Arkusz STACJA NURZEC (496) I KLUKOWICZE (497)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz STACJA NURZEC (496) i KLUKOWICZE (497)

Warszawa 2011

Autor: El Ŝbieta Gawlikowska*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Krzysztof Seifert*, Aleksander Cwynarowicz**, Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska*

Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 13 VII. Warunki wodne – K. Seifert ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze – J. Miecznik ...... 24 IX. Składowanie odpadów – A. Cwynarowicz, J. Król ...... 26 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ...... 34 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ...... 41 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, A. Cwynarowicz, J. Król ...... 42 XIV. Literatura...... 44

I. Wst ęp

Arkusze Stacja Nurzec i Klukowicze Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 zostały wykonane w 2011 roku. Składają si ę one z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informa- cyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego. Przy opracowywaniu arkuszy wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszach Stacja Nurzec i Klukowicze Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanych w roku 2007 w Przedsi ębiorstwie Bada ń Geofizycznych w Warszawie (Kacprzak, Jasi ńska, 2007). Plansza B została wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (składowanie odpadów) i w Pa ństwowym In- stytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia środowiska). Niniejsze opracowanie po- wstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny być uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zaso- bami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe

3 stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. W trakcie opracowywania arkusza wykorzystano materiały archiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ń- stwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Podla- skiego Urz ędu Wojewódzkiego oraz Departamencie Infrastruktury i Ochrony Środowiska Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Białymstoku, a tak Ŝe w nadle śnictwach, urz ędach gmin i urz ędach powiatowych. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym prze- prowadzonym w sierpniu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000. Dane dotycz ące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Stacja Nurzec wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 23 o00’–23 o15’ długo ści geograficznej wschodniej i 52o20’–52 o30’ szeroko ści geograficznej północnej, a arkusza Klukowicze 23 o15’–23 o30’ długo ści geograficznej wschodniej i 52 o20’–52 o30’ szeroko ści geograficznej północnej. Wymienione arkusze poło Ŝone s ą przy granicy z Republik ą Białorusi. Teren arkusza Stacja Nurzec prawie w cało ści poło Ŝony jest na terytorium Polski. Natomiast tylko północ- no-zachodnia cz ęść arkusza Klukowicze le Ŝy w granicach Polski, a pozostała na terenie Re- publiki Białorusi. W dalszej cz ęś ci opracowania oba arkusze zostan ą omówione ł ącznie. Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany teren nale Ŝy do województwa podlaskiego, powiatu siemiatyckiego z gminami: Milejczyce, Nurzec-Stacja, Mielnik, Siemiatycze oraz powiatu hajnowskiego z gminą Czeremcha. Niewielka południowo-zachodnia cze ść arkusza Stacja Nurzec le Ŝy w województwie mazowieckim, powiecie łosickim, gminie Sarnaki. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) teren arkuszy po- ło Ŝony jest w obr ębie dwóch prowincji: Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego z mezoregionem Wysoczyzna Drohiczy ńska i Ni Ŝu Środkowoeuropejskiego z mezoregionem Podlaski Przełom Bugu (fig. 1). Wysoczyzna Drohiczy ńska obejmuje obszar o zró Ŝnicowanych warunkach morfologicznych, a Podlaski Przełom Bugu stanowi dolin ę Bugu o szeroko ści od 1,3 do 6 km i zajmuje niewielk ą południowo-zachodni ą cze ść arkusza Stacja Nurzec.

4 Ukształtowanie powierzchni terenu jest bardzo urozmaicone. W morfologii wyró Ŝnio- no dwie zasadnicze jednostki geomorfologiczne: wysoczyzn ę morenow ą i dolin ę Bugu. W dolinie Bugu znajduje si ę najni Ŝej poło Ŝony punkt charakteryzowanego obszaru – 110 m n.p.m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt to szczyt Góry Usze ście – 203,8 m n.p.m.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica pa ństwa

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Makroregion: Nizina Północnopodlaska Mezoregiony: 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Południowopodlaska Mezoregiony: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu, 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka, 318.96 – Równina Łukowska

5 W rze źbie terenu, której główne rysy zwi ązane s ą z postojem i recesj ą l ądolodu zlodowacenia warty, wyró Ŝni ć mo Ŝna szereg form terenowych o ró Ŝnej genezie. W centralnej cz ęś ci obszaru dominuje płaska wysoczyzna morenowa. Forma ta od wschodu ograniczona jest równin ą sandrow ą, a od zachodu i północy „obci ęta” jest kraw ędzi ą o wysoko ści 15 m. Kraw ędź ta, o cechach zbocza kontaktu lodowego, ma przebieg południkowy mi ędzy Radziwiłłówk ą i Moszczon ą Pa ńsk ą, a nast ępnie przebieg równole Ŝnikowy w rejonie Nurca- Stacji. Wysoczyzna nadbudowana jest powstałymi w czasie postoju i deglacjacji l ądolodu pagórkami i wzgórzami moren czołowych, lokalnie w rejonie Mielnika spi ętrzonych. Wyso- ko ści wzgl ędne moren czołowych si ęgaj ą od 5 do 25 m. Przez obszar arkuszy przebiegaj ą dwa ci ągi moren czołowych. Pierwszy z nich – Ra- dziwiłłówka–Mielnik–Adamowo ci ągnie si ę z rejonu Siedlec i Łosic, a drugi, biegn ący od Siemiatycz, daje si ę prze śledzi ć w rejonie Moszczonej Pa ńskiej i na północ od śerczyc. Równiny sandrowe sypane były przed czołem l ądolodu w czasie jego postoju w strefie Moszczona Pa ńska – śerczyce. Na powierzchni wysoczyzny morenowej wyró Ŝniono kemy, moreny martwego lodu oraz ozy i formy akumulacji szczelinowej. Przez południowo-zachodni ą cz ęść charakteryzowanego obszaru przebiega krótki odcinek Bugu. W jego dolinie wyró Ŝnia si ę nachylony w kierunku zboczy taras zalewowy i nadzalewowy. Równiny torfowe zajmuj ą niewielk ą powierzchni ę i zwi ązane s ą z nieckami wytopi- skowymi rejonu Zabłocia, śerczyc i Zubaczy. Opisywany obszar znajduje si ę w granicach mazowiecko-podlaskiego regionu klima- tycznego. Wielko ść rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 550–600 mm. Opad stały stanowi około 16–18% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura wynosi około 7,0°C. Temperatura równa lub mniejsza od 0 °C utrzymuje si ę średnio 80 dni w roku (Wo ś, 1999). Obszar arkuszy jest regionem typowo rolniczym. Na jego terenie brak jest o środków miejskich oraz przemysłowych. W strukturze powierzchni dominuj ą lasy i u Ŝytki rolne. Lasy zajmuj ą powierzchni ę około 60% obszaru arkuszy. Drzewostan stanowi grab, d ąb, brzoza, olcha i sosna. Typowe dla tego terenu gleby bielicowe i brunatne wytworzone s ą z piasków pylastych lub gliniastych oraz z glin lub iłów, rzadziej z utworów organicznych i aluwialnych. W wi ększo ści zaliczane s ą do ni Ŝszych klas bonitacyjnych. W strukturze rolnictwa przewa Ŝa- ją gospodarstwa indywidualne o profilu ogólnorolniczym. W produkcji ro ślinnej dominuje uprawa zbó Ŝ oraz ziemniaków, a w produkcji zwierz ęcej hodowla bydła, głównie mlecznego.

6 Południowa cz ęść arkusza Stacja Nurzec obejmuje fragment miejscowo ści Mielnik, która stanowi o środek turystyczny z licznymi kwaterami prywatnymi dla turystów. Znajduj ą si ę tu te Ŝ Mielnickie Zakłady Kredowe. Bazuj ą one na lokalnym surowcu – kredzie pisz ącej wydobywanej w kopalni odkrywkowej, znajduj ącej si ę poza obszarem arkusza. W Adamowie w latach 60. wybudowano przepompowni ę ruroci ągu naftowego ,,Przyja źń ”. W miejscowo- ściach: Nurzec-Stacja, Mielnik i Grabowiec znajduj ą si ę tartaki. Sie ć komunikacyjna jest dobrze rozwini ęta. Przez obszar arkuszy przebiegaj ą dwie drogi wojewódzkie: nr 640 ł ącz ąca drog ę krajow ą nr 19 z Radziwiłłówk ą, Adamowem- Zastaw ą i Tokarami oraz nr 693 przebiegaj ąca z Siemiatycz przez Nurzec-Stacj ę do Kleszcze- li. W Połowcach znajduje si ę drogowe przej ście graniczne z Białorusi ą. Przez północn ą cz ęść obszaru arkuszy biegnie linia kolejowa biegn ąca z Siedlec do Nurzec-Stacji i dalej do Bielska Podlaskiego i Hajnówki.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą terenu obj ętego arkuszami Stacja Nurzec i Klukowicze przedstawiono na podstawie Szczegółowej map ę geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze Stacja Nurzec i Klukowicze wraz z obja śnieniami tekstowymi (Janicki, 2001 a,b,c). Omawiany obszar le Ŝy w zasi ęgu prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, w obr ębie obni Ŝenia podlaskiego. Od północy obni Ŝenie podlaskie graniczy z wyniesieniem mazurskim, a od południa z wyniesieniem łukowsko-wisznickim. Wiek i litologia podło Ŝa krystalicznego oraz pokrywy osadowej zostały określone na podstawie danych z otworu wiertniczego Mielnik IG-1, który osi ągn ął 1813,1 m gł ęboko ści. Najstarsze osady zaliczono do proterozoiku. S ą to amfibolity piroksenowo-diopsydowe, na których le Ŝy kompleks skał eokambru o mi ąŜ szo ści 135 m. Osady paleozoiczne rozpoczyna seria piaskowcowo-ilasta kambru, która w Mielniku osi ąga 433 m mi ąŜ szo ści. Do ordowiku zaliczono wapienie i iłowce dolomityczne o mi ąŜ szo- ści 40 m. Osady syluru, głównie iłowce wapniste z przerostami wapieni, osi ągaj ą w Mielniku mi ąŜ szo ści rz ędu 555 m. Bezpo średnio na utworach syluru wyst ępuj ą osady permskie, wy- kształcone w postaci iłowców, dolomitów, wapieni i piaskowców. Osady mezozoiczne reprezentuj ą iłowce i piaskowce triasu o mi ąŜ szo ści 46 m. Nad nimi wyst ępuje kompleks skał w ęglanowych jury o mi ąŜ szo ści 127 m. Do kredy dolnej zaliczono 7-metrowej mi ąŜ szo ści osady piaszczysto-margliste z glaukonitem. Osady kredy górnej (kred ę pisz ącą) stwierdzono w rejonie Mielnika w kilku wychodniach i w otworach wiertniczych. W otworze wiertniczym Mielnik IG-1 mi ąŜszo ść kredy wynosi 200 m, a w otworze

7 o gł ęboko ści 120 m, wykonanym w dnie kopalni w Mielniku (poza granica arkusza), nie przewiercono osadów kredy pisz ącej. Uwa Ŝa si ę, Ŝe osady kredy w Mielniku s ą „ in situ ”, a deniwelacje stropu rz ędu 150 m s ą efektem budowy blokowej podło Ŝa czwartorz ędu i zaburze ń glacitektonicznych polegaj ących na wyci śni ęciu plastycznych utworów kredy. Kenozoik reprezentowany jest przez osady paleogenu, neogenu i czwartorz ędu. Pale- ogen (eocen-oligocen) wykształcony jest w postaci piasków i Ŝwirów kwarcowych, piasków glaukonitowych, mułków i iłów w ęglistych. Osady te rozpoznane zostały w otworach wiertniczych w Adamowie, Zubaczach, Wólce Nurzeckiej i Radziwiłłówce. W granicach arkuszy osady paleogenu najwi ększ ą mi ąŜ szo ść osi ągaj ą w Adamowie (28,5 m). Na powierzchni, w formie porwaków, osady paleogenu wyst ępuj ą w rejonie kopalni kredy pisz ącej w Mielniku i wykształcone s ą w postaci piasków glaukonitowych z fosforytami. Utwory neogenu (miocenu) to piaski i Ŝwiry kwarcowe, iły w ęgliste, mułki i piaski z wkładkami w ęgla brunatnego oraz w ęgiel brunatny. Nawiercono je w: Zubaczach, Radziwiłłówce, Werpolu. Ich maksymalna mi ąŜ szo ść mo Ŝe dochodzi ć do 40 m. W rejonie Mielnika osady miocenu podobnie jak i oligocenu zostały glacitektonicznie zaburzone. Nawiercone w otworze w Radziwiłłówce utwory eoce ńsko-oligoce ńskie le Ŝą na osadach miocenu górnego, a ni Ŝej wyst ępuj ą utwory miocenu środkowego i ponownie górnego. Osady czwartorz ędu (plejstocenu i holocenu), których mi ąŜ szo ść wynosi od 89,4 m w Radziwiłłówce do 148,1 m w Mielniku, pokrywają prawie cały obszar arkuszy (fig. 2). Wy- jątkiem s ą niewielkie powierzchnie w rejonie Mielnika-Zagórza, gdzie odsłaniaj ą si ę utwory kredy. Dzi ęki wykonaniu czterech otworów (w rejonie Werpola, Radziwiłłówki, Zubaczy i Wólki Nurzeckiej) w osadach czwartorz ędowych rozpoznano 5 poziomów glin zwałowych. Wydzielono osady pi ęciu zlodowace ń: trzech południowopolskich (nidy, sanu i wilgi) i dwóch środkowopolskich (odry i warty). Osady mi ędzymorenowe zwi ązane s ą z interglacja- łami: małopolskim i wielkim. Osady glacjalne wykształcone s ą w postaci glin zwałowych, mułków, piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych, iłów i mułków zastoiskowych, a osady interglacjalne reprezento- wane s ą przez piaski, iły i mułki rzeczne. W granicach arkusza Stacja Nurzec, w obr ębie glacjalnych osadów zlodowacenia warty udokumentowano kry osadów starszych. Kreda pisz ąca w utworach czwartorz ędowych wyst ępuje na północ od Radziwiłłówki i doliny Bugu. Kry s ą niewielkich rozmiarów, maksymalnie 80x150 m, i praktycznie wyeksploatowane. Piaski i mułki mioce ńskie jako

8 kry w utworach czwartorz ędowych na powierzchni wyst ępuj ą w rejonie Mielnika i Zagórza. Są to piaski i mułki jasnoszare z du Ŝą domieszk ą łyszczyków. Gliny zwałowe zlodowacenia nidy wypełniaj ą zagł ębienia w podplejstoce ńskiej powierzchni. W rejonie Mielnika ich mi ąŜ szo ść wynosi 12 m. Osady zlodowacenia sanu – gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści 25,2 m, nawiercono w Wólce Nurzeckiej, a mułki, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści 8,8 m w Werpolu, a o mi ąŜ szo ści 3,9 m w Zubaczach. Utwory zaliczone do zlodowacenia wilgi wyst ępuj ą powszechnie na obszarze obydwu arkuszy. Reprezentuj ą je iły i mułki zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 18 m oraz gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 23,8 m. Zlodowacenia środkowopolskie – odry i warty, pozostawiły zró Ŝnicowany kompleks osadów o mi ąŜ szo ści do 70 m. W czasie zlodowacenia odry powstały iły i mułki zastoiskowe, które zachowały si ę w Zubaczach. Ich mi ąŜ szo ść wynosi 3,7 m. Gliny zwałowe tego zlodowacenia występuj ą powszechnie na obszarze obydwu arkuszy, a na powierzchni odsłaniaj ą si ę w rejonie Mielnika- Zagórza. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść – 30 m, osi ągaj ą w Adamowie. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, akumulowane w tym okresie, osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 10 m w Zubaczach i Wólce Nu- rzeckiej do 35 m w Radziwiłłówce. Osady zlodowacenia warty maj ą dominuj ący udział w budowie powierzchni omawianych arkuszy. Najstarszymi osadami s ą iły i mułki zastoiskowe o mi ąŜ szo ści do 23 m. Na nich zalegaj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści do 27 m, a wy Ŝej iły i mułki zastoiskowe o mi ąŜ- szo ści do 12 m. Z glinami zwałowymi zwi ązane s ą genetycznie piaski i Ŝwiry lodowcowe, których mi ąŜ szo ść mi ędzy Adamowem a Radziwiłłówk ą przekracza 15 m. Przez południowo-zachodni ą cz ęść arkusza Stacja Nurzec przebiega ci ąg moren czo- łowych zbudowanych z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych. Ozy i formy szczelinowe zbudowane z piasków i Ŝwirów udokumentowano w północnej cz ęś ci arkusza Stacja Nurzec. Mi ąŜ- szo ść osadów buduj ących wymienione formy uwarunkowana jest wysoko ści ą pagórków i wynosi ona od 10 do 20 m. Piaski, Ŝwiry, mułki i iły, o mi ąŜ szo ści powy Ŝej 4 m, buduj ą taras kemowy na zachód od Radziwiłłówki. Rejon Adamowa, Siemichoczy, Wólki Nurzeckiej i Nurca pokrywaj ą równiny sandrowe zbudowane z piasków i Ŝwirów. W Werpolu mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 20 m. Niewielkie obszary, zlokalizowane w dolinach Nurczyka i Pulwy, zajmuj ą osady wytopiskowe (piaski i mułki), o mi ąŜ szo ści od 2 do 4 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkuszy Nurzec-Stacja i Klukowicze na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej red. (2006)

Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napły- wowych, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno- deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, Kreda górna: 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracje z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

10 W czasie zlodowace ń północnopolskich formowała si ę sie ć rzeczna na przedpolu l ądolodu. W tym czasie powstały tarasy nadzalewowe Bugu, zbudowane z piasków i Ŝwirów, o mi ąŜ szo ści do 10 m. Do osadów holoce ńskich zaliczono piaski i mułki rzeczne, mady tarasów Bugu, piaski humusowe oraz namuły den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych. Na obszarach zagł ębie ń wytopiskowych oraz w dolinach rzecznych wyst ępuj ą powszechnie namuły torfiaste i torfy. Torfowiska zazwyczaj s ą typu niskiego. Główn ą odmian ę stanowi torf drzewny, miejscami z udziałem torfu trzcinowego. Maksymaln ą mi ąŜ szo ść – 3 m, torfy osi ągaj ą w dolinie Nurczyka, zwykle nie przekracza ona 1 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze le Ŝą cym w granicach arkusza Stacja Nurzec udokumentowano dwa zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Chanie Chursy” i „Osłowo” (tabela 1). Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „ śerczy- ce” (Salachna, 1983) zostało wyeksploatowane i skreślone z „Bilansu zasobów…”. W północnej cz ęś ci terenu, na obszarze wyst ępowania piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej znajduje si ę zło Ŝe „Chanie Chursy”, udokumentowane w formie karty rejestracyjnej (Data, 1984). Jego powierzchnia wynosi 2,12 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 1,5 do 7,2 m, średnio 4,7 m. W nadkładzie wyst ępuje gleba, piasek i glina o grubo ści od 0,3 do 2,0 m, średnio 1,0 m. Kopalina charakteryzuje si ę punktem piaskowym (zawarto ść ziarn do 2,0 mm) od 54,0 do 76,7%, średnio 63,2%, zawarto ści ą pyłów mineralnych od 2,6 do 4,6%, średnio 3,5% oraz brakiem zanieczyszcze ń obcych. Jej ci ęŜ ar nasypowy w stanie lu źnym wynosi od 1,63 do 1,81 t/m 3, średnio 1,76 t/m 3, a średni ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęszczonym 2,03 t/m 3. Zło Ŝe jest suche. Zło Ŝe „Osłowo” udokumentowano w formie karty rejestracyjnej w miejscu wyst ępo- wania piasków i Ŝwirów lodowcowych, na powierzchni 2,46 ha (Marciniak, 1980). Seri ę zło- Ŝow ą stanowi ą piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 1,2 do 9,2 m, średnio 3,7 m, wyst ępuj ące pod nadkładem gleby, gliny, pospółki gliniastej i miejscami nasypu o grubości od 0,0 do 2,2 m, średnio 0,7 m. Kopalina charakteryzuje si ę punktem piaskowym wynosz ącym od 35,8 do 75,6%, średnio 57,1%, zawarto ści ą pyłów mineralnych od 2,7 do 24,2%, średnio 7,4% oraz zawarto ści ą zwi ązków siarki w przeliczeniu na SO 3 od 0,06 do 0,19%. Ci ęŜ ar nasypowy w stanie zag ęszczonym wynosi od 1,92 do 2,20 t/m 3, średnio 2,08 t/m 3. Zło Ŝe jest suche.

Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Wiek Stan Numer Zasoby Zastoso- Rodzaj kompleksu Kategoria zagospo- Wydobycie Przyczyny zło Ŝa geologiczne bilansowe wanie Klasyfikacja złó Ŝ Nazwa zło Ŝa kopali- litologiczno- rozpoznania darowania (tys. t) konfliktowo ści na (tys. t) kopaliny ny surowcowe- zło Ŝa zło Ŝa mapie go wg stanu na 31.12.2009 (Wołkowicz i in. (red.), 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Chanie Chursy pŜ Q 209 C1* N Sd 4 A - 2 Osłowo pŜ Q 57 C1* Z Sd 4 A - śerczyce pŜ Q - ZWB

Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C 1* – zło Ŝe zarejestrowane Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, Z – zło Ŝe zaniechane, ZWB – zło Ŝe kre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materia- łach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny: Sd – kruszyw drogowych Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe

12 Piaski i Ŝwiry ze złó Ŝ „Chanie Chursy” i „Osłowo” mogą by ć wykorzystane w drogo- wnictwie jako podsypki oraz po uszlachetnieniu jako dodatek do mas bitumicznych. Z punktu widzenia ochrony zło Ŝa, piaski i Ŝwiry zaliczane s ą do złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska (wpływu eksploatacji na środowisko) zło Ŝa „Chanie Chursy” i „Osłowo” zaliczone zostały do złó Ŝ ma- łokonfliktowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze obj ętym arkuszami Nurzec-Stacja i Klukowicze obecnie nie prowadzi si ę koncesjonowanego wydobycia kopalin. Eksploatacja zło Ŝa „Osłowo” została zaniechana w ko ńcu lat osiemdziesi ątych. Wyrobisko nie zostało zrekultywowane. Zło Ŝe „Chanie Chur- sy” jest niezagospodarowane. W Mielniku znajduj ą si ę Mielnickie Zakłady Kredowe, pozyskujące kopalin ę ze zło Ŝa kredy pisz ącej „Mielnik”, poło Ŝonego na południe od arkusza Stacja Nurzec. Zakład posiada ró Ŝny surowiec od wysokospecjalistycznej kredy technicznej po agrocarb, który jest zwykł ą kopaliną przesian ą przez sito na u Ŝytek rolników. Kopalina do produkcji kredy technicznej poddawana jest suszeniu w piecu gazowym, rozdrabnianiu w młynie młotkowym, a nast ępnie przechodzi na sita i separator. Zastosowanie kredy mielnickiej to głównie rolnictwo (odkwa- szanie gleby, mieszanki paszowe dla zwierz ąt) oraz przemysł budowlany, gumowy i spo Ŝyw- czy. Odbiorcami s ą okoliczni rolnicy oraz specjalistyczne firmy z całej Polski. Eksploatacj ę zło Ŝa piasków i Ŝwirów „ śerczyce” prowadzono od 1968 roku do pocz ątku lat osiemdziesi ątych ubiegłego stulecia. Wyrobisko nie zostało zrekultywowane. Obecnie jest ono w wi ększo ści zarośni ęte samosiejkami drzew iglastych. W czterech miejscach na obszarze arkusza Stacja Nurzec (w Chaniach, Kolonii Zale- sie, Mielniku-Zagórzu) i w dwóch miejscach na obszarze arkusza Klukowicze (w Klukowi- czach) istniej ą ślady po niekoncesonowanej eksploatacji piasków ze Ŝwirem. Zaznaczono je jako punkty wyst ępowania kopaliny i sporz ądzono dla nich karty informacyjne. Naturalne odsłoni ęcie piasków i Ŝwirów znajduje si ę w pobli Ŝu wzgórza Grabarka. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę te Ŝ inne, stare wyrobiska, m.in. w Chaniach, Radziwiłłówce, Klukowi- czach. S ą one zupełnie zaro śni ęte, dlatego nie zaznaczono ich na mapie.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin Na obszarze obj ętym arkuszami Stacja Nurzec i Klukowicze przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych dla udokumentowania złó Ŝ: kruszywa naturalnego piaszczysto-

13 Ŝwirowego, piasków kwarcowych, surowców ilastych ceramiki budowlanej, torfów i kredy pisz ącej. Po analizie opracowa ń surowcowych i mapy geologicznej (Janicki, 2001 a, c) jedynie na obszarze arkusza Stacja Nurzec wyznaczono jeden obszar prognostyczny torfów, dwa obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów oraz jeden piasków. Na północny zachód od miejscowo ści Nurzec-Stacja znajduje si ę obszar wyst ępowa- nia torfów, który spełnia kryteria bilansowo ści (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Wyst ąpienie to uznano za obszar prognostyczny. Jest to torfowisko niskie z torfem olesowym, którego parametry jako ściowe przedstawiono w tabeli 2. Torf mo Ŝe zosta ć wykorzystany w rolnictwie i ogrodnictwie. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Wiek Zasoby Średnia kompleksu Numer Powierz- Rodzaj kompleksu Parametry w Zasto- grubo ść litologiczno- obszaru chnia kopali- litologiczno- jako ściowe kategorii sowanie nadkładu surowcowe- na mapie (ha) ny surowcowe- D kopaliny (m) go 1 go 3 średnia (m) (tys. m ) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 15,0% I 8,0 t Q bd. 1,57 126 Sr stopie ń roz- kładu – 35% Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: bd. – brak danych Rubryka 9: Sr – rolnicze

Na północ od miejscowo ści Nurczyk w latach sze ść dziesi ątych ubiegłego wieku prowadzono prace poszukiwawcze piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych. Zasoby okre ślono na 6,9 milionów m 3 (Sylwestrzak, 1968). Okazało si ę wówczas, iŜ surowiec nie spełnia wymaga ń do produkcji betonów komórkowych (głównie zbyt niska zawarto ść

SiO 2). Mimo to, obszar poddano w 1970 roku dalszemu rozpoznaniu. Ze wzgl ędu du Ŝą zmienno ść w budowie geologicznej oraz zł ą jako ść surowca (zbyt niska zawarto ść SiO 2, podwy Ŝszon ą zawarto ść frakcji Ŝwirowej i wyst ępowanie licznych przerostów mułkowych) piaski kwarcowe uznano za nie nadaj ące si ę do przemysłowego wykorzystania do produkcji be- tonów komórkowych (Staniszewska, 1970). Bior ąc jednak pod uwag ę mi ąŜ szo ść kopaliny wynosz ącą 1,6–10,4 m, średnio 7,1 m (pod średnim nadkładem 0,2 m), punkt piaskowy 83,2– 98,5%, średnio 91,5% oraz zawarto ść pyłów mineralnych 1,4–4,8%, średnio 2,55%, obszar ten uznano w niniejszym opracowaniu za perspektywiczny dla wyst ępowania piasków. W zachodniej cz ęś ci omawianego terenu, w okolicach miejscowo ści Grabarka w miejscu wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz piasków z domieszk ą Ŝwirów

14 rzecznych wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów. Pod warstw ą piasków pylastych i drobnoziarnistych o mi ąŜ szo ści 0,2–1,2 m wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry, o mi ąŜ szo ści 1,0–7,9 m, miejscami przewarstwione mułkami i piaskami drobnoziarnistymi. Kopalina charakteryzuje si ę punktem piaskowym od 42 do 44% i zawarto ści ą pyłów od 4,0 do 7,0%. Po- wy Ŝsze parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny okre ślono na podstawie wyrobiska (Morawiec, 1956). Na północny zachód od miejscowo ści Chursy, w rejonie wykre ślonego z „Bilansu za- sobów…” zło Ŝa piasków i Ŝwirów „ śerczyce”, wyznaczono obszar perspektywiczny w oparciu o dane z karty rejestracyjnej tego zło Ŝa (Salachna, 1983) i map ę geologiczn ą (Janicki, 2001 a, c). Wyst ępuj ąca w zło Ŝu kopalina miała mi ąŜ szo ść od 3,1 do 7,0 m ( średnio 5,0 m), charakteryzowała si ę zawarto ści ą pyłów mineralnych od 2,8 do 4,0% ( średnio 3,5%), punktem piaskowym od 41,5 do 78,0% ( średnio 59,5%) oraz brakiem zanieczyszcze ń obcych. Se- ria zło Ŝowa zalegała pod nadkładem od 0,0 do 2,9 m ( średnio 1,3 m). Zasi ęg obszaru perspek- tywicznego piasków i Ŝwirów w tym rejonie poprowadzono zgodnie z map ą geologiczn ą, wg której mi ąŜ szo ść tych osadów mo Ŝe wynosi ć 10–20 m. W celu udokumentowania nowych zasobów górnokredowej kredy pisz ącej dla Miel- nickich Zakładów Kredowych prowadzono szereg prac poszukiwawczych tej kopaliny w okolicach Radziwiłłówki, na północ od Osłowa, Zagórza i Mielnika. Zako ńczyły si ę one wynikiem negatywnym. Na północ od Zagórza wykonano 3 otwory o gł ęboko ści od 30,0 do 57,5 m. Nawiercono iły, iły margliste oraz utwory piaszczyste (Zi ąbka, 1964). W rejonie Ra- dziwiłłówki, Osłowa oraz na północ od Mielnika odwiercono 36 otworów o gł ęboko ści 20 m. W otworach natrafiono jedynie na piaski drobnoziarniste gliniaste z wkładkami glin i iłów (Marciniak, 1983). Prace poszukiwawcze, zako ńczone wynikiem negatywnym, prowadzono w latach siedemdziesi ątych ubiegłego wieku równie Ŝ wokół nieczynnych wyrobisk kredy pisz ącej na zachód od Zagórza i na północ od Radziwiłłówki. Wychodnia kredy pisz ącej w wyrobisku „Głogi”, poło Ŝonym na zachód od Mielnika-Zagórza, ograniczała si ę praktycznie do granic wyrobiska o powierzchni około 2 ha. W wyrobisku wykonano trzy otwory, w dwóch pod nadkładem 14 m nawiercono 5 m kredy pisz ącej. W otworach wokół wyrobiska nie natrafiono na kred ę ( Ślusarczyk-Radwan, Borgula, 1973). Ze wzgl ędu na niewielk ą powierzchni ę obszaru negatywnego rozpoznania nie zaznaczono go na mapie. Podobn ą sytuacj ę obserwowano w wyrobisku poło Ŝonym około 1,5 km na północ od Radziwiłłówki. W jego rejonie wykonano 20 sond i 14 otworów do gł ęboko ści 15 m. Zasi ęg wyst ępowania kredy ograniczał si ę wyrobiska. W czterech otworach, które wykonano w wy-

15 robisku, kreda osi ąga mi ąŜ szo ść do 5,5 m (Radwan, Borgula, 1974). Obecnie wyrobisko „Głogi” i wyrobisko w Radziwiłłówce s ą całkowicie zarośni ęte traw ą, krzewami i drzewami. Na wschód od Moszczony Pa ńskiej poszukiwano zło Ŝa piasków i Ŝwirów dla potrzeb drogownictwa (Salachna, 1977). Ł ącznie odwiercono 17 otworów do gł ęboko ści 6 m. W 10 otworach nie nawiercono piasków i Ŝwirów, a w pozostałych siedmiu, znacznie od sie- bie oddalonych, mi ąŜ szo ść kopaliny wynosiła od 1,0 do 8,1 m, pod nadkładem od 0,0 do 6,0 m. Punkt piaskowy piasków i Ŝwirów wynosi od 32,5 do 69,5%, a zawarto ść pyłów mineralnych od 1,1% do 5,8%. Ze wzgl ędu na punktowe wyst ępowanie kopaliny obszar bada ń uznano za negatywny. W rejonie Adamowa-Zastawy, gdzie wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry akumulacji wodno- lodowcowej poszukiwano pospółki dla potrzeb budownictwa. Rejon bada ń uznano za negatywny w oparciu o dane uzyskane z dwóch otworów i pi ęciu odkrywek. Pod nadkładem od 0,2 do 1,1 m wyst ępuje pospółka od 0,4 do kilku metrów z przewarstwieniami zapylonych piasków o mi ąŜ szo ści do 1,6 m. Punkt piaskowy pospółki wynosi od 23 do 86%, przy zawar- to ści pyłów mineralnych od 0 do 8%. Jednak znaczny udział ziarn słabych i zwietrzałych, średnio 20%, dyskwalifikuje całkowicie przydatno ść kruszywa dla budownictwa (Butrymo- wicz, 1962). Negatywnie zako ńczyły si ę równie Ŝ poszukiwania piasków i Ŝwirów na południe od miejscowo ści Nurczyk, gdzie nawiercono gliny z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów oraz piaski drobnoziarniste, o mi ąŜ szo ści poni Ŝej 2 m (Listkowski, 1964). Na północny wschód od osady Berezyszcze (arkusz Klukowicze) poszukiwano pia- sków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych. Wykonano pi ęć sond (od 2,5 do 5,5 m gł ęboko ści) i trzy wkopy. Stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych, miejscami mułkowatych, niekiedy z drobnym Ŝwirkiem i przewarstwieniami mułów o mi ąŜ szo ści od 0,2 m do 0,7 m. Zawartość SiO 2 wynosi ponad 90%. Jednak ze wzgl ędu na du Ŝą zawarto ść pyłów mineralnych (do 36%) piaski s ą nieprzydatne do produkcji betonów komórkowych, a obszar bada ń uznano za negatywny (Sylwestrzak, 1967). Na omawianym terenie w latach siedemdziesi ątych prowadzono prace poszukiwawcze surowców ilastych ceramiki budowlanej, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. W okolicach miejscowo ści Augustynka nawiercono jedynie glin ę zwałow ą (Konkel, 1971), na północ od Tymianki pylaste piaski drobnoziarniste (Sta śkiewicz, 1979), a w okolicach Mielnika piaski pylaste i gliniaste (Gradys, 1974).

16 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze w cało ści nale Ŝy do prawobrze Ŝnej zlewni Bugu. Północna cz ęść obszaru arkusza Stacja Nurzec odwadniana jest przez rzek ę Nurczyk. Cz ęść wschodni ą odwadnia rzeka Pulwa, która w rejonie miejscowo ści Werpol posiada swoje źródła. Dolina Pulwy i jej dopływów ze wzgl ędu na wyst ępowanie licznych podmokło ści po- kryta jest g ęst ą sieci ą rowów melioracyjnych. Cz ęść zachodni ą i południow ą odwadnia Bug, Mętna i Moszczona. Bug stanowi baz ę drena Ŝow ą dla wymienionych rzek. Północna cz ęść arkusza Klukowicze odwadniana jest przez rzek ę Nurzec, która na arkuszu Klukowicze posiada swoje źródła. Dolin ę rzeki w górnym biegu pokrywaj ą bagna i obszary podmokłe poci ęte systemem rowów melioracyjnych. Odcinek rzeki znajduj ący si ę w obr ębie arkusza ma uregulowane koryto. Pozostała cz ęść badanego obszaru odwadniana jest przez rzek ę Pulw ę i jej dopływy, które wraz z sieci ą licznych kanałów melioracyjnych zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza. Rzeka Pulwa, wypływaj ąc poza obszar arkusza skr ęca w kierunku południowym i uchodzi do Bugu poza granicami Polski (na terenie Biało- rusi). Jedynym źródłem na obszarze omawianych arkuszy jest źródło u podnó Ŝa Świ ętej Gó- ry Grabarka (do dzi ś uwa Ŝane jest za cudowne).

W granicach obszaru obu arkuszy nie prowadzi si ę monitoringu wód powierzchniowych.

2. Wody podziemne Charakterystyka wód podziemnych na obszarze arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze została opracowana na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stacja Nurzec (Kopacz, Matraszek, 2004a) i Klukowicze (Kopacz, Matraszek, 2004b). Warunki hydrogeologiczne omawianego obszaru s ą ści śle uzale Ŝnione od budowy geologicznej. Wody podziemne poziomu u Ŝytkowego wyst ępują w utworach piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych czwartorz ędu, a lokalnie paleogenu i neogenu. Pi ętro czwartorz ędo- we wyst ępuje zazwyczaj w postaci trzech poziomów wodono śnych o nieci ągłym rozprze- strzenieniu: przypowierzchniowym, górnym mi ędzyglinowym i dolnym podglinowym. Ze wzgl ędu na powszechno ść wyst ępowania i u Ŝytkowania pi ętro czwartorz ędowe jest najwa Ŝ- niejszym źródłem wody na dokumentowanym terenie. Piaski budujące wymienione poziomy wykazuj ą znaczne zró Ŝnicowane granulometryczne.

17 Pi ętro paleoge ńskie i neoge ńskie na terenie arkuszy zostało słabo rozpoznane. Wyst ę- puje jednak powszechnie i przy odpowiednim rozpoznaniu mo Ŝe mie ć znaczenie równorz ęd- ne z pi ętrem czwartorz ędowym. 2.1. Pi ętro czwartorz ędowe Poziomy wodono śne wyst ępuj ące w utworach czwartorz ędowych charakteryzuj ą si ę du Ŝym zró Ŝnicowaniem pod wzgl ędem zasobno ści, mi ąŜ szo ści i wykształcenia litologiczne- go. Najcz ęś ciej wodono ścem s ą piaski drobno- i średnioziarniste. Lokalnie wyst ępuj ą równie Ŝ piaski drobnoziarniste i pylaste. Na przewa Ŝaj ącym obszarze arkuszy mi ąŜ szo ść wodono- śnych utworów czwartorz ędowych nie przekracza 10–20 m. Jedynie w pogrzebanej rynnie rzeki M ętnej poło Ŝonej na północ od Mielnika, w obni Ŝeniu doliny Pulwy, w dolinie Mosz- czony i na niewielkim obszarze poło Ŝonym na południe od Nurzec-Stacji, wynosi ona 20– 40 m i lokalnie powy Ŝej 40 m. Równie Ŝ w rejonie miejscowo ści Litwinowicze (na NW od Klukowicz) wzrasta i w miejscu przegł ębienia przekracza 40 m. Wody poziomu przypowierzchniowego wyst ępuj ą w piaskach zalegaj ących bezpo- średnio pod powierzchni ą terenu lub lokalnie pod kilku, maksymalnie kilkunastometrow ą warstw ą gliny (<15 m). W dolinie M ętnej gł ęboko ść ich wyst ępowania wynosi 5–15 m. Naj- wi ększ ą mi ąŜ szo ść (20–40 m) utwory wodono śne omawianego poziomu osi ągaj ą w centralnej cz ęś ci rynny rzeki M ętnej. Poza rynn ą mi ąŜ szo ść maleje i zawiera si ę w przedziale 10–20 m, a lokalnie poni Ŝej 10 m. W dolinie M ętnej wodoprzewodno ść przypowierzchniowej warstwy wodono śnej wynosi 1000–1500 m 2/24h, a w jej centrum powy Ŝej 1500 m 2/24h. Na pozosta- łym obszarze wodoprzewodno ść zazwyczaj wynosi 200–500 m 2/24h. Poziom ten charakteryzuje si ę swobodnym lub lokalnie napi ętym zwierciadłem o zró Ŝnicowanym naporze wynosz ą- cym od 20 do 60 m słupa wody. Zwierciadło wody stabilizuje si ę na rz ędnych 151,5– 168,3 m n.p.m. Na znacznej cz ęś ci charakteryzowanego obszaru wody podziemne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych pod warstw ą glin zwałowych na gł ęboko ści 15–50 m i lokalnie 50–100 m, jako tak zwany górny poziom mi ędzyglinowy. Poziom ten wykształcony jest w postaci piasków drobnoziarnistych, lokalnie pylastych, zawieraj ących domieszk ę Ŝwirów. Mi ąŜ szo ść jego najcz ęś ciej wynosi 10–20 m, jedynie w rejonie Adamowa wzrasta do 28,7 m, a koło Wólki Nurzeckiej do 31 m. Wodoprzewodno ść górnego poziomu mi ędzyglinowego jest przestrzennie zró Ŝnicowana. W cz ęś ci północno-zachodniej arkusza Stacja Nurzec oraz w rejonie miejscowo ści Zubacze na obszarze arkusza Klukowicze, wynosi od 200 do 500 m2/24h, a na pozostałym obszarze najcz ęś ciej osi ąga warto ści od 100 do 200 m 2/24h. Wydajno ści potencjalne omawianego poziomu s ą uzale Ŝnione od wykształcenia litologiczne-

18 go warstwy wodono śnej i zawieraj ą si ę w bardzo szerokim zakresie od <10 do 50 m 3/h w rejonie miejscowo ści Bere Ŝyszcze na obszarze arkusza Klukowicze oraz cz ęś ci centralnej i po- łudniowej arkusza Stacja Nurzec do 50–70 m 3/h w cz ęś ci południowej arkusza Klukowicze i północnej arkusza Stacja Nurzec. W rejonie miejscowo ści Zubacze i Nurzec Stacja wydajno ści potencjalne s ą najwy Ŝsze i wynosz ą 70–120 m 3/h. Zwierciadło wody o charakterze napi ętym w wykonanych studniach stabilizuje si ę na rz ędnych 154,0–168,4 m n.p.m. W cz ęś ci wschodniej arkusza Stacja Nurzec i południowej arkusza Klukowicze wody podziemne głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wyst ępuj ą w czwartorz ędowych piaskach średnio- i drobnoziarnistych, na gł ęboko ści 75,0–90,0 m, jako dolny podglinowy poziom wodono śny. Poziom ten osi ąga mi ąŜ szo ści 20–40 m. W okolicach miejscowo ści Wer- pol, gdzie wyst ępuje on w ł ączno ści hydraulicznej z wodami pi ętra mioce ńskiego i oligoce ń- skiego mi ąŜ szo ść wodono śca przekracza 40 m. Okre ślona dla tego poziomu wodoprzewodno ść zawiera si ę najcz ęś ciej w przedziale 500–1500 m 2/24h. Strefom wysokich wodoprzewodno ści odpowiadaj ą wysokie wydajno ści potencjalne. Najcz ęściej wynosz ą 50–70 m 3/h. W rejonie Tymianki i Klukowicz osi ągaj ą warto ści powy Ŝej 120 m 3/h. Zwierciadło wody dolnego poziomu podglinowego ma charakter naporowy i stabilizuje si ę na rz ędnej 154,0– 166,0 m n.p.m. W zachodniej cz ęś ci charakteryzowanego obszaru poziom podglinowy ze wzgl ędu na nieci ągłe rozprzestrzenienie i znaczn ą, przekraczaj ącą 70 m gł ęboko ść wyst ępo- wania, ma mniejsze gospodarcze znaczenie i nie jest ujmowany. Opisane wy Ŝej poziomy czwartorz ędowe posiadaj ą generalnie wspólne rejony zasila- nia i drena Ŝu. Na charakteryzowanym obszarze zasilanie czwartorz ędowego poziomu wodono śnego odbywa si ę głównie poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych w strefach odkry- tych warstw wodono śnych, albo przez przes ączanie przez półprzepuszczalne utwory izoluj ą- ce, ewentualnie poprzez wyst ępuj ące lokalnie okna hydrogeologiczne. Wody czwartorz ędowe s ą eksploatowane przez uj ęcia komunalne w Borysowszczy ź- nie, Nurzec-Stacji, Tymiance, Mielniku, Zubaczach i Klukowiczach oraz przez uj ęcia prze- mysłowe w Adamowie. 2.2. Poziom mioce ński i oligoce ński W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza Stacja Nurzec oraz w cz ęś ci połu- dniowej arkusza Klukowicze wody poziomu mioce ńsko-oligoce ńskiego wyst ępuj ą w wi ęzi hydraulicznej z poziomem czwartorz ędowym. Osady piaszczyste charakteryzowanego poziomu wyst ępują na gł ęboko ści 94,0–103,8 m. Wodono śne piaski przewarstwione s ą lokalnie mułkami z wkładkami w ęgla brunatnego. Ich mi ąŜ szo ść wynosi około 20 m. Parametry hy- drauliczne s ą słabo udokumentowane. W oparciu o próbne pompowania wykonane w stud-

19 niach ujmuj ących omawiany poziom wodoprzewodno ść okre ślono na 100–200 m 2/24h. Wy- dajno ść potencjalna poziomu mioce ńsko-oligoce ńskiego zawiera si ę w przedziale 30– 50 m3/h. W granicach omawianego obszaru wody podziemne maj ą dobr ą i bardzo dobr ą jako ść . Ze wzgl ędu na nieznaczne przekroczenia dopuszczalnych st ęŜ eń Fe i Mn wymagaj ą prostego uzdatniania. Charakteryzowany obszar le Ŝy poza granicami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach umieszczono w tabeli 3 dla terenu arkusza 496 – Stacja Nu- rzec oraz w tabeli 4 dla terenu arkusza 497 – Klukowicze. W celu porównania tabele uzupeł- niono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

20 technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3 i tabela 4). Arkusz 496 – Stacja Nurzec Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Arkusz 497 – Klukowicze Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt-

21 nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść baru i rt ęci. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) arkusz Stacja Nurzec Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 496 – dian) w gle- obszarów niezabu- Stacja Nurzec bach na arku- dowanych Polski 4) szu 496 – Stacja Nurzec Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale

N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–42 14 27 Cr Chrom 50 150 500 1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 10–33 13 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–5 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 1 3 Pb Ołów 50 100 600 4–10 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 496 – Stacja Nu- 1) grupa A rzec w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 5 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 5 wy Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 5 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 5 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 5 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 5 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 496 – Stacja Nurzec do poszczególnych grup u Ŝyt- zowane z wył ączen iem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

22 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) arkusz Klukowicze Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 497 – dian) w gle- obszarów niezabu- Klukowicze bach na arku- dowanych Polski 4) szu 497 – Klukowicze Warto ści dopuszczalne st ęŜeń w glebie lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale

N=2 N=2 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 20–79 49 27 Cr Chrom 50 150 500 2–5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–23 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–4 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–4 2 3 Pb Ołów 50 100 600 6–16 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 497 – Klukowicze 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 2 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 2 wy Prawo wodne, Cr Chrom 2 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 2 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 2 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 2 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 2 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 2 2) Pb Ołów 2 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 2 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 497 – Klukowicze do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 2 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

23 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarno- bylskieg cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwier- dzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno. Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków (fig. 3 i 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywa- ją si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punk- tów pomiarowych zlokalizowanych na opisanych arkuszach. Z powodu mocnego przyci ęcia przez granic ę pa ństwow ą arkusz Klukowicze zajmuje niewielk ą powierzchni ę i wykonano na nim tylko jeden pomiar promieniowania. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma na profilu zachodnim wahaj ą si ę w granicach 22– 38 nGy/h, przy czym ni Ŝsze warto ści odpowiadaj ą torfom i namułom, za ś maksymalne piaskom i Ŝwirom wodnolodowcowym. Na profilu wschodnim warto ści promieniowania gamma wynosz ą od 23 do 45nGy/h. Warto ści poniŜej 30nGy/h wi ąŜą si ę generalnie z torfami i piaskami eolicznymi, natomiast wy Ŝsze odpowiadaj ą piaskom i Ŝwirom wodnolodowcowym i lodowcowym oraz glinom zwa- łowym. Warto ść promieniowania na arkuszu Klukowicze wynosi 33nGy/h i odpowiada utwo- rom wodnolodowcowym. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie, waha si ę w granicach 0,9–7 kBq/m 2.

24 496W PROFIL ZACHODNI 496E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5820552 5813646 5818542 5816697 m 5812675 m 5814717 5812829

5803804 5809600 5807692

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5820552 5813646 5818542 5816697 m 5812675 m 5814717 5812829

5803804 5809600 5807692

0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 5 6 7

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Stacja Nurzec (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

497W PROFIL ZACHODNI

Fig. .4 Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Klukowicze (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa..., 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie..., 2003). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ę- bie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5;

26 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 5

Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery

Rodzaj składowanych opadów geologicznej Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1–5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentują obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkuszy: Stacja Nurzec i Klukowicze Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kopacz, Matraszek, 2004a,b). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynni- ków zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze niemal 85% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ącze- niom podlegaj ą:

27 − tereny wyst ępowania osadów holoce ńskich, wykształconych w postaci: torfów, namułów torfiastych, piasków humusowych i rzecznych, mad, a tak Ŝe osadów deluwialnych. Utwo- ry te akumulowane zostały przede wszystkim w dnach dolin: Nurczyka, Moszczony i Pulwy; − tereny podmokłe zajmuj ące tereny dolin rzecznych, wyst ępuj ące lokalnie równie Ŝ w otoczeniu stawów (Augustynka) oraz w śródleśnych obni Ŝeniach terenu; − obszary zagro Ŝone podtopieniami w dolinie Bugu i Nurczyka (południowo-zachodnie naro Ŝe arkusza Stacja Nurzec), wskazane na „Mapie obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007); − tereny wyst ępowania ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (podlegaj ących ochronie), wyst ępuj ące głównie w dolinach rzecznych (rejony poło Ŝone w północnej i wschodniej cz ęś ci arkusza Stacja Nurzec oraz w centralnej i północno-wschodniej cz ęś ci waloryzo- wanego obszaru arkusza Klukowicze), wraz ze stref ą 250 m; − rejon źródliskowy w pobli Ŝu Góry Garbarka (zachodnia cz ęść arkusza Stacja Nurzec); − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007) oraz wykazuj ące spadki przekraczaj ące 10° – wyznaczone na arkuszu Stacja Nurzec; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego na ograniczonych terenach poło Ŝonych na wschód od Ra- dziwiłłówki (arkusz Stacja Nurzec). Obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono tam na gł ęboko ści 0–5 m, dlatego poziom ten wykazuje nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne; − tereny obj ęte granicami obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: PLB 140001 – Dolina Dolnego Bugu oraz PLH 140011 Ostoja Nadbu Ŝańska i PLH 200014 – Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego; − obszary zwartej zabudowy miejscowo ści Nurzec-Stacja oraz północnych fragmentów Mielnika (siedziby urz ędów gminy znajduj ące si ę na arkuszu Stacja Nurzec) oraz wi ęk- szych wsi: Zubacze, Klukowicze i Wyczółki (na terenie arkusza Klukowicze); − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, zajmuj ące około 60% powierzchni arkusza Stacja Nurzec i około 45% waloryzowanej powierzchni arkusza Klukowicze. W ich obr ębie, w granicach arkusza Stacja Nurzec, ustanowiono trzy le śne rezerwaty przyrody: „Sokóle”, „Witanowszczyzna” i „Gr ąd Radziłłowski” oraz rezerwat stepowy – „Góra Usze ście”.

28 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 15% obszaru arkusza Stacja Nurzec oraz 20% waloryzowanej powierzchni arkusza Klukowi- cze. S ą one w znacznym stopniu rozproszone i wyst ępuj ą na obszarach fragmentów wysoczyzny morenowej wzniesionej ponad ograniczaj ące je tereny rozległych obni Ŝeń równin torfowych i zagł ębie ń wytopiskowych, wykorzystywanych obecnie przez systemy drobnych cie- ków. Preferowane dla składowania odpadów s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 5). W obr ębie obszarów obu arkuszy rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejsto- ce ńskie gliny zwałowe, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na mapie geologicznej (Ja- nicki, 2001a, b, c). W strefie przypowierzchniowej wyst ępuj ą tu gliny zwałowe zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Mog ą one stanowi ć warstw ę izolacyjną wył ącznie pod składowiska odpadów oboj ętnych. S ą to gliny przewa Ŝnie piaszczyste, miejscami (okolice Augustynki i Klateczki na arkuszu Stacja Nurzec) równie Ŝ ilaste, czerwonobr ązowe. W rejonie poło Ŝonym na północ od Radziwiłłówki w obr ębie glin zwałowych stwierdzono obecno ść niewielkich kier utworów kredowych. Z analizy nielicznych otworów wiertniczych i przekroju geologicznego (Janicki, 2001a, b, c) wynika, Ŝe miejscami wykazuj ą one wyra źną dwudzielno ść , zaznaczaj ącą si ę wyst ępowaniem wkładek lub przerostów osadów piaszczystych. Mi ąŜ szo ść pierwszej warstwy glin zwałowych na ogół nie przekracza 4 metrów, a jedynie na podstawie uogólnionej interpretacji budowy geologicznej przedstawionej na przekroju geologicznym (Janicki, 2001c) mo Ŝna wnioskowa ć o mi ąŜ szo ści całego kompleksu glin zlodowacenia warty, która dochodzi do 20–30 m. W wielu miejscach (okolice Radziwił- łówki na arkuszu Stacja Nurzec) s ą one pod ścielone silniej skonsolidowanymi glinami zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie) i wilgi (zlodowacenia południowopolskie), tworz ąc ci ągły kompleks o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 100 m. Zało Ŝyć jednak trzeba, Ŝe nie jest on jednorodny litologicznie, a wła ściwo ści izolacyjne naturalnej bariery geologicznej (NBG) obni Ŝyć mo Ŝe obecno ść przerostów osadów przepuszczalnych. Mo Ŝliwe jest równie Ŝ lokalne wyst ępowanie zaburze ń glacitektonicznych, o czym świadcz ą porwaki utworów me- zozoicznych w glinach zwałowych. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w kilku miejscach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworz ących NBG wyst ępuj ą przepuszczalne osady piaszczyste o mi ąŜszo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą je piaszczysto-

29 pyłowate utwory eluwialne, piaski, mułki i iły wytopiskowe oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Lokalizacja składowisk w tych rejonach wymaga ć b ędzie usuni ęcia 1–2 m warstwy piaszczy- stej zalegaj ącej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. W zwi ązku z niewielk ą liczb ą otworów wiertniczych nawiercaj ących gliny zwałowe w strefie przypowierzchniowej, wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów powinny nast ąpi ć po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych ma- jących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. Zasi ęg i skala ewentualnych zaburze ń glacitektonicznych powinna by ć u ściślona w dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej wyznaczono w rejonach wyst ę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, morenowych, lodowcowych oraz wytopiskowych zlodowacenia warty o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą one stosunkowo du Ŝe powierzchnie we wschodniej cz ęś ci arkusza Stacja Nurzec. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie mo Ŝliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę głównie czwartorz ędowe u Ŝytkowe pi ętro wodono śne (GPU), które zwi ązane jest z wod- nolodowcowymi utworami piaszczysto-Ŝwirowymi le Ŝą cymi bezpo średnio pod powierzchni ą terenu, b ądź poni Ŝej warstwy osadów słabo przepuszczalnych o zró Ŝnicowanej ci ągło ści (Zborowski, 2004b). W rejonie Wilamowa (arkusz Stacja Nurzec), a tak Ŝe w środkowej i południowej cz ęś ci arkusza Klukowicze znaczenie u Ŝytkowe posiadaj ą równie Ŝ wody w osadach oligocenu i miocenu, które maj ą ł ączno ść hydrauliczn ą z wodami wieku czwartorz ędowego. Jedynie w północno-wschodniej cz ęś ci tego arkusza stanowi ą one główny poziom uŜytkowy. W rejonach POLS zlokalizowanych na południe od Zalesia, koło Augustynki, na wschód od Borowników oraz na północ od Mielnika (arkusz Stacja Nurzec) zwierciadło wody le Ŝy stosunkowo płytko (przewa Ŝnie na gł ęboko ści 5–15 m), dlatego jest to teren o niskiej odporno ści GPU (wysoki stopie ń zagro Ŝenia). Na wi ększych gł ęboko ściach (15–50 m) poziom wodono śny poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci arkusza Stacja Nurzec, mi ędzy Syczami i Radziwiłłówk ą oraz na wschód od Mielnika. Jest to obszar wychodni glin zwałowych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do kilkudziesi ęciu metrów, stanowi ących dobr ą izolacj ę wód podziemnych od wpływów powierzchniowych (niski stopie ń zagro Ŝenia). Bardzo niski stopie ń wyst ępuje w rejonie Wilanowa i Tokarów (arkusz Stacja Nurzec) i kontynuuje si ę na arkuszu Klukowicze (okolice Klukowicz i Wyczółek) (Kopacz, Matraszek, 2004a). Główny u Ŝytkowy

30 poziom wodono śny wyst ępuje w tych miejscach na gł ęboko ści przekraczaj ącej 50 m i jest bardzo dobrze izolowany glinami zwałowymi zlodowacenia warty i lokalnie starszymi. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wa ń (RWU). Wyró Ŝniono je (na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ą- cych z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od miejscowo ści Nurzec-Stacja i Miel- nik, stanowi ących siedziby urz ędu gminy, a tak Ŝe z uwagi na walory przyrodnicze południo- wej cz ęś ci arkusza Stacja Nurzec (Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Bugu). Ogranicze- nia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indy- widualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczal- no ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W przypadku konieczno ści realizacji tego typu inwestycji nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrze- nienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. B ędzie si ę to wi ąza ć równie Ŝ, z konieczno- ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejno ści nale- Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych ma- ją najwi ększe mi ąŜ szo ści, a lokalizacja inwestycji wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych.

Na obszarze arkusza Stacja Nurzec znajduj ą si ę dwa składowiska odpadów komunalnych stałych. Jedno z nich zlokalizowane mi ędzy śerczycami i Nurcem-Stacj ą (zamkni ęte od 2010 r), drugie funkcjonuje na północ od miejscowo ści Mielnik. W granicach arkusza Klu- kowicze wyst ępuj ą trzy zamkni ęte składowiska odpadów: w Brezyszczach, Zubarzu i Bob- rówce.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na obszarze obu arkuszy na powierzchni wyst ępuj ą grunty spełniaj ące wymagania przyj ęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk od- padów oboj ętnych.

31 Z uwagi na stosunkowo słabe rozpoznanie wgł ębnego zasi ęgu skał tworz ących grunty podło Ŝa o wła ściwo ściach izolacyjnych (glin zwałowych zlodowacenia warty), o wskazaniu obszarów najkorzystniejszych dla lokalizowania składowisk odpadów zadecydowała analiza danych hydrogeologicznych, okre ślaj ących stopie ń zagro Ŝenia głównych u Ŝytkowych pozio- mów wodono śnych. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanych obszarów obu arkuszy okre ślono go jako niski, a w okolicach Wilanowa i Tokarów (arkusz Stacja Nurzec) oraz Klukowicz i Wyczółek (arkusz Klukowicze) – jako bardzo niski. Wła śnie te rejony wskaza ć nale Ŝy jako najkorzystniejsze dla lokalizowania składowiska odpadów – przede wszystkim ze wzgl ędu na gł ębokie zaleganie głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych (poni Ŝej 50 m). MiąŜ- szo ść bariery izolacyjnej w tych miejscach jest zgodna z wymaganiami dla składowisk odpa- dów oboj ętnych i prawdopodobnie znacznie j ą przekracza, dochodz ąc do 20–30 m. Zwróci ć nale Ŝy jednak uwag ę na niski stopie ń skonsolidowania stropu glin zwałowych i mo Ŝliwo ść istnienia zawodnionych przerostów piaszczystych w jej gł ębszych partiach. Wymienione rejony nie posiadaj ą ogranicze ń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie obj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano odpowiednim symbolem dwa wyrobiska zwi ązane z niekoncesjonowan ą eksploatacj ą kruszywa naturalnego. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej sztucznej bariery izolacyjnej. Jedno wyrobisko zlokalizowane jest w rejonie Mielnika-Zagórza (arkusz Stacja Nu- rzec), drugie – w granicach arkusza Klukowicze, na południowy zachód od miejscowo ści o tej samej nazwie. Oba wyst ępuj ą na obszarze nie posiadaj ącym naturalnej warstwy izolacyjnej, a w ich otoczeniu wyznaczono punktowe warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowisk odpadów z uwagi na s ąsiedztwo obiektów zabudowy wiejskiej.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego Na obszarze arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze ocenę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Janicki, 2001 a,b,c), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kopacz, Matraszek, 2004a,b) i mapy topograficznej. Z analizy warunków podło Ŝa budowlanego wył ączone zosta- ły obszary gleb chronionych klas I–IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, tereny le śne, obszary parku krajobrazowego i rezerwatów przyrody, zabudowy Mielnika oraz obszary złó Ŝ kopalin.

32 Na podstawie kryteriów przyj ętych w instrukcji (Instrukcja..., 2005) zastosowano dwa podstawowe wydzielenia warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Korzystne warunki budowlane wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni wyst ę- puj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski i Ŝwiry moren czołowych miejscami z glin ą zwałow ą, piaski i Ŝwiry ozów oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. S ą to piaski grube i średnie, średnio zagęszczone, w których zwierciadło wody stwierdzono na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. Wi ększe obszary zalegania tych gruntów na arkuszu Stacja Nurzec to okolice miejscowo ści śerczyce, Radziwiłłówka, M ętna oraz we wschodniej cz ęś ci terenu na odcinku od Nur- ca do Wilanowa, a na arkuszu Klukowicze w okolicach miejscowo ści Borki, Bere Ŝyszcze i Zubacze. Pozostałe tereny o korzystnych warunkach budowlanych to miejsca, gdzie na powierzchni wyst ępuj ą mało skonsolidowane, spoiste grunty morenowe zlodowacenia warty. S ą to gliny piaszczyste, wyst ępuj ące w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Stwierdzono je na arkuszu Stacja Nurzec na północ od Mszczony Pa ńskiej, w okolicach Grabarki, Augustyn- ki, Wilamowa i na wschód od Mielnika oraz na arkuszu Klukowicze na wschód od Zubacz i w okolicach Klukowicz. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą z obszarami wyst ępo- wania słabono śnych gruntów organicznych, takich jak: torfy, namuły torfiaste, piaski humusowe i namuły den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych oraz piaski, mułki rzeczne i mady. Piaski, mułki i mady stwierdzono w dolinie Bugu, a pozostałe grunty organiczne w dolinach rzek: Nurczyk, Moszczona, Pulwa, M ętna i Brodziec oraz dolinach ich dopływów. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą te Ŝ w rejonach: Zalesia, Litwinowicz i na północ od Zagórza na arkuszu Nurzec Stacja oraz na odcinku od Zubacz do Litwinowicz w centralnej cz ęś ci arkusza Klukowicze. Stwierdzono tu słabono śne grunty spoiste. S ą to mułki i iły wytopiskowe, towarzysz ące piaskom drobnoziarnistym. Wypełniaj ą one obni Ŝenia po bryłach martwego lodu. Utwory spoiste wyst ępuj ą tu w stanie plastycznym, a nawet mi ękkoplastycznym. W wymienionych obszarach warunki budowlane utrudnia równie Ŝ płytkie wyst ępowanie wód gruntowych. W wymienionych obszarach warunki budowlane utrudnia równie Ŝ płytkie wyst ępowanie wód gruntowych z mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania wód agresywnych wzgl ędem be- tonu i stali. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza, w okolicach Radziwiłłówki i Mielnika stwierdzono zaburzenia glacitektoniczne. W obr ębie utworów czwartorz ędowych wyst ępuj ą porwaki skał neoge ńskich, paleoge ńskich i kredowych. W przypadku projektowania obiektów

33 budowlanych w tym rejonie przed rozpocz ęciem inwestycji nale Ŝy wykona ć dokumentacj ę geologiczno-in Ŝyniersk ą. Na terenie obj ętym arkuszem nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych w najmłod- szych osadach czwartorz ędowych. Obszary predysponowane do wyst ępowania i rozwoju ru- chów masowych obejmuj ą południowe stoki doliny Nurczyka – pomi ędzy Chaniami i Nur- czykiem, wzgórza pomi ędzy Sokólami, Grabark ą i Koloni ą Sumiłówka, Radziwiłłówk ą i Moszczon ą Królewsk ą, Moszczon ą Pa ńsk ą i Koloni ą Zalesie, Moszczon ą Pańsk ą i Syczami. W południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu obszarami predysponowanymi do wyst ępowania ruchów masowych jest rejon Mielnika – północne stoki doliny Bugu oraz wzgórza po zachodniej stronie drogi z Mielnika do Radziwiłłówki (Grabowski (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze urodzajne gleby klas bonitacyjnych I–IVa zajmuj ą niewielk ą powierzchni ę. S ą to gleby zaliczone do kompleksu pszennego dobrego oraz Ŝytniego bardzo dobrego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby bielicowe i pseudobielicowe, czarne ziemie oraz gleby brunatne. Tworz ą one niewielkie płaty, m.in. w rejonie Augustynki, Mielnika, Klukowicz i Bobrówki. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą niewielk ą powierzchni ę. S ą to gleby torfowe i murszowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate oraz mułowo-torfowe i torfowo-mułowe. Wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek: Nurczyka, Pulwy i Brod źca. Wa Ŝnym bogactwem obszaru arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze s ą lasy. Zajmuj ą one powierzchni ę około 60% omawianego terenu. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna z du Ŝym udziałem brzozy. Mniej licznym gatunkiem jest d ąb oraz grab. Najwi ększy kompleks lasów, porastaj ący wi ększ ą cze ść obszaru arkusza Stacja Nurzec to pozostało ść Puszczy Mielnickiej. Południowa cz ęść obszaru arkusza Stacja Nurzec le Ŝy w granicach Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Dolina Bugu. Obszar ten utworzono w 1986 r. w celu ochrony i zachowania posiadaj ącej wysokie walory przyrodnicze, krajobrazowe, kulturowe i wypoczynkowe doliny Bugu. Obszar zajmuje całkowit ą powierzchni ę 30 168 ha. Niewielka południowo-zachodnia cz ęść arkusza Stacja Nurzec (zakole rzeki Bug) le Ŝy w granicach Parku Krajobrazowego Podlaski Przełom Bugu. Utworzono go w 1994 roku na powierzchni 30 904 ha. Jego głównym walorem jest nie poddana regulacji, płyn ąca swym naturalnym, meandruj ącym korytem, rzeka Bug. Dolina, wolna od jakiejkolwiek zabudowy technicznej, wytworzyła system starorzeczy, zwanych przez miejscow ą ludno ść bu Ŝyskami.

34 Wyst ępuj ą one na tarasach zalewowych, w wi ększo ści zaro śni ęte s ą ro ślinno ści ą wodn ą i szuwarow ą. Najcenniejsze pod wzgl ędem przyrodniczym lasy obj ęto ochron ą rezerwatow ą. W granicach omawianego obszaru utworzono 4 rezerwaty przyrody (tabela 6). Trzy z nich utworzono w celu zachowania gr ądów typowych, a czwarty z nich w celu ochrony ro ślinno ści kserotermicznej ( światłolubnej, odpornej na susz ę). Rezerwat „Gr ąd Radziwiłłowski” jest rezerwatem le śnym, którego celem jest zacho- wanie w stanie naturalnym fragmentu lasu gr ądowego, z dominuj ącym gatunkiem d ębu szy- pułkowego w wieku 150–180 lat. Domieszk ę w drzewostanie stanowi ą: brzoza brodawkowa- ta, sosna, lipa drobnolistna i grab. Stanowi on fragment starodrzewu dawnej Puszczy Miel- nickiej. Rezerwat le śny „Sokóle” ma walory zbli Ŝone do rezerwatu „Gr ąd Radziwiłłowski”. Ochronie podlega jednorodny płat gr ądu o charakterze naturalnym, ze starodrzewem d ębo- wym w wieku 140–150 lat. W rezerwacie le śnym „Witanowszczyzna” ochronie podlega naturalny ekosystem la- sów ł ęgowych i gr ądów, a w szczególno ści rzadko wyst ępuj ące na ni Ŝu gatunki górskie, tj. parzydło le śne, cebulica dwulistna oraz bodziszek Ŝałobny. Rezerwat stepowy „Góra Usze ście”, obejmuje strom ą skarp ę nadbu Ŝańsk ą na północ- nym obrze Ŝu Mielnika. Na suchej glebie na podło Ŝu kredowym ukształtowało si ę tu zbioro- wisko ro ślinno ści kserotermicznej z licznymi gatunkami zaliczanymi do strefy czarnomor- skiej. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza Stacja Nurzec, na południe od Bugu, projek- towane jest utworzenie krajobrazowego rezerwatu „Trojan” (tabela 6). Nazwa pochodzi od trzech istniej ących tu starorzeczy, b ędących pozostało ści ą dawnego koryta rzeki. Teren ten jest silnie zró Ŝnicowany morfologicznie i krajobrazowo. Du Ŝe starorzecza, koryto meandruj ą- cej rzeki, łąki, murawy, okazałe dęby oraz wi ększe lub mniejsze zadrzewienia tworz ą tu ma- lownicz ą mozaik ę ró Ŝnych środowisk. Na omawianym obszarze znajduje si ę 10 pomników przyrody Ŝywej (tabela 6). S ą to dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, jesion wyniosły, klon zwyczajny, grab zwyczajny, jało- wiec pospolity, sosna pospolita i świerk pospolity. Najgrubszy w okolicy d ąb, o obwodzie 524 cm, w wieku około 350 lat, nazywany „ojcem d ębów”, znajduje si ę w rezerwacie „Sokó- le”. W granicach arkuszy ustanowiono 19 u Ŝytków ekologicznych (tabela 6). S ą to zazwyczaj niewielkie torfowiska, oczka wodne i bagna. Ochronie podlegaj ą tu pozostało ści ekosys- temów maj ące znaczenie dla zachowania ró Ŝnorodno ści biologicznej.

35 W Mielniku ochron ą w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Głogi” (tabela 6) obj ęto fragment przełomowej kraw ędzi doliny Bugu. Szczególn ą warto ść obiektu stanowi ą dobrze zachowane twory polodowcowe w postaci serii wzniesie ń, poprzecinane sieci ą wąwozów oraz interesuj ące zbiorowiska ro ślinne z gatunkami kserotermicznymi. Znajduj ą si ę tu pozostało ści po jednej z pierwszych kopalni kredy w Mielniku. Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony dzenia (powierzchnia ha) mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 arkusz Stacja Nurzec Nurzec Stacja L – „Sokóle” 1 R Borysowszczyzna 1990 siemiatycki (44,17) Nurzec-Stacja L – „Gr ąd Radziwiłłow- 2 R Radziwiłłówka 1990 ski” siemiatycki (24,16) L – „Witanowszczyzna” 3 R Klukowicze Nurzec-Stacja 2007 (80,80)

Mielnik St – „Góra Uszeście” 4 R Mielnik 1985 siemiatycki (12,02) 1 2 3 4 5 6 Sarnaki K – „Trojan” 5 R Zabu Ŝe * łosicki (280) Nurzec-Stacja 6 P Zabłocie 1983 PŜ – świerk pospolity siemiatycki Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja 7 P 2001 PŜ – d ąb szypułkowy Nurzec, oddz. 126l siemiatycki Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja 8 P 2001 PŜ – d ąb szypułkowy Nurzec, oddz. 126l siemiatycki Wólka Nurzecka, Nurzec-Stacja 9 P Nadl. Nurzec, 1998 PŜ – jałowiec zwyczajny siemiatycki oddz. 394a Borysowszczyzna, Nurzec-Stacja 10 P Nadl. Nurzec, 1955 PŜ – d ąb szypułkowy siemiatycki oddz. 64h Litwinowicze, Nurzec-Stacja 11 P Nadl. Nurzec, 1998 PŜ – d ąb szypułkowy siemiatycki oddz. 371c Mielnik 12 P Osłowo 1996 PŜ - sosna pospolita Siemiatycki Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 13 U 1997 Nurzec, oddz. 103c siemiatycki (0,72) Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 14 U Nurzec, oddz. 97f, 1997 siemiatycki (8,07) 98g Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 15 U Nurzec, oddz. 1997 siemiatycki (3,06) 118d, 119h Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 16 U 1997 Nurzec, oddz. 119h siemiatycki (0,4)

36 Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 17 U 1997 Nurzec, oddz129b siemiatycki (0,69) Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 18 U 1997 Nurzec, oddz. 110g siemiatycki (1,54) Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 19 U 1997 Nurzec, oddz. 112b siemiatycki (0,31) Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 20 U 1997 Nurzec, oddz. 112i siemiatycki (1,96) Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 21 U 1997 Nurzec, oddz. 114i siemiatycki (0,41)U Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 22 U 1997 Nurzec, oddz. 114l siemiatycki (0,4) Zabłocie, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 23 U 1997 Nurzec, oddz. 115g siemiatycki (0,5) Borysowszczyzna, Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 24 U Nadl. Nurzec, 1997 siemiatycki 0,43) oddz. 292/110i Borysowszczyzna, Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 25 U Nadl. Nurzec, 1997 siemiatycki (0,28) oddz. 288/108f Borysowszczyzna, Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 26 U Nadl. Nurzec, 1997 siemiatycki (0,36) oddz. 709/146c Tokary, Mielnik Ekosystem bagienny 27 U Nadl. Nurzec, 1997 siemiatycki (0,3) oddz. 440/5/473b 1 2 3 4 5 6 Tokary, Mielnik Oczko wodne 28 U Nadl. Nurzec, 1997 siemiatycki (0,1) oddz. 470/1, 304d Tokary, Nadl. Nu- Mielnik Oczko wodne 29 U rzec, oddz. 470/1, 1997 siemiatycki (0,16) 304g Tokary, Nadl. Nu- Mielnik Ekosystem bagienny 30 U rzec, oddz. 1997 siemiatycki (0,23) 300/8/318o Tokary, Nadl. Nu- Mielnik Oczko wodne 31 U rzec, oddz. 334g, 1997 siemiatycki (0,5) 320d

Tokary, Nadl. Nu- Mielnik Ekosystem bagienny 32 U 1997 rzec, oddz. 334r (1,39) siemiatycki Mielnik „Głogi” 33 Z Mielnik 1994 siemiatycki (59,61) arkusz Klukowicze Nurzec-Stacja PŜ – 3 lipy drobnolistne, 1 P Klukowicze 1998 siemiatycki grab zwyczajny 2 P Klukowicze siemiatycki 1998 PŜ – klon zwyczajny Nurzec-Stacja 3 P Klukowicze 1998 PŜ – jesion wyniosły siemiatycki Berezyszcze, Nadl. Nurzec-Stacja Ekosystem bagienny 4 U 1997 Nurzec, oddz. 350h siemiatycki (0,5) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody; U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy Rubryka 5: * – rezerwat projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L– le śny, K – krajobrazowy, St – stepowy; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej

Według systemu ECONET (Liro, 1998) południowa cz ęść arkusza Stacja Nurzec le Ŝy w obr ębie mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego 24M – Dolina Dolnego Bugu (fig. 5). Do tego obszaru od północy przylega, przebiegaj ący południkowo, krajowy korytarz ekologiczny 48k – Nurca. Niewielki fragment tego korytarza występuje te Ŝ wzdłu Ŝ rzeki Nurzec w pół- nocnej cz ęś ci arkusza Klukowicze. Przez korytarz przemieszcza si ę wiele gatunków zwierz ąt, co sprzyja zachowaniu ró Ŝnorodno ści genetycznej na du Ŝych przestrzeniach. Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem ich jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Na terenie arkusza Stacja Nurzec utworzono 3 obszary Natura 2000 (tabela 7). Obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Dolnego Bugu (PLB 140001) i niemal pokrywaj ący si ę z nim obszar specjalnej ochrony siedlisk Ostoja Nadburza ńska (PLH 140011), obejmuj ą niewielki połu- dniowo-zachodni fragment arkusza Stacja Nurzec. W okolicy Moszczonej Królewskiej utworzono obszar specjalnej ochrony siedlisk Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego (PLH 200014). Ostoje – Nadbu Ŝańska i Dolina Dolnego Bugu, obejmuj ą około 260-kilometrowy odcinek doliny Bugu od uj ścia Krzny do Jeziora Zegrzy ńskiego. Wi ększo ść doliny pokrywaj ą suche pastwiska. Obszary bagienne s ą usytuowane głównie przy uj ściach dopływów Bugu oraz wokół dawnych koryt rzecznych. Koryto Bugu jest w wi ększo ści nie zmienione przez człowieka. Pozostały tu liczne, piaszczyste wyspy, nagie lub poro śni ęte wierzbowymi lub topolowymi ł ęgami nadrzecznymi. Terasa rzeki obfituje w starorzecza i poro śni ęta jest przez roślinno ść wodn ą oraz cenny kompleks nadrzecznych lasów. Jest to tak Ŝe bardzo wa Ŝna ostoja ptaków wodno-błotnych. Wyst ępuje tu 39 gatunków, m.in. perkozek, czernica, łyska, pusz- czyk, czy pliszka Ŝółta. Jest jedne z nielicznych miejsc l ęgowych na terenie Polski gado Ŝera.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 – granica mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego, jego numer i nazwa: 24 M – Dolina Dolnego Bu- gu, 29 M – Puszczy Białowieskiej, 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 48 k – Nur- ca, 3 – granica pa ństwa

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Powierz- Nazwa obszaru i Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ punktu obszaru chnia Lp. Kod obszaru symbol oznaczenia obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnione- 22°59’41’’ 52°23’33’’ 1 B PLH200014 117,1 PL344 podlaskie siemiatyck Mielnik go E N (S) PL122 podlaskie siemiatycki Mielnik Ostoja Nadbu Ŝańska 22°21’42’’ 52°37’09’’ PL129 2 K PLH140011 46 036,7 (S) E N PL311 40 40 mazowieckie łosicki Sarnaki PL344 PL122 Dolina Dolnego podlaskie siemiatycki Mielnik PLB140001 22°26’50’’ 52°35’53’’ PL129 3 J Bugu 60 041,8 E N PL311 (P) mazowieckie łosicki Sarnaki PL344

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (specjalne obszary ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO (obszary specjalnej ochrony), J – OSO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z SOO Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk, P – obszar specjalnej ochrony ptaków Rubryka 8: nazwa regionu: PL344 – łom Ŝyński, PL122 – ostrowicko-siedlecki, PL129 – warszawsko-wschodni, PL311 – bialski

Obszar ochrony siedlisk – Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego zajmuj ą obszary leśne z betonowymi bunkrami wybudowanymi podczas II wojny światowej na prawym brze- gu Bugu w rejonie Moszczony Królewskiej oraz koło Anusina (na obszarze s ąsiedniego arkusza Siemiatycze). Bunkry s ą jednym z wa Ŝniejszych zimowisk w Polsce nietoperza mopka.

XII. Zabytki kultury Obszary arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze poło Ŝone s ą w regionie Podlasia Nadbu- Ŝańskiego. Tereny te od praczasów były ziemiami pogranicza kulturowego – od zachodu by- towały plemiona wschodniolechickie, od wschodu plemiona wschodniosłowia ńskie, z półno- cy Bałtowie i Prusowie, z południa za ś W ęgrzy i Tatarzy. Splatały si ę tu wpływy ró Ŝnych wyzna ń, kultur i narodowo ści (polskiej, ruskiej, białoruskiej, Ŝydowskiej, ormia ńskiej). Histo- ria tych ziem si ęga epoki kamienia (mezolit, neolit) Na omawianym terenie odkryto wiele cennych stanowisk archeologicznych. W okolicach Borysowszczyzny i Werpola stwierdzono ślady osadnictwa paleolitycznego i nowo Ŝyt- nego, w okolicach Tokar osadnictwo z epoki Ŝelaza i średniowiecza, a na północ od Wilamo- wa osadnictwo rzymskie do wczesnego średniowiecza oraz z ko ńca średniowiecza. Na omawianym terenie za zabytki uznano kilka obiektów. Najcenniejszym z nich jest zespół klasztoru prawosławnego na Świ ętej Górze Grabarce. Miejsce to zwane jest „prawo- sławn ą Cz ęstochow ą”. Tradycja wi ąŜ e sław ę Grabarki z epidemi ą cholery szalej ącą w tych okolicach w 1710 roku. Schroniła si ę tam przed epidemi ą grupa uciekinierów i cudownie oca- lała. W XVIII wieku z Mielnika na Gór ę Grabark ę została przeniesiona cerkiew p.w. Prze- mienienia Pa ńskiego. Spłon ęła ona w 1990 roku. W latach 1991–1994 obiekt odbudowano. Przy cerkwi znajduje si ę zabytkowy cmentarz z ,,lasem krzy Ŝy” oraz kompleks zabudowa ń klasztoru św. Marii i Marty, jedynego w Polsce Ŝeńskiego klasztoru prawosławnego, który powstał w1947 r. W jego wyposa Ŝaniu znajduje si ę kilka ikon z XIX w. Ochron ą obj ęte jest równie Ŝ całe wzgórze wraz z porastaj ącym je lasem. Do zabytków sakralnych nale Ŝy te Ŝ znajduj ący si ę w Tokarach drewniany ko ściół pw. Podwy Ŝszenia Krzy Ŝa z 1935 roku oraz drewniana cerkiew prawosławna (cmentarna) pw. MB Wszystkich Strapionych Rado ść z 1912 roku. W tej miejscowo ści zabytkiem architektonicznym jest drewniana szkoła wybudowana w 1935 roku i drewniany dom z pocz ątku XX wieku. Kolejnym zabytkiem sakralnym na tym terenie jest znajduj ąca si ę w Anusinie drewniana cerkiew prawosławna pw. św. św. Kosmy i Damiana, z pocz ątku XX wieku.

41 W Zubaczach znajduje si ę zabytkowa cerkiew prawosławna pw. Opieki Matki Bo Ŝej z ko ńca XIX wieku wraz z dzwonnic ą. Ochron ą obj ęto równie Ŝ cmentarz cerkiewny. W Klukowiczach ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest zespół dworski i folwarczny z pocz ątku XX wieku oraz park ze stawami (XVIII w., 2 połowa XIX). W skład zabytkowego zespołu wchodz ą: drewniany dwór, spichrz, obora, ma ślarnia (obecnie obora) i brojlernia (obecnie obora). W M ętnej zabytkiem architektonicznym jest drewniana chałupa z II połowy XIX w. Do zabytków architektonicznych nale Ŝy dworzec kolejowy, a do zabytków technicz- nych wie Ŝa ci śnie ń w Nurcu-Stacji. Oba obiekty wybudowano na przełomie XIX i XX wieku. W Mielniku ochron ą konserwatorsk ą obj ęto zabytkowy układ urbanistyczny miasta z XV–XVI wieku. Na obszarze arkusza Stacja Nurzec znajduje si ę jedynie północny fragment tej strefy.

XIII. Podsumowanie Obszar arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci woj. podlaskiego. W gospodarce regionu du Ŝe znaczenie odgrywaj ą zwarte kompleksy le śne zajmuj ące około 60% powierzchni oraz tereny rolne, na których dominuje uprawa zbó Ŝ oraz rozwini ęta jest hodowla bydła. W regionie brakuje du Ŝych zakładów przemysłowych, przewa Ŝaj ą przedsi ębiorstwa zajmuj ące si ę przemysłem rolno-spo Ŝywczym. Lokalnym o środkiem turystycznym jest Mielnik. W granicach omawianych arkuszy udokumentowano jedynie dwa zło Ŝa kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego – „Osłowo” i „Chanie Chursy”. Pierwsze z nich zostało zaniechane, a z drugiego nie rozpocz ęto eksploatacji. Istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ torfów i złó Ŝ kruszywa naturalnego piaszczysto-Ŝwirowego, z których kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana na rynku lokalnym. Obszar arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze w cało ści nale Ŝy do prawobrze Ŝnej zlewni Bugu. Odwadniany jest przez rzeki: Nurczyk, Pulw ę, Bug, M ętn ą i Moszczon ą oraz Nurczyk. W granicach obszaru obu arkuszy nie prowadzi si ę monitoringu wód powierzchniowych. Głównym wodono śnym pi ętrem u Ŝytkowym jest górny poziom mi ędzyglinowy, wyst ępuj ący w utworach czwartorz ędowych pod warstw ą glin zwałowych. Eksploatacja uj ęć z tego poziomu zaspokaja lokalne zapotrzebowanie na wod ę. W granicach arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę tam gliny zwałowe zlodowacenia warty, których maksymalna mi ąŜ szo ść w obr ębie wy-

42 chodni mo Ŝe dochodzi ć do 20–30 m. Lokalnie s ą one pod ścielone glinami zwałowymi starszych zlodowace ń, tworz ąc kompleks osadów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 50–100 metrów. Najkorzystniejszych warunków dla składowania odpadów oboj ętnych nale Ŝy spo- dziewa ć si ę w rejonach charakteryzuj ących si ę gł ębokim poło Ŝeniem głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego i du Ŝą odporno ści ą na zanieczyszczenia antropogeniczne (bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia). S ą to okolice Wilanowa i Tokarów na arkuszu Stacja Nurzec oraz Klu- kowicz i Wyczółek na arkuszu Klukowicze. Ograniczenia warunkowe lokalizacji składowisk wyznaczono na arkuszu Stacja Nurzec. Wyst ępuj ą one w okolicy miejscowo ści gminnych: Nurzec-Stacja i Mielnik (wynikaj ą z blisko ści zwartej zabudowy), natomiast w południowej cz ęś ci arkusza zwi ązane s ą z poło Ŝeniem w granicach obszaru chronionego krajobrazu. Na obu arkuszach zlokalizowano po jednym wyrobisku powstałym w wyniku niekon- cesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego. Mogą one by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej (w tym gruntowej) bariery izolacyjnej. Wskazane wyrobiska posiadaj ą ograniczenia warunkowe (punktowe) – ze wzgl ędu na s ąsiedztwo zabudowy. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprze- dzona szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwol ą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne glin zwałowych, ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. W granicach arkuszy jako korzystne dla budownictwa zaklasyfikowano głównie obszary wyst ępowania piasków i Ŝwirów oraz glin zlodowacenia Warty. Niekorzystnymi wa- runkami budowlanymi charakteryzuj ą si ę tereny, gdzie na powierzchni odsłaniaj ą si ę słabo- no śne piaski w stanie lu źnym, namuły, torfy i mułki oraz obszary zaburzone glacitektonicznie w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza., a tak Ŝe obszary predysponowane do wyst ępowania i rozwoju ruchów masowych, znajduj ące si ę w dolinie Nurczyka, Bugu i na wzgórzach w zachodniej cz ęści terenu. Znaczna cz ęść charakteryzowanego terenu znajduje si ę w granicach Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Dolina Bugu. W jego obr ębie znajduj ą si ę 4 rezerwaty przyrody: „Gr ąd Ra- dziwiłłowski”, „Sokóle”, „Góra Usze ście” i „Witanowszczyzna” oraz zespół przyrodniczo- krajobrazowy „Głogi”. Do sieci NATURA 2000 wł ączona została dolina Bugu (obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Dolnego Bugu”) i niemal pokrywaj ący si ę z nim obszar specjalnej ochrony siedlisk „Ostoja Nadburza ńska” oraz teren na zachód od Radziwiłłówki (obszar specjalnej ochrony siedlisk Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego).

43 Niew ątpliw ą najwi ększ ą atrakcj ą turystyczn ą omawianego obszaru jest odbudowana, zabytkowa cerkiew w Grabarce. Obiekt ten przez cały rok ści ąga rzesze turystów, a w świ ęto Przemienienia Pa ńskiego przypadaj ące na dzie ń 19 sierpnia wyznawców prawosławia z kraju i zagranicy. Przy cerkwi znajduje si ę zabytkowy cmentarz z ,,lasem krzy Ŝy” o łącznej liczbie przekraczaj ącej 7000. Mielnik jest o środkiem turystycznym z infrastruktur ą noclegow ą. Obszar arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze stanowi znaczny potencjał dla rozwoju rolnictwa ekologicznego i agroturystyki oraz turystyki zarówno pieszej jak i rowerowej.

XIV. Literatura

BUTRYMOWICZ N., 1962 – Orzeczenie o wyst ępowaniu i jako ści kruszywa w rej. Siemia- tycze – Boratyniec Ruski, Radziwiłłówna – Adamowo. Centralne Archiwum Geolo- giczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DATA I., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla budownictwa drogowego „Chanie Chursy”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1974 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za złoŜami iłów do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w powiecie Siemiatycze. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), 2007 – System osłony przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANICKI T., 2001a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Stacja Nurzec (496) i arkusz Klukowicze (497). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANICKI T., 2001b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz 496 – Stacja Nurzec. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JANICKI T., 2001c– Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz 497 – Klukowicze. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., JASI ŃSKA A., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Stacja Nurzec (496) i Klukowicze (497) wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

44 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo- Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KONKEL E., 1971 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ce- ramicznym ilastym w powiecie: Siemiatycze, woj. białostockie. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KOPACZ M., MATRASZEK J., 2004 a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz 496 – Stacja Nurzec. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KOPACZ M., MATRASZEK J., 2004 b – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz 497 – Klukowicze. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LISTKOWSKI W., 1964 – Orzeczenie o mo Ŝliwości wyst ępowania kruszywa naturalnego w rejonie Nurca, powiat Siemiatycze. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARCINIAK A., 1980 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego dla budownictwa drogowego w rejonie wsi Osłowo. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MARCINIAK A., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy pisz ącej na terenie gminy Mielnik. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MORAWIEC F., 1956 – Opinia wst ępna zło Ŝa pospółki w Grabarce. Archiwum Geologiczne Podlaskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Białystok. NOWICKI Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Polsce. Informa- tor Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centralne Ar- chiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

45 RAWAN D., BORGULA S., 1974 – Sprawozdanie geologiczne z przeprowadzonych bada ń geologicznych na obszarze „Radziwiłłówka”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. , poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2003 r. nr 61, poz. 549. SALACHNA P., 1977 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych za zło Ŝem kruszywa naturalnego „Moszczona Pa ńska”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa SALACHNA P., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „ śerczyce” dla potrzeb budownictwa. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa STANISZEWSKA Z., 1970 – Orzeczenie geologiczne dotycz ące zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych „Nurzec”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STA ŚKIEWICZ E., 1979 – Orzeczenie wraz ze sprawozdaniem z prac geologiczno- zwiadowczych za zło Ŝami surowców ilastych do produkcji cienko ściennych elementów ceramiki budowlanej w południowej cz ęś ci województwa białostockiego. Centralne Ar- chiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno zwiadowczych za zło Ŝem piasku do produkcji betonów komórkowych w rejonie miejscowo ści Czeremcha. Cen- tralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych zło Ŝa piasku do produkcji betonów komórkowych „Nurzec”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

46 ŚLUSARCZYK-RADWAN D., BORGULA S., 1973 – Orzeczenie geologiczne z przeprowadzonych bada ń geologicznych na obszarze „Głogi”. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). DzU z 2003 r. nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2009 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa. ZI ĄBKA Z., 1964 – Sprawozdanie z robót geologiczno-poszukiwawczych za zło Ŝami kredy pisz ącej w okolicy Mielnika n/Bugiem. Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.