyet Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Döneminde İdari Yapı”. Afyon Kütüğü Cilt I, İkinci Bölüm: TÜRKAY, C. (1979). Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre 211-222. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi. Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatlar. HALAÇOĞLU, Y. (2009). Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, İstanbul: Tercüman Kaynak Eserler. Oymaklar (1453-1650), Cilt.I-VI. Ankara: Türk Tarih UMAR, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Yer Adları. İstanbul: Kurumu. İnkılâp Kitabevi. İLASLI, A. (2001). “Afyonkarahisar Tarihi”. Afyon Kütüğü Cilt YEDİYILDIZ, B. (1984). “Türkiye’de Yer Adları Verme I, İkinci Bölüm: 81-96. Afyon: Afyon Kocatepe Usulleri”. Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri (11-13 Üniversitesi. Eylül 1984): 25-41, Ankara. GABAIN, A. von (1968). “Renklerin Sembolik Anlamları”.

(Çev. Semih Tezcan), Türkoloji Dergisi 3 (1): 107-113. İnternet Kaynakları GÖNÇER, S. (1971). Afyon İli Tarihi. Cilt I, İzmir: Karınca Matbaacılık. www.sinanpasa.gov.tr, (Erişim Tarihi 02.08.2010) GÜLENSOY, T. (1984). “Elazığ, Bingöl ve illeri Yer www.emirdag.gov.tr, (Erişim Tarihi 02.08.2010) Adlarına Bir Bakış”. Türk Yer Adları Sempozyumu

Bildirileri (11-13 Eylül 1984): 149-156, Ankara.

Yazarlar hakkında Yrd. Doç. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Yerleşme ve ekonomik coğrafya alanlarında Eğitim Fakültesi çalışmaları bulunmaktadır. Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü AFYONKARAHİSAR

Prof. Dr. Hakkı YAZICI Ulaşım, turizm, nüfus, yerleşme coğrafyası ile Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi coğrafya eğitimi alanlarında çalışmaları İlköğretim Bölümü bulunmaktadır. AFYONKRAHİSAR