hemgh 1845 - 1912

Voor mijn stadie geschiedenis heb ik in 1985 en 1986 ondendgedaan naar de armenmrg ia De Bilt gedurende de jaren 1845 tot en met 19 12. Bekeken werd of er factoren warm, die de ontwikkeling ran het aantal bedeelden beïnvfoedden (bijv. het weer, epidemieën., maar aok wetswijzigingen e.d.). Ik zal a in dit artikel niet lastig vallen met de statistische gegevens over het aantal Melden en de uitgaven van de bedelingsinstantim, maar in Het kort iets vertellen over de hier ter plaatse gevestigde armeninstellingen.

Eeuwenlang was de zorg voor de armen een lokale redelijk bestam te hebben. Zelden was dit echtcr aangelegenheid, waarbij in principe iedere kerkge voldoende om zelf voor een onbezorgde oude dag te meenschap voor haar eigen. lidmaten zorgde. Voorop kunnen zorgen. Hun geboorteplaats, $ie dus niet had stond echter, dat de armode niet door eigen toedoen kunnen profiteren van hun jeugdige en gezonde tijd, veroorzaakt moclit zijn. Wezen, weduwen, bejaarden moest hen echter wel ondersteunen wanner zij ,ziek of m invaliden, wier levenswandel gem reden tot klagen oud waren (l). gaf, konden rekenen op onderstand. Dronkaards, Dat de regelingvaak leidde tot een hoop gehamewar luiaards, verkwisters of zij, die onzedelijk gedrag ver- moge duidelijk zijn uit twee voorbeelden. De weduwe toonden werden in principe uitgesloten. Ook personen Gerrit Hagen (geboren Gemgje van Keulen) vroeg in die niet waren aangesloten bij een kerk vielen uit de hot. mei 1858 een vergodhg voor geneeskundigehulp aan Soms werden zij door particuliere of burgerlijke de gemeente, nadat deze geweigerd was door de pastoor armbesturen geholpen. van de 'RK kerk op de Biltstraat'. De kosten zouden k In de Grondwet van 1848 werd bepaald, dat de op grond van bet Domicilie van onderstand vergoed ammmg bij wet gmgdd moest worden. Tmontwerp moeten worden door haar geboortegemeente Montfoort. ' Amenwetten van de likraal Thorbecke bleken politiek Het antwoord van Montfoort was echter, dat de toen niet haalbaar. Grote kritiek was er op zijneconomische 79-jarige vrouw zich dan aldaar moest vestigen. Zij was bendering van het armoedevraagstuk en op het feit, echter te ziek om vervoerd te worden en overleed korte dat hij niet alleende burgerlij ke,rnaar ook de kerkelijke tijd later. De medicijnkosten ad f 13,80 werden - twee en particuliere amiemmrg onder toezicht van de overheid jaar nadien! - nog wel vergoed door Montfoort, maar wilde stellen. De nieuwe Armenwet, die uiteindelijk in - haar doodkist ter waarde van f 8,- werd uiteindelijk 1854 tot stand kwam, was in feite een handhaving van door de gemeente betaald, nadat de rekening hiervoor de bestaande situatie: de gemeentelijke overheden tevergeefs was aangeboden aan het RC (Rooms- moesten de armenzorg overlaten aan de kerkelijke en Gatholielie) Armktuur te Utrscht. Schrijnend was ook particuliere ins tellingen en alleen in geval van absolute het geval van de 38-jarige weduwe Wflem W,geboren onvermijdelijkheid ingfjpen. Gehandhaafd bleef Adriana Poot, wier 20 jaar oudere echtgenoot, timmer- voorlopighet zogenaamde 'Domicilievartonderstand'. manshecht van beroep, in juni 1860 overleed. Volgens @as in 1870 werd de regehg afgeschaft.) Een khodtige opgave van degemeente was de vrouw, die de zorg had kon slechts aanspraak maken op bsdding door zijn voor acht kinderen in de leeftijd van vijf maanden tot geboorteplaats, tenzij hij of zij vier achteraenvolgende 17jaar, tot de diepste armode vervallai. De oiidste zoon jaren in een andere gemeente had gewoond én daar de was werkzaam in de rijtuigenfabriek van Buitenwegen verschiildigde belas tingen had voldaan. Ingenhoes en verdiende 80 cent per week. Bovendien In d~ jaarverslagen wordt brde gemeente De Bilt werd zij door de 'RC Armkamer' Meeidmet f I ,--per regelmatig geklaagd over deze lxpaiing in de Armenwet. week en was korte tijd, hoewel zij r.-k.-lidmaat was, Niet alleen weigerden soms de geboortegemeenten de bedeeld door de dhnie. Dom de gemeente De Bilt bedeling op zich te nemen van in De Bilt woonachtige werd haar vanaf eind juli bedeling toegezegd van f 2%- ~@m,~ook~degemeentevaako~iaiper week, die ten lastezou komen van haar geboortege- voordebadelingvanelderswoonachtige men,omdat meenteRijsenburg.Deze gemeente hadechter bezwaar de Bat, diaconie of de rooms-katholieke kerk te Utrscht tegen dekdeiingen weigerde de kosten te voldoen. Na weigerde de kmten te voldoen. Men had ook pncipiële tussenkomst van Gedepu teerdestatmging Rijsenburg harentegen het Domicilie van onderstand: het was begin oktober toch door de knieh, maar verzocht De onmkkjk dat de kkhere plattelandsgemeenten moesteil Bilt al op 10 oktober om de bsdeling te staken, omdat opdraaien voor het onderhouden van ingezetenen, die de duwein het vervolg haar onderstand in Rijsenburg in de kracht van hun leven naar de steden waren zou ophalen. getrokken, waar zij meestal genoeg verdiden om een B Ba& Gd? december 1993

Arbeidemningen aan de Hessenweg

Maar terwijl de kerkelijke ii~stellingenvoorlo- opvolger, de Com.wie van ondemtaad ten &hoeve pig op de oude voet verder gingen (armoede was, zo van den dgmenen amen te De Bilt (meestal de meende men, of eigen schuld of Gods wil), drong in 'Algemene armencommissie' genoemd) werd in 1S79 socialistische en liberale kringen steeds meer het bexf opgericht, maar al in 1895 officieel opgeheven om zich door dat bedeling door armbesturen niets oploste aan louter op áe werkverschafhg toe te leggen. Zo ontstond het armoedeproblaem. Een van de doelsteflingen van de Vempgtob u~derstwningdoor werkvdaR?ng. deinvoering vaneen nieuwe amenwet in 1912 wasdan Daarnaast hield de Com.mie beiat met de bedehg ook het verbeteren van de positie van de arbeidersdoor upNieu ~anrsdagjaarlijkseeneenmalige uitdeling van middel van de oprichhg van parbculiere instellingen, voedsel. Met uitzondering vau de Verenlghg tol de jnvtxring van arbeidsbeunen ei1 onderhge fondsen, onderste~inirigdoor werkversch~ffi~gis van geen van zoals 13ektekostenvesl~kehgen. De zogenaamde de Biltse instellingen een reglement bekend. Gelukkig 'onbruikbare' annen (b+arden, weduwen en invaliden) zijn er elders in archieven wel enkele documenten liet men over aan de kerkelijke armenzorg. Ik arbeids- aanwezig, die een tipje van de sluier oplicliten. schuwe en mndige liden schoven deze instehgm echter weer hct liefst door naar de burgerlijke armbesturen. De gemeentelijke armenzorg Voorde organisatievan de Biltse menzorg heeft de Armenwet van 1854 naiiwelijks veranderingen tot De gemeente pjng alleen tot bedeling over als dit gevolg gehad. Er was lier toen maar één 'armbestuur onvermijdelijk was (2). Vóiir 1853 Meelde de gemeente voor huiszittende armen' (dat wil zeggen armm, die niet De Uilt alleen armen clje in andere gemeenten werden in instellingen waren ondergebracht), namelijk de ondersteund, maar die op grond van het Domicilie van diaconic der Hcmomde Gemoente. De katholieke onderstand ten laste kwamen van De Bilt. Steedsvaker ingezetenen van IkBilt vielen tot 1894 onder de paroclit gaat de gemeente over tot het direct bedelen van van de O.L. Vrouwe Hemelvaart aan de Biltstraat en ingezetenen. Soms omdat de behoeftigen niet bij de werden in ieder geval tot w met 1853 door de armmmter diamnie terecht kunnen, maar vaker nog omdat het r.-k. aldaar bedel& Pas aan liet eind van de eeuw werd de armbestuur te weigert armlastigen uit De Bilt vereniging de KerkeIr&& Kas van de gereformeerde kerk voor zijn rekening te nemen. Het percentage bedeelden opgerici~l en konden de arme Biltse katholieken dat katholiek is dan ook hoog (zo'n 50% of meer) in ondersteundwordendoor de niuwt:rooms-katholieke vergelijking tot het katholieke bevolkingdeel in de gemeente te lle Bilt. gememte (variërend vim W!in 194Qtot 10,74/0in 1909). Een burgerlijk armbestuur was niet aanwezig, Het warm vooral weduwen, we7m en baarden die in aangezien dit niet v~~pliclztwas voor gemeen ten met aanmerking kwamen voor bedeling. Een overzicht in minder dan 3000 inwoners. De gemeente deed deson- de ingekomen stukken van 1874 vermeldt dat de twee danks wel badclingen aan armen die nergens anders 'jonp'mannm (resptievelijk J. Strak, oud 45 jaar, terocht konden. (Pas in 1901 overschreed De Bilt het en E. Elks, oud 57 jaar) beiden gebrekkig zijn. aantal van 3000 inwoners, inaar ook toen werd er geen Waamhijnlijk verzochten behoeftigen degemeente burgerlijk armbestuur opgericht. Dit gekiirde pas hij raad of een van de wethouders, assessoren genaamd, de wijziging van de Armenwet in 19 12.) om in onderstand te worden opgenom. Voordat bicrin De Veretfighgtot onde~sleunihgvm MI oeftip werd toegestemd, hield een vm de radsleden een gedurende de whíer was tot 1870 werkzaam. Haar onderzoek naar de omstandighsden waarin hij of zij 1;Xe Bis& G& december 1 993

verkeerde. Indien de Mehgop grond van het Domicilie sparen door de gezamenlijke uitkering gehael ten laste van onderstanddders verhaald kon worden (tot 1870), van te declareren. Jarenlang blijven broer en werd aan die gemeente gevraagd of men instemde met ms nog Meeld door de gammte Wel wad hun bijdrage de Weling. later verlloogd tot f 1,-- per week. In 1 S73 was de bedelimg dmalf 3,375 bij ziekte Een van de mmeest trieste gevallen is wel dat van de en f 235 in gezonde toestand. In de prakt* werd echter familie Lindehom. VadesBarend, da&geIdavanberoep, in de meeste gevallen turnde f 1,50 en f 0,50 per week overleed in december 1866 op 37-jarige leeftijd. Zijn& htaald (3). Men kende voortdurend Meelden (het hele jaar jongere weduwe (geboren Jannigie Barten) bleef jaar) en tijdefijk liedeelden, gedurende een aantal weken. zonder verdiensten achter met zes kleine kinderen en Eenmalige giften komen niet zo vaak voor. vroeg bijstand aan. I>e gemwnte De Bilt zegde haar Aan de gemeente-arts en de vrmlvrouw werd door f 2,50 per week toe ten laste van het Domicilie van de gemeente een salaris Isetaald, de kosten vatimedicijnen onderstand, maar haar geboortegemente Nijkerk de waren hierbij inbegrepen. Voor inwoners, die niet tot slechts één gulden betalen. Tot wanneer zij dit bedrag de 'gewone' ingezetenengerekendwerden, nl. personen kreeg is niet duidelijk, aangezien er in het archief maar woonachtig nabij de Vuursche, die kerkelijk onder de &n declaratie van tweemaal J 2,50 aanwezig is. Vuursche vielen, maar daar niet bedeeld werden, kon Waarschijnlijk werd de bedeling al snel overgenomen de arts de kosten, inclusief die voor de huur van een door de Vuursche diaconie,die in januari 1867 De Bilt rijtuig, apart declareren bij de gemeente. Hetzelfdegold verzocht om de mouw, die door henmet f 3,- per week waarschijnlijk voor de katholieken, omdat zij tot l894 werd Meeld, nog iets extra te geveil, aangmien zij xiek kerkelijk onder Utrecht vielen. was en de Vuumhe diaconie niet mwr kun kalen. Onder de armenzorg vielen verder nog de kosten Waarschijnlijk is De Bilt hier niet op ingegaan, aangezien van verzorging van bedelaars, die naar de zogenaamde de weduwe pas vanaf 1871 gedurende het gehelc jaar bedeliarskoloniën gezonden waren en de kosten van Meeld wordt horde g-te. Dramatisch is het jaar verpleging van behoeftige krankzinnigen in gestichten, 1872 voor de fdie.Eind maart of begin apnl overlsed Een deel van laatstgenoemdekosten kreeg de gemente ook de dan 42-jarige weduwe. Drie van haar kinderen vergoed van het rijk en de provincie. J aarlijksbesteedde - van 10,8 en 6 jaar - worden jarenlang bedeeld met de gemeente nog een paar tientja aan brood en reisgeld twee gulden pr week, later verlaagd tot FEn gulden aan arme pammtenen aande reparatie vandoortrekken- (mogelijk gold de bedeling toen nog maar voor één of de woonwagens. twee kinderen). Pas in 1887 - de jongste van de drie is Over het algemeai waden ermaar wehg ponlj- dan al 21 jaar - wordt de naam Lindeboom niet meer ke gegeva van de debedeelden vameld, met name m 1870, genoemd in c2e stukken. en kanmen slechts in eenenkel geval de situatie van de behoeftigen reconstrueren. Twee gevallen wil ik u niet onthouden. Aan Hendrik Kuiper (of Kuyper), voormalig daggelder, geboren te Bunnik in 1784, werd op 30 december 186 1 een wekelijks Mrag toezegd vau één gulden ten laste van het I3omicilie van onderstand, aangezien de wekelijkse uitkering uit zijn vroegere dienstbetrekking niet genoeg is en de r.-k.kerk onder- stand h& geweigerd. Hendrik moet behalve zijn ziekelijke doclzter Jaantje (46 jaar) ook zijn kreupele zoon Dirk r43 jaar) ondersteunen. Begin 1863 wordt de bedeliiiggestopt,maar op 12 augustus wordt wederom besloten Hendrik te Melenmet 75 cent per week, omdat hij vanwege hoge oiiderdm en verlamming hulpbehm vend is. Tot zijn dood op 25 februari 1866 blijft de bijdrage ongewijzigd. Dmhter Jaantje, eveneens geboren te Bunnik, krijgt vanaf 1 juni 1865 50 cent per week badecld ten laste van haar geboorteplaats, aangezien zij niet in staat tot werken wordt geacht. Vanaf 1870 echter, na afschdñng van het Domicilie van onderstand, geldt de uitkering zowel voor Jametje als voor haar broer Dirk, die wél in De Bilt werd geboren. De gemeente h& dus ¢en aantal jaar een kwartje per week weten uit te Bili% G&? december I993

Diaconie der Hervoae Gememte maken, dat de adastigen (tien gezinshoofden en 6Bn alleenstaande) slechts met kleine bedragen werden De uit voering van de armenzorg was opgedragen aan ondersteund. de diakenen mstond onder toezicht van de gemeentemad en het Classicaal bestuur van . De diaconie ondersteunde behoeftige lidmaten en Derooms-katholieke armenzorg zag erop toe, dat 'zij gmeluiheid, onmatigheid of eenige &loosheia bevorderden (4). Hoe strak men vasthield Zoals hiervoor al vermeld, vielende Biltse katholieken aan de bepaling, dat alleen lidmaten bedeeld werden, onder de parmhie van de O.L.Vrouwe Hemelvaart aan l is niet bekend. In 1845 werden weliswaar de begrafenis- de Biltstraat. Hoe de armenzorg geregeld was is niet L kosten betaald van een kind van een niet-lidmaat, dat bekend. In principe werden arme katholieken in Utrecht elders domicilie had, maar in 1863 werd geweigerd een bedeeld door de 'RC Armkamer', die in 1855 werd half krankzinnige vrouw te onderhouden, die zich al omgedoopt tot Rooms-Catboliek (later Katholiek) geruime tijd bij de Afgescheidenen gevoegd had. Parochiaal Armbestuur (6). In de Nota van Beschouwin- Vanaf 1858 maken h diaconierekaingenwat betreft gen van 1848 en de overzichten, die jaarlijks werden de bedeling in geld onderscheid tussen gewone, ingevuld door de gemeente, wordt echter vermeld dat buitengewone of extra bedeling en extrabedeling gedaan deheestervan de r.-k.Gemeente, Buiten Wittevrou- door de administrerende diaken. Bovendien gaf de we (een suldere naam voor de O.L. Vrouwe Henaelvaart) predikant regelmatig kleinegiften, diedoor de diaconie voor de behoeftigen de onderstand betaalt. Mogelijk temgbetaald werden. had deze parochie een uitzonderingsposi tie, omdat zij De bedelingen werden gedaan 'naar mate de voor een groot deel buiten het grondgebied van de stad bestaande behoefte' (5). In de prak tijk kmdit in de Utrecht lag. meeste gevallen neer op een wekelijkse bijdrage tussen Aangenomen kan worden, dat de Biltse men de &n en twae gulden. Het hoogste (zelden betaalde) bedeeld werden volgens de algemene regels die golden Mrag was f 3,--. Naast de geldelijke steun werd voor katholieke Bij voorkeur werden Meeld voornamelijk voor een aantal weduwen de huishuur ~enmuiderjarigekln~vanbeh~envoorts betaald, soms zelfs contributie voor de ziekenbus en huur armen die zich door godsdienstigheid, zedelijkheid, arde voor aardappl- of tuinland. en matigheid gunstig aanbevalen. Geen aanspraak op Bijna iedere voortdurend bedeelde kreeg jaarlijks bedelmg hadden 'allen die de openbare Aelijkheid door bovendieneen aa.ntalíddngstukken(xlfs slaaprnu tsea). hun gdmg kwetsen', zoals dronkaards, verkwisters of Grote gezinnen werden soms ondersteund met allaen ontuchtigen. Aard en bedrag van de steun waren maar kledingstukken. Ook kon bedeeld worden in afhankelijk van de wezenlijke behoefte, maar ook van levensmiddelen en brandstoffen. de hulp die van elders kon worden verkregen (7). In de diaconierekeningen worden helaas geen In 1894 nam de nieuwe paochiekerk aan de persoonlijke gegevens vermeld, maar alleen de namen Kerklaan in De Bilt de bedeling van het katholieke i van de bedeelde personeu. Een vergelijking mt een bevolkingscieel op zich, hetgeen is op te maken uit een overzicht van de Biltse bevolking in 1857(de 'nominatieve jaarlijks overzicht van 1894. Dit is echter de enige staat 4 staat der Biltse bevolking7genaamd) levert op, dat van die in de archieven terug is te vinden. de 23 voortdurend bedeelden 1 1 weduwe (tussen de 38 en 61 jaar) zijn, die één of meer kinderen hebben. &maalketreft het de boaeliig vrui de zusters Kroonen- Dc Vmmiging tot ondasteuníng van behoefti- berg (57 en 59 jaar) m &n keer een 54-jarigedaggelder, gen gedurende de winter de weduwnaar Jan van Delft, met vim kinderen,

1 waaronder twee zoonsdie biden arnbacl~tskuecht zijn. Welvarende ingezetenen van De Bilt brachten jaarlijks Inwonend zijn vier personen, allen 74 jaar en ouder. Eén door middel van inschrijvingen geld bijeen voor de van hen, Willemijntje van Rhsenen, woont in bij de Vereniging, ook wel Commissie genoemd, tot ondersteu- eveneens bedeelde weduwe Thieh (geboren Maria ning van bhoeftigen gedurende de winter. Emans). Van de overige vijf zijn geen nadere gegevens Het doel van de Vereniging was de ondersteuning te acl~terhalen. van ingezetenen, 'welke tijdelijk behoefte ondervinden In 1887 kregen de zogenaamde 'dolerenden' (de in deze tijd, dat de verdiensten als gering moeten gerefomdn) een eigen (naodlkerk iu De Bilt. De verondersteld worden' (8). In 1870 hield de Vereniging diaconale zorg werd ondergebracht in de 'Kerkelijke voor het laatst uitdelingen (alleen soep). E Kas', die het volgende jaar werd opgericht. In het , Over de voorwaarden om voor bedeling in gemeentearchiefis&ter alleen over de jaren 1892 en aanmerking te komen is niets bekend. De voornaamste 1893 een jaarlijkse opgave aanwezig. Hieruit is op te doelgroep was die van de Imdarkiders, in het bijzonder Die Bd& Gd december 1993

delosse arbeiders, dezogenaamdedaggelders,voor wie met de Armenwet.I3esalnietteminbegonde Commissic: in de wintertijd minder of geen werk voorhanden was. l januari 1880 te functioneren (10). De Vereniging gaf voornamelijk steun in natura: Er warencirca tiencommissieieden.Secretaris was brod, turven, kisding en beddegoed. Verder werden, de gmmtmtarisRootjes, temijl baron G.H.L. van vooral indejaren40, ook rijst, aardapds en takkebosm Boetzelaer het voorzitterschap &kleedde. Lid waren bedeeld. In 1857 begon menmet de uitdeling van soep, verder hel raadslid J. Floor en andere (toekomstige) die werd aangevoerd vanuit de stad. raadsleden, zoals mr. J.E.W. Twiss en C. Middehnan. Gedurdeeen aantaljwen Iii& de Vereniging zich De gemeente-arts had eveneens zitting, maar het ook kzig met werkvemWmg; voor zover hkmd voor lidmaatschap was geen verplichting, zodat de in 1887 het emt in de wilter van I845/1846. Van de 123 hier aangestelde dr. ktte de benoeming kon weigeren. De gevestigde daggelders(gezinnen) en 21 knechten van commissie van ui tvwring, bestaande ui t vier leden, was ambachtslieden werden er 66 gezinnen behoeftig geacht. belast met de badelingen met het keuren van monsters Hiervan werden er 36 tot april door enkeleingezetenen en prijzenvande winkeliersdiezichhadden aangcmeId. in dienst genomen voor f 4,- per week (tien op de L)e overige leden menadviserende leden, maar konden buitenplaatsen, vijf bij boeren, een onbekend), 'mdat in subcommissies~nocmdworden, zoalsde commissie al het vootdcomende werk aan de overblijvendegezinnen belast met de aankoop van bomen. gelaten werd' (9). Het 'voorkomende werk' hield onder Voor levermlie aan de Commissie kwamen in andere het maken van gemeentebezems in. Het verdiende beginsel die winkels in aanmerking waar geen drank werd (ad f 294,20, gemiddeld f 9,81 man) werd door de verkocht. Uitgesloten werden bovendien winkeliersdie Vereniging ktaald. Ook in de Winter van 18461 1847 wesd lid warm van de Commissie,zoals bakker Van Wichen. er werk verschaft: aan elfman werddoor de Vereniging Soms, wals in 1888, werd vooraf besloten welke f 184,45 aan loon uitbetaald om de Hessensteech te leveranciers zich konden indirijven. Het bndgdegeld bpuinen. Het loon Mroeg 50 cetit per week. Alleen werd opgebmclit door rond te gaan met it~tekenlijsten, .de daggelder P. de Nooij, die de gehele periode van 14 waarbij men er wel voor zorgde dat afwezige of tijdelijk november tot 4 april had gewerkt, ontving 70 cent per elders wonende welgesteldennietwerdenovergeslagen. dag. Iviogelijk diende hij als opzichter. Volgens de voorzitter sbfdede Conmissie maar 'zoveel mogelijk de niet werkenden te ondmteunen, hnevens de zulken, die door ziekte of anderszins hulp DeCommissie van onderstand ten behoeve van behmveii'. Hiertegenover stond de mening van de de Algemene Armen gemeente-arts dr. Feijffer (lid tot 1885); deze meende dat soms ook grote gezinnen waarvan de m weliswaar De Commissie werd in t 879 'illegaal' opgericht. Men vast werk had, 's winters enige ondersteuning nodig bezat namelijk geen reglement en handelde dus in s.jd hadden, omdat de verdiensten te laag waren. Het mul- taat was een mmpromis. Er zou gehandeld worden naar de om7landigheden, oncler vooniraar- de dat zo min mogclijk aan vastwerkeiiden ondersteuning werd verleend. In begiriscl werd er niet bedeeld aan personen die minderdan twee jaar i11 de ge- mcentt: wcronclaz Voorts wcrd in 1884 met hel oog op een dreigende Het gemeentebestuur van 1909 - 194 1. Lid van de Comrnlcsie van Onderstand en van de Vereniging tot di~l~a-epd- werkverschaffing was het raadslld en tevens wethouder Mr. J.E.W. Twiss (zittend derde van rechts). bcsloten te pro- beren de ondersteuning van behoeftigen afhankelijk te worden, terwijl de Commissie een ieder die zich stellen van het betrachten van meer ziizdelijkheid. Een aanmeldde voor de werkverschaffing aam werk zou nogal eigenaardige regel die de Commissie Ui 1885 belpen, tenzij hij op grond van de regels hierop geen instelde, was bewoners van arbeidersl~ui~jesdie dert aanspraak had. Aangezien er na deze vergadering in de 1 januari 1885 gbouwd of betrokken men (ongeacht notulen geen meldiug meer wordt gemaakt van bedeling of zij uit de gemeente of van elders afkomstig waren), in natura, kan aangenomen wordendat de proefgdaagd niet te Melen. Men achtte dit een middel om de werd geacht. toegenomenbauw vandit soort woningen-tot schade Met de wdcwmhafhg wad bqounen in dccalm van de gLTmmie - tegen te gaafl. Goede woonmrlig- 1882. Di t werd doelmatiger geacht dan bedeling, daar heden voor behoeftige dorpsgenoten waren blijkbaar het meteen een middel was tegen lediggang. Aanvankelijk van minder belang. bestondde werkverschaffing alleen uit het kloppen van Ocikde C4munissiMeelde voornamelijkin natura: stenen, maar in 1883 kgon men met een proef om ook levensmiddelen als roggebrood, peulvruchten, vet en hout te zagen. In 1885werden ook de door de Commissie reuzel en kleding, dekens en soms brandstoffen waren aangekochtebomen doordewerkverschaffersgerooid. voord in trek. De Peken kwamen bovendien in In april 188 5 sprak de voorzitter baron van Boetdaer aarlmerking voor versterkende middelen (eieren en melk. de wenselijkheid uit om - ook uit het oogpunt van soms ook vlws, levertraan en cognac). De gemeentearts opvosding - een andere wijze van werkverschaffing te en vanaf 1886 ook de vroedvrouw waren gemachtigd vinden. Het lid J.B. Groenewegen, eigenaar van sen boomkwekerij, die uit eigen ondervinding wis t hoe weinig ontwikkeld de arbeiders hier waren, stelde het maken van manden voor, zodat de arlxiders ookin de avondusen bezig zouden zijn en zodoende iets konden verdienen. Dit voorstel zou ondmht worden, maar heeft waawhijniijk niets opgeleverd omdat men gewoon op de oude voet verder ging. In maart 1893 kwam men tot de 'ontdekking',dat het verwerken van bomen tot brandhout financieel zeer ongunstig was, aangezien de bomen bij verkoop slechts de helft opleverdevan wat de Commissie aan kosten kwijt was. Voorgesteld werd om aan bet gemmtebe- stuur te verzoeken de Commissie op te dragen &n De kwaarschool waar de Commissie van Onderstand uitdelingen deed, ' de Looidijk te verharden, onder toe&ning Deze foto is k 1925 gemaakt. eenkhoorìijke subsidie. Hiermee viel, naast het gemak ervan voor de ingezetenen, een dubbel hiervoor 'bons' af te geven. In i890 werd met het oog voordeel te Wen:de Commissie zou minder f&eel op deaanzienlijkekostengepoogd hieraan paal en perk verlies lijden en bovendien zou het een g6gelegenheid te stellen; vooral de vroedvrouw,vrouw , zip de enomhoeveelheid pin, waar maar weinig vraag die men al in 1889 te royaal vond, werd nogmaals naar was, van de hand te doen. (Ook andere gemeenten verzocht zo spaarzaam mogelijk te zijn. In 1891 werd hadden werkve~~~haffingsprojectmwaarbij stenen met oog op de toestand van de kas besloten niet langer geklopt werden,zodat het aanbodvan puingroot was.) beddingen te doen in de zomemiaanden. De arbeiders werden tewerkgesteld tegen een lager Tijdens de vergadering van 19 januari 1892 werd loon danhet normnaleda8geld:debeste werkerskonden besloten (op prmf) met de mataiëlehdeiing te stoppen rekenen op 70 cent per dag. Na klachten over het lage De bedeling er in de loop der tijd niet minder op loon werd dit verhoogd tot 75 cent per meter geklopte geworden en bij sommigen (onduidelijk is of hiermee stenen. Hoe lang dit loonpeil werd gehandhaafd werd burgers of commissieleden Moeld worden) wasde vraag is niet tekend. In 1885 werd het loon in ieder geval geopperd of het niet wenselijk zou zijn oom het bedelen vastgesteld op 50 of 60 cent per dag. In april 1891 werd over te laten aan de diaconie en de parDculiere Mdadig- een loonsverhoging van 15 cent vastgesteld met heid. Bovendien was ook de nieuwe gemeente-arts dr. uitzonderingvan dat vande jongens. Ter vergelijking: Elärdem w M vmtrekken van versterkende midcklen, het loon van A. Oostenbrugge, een arbeider van omdat dit zijns inziens ongunstig werkte op de moraliteit commissielid jhr. J. Steengracht van Oostcapelle, in 189 1 van de armen. Bij monde van comrriissielid W. Bieshaar, afgestaan om als opzichter te dienen, werd vastgesteld die ook diaken was, werd door de diawnie min ofn-teer op f 7,-- per week, dus ongeveer de helft van het toen de garantie gegeven dat de zieken direct geholpen zouden netverhoogdeloonvandewe~erschaffings~beider~. 1;Xe december 1993

De Vereniging tot ondersteuning door wakver- men tot terugdringing van de werkloosheid en dus schaffrng (1 1) van het aantal armen in de toekomst te komen. Werd voorheen het schoolgeld voor kinderen van behoeftige Op 14 september 1895 werd de Vm~;tlngtot ondmteu- ouders kìaald door de diaconie en de gemeerite, in 1879 hgdoor ~dEgopgericht, nadat de Algemene meldt men dat het onderwijs kostdoos is. Dit duurde Armencommissie op dezelfdc datum was ontbondm. maar enkele jaren, want in 1883 wordt wederom Zes leden van de vroegere Commissie namen zitting in schoolgeld geheven in verband met de bekostiging van het bestuur van de nieuwe vereniging. een nieuw schooJgebouw. Kinderen van minvermogenden Het doel was het zo veel mogelijk armoede te werden nog wel voor niets toegelaten. In 1887 bedroeg voorkom door gedurende de wintermaanden werk hun aantal twee derde deel van het totale aantal te verschaffen aan personen die tijdelijk zonder werk leerlingen;in 1892zelfsvier vijfde deel. In datzelfdejaar wanm m aan behdhga Er =t volgens h& regkmmt komt men tevens tot de conclusie dat het onderwijs weinig een wezenlijke behoefte aan onderstand bestaan. resultaat oplevert. Van de 57 schoolverlaters hadden Personen, die zich aanmeldden, rnmstenminstens twee er in het daaropvolgen& jaar slechts zeven voldoende achtemnvolgmde jaren in de gemeente woonetchtig zi~n radtaat geboekt. en tenminstetweejarengehuwdzijnofkostwinners van Besef van (tijde8jXe) werkloosheid is bij Verenigmg een gezin. Eveneens opgenomen in het reglement was en Commissie weli waraanwezig, maar structurele I de discriminerende bepaling, 'dat zij wonen in huizen oplossingen om hier een einde aan te maken wedm niet gebouwd vbSr 1884" maardeze heeft waarschijnlijkde toegepast. De moeilijke wintertijd werd overbrugd met goedkeuring van de hogere overheden niet gehaald, wakverschaffgsproje~tenen door middel van materiele aangezien zij werd doorgestreept. bedeling. Zedelijke beginselai werden ook hier niet uit Murende de jaren 1895 tot en met 1906 werd er het oog verloren. Werkverschaffmg als middel tegen aan 40 h 50 man werk verschaft. Na 1406 vermindert lediggang, het niet in aanmerking komen voor kverantie I dit tot enkele personen. Zieken in dienst van de aan de Commissie van winkels die drank verkochten Cummbie hadden m& t op een ondersteuning van f 3,- en het niet Melen van 'jong geIiiiwden' (muider dan per week Kreeg men een ongeluk op het werk, dan werd tweejaar gehuwd) zijn hier duidelijk voorbeelden van. het volle loon doorbetaald. Bedelen was, zoals dr. Harders het noemde, slecht voor de moraliteit. Dit standpunt is tevens terug te vinden De kerkelijke armenzorg in De Bilt hield zich dus in de houding van de Commissie ten opzichte van het net als elders in het land kzig met de Meling van de Melen, dat eind jaren 80 weer de kop opstak. Niet de eigen geloofsgenoten. De zedelijke beginselen stonden armdeis hier de oorzaak van, maar 'door het gedurig daarbij hoog in het vaandel, luiheid, onmatigheid en weder geven' werkten de ingezetenen het zelf in de hand zedeloos gedrag werden niet getolereerd. (13). Het merendeel van de door de diaconic bedeelde De situatie van de arbeiders wordt in txn aantal personen bestond uit de zogenaamde 'onbruikbare gevallen ondergeschikt geach t aan de belangen van de amen': weduwen en bejaarden, die op grond van gemeente. De in de notulen ter sprake gebrachte persoonlijke omstandigkedenadastigwarengmorden. opvoeding van de afbeiders wordt (definitief?) van tafei In hoeverre valide arbeiders door de .diaconie bedeeld gedoven als een voor de Commissie fmmcieel werden is niet duidelijk uit de diaconierekeningen op lucratiever project geopperd wordt, waar ook voor de te maken. h sommige jaren schonk men geinnen met burgers nog voordeel aan te behalen valt. Goede veel kinderen wel Ideding of eenmalige giften. Ook komt huisvesting voor arbeiders wordt van minder belang het regelmatig voor dat personen buitengewone giften geacht dan de aantasting van het landelijle karakter van ontvingen bij ziekte van henzelfofvan bunechtgenate. de gemeente. Ik gemmte kon over het algemeen niet kieskeurig Modeme ideeën op het gebied van de armenzorg zijn in het verlenen van onderstand. Al te lastige en de annoedebastrijding lijken in De Bilt ook aan het individuen kon men laten opnemen in de bedelaarskolo- eindvan denegentiende eeuw dus nog nauwelijks telijn riiEn, maar ck kosten daarvan waren hoog (dit kon al doorgedrongen. Armenzorg blijft een kwestie van snel oplopen tot enkele honderden guldens per jaar). liefdadiglieid, waarbij de welgestelde burger he t als zijn Tot de bedeeldeli kan in dergeval één persoon gerekend christelijke plicht ziet voordeamiemedcburgertemrp. worden wiens armoede te wijten was aan dronkenschap (12). Uit de gemeentesekeningen en ingekomen stukken komt tevens naar voren dat ongehuwde moeders of kinderen van ongehuwde moeders bedeeld werden. In de jaren tachtig dringt het idee van de opvodiq van dejcugd door in dejaarverslagen. Hierdoorhoopte &B!& G& december 1993

Noten: 8. /V& van Be5chouw'ngen 1848 (GAD B). 9. Aarrtekenlng gevoegd bij het jaarverslag van 1847 l. daarvwslag 1863 (GAûB) . 2. Zle o.a. Med'evan belichting bQdejaar/@kse staaf 1O. De Wbnvan ak í?onnnbsk van ~%ahs.&nd(GADB) van 18J9 (GADE). Bij ieder beslutt om kst bedeling over geven een aardig inzicht In de werking van de te gaan ~Fdtvernield dat de bijstand onvermijdelijk Commissie. is. 11. Reglement van de Ve~nbingtoton&&uningdmr 3. -n en Minuten be6-efende de Sfanisfkk(RAU). wedwerschafjring(GAOB). 4. Mfa van Beschouwingen 1848 (GADB). 12. Vernield In een opgave aan het Statistisch instituut 5. Ibidem. k Amsterdam (het beftde jaren 1881tot 1897). Naar 6. Reglement RCPA, GAU. wie hier wordt verwezen kan slechts gegist worden, 7. Dat de Biltse katholieken hier #k onder gerekend aangezien in de gemeenterekeningenen notulen n let werden is op te maken ult het jaarverslag van t8W over dronkenschap wordt gerept. van de gemeente Utrecht, waarin wordtvermeld, dat 1 3. Nofulen van de Commissie van Ondee&nd(GADB). het aantal amen, bedeeld dom het RK Parochlaal Armbestuur is verminderd, omdat de gemeente De Bilt een eigen parochiekerk heeft gekregen. Echter in de bdelingsregisters van het RK Parochiaal Armbestuur over de jaren 1885 - 1892 hen ik geen Biltse ingezetenen tegengekomen.

De VWSin de jaren twintig

w. Lokhorst

Lcven zonder clektnciteit, gas en waterleiding, om maar niet te spreken van televisie, radio en telefoon, jongcrcn kunnen zich dat niet meer indenken, maar destijds werden al die voorzieningen mindcr gemist; je wist niet beter. Geen telefoon op de boerderij betekende wel dat als er een koe: ziek was, iemand op de fiets moest stappen om de veearts te halen. Die kwam dan per koetsje het zieke dier &deken. Waren er moeilijkheden met het kalven, dan zochten de boeren hulp bij een veeverloskundige.

Ntr waren de boeren in De Bilt en omtreken nog ingespannen en de koetsier, keurig in livrei en met pet, bevoomht door de nabijheid van 'Het School', de enige klom op de bok. plaats in Nederland waar de opleiding tot dierenarts Intiissen waren de benodigde instrumenten en gevolgd kon wodea In 1821 begonnenalsRijksv~ medicijnen ingeladen en omdat de rit niet zelden zo'n nijschool, werd deze in 1918 omgrnet in een V&j- drie kwartier in beslag nam, ging er ook altijd een stel kundige Hogeschool. En hoewel sinds 1925 de opleiding kaarten mee en een plaid. De plaid werd uitgespreid over als fwulteit der Diergenmkundedeel uitmaakt van de de knieën van de heren en deed dienst als kaarttafeltje. Utrechtse universiteit, blijven de boeren nog hardnekkig Tegen de tijd dat het einddoel in zicht kwam, hielp spreken van 'He t S~hool'.Daar kan een beroep gedaan iedereen uitkijken. Volgens afspraak stak de boer die worden op de buitenprakiijk, waarop een dierenarts, hulp gevraagd had als baken een kzem in de heg, een verge~~ldvan een paar studenten, het zieke dim komt traditie die algemeen bekend was: 'Wat zou er bij Mandelen. buurman voor narigheid zijn7 De bezem zit in de heg!' Het wefk in de buitenpraktijk hield in dat patiënten De reis verliep niet altijdevenvlot. 's Wintersmaakte ia de wijde omtrek bezocht moesten worden. Maar als een plotseling opkomende gldheid van de wegen het er om hulp gevraagd werd kon je er wel zeker van zijn soms noodzakelijk de paarden op scherp te zetten en dat liet ook werkelijknodig WW: dei eigenaren van een het mateiaal daarvoorhad de koetsier in de wintermaan- ziek dier moesten de tocht per fiets afleggen. den dan ook altijd bij zich. Dm ging de expeditie van start: het rijtuig werd Toen in 1925 het paard stierf, werd bdoten om te voorschijn gehaald -'s winters een gesloten koetsje, oyer te gaan op de auto. Welkwaar waren de problemen terwijl de zomereditie open was -, het paard werd nog niet allemaal opgelost, er liepnog wel eens een wiel