Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Türk Coğrafya Dergisi http://www.tck.org.tr Sayı 56: 1-10, İstanbul Basılı ISSN 1302-5856 Elektronik ISSN 1308-9773 Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması The Toponymic Classification of Administrative Settlements in Afyonkarahisar Province Nusret KOCAa ve Hakkı YAZICIb ÖZET Yer adları, ortamın doğal, kültürel ve sosyal durumlarının etkisi ile ortaya çıkmış ve a) Afyon Kocatepe Üniversitesi insanda sürekli olarak merak uyandırmış olmasından dolayı, kültür çalışmalarının önemli Eğitim Fakültesi konulardan biri olmuştur. Afyonkarahisar ilinde sayıları 500 civarında olan idari yerleşim Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi birimlerinin adları konusunda bir bütün olarak yeterince çalışma yapılmamıştır. Özellikle Bölümü köy yerleşmeleri, adlarının kaynağı hakkında bilimsel verilerden yoksun AYFONKARAHİSAR bulunmaktadırlar. Bu çalışmada özellikle tarihi kaynaklardan faydalanılarak ve sahada b) Afyon Kocatepe Üniversitesi gözlemler yapılarak yerleşme yerlerinin adları, toponimi biliminin esasları çerçevesinde Eğitim Fakültesi ele alınarak sınıflandırılması yapılmıştır. İlköğretim Bölümü Anahtar Kelimeler: Afyonkarahisar, Toponimi, Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması AYFONKARAHİSAR ABSTRACT The names of the locations that have appeared as a result of natural, cultural, and social Geliş/Received : 12.12.2010 situations have drawn great attention and become one of the most important topics of Kabul/Accepted: 30.04.2011 the cultural studies. There is no single research done on the names of approximately 500 administrative settlements in Afyonkarahisar. Especially, there is a lack of knowledge about village settlements in terms of sources of their names. In this study, the names of Sorumlu yazar/Corresponding author the locations were classified in the framework of toponomy utilizing from historical (H. Yazıcı) [email protected] sources and observations done in the field. Key Words: Afyonkarahisar, Toponymy, Toponymic classification of settlements. GİRİŞ Afyonkarahisar, Ege Bölgesinin doğuya doğru İç Anadolu yolları üzerinde bir kavşak konumunda bulunmasından Bölgesine sokulan İç Batı Anadolu bölümünde yer almakta- dolayı, M.Ö. 3000–2000 yıllarını kapsayan Eski Tunç Dö- dır. Kuzey-Güney, Doğu-Batı arasındaki yolların geçiş gü- neminden itibaren yoğun bir yerleşmeye sahne olduğu zergahı olan ilin kuzeyinde Eskişehir, doğusunda Konya, görülmektedir (İLASLI, 2001: 83). M.Ö. 1200 yıllarına kadar güneyinde Isparta, güneybatısında Burdur, batısında ise Hitit İmparatorluğunun egemenliğinde kalan saha, daha Denizli, Uşak ve Kütahya illeri bulunmaktadır (Harita 1). sonra Frig ve Lidyalıların eline geçmiş ve M.Ö. 6. yüzyılın ortalarından itibaren ise Persler buradaki siyasi üstünlüğü Yüzölçümü 14.532 km2 olan il, Türkiye sıralamasında 11. ele geçirmişlerdir (İLASLI, 2001: 93). Büyük İskender’in sırada gelmektedir ve merkez ilçeyle birlikte 18 ilçe, 89 M.Ö. 333 yılındaki Assos zaferiyle Makedonya İmparatorlu- belde ile 391 köy yerleşmesine sahiptir. ğu’nun egemenliğine giren saha, M.Ö. 30 yılına kadar Ma- Çalışma sahasını oluşturan Afyonkarahisar ili, Anadolu kedonyalı çeşitli generaller arasında el değiştirmiştir. Büyük yarımadasında doğu-batı, hatta kuzey-güney arasında geçiş İskender ile başlayan Helenistik dönemde tüm Anadolu’da 2 Koca ve Yazıcı olduğu gibi Afyonkarahisar’da da kentler ortaya çıkmıştır Türkleri Orta Anadolu’dan atmak ümidine kapılmış ise de (İLASLI, 2001: 93). M.Ö. 30 yıllarından itibaren Roma yöne- 1176 yılında II. Kılıçarslan Bizanslıları ağır bir yenilgiye uğra- timi altın giren Anadolu, M.S. 395 yılına kadar yaklaşık 400 tarak bu ümidi tamamıyla suya düşürdü (SÜMER, 1999: yıl bu yönetimle yönetilmiştir. Siyasi bir dengenin sağlan- 157). Türk sınırının Denizli’ye kadar ulaşması ile Kütahya, dığı bu yönetimde, yeni kentler ve kasabalar kurulmuş, var Eskişehir ve Afyonkarahisar çevresi Selçuklu hâkimiyetine olan kentlerde yeni imarlar yapılmıştır (İLASLI, 2001: 96). girmiştir (KÜPELİ, 2001: 126). Selçuklular ile Moğollar ara- Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılmasından, 1071 Malaz- sındaki Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra Afyonkarahi- girt Savaşı sonrasına kadar Bizans egemenliğinde kalan sar’da Sahip Ataoğulları hâkimiyeti başlamıştır (KÜPELİ, saha, bu dönem içerisinde 646–740 yılları arasında Araplar 2001: 126). 1277 yılında Germiyanoğulları Beyliği’nin ege- tarafından sekiz defa ele geçirildi (LIGHTFOOT, 2001: 113). menliğine giren yöre, 1390 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlıların 1402 yılında Timur’un ordularına Malazgirt Savaşı’ndan önce sahaya gelen Türkler, 1071 yenilmesinden sonra tekrar Germiyanoğullarına verilen Malazgirt Savaşı’ndan sonra ciddi hiçbir direnişle karşılaş- Afyonkarahisar, 1429 yılında tekrar Osmanlı topraklarına madan Ege ve Marmara kıyılarına ulaşmışlardır (KÜPELİ, katılmıştır. 2001: 125). Haçlı seferleri dolayısıyla kuvvetlenen Bizans, Şekil 1. İnceleme sahasının yeri Figure 1. Locational maps 1920 yılının mart ayında işgal devletlerinin çekilmesi ile bu Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’ndan yenik ayrılma- işgalden kurtulmuş ancak 27 Mart 1921 tarihinde de Yu- sından yararlanmak isteyen İtilâf Devletleri’nin Anadolu’yu nanlılar tarafından işgal edilmiştir. Kısa süren bu işgal 7 paylaşma arzuları neticesinde Afyonkarahisar kısa süreli de Nisan 1921’de son bulmasına rağmen, 12 Temmuz 1921 olsa iki kez işgal açısı yaşamıştır (DAŞDEMİR, 2001: 149). tarihinde başlayan ikinci Yunan işgali Büyük Taarruzun Nisan-Mayıs 1919 tarihlerinde, önce İngiliz sonra da Fransız ikinci günü olan 27 Ağustos 1922’de sona ermiştir (DAŞ- ve İtalyan kuvvetleri tarafından işgal edilen Afyonkarahisar, DEMİR, 2001: 152). 3 Afyonkarahisar İlindeki İdari Yerleşmelerin Toponimik Sınıflandırılması Osmanlı Devleti’nin son idari yapısında Karahisâr-ı Sâhip nan Batı Türkistan’daki yer adlarının ele alındığı yüksek Sancağı iken, Cumhuriyet’ten sonra 1924 yılında oluşan lisans tezinde de, buradaki bazı adların Anadolu’da olduğu yeni idarî yapı ile Afyonkarahisar adını alan il, 5 ilçe, 12 görülmektedir. Bütün bu çalışmaların ışığıyla bakıldığında, bucak ve 482 köyden oluşmaktaydı (DAŞDEMİR ve UYAN, Afyonkarahisar’da yerleşilen mekânın coğrafi özelliklerini 2001: 211). Cumhuriyetin ilk yıllarındaki bu idarî yapı; yansıtan yerleşme adları ile Orta Asya kökenli olanların (Ör: 1946’da Şuhut, 1953’de Sincanlı, 1958’de Çay ve Sultanda- Hocalar, Kara Tirek, Çiğil, Çukurcak, Ak Mescid, Gargun) ğı ile 1959’da İhsaniye ve Dazkırı (Kocaoluk) bucaklarının yanında, yörenin coğrafi özelliklerini yansıtan yerleşme kaza olmasıyla yeni bir idarî düzenlemeye kavuşmuştur. adlarına rastlanılmaktadır. 1967 yılında ise merkez ilçe dahil 11 ilçe 19 bucak ve 482 Disiplinler arası işbirliği ile Türkiye’deki yerleşme yerleri- köy olarak oluşan idari yapı, 1971 yılında 11 ilçe, 39 bucak nin adlarının analizi yapılarak bunlar birleştirildiğinde, Tür- ve 490 köy olarak şekillenmiştir (DAŞDEMİR ve UYAN, kiye’de Yer Adları adı altında büyük bir eser ortaya konula- 2001: 215). İdari yapıdaki değişiklikler sonucu, 1980 yılında bilecektir. İleride böyle kapsamlı bir çalışma yapıldığında, 11 ilçe, 9 bucak ve 432 köy olan idari yerleşim yeri sayısı, hem alan hem de yerleşme yeri sayısı bakımından Türki- 1987 yılında Bayat ve Başmakçı, 1990 yılında Hocalar Kızılö- ye’de oldukça büyük bir yer tutan Afyonkarahisar ili ile ilgili ren ve İscehisar’ın, 1991 yılında ise Çobanlar ve Evciler’in bu çalışma önemli bir boşluğu dolduracaktır diye düşünü- ilçe olması ile 18 ilçe 89 belde ve 391 köy olarak belirlen- yoruz. miştir. Bu çalışmada Afyonkarahisar ilindeki sayısı yaklaşık olarak MATERYAL VE METOD 500 civarında olan idari yerleşme yerlerinin adlarının tasnifi Bu çalışma, Afyonkarahisar ilinin idari sınırları içerisinde- yapılmaya çalışılacaktır. Yerleşme yer adları, yerleşmelerin ki, 18 ilçe, 89 belde ve 391 köy yerleşmesinin adlarının tarihi açısından, hem tarihçi, hem de dilciler için gerçekten tasnifini kapsamaktadır. Sahadaki bazı yerleşme adları bir yol gösterici (GÜLENSOY, 1984: 149) olduğu için ele yakın zaman içerisinde değiştirilmiş, değiştirilen adlardan alınıp incelendiği gibi, sosyologlar ve beşeri coğrafyacılar tespit edilebilenler de bu çalışmaya dâhil edilmiştir. Çalış- tarafından da incelenmektedir. maya Afyon Kocatepe Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Türkler kendileri tarafından ilk defa iskân edilen yerlere, Mühendisliği Bölümü tarafından 2003 yılında hazırlanan ya kendi aşiret, oymak, cemaatlerinin adlarını, ya yerleşilen 1/265.000 ölçekli Afyon Yerleşim Birimlerinin Tarihi İsimleri mekânın coğrafi özelliklerinden kaynaklanan adları ya da adlı harita esas teşkil etmiştir. Bu harita üzerinde tespit buraya gelmeden önceki yerlerindeki yerleşmelerinin adla- edilen idari yerleşim yerlerinin yeni ve eski adları, doğal rını vermişlerdir. Yörük-Türkmenlerin yerleştikleri yerleş- çevre ve beşeri çevre özelliklerine göre önce iki gruba ay- meler de, boy, oymak, aşiret ve şahıs adlarının çoğunlukta rılmış daha sonra doğal çevre özelliklerine göre adlandırı- olduğu görülmektedir (YEDİYILDIZ, 1984: 27). Afyonkarahi- lanlar; adlarını yerleşme yerinin jeomorfolojik özelliklerin- sar ilinde de, Yörük-Türkmenlerin yerleşim yerlerinin fazla den alanlar, hidrografik özelliklerinden alanlar, bitkilerden olmasından dolayı, yerleşme adlarında aşiret, oymak ve alanlar, hayvan adlarından alanlar ve litolojik özelliklerden cemaat adlarına oldukça fazla rastlanmaktadır. Türkler, alanlar şeklinde sınıflandırılmıştır (Tablo 1). Yine adlarını Anadolu’ya geldikten sonra, üzerinde yaşamaya başladıkla- beşeri çevre özelliklerinden