Wederopbouw- landschappen: ‘de laag van maakbaarheid’ onderzoek naar Haskerveenpolder en De Groep

Wederopbouw- landschappen: ‘de laag van maakbaarheid’ onderzoek naar Haskerveenpolder en De Groep

Feddes/Olthof Landschapsarchitecten bv in samenwerking met Franz Ziegler/Branderhorst voor architectuur en stedenbouw

in opdracht van het College van Rijksadviseurs in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Utrecht, maart 2014 4 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Deel 1 Inhoudsopgave Colofon Literatuurlijst Deel 3 3 aardering 2 1 Deel 2 3 aardering 2 1

2.3 2.2 eranderingen 1970-2010 ederopbouw tussen1940-1945 1.5 1.4 1.3 eranderingen 1970-2010 1.4 1.3 3.2 V 3.1 Landschappelijkraamwerk 2.1 1.2 1.1 3.2 3.1 2.3 Beleefdekwaliteit 2.2 Fysiekekwaliteit 2.1 1.2 1.1 Inleiding: deonder Aanknopingspunten voordetoekomst W Landschapsontwikkeling Aanknopingspunten voortransfor W Landschapsontwikkeling De Groep enomgeving DeGroep Haskerveenpolder Conclusiesenaanbevelingen

V Het ruilverkavelingsplan Beleefde kwaliteit Fysieke kwaliteit V Het ruilverkavelingsplan W Inhoudelijke kwaliteit V Landschappelijke context Uitbreiding vandeer V Inhoudelijke kwaliteit V Landschappelijke context eranderingen 1900-1950 eenweideproblematiek eranderingen 1930-1950 erweving landbouw enlandschapselementen erweving

zoeksvraag

ven

matie

76 74 65 59 55 27 19 91 90 83 79 71 49 45 39 31 13 11 81 80 71 52 49 43 41 33 32 31 16 13 7

5 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 6 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ voorbeelden voor de andere wederopbouwgebieden. voorbeelden voordeandere enkunnendienenals voor beleidmoetenopleveren een aantalmethodischebouwstenen eninzichten zou uiteindelijke uitkomstvandit voorbeeldproject kunnen zijnvoortoekomstige ontwikkelingen.De diekarakteristiekeneen aanknopingspunt hoeverre en e.o. van en De verkennen kerveenpolder Groep in zijnvan de Has ke ‘wederopbouw-karakteristieken’ watde specifie Deze analysemoetinbeeldbrengen Heuvelrug. De GroepenomgevingaandeflankvanUtrechtse inFrieslanden opbouwgebieden: Haskerveenpolder gegeven vooreenanalysevantweelandelijkeweder opdracht de RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed het beleid,hebbenCollegevanRijksadviseursen gebieden endaaruitaanbevelingentedestillerenvoor verleden entoekomstvandelandelijkewederopbouw naar Om eenbijdrageteleverenaanonderzoek zijn. buiten inhetveldvervaagd en zoueenmarkanteperiodeuitonzegeschiedenis opvattingen uitdetijdvanwederopbouwvervagen immers ookdeexpressievansociaaleconomische is uitgevoerdongemerktverdwijnt.Daardoorzou voorkomen datdeplanmatigelaagdieinperiode springt, betervoorhetvoetlichttebrengen.Ditom van dezegebieden,dienietaltijddirectinhetoog waarde intentie vanhetRijkomdecultuurhistorische enRuimte.Hetisde aandacht vanuitdevisieErfgoed den vanwederopbouwkrijgendekomendejarenextra gebie- landbouwproductie tevergroten.Dezedertig de grotewoningbehoefteenruilverkavelingenom in oorlogsschade, uitbreidingswijkenomtevoorzien riode van1940-1965zijnuitgevoerd:herbouwna ruimtelijke maatregelendieindewederopbouwpe- zienvande samen eenrepresentatievestaalkaart Wederopbouwgebiedengebieden. Dedertig laten kernen, vijftiennaoorlogsewijkenenachtlandelijke opbouwgebieden’ aangewezen:zevenwederopbouw- zogeheten‘Weder enRuimtedertig Visie Erfgoed heeftinzijn De RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed de onderzoeksvraag Inleiding: - - - - - stappen: verdeeldindrie Per studiegebiedishetonderzoek zoek uitgevoerd. beschikking stond.Erisgeenaanvullendarchiefonder op veldverkenningenenarchiefmateriaaldatalter Vanwege gebaseerd looptijdishetonderzoek dekorte algemene conclusiesenaanbevelingengeformuleerd. enwordenvervolgens eerst afzonderlijkonderzocht wordendetweestudiegebieden In dezerapportage deze methodiekeenstapverderkunnenbrengen. torisch fenomeenvandewederopbouwplannenzou - naarhetcultuurhis Dit landschappelijkonderzoek zekere matevanruimtelijkeverandering. van diegebieden,eensystematiekinspeeltop kenmerken van waarderingdecultuurhistorische gende gebiedenvraagtomeennieuwesystematiek nadrukkelijk richtophetschaalniveauvansamenhan zichindeVisie ook Het feitdatheterfgoedbeleid gebieden alsWalcheren ofMaasenWaal-West. baar kanzijnvoorgrotereenwellichtmeercomplexe gebiedenisbeproefdookbruik relatief overzichtelijke, dieindezetwee, vraag ofdemethodevanonderzoek enRuimtegaathetomde den vandeVisie Erfgoed Voor hetUitvoeringsprogrammaWederopbouwgebie- lijk LandbouwBeleid(GLB). de 5%extensiveringsregelinguithetGemeenschappe voorbeeld vaneendergelijketransformatie-opgaveis tie vanhetagrarischecultuurlandschap.Eenactueel houvast kunnenbiedenvoortoekomstigetransforma ruimtelijke maatregelenuitdewederopbouwperiode vincies gaathetdaarbijomdevraaginhoeverre Voor hetruimtelijkebeleidvandegemeentenenpro- • • •

teristiek voorbeelduitwerking vanaanknopingspunten uitde analyse enwaarderingvandewederopbouw-karak beschrijving vandeveranderingeninhetlandschap wederopbouwkarakteristiek voor actueleopgaven in detwintigsteeeuw ------

7 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 8 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ (uit: Atlasvandewederopbouw) WederopbouwgebiedenOverzichtskaart De Groepe.o. Haskerveenpolder - - gericht opdedriehoofdvragen: met elkaarwordenvergeleken.Deconclusieszijn indebeidestudiegebieden sten vanhetonderzoek eindigtmetconclusieswaarbijdeuitkom Het rapport wederopbouwperiode. wen opmaatregelenenruimtelijkeprincipesuitde - of oplossingenvoorhuidigeopgavenkunnenvoortbou Voor beideplangebiedenwordtschetsmatigverkend gen? punt voordevormgevingvantoekomstigeontwikkelin- ken vandewederopbouwperiodeeenaanknopings- In hoeverrebiedendeessentiëleruimtelijkekenmer transformaties 3. Aanknopingspuntenvoortoekomstige fysieke waardenvandewederopbouwkenmerken. de belevingswaarden,inhoudelijkewaardenen wordtgebruiktdaarbijgekekennaar portages - inmilieueffectrap beschrijving vancultuurhistorie - Aansluitend bijdesystematiekdievooreffect landschap herkenbaarzijn? plannen uitdewederopbouwperiodedienunoginhet Wat zijndeessentiëleruimtelijkekenmerkenvan karakteristieken vandewederopbouw- 2. Waardering bouw. nieuwbouw boerderijen),ontwateringenlandschaps de inrichtingsfactorenontsluiting,verkaveling(inclusief 1954 zijnderuimtelijkemaatregelenverdeeldnaar Volgens desystematiekvanRuilverkavelingswet wederopbouwperiode? zich totlandschappelijkeveranderingenvoorennade die ingrepen Groep feitelijk gemaakt en hoe verhouden eninDe 1940 en1965,indeHaskerveenpolder Wat iserindeperiodevanwederopbouw, tussen 1. Beschrijvinglandschapsontwikkeling - - inhoeverreisdewaarderingsmethodiekvooreffec

ruimtelijke ontwikkelingen rakteristiek voorhetbeleidsmatigsturenvannieuwe in hoeverreisdeonder welke aanknopingspuntenbiedtdewederopbouwka voor landschappelijkeeffecten? ookbruikbaaralswaardering ten opcultuurhistorie pasbaar inanderewederopbouwgebieden zoeksmethode bredertoe - - - - - vanuit deRijksdienstvoorhetCultureelErfgoed. Rijksadviseurs endoorFrankBuchnerAnitaBlom Luiten enTeun vandenEndevanuithetCollege stedenbouw. werdbegeleiddoorEric Hetonderzoek voor architectuuren bureau Ziegler/Branderhorst Olthof landschapsarchitecteninsamenwerkingmet isuitgevoerddoorbureauFeddes/ Dit onderzoek

9 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 10 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Haskerveenpolder Deel 1

11 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 12 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Gebiedsbegrenzing Haskerveenpolder Gebiedsbegrenzing circa 1930hetveenpakket afgegraven. Deveenont werdtot ning toegepast.IndeHaskerveenpolder Vanaf de17deeeuwwerdopgroteschaalveenwin - een plekmethogerezandgronden. aan heteindevanontginningsblok,gevestigdop en ) zijngelegen (, den toeconvergerendverliep.Dereeksvanlintdorpen fijnmazige rechtlijnigeverkaveling,dienaarhetnoor als debasisvanontginning.Hierdoorontstondeen stroompjes inhetveengebiedenkangezienworden resulteerde ineenpatroonvangrotereenkleinere de natuurlijkeafwateringvanveenstroompjes.Dit greppels loosdenminofmeerhaakshunwaterop het moerasbegaanbaartemaken.Dezeslotenen tisch evenwijdigegreppelsenslotengegravenom het veenmoerasbinnengegaan.Erwerdensystema koloniseren werdviadeveenstroompjesmeteenboot begon indeMiddeleeuwen.Omhetveenmoeraste De ontginningvanhetuitgestrektelaagveengebied noordkant endezuidkant. hoogteverschil, vanongeveer3.50meter, tussende demkundige verschillenkenthetgebiedookeengroot de oorspronkelijkewegdorpengevestigd.Doorbo In hetzuiden,opdeplekvanzandruggen,liggen is. waar deverkavelingopstrekkendenwaaiervormig en blokvormig,integenstellingtotdeveengronden, klei-op-veen grondenisdeverkavelingonregelmatig in landschappelijkestructuren.Inhetnoorden,opde zuidzijde. Dezezoneshebbengeleidtoteenverschil het middengebiedeneenstrookzandgrondenaande klei-op-veengronden inhetnoorden,veengronden der vannaturedriebodemkundigverschillendezones: gebied enGaasterland.Doordezepositieheeftdepol Friese landschappen;hetMerengebied,Laagveen ligtophetkruispuntvandrie De Haskerveenpolder 1.1 (1953-1965). velingsblok Haskerveenpolder ha grootenvaltgrotendeelssamenmethetruilverka , indegemeenteDeFrieseMeren,is4550 ligtindeprovincie Het studiegebiedHaskerveenpolder 1. Landschapsontwikkeling

Landschappelijke context ------Verkavelingspatroon Haskerveenpolder onregelmatige blokverkaveling klei-op-veengronden (uit: Atlasvandewederopbouw) blokverkaveling opdeklei-op-veengronden Onregelmatige laagveengronden metopstrekkendeverkaveling zandgronden metlintdorpen

13 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 14 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Bodemkaart met studiegebied; van zuid naar naar noord: restveen, veen,klei-op-veen restveen, met studiegebied;vanzuidnaar naarnoord: Bodemkaart vanverschillendelandschappen opeen kruispunt De Haskerveenpolder veenkades ontstaaninde18de en19deeeuwenkele door hetgebied,langsdeVegelinsweg enlangs uit1723. Verspreidbergen aangelegd,endateert en Akkrumvormt,werdook doorVegelin vanClaer gelegen Vegelinsweg, diedeverbindingtussenJoure centueren deconvergerendeverkaveling.Dewestelijk Dezebeplantingsstrokenac kerktorens indeverte. ten noordenvanJoure,welkewerdenuitgelijndop tevens enkelemonumentalebeplantingsstrokenaan eigenaar vandeHeeremastaeteinJoure.Hijlegt door grootgrondbezitterVegelin vanClaerbergen, In 1717wordteendeelvanhetgebiedingepolderd dronken’ doordeturfwinning. 18de eeuwwaseengrootdeelvandepolder‘ver ningen zijnaangelegd,missen.Aanheteindevande geweest; veenpolderdijken,zoalseldersinveenontgin ginning lijktechterredelijkadhocenondieptezijn - - - - verkaveling grotendeelshergebruikt. wordtdeMiddeleeuwse opstrekkende veld. Hiervoor - droogmaking weeralslandbouwgronden herverka Tweede Wereldoorlog. Deveenpolderswordenna gingopkleineschaalnogdoor totnade vervening etappes enminofmeeronafhankelijkvanelkaar. De cultuur gebracht.Ditgebeurdeechterinverschillende delen vanhetvergravenlandweerdrooggelegdenin dank aandeopkomstvanhetstoomgemaal,grote In deperiodetussen1855tot1950worden,met eeuw voortgezet. werdnoganderhalve wantdeturfwinning ter harte, anderden. Dezewaarschuwingennammenzichniet gen, diedevruchtbarelandbouwgrondinonlandver - een geschriftvoordenadelenvanwildevervenin Aan heteindvanzijnlevenwaarschuwdeVegelin in boerderijen. (uit: EenRijkBezit) 1735 uit omstreeks Vegelinplantingsstroken metbe- Schotanuskaart -

15 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 16 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Haskerveenpolder 1930metwegen,waterlopen, bebouwingenbeplanting Haskerveenpolder Vegelinsweg Vegelinstroken Meenscharweg land haaksverkaveld.Daardoorverdween wegwerdhetdrooggemaakte de Zwarte de Vegelinsweg, envanafdieweg aangelegd, middendoordepolderparallelaan percelen drooggemalen.DeMiddenwegwerd (het latereVegelinsoord) werdendeontveende behulp vanhetstoomgemaalinStobbegat werd indejaren’30drooggemalenenmet deel vandepolder. HetGrootHornstermeer in deruimtelijkeinrichtingvanhetmiddelste eranderingen 1930-1950 een aantalgroteveranderingenplaatsvonden 1930 en1953laatziendaterindieperiode van Een vergelijkingvandekaartbeelden 1.2 Zwarte weg Zwarte

Vegelinsoord V Haskerveenpolder 1953metwegen,waterlopen, bebouwingenbeplanting Haskerveenpolder Vegelinsweg Vegelinstroken Middenweg Grevenweg Meenscharweg draaiing vandekavelrichting. door deaanlegvanMiddenwegen inhetgebiedtennoorden, maar vervaagde intact, bleef tenzuidenvandeMeenscharweg Het autonomepatroonvandeVegelinstroken het drooggemalenlandkondenbewerken. een aantalnieuweboerderijentoegevoegddie richting middendoordepolderloopt,werden dieinoost-west devaart de Meenscharweg, werden nieuweboerderijengestichtenlangs Vegelinsweg verbonden.LangsdeMiddenweg door deaanlegvanGrevenwegmet opstrekkende verkaveling. werd in ditdeelvandepolderconvergerende Zwarte weg Zwarte Vegelinsoord

17 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 18 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Boezemvaart (reeds aanwezigvoorruilverkaveling) (reeds Boezemvaart (ruilverkavelingsplan) Betonnen brug Gemaal DeWelle (ruilverkavelingsplan) Ontwatering Te watergangen verbeteren te gebruikenwas. dathetlandzeerlastigalsgrasland zorgden ervoor slechte bodemstructurenmetondoorlatendelagen Waterproblematiekvan dewaterhuishouding. en grillig enbrachtproblemenmetzichmeetenaanzien en peilvakken.Debegrenzingvandevakkenwaszeer had gezorgdvooreengrootaantalpolderafdelingen metdedaaropvolgendedrooglegging wilde vervening gronden.Deze enonverveende complexen verveende gelmatig doorelkaarliggenvangrotereofkleinere sterke hoogteverschillenalsgevolgvanhetonre vrij gewijzigd. Detopografievanhetterreinvertoonde deelten wasdeliggingvanhetmaaiveldaanzienlijk en hetincultuurbrengenvandeuitgeveendege dedaaropvolgendedroogmaking Door devervening, kelijk nadeontginningeenvrijvlakmaaiveldgehad. de poldergenoemd.Hetveengebiedhadoorspron verkaveling werddetoestandvanontwatering Als grootsteaanleidingvoordeaanvraagvanruil maatschappelijk leven. waardoor boerenbeterkunnendeelnemeninhet datookdesocialeontsluitingwordtverbeterd, effect Al deze maatregelen hebben als bijkomend verwijderd. verklaarde optrekjesverspreiddoordepolderwerden krotopruiming, waarbijongeveer60onbewoonbaar ding. Onderdeelvandestreekverbeteringwasook elektriciteit, eendrinkwaternetentelefoonverbin zoalsdeaanlegvan voor streekverbeteringgetroffen, werd gemaakt.Bovendienwerdenermaatregelen voor wegenenwaterlopenookeenlandschapsplan 1954 uitgevoerd.Dathieldindaternaasthetplan aangevraagd enisonderderuilverkavelingswetvan isin1953 De RuilverkavelingHaskerveenpolder 1.3

Het r uilverkavelingsplan - - - - -

19 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 20 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ uitgeveende kavels werdendrooggemaakt. nieuwe vastebruggenaante leggen.Deresterende opgeheven. Datbooddemogelijkheid omeenaantal niet meeralsfunctioneelbeschouwd enwerden werden polder sterkverminderd.De vaarverbindingen mogelijk temakenenishetaantalpeilvakkeninde breed omeengoededoorstromingnaarhetgemaal ruilverkaveling zijneenaantalhoofdwatergangenver polder heefteeneigengemaalaanditkanaal.Inde (Heereveens Kanaal).Hetnoordelijkdeelvande deel vandepolderlaatafwaterenophoofdboezem aandeWelleweg,bouwd indevaart diehetgrootste ding. Erwerdeennieuw-elektrischgemaalge - ringen gedaanindeverbeteringvanwaterhuishou Daarom zijninderuilverkavelinggrootsteinveste voor en naderuilverkaveling Indeling inpoldervakken Friese Meren Elektrisch gemaal Stoomgemaal

Stuw Hoofdboezem Elektrisch gemaal - - - Friese Meren

Elektrisch gemaal Hoofdboezem

Elektrisch gemaal Hoofdboezem Nieuwe wegen Ontsluiting Geplande rijkswegen A7 Oudehaske wegen doodtegenhetHeerenveensekanaal. Stobbegat). Aandenoordkantvanpolderlopen de polder, Vegelinsoord hetbuurtschap (voorheen de ontsluitingswegnaarenigebebouwingskernin wegdirectopdeA7aangesloten.Ditis de Zwarte isdooreenaansluitingvan De polderHaskerveen pen opdeTerkaplerpoelen enophetkanaal. weg nogtweeboerderijwegenaangelegd,diedoodlo Aan denoordkantvanpolderzijnvanafVegelins- één boerderijontsluit,feitelijkoverbodig. ruilverkaveling aangelegde,plattelandswegdieslechts uiteindelijk nietdoorgegaan.Daardoorisdeze,inde weg. Deaanlegvanditdeelhetrijkswegennetis afstandvandeMidden aangelegd, oprelatiefkorte geplande tracévandezewegdeHornstermeerweg direct naarAkkrumdoortetrekkenisvlaklangshet Omdat hetplanbestondomderijkswegvanafJoure in endoorsnijdthetopstrekkendekavelpatroonhaaks. tussen delintenvanOudehaskeenMeenscharweg opvallende ingreep.Dezenieuwewegligthalverwege isdaarbijdemeest parallel aandeMeenscharweg De aanlegvaneennieuweboerderijwegLangeEkers werd 32kilometerwegaangelegdofverbeterd. verbeteren vandeontsluitingpolder. Intotaal envoorhet verplaatsingen naardeHaskerveenpolder Dat wasaanleidingvooreengrootaantalboerderij veenpolder wordenafgesneden. de aanlegvanrijksweghunlandinHasker veling. Veel agrarischebedrijveninditlintzoudendoor haske, aanleidingvoordeuitvoeringvanruilverka aan entennoordenvanhetbebouwingslintOude was degeplandeaanlegvanrijkswegA7,parallel Naast deontwateringsproblematiekvanpolder Tracé vandenietaangelegde rijksweg ------

21 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 22 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Herkenbare typologiewederopbouwboerderijen Herkenbare Verkaveling Wederopbouwboerderijen 1955-1965 Stelpboerderij senlid (hals). elementen herkenbaarzijn,verbondendooreentus logie, waarbijdeschuurenhetwoonhuisalslosse wederopbouwperiode hebbeneenherkenbaretypo- woonhuis éénvolumevormden.Deboerderijenuitde stelpboerderijen gebouwd,waarbijdeschuurenhet Van kleine oudsherwerdenerindeHaskerveenpolder Oudehaske. waren grotendeelsverplaatsersvanuithetlintvan nieuwbouw van42boerderijenindejaren’60.Dit De grootsteveranderingindeverkavelingwas gebruik mogelijkmaakte. verbreed toteenmaatdieefficiënteragrarisch de smalstekavelsvanveenontginningenworden konden Door deverbeteringvanwaterhuishouding -

23 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 24 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Enkelzijdige beplanting Laan LangeEkers Vegelinstroken Landschapsplan ruilverkaveling Landschapsbouw achterkant openzichtophetland. wind tekeren.Demeesteboerderijenhebbenaande zijden, meestalaandenoord-enwestkantom geheel rondombeplant,maarslechtsaanéénoftwee zijninhetalgemeenniet zijn nietbekend.Deerven maarbeplantingsplannendaarvoor een erfbeplanting, hebbenenigevormvan De meesteagrarischeerven lanen opnieuwaangeplant,meteseniep. het uitgroeienvanstruweel.Recentiseenaantal een deelwelalsdichtelaanbeplant,mogelijkdoor Inmiddelsisdezewegvoor beplanting werdvoorzien. oorspronkelijk alleenheelbescheidenvaneenstruik ruilverkaveling, denieuweboerderijwegLangeEkers, Het isopvallenddatdegrootsteingreepvan gelaten. wordt toe dunnerwordtenuiteindelijkachterwege troon totuiting,omdatdebeplantingnaarachteren ‘doodlopende’ achterkantkomtinhetbeplantingspa duidelijke entree/voorkantheeft(aandeA7)eneen ‘Vegelinstroken’ behouden.Hetfeitdathetgebiedeen nen wordenaangebracht.Wel zijnde18deeeuwse doende breedtezodatdaarboombeplantingeninkun maar pleitvoorhetmakenvanwegbermenmetvol nieuwe beplantingselementeninhetagrarischgebied, Het Landschapsplanzetnietinophetmakenvan - - - -

25 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Erfuitbreiding met nieuwe stallen

Hoogspanningslijn door de Haskerveenpolder Kavelpatroon 1970 Kavelpatroon gebruik. agrarisch uitsluitend graslandmetoverheersend Het grondgebruikindepolderisnogsteedsvrijwel herkenbaar. strekkende verkavelingdaardoornietmeerduidelijk veel delenvandepolderisconvergerendeop ruilverkaveling planmatighebbenplaatsgevonden.In zijn ingrijpenderdandeaanpassingendietijdens veranderingen inhetkavelpatroondezeperiode eranderingen 1970-2010 het dempenvansloten,verdergegaan.Deautonome is hetprocesvandeverbredingkavels,door In deperiodenauitvoeringvanruilverkaveling 1.4

V - staan eneengeheeleigenautonoomtracévolgen. de noordoostzijdevanpoldernaarHeerenveen laatste veranderingisdehoogspanningslijndievanaf prominent indeopenruimtekomenteliggen.Een van denieuweboerderijwegLangeEkersminder re enHeerenveen.Daardoorisderuimtelijkeingreep periode veelveranderddoordeuitbreidingenvanJou isindeze In deomgevingvanHaskerveenpolder bouwmachines. Daarnaast zijndewegenverbreedvoorgroteland veranderd doordebouwvannieuwestallenensilo’s. is Het aanzienendeomvangvanagrarischeerven Kavelpatroon huidigesituatie Kavelpatroon - -

27 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 28 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Nieuwe aanplant Laan LangeEkers Z Huidige beplanting Erf omringdmet beplanting Erf W O N ingevuld. de laanbeplantingeninmiddelsmetnieuwebomen zijn laan. Opandereplekkenlangsdepolderwegen boerderijweg deNieuweEkersisuitgegroeidtoteen stroken isnogintact.Destruikbeplantinglangsde richting vandepolder. DebeplantingvandeVegelin- aangelegd vormtnogsteedsdebasisvoorin Het beplantingspatroondatinderuilverkavelingis Erven alslandschapselementen Erven FOTO yttje -

29 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 30 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Essentie voorkant/achterkant indelandschapsstructuur diepploegen vandelenmeteenslechtbodemprofiel aanleg vaneenaantalnieuwehoofdwatergangen,het werdeningezetwarende maatregelen diedaarvoor len ontstaanindroogleggingenbodemkwaliteit.De warenerveellokaleverschil Door deverveningen trekken vandewaterbeheersinginhelepolder. De grootsteinvesteringwasgerichtophetgelijk- alaanwezigwas. schapsinrichting diedaarvoor heden vandelandbouw, opdeland- voortbouwend op eenpragmatischemanierdeproductieomstandig- landschap ingrijpendteveranderen,maarverbeterde Het ruilverkavelingsplanhadnietdeintentieomhet Hornstermeer. herstelwerkzaamheden enhetdempenvanGroot gelinstroken, deontveningenmetdaaropvolgende den, zoalsdeaanlegvanVegelinweg endeVe - hadden alindevoorgaandedrieeeuwenplaatsgevon radicale enmonumentaleingrepeninhetlandschap relatief bescheidenverandering.Eenaantalmeer doorgemaakt, maarisbinnendietransformatieeen transformatie diehetgebieddelaatsteeeuwenheeft een planmatigestapindelangdurigelandschappelijke is Het ruilverkavelingsplanvoorHaskerveenpolder 2.1 2. Waardering

Inhoudelijke kwaliteit - - In deopzetvanhetruilverkavelingsplanisessenti polder. - 40 nieuweboerderijenverspreiddoordeHaskerveen het lintvanOudehaskeenstichtenongeveer aan denoordkantvannieuwerijksweg,parallel lossen warendeaanlegvaneennieuweboerderijweg acuut maakte.Demaatregelenomditprobleemopte eenbarrièredieditprobleem weg A7veroorzaakte lint vanOudehaske,endeaanlegnieuwerijks land opeentegroteafstandvandeboerderijeninhet opstrekkende verkavelinglageengrootdeelvanhet bereikbaar makenvandelandbouwkavels.Door De tweedegroteingreepwasgerichtophetbeter in hetgebied. en debouwvaneennieuwkrachtiggemaalcentraal ë boerderijen alslosseeilandenindatopenlandschap. aan, isdemaatvanopenruimtesgroterenliggen naar deachterkantvanhetgebied,tegenkanaal nieuwe boerderijwegwerdaandevoorkantgelegden herkenbaargebleven.De van deHaskerveenpolder schap, datkarakteristiekisvoorveenontginningen, le verschilinvoorkantenachterkantvanhetland - - -

31 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 32 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ meer aan de oppervlakte aanwezigzalzijn. meer aandeoppervlakte in hetmiddendeelvandepolder2050geenveen datbijongewijzigdwaterbeheer Het isdeverwachting nogmaareendunnelaagveen. al dunwas,resteert toch waar hetlaagveenpakketdoordeverveningen geklonken. Vooral inhetmiddendeelvandepolder, beweidbaar temaken,ishetveenpakketindepolder steld omdegrondenookinvoorjaarennajaargoed baar. Doordelagegrondwaterstand,diezowas inge- vandemedaillezicht wordt inmiddelsdekeerzijde landbouw totnutoefunctioneelgeweest,maarhier Ook deverbeteringvanontwateringisvoor de ‘ruimejas’voortoekomstigeschaalvergroting. tot nutoedusgoedgewerktenlijkenookeenvoldoen goed bereikbaar. Deverkavelingsmaatregelenhebben het dempenvankavelssloten-voldoendemaatenzijn steeds alsfunctioneel:dekavelshebben-mededoor van 500tot800metervanafdeweggeldtnog De maatvoeringvandeverkaveling,meteendiepte termijnmogelijkwordenvervangen. op korte wederopbouw typologie-voldoennietmeerenzullen gebleven, maardebruggen–meteenkarakteristieke nu toezijndeaanpassingenaanwegprofielenbeperkt bemeten voorhethuidigezwarelandbouwverkeer. Tot gaan. Ookdesmallewegenenbruggenzijnkrap tebuiten die deoorspronkelijkemaatvanerven agrarisch ingebruikzijnnieuwestallenbijgebouwd, dienog Opdeerven dan hetaantalwoonerven. indepolderisnogsteedsgroter agrarische erven vergroot enerzijnboerengestopt,maarhetaantal inmiddels isditruimverdubbeld.Erzijndusbedrijven ling wasdegemiddeldebedrijfsgrootte20hectare; derij ingebruikis.Bijdeuitvoeringvanruilverkave steeds geheelalsweidegebiedvoordemelkveehou maatregelen meeruitgevoerdindezepolder, dienog realiseerd. Sindsdienzijnergeengroteplanmatige een betereontwateringzijnvijftigjaargeledenge De maatregelenvooreenbetereverkavelingen 2.2

Fysieke kwaliteit - - - - - (uit: Veenweidevisie Fryslân) Verwachting veenpakket in2050 resterend Afstanden tussendewegenenkaveldiepte Veen polder indeHaskerveen eenerf rondom Huidige erfbeplanting Haskerveenpolder. en gelijkmatigheidiseenessentiëlekwaliteitvande Dieweidsheid continue doorgaanderuimteervaren. elkaar zijnneergelegd,wordthetlandschapalseen vormen, maarsteedsverspringendtenopzichtevan de boerderijenlangswegengeendichtelinten ruime afstandtussendewegenendoorhetfeitdat van denatuurgebiedenaanwestrand.Door aan dezuidkantennattegraslandenpoelen wing (bedrijventerreinen)vanJoureenHeerenveen landschap. Ditisincontrastmetdestedelijkebebou weids engelijkmatigingedeeldagrarischproductie- alseen uitvoering vanderuilverkaveling,ervaren wordtnu,eenhalveeeuwna De Haskerveenpolder 2.3

Beleefde kwaliteit - - grens parallel aan de kavelgrens parallelaandekavelgrens grens - Oriëntatie vandebebouwinghaaks opdewegenerf Verspringende bebouwinglangsweg

33 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 34 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Besloten landschap aan de voorzijde vandepolder Besloten landschap aandevoorzijde vandepolder Open landschapaandeachterzijde Landschapskarakteristieken Vaart lijn naarhetgemaal alsstructurerende Vegelinstrook lijn alsstructurende

35 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 36 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Plaatsing vanhet woonhuistenopzichtevan de zon boerderij naardekop-hals-romp van deStelpboerderij Reeks vandetransformatie bouwstal gaat. metselverband isaftelezendathetomeenwederop als raamopeningenmetventilatiesleuvenenaanhet een opdetopgeplaatst‘uilenbord’.Alleenaandetails rijzige oranjepannenkap,betonnenstalramenenmet in veelgevallennogeentraditioneeluiterlijk,met principe vanfunctiescheidingenhygiëne.Destalheeft Het scheidenvanhuisenstalpastbijhetmoderne voorkomen. die vanoudsherindeHaskerveenpolder al istoegepastenverschiltvandestelpboerderijen rijen isherkenbaarinhetkop-hals-romptypedatover De wederopbouwkarakteristiekvandenieuweboerde - - - wederopbouwkenmerken: sober endoelmatiggebouwd,meteenaantaltypische periode veelduidelijkeraftelezen.Dewoningenzijn Aan devormgevingvanwoonhuizenisbouw • • • • •

stal langsgevel, eenachterdeurinhettussenlidnaarde eerste verdieping beneden entweekleinereopenslaanderamenopde een formelevoordeursymmetrischgeplaatstinde vier ramenindekopgevels,tweegrote een steilpannendak,roodofzwar in dekopgevelopgemetseldeschoorstenen beide kopgevelszijnsymmetrischvanopbouw t Z W O - N Kenmerken wederopbouwgevels diemethunvoor dichte windsingelsbeplant.Erven zijnmet de noordkantenwestkantvanerven Metname eilanden inhetlandschapwordenervaren. tingssingels, waardoorzevaneenafstandalsgroene uit dewederopbouwperiodeomzoomddoorbeplan- In contrastmetdeopenheidzijnboerderijerven geschakeld worden. de straatkomentestaanenhethuiskanzijdelings zon teoriënteren.Destalkandanprominenteraan schakelen, onderandereomhethuisoptimaalopde ode ismendekop-hals-rompboerderijandersgaan zuidkant vanhethuisstaat.Indewederopbouwperi werpt echterschaduwophetwoonhuisalshijaande oriënteerd enstaatdestaldaarachter. Dehogestal kop-hals-romp boerderij,ishethuisopdestraatge van denieuwelintenzijngesitueerd.Bijtraditionele goed zichtbaarindeboerderijendieaanzuidzijde worden beschenen.DitprincipeisinHaskerveen elkaar gedraaiddatdewoninggoeddoorzonkan De woningendestalzijnsteedszotenopzichtevan bouwperiode. onderkennen, diekenmerkendzijnvoordewederop te ruimtelijke principesindeorganisatievanerven Naast dezeformelebebouwingskenmerkenzijnerook - - - - accenten indepolder. De 40wederopbouwboerderijenzijnbeeldbepalende werken: hetgemaal,debruggenenboerderijen. ’60 istoegevoegdvooralzichtbaarindebouw De dateringvandeplanmatigelaagdieinjaren de schaalvergrotinginlandbouwzijnerveelnieuwe vierkant, maarmeestalietsdieperdanbreed.Door zijnbijna aanwezig waren.Dewederopbouwerven oudere stelpboerderijendiealindeHaskerveenpolder richting verschillendewederopbouwboerdijenvan als windbeschutting.Indiegestandaardiseerdeerfin vaakeen groepgrotebomen hebben ophetvoorerf zijde aandewegnaarhetnoordenzijngeoriënteerd - -

37 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 38 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ • • polder: kelingen dieeenrolspelenindetoekomstvan geen groteopgave.Wel zijnertweeandereontwik- daarom gische zonesisbinnendeHaskerveenpolder omzetten van5%de‘teelbare’grond’naarecolo Het verkennenvanderuimtelijkegevolgenhet voor hoeventetreffen. bouwbeleid zonderdatzedaarextramaatregelen groeningstoeslag uithetGemeenschappelijkLand- grasland bestaatkrijgendeondernemerseenver vrijwelgeheeluitblijvend Omdat deHaskerveenpolder veranderingen. aanknopingspunten kunnenvormenvoortoekomstige ruimtelijke kenmerkenvandewederopbouwperiode verkendhoede opgaven indeHaskerveenpolder In dithoofdstukwordtaandehandvantweeactuele voor transformatie 3.

mogelijke doorgroeinaar3hectare. dingsmogelijkheid krijgentot1.5hectare,meteen eenuitbrei gebied voorbereid,waarindeerven Friese Mereneennieuwbestemmingsplanbuiten- OpditmomentwordtdoordegemeenteDe erven. veehouderij vraagtomuitbreidingvandeagrarische provincie Fryslân wordtopgesteld. provincie Fryslân actueel vanwegedeVeenweidevisie diedoorde veenpolder heeftbepaald,isopditmomentweer eeuwen delandschapsontwikkelingvanHasker De schaalvergrotingenintensiveringvandemelk De problematiekvanhetlaagveen,diedeafgelopen Aanknopingspunten - - - - -

39 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 40 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ - Herstel opstrekkend landschapspatroon - Herstelopstrekkend - Compensatievoorbodemdaling Voorstel hoogwatercircuit waterpatroon transformatie Natuurontwikkeling

Vegelinstroken Hoofdboezem Hoogwatercircuit Sluis Elektrisch gemaal Vegelinsoord

Sluis Hoofdboezem deels doorhet ruilverkavelingsplanendeels door met herstelvanhistorische verkavelingspatronendie tie vanhetwederopbouwplan maareenrenovatie, de vormvaneen‘tussenboezem’ isgeenrestaura peilvakken eneenrobuuste hoogwaterstructuur in De vormgevingvandithoogwaterstelsel,metgrote polder opdenduurzouverdwijnen. verankerd, ookalshetveenpakketineendeelvande het veenweidelandschapopeenhogerschaalniveau stroken. Daarmeewordtdezekarakteristiekvan in aansluitingopmonumentalelijnenvandeVegelin - ling vanhetgebiedweerduidelijkzichtbaartemaken, waterstelsel deoorspronkelijkeopstrekkendeverkave Hier ligteenkansomindevormgevingvandathoog afgeremd. van hetveenkandaarmogelijkdeelsdoorworden en alshogergelegenafwateringsstelsel.Deklink moeten worden,alshoogwatercircuitlangsdelinten dersloten eenstelselvanhoogwaterslotenaangelegd niveau vandeFrieseboezemenhetpol van depolderverderzullenklinkenzouertussenhet vanhetgebied.Omdatdelen in dewaterhuishouding plan opnieuwbehoefteaaneenplanmatigeingreep Er isvijftigjaarnauitvoeringvanhetruilverkavelings de funderingvanwoningentevoorkomen. hoogwatercircuit langsdelintenomproblemenmet aangegeven daterbehoefteisaandeaanlegvaneen wordt veenweidegebieden vandeprovincieFryslân liggen dandebebouwingslinten.Invisieop Door deklinkvanhetveenkomtlandlagerte worden. op-veenpolders aandenoord-enwestkantzalgroter endeklei- Het verschiltussendeHaskerveenpolder midden vandepolderlangzaammaarzekerverdwijnt. het onvermijdelijkdatdunneveenpakketin tielandschap ookindetoekomstwillenbehoudenis alsproduc en deidentiteitvanHaskerveenpolder Als wedelijnvanhetwederopbouwplandoortrekken bijdeTerkaplerpoelen.tuurgebied vandeBlaugerzen enhetaangrenzendena van deHaskerveenpolder telijk contrastontstaantussenhetlandbouwgebied logisch gevolgvandiekeuze.Erisdaardooreenruim optimaal istoegesnedenopdemelkveehouderijeen die De compromislozeinzetopeenwaterhuishouding basis vanhetwederopbouwplan. landbouwproductielandschap temaken,vormtde eenmodern De keuzeomvandeHaskerveenpolder 3.1

De veenweidepr oblematiek ------(bron: Planologische Ecologische Hoofdstructuur kaart) PlanologischeEcologischeHoofdstructuur (bron: klinkvanhetveenpakket Prognose hoofdwatergangen. legd behoudtzijncentralepositie inhetstelselvan investeringen inhetruilverkavelingsplan werdaange en verdwenen.Hetgemaal dat alseenvandegrote daarop volgendekavelvergrotingenwarenvervaagd (uit: Veenweidevisie Fryslân) VeenweideVisiekaart -

41 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 42 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Mogelijke transformatie wederopbouwbebouwing Mogelijke transformatie 1:1.5 en verspringend patroon langsdeweg 1:1.5 enverspringendpatroon met behoud vanmaatverhouding erf Mogelijke uitbreiding • • fgrenzen liggen nietparallelaandewegmaar • • • baar tehouden: omdielaaginhetlandschapherken wederopbouwerf plaatsvindt moetinspelenopdeprincipesvanhet geen bezwaar, maardevormwaarindieuitbreiding of zelfs3hectareisvanuitdeopenheidvanpolder naareenmaatvan1.5 De uitbreidingvandeerven nieuwe agrarischeerven. toen zijntoegevoegd:hetgemaal,debruggenen bij uitstekafleesbaaraandenieuwebouwwerkendie van dewederopbouwperiodeinHaskerveenpolder Zoals indeanalyseisgeconstateerd‘tijdgeest’ 3.2

bare wegenderooilijnvanhetwoonhuis weg handhaven. principe vanhet‘gezicht’dekopgevelnaar parallel aandekavelrichting ruimtelijke karakteristiek. passennietinde 1:1.5. Smallerelangereerven vanmaximaal geven,meteenmaatverhouding erf Bij vernieuwingofnieuwbouwvanhetwoonhuis Geen nieuwebebouwingtoestaantussendeopen Na uitbreidingvanheter De er opnieuw eenbrederechthoekigevormaanhet aanbrengen endezonzijde(zuidkant)openhouden kant, westkant)opnieuweenforseerfbeplanting

Uitbr uitzicht eiding vandeerven 1 1,5 f aande‘windzijde’(noord uitzicht 1 1,5 - - - Mogelijke transformatie erf Mogelijke transformatie rooilijn (huidigerf) nieuwe bebouwing rooilijn aanhoudenbij W Z O N

43 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 44 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ omgeving en De Groep Deel 2

45 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ ruilverkavelingsplan Heiligenbergerbeek

ruilverkavelingsplan Lunterse Beek I

Ligging De Groep met ruilverkavelingsplan Heiligenbergerbeek en Lunterse Beek I het studiegebiedwasonderdeelvaneenaantalkleine bergerbeek eneenkleindeelvanhetoostelijk gebied wasonderdeelvanderuilverkaveling de oorlogsschade.Hetwestelijkdeelvanhetstudie vele boerderijenvernieuwdenhersteldalsgevolgvan declaims. Voordat deruilverkavelingplaatsvondwaren de Duitsersinmei1940,watzorgdevoorvelescha element. Erisflinkeschadeontstaanbijdeinvalvan Grebbelinie, diediendealseenbelangrijkverdedigings Utrechtse Heuvelrug.Binnenhetstudiegebiedligtde cie Gelderland,enindegemeentenRenswoude deels indeprovincieUtrechtenprovin se HeuvelrugnaardeGelderseVallei. Hetgebiedligt DeGroepopdeovergangvanUtrecht buurtschap Het studiegebiedDeGroepenomgevingligtrondhet (uit: Verdeeld Land) Ruilverkavelingsplan Lunterse BeekImetoudetoestand(links)ennieuwe(rechts) Heiligen------geen ruilverkavelingsplannenopgesteld. gelaten. Voor hetoverigegebiedbinnenDeGroepzijn buitenbeschouwing het studiegebiedinditonderzoek zijndeplanneninhetoostelijkdeelvan grond hiervan singen tenbehoevevandeeigendomsgrenzen.Op als hetrechttrekkenvandeLuntersebeekenaanpas een landschapsplan,maarenkelkleineaanpassingen graal planmetbijvoorbeeldboerderijverplaatsingenen schillende ruilverkavelingsplannenbevattengeeninte het ruilverkavelingsplandeLunterseBeekI.Dezever ruilverkavelingsplannen rondomdebeken,waaronder - - -

47 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 48 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Gebiedsbegrenzing DeGroep Gebiedsbegrenzing vanuit de Zuiderzee. Om Amersfoort tebeschermen OmAmersfoort vanuit deZuiderzee. invloed stondvanoverstromingendeRijnen noorden vanDeGroep,eennatgebieddatonder Van oudsherwasdeGelderseVallei, liggendten en demilitaireverdedigingslijnGrebbelinie. eeuwse Groeperkade,het20steValleikanaal de17deeeuwseSlaperdijk,18de Amersfoort, A12, despoorlijnenUtrecht-ArnhemenRhenen- pelijke eninfrastructurelelangelijnen:derijksweg Door enlangshetgebiedlopeneenaantallandschap de LunterseBeek. onregelmatige blokverkavelingrondhetbeekdalvan opstrekkende kavels,omovertegaanindemeer Vanaf deheuvelrugishetgebiedverkaveldmetsmalle 21 meter+NAP. dering deEmminkhuizerbergdieeenhoogteheeftvan op ongeveer5meter+NAP, metalsmarkanteuitzon de UtrechtseHeuvelrug.Hetgebiedligttamelijkvlak, deel uitvanhetdekzandlandschaplangsdeflank Het studiegebiedDeGroepenomgevingmaaktonder 1.1 1. Landschapsontwikkeling

Landschappelijke context - - - Eem bijAmersfoort. de aanlegvaneenliniedijkVeenendaal totaande gen demoerassigeGelderseVallei kruistenendoor sitioneren vanschansenopplekkenwaartoegangswe de 16deeeuwstukjebijbeetjegewerkt,doorhetpo isalvanaf digingslinie tussendeRijnenZuiderzee, Aan deaanlegvanGrebbelinie,alsmilitaireverde via deEemnaarhetIJsselmeerwordenverbeterd. ters enkondewaterafvoervanuitGelderseVallei niet meervanuithetnoordenbedreigddoorhoogwa werdAmersfoort Na deafsluitingvanZuiderzee zuidoosthoek vanhetstudiegebiedDeGroep. in deSlaperdijkgemaaktbijRoodeHaan, het beginvande18deeeuwdrieafsluitbareduikers te waterennaarhetnoorden.Daaromwerdenerin De dijkbelettedezuidelijkegrondenechteromaf Slaperdijk dwarsdoordeGelderseVallei aangelegd. tegen overstromingenvandeRijnwerdrond1653 - - - -

49 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 50 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ In de18deeeuwisinhetgebiedDeGroepverde naardeGelderseVallei Heuvelrug vandeUtrechtse ligtopdeovergang De Groep (door deDuitsers)noginstellinggebracht. en isin1940(doordeNederlanders)1945 heeft totnadeTweede Wereldoorlog dienstgedaan gebied DeGroepprominentaanwezig.Grebbelinie deze drie-dubbeleverdedigingisdeGrebbelinieinhet gemaakt.Door bescherming deLinievanJuffrouwwijk noordrand vandeEmminkhuizerbergwerdalsextra de SlaperdijkhetWerk aandeDaatselaar. Aande Engelaar enophetraakpunttussenGroeperkade werd aangelegd,metdaaraanhetWerk aande vijand tenemenaccesvormden.DeGroeperkade van deEmminkhuizerbergeengemakkelijkdoor digingslinie uitgebreid,omdatdehogeregronden - Een deel van de Liniedijk van de Grebbelinie Een deelvande LiniedijkvandeGrebbelinie bovenwater) (uit: DeGrebbelinie tenopzichte vandeGrebbelinie Positie DeGroep

51 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 52 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Valleikanaal Barneveldse beekmetafgesnedenzijbekendaarvan. sneden bovenloopvandeLuntersebeeken schappen Grebbe,Wageningen, Ede,vandeafge- waterafvande gegraven. Hetkanaalvoert oostzijde vandetoenmaligeGrebbelinienaarEem kanaal alsafleidingskanaalvandezebeeklangsde beek werdafgetapt.Vanaf ditpuntwerdhetVallei- beek gekruistenhetbovenstroomsedeelvandeze Valleikanaal. BovenWouderburg werddeLunterse onderdeelvanhet Groep werddeBroekerwetering van bestaandewatergangen.Inhetgebiedde werdzoveelmogelijkgebruikgemaakt Amersfoort, beginnend bijRheneneneindigendindeEem Voor deaanlegvan37kmlangehoofdwatergang, staatkundige situatievanhetgebiedteverbeteren. versterking vandeGrebbelinieendeelsomwater werkverschaffing: deelsalsextratoevoegingaande sen 1935en1941aangelegdinhetkadervande De huidigevormvanhetValleikanaal werdtus- vanaf deGrebbelinie. zijn weggehaaldtenbehoevevaneenvrijschootsveld er in1939/1940opgroteschaalhoutopstanden Wellog veelbeplantingisverwijderd. isbekenddat of eralvoorhetuitbrekenvandeTweede Wereldoor isnietnagegaan menten verdween.Inditonderzoek dichte patroonvankavelgrens-beplantingenenbosele eranderingen 1900-1950 De Groep:hetValleikanaal werdgegravenenhet landschappelijke veranderingenplaatsinhetgebied In deperiodetussen1900en1950vondengrote 1.2

V - - - - nomen enwerddewegalsnoggerealiseerd. Duitsers geplandetracédoorRijkswaterstaatoverge grotendeels gereed.Nadeoorlogwerdhetdoor grondlichamen voordewegwarenopdatmomental ningen gerichtmoestenzijnopdeverdediging.De werd eenbouwstopafgekondigd,omdatalleinspan den doorgetrokkenrichtingDuitsland.Injuli1942 de oorlog)verklaard,enwegzoudaarmeewor werd dewegin1940Kriegswichtig(vanbelangvoor tussen DenHaagenDeKlomp.DoordeDuitsers in deplannenvanRijkswaterstaatuitjaren’30 het aanleggenvandeRijkswegA12.Dezewegliep Een anderebelangrijkeingreepinhetlandschapwas De RijkswegA12 metzichtopdeGrebbelinie - - - De Groep 1940 metwegen,waterlopen,bebouwing enbeplanting De Groep De Groep 1900metwegen,waterlopen, bebouwingenbeplanting De Groep

53 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 54 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ (bron: Vereniging(bron: OudScherpenzeel) Plattegrond Wederopbouwboerderijen de vlammenherrijstisvaakhetenigemerkteken. altijd herkenbaar. Degevelsteenvandeleeuwdieuit de loopvantijdvaakzijnverbouwd,maaktzeniet Dit gegeven,samenmethetfeitdatdeboerderijenin veranderden deplattegrondenweldoortijdheen. mogelijk dehistorischesituatieteherstellen.Toch om debebouwingtemoderniseren,maarzoveel bouwing uitdeomgeving.Hetwasnietzozeerinzet voorbeeld vanwaterstond,ofnaarbe De boerderijenindeGroepzijnherbouwdnaar leerde bouwtekeningen. wederopbouw, toetstedearchitectenkeuzeencontro- ontwikkelderichtlijnenvoorde Grebbe’. Deoverheid in opdrachtvandeMAVOG, ‘MAteriaalVOorziening endeboerderijenwerdengebouwd Rijksoverheid wederopbouwoperatie werdgecoördineerddoorde tie zoveelmogelijkdoorgangtelatenvinden.Deze derijen opnieuwopgebouwdomdelandbouwproduc- Nog tijdensdeoorlog,in1940,werdenveelboer beschadigd. stelling gebrachtenzijnerboerderijengesloopt Zowel in1940als1945isdeGrebbelinie opgelopen tijdensdeinundatie. afgebroken dieonherstelbarewaterschadehadden werd tijdensdeoorlog.Mogelijkzijnookboerderijen liggen komtovereenmethetgebieddatgeïnundeerd Het gebiedwaarbinnendewederopbouwboerderijen 300langsdeGrebbelinie. waarvan rijen verwoest, in deTweede Wereldoorlog meerdan8000 boerde- om eenvrijschootsveldtecreëren.InNederlandzijn waarschijnlijkvoornamelijk voor deoorlogverwoest, opbouwboerderijen. Dezeboerderijenwerdeninen tussen ederopbouw bouwperiode inditgebiedishetgroteaantalweder Het meestinteressanteaspectvandewederop- 1.3

1940 -1945 W - - -

55 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 56 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Wederopbouwboerderij (uit: Atlasvandewederopbouw) Aanzicht gevel Verschillende typen vanwederopbouwboerderijen

57 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 58 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Nieuwe entebehouden wegen Nieuwe waterlopen Ontsluiting Ontwatering het deelgebiedDeGroepdeelsnietuitgevoerd. als aanteleggeninhetplanzijnopgenomen gedaan indeontsluitingvanhetgebied.Dewegendie lijkt heteropdatergeengrootschaligeingrepenzijn Tochverbeterd, enzijnenkelegrintwegenverhard. wegen deruilverkavelingzijnenkeleverharde Tijdens de LunterseBeekverbreedenrechtergetrokken. lende ruilverkavelingsplannenvandeLunterseBeek, staande waterlopenverbeterd.Wel is,indeverschil In hetruilverkavelingsplanwordenvoornamelijkbe enkele nieuwestuwenontworpen. nen, zijnbestaandekunstwerkenvernieuwden ontlast. Omdegrotereafvoercapaciteitaantekun ligenbergerbeek endeWoudenbergse Griftworden uitwateren, teverbreden.HierdoorkondendeHei en enkelehoofdwatergangendiedirectophetkanaal het ruilverkavelingsplangekozenomValleikanaal, Ten behoevevaneenverbeterdewaterafvoerisin landbouw. ting inhetgebiedteverbeterentenbehoevevande de slechtewaterbeheersingengebrekkigeontslui in 1969.Hetvoornaamstedoelvanhetplanwasom werd uiteindelijkaangevraagdin1964envastgesteld dejarenvijftigvoorbereid.Hetplan vanaf halverwege Het ruilverkavelingsplanHeiligenbergerbeekwerdal 1.4

Het r uilverkavelingsplan - - - - -

59 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 60 60Wederopbouw-landschappen Wederopbouw-landschappen | ‘de | ‘delaag laag van van maakbaarheid’ maakbaarheid’ Kavelpatroon1950 Verkaveling verkleinen. de afstandtussenkavelsenbedrijfsgebouwente was, warenboerderijverplaatsingennietnodigom Aangezien debewoninginhetgebiedzeerverspreid varkens enkippen. ren hieldnaastderundveehouderijenakkerbouwook bedrijven warengemengdentweederdevandeboe drijven wasklein:ongeveer10hectare.Bijnaalle De gemiddeldebedrijfsgroottevandelandbouwbe doorgevoerd. structurele schaalvergrotingenvandeverkaveling verkaveling, totopdedagvanvandaag,zijnergeen landschap geblevenenookindeperiodenaruil landschap. DeGroepiseenkleinschaligverkaveld geleid toteenopvallendeschaalvergrotingvanhet een perceelgroottevan2à2,5ha.Ditheeftniet vels gevormdkondenworden.Gestreefdwerdnaar samengevoegd waardoorgoedexploiteerbareka- deruilverkavelingzijnpercelenuitgeruild en Tijdens - - - Kavelpatroon huidigesituatie Kavelpatroon 1970 Kavelpatroon

61 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 62 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ hierop aanzienlijk te verzwaren. hierop aanzienlijk teverzwaren. door overeenafstandvan1800 meterdebeplanting de landschappelijkefunctievan deLiniedijkisvergroot De belangrijksteingreepinhet landschapsplanisdat regelingen voorerfbeplanting. individuele boerenwelgebruikgemaaktvansubsidie plantingen zijnaangebracht,maarwellichthebben - Er zijngeenaanwijzingendaterplanmatigerfbe op sommigeplaatsenuitgebreid. en wegen iszoveelmogelijkgehandhaafdofvervangen gen gedaanaandebosstroken.Beplantinglangs dan indehistorischesituatie.Erzijngeenaanpassin in brederestrokeneneenminderdichtpatroon kavelgrensbeplanting voorgesteld,geconcentreerd In eendeelvanhetgebiedwordtherstelde wegbeplantingen. groenelementen, gevormddoordelandgoederenen het handhavenvanhoofdstramienzware in opbehoudenherstel.Hetplanisgebaseerd verschillende landschapstypeninhetgebiedenzet met debestaandelandschappelijkestructuuren Het landschapsplanheeftsterkrekeninggehouden Landschapsplan ruilverkaveling Landschapsbouw - - fietsroute erlangstenzuiden van Woudenberg. van een nieuwe vrijliggende beplantingsstrook met een atie ligtbuitenhetstudiegebied. Ditbetrofhetmaken grootste autonomeingreepvoordeopenluchtrecre 3 kilometerfietspaden16ruiterpad.De het deelgebieddeGroepzijnuitgevoerdbescheiden: diein Uiteindelijk zijnderecreatievevoorzieningen enpicknickplekken op tenemeninhetplan. parkeer-, wegenstelsel aftestemmenopmeerrecreatieen wordt vooruitgelopenopdezeontwikkelingdoorhet waar openluchtrecreatiekanplaatsvinden.Inhetplan zone dievanstedenhetlandelijkgebiedinleidten geïntroduceerd, eenenigehonderdenmetersbrede Heuvelrug”. Hierinwordthetbegrip“recreatiebaan” “recreatieopde Heuvelrug uitgebrachtrapport ken overeenin1966doordeVereniging Utrechtse de toenemendeopenluchtrecreatie.Erwordtgespro besteed aanmaatregelendienodigzoudenzijnvoor In hetruilverkavelingsplanwordtspecifiekeaandacht leikanaal vrijvanbeplanting. Hierbij bleefweleenstrookvan10metertothetVal- - - Landschapsbouw -wegbeplanting Landschapsbouw -landschappelijkestructuur

63 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 64 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Beplanting huidige situatie Beplanting 1970 Beplanting Lunterse beek Verkaveling -schaalvergroting nieuwe grotestallenbijgebouwdopbestaandeerven. in hetbuitengebiedgebouwdenerzijnvooralveel houderij. Erzijnnieuwewoningenenagrarischeerven landbouw enmetnameindegroeivanvarkens De grootsteveranderingzitindeintensiveringvan eranderingen 1970-2010 en beplantingvanhetgebied. derd indeontsluiting,verkaveling,waterhuishouding In deperiodenaruilverkavelingiserweinigveran 1.5

V - -

65 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 66 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Ontsluiting huidige situatie Ontsluiting 1970 Ontsluiting Ontsluiting - verharde weg Ontsluiting -verharde

67 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 68 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Bebouwing huidige situatie Bebouwing 1970 Bebouwing Nieuwe bijgebouwde stallen

69 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 70 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ naar het wederopbouw verhaal. naar hetwederopbouwverhaal. originele gevelsteenhetenige kenmerkdatverwijst geraakt doornieuwestallen eromheen.Vaak isde uiterlijk. Bovendienzijndeze boerderijenoverwoekerd woning, heeftverregaande gevolgen gehadvoorhet het opwaarderenvandeheleboerderijalsmoderne is getrokken.HetbewoonbaarmakenvandeDeelen ruimte heefttotgevolgdatdeDeelbijhetwoonhuis agrarische bedrijfendebehoefteaanmeerwoon tionele indelingwerken.Schaalvergrotingvanhet Er zijnweinigboerderijendienogvolgensdezefunc De deelheeftgrotestaldeurenindeachtergevel. • • • • • kenmerken: de herbouwvanboerderijentonenvolgende De originelebouwtekeningendiezijngemaaktvoor te vinden. gebouwdelenisnietterug wonen enwerkeninaparte Het “moderne”principevanfunctionelescheiding woonhuis endestalonderééndakzijngekoppeld. boerderij bestaatuitééngrootvolumewaarinhet streek vanoudshervoorkwam.Dezeoorspronkelijke derijen meestalgebaseerdophettypedatindeze In hunfunctioneleindelingzijndewederopbouwboer ambitie voorvernieuwing. om hetherstelvanhetgeenbeschadigdwas,zonder deel vanonzegeschiedenis.Hetginghierbijalleen waarop ditwerdaangepaktiseenrelatiefonbekend herstel werdbegonnenendegecoördineerdemanier oorlog. Hetfeitdaterindeoorlogaldirectmet vandeherbouwboerderijentijdens verhaal wederopbouwgebied zitvooralinhetinteressante De inhoudelijkekwaliteitvanhetgebiedGroepals 2.1 2. Waardering

vel (kopgevel). deel viaeendeurindeGeut. gekoppeld metdaarondereenhalfverdieptekelder. “de Geut.” langsgevel). Er iseendirecteverbindingtussenhethuisende Aan detrapnaarverdiepingiseen“opkamer” De entreegeefttoegangtoteenrelatiefgrotehal: De woonkamerendekeukenliggenaanvoorge De voordeurvandewoningzitinzijgevel(de

Inhoudelijke kwaliteit - - - - Analyse plattegrond wederopbouwboerderij Analyse plattegrond

71 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 72 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Herkenbaarheid bouwkundigeelementen Herkenbaarheid Origineel dak Nieuw dak Gevelsteen Betonnen kozijn Grebbelinie de Grebbelinieooknietisbenut. te herkenneniseninderecreatieveontwikkelingvan lijke relatiezien,dieoverigensinhetterreinmoeilijker laateenduide den vandeGrebbelinie.Hetkaartbeeld rijen isteverklarenuitdeliggingvaninundatievel De ruimtelijkespreidingvandewederopbouwboerde enwederopbouwboerderijen Samenhang militairsysteemGrebbelinie - - - boerderijen) inhetgebiedDeGroep. de GelderseVallei staaterongeveeréénderde(92 herbouwd. Van de300wederopbouwboerderijenin de Tweede Wereldoorlog boerderijengesloopten zijntijdens de heleGrebbelinietotaanAmersfoort bouwboerderijen isnietspecifiekvoorDeGroep:langs Die samenhangtusseninundatieveldenenwederop -

73 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 74 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ (uit: LOGboek) varkensbedrijven Analyse groei patroon vankavelgrensbeplantingen. plaatsgevonden doorhetopruimenvandichte in deverkavelinghadookalvooroftijdensoorlog aanleg vanhetValleikanaal. Degrootsteaanpassing structureel wasverbeterdindejaren‘30door dieineersteinstantieal van dewaterhuishouding, de grootsteinvesteringzatinhetverderverbeteren niet uitgevoerd.Degrootsteverbeteringenverreweg stondenzelfs het wegenstelseldieopdeplankaart gaan, zijneenaantalvoorgenomenverbeteringenvan heel bescheidenenvoorzoverdatkanwordennage gevoegde wegenenaanpassingenaandeverkaveling In hetruilverkavelingsplanvoorDeGroepzijndetoe 2.2

Fysieke Kwaliteit - - hadden kunnenvoorkomen. diedit heeft blijkbaarookgeenmaatregelengetroffen en kavelingsplan heeftdezeontwikkelingnietvoorzien maar voordeGelderseVallei alsgeheel.Hetruilver wikkeling dieoverigensnietspecifiekisvoordeGroep, ven diehetgebiedinfeiteopslotzet.Ditiseenont enintensieveveehouderijbedrij van burgerwoningen den landbouwtevinden.Eriseenmengingontstaan schap onvoldoenderuimteomgroeiingrondgebon rij. Mogelijkwaserbinnendeschaalvanhetland intensivering naarvarkenshouderijenpluimveehoude de schaalvergrotingvooralheeftplaatsgevondendoor De huidigeontwikkelingvandelandbouwlaatziendat Nieuwe bedrijven2003-2009 Nieuwe stallen2003-2009 LOG gebied ------(bron: Waterschap(bron: Vallei enEem) EHS Luntersebeek gevonden. ven evenzeerbinnenalsbuitenhetLOGheeftplaats blauwe cirkels)endenieuwbouwvanagrarischeer (de dat deuitbreidingvanstallenopbestaandeerven na deinvoeringvanReconstructiewetlaatzien de groeivanagrarischebebouwinginperiode van van onsstudiegebiedDeGroep.analysekaart Groep heet.DitLOGligtdeelsinentenwesten een omvangvanbijna1000hectaredatookDe een landbouwontwikkelingsgebiedaangewezenmet derij iseraandeflankvanUtrechtseheuvelrug In hetkadervandeReconstructieIntensieveveehou - - - De ecologischeenrecreatievewaardenontwikke landbouwverkeer. dominante aanwezigheidvandegrotestallenenhet niet goedtotzijnrechtenwordtgehinderddoorde menging vanlandbouw, natuurenrecreatiekomt het conceptvande‘recreatiebaan’.Eenkleinschalige het toevoegenvanbeplantinglangsdeGrebbelinieen door al inhetruilverkavelingsplanopvoorgesorteerd lange lijnenvandebekenenlinie.Daarwerdook lingen vanhetgebiedzijnnuvooralgekoppeldaande -

75 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 76 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ Groenstructuur erf Groenstructuur Beplante laan Landschapskarakteristieken De landschappelijkekwaliteitvanhetgebiedwordt rische beplantingspatronen. die alaanwezigwarenenhetherstelvanenkelehisto uitging vanhetverbeterenwegenenwaterlopen schade enookomdathetruilverkavelingsplansterk modernisering ontbrakbijhetherstelvandeoorlogs van DeGroepnietzichtbaar, omdatdeambitievoor De ‘wederopbouwkarakteristiek’isinhetlandschap 2.3

Beleefde kwaliteit - - het landschapliggen. metnieuwestallen,diekaalin de agrarischeerven plaatsen rommeliggewordendoordeuitbreidingvan Binnen degroenerandenishetlandschapopveel rijksweg A12opvallendelijnenbinnenditlandschap. ende minkhuizerberg. Daarnaastzijndespoorwegen liniedijken, deSlaperdijk,hetValleikanaal endeEm- landschapselementen: delangelijnenvanbeplante bepaald doordewegbeplantingenengrote Grebbelinie Valleikanaal enLiniedijk

77 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 78 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ • • schapsontwikkeling alsuitgangspunt: opgaven nemenwetweebasisstrategieënvoorland periode aanknopingspuntenkunnenbiedenvoordie Om tetestenhoedeplannenuitwederopbouw Gemeenschappelijk LandbouwBeleid. onderdeel zijnvandevergroeningsregelinghet naar ecologischwaardevollezoneskaninDeGroep Het omvormenvan5%het‘teelbaar’oppervlak envolksgezondheid. uit hetoogpuntvanleefbaarheid iseenonopgelostprobleem ven enburgerwoningen van hetgebied.Demengingintensieveveebedrij verbeteren vandeecologischeenrecreatievewaarde pelijke inpassingvandeintensieveveehouderijenhet den vaneenoplossingvoordezoneringenlandschap De actueleopgaveinhetgebiedGroepisvin voor detoekomst 3. Aanknopingspunten

ling aandeGrebbelinie bouwkundige gebruiksruimte,metdaarbijdekoppe- A12. landschapselementen rondomhetspoorende kleinschalige ver scheiding vanlandschappelijkraamwerkenland weving vanlandbouwbedrijvenen ------

79 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 80 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ maken vandewederopbouwboerderijen Voorstel schaalincombinatiemethetzichtbaar raamwerkalsschakelopderegionale versterkengroen transformatie: Amersfoort. en Renswoudevormteendoorgaandelijnnaar en delandgoederenbijWoudenberg, Scherpenzeel kere schakelvormentussendeUtrechtseheuvelrug Het gebiedvanDeGroepgaatdaardooreenster raamwerk versterktenbeterbruikbaargemaakt. den toetevoegenwordthetalbestaandegroene kende schakelsinhetdoorgaandstelselvanfietspa beek endeGrebbelinietekoppelenookontbre Door de5%biodiversiteitsgrondenaanLunterse bedrijven enstallenopdelandbouwgronden. van een‘eigenwereld’,incontrastmetdezwerm geven samenhangend stelselvormenendeervaring wezigheid vandelangelijneninhetgebied,dieeen opdekarakteristiekeaan Deze strategiebouwtvoort 3.1

Landschappelijk raamwerk - - - - bouwboerderijen. worden besteedaanhetfenomeenvandewederop het rijksmonumentdeGrebbeliniekanookaandacht de boerderijenlangsliggen.Incommunicatierond gen dichtbijdeliniewaarrelatiefveelwederopgebouw twee ‘ommetjes’wordenaangevenlangslandbouwwe Vanuit dedoorgaandefiets-envoetpadenkunnen wederopbouwboerderijen beterzichtbaartemaken. gelijkheid omderelatietussenGrebbelinieen concept uitdewederopbouwperiodeenbiedtmo ophet‘recreatiebaan’ Deze strategiebouwtvoort - - - - Voorstel totveehouderij-landgoed elementenuitruilverkavelingsplan nietgerealiseerde uitvoeren transformatie: gebied kunnenderundveehouderijenakkerbouwhet aan deinfra-kantvanhetgebied.Inrest en despoorlijnontstaateenduidelijke‘varkenszone’ derijen aandewegendichtbijenparallelA12 en doorhetconcentrerenvandeintensieveveehou weg, dieinhetruilverkavelingsplanwerdvoorgesteld, Door hetalsnogaanleggenvandeverlengdeGroeper inpassing vandeintensieveveehouderij. wordt daningezetvooreenbeterelandschappelijke tratie vandeintensieveveehouderij.De5%regeling plan meteenmeerfunctioneleorganisatieenconcen tal niet-gerealiseerdeelementenuithetlandschaps landbouw en erweving hetuitvoerenvaneenaan Deze strategiecombineert 3.2

landschapselementen V - - - - - landschap weergaanvormgeven.Datkomtderecre als eenmodernveehouderijlandgoed. een dichtbeplantingsnetwerk,datbeleefdkanworden Daardoor wordendeintensievebedrijveningebedin tingspatronen vanvoordeTweede Wereldoorlog. met eenextradichtheiddieteruggrijptopdebeplan schapsplan vanderuilverkavelingalsnoggerealiseerd, beplantingen haaksopdeheuvelruguithetland wordt hetvoorstelvoorkavelgrensbeplantingenen Om devarkenszonegoedlandschappelijkintepassen leefmilieu tengoede. atieve enecologischekwaliteitvanhetgebied - - -

81 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 82 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ aanbevelingen Conclusies en Deel 3

83 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 84 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ aangelegd enaanhettracé vandeA12werdalvoor planting isgekapt.Despoorlijnen warenalvoor1900 van aanzienveranderddoordat erveelkavelgrensbe Het landschapistussen1900 en1940drastisch plaatsgevonden doordeaanleg vanhetValleikanaal. alvoor de wederopbouwperiode de waterhuishouding had demeestinhetoogspringendeverbeteringvan vanwege hetherstelvanoorlogsschade.InDeGroep De Groepisaangewezenalswederopbouwgebied singen. was daarbijeenkatalysatorvoordeboerderijverplaat een nieuwerijksweglangsdezuidrandvanhetgebied gang gezetteoccupatievanhetgebied.Deaanleg opdezealin het meestopvallendzijn,bouwenvoort rijweg endenieuwbouwvan40boerderijenruimtelijk deaanlegvaneennieuweboerde kaveling, waarvan bouw vanboerderijen.Demaatregelenuitderuilver veenpolder werdgeoccupeerddoorwegenaanlegen werd weerdrooggemaaktendevanoorspronglege gelegd, hetgrootstedeelvandeontveendegronden periode hetnatuurlijkeGrootHornstermeerdroog- werdalindevooroorlogse In deHaskerveenpolder de eerstehelftvantwintigsteeeuwplaatsvonden. met veelgroterelandschappelijkeveranderingendiein wederopbouwperiode bescheidenzijninvergelijking beide gebiedendeplanmatigetransformatiesuit Het wasdaaromverrassendomteontdekkendatin gebaseerd opdeidealenuitwederopbouwperiode. rond 1900,naareenmodernproductielandschap, ben gezetopdeomvormingvanhetlandschap dat deruilverkavelingsplanneneengrotestempelheb We indeverwachting begonnenaandit onderzoek en verschillenderuilverkavelingeninDeGroep. enherstelvanoorlogsschade in deHaskerveenpolder in hetlandschapplaatsgevonden:eenruilverkaveling tussen 1940-1965eenaantalplanmatigeingrepen der enDeGroep,hebbenindewederopbouwperiode ophet oortbouwen gebieden,deHaskerveenpol In detweeonderzochte 1. aanbevelingen Conclusies en

weder V opbouwkarakter ------is, ookinhetgebiedtennoorden vanDeGroep. de heleGrebbelinieinGelderse Vallei interessant van dehersteldeoorloggschade eenthemadatlangs catie ronddelinie.Infeiteis hetherkenbaarmaken zijn, doorinformatieinhetterrein enindecommuni sant gegevendathetverdientombeterzichtbaarte en deinoorlogstijdhersteldeboerderijeneeninteres In DeGroepisdesamenhangtussenGrebbelinie systeem. van dewegprofielenenhetverbeterenwater aanpassingen bij vergrotingvandeagrarischeerven, toekomst gerespecteerdmoetenworden,bijvoorbeeld De essentievandieruimtelijkeprincipeszouinde endebouwwerkenuitwederopbouwperiode. erven wegprofielen, depositieenvormgevingvan de indelingvanruimte,alslanenvormgegeven Kenmerkend zijnderegelmaatengelijkmatigheidvan lingsplan meeropvallendaanweziginhetlandschap. isdemoderniteitvanhetruilverkave In Haskerveen details). zichtbaar (degevelstenenenenkelebouwkundige oorlogsschade aanbebouwingalleenvoorkenners vanhetherstelde In DeGroepishetverhaal landschap. productie vormopbasisvanhetreedsaanwezige maatregelen voorhetverbeterenvandelandbouw die gemoderniseerdmoestworden,maargavende beschouwden hetlandschapnietalseen‘tabularasa’ ruilverkavelingsplannen diewehebbenonderzocht ‘de ruilverkaveling’kunnenwordengeschreven.De twintigste eeuwnietuitsluitendophetcontovan dat groteveranderingeninhetlandschapde De geschiedenisvandezetweegebiedenillustreert landschap nietherkenbaarals‘typischwederopbouw’. een reconstructievanhetbestaandeisdielaagin met oorlogsschadegeenmoderniseringwasmaar 1940 gewerkt.Omdatdeherbouwvanboerderijen - - - - -

85 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 86 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ • • Provincie/waterschap • • • • Gemeente Haskerveenpolder: De Groepkomenwetotdevolgendeaanbevelingen: Vanuit en naar deHaskerveenpolder hetonderzoek ‘overgeschilderd’ . periode uitonzegeschiedenisnualweerteworden wordt ergemakkelijkaanvoorbijgegaanendreigtdeze bouwplannen vaakonnadrukkelijkzijnvormgegeven beleid. Juistomdatdekwaliteitenvanwederop wederopbouwkenmerken inhethuidigeruimtelijke wederopbouwgebieden gaatoverhetbehoudvande naar Een achterliggendevraagbijhetonderzoek Aanbevelingen voorhetbeleid

en meeropenachterkantvandepolder. merkende verschiltussenmeerbeslotenvoorkant veenpolder. historische opstrekkendeverkavelingvandeHasker vormgeving vanditnieuwestelselbaserenopde endeboezem zem tussenhetpolderwater een hoogwatercircuitontwikkelen,alstussenboe- negatieve gevolgenvoorbebouwingtegentegaan het middendeelvandepolder waarschijnlijk eenverdereklinkvandeveenbodemin handhaven, ookinhetwaterbeheer. Ditimpliceert enaangrenzendenatuurgebieden Haskerveenpolder om deveendalinglangzamertelatenverlopenen contrast tussenlandbouwproductielandschap plannen voorwegbeplantingenbaserenophetken bij aanpassingenaandewoonhuizenstijlkenmer eisen stellenaanhersteler in hetbestemmingsplanbuitengebieddeer punt nemen ken vandewederopbouwboerderijenalsuitgangs opbouwperiode baseren opdeessentiëlekenmerkenuitweder breidingen vande42ruilverkavelingsboerderijen fbeplantingen fuit ------• • • Provincie/waterschap: • • Gemeente: De Groep:

beleid). veehouderij (gekoppeldaanhernieuwdconcentratie gen alsinpassingsmaatregelenvoordeintensieve - leg uithetruilverkavelingsplanopnieuwheroverwe boerderijen beterzichtbaarmaken op principesuithetruilverkavelingsplan landschappelijk raamwerkenhiermeevoortbouwen baar maken. boerderijen kenmerkenvandewederopbouwzicht voorstellen voorkavelgrensbeplantingenenwegaan de langedoorgaandelijnensterkerontwikkelenals samenhang tussendeGrebbelinieenwederopbouw bij bouwkundigeveranderingenvandeherstelde ten behoevevanhetwelstandbeleidarchiefma periode ontsluiten teriaal vandeherbouwplannenuitwederopbouw - -

- - - - Voor beidegebiedenhebben wegeenplannenvoor bouwjaar vanobjectenstaatweergegeven. waarophet gevelsteen) gebaseerdopkaartmateriaal Groep hebbenweonsnaastterreinwaarnemingen(de derijen eenduidigendaardoorgoedtetraceren.InDe bouwkundige kenmerkenvanderuilverkavelingsboer zijnde boerderijen staan.IndeHaskerveenpolder ge situatienodigomtewetenwaardewederopbouw- komen. Erwaseenterreininventarisatievandehuidi waar dienieuweboerderijenpreciesterechtzouden van hetvaststellenplanwasnognietbekend steeds gingomindividueleprojecten.Ophetmoment ruilverkavelingsplannen opgenomen,omdathetdaarbij De voorgesteldeboerderijverplaatsingenzijnnietinde interpretatie vanonsopbasisdeplantekeningen. zijndaaromeen landschapsplan inHaskerveenpolder cepten. Conclusiesoverbijvoorbeelddeopzetvanhet weinig prijsvanachterliggendeafwegingenencon feiten enopdevoorgesteldemaatregelengeven aftelezen.Detoelichtingenrichtenzichop gen ervan de ruilverkavelingsplannenachterliggendebedoelin Het bleeknieteenvoudigomuitdebeschrijvingenvan meegegeven. kanworden die aandeandereonderzoeksprojecten riode alsvanveranderingenna1965.Datiseenles het landschapnodig,zowelvandevooroorlogsepe te bepalenzijndusmeerderemomentopnamesvan ste eeuw. Omdeimpactvanwederopbouwperiode andere landschappelijkeveranderingenindetwintig opbouwperiode nietlosgezienkunnenwordenvande bleekdatdeplannenuitweder In ditonderzoek complexe, wederopbouwgebieden. naarandere,wellichtmeer trekken vooronderzoek waslering Een tweedevraagvoorditonderzoek 2.

weder Onder zoek naar andere landelijke zoek naarandere opbouwgebieden ------

- bouwgebieden: landelijkewederop Aanbevelingen vooronderzoek hebben plaatsgevonden. blok ligtenwaarnogdiversekleinereruilverkavelingen bied DeGroep,datdeelsineengrootruilverkavelings danvoorhetge dit gebiedinformatieteverzamelen en inééngemeenteligtwasheteenvoudigeromvoor éénruilverkavelingsblokbeslaat de Haskerveenpolder van dehuidigesituatie.Omdathetstudiegebied voor dusmoetenbaserenopterreinwaarnemingen kunnenvindenenhebbenonsdaar erfbeplantingen • •

naar aanknopingspuntenvoortransformatie twintigste eeuwonderzoeken de waarderingvanelementenenpatronenver landschappelijke veranderingengedurendedehele talen - - - -

87 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 88 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ • • • verbreed: ten en patronen, hebben we ze als volgt aangepast en elemen- meer inveranderingisdancultuurhistorische van eenlandschap,datimmersmeergelaagdisen Om dezecriteriabruikbaartemakenvoordeanalyse • • • historie inhetMER: opdecultuur teerd voordebeschrijvingvaneffecten op een‘bewerking’vandecriteriadiewordengehan waardering vandewederopbouwplannengebaseerd hebbenwedemaniervan Om datteonderzoeken schrijvingen inMilieu-effectrapportages? landschap aarderingsmethode - punten voordemethodevanlandschaps-effectbe waarderen vanhetlandschap:biedtditaanknopings betreftdemaniervan Een derdeonderzoeksvraag 3.

heer. boerderijbouw ofdeaanpassingeninhetwaterbe baar criterium,zoalsbijvoorbeelddekenmerkende idealen uitdewederopbouwperiodeisweleenbruik regelen representatiefzijnvoordeopvattingenen twee gebieden.Dematewaarinuitgevoerdemaat- konden wenietbeoordelenindezevergelijkingvan ting indelandbouw. schaalvergro ringen, zoalsbijvoorbeeldvoortgaande robuustheidvoortoekomstigeverande verwachten het functioneelvoldoenaandehuidigeeisenente op lateretoevoegingen. seerd zijnophistorischeelementenenpatronen komen uithetwederopbouwplan,maarookgeba- - huidige landschappelijkekwaliteiten,diedeelsvoort het wederopbouwplanmaarookdebelevingvan inhoudelijke kwaliteit:hetcriteriumzeldzaamheid fysieke kwaliteit:nietalleengaafheidmaarook beleefde kwaliteit:nietalleenherkenbaar

representativiteit) inhoudelijke kwaliteit(zeldzaamheid, fysieke kwaliteit(gaafheid) beleefde kwaliteit(herkenbaar W heid) heid van ------landschap veranderingenvormkangeven. geschiedenis envoordehuidigekwaliteitenvanhet principes houvasthoemenmetrespectvoorde stige ruimtelijkeveranderingengevendie opbouwkarakter’ vanhetgebiedbepalen.Bijtoekom de essentieleruimtelijkeprincipeszijndiehet‘weder ken bleekeengoedemethodeomtebenoemenwat De waarderingaandehandvandezedrieinvalshoe - - - 89 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 90 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ • Literatuurlijst • Ruilverkavelingsovereenkomst Luntersebeek I, met bijlagen Eigenarenkaart oudeennieuwetoestand(1953). • RuilverkavelingsovereenkomstLuntersebeekI,metbijlagen Eigenarenkaart landschapsplanenplanwegen voorderuilverkavelingHeiligenbergerbeek,metbijlagen kaarten • Rapport ruilverkavelingHaskerveenpolder,• Rapport metbijlagenlandschapsplanenplanvanwegenwaterlopen http://www. (PlanologischeEHS)(2007).ProvincieFryslân: • PlanologischeEcologischeHoofdstructuurkaart enRuimte(2011). • KiezenvoorKarakter-Visie Erfgoed • BestemmingsplanBuitengebiedSkarsterlân-Gemeente (2001).BügelHajema. • LOGboek-landbouwontwikkelingsgebiedeninbeeld(2010). LOLAlandscapearchitectsenDLG,Rijksadviseur • GoogleMapsStreetview. vanJohanVegelin• EenRijkBezit,Skarsterlânopdeachttiende-eeuwsekaarten vanClaerbergen(2007).K.F. • DeGrebbeliniebovenwater-Gebiedsvisievoorde (2006).ProvincieUtrecht.Uitgegevendoor JG10 Schoor.Uit:Fryslân • DegeschiedenisvandeA7,eensnelwegalsordenendprincipe (2004).Meindert bestemmingsplanbuitengebied(2011). • Conceptkaart • Skarsterlân:Sturenopkwaliteit,vernieuwingenauthentieke waarden-Visie 2030(2008).GemeenteSkar inMERenMKBA(2009).RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed. • SamenvattingHandreikingcultuurhistorie Foto voorkant: De Delta Atlas – Landschapsportret vandeRijn-ScheldeDelta(2006).MarjaVerbeeck• Fotovoorkant:DeDeltaAtlas –Landschapsportret ea. • Vereniging OudScherpenzeel.AbVermeer. • Verdeeld Land-Degeschiedenis vanderuilverkavelinginNederland vanuiteen lokaalperspectief,1890-1985 • Veenweidevisie (2013).RoyalHaskoningDHV. Fryslân inrichtingsbeelden-OpgavenLunterseBeek(2007). Waterschap• Themakaart Vallei enEem.

Atlas vandeW Centrale Cultuurtechnische Commissie Centrale Cultuurtechnische Commissie. waterlopen (1969).CentraleCultuurtechnische Commissie (1957). CentraleCultuurtechnische fryslan.nl/3177/planologische-ecologische-hoofdstructuur-kaart-planologische-ehs/ voor hetLandschap. Gildemacher enJ.H.PvanderVaart. Uitgever:UitgeverijMatrijs. Provincie Utrecht. (3). . Uitgever:nai010uitgevers,Rotterdam. het CultureelErfgoed Uitgever: Rijn-Schelde DeltaSamenwerking. (2004). SimonvandenBergh,gepubliceerdoor:NederlandsAgronomischHistorisch Instituut. sterlân. ederopbouw, Nederland1940-1965–Ontwerpenaanstadenland(2013). . . Gemeente Skarsterlân. Ministerie van Onderwijs CultuurenWetenschappen.Ministerie vanOnderwijs Rijksdienst voor - Branderhorst voor architectuur enstedenbouw voorarchitectuur Branderhorst maart 2014,Utrecht maart Projectnummer: 286 Ilonka vanSlooten,Crevigrafischevormgeving Franz Ziegler, voorarchitectuurenstedenbouw Ziegler/Branderhorst Loes vanSchie,Feddes/Olthoflandschapsarchitecten Yoran vanBoheemen,Feddes/Olthoflandschapsarchitecten Yttje Feddes,Feddes/Olthoflandschapsarchitecten Werkteam: Ab Vermeer -HistorischeCommissieOverberg Alfons Mulder-beleidsmedewerkergemeenteDeUtrechtse Heuvelrug Arno deGeest-adviseurmonumentengemeenteDeUtrechtse Heuvelrug deJong-landschapsarchitectprovincieFryslân Bertus Tom Plattel-stedenbouwkundigegemeenteDeFrieseMeren Frits Niemeijer-RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed Truus Veldhuis -RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed Met dankaan: Frank Buchner-RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed Anita Blom-RijksdienstvoorhetCultureelErfgoed Teun vandenEnde-projectleider, medewerkerAtelierRijksbouwmeester Eric Luiten-RijksadviseurLandschapenWater Begeleidingsteam: Erfgoed Cultureel is inopdrachtvandeRijksadviseurvoorLandschapenWater endeRijksdienstvoorhet enomgeving enDeGroep Haskerveenpolder naardewederopbouwlandschappen Het onderzoek Colofon Feddes/Olthof landschapsarchitecten bv uitgevoerddoorFeddes/Olthoflandschapsarchitecten . en FranzZiegler/

91 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’ 92 Wederopbouw-landschappen | ‘de laag van maakbaarheid’