Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

TOMASZ JANICKI

G³ówny Koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski wschodniej — A. BA£UK

1:50000

Arkusz Stacja Nurzec (496) i arkusz Klukowicze (497) (z 1 tab. i 2 tabl.)

WARSZAWA 2001 SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Redakcja merytoryczna mgr Zofia KLIMCZAK

Akceptowa³ do udostêpniania p.o. Dyrektor Naczelny Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Tadeusz M. PERYT

Przygotowanie wersji cyfrowej: in¿. Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 9

A. Stratygrafia...... 10

1. Kreda ...... 10

a. Kreda górna ...... 10

Kampan + mastrycht ...... 10

2. Trzeciorzêd ...... 11

a. Paleogen...... 12 Eocen + oligocen...... 12

b. Neogen ...... 12 Miocen ...... 12

3. Czwartorzêd ...... 13

a. Plejstocen ...... 14 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 14

Zlodowacenie Nidy ...... 14

Interglacja³ ma³opolski...... 15

Zlodowacenie Sanu ...... 15

Zlodowacenie Wilgi ...... 16 Interglacja³ wielki ...... 17 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 17

Zlodowacenie Odry ...... 17

Zlodowacenie Warty ...... 19 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 22

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 22

c. Holocen ...... 23

3 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 23

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 25

IV. Podsumowanie ...... 29

Literatura ...... 29

4 I. WSTÊP

Obszar objêty arkuszami Stacja Nurzec (496) i Klukowicze (497) po³o¿ony jest na Nizinie Pó³nocno-Podlaskiej, w obrêbie jej mezoregionu zwanego Wysoczyzn¹ Drohiczyñsk¹ (J. Kondracki, 1988). Jedynie niewielki fragment po³udniowo-zachodniej czêœci arkusza Stacja Nurzec, obejmuj¹cy dolinê Bugu, po³o¿ony jest na obszarze mezoregionu Podlaski Prze³om Bugu zaliczanego do Niziny Po³udniowo-Podlaskiej. Arkusz Klukowicze tylko czêœciowo znajduje siê na terytorium Polski. Jego wschodni fragment znajduje siê na terenie Bia³orusi. Arkusz Stacja Nurzec ograniczony jest wspó³rzêdnymi geograficznymi 23o00’i23o15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej. Arkusz Klukowi- cze graniczy od wschodu z arkuszem Stacja Nurzec. Oba arkusze ograniczone s¹ równole¿nikami 52o20’i52o30’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Obszar obu arkuszy nale¿y administracyjnie do województwa podlaskiego poza niewielkim fragmentem po³o¿onym na lewym brzegu Bugu, który nale¿y do województwa mazowieckiego. Oko³o 60% powierzchni obu arkuszy stanowi¹ lasy, g³ównie liœciaste i mieszane; dominuje w nich grab, d¹b, brzoza, olcha i sosna. Ze wzglêdu na gleby niskich klas bonitacyjnych rolnictwo jest s³abo rozwiniête. Przewa¿a w rejonie ograniczonym miejscowoœciami: Nurzec, Werpol, Wilanowo, Klukowicze, Wólka Nurzecka. Brak jest oœrodków miejskich oraz przemys³owych. Najwiêksze miejscowoœci to Nurzec-Stacja i czê- œciowo Mielnik, gdzie znajduje siê Fabryka Kredy bazuj¹ca na surowcu wydobywanym w kopalni kredy pisz¹cej. Sama kopalnia znajduje siê poza granicami obszaru arkusza Stacja Nurzec. W Adamo- wie zlokalizowano w latach 60. przepompowniê ruroci¹gu naftowego „PrzyjaŸñ”. Lokalnie rozwiniê- ty jest przemys³ drzewny ograniczony do tartaków w Nurzec-Stacji, Mielniku i Grabowcu. Sieæ dróg gruntowych i asfaltowych jest dobrze rozwiniêta. Przez obszar arkuszy przebiega linia kolejowa z Siedlec do Czeremchy i dalej do Bielska Podlaskiego i Bia³egostoku oraz Hajnówki. W Po³owcach znajduje siê drogowe przejœcie graniczne z Bia³orusi¹. Literatura geologiczna dotycz¹ca tej czêœci Niziny Podlaskiej nie jest liczna i odnosi siê w g³ów- nej mierze do okolic Mielnika. Pomijaj¹c przyczynki o charakterze historycznym, spoœród publikacji

5 z okresu miêdzywojennego, w niewielkim zakresie do terenów tych odnosz¹ siê opracowania J. Le- wiñskiego i J. Samsonowicza (1918), S. Lencewicza (1931), J. Kondrackiego (1933) i B. Halickiego (1935). W okresie powojennym edycja Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski 1:300 000 (S. Zwierz 1949, 1954) da³a pocz¹tek opracowaniom dotycz¹cym pod³o¿a czwartorzêdu (J. E. Mojski, E. Rühle, 1965), jak te¿ stratygrafii plejstocenu tego rejonu (E. Rühle, S. Zwierz, 1961). Najwa¿niejszym opra- cowaniem dotycz¹cym budowy geologicznej obszaru arkuszy, jest Mapa geologiczna Polski 1:200 000 arkusz Bia³a Podlaska (J. Nowak, 1973a, b). Z innych materia³ów kartograficznych nale¿y wspomnieæ o mapie 1:25 000 wykonanej w 1953 r. dla rejonu Mielnika (Z. Mazurkiewicz, 1953). W bezpoœrednim s¹siedztwie brak jest opracowanych map geologicznych w skali 1:50 000. Nawi¹zanie do obszarów s¹siednich umo¿liwiaj¹ opracowania o znaczeniu regionalnym (S. Z. Ró¿ycki, 1967, 1972; K. Straszewska, 1968; J. Nowak, 1969; J. E. Mojski, 1972; Prace zbioro- we 1978, 1984; J. Nitychoruk, 1995). Prace dokumentacyjno-zdjêciowe dla arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze prowadzono w latach 1991–1996 na podstawie projektu badañ geologicznych (KOPBG/015/3195/90) zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 13.07.1990 r. Powierzchnia obszaru arkusza Stacja Nurzec wynosi oko³o 310 km2 natomiast arkusza Kluko- wicze oko³o 100 km2. £¹cznie ca³y opracowywany teren obejmuje powierzchniê oko³o 410 km2.Ob- szar udokumentowano 2929 punktami dokumentacyjnymi (sondy rêczne — o g³êbokoœci œrednio 2 m, sondy mechaniczne — o g³êbokoœci œrednio 4 m, ods³oniêcia naturalne i sztuczne). Do opracowania mapy geologicznej wykorzystano zdjêcia lotnicze, profile 58 archiwalnych otworów hydrogeologicz- nych i badawczych oraz otwory wykonane dla opracowañ surowcowych. Na zlecenie Pañstwowego Instytutu Geologicznego Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych w Warszawie wykona³o cztery kartograficzne otwory wiertnicze o ³¹cznym metra¿u 470 m, zako- ñczone w utworach trzeciorzêdowych: w Werpolu (otw. 9) i Radziwi³³ówce (otw. 10) — arkusz Stacja Nurzec oraz w Zubaczach (otw. 1) i Wólce Nurzeckiej (otw. 4) — arkusz Klukowicze. Badania geoelektryczne zosta³y wykonane w 1990 r. przez firmê „Geoserwis” z Warszawy. Za- sadniczy profil elektrooporowy o d³ugoœci oko³o 28 km, mia³ przebieg zbli¿ony do projektowanej linii przekroju geologicznego (SW–NE). Dodatkowe trzy profile, prostopad³e do g³ównego, mia³y d³ugo- œci: 3,7; 2,6 i 1,8 km (B. Jagodziñska, 1990). Po wykonaniu otworów wiertniczych przeprowadzono reinterpretacjê badañ geoelektrycznych, których wyniki okaza³y siê w du¿ym stopniu przydatne dla przedstawienia poziomów glin zwa³owych oraz uchwycenia stropu utworów trzeciorzêdowych i kredowych (A. Jagodziñski, 1992). W Oddziale Geologii Morza PIG w Sopocie wykonano badania litologiczno-petrograficzne o charakterze standardowym (analizy uziarnienia, sk³ad minera³ów ciê¿kich, zawartoœæ wêglanu wap-

6 nia, sk³ad petrograficzny ¿wirów z glin zwa³owych, obtoczenie ziarn kwarcu) dla 203 próbek ze wszystkich czterech profilów wierceñ kartograficznych (M. Mas³owska, M. Micha³owska, 1995). Dla osadów trzeciorzêdowych przeprowadzono w Pañstwowym Instytucie Geologicznym badania palinologiczne 21 próbek ze wszystkich czterech otworów kartograficznych (B. S³odkowska, 1996). Do analizy palinologicznej przekazano 11 próbek osadów czwartorzêdowych. Poza okreœleniem tych osadów jako czwartorzêdowe nie uda³o siê dok³adniej sprecyzowaæ ich wieku (H. Winter, 1996). Badañ wieku bezwzglêdnego osadów czwartorzêdowych nie wykonywano, gdy¿ nie by³y one przewidziane w projekcie badañ geologicznych dla arkuszy.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty arkuszami Stacja Nurzec i Klukowicze stanowi fragmenty dwóch g³ównych jedno- stek geomorfologicznych — Wysoczyzny Drohiczyñskiej (mezoregion Niziny Pó³nocnopodlaskiej) oraz Podlaskiego Prze³omu Bugu (mezoregion Niziny Po³udniowopodlaskiej). Bug na badanym obszarze jest g³ówn¹ rzek¹, do której uchodz¹ wszystkie pozosta³e cieki. Fragment doliny Bugu o d³ugoœci oko³o 1,3 km znajduje siê w po³udniowo-zachodniej — najni¿ej po³o¿onej — czêœci obszaru, o wysoko- œciach bezwzglêdnych oko³o 117 m n.p.m. W tym rejonie równie¿ zlokalizowana jest kulminacja wysoczyzny — Góra Uszeœcie, o wysokoœci 203,8 m n.p.m., co daje deniwelacje rzêdu 87 m. W urozmaiconej rzeŸbie terenu, której g³ówne rysy zwi¹zane s¹ z postojem i recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Warty, wydzieliæ mo¿na szereg form o ró¿nej genezie (tabl. I). W centralnej czêœci obszaru dominuje wysoczyzna morenowa o prawie p³askiej powierzchni otoczona od wschodu równin¹ sandrow¹ a od zachodu i pó³nocy „obciêta” zboczem o wysokoœci oko³o 15 m. Zbocze to, nosz¹ce cechy zbocza kontaktu lodowego, ma przebieg po³udnikowy pomiêdzy Radziwi³³ówk¹ i Moszczon¹ Pa- ñsk¹ a nastêpnie zmienia przebieg na równole¿nikowy w rejonie Nurzec-Stacji. Powierzchnia wysoczyzny osi¹ga wysokoœæ od 165 m n.p.m. do oko³o 200 m n.p.m. pomiêdzy Radziwi³³ówk¹ i Adamowem. W rejonie tym równie¿ wysokoœci wzglêdne powierzchni s¹ wiêksze, rzêdu 2–5 m. Wysoczyznê morenow¹ nadbudowuj¹ ró¿norodne formy powsta³e w czasie postoju l¹dolodu i deglacjacji obszaru. Nale¿¹ do nich przede wszystkim pagórki i wzgórza moren czo³owych, lokalnie w rejonie Mielnika — spiêtrzonych. Wysokoœci wzglêdne moren czo³owych wahaj¹ siê od 5 do 25 m, a bezwzglêdne siêgaj¹ maksymalnie 203,8 m n.p.m. (Góra Uszeœcie na pó³noc od Mielnika). W roz- mieszczeniu moren czo³owych mo¿na przeœledziæ fragmenty dwóch ci¹gów morenowych, wyzna- czaj¹cych kolejne etapy recesji l¹dolodu (S. Zwierz, 1949; S. Z. Ró¿ycki, 1972; J. Nowak, 1971). Pierwszy z nich — Radziwi³³ówka–Mielnik–Adamowo, ci¹gn¹cy siê z rejonu Siedlec i £osic, poza obszarem rozpatrywanych arkuszy, ma swoj¹ kontynuacjê we wschodniej czêœci obszaru, w rejonie

7 Klukowicz. Po³o¿one miêdzy Adamowem i Klukowiczami niewyraŸnie zaznaczone w rzeŸbie pagór- ki zbudowane ze ¿wirów lodowcowych, mog¹ stanowiæ rozmyte moreny, które znalaz³y siê na szlaku odp³ywu wód sandrowych w czasie póŸniejszych etapów recesji. Drugi ci¹g moren, biegn¹cy od Siemiatycz, po³o¿onych na zachód od badanego terenu, daje siê przeœledziæ w rejonie Moszczonej Pañskiej i na pó³noc od ¯erczyc. Równiny sandrowe zwi¹zane s¹ z recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Warty. Sypane by³y przed czo³em l¹dolodu w czasie jego postoju w strefie Moszczona Pañska–¯erczyce. Na badanym obszarze serie wodnolodowcowe zbudowane s¹ g³ównie z materia³u drobno- i œrednioziarnistego œwiadcz¹c o dystalnej czêœci sandru. Odp³yw wód skierowany by³ ku po³udniowemu wschodowi. Na powierzchni wysoczyzny morenowej wyró¿niaj¹ siê kemy, moreny martwego lodu oraz pa- górki akumulacji szczelinowej. S¹ one zgrupowane g³ównie na obszarze pó³nocno-zachodnim (Zab³ocie–Moszczona Pañska–Radziwi³³ówka) oraz wschodnim (Zubacze–Wólka Nurzecka–Wila- nowo) s¹siaduj¹c z nieckami wytopiskowymi. D³ugie zaleganie bry³ martwego lodu w czêœci pó³nocno-zachodniej i wschodniej znalaz³o swoje odbicie w rzeŸbie tej czêœci badanego obszaru. WyraŸnie zaznaczone niecki wytopiskowe w tym rejonie wystêpuj¹ na wysokoœci 140,0–150,0 m n.p.m. Ozy wystêpuj¹ w okolicy Zab³ocia, ¯erczyc i Moszczonej Pañskiej na zachodzie oraz Zubacz na wschodzie. Ich d³ugoœæ waha siê od 350 m do 1,5 km a wysokoœæ wzglêdna osi¹ga maksymalnie 10 m. Erozyjna dzia³alnoœæ wód subglacjalnych zaznaczy³a siê w pó³nocno-zachodniej i zachodniej czêœci wysoczyzny. Fragmenty rynien subglacjalnych lokalnie wykorzystywanych przez rzeki Moszczon¹ i Nur- czyk znajduj¹ siê w rejonie Nurca, ¯erczyc i Moszczonej Pañskiej. Rynnowe za³o¿enie ma przypuszczalnie równie¿ prze³omowa dolina Bugu ko³o Mielnika (P. Woldstedt, 1929; J. Kondracki, 1933). Dolina wód roztopowych o przebiegu równole¿nikowym, wykorzystywana obecnie przez rzekê Mêtn¹, zlokalizowana jest w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru, pomiêdzy Mielnikiem i Radziwi³³ówk¹. Po³udniowo-zachodni skraj obszaru stanowi krótki odcinek (oko³o 500 m) doliny Bugu w strefie prze³omu przez moreny czo³owe okolic Mielnika. Poziom wody w rzece, wed³ug mapy topograficznej kszta³tuje siê na wysokoœci 116,8 m n.p.m. Tarasy nadzalewowe Bugu, o wysokoœci 3,0–5,0 m (120,0–122,0 m n.p.m.) w rejonie Zagórza, dalej na zachód, ju¿ poza obszarem badanym, osi¹gaj¹ wy- sokoœæ 6–7 m. Tarasy nadzalewowe zaznaczaj¹ siê jako w¹ska listwa o szerokoœci 50,0–100,0 w okolicy Zagórza, rozszerzaj¹c siê dalej na pó³noc w rejonie Os³owa do 500–700 m. Powierzchnia tarasów jest nieznacznie nachylona w kierunku zboczy doliny i urozmaicona materia³em deluwialnym z g³azami pochodz¹cym z jej zboczy. Wysokoœæ holoceñskich tarasów zalewowych Bugu wynosi 1,0–2,0 m nad poziom rzeki. W miejscach du¿ego zró¿nicowania morfologicznego powierzchni i du¿ych spadków rozwinê³y siê dolinki i parowy przechodz¹ce w w¹wozy. Szczególnie wiele jest ich na zboczach doliny Bugu, gdzie

8 w¹wozy wciête na g³êbokoœæ 3–4 m odprowadzaj¹ okresowo wody opadowe. Dolinki boczne rozwinê³y siê te¿ miejscami na zboczach dolin Mêtnej i Moszczonej oraz niektórych niecek wytopiskowych. Równiny torfowe zajmuj¹ najwiêksze powierzchnie w obni¿eniach zwi¹zanych z nieckami wytopiskowymi w rejonie Zab³ocia, ¯erczyc i Zubaczy. Wystêpuj¹ tak¿e w dolinie Nurczyka i Pulwy, gdzie zwi¹zane s¹ z zarastaj¹cymi zakolami meandrowymi. Z pokrywami sandrowymi zwi¹zane s¹ pola piasków przewianych i wydmy szczególnie dobrze rozwiniête pomiêdzy miejscowoœci¹ Nurzec-Stacja i granic¹ pañstwa. W pocz¹tkowym etapie eksploatacji kredy pisz¹cej ze z³o¿a w Mielniku powsta³a ha³da nadk³adu, na której sk³adowano m.in. utwory eoceñsko-oligoceñskie bogate w konkrecje fosforytowe o œrednicy dochodz¹cej do 15 cm.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

Obszar arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze po³o¿ony jest w obni¿eniu podlaskim, nale¿¹cym do platformy wschodnioeuropejskiej. Od pó³nocy obni¿enie podlaskie graniczy z wyniesieniem mazurskim, a od po³udnia z wyniesieniem ³ukowsko-wisznickim (Praca zbiorowa, 1974). Wiek i litologia pod³o¿a krystalicznego oraz pokrywy osadowej zosta³y okreœlone na podstawie danych z otworu wiertniczego Mielnik IG-1 (otw. 14, g³êbokoœæ 1813,1 m — ark. Stacja Nurzec), wy- konanego w 1961 r. (W. Ryka, 1962; W. Kie¿el, 1962; A. KuŸniarowa, 1962). Najstarsze osady rozpo- znane w tym profilu nale¿¹ do najwy¿szego proterozoiku. S¹ to amfibolity piroksenowo-diopsydowe, na których le¿y kompleks efuzywno-osadowy eokambru o mi¹¿szoœci 135 m. Osady paleozoiczne rozpoczyna seria piaskowcowo-ilasta kambru, która w Mielniku osi¹ga 433 m mi¹¿szoœci. Do ordowiku zaliczono wapienie i i³owce dolomityczne o mi¹¿szoœci 40 m. Osady syluru, g³ównie i³owce wap- niste z przerostami wapieni, osi¹gaj¹ w Mielniku znaczn¹ mi¹¿szoœæ rzêdu 555 m. Na utworach syluru wystêpuj¹ osady permskie wykszta³cone w postaci i³owców, dolomitów, wapieni i piaskowców. Na osadach paleozoicznych le¿¹ w Mielniku i³owce i piaskowce triasu o mi¹¿szoœci 46 m, a na nich kompleks ska³ wêglanowych jury o mi¹¿szoœci 127 m. Do kredy dolnej zaliczono 7-metrowej mi¹¿szoœci osady piaszczysto-margliste z glaukonitem. Osady le¿¹ce bezpoœrednio w pod³o¿u czwartorzêdu to osady kredy górnej i trzeciorzêdu. Ze wzglêdu na to, i¿ wystêpuj¹ miejscami na powierzchni, zostan¹ omówione w nastêpnych rozdzia³ach.

9 STRATYGRAFIA

1. Kreda

a. Kreda górna

Osady kredy górnej (kampan, mastrycht) stwierdzono w kilku wychodniach w okolicy Mielni- ka oraz w trzech otworach wiertniczych. Mi¹¿szoœæ utworów kredy górnej stwierdzona w otworze Mielnik IG-1 (otw. 14) wynosi 200 m. Stratygrafiê kredy opracowano na podstawie materia³ów archiwalnych równie¿ z terenów s¹siednich ( kopalnia kredy w Mielniku). Strop utworów kredowych na przekroju geologicznym wyinterpretowano na podstawie interpretacji badañ geofizycznych (A. Jago- dziñski, 1992).

Kampan+mastrycht

Kreda pisz¹ca i kreda pisz¹ca z krzemieniami. Naobszarze arkusza Stacja Nurzec stwierdzono morskie osady kampanu dolnego i górnego. Rozdzielono je na podstawie badañ paleontologicznych próbek z wierceñ w Mielniku (otw. 14) i Wygodzie (otw. 7 — ark. Stacja Nurzec) oraz ods³oniêcia w kopalni kredy pisz¹cej w Mielniku (E. Bieda, 1958; E. Gawor-Biedowa, 1972; E. Witwicka, 1959, 1971; Z. Zi¹bka, 1965). Kampan dolny wykszta³cony jest jako kreda pisz¹ca bia³a, miejscami z wk³adkami glaukonitu oraz licznymi krzemieniami. Wiek osadów z wiercenia w Mielni- ku okreœlono na podstawie wystêpuj¹cej mikrofauny z Bolivinoides regularis Reuss, Stensiöina annae Po¿aryska, Globorotalites multisepta Brotzen., Gavelinella tumida Brotzen. Z ods³oniêcia kredy w kopalni w Mielniku S. W. Alexandrowicz (vide Z. Zi¹bka, 1965) opisa³ faunê z Pseudovolvulineria stelligera, Stensiöina gracilis, Pseudovolvulineria clementiana, Globotruncana arca i formicata oraz Gavelinella umbilicata i costulata. G³êbokoœæ stropu utworów kampanu dolnego J. Nowak (1974) okreœli³a na 20 m w otworze wiertniczym Mielnik IG-1 (otw. 14). W kopalni kredy strop ten kszta³tuje siê na g³êbokoœci od 8 do 21 m tj. oko³o 101–119 m n.p.m. Kampan górny, wykszta³cony jako bia³a kreda pisz¹ca, znany jest zarówno z wierceñ jak i ods³oniêæ w rejonie Zagórza i Mielnika. Jego mi¹¿szoœæ J. Nowak (1974) okreœli³a na 13–29 m. W stropie osadów kampanu E. Bieda (1958), w ods³oniêciu u podnó¿a Góry Zamkowej w Mielniku (poza obszarem arkuszy), na g³êbokoœci 2 m, tj. oko³o 125 m n.p.m. stwierdzi³a wystêpowanie „twardego dna” œwiadcz¹cego o luce sedymentacyjnej. Z ods³oniêcia tego opisano faunê (E. Gawor, 1954; E. Bieda, 1958): Belemnitella mucronata Jeletzky, Belemnitella lanceolata Schloth, Echinocorys ovatus Leske, Gryphaea vesicularis Lamarck, Stensiöina annae Po¿aryska, Stensiöina pommerana Brotzen oraz Bolivinoides mielnicensis Bieda. W otworach Mielnik IG-1 (otw. 14) i Wygoda (otw. 12)

10 osady kampanu górnego okreœlono równie¿ na podstawie mikrofauny (E. Witwicka, 1959; E. Ga- wor-Biedowa, 1972). Osady mastrychtu dolnego stwierdzono w kopalni kredy w Mielniku, gdzie na g³êbokoœci oko³o 4 m (oko³o 135 m n.p.m.) oddzielone s¹ „twardym dnem” od kredy pisz¹cej kampanu górnego. Wy- kszta³cone s¹ jako kreda pisz¹ca bia³oszara, miejscami ze skupieniami glaukonitu. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ osadów mastrychtu dolnego okreœlono na 15 m w wierceniach na obszarze z³o¿a kredy (Z. Zi¹bka, 1965). D. Peryt (1981) okreœli³a wiek tych warstw na podstawie dominacji otwornic z gatunku Rugoglobigerina (Rugoglobigerina milamensis Smith, Pessagno, Rugoglobigerina pennyi Bronniman, Rugoglobigerina rugosa Plummer). W otworze Wygoda (otw. 7 — ark. Stacja Nurzec) do mastrychtu E. Witwicka (1971) zaliczy³a stropow¹, dwumetrow¹ warstwê kredy pisz¹cej z g³êbo- koœci 130 m (oko³o 42 m n.p.m.) na podstawie wystêpowania otwornic m.in. z gatunku Angulogaveli- nella gracilis (Marsson). Bia³a kreda pisz¹ca bez glaukonitu (kampan?) na omawianym obszarze wystêpuje na powierzchni w Zagórzu ko³o Mielnika, gdzie ods³ania siê na wysokoœci oko³o 125 m n.p.m., tj. wysoko- œci odpowiadaj¹cej po³o¿eniu “twardego dna” w ods³oniêciu z rejonu Góry Zamkowej. Strop utworów kredowych, okreœlony na podstawie badañ geofizycznych (A. Jagodziñski, 1992), w czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru wystêpuje na wysokoœci od 25 do 100 m n.p.m. W otworze wiertniczym, wy- konanym w dnie kopalni w Mielniku (Z. Zi¹bka, 1965) kreda pisz¹ca nie zosta³a przewiercona do g³êbokoœci 120 m, tj. 2,3 m n.p.m. Odpowiada to wysokoœci po³o¿enia stropu kredy in situ nawierco- nej w otworze Mielnik IG-1 (otw. 14) na g³êbokoœci 151,3 m tj. 6 m p.p.m. Nale¿a³oby zatem uwa¿aæ wyst¹pienie kredy w Mielniku za osad in situ. Deniwelacje stropu kredy rzêdu 150 m stwierdzone po- miêdzy otworem Mielnik IG-1 (otw. 14) a wychodniami kredy w Mielniku wydaj¹ siê byæ efektem czêœciowo budowy blokowej pod³o¿a podczwartorzêdowego, czêœciowo zaœ zaburzeñ glacitektonicznych polegaj¹cych na wyciœniêciu plastycznych utworów kredowych (H. Ruszczyñska-Szenajch, 1973; E. Falkowski i in., 1988; H. £oziñska-Stêpieñ, 1988).

2. Trzeciorzêd

Osady trzeciorzêdu zosta³y stwierdzone we wszystkich otworach kartograficznych na obszarze obu arkuszy. Ponadto znane s¹ z otworów wykonanych w Klukowiczach (otw. 6), Mielniku (otw. 19 — ark. Stacja Nurzec) oraz Wygody (otw. 7 — ark. Stacja Nurzec) i Adamowa (otw. 23 — ark. Stacja Nurzec), gdzie osi¹gniêto ich sp¹g. Stanowi¹ je g³ównie utwory miocenu oraz nierozdzielone osady eocenu+oligocenu. W paleocenie w Polsce œrodkowej i pó³nocnej mia³a miejsce sedymentacja l¹dowa. PóŸniejsza erozja zniszczy³a osady tego wieku (Praca zbiorowa, 1979). Na omawianym obszarze brak jest utworów paleocenu, podobnie jak pliocenu. Powierzchnia stropowa osadów trzecio-

11 rzêdu wystêpuje na wysokoœci od 44,8 m n.p.m. w Wygodzie (otw. 7) do ponad 120 m n.p.m. w strefie zaburzeñ glacitektonicznych w rejonie Mielnika i Radziwi³³ówki. W otworze Mielnik IG-1 (otw. 14) nie stwierdzono osadów trzeciorzêdowych ze wzglêdu na brak rdzenia. Niewykluczone jest jednak, i¿ strop trzeciorzêdu wystêpuje tu najg³êbiej tj. na wysokoœci oko³o 3 m p.p.m.

a. Paleogen

Eocen + oligocen

Piaski i ¿wiry kwarcowe, piaski glaukonitowe, mu³ki oraz i³y wê- gliste.Osady tego wieku wykszta³cone s¹ w dwóch facjach — œródl¹dowej oraz morskiej. Wed³ug J. Nowak (1974) maksymalnie osi¹gaj¹ na omawianym obszarze 30 m. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ tych utworów rozpoznano w Adamowie (otw. 23) — 28,5 m. Profil rozpoczyna 0,5-metrowa warstwa i³ów ciemnoszarych z piaskami szarozielonymi i fragmentami kredy, spoczywaj¹ca na g³êbokoœci 150,5 m (18,8 m n.p.m.) na kredzie pisz¹cej kampanu. Wy¿ej wystêpuje seria piaszczysto-¿wirowa z konkrecjami fosforytowymi przechodz¹ca w piaski drobnoziarniste z glaukonitem oraz mu³owce piaszczyste z glaukonitem i konkrecjami pirytu, których strop znajduje siê na wysokoœci 58,8 m n.p.m. Odmienny charakter maj¹ osady paleogenu w Zubaczach (otw. 1 — ark. Klukowicze). Na wysokoœci 50,8 m n.p.m. wystêpuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste z wk³adkami i³ów z domieszk¹ glaukonitu, przechodz¹ce ku górze w piaski o podobnej granulacji, br¹zowe i czarne z fragmentami drewna, przewarstwieniami ¿wirów kwarcowych, mu³ków oraz i³ów. Rozproszona substancja wêglista nadaje im barwy br¹zowe i czarne. Strop paleogenu wystêpuje w Zubaczach na wysokoœci 65,8 m n.p.m. Bada- nia palinologiczne osadów ilasto-piaszczystych, wystêpuj¹cych w Zubaczach (otw. 1) na wysokoœci 66,8 m n.p.m. oraz w Wólce Nurzeckiej (otw. 4 — ark. Klukowicze) na wysokoœci 48,3 m n.p.m., wykonane przez B. S³odkowsk¹ (1996) pozwoli³y umieœciæ te utwory w przedziale wiekowym górny eocen–dolny oligocen. W otworze w Radziwi³³ówce (otw. 10) zak³ócenie nastêpstwa warstw sugeruje istnienie fa³dów lub ³usek zwi¹zanych z glacitektonik¹. W otworach kartograficznych nie stwierdzono wystêpowania konkrecji fosforytowych, które s¹ bardzo liczne w tego typu utworach ods³oniêtych w rejonie kopalni kredy pisz¹cej w Mielniku. Wyst¹pienie piasków glaukonitowych z fosforytami, to- warzysz¹cych porwakowi kredy na zachód od Mielnika (G³ogi), opisali E. Rühle i S. Zwierz (1961).

b. Neogen

Miocen

Piaski i ¿wiry kwarcowe, i³y wêgliste, mu³ki i piaski z wk³adkami wêgla brunatnego oraz wêgiel brunatny. Osady miocenu reprezentowane s¹ przez

12 utwory œródl¹dowe zaliczone na podstawie badañ palinologicznych (B. S³odkowska, 1996) do œrod- kowego (Zubacze — otw. 1) i górnego miocenu (Radziwi³³ówka — otw. 10). Wystêpuj¹ w pod³o¿u utworów czwartorzêdowych na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — 25,7 m — osi¹gaj¹ w rejonie Werpola (otw. 9) gdzie nie zosta³y przewiercone do g³êbokoœci 123,5 m, tj. 43,9 m n.p.m. Profil miocenu w otworze w Werpolu rozpoczyna siê seri¹ piasków drobnoziarnistych, mu³kowatych, z fragmentami uwêglonego drewna i rozproszon¹ substancj¹ wêglist¹. Mi¹¿szoœæ osadów tej czêœci profilu wynosi 1,8 m. Wy¿ej wystêpuje 0,1-metrowa warstwa piasków gruboziarnistych ze ¿wirami i uwêglonym pniem drzewa o gruboœci 0,5 m. W ca³ym profilu miocenu — czyli do g³êboko- œci 97,8 m, tj. 69,6 m n.p.m., dominuj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste z licznymi fragmentami wêgla brunatnego. Sporadycznie wystêpuj¹ przewarstwienia piasków gruboziarnistych ze ¿wirami kwarco- wymi oraz mu³ków o gruboœci do 30 cm. Na podstawie analizy palinologicznej B. S³odkowska (1996) okreœli³a wiek utworów z g³êbokoœci 119,5–123,5 m jako wy¿szy miocen, natomiast z g³êbokoœci 109,0–117,0 m jako œrodkowy miocen. Poniewa¿ próbki z wiêkszej g³êbokoœci charakteryzowa³y siê nisk¹ frekwencj¹ sporomorf okreœlono ich wiek na podstawie analizy jakoœciowej. Obserwacje rdzeni wiertniczych nie wskazywa³y na odwrócenie uk³adu warstw, zatem niewykluczone jest, i¿ ca³y profil z Werpola reprezentuje œrodkowy miocen. Maksymalna mi¹¿szoœæ osadów miocenu na badanym obszarze mo¿e dochodziæ do 40 m (J. Nowak, 1974). W otworze w Zubaczach (otw. 1), w utworach zaliczonych do miocenu œrodkowego (B. S³odkowska, 1996), na g³êbokoœci 101,8 m wystêpuje wêgiel brunatny o mi¹¿szoœci 2,9 m. W rejonie Mielnika osady miocenu podobnie jak i oligocenu zosta³y glacitektonicznie zaburzone, co dokumentuj¹ wyniki badañ palinologicznych. B. S³odkowska (1996) stwierdzi³a zak³ócenia nastêpstwa warstw w otworze w Radziwi³³ówce (otw. 10), gdzie udokumento- wane palinologicznie utwory eoceñsko-oligoceñskie le¿¹ na osadach miocenu górnego, a ni¿ej wystê- puj¹ utwory miocenu œrodkowego i ponownie miocenu górnego.

3. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdowe pokrywaj¹ prawie ca³y obszar obu arkuszy z wyj¹tkiem niewielkiej powierzchni w rejonie Mielnika – Zagórza, gdzie ods³aniaj¹ siê utwory kredy. Maksymalna mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych — 148,1 m — zosta³a stwierdzona w rejonie Mielnika (otw. 14) w strefie objêtej zaburzeniami glacitektonicznymi. W Tymiance (otw. 6 — ark. Stacja Nurzec) nie przewierco- no osadów czwartorzêdowych do g³êbokoœci 132 m. W otworach kartograficznych mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdowych waha³a siê od 89,4 m w Radziwi³³ówce (otw. 10) do 103,8 m w rejonie Wólki Nu- rzeckiej (otw. 4). Na obszarze arkusza Stacja Nurzec w obrêbie osadów lodowcowych zlodowacenia Warty obserwuje siê kry osadów starszych.

13 Kreda pisz¹ca kredowa jako kry w utworach czwartorzêdowych wy- stêpuje na pó³noc od Radziwi³³ówki oraz na pó³noc od doliny Bugu (tzw. G³ogi). Kry s¹ niewielkich rozmiarów, maksymalnie 80×150 m i praktycznie w ca³oœci wyeksploatowane. Piaski i mu³ki mioceñskie jako kry w utworach czwartorzêdowych wystêpuj¹ na powierzchni w rejonie Mielnika i Zagórza. S¹ to piaski i mu³ki jasnoszare ze znaczn¹ domieszk¹ ³yszczyków. Stratygrafiê osadów plejstoceñskich oparto na analizie litologiczno-facjalnej profilów wierceñ kartograficznych wykonanych dla niniejszych arkuszy, a tak¿e nielicznych g³êbszych otworów archiwalnych z badanego obszaru i terenów s¹siednich (J. Nowak, 1974; E. Rühle, S. Zwierz, 1961). W du- ¿ym stopniu wykorzystano równie¿ wyniki badañ litologiczno-petrograficznych i elektrooporowych.

a. Plejstocen

W profilu plejstocenu na obszarze arkuszy stwierdzono wystêpowanie kilku poziomów morenowych rozdzielonych seriami miêdzymorenowymi o zró¿nicowanym wykszta³ceniu. Wydzielono osady piêciu zlodowaceñ: trzech po³udniowopolskich (Nidy, Sanu i Wilgi) i dwóch œrodkowopolskich (Odry i Warty). Osady miêdzymorenowe zwi¹zane s¹ z interglacja³ami: ma³opolskim i wielkim.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Zlodowacenie Nidy

Gliny zwa³owe nie zosta³y nawiercone w ¿adnym z otworów kartograficznych, ale na podstawie analogii z s¹siednimi regionami (K. Wrotek, 1993; A. Ba³uk, 1992) wiek ten przypisano glinom wystêpuj¹cym w dolnych odcinkach profilów wierceñ archiwalnych z Tymianki (otw. 6) i Mielnika (otw. 14) — na obszarze arkusza Stacja Nurzec. Gliny te wype³niaj¹ zag³êbienia w powierzchni podplejstoceñskiej a ich strop wystêpuje na wysokoœci 39 m n.p.m. w Tymiance i 8,9 m n.p.m. w Mielniku. J. Nowak (1974) zaliczy³a je do zlodowacenia podlaskiego (=Narwi), jednak strop glin tego zlodowacenia wystêpuje znacznie ni¿ej na obszarach s¹siednich o opracowanym profilu czwartorzêdu — 15–70 m p.p.m. w rejonie Goworowa (A. Ba³uk, 1991; 1992) oraz 45 m p.p.m. w rejonie Ma³kinii (K. Wrotek, 1993). S¹ to gliny zwa³owe o barwach szarych, z du¿¹ iloœci¹ frakcji ¿wirowej. W Mielniku, w sp¹gu glin zwa³owych o mi¹¿szoœci 12 m, na rzêdnej 3,1 m. p.p.m., wystêpuj¹ liczne okruchy kredy pisz¹cej i krzemieni.

14 Interglacja³ ma³opolski

Piaski rzeczne. Dointerglacja³u ma³opolskiego zaliczono piaski œrednioziarniste, szare wystêpuj¹ce w Tymiance (otw. 6) na g³êbokoœci 117,0–129,0 m (53,0–41,0 m. n.p.m.) — na obszarze arkusza Stacja Nurzec. Mog¹ one odpowiadaæ wyró¿nionym przez J. Nowak (1974), w otworze od- leg³ym o 100 m, osadom trzech cykli sedymentacyjnych o mi¹¿szoœci 34 m, którym autorka przypi- sa³a rzeczn¹ genezê i wiek odpowiadaj¹cy najstarszemu interglacja³owi. Ponowna analiza profilów archiwalnych otworów z Tymianki sk³ania do innej interpretacji wieku osadów. Seria uznana za rzeczn¹ rozpoczyna siê na wysokoœci 51,2 m n.p.m. ¿wirami z g³azikami, a koñczy piaskami drobno- i œrednioziarnistymi na wysokoœci 67,0 m n.p.m. Wy¿ej wystêpuje 1-metrowa warstwa piasków ró¿- noziarnistych ze ¿wirami przechodz¹cych w piaski œrednioziarniste, których strop znajduje siê na rzêdnej 72,8 m n.p.m. Osady trzeciego cyklu s¹ przypuszczalnie utworami wodnolodowcowymi zwi¹zanymi z nasuwaniem siê nastêpnego l¹dolodu.

Zlodowacenie Sanu

Utwory przypisane zlodowaceniu Sanu wystêpuj¹ na obszarze obu arkuszy. Do tego zlodowacenia zaliczono kompleks glin zwa³owych wystêpuj¹cy w Wólce Nurzeckiej (otw. 4) bezpoœred- nio na utworach trzeciorzêdowych na g³êbokoœci 83,8–109,0 m (73,5–48,3 m n.p.m.). W sp¹gu kompleksu glin, na g³êbokoœci 103,8–109,0 m wystêpuj¹ ¿wiry grubookrychowe zwi¹zane genetycznie z glinami (s³aby uzysk rdzenia) oraz piaski œrednioziarniste, w których B. S³odkowska (1996) stwierdzi³a wystêpowanie przemieszanego zespo³u paleogeñskiego, neogeñskiego i czwartorzêdowe- go. Gliny zwa³owe s¹ piaszczyste z licznymi ¿wirami, o barwach szarych, w stropie ciemnoszarych. Wœród glin wystêpuj¹ cienkie (0,3–0,9 m) przewarstwienia piasków ró¿noziarnistych, czêsto zagli- nionych, których cechy petrograficzne s¹ zbli¿one do glin, wskazuj¹c na powstanie w tym samym cyklu glacjalnym. W czêœci stropowej kompleksu, na g³êbokoœci 85,8–87,8 m, wystêpuj¹ i³y warwowe, szare o zaburzonej laminacji zwi¹zane przypuszczalnie z recesj¹ l¹dolodu.

Zawartoœæ CaCO3 w glinach zwa³owych jest niewielka i waha siê od 3,9 do 8,2%. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej glin przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne nad wapieniami z pó³nocy w dolnych i górnych poziomach glin, natomiast w czêœci œrodkowej wystêpuje niewielka przewaga wapieni pó³nocnych nad krystalicznymi. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B1 wynosz¹ 0,93 – 1,20 – 0,80. Wœród ska³ lokalnych liczne s¹ piaskowce glaukonitowe z fosforytami.

1 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm uzyskanych z glin zwa³owych obrazuj¹ stosun- ki miêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarcowe, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B —ska³y odporne na niszczenie

15 Wœród minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (oko³o 30%) obok amfiboli (22%). Do zlodowacenia Sanu zaliczono równie¿ poziom glin, wystêpuj¹cy na g³êbokoœci 72,0–82,0 m (93–83 m n.p.m.) w Klukowiczach (otw. 6). Mu³ki, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ ponad seri¹ glin w Werpolu (otw. 9) na wysokoœci 78,4–69,6 m n.p.m. i w Zubaczach (otw. 5) na wysokoœci 80,8–76,9 m n.p.m. S¹ to piaski o ró¿nej granulacji, g³ównie œrednioziarniste z domieszk¹ ¿wirów, w Werpolu bardziej gliniaste, miejscami z przewarstwieniami mu³ków oraz szcz¹tkami roœlin na wysokoœci 72,5 i 71,9 m n.p.m. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (30–45%) nad amfibolami (17–20%). Zawartoœæ wê- glanów (5–12%) oraz wspó³czynnik obtoczenia ziarn kwarcu — R (wynosz¹cy od 0,99 do 1,79), œwiadcz¹cy o z³ym obtoczeniu, sugeruj¹ sedymentacjê fluwioglacjaln¹. Serii tej odpowiadaj¹ przypuszczalnie zaglinione ¿wiry i piaski wystêpuj¹ce w Tymiance (otw. 6) na wysokoœci 80–53 m n.p.m.

Zlodowacenie Wilgi

Utwory zaliczone do tego zlodowacenia wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze obu arkuszy. Osady zastoiskowe i morenowe zosta³y stwierdzone we wszystkich otworach kartograficznych. I³y i mu³ki zastoiskowe. Znasuwaniem siê l¹dolodu tego zlodowacenia s¹ zwi¹zane osady zastoiskowe w Tymiance (otw. 6) o mi¹¿szoœci 18 m (98–80 m n.p.m.), Zubaczach (otw. 1) o mi¹¿szoœci 10 m (90,8–80,8 m n.p.m.), Wólce Nurzeckiej (otw. 4) o mi¹¿szoœci 12,9 m (86,4–73,5 m n.p.m.) i Radziwi³³ówce (otw. 10) o mi¹¿szoœci 3 m (82,4–85,4 m n.p.m.). Osady zastoiskowe le¿¹ bezpoœrednio na utworach trzeciorzêdowych b¹dŸ piaskach wodnolodowcowych i glinach zwa³owych zaliczonych do zlodowacenia Sanu. W Zubaczach seriê zastoiskow¹ rozpoczynaj¹ mu³ki nieco piaszczyste, szare, o mi¹¿szoœci 2,8 m z kilkumilimetrowymi warstewkami i³ów ciemnoszarych, które wy¿ej staj¹ siê grubsze (0,5–0,8 mm), a udzia³ frakcji ilastej dominuje w sekwencji. Warstwy s¹ wyraŸnie zaburzone, podobnie jak w Radziwi³³ówce (otw. 10), gdzie seria zastoiskowa zosta³a czêœciowo w³¹czona w wy¿ejleg³e gliny zwa³owe. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w otworach 1, 9 i 10 co œwiadczy o szerokim rozprzestrzenieniu osadów glacjalnych zlodowacenia Wilgi na ca³ym omawianym obszarze. Mi¹¿szoœæ tych glin wynosi: od 9,3 m w Zubaczach (otw. 1: 100,1–90,8 m n.p.m.), 23,2 m w Werpolu (otw. 9: 101,6–78,4 m n.p.m.) do 23,8 m w Radziwi³³ówce (otw. 10: 109,2–85,4 m n.p.m.). Gliny te s¹ najczêœciej piaszczyste, be¿owoszare, zielonkawoszare, szare i ciemnoszare. W dolnych partiach w Werpolu i Radzi- wi³³ówce gliny s¹ silnie sprasowane i zawieraj¹ pakiety zaburzonych i „zmiêtych” i³ów warwowych o mi¹¿szoœci odpowiednio 1,2 i 2,0 m bêd¹cych przypuszczalnie porwakami starszych osadów. Na zaburzenia glacitektoniczne glin tego wieku w rejonie Mielnika, wskazuje interpretacja profilu geoelek- trycznego, która sugeruje równie¿ zaburzenia osadów trzeciorzêdowych. W Werpolu, na wysokoœci

16 85,4 m n.p.m., w obrêbie glin wystêpuje 2-metrowa warstwa mu³ków ilastych i piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Podobne przewarstwienie piasków, piasków gliniastych i mu³ków stwierdzono w Radziwi³³ówce na wysokoœci 97,2 m n.p.m. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów z glin zwa³owych dominuj¹ okruchy ska³ krystalicznych nad wapieniami. Zawartoœæ CaCO3 waha siê od 8,4% w Zuba- czach do 14,2% w Werpolu. W sk³adzie minera³ów przezroczystych w Radziwi³³ówce i Zubaczach dominuj¹ amfibole nad granatami.

Interglacja³ wielki

I³y, mu³ki i piaski rzeczne wystêpuj¹ na obszarze obu arkuszy w stropie starszych glin zwa³owych, tam gdzie rozwinê³y siê niezbyt g³êboko wciête doliny rzeczne. S¹ to piaski o ró¿nej granulacji odpowiadaj¹ce mniej lub bardziej wyraŸnym dwóm, miejscami trzem cyklom sedymenta- cyjnym. Wœród piasków wystêpuj¹ przewarstwienia mu³ków i i³ów z detrytusem roœlin. Mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi od oko³o 6 m w Radziwi³³ówce (otw. 10: 115,4–109,2 m n.p.m.), 10 m w Werpo- lu (otw. 9: 110,6–100,6 m n.p.m.) do 20 m w Wólce Nurzeckiej (otw. 4: 106,3–86,4 m n.p.m.). Do osa- dów interglacjalnych zaliczono równie¿, za J. Nowak (1974), 12-metrow¹ seriê piasków drobnoziarnistych i py³owatych ze szcz¹tkami roœlin, wystêpuj¹cych w Wygodzie (otw. 7) na g³êbokoœci 55,4–66,5 m (117,6–105,5 m n.p.m.) oraz piaski ró¿noziarniste i mu³ki w Mielniku, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 47–67,5 m (103,0–82,5 m n.p.m.) w otworze 20 i na g³êbokoœci 26,7–47,3 m (113,3–95,0 m n.p.m.) w otworze 22. Osady mu³kowato-ilaste z Werpola charakteryzuj¹ siê brakiem wêglanów, przewag¹ amfiboli (21,3%) i du¿ym udzia³em minera³ów blaszkowych (54,0%), co mo¿e œwiadczyæ o rzeczno-jeziornym pochodzeniu oraz domieszce materia³u trzeciorzêdowego (M. Mas³owska, M. Micha³owska, 1995). Sk³ad mineralny osadów w Wólce Nurzeckiej (dominacja grantów, znaczna iloœæ turmalinu i cyrkonu) równie¿ sugeruje domieszkê materia³u trzeciorzêdowego.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze arkuszy zlodowacenia te pozostawi³y zró¿nicowany kompleks osadów o mi¹¿szo- œci dochodz¹cej do 70 m. W ich obrêbie wyró¿niono dwa poziomy glin zwa³owych, które wraz z seriami miêdzymorenowymi odniesiono do zlodowacenia Odry i Warty. Obecna rzeŸba powierzchni jest w g³ównej mierze efektem procesów deglacjacji u schy³ku dolnego stadia³u zlodowacenia Warty.

Zlodowacenie Odry

Nasuniêcie l¹dolodu zlodowacenia Odry poprzedzi³a akumulacja i³ów i mu³ków zastoiskowych,które zachowa³y siê w Zubaczach (otw. 1 — ark. Klukowicze) na g³êbokoœci 71,0–74,7 m

17 (103,8–100,1 m n.p.m.). Ciemnoszare i³y warwowe dominuj¹ w górnej czêœci serii zastoiskowej i w stropie przechodz¹ w gliny zwa³owe nie tworz¹c z nimi wyraŸnej granicy. W strefie zaburzeñ glacitektonicznych w rejonie Zagórza, ciemnobr¹zowe, sprasowane i zlustrowane i³y warwowe ods³aniaj¹ siê w zboczu doliny Bugu poni¿ej serii morenowej zlodowacenia Odry. Gliny zwa³owe tego zlodowacenia wystêpuj¹ w wiêkszoœci otworów na obszarze obu arkuszy, a tak¿e ods³aniaj¹ siê na powierzchni terenu w rejonie Mielnika – Zagórza, gdzie zawieraj¹ drobne kry utworów starszych (miocenu i kredy). S¹ to na ogó³ gliny piaszczyste z licznymi ¿wirami, o barwach szarych, szarobr¹zowych i br¹zowych. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ — 30 m — osi¹gaj¹ w Ada- mowie (otw. 23 — ark. Stacja Nurzec). W Zubaczach (otw. 1), ciemnoszare gliny, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 53,5–71,0 m (121,3–103,8 m n.p.m.), sk³adaj¹ siê g³ównie z frakcji ilastej, o zawartoœci

CaCO3 6–7%. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów ska³y krystaliczne przewa¿aj¹ nad wapieniami pa- leozoicznymi. Wartoœci wspó³czynników petrograficznych s¹ nastêpuj¹ce: O/K – 0,66; K/W – 1,80; A/B – 0,54. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ amfibole (37,3%), granaty (26,9%) a nastêpnie epidoty (8,5%).W obrêbie wy¿ej opisanych glin na g³êbokoœci 57,9–61,4 m (113,4–116,9 m n.p.m.) wystêpuje warstwa mu³ków piaszczystych i piasków mu³kowatych z pojedynczymi ¿wirami, których sk³ad petrograficzny wykazuje podobieñstwo do sk³adu petrograficznego glin wy¿ej- i ni¿ejleg³ych. Podobny sk³ad mineralogiczny oraz z³e obtoczenie ziarn kwarcu sugeruj¹, i¿ jest to osad inglacjalny. W Wólce Nurzeckiej gliny zwa³owe wystêpuj¹ na podobnej wysokoœci jak w Zubaczach, tj. 117,8–106,3 m n.p.m., ale s¹ odmiennie wykszta³cone w dolnej (112,3–106,3 m n.p.m.) i w górnej czêœci (117,8–112,3 m n.p.m.). W dolnej czêœci, bardziej piaszczystej, wystêpuje równowaga pomiê- dzy zawartoœci¹ ska³ krystalicznych a zawartoœci¹ wapieni (O/K – 1,07; K/W – 0,99; A/B – 0,96), w górnej natomiast zdecydowanie przewa¿aj¹ wapienie pó³nocne (2,03 – 0,51 – 1,80). Najprawdopo- dobniej dolna czêœæ glin zwa³owych zawiera domieszkê glin starszych (M. Mas³owska, M. Mi- cha³owska, 1995). U schy³ku zlodowacenia Odry poziom morenowy zosta³ w wielu miejscach zniszczony czêœcio- wo lub ca³kowicie przez wody roztopowe. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe akumulowane w tym okresie na obszarze obu arkuszy osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ od 10 m w Zubaczach (otw. 1) i Wólce Nu- rzeckiej (otw. 4) do 35 m w Radziwi³³ówce (otw. 10). W rejonie Zubaczy i Wólki Nurzeckiej s¹ to piaski drobnoziarniste, miejscami mu³kowate. Wystêpuj¹ na podobnej wysokoœci: w Zubaczach (otw. 1) w przedziale 130,4 – 121,3 m n.p.m., w Wólce Nurzeckiej — 127,3–117,8 m n.p.m. Zawar- toœæ wêglanów w piaskach wynosi œrednio 6%, a pod wzglêdem sk³adu mineralogicznego wykazuj¹ one pokrewieñstwo z ni¿ejleg³ymi glinami zwa³owymi. W Radziwi³³ówce (otw. 10) seria wodnolodowcowa wykszta³cona jest jako piaski ró¿nej granulacji — od gruboziarnistych z domieszk¹ ¿wirów do drobnoziarnistych. Zawartoœæ CaCO3 jest niewielka i wynosi od 2,0 do 7,8%. W sk³adzie mineralo-

18 gicznym dominuj¹ granaty (35%) nad amfibolami (18%). Piaski ze ¿wirami, o mi¹¿szoœci 7 m, ods³aniaj¹ siê na powierzchni w Klukowiczach, gdzie wystêpuj¹ poni¿ej mi¹¿szej serii morenowej nale¿¹cej do zlodowacenia Warty.

Zlodowacenie Warty

Osady tego zlodowacenia maj¹ dominuj¹cy udzia³ w budowie powierzchni omawianego obszaru. W pocz¹tkowej fazie zlodowacenia Warty powsta³a seria i³ów i mu³ków zastoiskowych —znana z obszaru arkusza Stacja Nurzec — która na pó³noc od badanego obszaru osi¹ga mi¹¿szoœæ do 23 m (J. Nowak 1974). Poziom osadów zastoiskowych stanowi¹ i³y i mu³ki warwowe, przechodz¹ce w piaski py³owate, miejscami drobno- i œrednioziarniste. Na obszarze badañ do osadów tego wieku zaliczono mu³ki piaszczyste i drobnoziarniste piaski ilaste wystêpuj¹ce w Radziwi³³ówce (otw. 10) na g³êbokoœci 10,5–18,7 m (161,3–153,1 m n.p.m.). Utwory te charakteryzuje niska zawar- toœæ CaCO3 (3%) i przewaga w sk³adzie mineralogicznym minera³ów blaszkowych (biotyt + chloryt — 53,5%). W Adamowie (otw. 23) i³y py³owate o mi¹¿szoœci 10,5 m wystêpuj¹ na wysokoœci 148,3–137,8 m n.p.m. W podobnym przedziale wysokoœci wystêpuj¹ w Mielniku (otw. 22) mu³ki piaszczyste i piaski drobnoziarniste: 146,8–134,3 m n.p.m. (E. Rühle, S. Zwierz, 1961). Z transgresji l¹dolodu pochodz¹ równie¿ ciemnobr¹zowe, prawie czarne i³y i mu³ki zastoiskowe, ods³aniaj¹ce siê u podstawy skarpy w Zagórzu. S¹ one silnie sprasowane i zlustrowane, przypuszczalnie równie¿ glacitektonicznie przemieszczone. Gliny zwa³owe zlodowacenia Warty wystêpuj¹ we wszystkich otworach kartograficznych oraz ods³aniaj¹ siê na znacznej powierzchni obu arkuszy. W obrêbie glin, na pó³nocny zachód od Za- górza (tzw. G³ogi) oraz na pó³noc od Radziwi³³ówki wystêpuj¹ niewielkie kry utworów kredowych. Gliny najczêœciej s¹ br¹zowe, br¹zowoszare, zielonkawobr¹zowe i szare, zwykle piaszczyste, miejscami — miêdzy Augustynk¹ i Klateczk¹ — ilaste i czerwonobr¹zowe. Na ogó³ zawieraj¹ one du¿¹ iloœæ ¿wirów; w czêœci przypowierzchniowej s¹ zwietrza³e i odwapnione. W Zubaczach (otw. 1) seria morenowa o mi¹¿szoœci 27 m wystêpuje na g³êbokoœci 17,2–44,4 m (157,6–130,4 m n.p.m.). Zazna- cza siê w niej przewaga ska³ krystalicznych nad wapieniami pó³nocnymi (O/K – 0,77; K/W – 1,57; A/B – 0,62). Wy¿ej w profilu otworu wiertniczego, na g³êbokoœci 0,5–6,5 m oraz 9,5–12,5 m wystê- puj¹ gliny zwa³owe ilaste przedzielone piaskami œrednioziarnistymi, Ÿle obtoczonymi i bezwapnisty- mi. Ca³a ta seria reprezentuje przypuszczalnie facjê sp³ywow¹. Sp¹g kompleksu glin, o mi¹¿szoœci oko³o 20mwWólce Nurzeckiej (otw. 4) wystêpuje na podobnej wysokoœci jak w Zubaczach — 127,3 m n.p.m. Sk³¹d petrograficzny glin jest zmienny: w dolnej czêœci, o mi¹¿szoœci 17 m, przewa¿aj¹ wapienie pó³nocne nad ska³ami krystalicznymi (O/K – 1,30; K/W – 0,83; A/B – 1,14), w górnej, o mi¹¿szoœci 3,7 m, proporcje s¹ odwrotne (1,02 – 1,04 – 0,91). W glinach zwa³owych wystêpuj¹cych

19 w Radziwi³³ówce (otw. 10), na g³êbokoœci 2,5–10,5 m, sk³ad petrograficzny ¿wirów wykazuje prze- wagê wapieni nad ska³ami krystalicznymi (1,74 – 0,65 – 1,36). Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ glin zwa³owych zlodowacenia Warty J. Nowak (1974) okreœli³a na 22 m. Wyniki badañ elektrooporowych sugeruj¹, i¿ mi¹¿szoœæ tych glin mo¿e dochodziæ do 45 m. I³y i mu³ki zastoiskowe zrecesji l¹dolodu zlodowacenia Warty znane s¹ z obszaru obu arkuszy: wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru, gdzie stwierdzono je w Zubaczach (otw. 1 i 5), Wólce Nurzeckiej (otw. 4) i Tymiance (otw. 6). W Zubaczach (otw. 1) ciemnoszare i³y z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych wystêpuj¹ na g³êbokoœci 12,5–17,2 m (162,3–157,6 m n.p.m.). Na podobnej wysokoœci (154,3–148,0 m n.p.m.) wystêpuje seria ciemnoszarych osadów mu³kowa- to-ilastych z przewarstwieniami drobnoziarnistych piasków w Wólce Nurzeckiej i Tymiance (158,0–146,0 m n.p.m.). Z glinami zwa³owymi genetycznie zwi¹zane s¹ piaski i ¿wiry lodowcowe znane z obszaru obu arkuszy oraz ¿wiry lodowcowe,czêsto z g³azami i g³azikami, stwierdzono tylko na obszarze arkusza Stacja Nurzec. Wystêpuj¹ one zarówno w strefie moren czo³owych jak i na obszarze pomiêdzy ci¹gami moren. Najczêœciej maj¹ charakter Ÿle wysegregowanych i niewarstwowanych osadów zwa³owych zazêbiaj¹cych siê i przewarstwiaj¹cych z glinami. Ich mi¹¿szoœæ, zw³aszcza miê- dzy Adamowem i Radziwi³³ówk¹, przekracza 15 m. Piaski i ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe, moren czo³owych tworz¹ dwa wyraŸne ci¹gi morenowe na obszarze obu arkuszy. Pierwszy z nich — w rejonie Mielnika — stanowi pó³nocno-zachodni¹ kontynuacjê ci¹gu Siedlce – £osice. Wzgórza moren czo³owych wystêpuj¹ dalej na wschód od Mielnika w kierunku Adamowa, a pojedyncze pagórki i wzgórza morenowe daje siê przeœledziæ w Klukowiczach. Pomiêdzy Adamowem i Klukowiczami wystêpuj¹ niewyraŸnie zaznaczone w rzeŸbie pagórki zbudowane g³ównie ze ¿wirów lodowcowych . Przypuszczalnie stanowi¹ one fragmenty rozmytych moren. Drugi ci¹g moren biegn¹cy od Siemiatycz, po³o¿onych na zachód od badanego terenu, daje siê przeœledziæ w rejonie Moszczonej Pañskiej i na pó³noc od ¯erczyc. Po- szczególne ci¹gi moren znacz¹ etapy postoju czo³a l¹dolodu podczas recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty. W ods³oniêciach po³o¿onych na pó³noc od Zagórza, w osadach moren widoczne s¹ œlady wy- ciœniêcia z pionowo stoj¹cymi pakietami ¿wirów i glin. Moreny czo³owe zbudowane s¹ ze ¿wirów, przewa¿nie grubookruchowych i piasków ró¿noziarnistych, miejscami warstwowanych skoœnie, w czêœci stropowej zapylonych. Gliny zwa³owe wy- stêpuj¹ w ich obrêbie w formie przewarstwieñ o charakterze sp³ywów, b¹dŸ nieregularnych p³atów przykrywaj¹cych osady ¿wirowo-piaszczyste. Mi¹¿szoœci osadów czo³owomorenowych, s¹dz¹c po wysokoœci wzglêdnej wzgórz, dochodz¹ do 30 m w Radziwi³³ówce.

20 Piaski i ¿wiry ozów, niekiedy w górnej czêœci z wk³adkami glin zwa³owych, wystêpuj¹ w pó³nocnej czêœci obszaru obu arkuszy: w Syczach , Moszczonej Pañskiej, Zab³ociu, ¯erczycach i Bobrówce. Osady pagórków i wa³ów ozowych wykazuj¹ du¿¹ ró¿norodnoœæ pod wzglêdem uziarnienia. Najczêœciej s¹ to piaski ró¿noziarniste, miejscami œrednio- i drobnoziarniste z wk³adkami ¿wi- rów, przek¹tnie warstwowane (Bobrówka, Sycze). Z materia³u ¿wirowego i piaszczysto-¿wirowego zbudowane s¹ ozy w ¯erczycach, Zab³ociu i Moszczonej Pañskiej. Na zboczach i kulminacjach miejscami s¹ one przykryte p³atami glin zwa³owych o gruboœci 1–2 m. Mi¹¿szoœæ osadów, uwarunkowana wysokoœci¹ pagórków ozowych, wynosi od 10 do 20 m. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej, niekiedy z g³azami, wystêpuj¹ (na obszarze obu arkuszy) w s¹siedztwie form ozowych. Zbudowane s¹ z piasków drobnoziarnistych z przewarstwieniami ró¿noziarnistych, powsta³ych we wczeœniejszych fazach rozwoju szczelin oraz gruboziarnistych ze ¿wirami i przewarstwieniami glin sp³ywowych, które powsta³y w etapie koñco- wym. Formy szczelinowe wystêpuj¹ najliczniej w rejonie Moszczonej Pañskiej, Nurczyka i Bobrówki. Piaski i ¿wiry oraz piaski i mu³ki, miejscami i³y, tarasów kemowych (obszar arkusza Stacja Nurzec). Wzd³u¿ wa³u moreny czo³owej na zachód od Radziwi³³ówki uformowa³ siê taras kemowy zbudowany z piasków drobnoziarnistych, jasnoszarych, przewarstwio- nych mu³kami i podœcielonych i³ami szarymi. Piaski s¹ bardzo drobnoziarniste, py³owate, jasno¿ó³te, we wschodniej czêœci przykryte grubo- i œrednioziarnistymi piaskami i ¿wirami. Osady tarasów przekraczaj¹ 4 m mi¹¿szoœci. ¯wiry i piaski (obszar arkusza Stacja Nurzec) oraz piaski i mu³ki (obszar arkusza Stacja Nurzec i Klukowicze) kemów i plateau kemowego.Piaski i mu³ki kemów zwi¹zane s¹ z obszarami wytopiskowymi, gdzie tworz¹ pagórki i wa³y o wysokoœci maksymalnie 15 m. Roz- leg³a, p³aska i zdenudowana forma w Zab³ociu zbudowana z piasków drobno- i bardzo drobnoziarnistych z domieszk¹ ró¿noziarnistych ze ¿wirami zosta³a okreœlona jako plateau kemowe. Piaski s¹ najczêœciej jasnoszare i jasno¿ó³te przewarstwione zielonkawoszarymi mu³kami, poziomo warstwowane, niekiedy obserwuje siê te¿ warstwowanie faliste oraz struktury wstêpuj¹cych ripplemarków. Na powierzchniach kemów, zw³aszcza w rejonie Po³owców, wystêpuje przykrycie zwa³owe (czapa), z³o¿one ze ¿wirów i gruboziarnistych piasków, niewarstwowanych, o z³ej selekcji. Piaski i ¿wiry moren martwego lodu tworz¹ niewielkie, pojedyncze pagórki, powsta³e w wyniku akumulacji materia³u piaszczysto-¿wirowego w bezpoœrednim s¹siedztwie bry³ martwego lodu. Wystêpuj¹ najliczniej w rejonie rynny rzeki Moszczonej (obszar arkusza Stacja Nurzec). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe pokrywaj¹ rozleg³e obszary w pobli¿u Adamowa, Siemichoczy, Wólki Nurzeckiej i Nurca (obszar obu arkuszy). S¹ to najczêœciej piaski ró¿noziarniste, miejscami ze ¿wirami. Wielkoœæ ziarn maleje zwykle ku górze, a wiêkszy udzia³ materia³u ¿wirowego

21 w stropowej partii piasków zaznacza siê w rejonie Adamowa i Golubowszczyzny. Osady piaszczysto-¿wirowe w dolinie Mêtnej i w rynnie Moszczonej tworz¹ m³odszy i ni¿ej po³o¿ony poziom san- drowy. Osady te s¹ lepiej wysortowane i obtoczone. Mi¹¿szoœæ utworów wodnolodowcowych na równinie sandrowej osi¹ga maksymalnie 20mwWerpolu (otw. 9); przewa¿nie wynosi 7–10 m. Mi¹¿szoœæ serii wodnolodowcowej w dolinie Moszczonej nie jest znana. Na podstawie ods³oniêæ w rejonie Syczy mo¿na s¹dziæ, i¿ przekracza 8 m. Piaski mu³ki i i³y wytopiskowe wystêpuj¹ w nieckowatych obni¿eniach (obszar obu arkuszy), gdzie u schy³ku zlodowacenia przez d³ugi czas utrzymywa³y siê bry³y martwego lodu. S¹ to osady o zmiennej litologii, przewa¿nie przewarstwiaj¹ce siê nawzajem piaski drobnoziarniste lub i³y piaszczyste b¹dŸ mu³ki, o barwach zielonkawoszarych i niebieskawoszarych. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 2 do 4 m. Utwory wytopiskowe zajmuj¹ najwiêksze powierzchnie w trzech rejonach: Sto³bce – Litwinowicze – Jancewicze; Zab³ocie – Zalesie – ¯erczyce oraz Po³owce.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Z okresem och³odzenia poprzedzaj¹cym nasuwanie siê l¹dolodu fazy pomorskiej zwi¹zane by³o formowanie siê sieci rzecznej na przedpolu l¹dolodu. W tym okresie tworzy³y siê piaski i mu³ki rzeczne tarasów nadzalewowych 3–5 m. n.p. rzeki (Bugu)osi¹gaj¹ce mi¹¿szoœæ do 10 m (obszar arkusza Stacja Nurzec). Piaski z domieszk¹ ¿wirów rzeczne i podstokowe bocznych dolin. W dolinach mniejszych rzek brak jest wyraŸnych poziomów tarasowych, istniej¹ natomiast powierzchnie, powsta³e przy du¿ym udziale procesów stokowych, które morfologicznie przypominaj¹ tarasy ale nie maj¹ ci¹g³ego przebiegu (obszar arkusza Stacja Nurzec). Zbudowane s¹ one z osadów piaszczystych ze ¿wirami; czêsto na ich powierzchni wystêpuj¹ pojedyncze g³azy.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski py³owate ze ¿wirami zwietrzelinowe (eluwialne) zwi¹zane s¹ z wystêpowaniem glin zwa³owych na powierzchni wysoczyzny — na obszarze obu arkuszy. G³ównie s¹ to piaski ró¿noziarniste, miejscami ze ¿wirami, br¹zowe i ciemnobr¹zowe. Eluwia py³owate s¹ br¹zowe i jasnobr¹zowe, zwykle wiêkszej ni¿ 2-metrowej mi¹¿szoœci, przechodz¹ce ku sp¹gowi w gliny zwa³owe. Powstawa³y w wyniku wietrzenia w doœæ d³ugim okresie, od recesji ostatniego na tych terenach l¹dolodu do dziœ. Piaski deluwialne wystêpuj¹ na obszarze obu arkuszy na zboczach, w górnych odcinkach dolin rzecznych oraz w suchych dolinkach, wyœcie³aj¹c ich dno. S¹ to g³ównie piaski drobnoziarniste, miejscami gliniaste, o barwach jasnych i mi¹¿szoœci nie przekraczaj¹cej 2 m.

22 Piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach zwi¹zane s¹ g³ównie z obszarami pokrytymi piaskami wodnolodowcowymi i lodowcowymi, rzadko le¿¹ na pod³o¿u gliniastym. Najwiêksze skupienie wydm i otaczaj¹cych je pól piasków przewianych wystêpuje w pó³nocnej czêœci obu arkuszy pomiêdzy Nurcem i Po³owcami. Mniejsze obszary zajmuj¹ w pobli¿u Werpola, Wilanowa i Zab³ocia. Wysokoœci wzglêdne wydm zbudowanych z jasno¿ó³tych drobnoziarnistych piasków kwarcowych dochodz¹ maksymalnie do 15 m, a mi¹¿szoœæ piasków eolicznych w ich s¹siedztwie wynosi 2–3 m.

c. Holocen

Piaski i mu³ki rzeczne oraz i³y (mady) tarasów zalewowych 1,0–3,0 m n.p. rzeki (Bugu).Tarasy zalewowe wystêpuj¹ wzd³u¿ ca³ej doliny Bugu, której 1,5-kilometr- owy odcinek stanowi po³udniowo-zachodni skraj obszaru arkusza Stacja Nurzec. Tarasy zbudowane s¹ w g³ównej mierze z piasków przemytych z przewarstwieniami mu³ków oraz t³ustych i³ów (mad). W sp¹gu utwory piaszczyste mog¹ przechodziæ w starsze od holocenu osady rzeczne. Ich odró¿nienie, a wiêc i okreœlenie mi¹¿szoœci, nie jest mo¿liwe. Nale¿y j¹ szacowaæ na 5–6 m. Piaski humusowe oraz namu³y den dolinnych i zag³êbieñ okresowo przep³ywowych akumulowane przez wody p³yn¹ce, wystêpuj¹ w bocznych dolinach i zag³êbieniach ró¿nej genezy na obszarze obu arkuszy. Zwykle zawieraj¹ domieszkê czêœci organicz- nych wœród osadów piaszczystych, miejscami silnie zailonych. Ich mi¹¿szoœæ zwykle nie przekracza 2 m z wyj¹tkiem obszaru rzeczno-rozlewiskowego w pobli¿u Klukowicz, gdzie osi¹gaj¹ 3 m. Podob- ny charakter (osady piaszczysto-ilaste bogate w humus) i mi¹¿szoœæ (do 2 m) maj¹ namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych. Na obszarach zag³êbieñ wytopiskowych oraz w dolinach rzecznych wystêpuj¹ powszechnie namu³y torfiaste i torfy.Torfowiska zazwyczaj typu niskiego, zwi¹zane s¹ z dolinami cie- ków i z zag³êbieniami wytopiskowymi. G³ówn¹ odmianê torfu stanowi torf drzewny, miejscami z udzia³em torfu trzcinowego. Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ (3 m) torfy osi¹gaj¹ w dolinie Nurczyka, zwykle jednak nie przekracza ona 1 m.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkuszy po³o¿ony jest w obrêbie obni¿enia podlaskiego ograniczonego od pó³nocy wyniesieniem mazurskim, a od po³udnia wyniesieniem ³ukowsko-wisznickim. Pokrywa osadowa wykazuje pewien zwi¹zek z rzeŸb¹ pod³o¿a krystalicznego. G³ówny kierunek uskoków kompleksu bajkalsko-kaledoñsko-waryscyjskiego — NW–SE — jest widoczny w przebiegu osi g³ównych obni¿eñ pod³o¿a podczwartorzêdowego.

23 Na cokole krystalicznym zalegaj¹, zazwyczaj zgodnie, osady kolejnych ogniw stratygraficz- nych. Ich powierzchnie, podobnie jak strop osadów kredy i trzeciorzêdu, zapadaj¹ nieznacznie ku za- chodowi (J. Nowak, 1974). Pokrywa mezozoiczna stanowi³a raczej p³ask¹ monoklinê o s³abym nachyleniu na W i NW. Przejawem orogenezy alpejskiej na tym terenie by³y ruchy pionowe. G³ówne jednostki starszego cyklu zosta³y dodatkowo pociête uskokami o kierunku NW–SE (J. Nowak, 1977). Osady wêglanowe kredy górnej wystêpuj¹ce w pod³o¿u czwartorzêdu, reprezentuj¹ kampan i mastrycht (tabl. II). Du¿e ró¿nice w g³êbokoœci wystêpowania stropu utworów kredowych (od 0 do 151 m), jak wskazuj¹ na to wiercenia i badania geoelektryczne, mog¹ byæ spowodowane po czêœci tek- tonik¹ nieci¹g³¹ i budow¹ blokow¹, a czêœciowo glacitektonik¹. Osadów paleocenu na omawianym obszarze nie stwierdzono. Utwory eocenu+oligocenu zwi¹zane s¹ pocz¹tkowo z basenem borealnym platformy wschodnioeuropejskiej, a póŸniej — w oligocenie — stanowi¹ osady w facji p³ytkomorskiej i œródl¹dowej. Na erozyjnej powierzchni stropowej eoceñsko–oligoceñskiej akumulowane by³y œródl¹dowe osady mioceñskie, które miejscami uleg³y ca³kowitemu zniszczeniu w strefie g³êbokich rozciêæ erozyjnych oraz w rejonie glacitektonicznie wyciœniêtych utworów kredy. Zjawiska tektoniczne, wystêpuj¹ce w neogenie oraz na prze³omie trzeciorzêdu i czwartorzêdu (orogeneza póŸnoalpejska), spowodowa³y rozwój erozji w strefach odm³odzenia dawnych linii tektonicznych, prowadz¹c do powstania g³êbokich dolin wyciêtych w pod³o¿u podczwartorzêdowym (L. Dolecki, Z. Gardziel, J. Nowak, 1995). Pociête uskokami utwory mezozoiczne i trzeciorzêdowe mia³y przypuszczalnie starsze za³o¿e- nia zrêbowe. Stanowi³y one, podobnie do zrêbu ³ukowskiego, masyw oporowy dla nasuwaj¹cych siê l¹dolodów (J. Nowak, 1977). Powierzchnia podczwartorzêdowa ma doœæ urozmaicon¹ rzeŸbê w czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru. Najwy¿sze jej miejsca po³o¿one na wysokoœci 135–140 m n.p.m. znajduj¹ siê w rejonie Mielnika. Na zachód od niego znajduje siê równie¿ najni¿ej po³o¿one miejsce pod³o¿a czwartorzêdo- wego o wysokoœci 6 m p.p.m. Deniwelacje powierzchni wynosz¹ zatem oko³o 145 m. G³êboko wciête w utwory trzeciorzêdu i kredy obni¿enie o kierunku NE–SW kontynuuje siê w stronê £osic, poza badanym obszarem. J. Nowak (1969) nazwa³a te obni¿enia „dolinami” bocznymi w stosunku do „dolin” g³ównych o kierunku NW–SE. Maj¹ one za³o¿enia plejstoceñskie z okresu przed wkroczeniem na ten teren l¹dolodu. Byæ mo¿e jednak, ¿e s¹ to pierwotne obni¿enia tektoniczne wykorzystane póŸniej przez wody we wczesnym plejstocenie. Zosta³y one nastêpnie zmodyfikowane przez dzia³alnoœæ wkraczaj¹cych l¹dolodów (J. Nowak, 1969). Mo¿na równie¿ przypuszczaæ, i¿ g³êboko wciêta w utwory kredy–trzeciorzêdu „dolina” o przebiegu NE–SW po³o¿ona na pó³noc od Mielnika mo¿e

24 stanowiæ depresjê glacitektoniczn¹, z któr¹ genetycznie zwi¹zane s¹ wyciœniête utwory z pod³o¿a czwartorzêdu. Kreda mielnicka by³aby zatem swego rodzaju „moren¹ wyciœniêcia”, lub form¹ diapi- row¹ (H. Ruszczyñska-Szenajch, 1973, 1976; E. Falkowski i in., 1988). Poza obszarem Mielnika powierzchnia podczwartorzêdowa jest ma³o urozmaicona. Obni¿enia powierzchni o charakterze zapewne erozyjnym znajduj¹ siê w rejonie Tymianki, Zubaczy i Moszczonej Pañskiej. Formy te wciê- te s¹ w osady miocenu i rozwiniête na osadach eoceñsko-oligoceñskich. G³ówne zaburzenia glacitektoniczne w pod³o¿u czwartorzêdu nale¿y wi¹zaæ ze zlodowaceniem Nidy. Kolejne nasuniêcia l¹dolodów powodowa³y nowe i bardziej skomplikowane zaburzenia glacitektoniczne osadów kredy i trzeciorzêdu (J. Nowak, 1977), o czym œwiadczy obecnoœæ kier utworów starszych w glinach ostatniego na tym terenie zlodowacenia (Warty).

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi utworami, ujêtymi na przekrojach i profilach, s¹ osady kredy górnej — kampanu i mastrychtu (tab. 1). Na badanym obszarze by³ to okres stabilnej wêglanowej sedymentacji w warun- kach otwartego morza. W najwy¿szym kampanie mia³y miejsce redukcje osadów wywo³ane przypuszczalnie przez s³abe ruchy pionowe orogenezy alpejskiej. Pod koniec mastrychtu morze ustêpuje z tego obszaru i zaczynaj¹ dominowaæ procesy denudacji trwaj¹ce w paleocenie i eocenie. Transgresja morska w górnym eocenie spowodowa³a osadzenie pia- sków i ¿wirów kwarcowych, piasków i mu³ków glaukonitowych, miejscami z fosforytami. Gór- noeoceñska warstwa fosforytonoœna, ods³aniaj¹ca siê w Mielniku — poza badanym obszarem — jest osadem raczej p³ytkiego morza. Nagromadzenie konkrecji fosforytowych, stanowi¹cych do 60% warstwy piaszczysto-ilastej o mi¹¿szoœci kilkudziesiêciu centymetrów, mo¿e œwiadczyæ o zwolnionej sedymentacji lub nawet luce sedymentacyjnej. W oligocenie wystêpuj¹ pocz¹tkowo osady morza p³ytkiego, a nastêpnie utwory jeziorno-bagienne. W miocenie, a byæ mo¿e równie¿ w pliocenie, powstawa³y osady mineralno-organiczne lokalnych zbiorników œródl¹dowych. Utwory pliocenu uleg³y ca³kowitemu zniszczeniu w strefie g³êbokich rozciêæ erozyjnych pomiêdzy Mielnikiem i Radziwi³³ówk¹. Denudacja i erozja rzeczna, która mia³a miejsce w neogenie i preglacjale, rozwinê³a siê najinten- sywniej w strefach odm³odzonych linii tektonicznych (kierunek NW–SE i SW–NE), powoduj¹c powstanie g³êboko wciêtych dolin. Podczas zlodowacenia najstarszego (Narwi) przypuszczalnie ca³y obszar zosta³ przykryty osadami glacjalnymi transgreduj¹cego z pó³nocnego wschodu l¹dolodu, który dotar³ po Lublin i dolinê Wis³y (M. Harasimiuk i in., 1988). Gliny zwa³owe tego zlodowacenia nie zachowa³y siê na badanym

25 Tabela 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Torfy — Q th Akumulacja organiczna w obni¿eniach wy- Namu³y torfiaste — Q topiskowych i w obrêbie dolin rzecznych nht Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q Akumulacja organiczno-mineralna w ob- nh ni¿eniach bezodp³ywowych Piaski humusowe oraz namu³y den dolinnych Akumulacja tarasów zalewowych oraz wy- i zag³êbieñ okresowo przep³ywowych — Q pe³nianie obni¿eñ osadami mineralno-orga- Holocen phh nicznymi Piaski i mu³ki rzeczne oraz i³y (mady) tarasów zalewowych 1,0–3,0 m n.p. rzeki (Bugu) — f Q t Denudacja oraz erozja w dolinach rzecznych pm h Piaski eoliczne — eQ p Rozwiewanie osadów piaszczystych, aku- Piaski eoliczne w wydmach — eQ w mulacja eoliczna, tworzenie siê wydm p Piaski deluwialne — d Q Procesy stokowe, sp³ukiwanie, akumulacja p deluwialna Piaski py³owate ze ¿wirami zwietrzelinowe (eluwialne) — z Q Denudacja ppy Piaski z domieszk¹ ¿wirów rzeczne i podstokowe Zlodowa- f bocznych dolin — Q 4 cenia p p Erozja i akumulacja rzeczna, tworzenie siê pó³nocno- Piaski i mu³ki rzeczne tarasów nadzalewowych tarasów nadzalewowych i podstokowych polskie 3,0–5,0 m n.p. rzeki (Bugu) — f Q t pm p4 Interglacja³ Denudacja, w rzekach erozja wg³êbna eemski Piaski, mu³ki i i³y wytopiskowe— b Q W p p3 Akumulacja w dnach niecek wytopiskowych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q W Erozja i formowanie siê równin i dolin wód p¿ p3 roztopowych podczas recesji l¹dolodu Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — gm Q W Akumulacja w s¹siedztwie wytapiaj¹cych p¿ p3 siê bry³ i p³atów martwego lodu Piaski i mu³ki kemów i plateau kemowego — k Q W pm p3 Akumulacja w przetainach oraz miêdzy bry³ami martwego lodu ¯wiry i piaski kemów i plateau kemowego — k Q W p¿ p3 Piaski i mu³ki, miejscami i³y, tarasów kemowych — tk W Akumulacja wodnolodowcowa Q 3 pm p w zbiornikach czêœciowo podpartych przez Piaski i ¿wiry tarasów kemowych — tk Q W lód p¿ p3 Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q W p¿ p3 Akumulacja w szczelinach œródlodowych Piaski i ¿wiry ozów — o Q W Akumulacja wodnolodowcowa w tunelach C z wartorzêd p¿ p3 lodowych Piaski i ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe, moren czo³owych — gc Q W Akumulacja u czo³a l¹dolodu p¿ p3

Zlodowacenie Warty g W Piaski i ¿wiry lodowcowe — Q 3 Plejstocen p¿ p Bezpoœrednia akumulacja lodowcowa (sub- Zlodowacenia œrodkowopolskie ¯wiry lodowcowe — g Q W glacjalna, inglacjalna, supraglacjalna) ¿ p3 I³y i mu³ki zastoiskowe — b Q W im p3 Akumulacja zastoiskowa Gliny zwa³owe — g Q W Akumulacja lodowcowa. Procesy gzw p3 glacitektoniczne I³y i mu³ki zastoiskowe — b Q W Akumulacja zastoiskowa przed czo³em l¹do- im p3 lodu w czasie transgresji i recesji Interglacja³ Denudacja lubelski

26 cd. tabeli 1

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q O Erozja i akumulacja wodnolodowcowa pod- p¿ p3 czas recesji l¹dolodu Gliny zwa³owe — g Q O gzw p3 Akumulacja lodowcowa Odry b O Lokalna akumulacja zastoiskowa przed Zlodowacenia ³y i mu³ki zastoiskowe — Q Zlodowacenie im 3 œrodkowopolskie p czo³em l¹dolodu Interglacja³ f I³y, mu³ki i piaski rzeczne — Q 23- Erozja i akumulacja rzeczna wielki i p Gliny zwa³owe — g Q G gzw p2 Akumulacja lodowcowa

b G Akumulacja zastoiskowa przed czo³em na-

Wilgi ³y i mu³ki zastoiskowe — Q im p2 suwaj¹cego siê l¹dolodu oraz w czasie recesji Zlodowacenie Interglacja³ ferdynan- Erozja rzeczna i denudacja dowski Mu³ki, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q S Erozja i akumulacja wodnolodowcowa pod- m p2 czas recesji l¹dolodu

g S

Sanu Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Akumulacja lodowcowa Zlodowacenie

Interglacja³ Piaski rzeczne — f Q K Denudacja. Erozja i cykliczna sedymentacja ma³opolski p p2 rzeczna

Zlodowacenie g N Gliny zwa³owe — Q 2 Akumulacja lodowcowa Plejstocen Nidy gzw p Zlodowacenia po³udniowopolskie Interglacja³ augustowski Erozja rzeczna i denudacja (podlaski) Zlodowa- Zlodowacenia cenie Akumulacja lodowcowa najstarsze Narwi C z wartorzêd Preglacja³ Denudacja i erozja rzeczna Piaski i mu³ki mioceñskie jako kry w utworach czwartorzêdowych —M Q Kreda pisz¹ca kredowa jako kry w utworach czwar- Procesy glacitektoniczne torzêdowych —Cr Q Pliocen Denudacja i erozja rzeczna Piaski i ¿wiry kwarcowe, i³y wêgliste, mu³ki i piaski Miocen z wk³adkami wêgla brunatnego oraz wêgiel brunatny Akumulacja w zbiornikach œródl¹dowych Neogen — pQ M

Eocen + Piaski i ¿wiry kwarcowe, piaski glaukonitowe, mu³ki Zmienna akumulacja p³ytkowodna i oligocen oraz i³y wêgliste — pQ EOl+ œródl¹dowa Trzeciorzêd

Paleogen Paleocen Denudacja

Kampan + Kreda pisz¹ca i kreda pisz¹ca z krzemieniami Sedymentacja morska mastrycht — kp Crcp+ m Kreda górna Kreda

obszarze. W tym czasie mia³ miejsce pierwszy etap zaburzeñ glacitektonicznych pod³o¿a, po którym posuwa³ siê l¹dolód. W okresie intensywnej erozji rzecznej i denudacji, który przypad³ na interglacja³ augustowski (podlaski), ca³kowicie usuniête zosta³y najstarsze gliny zwa³owe, a erozja rozciê³a osady trzeciorzêdowe i kredowe. Z transgresj¹ starszego l¹dolodu ze zlodowaceñ po³udniowopolskich (Nidy) zwi¹zane s¹ gliny zwa³owe. Zachowanie siê tych osadów jedynie w obni¿eniu pod³o¿a podczwartorzêdowego w rejonie

27 Tymianki œwiadczy o intensywnych procesach denudacji niszcz¹cych starsze utwory. Okresem wzmo¿onych procesów niszcz¹cych by³ interglacja³ ma³opolski (J. Nitychoruk, 1995). L¹dolód m³od- szego zlodowacenia po³udniowopolskiego (Sanu) wkroczy³ na obszar doœæ wyrównany w czêœci pó³nocno-wschodniej i urozmaicony morfologicznie w czêœci po³udniowo-zachodniej. Erozja w interglacjale ferdynandowskim doprowadzi³a do usuniêcia osadów tego zlodowacenia z wiêkszoœci obszaru. Wkroczenie l¹dolodu zlodowacenia Wilgi poprzedzi³a sedymentacja grubej serii utworów zastoiskowych, które zachowa³y siê g³ównie w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru. Gliny zwa³owe pokry³y ca³y obszar kompleksem o du¿ej mi¹¿szoœci. Przypuszczalnie, nasuniêcie l¹dolodu tego zlodowacenia wywo³a³o najwiêksze zaburzenia utworów pod³o¿a, powoduj¹c ich przemieszczenie, fa³dowanie i wyciskanie. Ocieplenie w interglacjale wielkim spowodowa³o wzmo¿on¹ erozjê i akumulacjê rzeczn¹. Na obszarach wysoczyzn dominowa³a erozja, prowadz¹c do czêœciowego zniszczenia osadów zlodowa- ceñ po³udniowopolskich. Zlodowacenie Odry poprzedzi³a sedymentacja zastoiskowa, a z jego recesj¹ zwi¹zana jest mi¹¿sza seria piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Poziom glin zwa³owych tego zlodowacenia zachowa³ siê na niemal ca³ym obszarze. Kolejne ocieplenie (interglacja³ lubelski) by³o okresem denudacji. Nie stwierdzono na badanym obszarze osadów tego wieku. L¹dolód zlodowacenia Warty obj¹³ swoim zasiêgiem ca³y badany obszar wy- równuj¹c dawne deniwelacje, a procesy zachodz¹ce w czasie jego recesji stanowi³y w g³ównej mierze o obecnej rzeŸbie terenu. Dwa ci¹gi wzgórz morenowych — w czêœci po³udniowej i pó³nocno-zachodniej — znacz¹ postój czo³a l¹dolodu kolejnych faz recesyjnych. W wyniku procesów deglacjacji arealnej powsta³y formy kemowe, szczelinowe oraz ró¿nej wielkoœci niecki wytopiskowe. Dzia³alnoœæ wód roztopowych utworzy³a w centralnej czêœci rozleg³¹ pokrywê sandrow¹, a w koñcowym etapie recesji l¹dolodu utworzy³y siê doliny sandrowe wykorzystane obecnie czêœciowo przez Mêtn¹ i Moszczon¹. Od recesji l¹dolodu zlodowacenia Warty rozpocz¹³ siê okres intensywnej denudacji. W interglacjale eemskim mia³o miejsce nasilenie erozji i formowanie doliny Bugu (J. Kondracki, 1933; E. Rüh- le, S. Zwierz, 1961; J. Nowak, 1974). W kolejnym okresie och³odzenia, zwi¹zanym ze zlodowaceniami pó³nocnopolskimi, w dolinie Bugu osadza³y siê serie rzeczne tworz¹ce tarasy nadzalewowe, a w bocznych dolinach powstawa³y tarasy podstokowe. Procesy eoliczne mog³y rozpocz¹æ siê ju¿ pod koniec plejstocenu. W holocenie tworz¹ siê tarasy zalewowe Bugu oraz trwa akumulacja w bocznych dolinach rzecznych i rozlewiskach we wschodniej czêœci obszaru. W zag³êbieniach bezodp³ywowych, dolinach rzecznych i nieckach wytopiskowych rozwijaj¹ siê procesy torfotwórcze.

28 IV. PODSUMOWANIE

Wykonane prace zdjêciowe pozwoli³y na szczegó³owe przedstawienie powierzchniowej budowy geologicznej obszaru na mapie 1:50 000. Ponadto, wraz z wynikami badañ specjalistycznych, umo¿liwi³y: — opracowanie szkicu geologicznego pod³o¿a czwartorzêdu oraz ustalenie przynale¿noœci stra- tygraficznej osadów trzeciorzêdowych, — wyznaczenie (wzd³u¿ linii przekroju geologicznego) g³êbokoœci zalegania stropu utworów kredowych, — opracowanie profilu litologiczno-stratygraficznego osadów czwartorzêdowych, w którym wydzielono serie glacjalne nale¿¹ce do piêciu zlodowaceñ: trzech po³udniowopolskich (Nidy, Sanu i Wilgi) i dwóch œrodkowopolskich (Odry i Warty) oraz dwóch interglacja³ów (ma³opolskiego i wiel- kiego), — rozpoznanie g³ównych form rzeŸby polodowcowej i ich zespo³ów (m. in. moren czo³owych znacz¹cych zasiêg faz recesyjnych zlodowacenia Warty). — okreœlenie wychodni kredy w Mielniku jako kredy in situ. Zagadnieniami, którymi nale¿a³oby zaj¹æ siê w przysz³oœci pozostaj¹ dok³adniejsza stratygrafia i budowa geologiczna osadów plejstoceñskich, dla których brak stanowisk reperowych na badanym obszarze oraz rozwój doliny Bugu.

Warszawa, 1999 r. Zak³ad Geologii Czwartorzêdu Pañstwowego Instytutu Geologicznego

LITERATURA

Alexandrowicz S. W., Radwan D., 1992 — Stratygrafia i deformacje glacitektoniczne kredy pisz¹cej w Kor- nicy na Podlasiu. Prz. Geol.5. Ba³uk A., 1990 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Goworowo. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Ba³uk A., 1991 — Czwartorzêd dorzecza dolnej Narwi (pó³nocno-wschodnie Mazowsze). Pr. Inst. Geol. 130. Ba³uk A., 1992 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Goworowo. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Bieda E., 1958 — Otwornice przewodnie i wiek kredy pisz¹cej Mielnika. Biul. Inst. Geol. 121. Bitner M. A., Pisera A., 1979 — Brachiopods from the Upper Cretaceous chalk of Mielnik. Acta Geol. Pol. 29,1. Ciuk E., 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. Biul. Inst. Geol. 281.

29 Data J., 1974 — Analiza facjalna i faunistyczna kredy pisz¹cej Mielnika nad Bugiem. Praca magisterska. Arch. Wydz. Geol. Uniw. Warszaw. Warszawa. Dolecki L., Gardziel Z., Nowak J., 1987 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Wisznice. Inst. Geol. Warszawa. Dolecki L., Gardziel Z., Nowak J., 1995 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Wisznice. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Drza³ M., 1961 — Kras w kredzie w Mielniku nad Bugiem. Biul. Inst. Geol. 169. Falkowski E., Falkowski T., Granacki W., Karabon J., Krau¿lis K., 1988 — Morfogeneza sieci rzecznej obszaru woj. bialskopodlaskiego w nawi¹zaniu do prawdopodobnego przebiegu deglacjacji. Prz. Geol. 11. Gawor-Biedowa E., 1972 — Opracowanie mikropaleontologiczne 5 próbek z wiercenia Zabu¿e, ark. Siemiatycze. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Gawor E., 1954 — Opracowanie rodzaju Stensiöina i inne wa¿ne rodzaje. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. GaŸdzicka E., 1981 — Coccoliths and index foraminifera from the Upper Cretaceous chalk of Mielnik. Acta Palaeont. Pol. 2. Harapiñska M., Depciuch M., 1962 — Petrograficzne opracowanie otworu wiertniczego Mielnik IG-1. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Halicki B., 1935 — Materia³y do znajomoœci budowy pod³o¿a Polski pó³nocno-wschodniej. Rocz. Pol. Tow. Geol. 11. Harasimiuk M., Maruszczak H., Wojtanowicz J. 1988 — Quaternary stratigraphy in the Lublin region SE Poland. Quatern. Stud. 8. Jagodziñska B., 1990 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Stacja Nurzec i Klukowicze. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Jagodziñski A., 1992 — Reinterpretacja badañ geoelektrycznych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Stacja Nurzec i Klukowicze Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Kie¿el W., 1962 — Petrografia pod³o¿a Ni¿u na podstawie materia³ów z wierceñ. Charakterystyka petrograficzna osadów kambru z wiercenia Mielnik. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Kondracki J., 1933 — Tarasy dolnego Bugu. Prz. Geogr. 13. Kondracki J., 1988 — Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa. KuŸniarowa A., 1962 — Petrografia ordowiku i syluru w wierceniu Mielnik. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Lazarek M., 1957 — Fosforyty okolic Mielnika nad Bugiem. Prz. Geol. 10. Lencewicz S.,1931 — Miêdzyrzecze Bugu i Prypeci. Prz. Geogr. 11. Lewiñski J., Samsonowicz J., 1918 — Ukszta³towanie powierzchni, sk³ad i struktura pod³o¿a dyluwium wschodniej czêœci Ni¿u Pó³nocno-Europejskiego. Pr. Tow. Nauk. Warsz. 31. Lindner L., 1988 — Zarys stratygrafii plejstocenu rejonu Bia³ej Podlaskiej wraz z prób¹ korelacji z przyleg³ymi obszarami Zwi¹zku Radzieckiego. Prz. Geol. 11. £oziñska-Stêpieñ H., 1988 — Podatnoœæ kredy pisz¹cej na odkszta³cenia w œwietle procesów glacjalnych. Prz. Geol. 11. Mas³owska M., Micha³owska M., 1995 — Badania litologiczne osadów kenozoicznych dla arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze. Arch. Oddz. Geologii Morza Pañstw. Inst. Geol. Sopot.

30 Mazurkiewicz Z., 1953 — Zdjêcie geologiczne Mielnika nad Bugiem i okolicy 1:25 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Mojski J. E., Rühle E., 1965 — Mapa ukszta³towania pod³o¿a czwartorzêdu w Polsce. W: Atlas geologiczny Pol- ski 1:3 000 000. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne, z.12 — Czwartorzêd. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Mojski J. E., 1972 — Nizina Podlaska. W: Geomorfologia Polski. T. 2. PWN. Warszawa. Nitychoruk J., 1995 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia po³udniowego Podlasia. Rocz. Miêdzyrzecki 26. Miêdzyrzec Podlaski. Nowak J., 1969 — RzeŸba pod³o¿a i stratygrafia osadów czwartorzêdu Wysoczyzny Siedleckiej i obszarów s¹siednich. Kwart. Geol. 13. Nowak J., 1973a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. A. Inst. Geol. Warszawa. Nowak J., 1973b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. B. Inst. Geol. Warszawa. Nowak J., 1974 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Bia³a Podlaska. Inst. Geol. Warszawa. Nowak J., 1977 — Specyficzna budowa geologiczna form polodowcowych zale¿nych od pod³o¿a. Stud. Geol. Pol. 52. Peryt D., 1981 — Planctonic foraminifers and the age of chalk from Mielnik (East Poland). Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Terre. 29,2. Po¿aryski W., 1960 — Zjawisko twardego dna w profilu kredy Mielnika. Kwart. Geol. 4,1. Praca zbiorowa,1974 — Budowa geologiczna Polski. Tektonika cz. 1. Niz Polski. Inst. Geol. Waszawa. Praca zbiorowa,1978 — Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Niziny Mazowieckiej oraz jej po³udniowego i zachodniego obrze¿enia. Biul. Inst. Geol. 306. Praca zbiorowa, 1979 — Syntetyczny profil stratygraficzny trzeciorzêdu polskiej czêœci pó³nocno-zachodniego ba- senu trzeciorzêdowego Europy. Prz. Geol. 9. Praca zbiorowa,1984 — Budowa geologiczna Polski. T. 1, cz. 3b. Czwartorzêd. Inst. Geol. Warszawa. Ró¿ycki S. Z., 1967 — Zarys stratygrafii plejstocenu Polski Œrodkowej. W: Czwartorzêd Polski. PWN. Warszawa. Ró¿ycki S. Z., 1972 — Plejstocen Polski Œrodkowej na tle przesz³oœci w górnym trzeciorzêdzie. PWN. Warszawa. Ruszczyñska-Szenajch H., 1973 — Kry lodowcowe wyciœniête glacitektonicznie na terenie SW Mazowsza i S Podlasia. Kwart. Geol. 17. Ruszczyñska-Szenajch H., 1976 — Galcitektoniczne depresje i kry lodowcowe na tle budowy geologicznej po³udniowo-wschodniego Podlasia. Stud. Geol. Pol. 50. Ruszczyñska-Szenajch H., 1991 — Sedimentary environments of glaciofluvial uplands and glaciofluvial crevas- se fillings against the general background of other glacioaqueous environments. Rocz. Pol. Tow. Geol. 61, 1–2. Rühle E., Zwierz S., 1961 — Przekrój geologiczny doliny Bugu na Podlasiu w okolicy Mielnika. Biul. Inst. Geol. 169. Ryka W., 1961 — O problemach pod³o¿a prekambryjskiego pó³nocno-wschodniej Polski w œwietle badañ petrograficznych ska³ metamorficznych z Sokó³ki, Kruszynian i Mielnika. Kwart. Geol. 5,3. Ryka W., 1962 — Ska³y prekambryjskie z wiercenia Mielnik. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. S³odkowska B., 1996 — Wyniki badañ palinologicznych próbek osadów trzeciorzêdowych z profili Radzi- wi³³ówka, Werpol (ark. Stacja Nurzec) oraz Zubacze i Wólka Nurzecka (ark. Klukowicze). Centr. Arch. Geol. Pa- ñstw. Inst. Geol. Warszawa. Straszewska K., 1968 — Stratygrafia plejstocenu i paleogeomorfologia rejonu dolnego Bugu. Studia Geol. Pol. 23. Turnau-Morawska M. 1952 — Utwory rzeczne doliny Bugu miêdzy Terespolem a Wyszkowem. Biul. Pañstw. Inst. Geol. 68.

31 Uberna J., 1981 — Upper eocene phosphate-bearing deposits in northern and eastern Poland. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Terre. 29,1. Uberna T., 1974 — Sytuacja utworów paleogeñskich w pólnocnej czêœci Ni¿u Polskiego na tle ukszta³towania powierzchni pod³o¿a utworów kenozoicznych. Biul. Inst. Geol. 281. Winter H., 1996 — Orzeczenie palinologiczne dotycz¹ce próbek z wierceñ Radziwi³³ówka, Wólka Nurzecka, Werpol i Zubacze (ark. Stacja Nurzec i Klukowicze). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Witwicka E., 1959 — Stratygrafia mikropaleontologiczna kredy górnej wiercenia Mielnik. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Witwicka E., 1971 — Orzeczenie mikropaleontologiczne dla osadów kredy z wierceñ Zabu¿e i Wygoda-Sokole. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Woldstedt P., 1929 — Das Eiszeitalter. Stuttgart. Wójcik Z., 1959 — Fosforyty z Mielnika nad Bugiem. Prz. Geol. 4. Wrotek K., 1990 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ma³kinia Górna. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Wrotek K., 1993 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ma³kinia Górna. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Zaborski B., 1927 — Studia nad morfologi¹ dyluwium Podlasia i terenów s¹siednich. Prz. Geogr. 7. Zi¹bka Z., 1965 — Dokumentacja geologiczna z³o¿a kredy pisz¹cej „Mielnik”. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Zieliñski T., 1992 — Moreny czo³owe Polski pó³nocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. Uniw. Œl. 1325. Zwierz S., 1949 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. A. Arch. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. Zwierz S., 1954 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bia³a Podlaska, wyd. B. Arch. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.