PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY TOMASZ JANICKI G³ówny Koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Polski wschodniej — A. BA£UK 1:50000 Arkusz Stacja Nurzec (496) i arkusz Klukowicze (497) (z 1 tab. i 2 tabl.) WARSZAWA 2001 SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA Redakcja merytoryczna mgr Zofia KLIMCZAK Akceptowa³ do udostêpniania p.o. Dyrektor Naczelny Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Tadeusz M. PERYT © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska and Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2001 Przygotowanie wersji cyfrowej: in¿. Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K 2 SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ..........................................7 III. Budowa geologiczna ..................................................9 A. Stratygrafia.....................................................10 1. Kreda ......................................................10 a. Kreda górna .................................................10 Kampan + mastrycht ..........................................10 2. Trzeciorzêd ...................................................11 a. Paleogen...................................................12 Eocen + oligocen..............................................12 b. Neogen ...................................................12 Miocen ...................................................12 3. Czwartorzêd ..................................................13 a. Plejstocen ..................................................14 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................14 Zlodowacenie Nidy ..........................................14 Interglacja³ ma³opolski.........................................15 Zlodowacenie Sanu ..........................................15 Zlodowacenie Wilgi ..........................................16 Interglacja³ wielki .............................................17 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................17 Zlodowacenie Odry ..........................................17 Zlodowacenie Warty ..........................................19 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................22 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................22 c. Holocen ...................................................23 3 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................23 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................25 IV. Podsumowanie ....................................................29 Literatura ......................................................29 4 I. WSTÊP Obszar objêty arkuszami Stacja Nurzec (496) i Klukowicze (497) po³o¿ony jest na Nizinie Pó³nocno-Podlaskiej, w obrêbie jej mezoregionu zwanego Wysoczyzn¹ Drohiczyñsk¹ (J. Kondracki, 1988). Jedynie niewielki fragment po³udniowo-zachodniej czêœci arkusza Stacja Nurzec, obejmuj¹cy dolinê Bugu, po³o¿ony jest na obszarze mezoregionu Podlaski Prze³om Bugu zaliczanego do Niziny Po³udniowo-Podlaskiej. Arkusz Klukowicze tylko czêœciowo znajduje siê na terytorium Polski. Jego wschodni fragment znajduje siê na terenie Bia³orusi. Arkusz Stacja Nurzec ograniczony jest wspó³rzêdnymi geograficznymi 23o00’i23o15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej. Arkusz Klukowi- cze graniczy od wschodu z arkuszem Stacja Nurzec. Oba arkusze ograniczone s¹ równole¿nikami 52o20’i52o30’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Obszar obu arkuszy nale¿y administracyjnie do województwa podlaskiego poza niewielkim fragmentem po³o¿onym na lewym brzegu Bugu, który nale¿y do województwa mazowieckiego. Oko³o 60% powierzchni obu arkuszy stanowi¹ lasy, g³ównie liœciaste i mieszane; dominuje w nich grab, d¹b, brzoza, olcha i sosna. Ze wzglêdu na gleby niskich klas bonitacyjnych rolnictwo jest s³abo rozwiniête. Przewa¿a w re- jonie ograniczonym miejscowoœciami: Nurzec, Werpol, Wilanowo, Klukowicze, Wólka Nurzecka. Brak jest oœrodków miejskich oraz przemys³owych. Najwiêksze miejscowoœci to Nurzec-Stacja i czê- œciowo Mielnik, gdzie znajduje siê Fabryka Kredy bazuj¹ca na surowcu wydobywanym w kopalni kredy pisz¹cej. Sama kopalnia znajduje siê poza granicami obszaru arkusza Stacja Nurzec. W Adamo- wie zlokalizowano w latach 60. przepompowniê ruroci¹gu naftowego „PrzyjaŸñ”. Lokalnie rozwiniê- ty jest przemys³ drzewny ograniczony do tartaków w Nurzec-Stacji, Mielniku i Grabowcu. Sieæ dróg gruntowych i asfaltowych jest dobrze rozwiniêta. Przez obszar arkuszy przebiega linia kolejowa z Siedlec do Czeremchy i dalej do Bielska Podlaskiego i Bia³egostoku oraz Hajnówki. W Po³owcach znajduje siê drogowe przejœcie graniczne z Bia³orusi¹. Literatura geologiczna dotycz¹ca tej czêœci Niziny Podlaskiej nie jest liczna i odnosi siê w g³ów- nej mierze do okolic Mielnika. Pomijaj¹c przyczynki o charakterze historycznym, spoœród publikacji 5 z okresu miêdzywojennego, w niewielkim zakresie do terenów tych odnosz¹ siê opracowania J. Le- wiñskiego i J. Samsonowicza (1918), S. Lencewicza (1931), J. Kondrackiego (1933) i B. Halickiego (1935). W okresie powojennym edycja Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski 1:300 000 (S. Zwierz 1949, 1954) da³a pocz¹tek opracowaniom dotycz¹cym pod³o¿a czwartorzêdu (J. E. Mojski, E. Rühle, 1965), jak te¿ stratygrafii plejstocenu tego rejonu (E. Rühle, S. Zwierz, 1961). Najwa¿niejszym opra- cowaniem dotycz¹cym budowy geologicznej obszaru arkuszy, jest Mapa geologiczna Polski 1:200 000 arkusz Bia³a Podlaska (J. Nowak, 1973a, b). Z innych materia³ów kartograficznych nale¿y wspomnieæ o mapie 1:25 000 wykonanej w 1953 r. dla rejonu Mielnika (Z. Mazurkiewicz, 1953). W bezpoœrednim s¹siedztwie brak jest opracowanych map geologicznych w skali 1:50 000. Nawi¹zanie do obszarów s¹siednich umo¿liwiaj¹ opracowania o znaczeniu regionalnym (S. Z. Ró¿ycki, 1967, 1972; K. Straszewska, 1968; J. Nowak, 1969; J. E. Mojski, 1972; Prace zbioro- we 1978, 1984; J. Nitychoruk, 1995). Prace dokumentacyjno-zdjêciowe dla arkuszy Stacja Nurzec i Klukowicze prowadzono w la- tach 1991–1996 na podstawie projektu badañ geologicznych (KOPBG/015/3195/90) zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 13.07.1990 r. Powierzchnia obszaru arkusza Stacja Nurzec wynosi oko³o 310 km2 natomiast arkusza Kluko- wicze oko³o 100 km2. £¹cznie ca³y opracowywany teren obejmuje powierzchniê oko³o 410 km2.Ob- szar udokumentowano 2929 punktami dokumentacyjnymi (sondy rêczne — o g³êbokoœci œrednio 2 m, sondy mechaniczne — o g³êbokoœci œrednio 4 m, ods³oniêcia naturalne i sztuczne). Do opracowania mapy geologicznej wykorzystano zdjêcia lotnicze, profile 58 archiwalnych otworów hydrogeologicz- nych i badawczych oraz otwory wykonane dla opracowañ surowcowych. Na zlecenie Pañstwowego Instytutu Geologicznego Przedsiêbiorstwo Badañ Geofizycznych w Warszawie wykona³o cztery kartograficzne otwory wiertnicze o ³¹cznym metra¿u 470 m, zako- ñczone w utworach trzeciorzêdowych: w Werpolu (otw. 9) i Radziwi³³ówce (otw. 10) — arkusz Stacja Nurzec oraz w Zubaczach (otw. 1) i Wólce Nurzeckiej (otw. 4) — arkusz Klukowicze. Badania geoelektryczne zosta³y wykonane w 1990 r. przez firmê „Geoserwis” z Warszawy. Za- sadniczy profil elektrooporowy o d³ugoœci oko³o 28 km, mia³ przebieg zbli¿ony do projektowanej linii przekroju geologicznego (SW–NE). Dodatkowe trzy profile, prostopad³e do g³ównego, mia³y d³ugo- œci: 3,7; 2,6 i 1,8 km (B. Jagodziñska, 1990). Po wykonaniu otworów wiertniczych przeprowadzono reinterpretacjê badañ geoelektrycznych, których wyniki okaza³y siê w du¿ym stopniu przydatne dla przedstawienia poziomów glin zwa³owych oraz uchwycenia stropu utworów trzeciorzêdowych i kre- dowych (A. Jagodziñski, 1992). W Oddziale Geologii Morza PIG w Sopocie wykonano badania litologiczno-petrograficzne o charakterze standardowym (analizy uziarnienia, sk³ad minera³ów ciê¿kich, zawartoœæ wêglanu wap- 6 nia, sk³ad petrograficzny ¿wirów z glin zwa³owych, obtoczenie ziarn kwarcu) dla 203 próbek ze wszystkich czterech profilów wierceñ kartograficznych (M. Mas³owska, M. Micha³owska, 1995). Dla osadów trzeciorzêdowych przeprowadzono w Pañstwowym Instytucie Geologicznym bada- nia palinologiczne 21 próbek ze wszystkich czterech otworów kartograficznych (B. S³odkowska, 1996). Do analizy palinologicznej przekazano 11 próbek osadów czwartorzêdowych. Poza okreœleniem tych osadów jako czwartorzêdowe nie uda³o siê dok³adniej sprecyzowaæ ich wieku (H. Winter, 1996). Badañ wieku bezwzglêdnego osadów czwartorzêdowych nie wykonywano, gdy¿ nie by³y one przewidziane w projekcie badañ geologicznych dla arkuszy. II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU Obszar objêty arkuszami Stacja Nurzec i Klukowicze stanowi fragmenty dwóch g³ównych jedno- stek geomorfologicznych — Wysoczyzny Drohiczyñskiej (mezoregion Niziny Pó³nocnopodlaskiej) oraz Podlaskiego Prze³omu Bugu (mezoregion Niziny Po³udniowopodlaskiej). Bug na badanym obsza- rze jest g³ówn¹ rzek¹, do której uchodz¹ wszystkie pozosta³e cieki. Fragment doliny Bugu o d³ugoœci oko³o 1,3 km znajduje siê w po³udniowo-zachodniej — najni¿ej po³o¿onej — czêœci obszaru, o wysoko- œciach bezwzglêdnych oko³o 117 m n.p.m. W tym rejonie równie¿ zlokalizowana jest kulminacja wyso- czyzny — Góra Uszeœcie, o wysokoœci 203,8 m n.p.m., co daje deniwelacje rzêdu 87 m. W urozmaiconej rzeŸbie terenu, której g³ówne rysy zwi¹zane s¹ z postojem i recesj¹ l¹dolodu zlodowacenia Warty, wydzieliæ mo¿na szereg form o ró¿nej genezie (tabl. I). W centralnej czêœci ob-