Inhoud Cronyck De Geyn 2016

Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 38 - Nummer 1 - 2016 Cronyck de Geyn %LMGUDJHQDDQ GHRQWZLNNHOLQJ 6DPHQGH YDQPHQVHQ JHVFKLHGHQLV ODWHQOHYHQ

5DEREDQNHQGH+LVWRULVFKH.ULQJ1LHXZHJHLQ 5DEREDQNYHUVWHUNWFXOWXUHOHPDDWVFKDSSHOLMNHHQVSRUWLHYHLQLWLDWLHYHQLQ 1LHXZHJHLQHQ8WUHFKW5DEREDQNHQGH+LVWRULVFKH.ULQJ1LHXZHJHLQZHUNHQ VDPHQRPGHFXOWXXUSDUWLFLSDWLHWHYHUKRJHQHQGHJHVFKLHGHQLVWHODWHQOHYHQ ZZZUDEREDQNQOXWUHFKW

6DPHQVWHUNHU Colofon Redactioneel Cronyck de Geyn is een gezamenlijke uitgave van de E’s: de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Beste lezer,

ISSN - Allereerst wens ik u allen een heel gelukkig , namens de gehele redactie. In het bijzonder ook de beste wensen en onze dank aan de vrijwilligers die vier keer per jaar Redactie zorgen voor de bezorging van de Cronyck. Ook dit jaar gaan we ons, als redactie, er Renée Blom, eindredacteur weer voor inzetten om voor u lezenswaardige magazines te maken. Via deze weg wil Janneke Kluit ik ook een aantal vertrekkende redactieleden bedanken voor hun bijdragen aan de Tim Oosterlee Cronyck; Volkert Munzebroek, Manon van der Pol en Marjolijn de Winter. Ben Remie Loes Slooten In dit nummer treft u deel  aan over de geschiedenis van de wijken in Nieuwegein. Deze keer hebben Bart Jan Damstra en Loes Slooten zich verdiept in de wijk Jut phaas- Wijkersloot. Verder besteden we aandacht aan Anna van Rijn, het -jarig bestaan Contact van het Schippersinternaat en deel  over de Schipbrug. Verder zijn we de rubriek cronyckdegeyn@ “Reacties van lezers” gestart. museumwarsenhoeck.nl Naast de redactie maken wij ook graag gebruik van gastschrijvers. Heeft u suggesties Foto omslag voor onderwerpen en/of wilt u zelf een artikel schrijven, dan kunt u dat laten weten : Het gebouw wordt inmiddels door een mail te sturen aan de redactie. Zie colofon voor het adres. bewoond. Rond het gebouw volgt Namens de redactie wens ik u uiteraard weer veel leesplezier groenvoorziening, waar in de bestuursvergadering van  juni Namens de redactie,  een bestuurslid commentaar op Renée Blom (eindredacteur) heeft. Het verslag vermeldt: “Besloten wordt tot plaatsing van coniferen en verwijderen van onsierlijke voor sierlijke heesters.”

Vormgeving Michiel Ridderikhoff

Inhoud

Redactioneel 

Reacties van lezers 

Jutphaas-Wijkersloot  Loes Slooten en Bart Jan Damstra

ACTIVITEITENPROGRAMMA   Mede mogelijk gemaakt door de van de  Erfgoedinstellingen in Nieuwegein gemeente Nieuwegein Anna van Rijn van Jutphaes: een update  Niets van deze teksten mag geheel of gedeeltelijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar Prins Hendrikschool met internaat -  jaar  worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder Jaap Boersema voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord ,  PE Nieuwegein. De schipbrug Vreeswijk-Vianen  ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Ben Remie Nieuwegein

Losse nummers € ,

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  Reacties van lezers

Met enige regelmaat ontvangt de redactie reacties van lezers van de Cronyck. Daar zijn wij, de auteurs en redactie, erg blij mee. Daarom dat we vanaf nu sommige van die, vooral inhoudelijke reacties op artikelen, gaan opnemen in het magazine, zodat u als lezer nog meer wetenswaardige informatie krijgt over de onderwerpen. Deze keer gingen alle reacties over het artikel De Ossenkop van auteur Ben Remie.

§ Als oud Vreeswijkse heb ik met veel belangstelling uw artikel § Met veel belangstelling lees ik de Cronyck zo ook het artikel gelezen over mijn geboortehuis Dorpsstraat . Echter onder van Ben Remie over de Ossenkop. het hoofdstuk De Eigenaren lees ik dat mijn vader G.C. de Roos Hij schrijft onder andere dat de uitgever van de resolutieboeken het huis kocht van zijn vader. Dit moet zijn: van zijn broer B.N. oppert dat de naam wellicht die van een herberg is. Nu struin de Roos (mijn oom Bertus). ik nog al vaak door oude steden en stadjes en dan kom je zo’n De vader van de broers was kleermaker. Overigens heeft hij merkteken nog al eens tegen. In zo’n pand heeft dan inderdaad het eerst een paar jaar gehuurd want hij woonde er al toen hij een herberg of bierbrouwerij gezeten. Het merkteken wordt ook trouwde. Er was toen ook een café. Vaak heb ik verhalen moe- wel “het Ossenhooft” genoemd. Het is een verbastering van ten horen van mijn moeder dat ze zwanger achter de tap alle op- ‘oks hooft’, een (bier)vat met een inhoudsmaat van  liter. merkingen moest aanhoren van de meestal dronken schippers. Ben heeft uiteraard degelijk onderzoek gedaan en geen bewij- Mijn broer is daar in januari  geboren en ik vermoed dat na zen gevonden, maar de mogelijkheid lijkt me niet zo gek gezien menige echtelijke twist en na een verbouwing het café is opge- de drukke scheepvaart van weleer. heven om plaats te maken voor sigarenverkoop waarbij genoeg Rina Copier van den End plaats overbleef voor twee scheerstoelen. Grappig detail: Twee scheerstoelen waren nodig omdat in drukke tijden een ‘inzeper’ werd ingehuurd. § Met grote interesse heb ik uw artikel in de Cronyck de Geyn G.H.van der Bend - de Roos Jaargang - zitten lezen. Mijn complimenten voor dit artikel. Volgens mij is er één piepklein foutje ingeslopen. Op blz.  Reactie auteur links bovenin schrijft u: Zij zijn tevens de erven van hun over- U hebt helemaal gelijk. Ik ben er altijd van uit gegaan dat B.N. leden broer Jacop (-). Volgens mij moet dit broer Dirk de Roos de vader was van G.C. de Roos, maar B.N. was inder- zijn. Een kniesoor die hier op let natuurlijk. daad de  jaar oudere broer van C.G. Gertjan Veldhuizen Toen Piet van Loon het pand aan B.N. verkocht zaten er twee huurders in: P. Saras (mij verder niet bekend) voor f. , per Reactie auteur week en J(ohannes) de Roos voor f. ,-- per week. Toen ik dit Onze dank, u heeft gelijk, bij deze is het rechtgezet.  jaar geleden uitzocht wist ik niet wie J. de Roos was. Nu ben Ben Remie ik het nagegaan en het was uw opa gehuwd met Huberta Johan- na Ham en inderdaad, zoals u aangeeft, kleermaker. Van een café heb ik geen weet. M.i. zat er vroeger in bijna elk huis een drankgelegenheid. Ben Remie

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  Jutphaas-Wijkersloot Deel 1: van dorp naar stad

Loes Slooten en Bart Jan Damstra

Dit is het vijfde deel in een reeks over Nieuwegeinse wijken. In dit deel komt het gebied aan bod waar nu de wijk Jutphaas-Wijkersloot is gelegen. Deze wijk ligt in de voormalige gemeente Jutphaas, tussen de kern van het oude dorp Jutphaas en het Stadscentrum. Het wordt in het noorden begrensd door de Nedereindseweg, in het oosten door het Merwedekanaal en de Doorslag, in het zuiden door de Noordstedeweg en tot slot in het westen door de A.C. Verhoefweg. Omdat de kern van het dorp Jutphaas grotendeels in de huidige wijk Jutphaas-Wijkersloot (en Zuilenstein) ligt, zal de totstandkoming van het (cultuur)landschap en de ruimtelijke ontwikkeling van Jutphaas centraal staan in dit artikel. Daarnaast is een bijzondere rol weggelegd voor Woningstichting Centraal Nederland, vanwege haar specifieke aandeel in de totstandkoming van Jutphaas-Wijkersloot. Een nieuwbouwwijk die door de gemeente Jutphaas wordt gerealiseerd, nog voordat de verregaande samenwerking met Vreeswijk zou leiden tot de nieuwe gemeente Nieuwegein. De nu nog bestaande en herkenbare landschappelijke en cultuurhistorische elementen worden toegelicht, waarbij wordt ingegaan op de historische ‘verklaring’. De wijk is centraal gelegen in het noorden van de gemeente Nieuwegein.

Deze foto is omstreeks 1970 genomen vanuit het noordwesten richting het zuidoosten. Op de voorgrond de witte boerderij genaamd ‘Bouwlust’ van de familie van Wijk aan de Nedereindseweg (huidig adres: Dukatenburg 302), op de achtergrond de boerderij van de familie Kool (thans gesloopt). Op de achtergrond zijn de ﬂats van het Wenckebachplantsoen, die toen nog voor een deel in aanbouw waren, te zien.

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  De oude geschiedenis tot 1950 sen  en  v .Chr.) en het inklinken rug aangetroffen, in het gebied dat we nu van de uit veen en klei bestaande kom- kennen als de wijken Blokhoeve, Galecop Ontstaan landschap gronden wat hoger te liggen in het landen Batau-Noord. Het oorspronkelijke natuurlijke landschap. In een moerasachtige omgeving schap en de latere structuren die hierin zijn deze hoger gelegen ‘ruggen’ bij uit- De ontginningen in de middeleeuwen zijn aangebracht door de mens, hebben stek geschikt voor bewoning (in Jutphaas In de vroege middeleeuwen vinden de een zeker verband met elkaar. De rivieren vanaf de ijzertijd) en vormen een goede ontginningen in eerste instantie lokaal die hier ooit gestroomd hebben en later basis voor de latere middeleeuwse ont- en op kleine schaal plaats; tot omstreeks nog herkenbaar waren als stroomruggen ginningen, die op initiatief van de kerke- het jaar  worden vooral de oeverwal- zijn bepalend geweest bij de vorming en lijke instellingen plaatsvinden. len langs de rivieren en overige wateren inrichting van het landschap. In een on- in gebruik genomen. Uit deze periode bedijkt en moerassig landschap hebben De eerste bewoning is geen bewoning bekend in Nieuwe- rivieren vrij spel. Deze verplaatsen zich Uit de steentijd en bronstijd zijn vrijwel gein. Vanaf  worden de ontginnin- dan ook meer dan eens. In Nieuwegein geen aanwijzingen bekend voor bewo- gen grootschaliger en meer systematisch en omgeving zijn ook dergelijke stro- ning; wel is er nabij het Kerkveld een bijl aangepakt. Het grondgebied van Jutp- omruggen gevormd; een basis voor be- uit de steentijd gevonden. Uit de late ij- haas-Wijkersloot maakt deel uit van de langrijke oost-weststructuren, waarvan zertijd/romeinse tijd ( v Chr. tot  ontginning Oost-Nedereind. Men start de Nedereindseweg een belangrijk voor- n Chr.) zijn meer aanwijzingen voor tussen  en  op initiatief van de beeld is. Omstreeks  v.Chr. ontstaat bewoning gevonden. Er zijn twee loca- bisschop van Utrecht en de Utrechtse Ka- even ten oosten van Houten Dorp een ties bekend, waaronder het Kerkveld. pittelkerken met de ontginning van het afsplitsing van de toenmalige Rijnloop Hier worden onder meer inheems en West-Nedereind, Oost-Nedereind en het (en basis voor de Houtense stroomrug), romeins scherfmateriaal en een enke- Overeind. Het gebied wordt dan nog niet deze stroomt westwaarts naar Jutphaas en le sieraad aangetroffen. Na de romein- doorsneden door de Vaartse Rijn (deze splitst zich ter hoogte van het Kerkveld af se tijd lijken beide nederzettingen niet dateert van de e eeuw) en de ontgin- in een tak die verder westwaarts stroomt meer bewoond. Zowel schriftelijke als ning wordt daarom als één geheel opge- (basis voor de Jutphase stroomrug) en archeologische aanwijzingen voor be- pakt, waarbij waarschijnlijk in het oosten een noordelijke aftakking (basis voor de woning tussen de romeinse tijd tot om- (dus in het Overeind) werd begonnen. De Blokse stroomrug). Ten noorden van de streeks het jaar  zijn spaarzaam. Er Nedereindseweg fungeert als zogenaam- huidige Nedereindseplas komen beide zijn meerdere waarnemingen bekend, de ontginningsas en de Nedereindsewete- stromen weer samen. Op afbeelding  is maar de vindplaatsen zijn helaas niet in ring ten noorden van de Nedereindseweg een deel van deze stroomrug te zien. alle gevallen systematisch opgegraven. De als (hoofd)afwateringswetering, de boer- Deze stroomruggen komen na het ver- grootste concentratie van vindlocaties uit derijen worden op de kop van het perceel zanden van de rivier (de rivier ter hoogte de romeinse tijd in Nieuwegein is op de opgetrokken aan de Nedereindseweg. van Jutphaas verzandt en verdwijnt tus- even noordelijker gelegen Blokse stroom- Hiervandaan worden de min of meer

afbeelding 1: Topograﬁsche kaart 1849. Met enkele toponiemen of afbeelding 2: De Jutphase stroomrug, geprojecteerd op de huidige veldnamen (cursief: locatie onzeker of bij benadering) (afb. HKN) situatie. Vergelijk de stroomrug met het bodemgebruik op de kaart van 1849. In zwart de bebouwing in 1832. (afb. HKN)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  regelmatige kavels uitgezet, die zich ten zuiden van de Nedereindseweg uitstrek- ken tot aan de Wijkersloot. De Randijk fungeert als noordelijke grens van de ontginningen van het Gein. Het land tussen de Wijkersloot en de Randijk, de Geer, behoort ook tot het ontginningsgebied van het Oost-Nedereind. De Geer wordt later ontgonnen en is in feite een zogenaamde restontginning. De beide ontginningsassen zijn gelegen op de oude stroomruggen, waarmee nogmaals de sterke relatie tussen stroomrug en gebruik van het landschap door de mens wordt benadrukt. In het midden van de ontginningsas (Nedereindseweg) wordt de kerk gebouwd, aan het Kerkveld. Het afbeelding 3: Ansichtkaart van de Wilhelminastraat, Wilhelminastraat nu Stormerdijkstraat. Stormerdijkstraat Kerkveld, waar ook het gerechtshuis is gevestigd, zal tot ver in de e eeuw fun- geworden. Dit laten ze dan ook blijken Rijn en in zuidelijke richting op de IJs- geren als centrum van het tot dan toe door zich te vernoemen naar het gebied sel bij IJsselstein. Het ‘Wijkerslootgeld’ volledig op de agrarische activiteiten ge- (‘van Jutphaas’ wordt aan de naam toege- is dan onderdeel van de polderlasten die richte dorp. Daarna zal het zwaartepunt voegd) en door het bouwen van huizen door de eigenaren van de grond moet van de activiteiten zich verplaatsen naar als Rijnenburg, Rijnestein en Rijnhuizen. worden opgebracht. de omgeving van de Vaartse Rijn aan de Omstreeks  is het om diverse rede- huidige Herenstraat. nen afgelopen met de vooraanstaande rol Ontwikkelingen na 1900 en eerste van de familie van Rijn. Onder meer de nieuwbouw Als we de latere ontwikkelingen als ge- families de Malapert en De Geer nemen Hiervoor is de totstandkoming van het volg van deze ontginningen, met name het stokje over. (cultuur)landschap beschreven. Deze de hieruit voortvloeiende bezits- en landschappelijk structuur blijft in gro- machtsverhoudingen, in dit gebied na- Een ander punt van aandacht is het wa- te lijnen intact tot begin . Vanaf dat der bekijken en vergelijken met de direc- terbeheer. Dit is niet alleen een lokale moment vestigt zich industrie en andere te omgeving, dan valt een aantal zaken aangelegenheid, dit vraagt om een regi- op. De ontginningen in Galecop en de onale aanpak die niet altijd direct in het Vreeswijkse ontginningen zijn ouder. belang van de lokale gerechtsheer is. Deze ontginningen zijn op initiatief van Direct na de ontginningen zal het land respectievelijk de kapittels van de Dom voornamelijk zijn benut als landbouw- (Galecop) en Oudmunster (Vreeswijk) grond. Door inklinking van de komgron- uitgevoerd op hun grondgebied (zoge- den is natuurlijke afwatering niet altijd naamde diaconaten). Het gebied van de meer mogelijk en zal een steeds groter Jutphase ontginning valt onder de koor- wordend deel van de grond noodgedwon- bisschop. De koorbisschop is als priester gen in gebruik zijn genomen als grasland van de bisschop actief naast soortgelijke of griendland. Op de stroomruggen is hooggeplaatste functionarissen van de sprake van gemengd bodemgebruik. Om colleges van de kapittelkerken. Hij leidt deze waterstaatkundige aangelegenheden de mis in de Domkerk, is voorzitter van goed en onafhankelijk te kunnen regelen bisschoppelijke synoden, bedient het worden waterschappen opgericht voor de vormsel en wijdt kerken in. Zijn diaco- verschillende waterbeheersingsgebieden naat omvat de nog te ontginnen gronden. die ontstaan uit de ontginningseenhe- De dienstlieden of ambtenaren van de den, de zogenoemde polders. Dit zijn in bisschop, de zogenaamde ministerialen, eerste instantie organisaties van belang- treden hierbij op als ‘projectontwikke- hebbenden die kleine gebieden beheren. laars’ en verwerven veel rechten in hun Later gaan deze waterschappen op in gebied. Zo treden ze op als gerechtsheer grotere waterschappen en uiteindelijk in in hun gerecht en worden verantwoor- de hoogheemraadschappen zoals we die delijk voor de lagere rechtspraak en het nu nog kennen. Afwatering van het zui- afbeelding 4: De Wijkersloot, de naamgever dagelijkse bestuur. Op deze wijze zijn delijke deel van het Oost-Nedereind vind van de woonwijk, is zoals de naam al met name diverse takken van de familie plaats via de Wijkersloot (zie afbeelding aangeeft een (afwaterings)sloot (afb. René van Rijn (van Jutphaas) machtige lieden ) en Nedereindsewetering op de Vaartse van der Mark)

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  bedrijvigheid langs het Merwedekanaal “Jutphaas-Dorp” of kortweg plan “Dorp” ten-Schalkwijk gepland, maar men komt en de Doorslag, onder andere vanwege aangenomen door de gemeenteraad. Dit tot de conclusie dat de fruitboomgaar- de gunstige mogelijkheden via het water is het startsein voor een planmatige aan- den te belangrijk zijn om op te offeren en via de weg. Dit is dan nog kleinschalig pak. Vanaf  is sprake van een plan aan woningbouw. Dan wordt de aan- en drukt nog geen dominant stempel op “Wijkersloot” als deelplan van het plan dacht verlegd naar het gebied ten zuiden het landschap; het dorp heeft nog steeds “Dorp” en rond deze tijd wordt de uit- van de stad Utrecht met de ‘waardeloze een overwegend agrarisch karakter. In het voering van de plannen zichtbaar als di- dorpjes’ Jutphaas en Vreeswijk. De bei- dorp en rond deze nieuwe bedrijvigheid verse weteringen en waterwegen worden de gemeenteraden besluiten in  mee ontstaan ook (nieuwe) woonbuurtjes. gedempt en voorzichtig gestart wordt met te willen werken aan de oprichting van De eerste nieuwbouw vindt begin  de voorbereidingen van de bouw van de Nieuwegein: Vreeswijk richt zich al snel plaats, als de Stormerdijkstraat (oor- nieuwbouwwijk die ten zuiden van de op het samenvoegen van beide dorpen, spronkelijk Wilhelminastraat) wordt Nedereindseweg moet verrijzen. Jutphaas is bereid mee te denken over aangelegd. De woningbouwverenigingen planvorming echter op voorwaarde dat er Jutphaas Wonen en St. Joseph spelen hier Aanloop naar Nieuwegein eerst een stedenbouwkundige visie komt. een belangrijke rol. In  volgt het rapport ‘struktuurvisie Landelijke ontwikkelingen Nieuwegein’, deze komt uit in het jaar In de jaren ‘ wordt nabij de aanslui- Na de tweede wereldoorlog wordt het van de Tweede Nota over de Ruimtelijke ting van deze straat op de Nedereind- volkshuisvestingsvraagstuk structureel Ordening. seweg een ‘winkelcentrum’ gebouwd, aangepakt en er ontstaat een landelijke bestaande uit winkel/woningen wat al discussie. In  brengt de Commissie Wijkersloot: transformatie van snel de naam ‘Jutphase Boulevard’ krijgt. Westen des Lands het rapport ‘De ont- landelijk naar stedelijk gebied In deze periode is een groot deel van de wikkeling van het Westen des Lands’ uit In de jaren ’ en ’ wordt een aan- woningen in de oude woonbuurten in (dit was de voorloper van De Nota inzake loop genomen naar de totstandkoming de Kikkerbuurt, op het Kerkveld en op de Ruimtelijke Ordening van ). De van Nieuwegein. Van een echte samen- Het Sluisje in slechte staat en wordt on- conclusie in de nota van  luidt dat ‘in werking tussen de gemeenten Jutphaas bewoonbaar verklaard. De sanering van het Utrechtse’ grootscheepse uitbreiding en Vreeswijk en is echter nog lang geen het Kerkveld en Sluisje vindt plaats in de dienen te worden gerealiseerd. Dit wordt sprake. (Zie voor een nadere toelichting jaren ’ en ‘. In  wordt het plan in eerste instantie in het gebied Hou- het artikel over het Stadscentrum in de afbeelding 5: Luchtfoto richting het noordoosten. Eind jaren ’60.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  Cronyck de Geyn -). In de inlei- III-straat (Ten Baanstraat) en Emmalaan Opvallend aan de structuur van de nieu- dende tekst voor het gemeentearchief (Vredebestlaan). In de jaren ’ worden we wijk is dat de opzet het oude kavel- van Jutphaas lezen we dit nog eens als woningen gebouwd aan de Emmalaan, patroon volgt. Dit oude kavelpatroon is volgt: “van eendrachtige samenwerking Rijnenborghstraat, Wijnesteijnstraat, goed te zien op afbeelding  en de struc- op meerdere beleidsterreinen was echter Zwanenburgstraat, Kramerslaan en op tuur van de nieuwebouwwijk op de lucht- (nog) geen sprake. Op stedenbouwkun- het Drilleveld. Dit zijn veel zogenaamde foto op pagina . dig gebied werd beider onafhankelijke ‘woningwetwoningen’. In de jaren zes- -opstelling gesymboliseerd in de reali- tig komen de werkzaamheden goed op In de periode - worden aan de sering van de laagbouwwijk Zandveld te stoom. In  wordt ongeveer  hectare Nedereindseweg en de Jan Wiegerslaan Vreeswijk en de hoogbouwwijk Wijker- aangekocht, waarvan ongeveer  hectare  eengezinswoningen gebouwd. Eind ja- sloot te Jutphaas.” In  volgt een raads- voor het plangebied Jutphaas-Wijkersloot ren ’ volgt de bouw van zes torenflats besluit over plan “Wijkersloot”. Waar het en de rest voor het plan “Doorslag” [in- in de midden-carré zuidrand Wijkersloot plan in zekere zin nog op zichzelf staat, clusief het latere Stadscentrum]. Er wordt (Nijpelsplantsoen). In dezelfde periode ziet men al snel in dat het als onderdeel opnieuw laagbouw gerealiseerd en zelfs volgt de bouw van  etagewoningen en van een groter plan moet worden gezien. de eerste flatgebouwen verschijnen in  premiewoningen aan de Jan Sluyter- In  duikt voor het eerst de naam “Jut- Wijkersloot. slaan en de bouw van  flatwoningen phaas-Wijkersloot” in de archiefstukken aan de Van Reeslaan en Raedeckerplant- van de gemeente Jutphaas op.

De straatnamen worden in  door middel van een verordening officieel vastgelegd. In de meeste gevallen worden de al in gebruik zijnde namen aan- gehouden. Een opvallende benaming is het Kerkplein voor het Kerkveld. Som- mige straten veranderen meerdere keren van naam. Zo veranderd de Willem III straat in Julianastraat en weer later in de Ten Baanstraat. In de periode - geldt een verbod voor vernoeming van straatnamen naar levende leden van het huis Oranje-Nassau. De Wilhelminastraat wordt in  gedwongen aangepast in Parallelweg, in  in Emmastraat (dit wordt blijkbaar geaccepteerd door de bezetter). In  wordt dit teruggedraaid in Wilhelminastraat en tot slot in  in Stormerdijkstraat. De Emmalaan wordt omgedoopt in Vredebestlaan. Vanwege de samenvoeging met Vreeswijk ontstaan er dubbele straatnamen, de straatnamen in Jutphaas worden hernoemd in . Naast de al eerder genoemde straten wordt de Prins Hendrikstraat omgedoopt tot Rijnhuizenstraat. In het gebied zijn diverse partijen actief, waaronder Woningstichting Centraal Nederland, de woningbouwverenigingen St.Joseph en Jutphaas Wonen, etc. Ieder met een eigen specialisme en insteek: betaalbare koopwoningen, sociale huurwoningen. In de periode - vindt de eerste nieuwbouw plaats op het Dril- leveld en wordt er gebouwd in de Willem

Eén van de zogenaamde ‘tubeﬂats’ aan het Nijpelsplantsoen (foto collectie gemeente Nieuwegein).

Nummer  - januari  CCrCronyckroonnyycck ddee GGeyneyeyn |  Woningstichting Centraal Nederland Het is belangrijk niet een alleenstaande woning te laten bou- De Woningstichting Centraal Nederland, de WCN, was an- wen maar een serie woningen. ders dan andere woonstichtingen of wooncorporaties. Het De heer van Heiningen had inmiddels drie functies uit te primaire doel was om koopwoningen betaalbaar te maken voeren, hetgeen hij niet meer bij kon houden. De burge- voor “gewone” mensen, zodanig dat deze niet duurder waren meester van Vreeswijk legde hem voor of hij van zijn hob- in de maandlasten dan een huurwoning. De voorgeschiede- by niet zijn beroep zou kunnen maken. Zo ontwikkelde nis en geschiedenis vallen samen met de planvorming van zich het plan om een woningstichting op te richten en dit Nieuwegein en de bouw van woningen in de Nieuwegeinse werd de Woningstichting Midden Nederland. De oprich- wijken (tot  voor de toenmalige gemeenten Vreeswijk en ting vond plaats in . De woningstichting had verschil- Jutphaas). De heer A. van Heiningen was directeur en op- lende gemeentebestuurders uit de omgeving in het bestuur. richter van deze Woningstichting. De heer van Heiningen was de directeur. Na een half jaar met een telefoniste erbij en na een aantal jaren met veertig In de periode na de e wereldoorlog kreeg iedere gemeen- personeelsleden. te een klein beperkt aantal woningen toegewezen die ze mochten bouwen. Dat aantal kon hoger worden als je er In de jaren ’ van de vorige eeuw kregen Woningbouwver- koopwoningen bij bouwde. De heer van Heiningen zocht in enigingen veel meer vrijheid van het Rijk en de Provincie. eerste instantie zelf een woning. Hij begreep dat zijn woning Die mochten zelf gaan ontwikkelen, ook koopwoningen. goedkoper zou worden als hij kon komen tot een combinatie. Daardoor werden ze concurrenten van de WCN. Maar Hij vond zes medegegadigden. Hij zocht een architect, een de WCN was de enige die kon zorgen voor goedkope aannemer en een levensverzekeringsmaatschappij voor de koopwoningen. hypotheek. Na berekeningen kwamen er woningen uit de Door de WCN zijn rond de . woningen in Nieuwegein bus van f .,- (de hoekwoning f .,-). De woningen gebouwd in Vreeswijk, Wijkersloot, Hoog Zandveld, Batau hadden drie slaapkamers plus een zolder, een schuur en een en Zuilenstein. Bijna alle starters in Nieuwegein hebben via tuin van ongeveer honderd vierkante meter. Besloten werd WCN een woning gekocht. Dat waren er vele duizenden, dat de bouwers aan contanten f .,- op tafel moesten leg- die daarmee de markt bepaalden. Bijna alle koopwoningen gen en dat zij verder iets meer dan f , per week aan af- in Houten, in IJsselstein en in vele andere steden, bijvoor- lossing van de hypotheek zouden betalen. Na vijf jaar waren beeld Leusden. De stichting sprak de mensen aan want de de maandelijkse lasten al lager dan die voor een vergelijk- koopprijs bij WCN was op een bepaald moment ongeveer de bare huurwoning. Na dit particuliere initiatief van de heer helft van de “vrije markt” prijs. In Wijkersloot werden alle van Heiningen bleken er meer mensen te zijn die hier zeer woningen in de zijstraten aan de westelijke van de Mendes in geïnteresseerd waren. En zo ondersteunde de heer van da Costalaan in de tweede helft van de jaren ’ gebouwd Heiningen meerdere plannetjes van groepjes mensen. Deze door de WCN, zo ook de woning waar Linda Overes-Janssen eerste projecten betroffen woningen aan de Vaartstraat en in  werd geboren (zie ook het gedeelte ‘Jutphaas-Wijker- Rijnlaan en omgeving in Vreeswijk; het betrof hier nog parti- sloot -: van dorp naar stad’). culiere initiatieven. De kosten voor de koopwoningen bleken op deze manier inderdaad niet hoger dan die van voor een huurwoning. De heer van Heiningen was tegelijkertijd wethouder voor de gemeente Vreeswijk en rijksambtenaar bij de Visserij-In- spectie. Het Bouwfonds Nederlandse Gemeenten beloofde binnen een jaar met een plan te komen voor de bouw van zeven woningen maar kwam deze afspraak niet na. Toen heeft dhr. van Heiningen met ondersteuning en medeweten van de Gemeenteraad zelf initiatief genomen en binnen drie maanden lag er een plan klaar. De toenmalige woningbouwverenigingen mochten alleen huurwoningen ontwikkelen. Via deze projecten voor koopwoningen werd de toewijzing van te bouwen huizen voor Vreeswijk verhoogd. Dit speelde vanaf .

Deze manier van koopwoningen laten bouwen was dus gebaseerd op de volgende twee principes: Het is belangrijk om niet een woning te kopen, maar een woning te laten bouwen. Dan heb je te maken met de kostprijs en niet met de marktprijs; De woning in aanbouw in de Gestellaan (foto: Linda Overes-Janssen).

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  Jutphaas-Wijkersloot 1950-1980: van dorp laan. Zij lieten op dit perceel een twee-onder-één-kap huis naar stad bouwen voor de beide gezinnen. Dit zijn de nummers 221 De wijk Wijkersloot als onderdeel van het dorp Jutphaas ont- en 223; deze huizen staan er nu nog. Het betreft hier de stond in de jaren ’ van de vorige eeuw. Het ging in eerste buitenrand van Wijkersloot. Op dit stuk grond stond oor- instantie om een uitbreiding van het dorp Jutphaas. Tegelij- spronkelijk een boerderij (zie foto). Deze boerderij werd in kertijd moet deze uitbreiding gezien worden binnen het plan 1971 verkocht aan de gemeente Nieuwegein. Deze deed al van de oprichting van de stad Nieuwegein. Deze vond plaats een aantal jaren geen dienst meer als boerderij maar werd in . tijdelijk bewoond door de familie Vos. De heer Vos was De wijk wordt in het oosten begrensd door het Merwede- schillenboer. In 1973 werd de boerderij afgebroken. “Het was kanaal en de Doorslag. Hier vlakbij zijn de Emmalaan (de een boerderij van de Hervormde Diaconie en het was een huidige Vredebestlaan), de Stormerdijkstraat, de Rijnhui- gemengd bedrijf. Dit laatste gold voor de meeste boerderij- zenstraat en andere straten in Jutphaas. In de jaren ’ wer- en in de regio”, aldus René. “Zij hadden één of meer boom- den hier nieuwe huizen gebouwd. Dit was in eerste instantie gaarden en wat koeien, soms varkens. Het stuk land waarop in het kader van de wederopbouw na de e wereldoorlog. De de boerderij stond, heet ‘Kerkeland’” (ook wel ‘Armenland’ Emmalaan was een nieuw aangelegde straat. Aan de nieuwe genoemd). bewoners in de Emmalaan werd in de jaren ’ de garantie gegeven dat het uitzicht vrij zou blijven... Over de weilanden Tot het einde van de jaren ’70 keek René vanuit zijn slaap- heen zag je IJsselstein liggen. In de winter kon er geschaatst kamerraam uit over de weilanden (aan de kant waar nu Zui- worden over de sloten. De wijk wordt in het noorden be- lenstein ligt) en zag in de verte de Dom van Utrecht. “De grensd door de Nedereindseweg. srv-wagen en melkboer kwamen langs de deur; er heerste nog een dorpse sfeer. Bij de boerderij Mondesir van de fami- René van der Mark is geboren in , is archeoloog en lid lie Stigter aan de Nedereindseweg haalden wij kaas en bij de van de werkgroep Cultuurhistorie van de Historische Kring. familie Kool van boerderij Zuilenstein werden onze eieren Zolang hij zich kan herinneren was hij bezig met het opgra- gekocht.” De boerderij de Middenhof had deze naam sinds ven van oude zaken. In  werd de jeugdwerkgroep Ar- 1902. Daarvoor heette deze de Mispelhoeve. De boerderij cheologie binnen de Historische Kring opgericht en René werd voordat deze in 1982 restaurant werd, bewoond door was hiervan vanaf het begin lid. René is geboren in een huis de familie van Selm. Dit was ook een gemengde boerderij aan de Mendes da Costalaan, zijn ouders gingen daar in  met een boomgaard, koeien en varkens. De boerderij stond wonen. Deze huizen waren toen nieuw en de straat ook. Het al een paar jaar leeg voordat het restaurant werd. René en gebied aan weerszijden van de Mendes da Costalaan was zijn vriendjes speelden daar. René vertelt opgegroeid te zijn toen ook nog in ontwikkeling. met het geluid van heimachines. “Dan weer kwam het geluid van de ene kant en dan weer van de andere kant. De verschil- In 1973 kochten zijn ouders samen met andere mensen een lende wijken van Nieuwegein werden gebouwd. In 1978 werd perceel grond aan de Nedereindseweg, vlakbij de Rietveld- gestart met de bouw van de wijk Zuilenstein. Ik ging naar de Beatrixschool en deze stond en staat nog steeds aan de andere kant van de Mendes da Costalaan bij de Noordstedeweg. Toen was Cityplaza er nog niet en keek ik vanuit het lokaal over de weilanden. Ook hier liepen koeien en paarden.”

Linda Overes-Janssen is geboren op 8 september 1970 aan de Gestellaan 6 in Jutphaas. Haar ouders kochten dit huis in 1969, nieuw gebouwd en verkocht door de Woningstich- ting Centraal Nederland (zie kader ‘Woningstichting Cen- traal Nederland’). De Gestellaan is een zijstraat van de Mendes da Costalaan en komt aan de andere kant uit op de Ritsemalaan. Ook de huizen in de andere zijstraten van de Mendes da Costalaan aan dezelfde kant, zoals bijvoorbeeld de Roelofzlaan, Zijllaan, zijn gebouwd in opdracht van de Woningstichting Centraal Nederland en door deze stichting verkocht. Deze huizen zijn allemaal hetzelfde. Linda herinnert zich ook veel weilanden en boerenland dichtbij haar huis. “Zo ging ik met vriendinnetjes de paarden aaien die op een weiland stonden op de kruising van de huidige Buitenstede en Noordstedeweg. En achter het weiland, De woning aan de Mendes da Costalaan in aanbouw waar nu Cityplaza is, stonden boerderijen. Ik herinner me de (foto: René van der Mark). avondvierdaagse die voornamelijk over paden door de wei-

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  landen ging richting het huidige Zuilenstein, de Blokhoeve en Galecop. We liepen tot de A12 en dan weer terug. Als één van de kinderen moest “plassen” belden we bij een boerderij aan en ging hij/zij op een “houten pot”.”

Linda zat op de katholieke St.Nicolaasschool. Deze stond tussen de Rietveldlaan, de van der Lecklaan en de Chabotlaan. Het gebouw staat er nog en er is nu een instelling van Rei- naerde in gevestigd. Op deze school zaten ook veel kinderen van de diverse boerderijen langs de Nedereindseweg. Linda herinnert zich vele vriendschappen met “boerderijkinderen”. “Ik genoot van het spelen en meebeleven van alles op en rond de boerderij. Volgens mijn vader liep er af en toe zelfs een boer met wat koeien door onze straat. Misschien was deze op weg vanaf de Nedereindseweg naar een weiland in de buurt van het huidige Cityplaza. Dat weten we niet precies.” Zicht op de boerderij van de Diaconie aan de Nedereindseweg, vlak voor de sloop (foto: René van der Mark). soen (door Bouwfonds). Daarnaast wordt dan de eerste uitgave van een dorpsplat- In de jaren ’ krijgen woningbouwver- de Kruyderlaan bebouwd. Eind jaren ’ tegrond. De groei is ook goed zichtbaar enigingen steeds meer ruimte om zich te wordt ook het gebied Mendes da Costa- op onderstaande topografische kaart van richten op koopwoningen in plaats van laan-Breitnerlaan-Richterslaan en Isra- . huurwoningen. Een veelvoorkomende ellaan bebouwd. Omstreeks  is het vorm van koopwoningen in dit gebied dorp flink gegroeid en ontstaat er onder In  wordt de bouw van  etagewo- zijn de zogenaamde premiewoningen; de bewoners behoefte aan een goede plat- ningen aan het Nijpelsplantsoen afgerond deze woningen kunnen met steun van de tegrond van het dorp. De dienst gemeen- met zijn kenmerkende ‘tubeflats’. overheid worden aangekocht en bestaan tewerken Jutphaas/Vreeswijk verzorgt uit diverse categorieën. Dit stelsel is in  afgeschaft en vervangen door het afbeelding 6: Topograﬁsche kaart Jutphaas, 1969 (bron: www.topotijdreis.nl) huidige stelsel. Naast woningbouw worden ook diverse voorzieningen gerealiseerd. De Rooms-Katholieke basisschool Wijker- sloot wordt eind jaren ’ gerealiseerd tussen de Jan Sluyterslaan en de Otto van Reeslaan. Aan de Willem Reijerslaan en Jacob Bendienlaan verrijzen bejaardenwoningen. De belangrijke ontsluitings- weg de AC Verhoefweg wordt in  geopend. Aan de Mondriaanlaan bij de Mendes da Costalaan wordt in  het Wijkgezondheidscentrum geopend. Naast de nodige woningen verrijst rond  als sluitstuk van de hele ontwikkeling van de wijk het winkelcentrum Wij- kersloot (Makadocenter), gelegen aan de Richterslaan. Het winkelcentrum Neder- eind werd midden jaren ’ al gebouwd. Tot slot Hiermee beëindigen we het eerste artikel over de wijk Jutphaas-Wijkersloot. In een tweede artikel zullen de historische plaatsen binnen Jutphaas-Wijkersloot beschreven worden.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  ACTIVITEITENPROGRAMMA 2015 van de 3 Erfgoedinstellingen in Nieuwegein

Tot eind januari Expositie over archeologie Vreeswijks Museum

Zondag 24 januari t/m 8 mei Expositie over “De brandweer in Nieuwegein”. Museum Warsenhoeck

Zondag 24 januari t/m 8 mei Foto-expositie “Brandweer en Politie”. Museum Warsenhoeck

Vanaf half februari t/m half juni Tentoonstelling over de restauratie van de Koninginnensluis Vreeswijks Museum

Maandag 22 februari, 20.00 uur Vrijwilligersbijeenkomst van de 3 e’s. Museumwerf

Maandag 29 februari, 20.00 uur Lezing door Chris de Bont: Natuurkwartier, MEC “Middeleeuwse veenboeren in het veenweidegebied van Utrecht en Holland”

Zaterdag 19 maart, 10.00 uur Excursie “Begraafplaats Kerkveld, een levend monument”. € 7,50 pp. Kerkveld in Jutphaas

Maandag 21 maart, 20.00 uur Algemene Ledenvergadering HKN. De Bron, Buizerdlaan 1 Aansluitend lezing door Nathalie Vermin met de titel “Gefundeerd Fantaseren”.

Zaterdag 9 april, 9.30 - 17.00 uur Op eigen gelegenheid naar Utrecht (10.15 uur verzamelen voor de Dagexcursie naar Utrecht Domkerk). Kofﬁe+Domkoek in en rondleiding door de Domkerk. Bezoek aan het museum DOMunder met archeologische rondleiding. Voor kofﬁe (met gebak) en de 2 rondleidingen leden HKN € 18,50, niet-leden € 23,00.

Zaterdag 23 april, 10.00 uur Fietstocht “Op de ‘hoogte’ in Nieuwegein”: Museum Warsenhoeck Het lezen van oude kaarten en ‘landschappen’. € 7,50 pp.

Zaterdag 14 mei, 10.00 uur Fietstocht “Op de ‘hoogte’ in Nieuwegein”: Museum Warsenhoeck Het lezen van oude kaarten en ‘landschappen’. € 7,50 pp.

Zaterdag 21 mei, 11.00 – 13.00 uur Op eigen gelegenheid naar Leidse Rijn. Rondleiding door het museum Bezoek aan het museum “Castellum” en (wie dit wil) ﬁetstocht langs de Romeinse limes. Rondleiding leden HKN € 3,00, niet-leden € 5,00 pp. Fietstocht leden € 2,00, niet-leden € 4,00 pp.

Zondag 22 mei t/m 11 september Expositie met als thema “Glas”. Museum Warsenhoeck

Zondag 22 mei t/m 11 september Foto-expositie “Oudheden in het natuurkwartier/ Park Oudegein”. Museum Warsenhoeck

Zondag 29 mei Op het lentefeest presentaties over ’t Gein met gratis ﬁetstocht. Museum Warsenhoeck ༗

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  Zaterdag 4 juni, 10.00 uur Excursie “Begraafplaats Kerkveld, een levend monument”. € 7,50 pp. Kerkveld in Jutphaas (Week van de begraafplaats).

Zaterdag 18 juni, 10.00 uur Fietstocht “Op de ‘hoogte’ in Nieuwegein”: Museum Warsenhoeck Het lezen van oude kaarten en ‘landschappen’. € 7,50 pp.

Juli – december Expositie “100 jaar zelﬂossen”. Museumwerf Vreeswijk

Zaterdag 2 juli, 10.00 uur Fietstocht “Op de ‘hoogte’ in Nieuwegein”: Museum Warsenhoeck Het lezen van oude kaarten en ‘landschappen’. € 7,50 pp.

29, 30, 31 juli 2016 “Vol Vaart!” Scheepvaartevenement met 150-200 schepen die zijn Museumwerf Vreeswijk aangesloten bij de landelijke vereniging Het Historisch Bedrijfsvaartuig.

Zaterdag 27 augustus, 10.00 uur Excursie “Begraafplaats Kerkveld, een levend monument”. € 7,50 pp. Kerkveld in Jutphaas

Zaterdag 3 september Authentieke dag Museumwerf Vreeswijk

Zaterdag 17 september, Op eigen gelegenheid naar Utrecht. Rondleiding (met kofﬁe en 11.00 –13.00 uur gebak) door de villa. Leden HKN € 15,00, niet-leden € 20,00. Bezoek villa Jongerius Utrecht

Zondag 25 september t/m 15 januari Expositie met als thema “De zorg”. 2017 Museum Warsenhoek

Zondag 25 september t/m 15 januari Foto-expositie “Wijk de ‘Doorslag’- oud en nieuw”. 2017 Museum Warsenhoek

Zaterdag 1 oktober, 10.00 uur Excursie “Begraafplaats Kerkveld, een levend monument”. € 7,50 pp. Kerkveld in Jutphaas

14 – 16 oktober Nationale archeologiedagen.

Donderdag 27 oktober, 20.00 uur Lezing door J.G.M. Reerink: “Oud en Nieuw water in Nieuwegein”. Bibliotheek “2e Verdieping” Stadhuis

Woensdag 14 december Vreeswijk bij Kaarslicht. Vreeswijk

Zaterdag 17 december, 15.00 uur Vrijwilligersmiddag HKN. Museum Warsenhoeck

Zaterdag 24 december 17.30 uur Kerstavond. Natuurkwartier

* Zie voor nadere informatie over de diverse activiteiten en exposities: XXXIFUWSFFTXJKLTNVTFVNOM t XXXNVTFVNXBSTFOIPFDLOM t XXXNVTFVNXFSGOM ༗

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  Anna van Rijn van Jutphaes: een update

In Museum Warsenhoeck was van  september  tot  januari  de tentoonstelling over Anna van Rijn te zien. Daarin heeft de HKN geprobeerd een zo goed mogelijk beeld te scheppen van haar leven in de zestiende eeuw. Belangrijk onderdeel waren de Fundatieborden, die normaliter in de Dorpskerk hangen. Door de fundaties, en de ‘armenhuisjes’, is Anna van Rijn een lokale beroemdheid geworden en de reden dat vier eeuwen later in Nieuwegein een scholengemeenschap en een penning naar haar zijn vernoemd.

Het laatst bekende volledige milie was die Rijnhuizen be- onderzoek naar het leven zat, mogen we ervan uitgaan van Anna van Rijn werd dat ook haar jongere zusters uitgevoerd door L.P. van voor haar zijn overleden. Putten en A.V.A.P. Buiten. Hun boek ‘Anna van Rijn Anna de echtgenote van Jutphaes’ () geldt In haar leven is Anna één- als standaardwerk waaruit maal getrouwd geweest, veel geciteerd wordt wan- met Wouter van Baexen. In neer het gaat om het leven het voornoemde leenstel- van Anna. Intussen heeft sel wordt zijn naam eerst het internet zijn intrede ge- genoemd op --: daan en zijn vele archieven Lijftocht van Wouter van gedigitaliseerd. Met de ex- Baexen, Hendriksz., heer positie in het vooruitzicht van Koningsvrij, gehuwd hebben medewerkers van Tot 11 januari vond er bij HKN een expositie over Anna van Rijn plaats. met Janna, dochter van Dirk de Historische Kring Nieu- van Rijn van Jutfaas. Wouter wegein haar leven opnieuw onder de loep van de Proosdij van Oud-Munster - zou zijn overleden in . Van Putten en genomen.  (bron: Hogenda), wordt per -- Buiten verwijzen naar het register op de een lijftocht van Cunera van Nijenrode, leenakten van het vorstendom Gelre (ba- Anna, Janna, Iohanna? gehuwd met Dirk van Rijn van Jutfaas ron J.J.S. Sloet) waarin het vruchtgebruik In de e eeuw werden de namen veel- vermeld. Het zou betekenen dat Dirk in op het leen van het gerecht Leeuwen op al op gehoor opgeschreven en in offi- de  maanden daaropvolgend hertrouwd -- overging op Anna van Rijn. Na ciële akten gelatiniseerd. Zo komen we is met Lucia en zij drie kinderen hebben de dood van haar man ging het leen over Anna ook als Janna tegen en als Iohan- gekregen. Van Cunera is vooralsnog geen op zijn broer Henrick van Baexen. na. Dit maakt meteen duidelijk waarom sterfdatum gevonden, zo ook geen huwe- In voorgaande jaren, te weten ,  het (digitaal) zoeken naar personen uit lijksakte met Lucia. Wel komen we in het en  wordt Anna zonder echtgenoot deze periode zo lastig is. Zowel voor- Regionaal Historisch Centrum Limburg, genoemd in diverse leenregisters. Bij als achternamen kennen verschillende een akte van deling van nalatenschap te- de overdracht van Rijnhuizen in  is schrijfwijzen, soms zelfs in hetzelfde do- gen bij het overlijden van de vader van Anna de ‘weduwe van Wouter van Baex’. cument. In dit artikel is een willekeurige Lucia van Eyll (Johan van Eyll, heer te Een zoektocht naar Wouter leverde veel keuze gemaakt voor iedere naam, waar- Geysteren), gedateerd . (archiefnr. informatie op, maar geen verwijzing naar aan geen verdere conclusie moet worden . inventarisnr. ) Hierin wordt zijn huwelijk met Anna. Zij lijken maar verbonden. zij genoemd als vrouw van Derick van kort gehuwd te zijn geweest. Rijn. Het vinden van de geboorteakten Anna zou het derde kind zijn uit het van Anna en haar broers zal uiteindelijk In de St. Maartenskerk te Zaltbommel tweede huwelijk van haar vader Dirk uitsluitsel moeten bieden. ligt Wolter van Baexen met zijn echtge- van Rijn met Lucia van Eyll. Zijn eerste note Peterke Echteld begraven. Hij wordt vrouw was Cunera van Nijenrode. An- Naast haar halfbroer Adriaan had Anna tevens aangeduid als Heer tot Coninxvrij na’s vermoedelijke geboortedatum wordt dus twee oudere broers, Johan en Gerrit. en zijn sterfdatum is . De sterfdatum steevast gesteld rond , voornamelijk Na haar kwamen nog twee zusters, Elisa- van Peterke is  augustus . Is deze omdat in de overdracht van Rijnhuizen in beth en Lucia. Lucia wordt niet vernoemd Wolter tevens de echtgenoot van Anna , staat dat zij “meer dan zestig jaren” in de leenstelsels, in tegenstelling tot geweest? Immers, ook háár man was heer is. (Bron: Van Putten en Buiten; Anna Elisabeth, wat doet vermoeden dat Lucia tot Coninxvrij en zou zijn overleden in van Rijn van Jutphaes ) Echter, in jong is overleden en/of het klooster in is . Het zou betekenen dat haar man bij het Repertorium op de lenen en tijnsen gegaan. Daar Anna de laatste van de fa- zijn eerste echtgenote is begraven…

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  Anna wordt tot aan het einde van haar Het Vrouwenklooster was één van de gulle gaven vast te laten leggen en zo een leven als weduwe van Wouter van Baex vijf adellijke vrouwenkloosters in en om zekere uitvoer te garanderen. aangeduid, maar nergens is een vermel- Utrecht. Volgens een bepaling uit  ding van zijn graf, in relatie tot Anna. konden er maximaal dertig ‘jufferen’ zijn. Over het karakter van Anna verwijst Sterker nog: in het testament van Anna In de tijd van abdis Henrica van Erp wa- A.E. Rientjes in ‘Het Kerspel Jutfaas’ verzoekt zij te worden begraven “bij haar ren er tussen de vijftien en twintig zus- naar de “Stichtsche Croniecke”. Na ook ouders in de kerk van Jutphaes” ters. Nadat het Vrouwenklooster in  hier alle spellingsvarianten op losgelaten Haar grafsteen in de kerk, zoals die is be- door Utrechters in brand was gestoken, te hebben, werd duidelijk welk werk hij schreven in de Monumenta van Aernout verspreidden de jufferen zich langzamer- bedoelde: ‘De Stichtsche cleyne chronic- van Buchel (Buchelius, pag.  (folv) hand over de stad. (Utrechts Archief, ar- ke’, geschreven door Jacob Franszn. van -) vermeldt haar naam en haar chieftoegang -) Cortgeen, met daarbij gevoegd een be- familiewapen, bestaande uit de wapens schrijving van Utrecht door Dr. Cornelis van vaders- en moederskant. Ook hier Aangezien Anna later ambachtsvrouwe Booth (-, uitgave ). geen verwijzing naar wijlen haar echtge- van Rijnhuizen werd kan dat betekenen We komen hierin het volgende citaat noot. Nog bijna  jaar als ‘Weduwe van dat zij is uitgetreden, zeker als daaraan tegen: Baex’ in de akten door het leven gaan voorafgaand een huwelijk heeft plaats- doet een gehechtheid vermoeden, terwijl gevonden. Het hoe en waarom staat nog JUDITFAES. aan de andere kant Anna iedere referen- open ter discussie. De e eeuw kende Еeп Dorp ’t welck den Rijnstroom tie aan haar man vermijdt. Daarentegen, zeer roerige perioden die ieders leven een doorloopt, wanneer het huwelijk werkelijk zo kort is onverwachte wending konden geven. heeft groote Hofsteden en Boomgaerden, geweest, kan het zijn dat andere (familie) boven en beneden, is met verscheyden banden zwaarder gewogen hebben bij de plasierlijcke keuze voor een begraafplaats. Edellieden-huysen en Casteelen verciert, aldaer noch Anna de non Wert by eenen rijcken Heere Mailiepaert Het feit dat Anna überhaupt is getrouwd, een Lusthof werpt ook vragen op na de ontdekking gebout, ’t welck so het Volbrocht werde, dat Anna in  non zou zijn geworden. zyns gelijck van fraeyheyt, cunst en cieraet, In de kroniek van het Vrouwenklooster men niet en sal vinden: dit Dorp heeft twee in De Bilt wordt het volgende daarover Ambochts-heerlickheden, daer over de gezegd: Нееren van Brederode “In het jaar , daags voor Simon-en-Ju- het beneden, d’Edele tot Godt ende den ar- dasdag [ oktober] werd de bouw van het men vruchtighe nieuwe dormitorium [in aanwezigheid van Vrouwe van Baecx, het boven eynt de volgende personen] aanbesteed: vrouwe presideerden. Henrica van Erp, abdis; vrouwe Machteld Hoe Anna’s leven verder is verlopen van Groenestein, priorin; [...] [Het werk] en welk karakter daarmee gepaard zou kwam gereed – waarbij ook alle cellen gaan, moeten we tot nu toe vooral uit betimmerd werden – op de eerste donder- de omstandigheden halen. Ze lijkt van dag in de vastentijd van het jaar  [ sterke wil en goede gezondheid te zijn maart]. [In de kosten] werd door diverse geweest. Te weten dat zij al haar naasten personen bijgedragen, terwijl ook acht heeft overleefd en het tot op hoge leeftijd morgens land in de Hoge Biezen [daar- Voorblad van de Stichtsche cleyne zonder man en kinderen heeft moeten voor] werden verkocht voor  gulden. chronicke. rooien, is een gegeven wat toch ook een Van Dirk van Rijn [kregen we]  gulden gevoel van eenzaamheid geeft. Daarente- toen hij zijn dochter liet intreden [...]” Anna’s leven gen was er natuurlijk geen pensioen: het Verderop staat te lezen: De intreding in het klooster kan wel beheren van het landgoed ging door, het “In hetzelfde jaar [] werden Anna van aangeven dat Anna tijdens haar gehe- aansturen van personeel, de bemoeienis- Rijn, dochter van Dirk van Rijn, Margriet le leven een godvruchtige vrouw is ge- sen met kerk en armenzorg, tol- en tien- van Meerten, dochter van Ernst van Meer- weest. Mogelijk heeft zij pas werkelijk den inning; of zij zichzelf eenzaam voelde ten en Catharina van Oostrum, dochter (geldelijk) verschil kunnen maken toen is de vraag. Haar geloof heeft haar onge- van Willem van Oostrum zaliger, hier zij ambachtsvrouwe werd in . Wie is twijfeld troost gebracht en waarschijnlijk [in ons klooster] geprofesst op de dag na de vrouw die rond haar e nog fundaties heeft ze vele vrienden en familieleden om Sint-Gertrudis [ maart].” voor de armen opricht, een school sticht, zich heen gehad. armenhuisjes laten bouwen en alles testa- Bron: Utrechts Archief toegangsnr. mentair laten vastleggen? Het verbod op Over Anna’s familie is een artikel op zich Kroniekhss_UB_Utrecht Verzameling de rooms-katholieke godsdienst in  is te schrijven, vandaar dat we die nu buiten kroniekhandschriften UB Utrecht, inv.nr. 2. wellicht de aansporing geweest om haar beschouwing laten. Van Rijn, Van Eyll,

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  Goor en Van Hemert zijn allen ge- vaag de datum .. werd gevon- goede families die hun sporen heb- den. De steen lag op zijn kop langs ben nagelaten. de waterkant, waarschijnlijk daar terechtgekomen en gebruikt als aan- Anna’s dood legsteiger ten tijde van de verbre- Het laatste testament van Anna ding van de vaart. Met het delen van dateert  augustus . De over- de beschrijvingen van Rientjes en dracht van Rijnhuizen aan haar Buchel binnen de HKN werd weer nicht Wilhelmina van Riebeeck aan de oude vondst gedacht. De vindt plaats op  mei . De beschrijvingen komen overeen met exacte overlijdensdatum van Anna elkaar en met de steen die op Rijn- was niet bekend. Wel is inmiddels huizen is gevonden. De datum  in het Utrechts Archief een over- en het familiewapen zijn (deels) op zicht van de rekeningen van het deze steen te zien. Helaas is de naam Domkapittel gevonden; de fabrieks- nu juist afgebroken, maar het fami- rekeningen van het Domkapittel liewapen laat geen twijfel. De graf- -, inv.nr. . Voor het lui- steen is na hernieuwd bezoek van de den van de klokken bij overlijden of HKN aan Rijnhuizen op het land- begrafenis moest immers betaald goed veiliggesteld om te bepalen wat worden. ermee gaat gebeuren. De rekening voor het luiden van de klokken bij het overlijden van Anna Hoe en wanneer de steen op Rijn- zegt ons: huizen terecht is gekomen is on- “Item XI Octobris  in obitu do- bekend. De datum  is op geen micelle Johanne de Rijn (acq: erff- Bladzijde uit de Monumenta van Buchel. manier te verbinden aan Anna dochter...van die van Rhijnhuysen, en haar familie. Dat op het Kerk- ambachtsvrouwe van Jutphaes) vide quon- veld het nodige is veranderd in de vori- dam domicelli Wolteri de Baecxen, Salva- phaes, waarin Rientjes doet voorkomen ge eeuw moge blijken uit een foto in het tor semel, VI fl.” de grafsteen op het Kerkveld te hebben Utrechts Archief uit  van fotograaf De klokken hebben aldus geluid op  gezien (dit moet rond  zijn geweest). W.F. De Wildt van het oude deel van de oktober  bij het overlijden van juf- “Haar wapen diep gebeiteld is nog duide- begraafplaats. frouw/jonkvrouw Johanne van Rijn, we- lijk zichtbaar. Het half vergaan en moei- duwe van wijlen Wolter van Baecxen. lijk leesbaar opschrift zegt ons dat daar Het vinden van deze en meer nieuwe Salvator eenmaal (of ineens), voor  flo- ligt: Jonkfrou Johanna van Rijn van Ju- gegevens opent de deur naar een aan- rijnen. Tussen haakjes wordt vermeld dat tfaes.” Een datum op deze steen: . vullende beschrijving van Anna’s leven. er nog een acquitte is en met welke tekst. Veel is via internet gevonden, en nu komt Salvator is de aanduiding van de klok. Voor wat betreft de sterfdatum vertrou- het moment de papieren archieven in te wen we op de overluidingen en is  ok- duiken en de vele gegevens in elkaar te Nu een meer precieze sterfdatum bekend tober  de meest waarschijnlijke. Bij passen. Wie weet, kunnen we  jaar na is, rest te bepalen waar Anna uiteindelijk de zoektocht naar de grafsteen bleken we Van Putten en Buiten in hun voetsporen begraven werd. Wanneer gehoor is ge- uiteindelijk in onze eigen archieven te treden en gewag maken van een nieuwe geven aan haar testament is zij bij haar moeten duiken. uitgave over Anna van Rijn. ouders in de kerk van Jutphaas begraven. In de Monumenta van Buchel, vinden we In  is een inventarisatie gemaakt In aanvulling op bovenstaande en in overeen tekening van de grafsteen van Anna door de HKN van vondsten op het land- leg met de schrijver merkt de redactie op met de tekst ‘Joffrou Johanna van Rijn goed Rijnhuizen. Een gebroken steen met dat er documenten bestaan, waarin Anna van Jutphaes ’. Daarnaast schrijft hij: een nog half zichtbaar familiewapen en als erfgenaam procedeert over de nala- “Onlangs is in de kerk Jo- tenschap van Wolter van hanna van Rijn begraven, Grafsteen Baexen. van wie deze vier wapens Het huwelijk met Anna zijn. Er hangt ook een bord, heeft, gezien de bekende waarop in de landstaal de data, hooguit ruim een jaar tekst van een schenking is geduurd. De grafsteen en het geschilderd.” graf waren waarschijnlijk Vreemd genoeg vermeldt al gemaakt voor zijn eerste hij de datum . Nog vrouw met de bedoeling dat vreemder wordt het na het hij daar zou komen te liggen. lezen van Het Kerspel Jut-

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  Prins Hendrikschool met internaat - 100 jaar Jaap Boersema

Het draait uiteindelijk allemaal om onderwijs aan schipperskinderen. Begin  bleven nog maar weinig kinderen aan de wal en waren zij aangewezen op een kosthuis om onderwijs te volgen. Lagen de ouders wat langer stil, dan ging het schipperskind naar school. Soms voor een paar dagen. Dit werd ligplaatsonderwijs genoemd.

Deze onderwijsachterstand werd o.a. onder Woerd, H. Vink, C. Brink, G. Struijk, Jantje Kunst derkend door de predikanten in Vrees- C. Lenten Jr., J. Oudakker en C. Lenten Jantje Kunst () -een nicht van mijn wijk. Zij beseften dat Vreeswijk op een Sr. Samengevat: de beide predikanten, de moeder- staat op  september  als knooppunt van internationale vaarwegen Vreeswijkse middenstand, een scheeps- leerlinge nr.  ingeschreven. een goede vestigingsplaats voor een inter- bouwer en een aantal schippers. Op  maart  wordt achter haar naam, naat zou zijn. zoals bij velen geschreven: “De klassen Om aan geld te komen worden er bin- doorlopen”. Voeren ouders internationaal, dan was er nen de kortst mogelijke tijd obligaties in Het gaat ook wel eens anders… “Aan de echt een probleem. Een flink aantal bin- omloop gebracht voor de nieuwe “Ver- wal gaan wonen”, “Financiële omstan- nen- en buitenvaarders kozen dan ook eeniging tot stichting en instandhouding digheden”, “Geroepen tot hulp in het voor Vreeswijk. Namen als Kunst, Ha- van eene School met den Bijbel voor bedrijf”, “Ziekte” en één maal: “Wegens zenberg, Jonker, Smit, Swytink, Vellinga Schipperskinderen”. wangedrag van de school verwijderd”. en De Weerd duiken op in de lange lijst van leerlingen. Bijna alle Groningers on- Eind  staan er al  leerlingen inge- In de notulen van het Bestuur wordt in der hen hadden een vast waladres bij de schreven. Onder hen bekende namen, 1917 genoteerd: Groninger Winkel van kruidenier Fossen, ook uit het Vreeswijkse, zoals: Brouwer, Aan Jantje Kunst die de school op  april later Kruise aan de Koninginnenlaan. Fernhout, Huisman, Kranenburg, Kruit,  zou verlaten, werd desgevraagd toe- De Friezen gingen naar de winkel van Leenman, Lenten, Pol, Ridderikhoff, gestaan te blijven om opgeleid te worden Bruinsma een aantal panden verderop. Schot, Steenbergen, Troost en de Vries. als zuster. Zij ontvangt kost, inwoning Wanneer Prins Hendrik op  augustus enz. en reparatie van schoenwerk.”  de naar hem genoemde school met Dit laatste bij Van der Woerd, die toen internaat opent, wordt deze al bevolkt ook al ‘hofleverancier’ van de Schippers- door familieleden van mijn moeders school was, wanneer het om reparatie- kant. werk ging.

v.r.n.l. de Zevenbergsche broodbakkerij en de Groninger winkel. Detail: de Wilhelminabrug staat open.

23 januari 1911 Oprichtingsvergadering De oprichtingsvergadering op  januari  begon later “door het ruwe weder”. Een hoofdstuk uit de bijbel werd daarom achterwege gelaten…

We lezen verder in de notulen dat aanwezig waren: Ds. H. Buitenhuis, Ds. J.J. Kuyper, Nic. Schouten, J. Monster, A. van Oosterom, H. Hoek, G. Veen, E. Eerkes, J. v.d. Woerd, B. van Heeringen, A. Kruise, H. Haar, H. Fernhout, Joh. Fernhout Jr., J.H. van Zutphen, E. Zeilmaker, G. v.d. Veertig jaar Prins Henrikschool en Internaat. Meester Hardenbol met zijn klas. Buiten nog Woerd, H. van Beest GAzn, Gijsbert van net zichtbaar de Emmaweg en links een van de spoorwagons

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari 

Op  november  wordt het bestuur bijeen geroepen om te beslissen over een nieuwe bestuursconstructie. Dit resulteerde in ”Het Nationaal Co- mité voor Christelijk onderwijs aan schipperskinderen”. De schippersschool In het gebouw bevonden zich vier klaslo- kalen, hoge plafonds, grote verwarmings- radiatoren en tussen elk paar lokalen schuifdeuren, zodat er gecombineerd kon worden. Schoolhoofd van het eerste uur was de heer J. Hazelaar. Later kwamen daar bij in de rij lesgevenden, o.a. de heren Van de Bie, N. van der Blom, G. van der Wildt, L. Groen en P. Hardenbol. Een weekend in het buitenverblijf van het internaat in Overberg is jarenlang een welkome Telde de school in december   leer- onderbreking van de lange periode waarin de meeste kinderen ‘binnen zitten’. lingen, op  september  waren het er al . En dat alles in dit ene gebouw. driejarige opleiding te beginnen op resp.  schipbrug, vervolgens naar het open- Uit notulen van het bestuur: “ septem- mei en  november. luchtbad Watergein en vanaf  naar ber : besloten werd  psalmboekjes De Pinguïn. De laatste was een hele vooraan te schaffen van  cent per stuk en de Instructievaarten uitgang, zo vlak naast de school. Naam- school telefonisch aan te doen sluiten on- Van  - vinden er in het najaar geefster van dit bad was schippersdochter der nr. ” Instructievaarten plaats met de passa- Gea van Dijk. Pogingen om meer lokalen er bij te krij- giersschepen Alida en Jan van Scorel. Naast deze noodzakelijke zwemlessen gen, strandden en al helemaal toen in de Samen met de eigenaar W. Feenstra or- worden er vanaf  judolessen gegeven. dertiger jaren de malaise ook de scheep- ganiseert meester Gert Jan ter Stege deze vaart trof. Het aantal leerlingen daalde praktijklessen. Schoolgeld in  zelfs tot . Vanaf  is er weer Verder werden er ook zwemlessen en Het schoolgeld bestond voor het grootste een stijging te zien. Rond  wordt zelfs judolessen gegeven. Voor de zwemles- deel uit verblijfskosten. Cijfers laten zien, les gegeven in de beide eetzalen. De la- sen gingen de leerlingen eerst naar de dat de bijdrage van f ,-- in  op- gere school –normaal zesjarig- kan door zweminrichting in het haventje bij de loopt naar f ,-- in . Na een verla- drie lestijden per dag aan te bieden in ging i.v.m. de crisis stijgt de bijdrage van drie jaar worden doorlopen. f  in , naar f ,-- in . In  is dit al opgelopen tot f .,--, inclusief Op  november  is al een Vakschool niet-subsidiabele kosten. voor schippersjongens gestart, die de eerste vier klassen lager onderwijs hebben Rebus doorlopen. Naast theorie, samengevat: Voor de familie Hornes van het m.s. binnenvaartkunde krijgen zij praktijk- Jamais Pensé is  een bijzonder vakken als: knopen en splitsen, zeilen en jaar. In De Loopplank, het internaats- dekkleden repareren. Pas in  wordt de blad verschijnt een rebus. “De beste en Vakschool opgeheven. mooiste oplossing van deze puzzel geeft als eerste prijs recht op een jaar gratis Door verdere toename van het aantal verblijfkosten…” leerlingen besluit het bestuur van het Moeder Hornes borduurt de oplossing Nationaal Comité op  maart  een met nog wat fraaie afbeeldingen erbij. aparte lagere school te bouwen. De vier Directeur Beverwijk bericht: “Het doet vrijkomende lokalen worden groeps- mij genoegen om U thans te kunnen be- ruimten. Wanneer er behoefte blijkt aan richten, dat de commissie welke de uitslag voortgezet onderwijs wordt de nieuw- van de rebus heeft beoordeeld aan U de bouw verder uitgebreid met praktijkloka- eerste prijs kan toekennen. len voor huishoudkunde en natuurkunde, Wij zullen U dus vanaf  Dec. ’ tot een gemeenschapsruimte en een hoof- Moeder Hornes met haar beide zonen Piet  Dec. ‘ geen verblijfkosten in rekening denkamer. Vanaf  wordt besloten de (links) en Ruud brengen.”

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  In  bedroegen de verblijfskosten 1955 Veertig jarig jubileum f , per kind.

Jaagpad rond 1952 In Museum Vreeswijk -op Fort Vrees- wijk- hangt een foto van een schip- persmoeder, die haar kinderen voorleest, gezeten in het gras langs het Jaagpad met op de achtergrond het Internaat. Ruimtegebrek Op alle mogelijke manieren wordt er in woon- en werkruimte voorzien. Voor extra huisvesting worden passagiers- scheepjes ingehuurd, zoals de Lilly-R, de Zwaantje-S van de familie Stienstra en de Orca van Luc van Gent. In  worden er zelfs zes spoorwagons door de NS beschikbaar gesteld. Drie op het terrein in Vreeswijk en drie voor het Deze ‘jubileumkaart’ geeft de situatie in 1955 goed weer. Links: de op 29 september 1951 recreatieterrein in Overberg. geopende lagere school; daarnaast de eigen groentetuin en tuintjes voor de kinderen. Rechts onder de plek waar De Pinguïn in 1972 verrees. Wanneer eind zestiger jaren veel Langs de Vaartse Rijn zien we het SHELL-bunkerstation van de ﬁrma Monster en het leerlingen het voortgezet onderwijs gaan veevoederbedrijf van Van Eck. Aan de overzijde de restanten van boomgaarden en bezoeken en langer blijven, worden er Zand- en grindhandel Van Loon. dependances gebouwd op de plek waar nu het nieuwe internaat staat.

Hier worden de leerlingen van klas  en die van het Voortgezet Onderwijs gehuisvest in acht leefgroepen van rond de zestien kinderen. Na lang wachten wordt in  het nieuwe internaat door Prinses Margriet geopend.

Bronnen r*Oud notulenboek van de Stichting (1911 – 1918) r*60 jaar onderwijs en zorg voor schipperskinderen te Vreeswijk, een uitgave van het Nationaal Comité.

Zuster Helma Vos verlaat de ‘trein’. Hier bevonden zich de naaikamer, de administratie en een personeelskamer. Lezing De lezing “100 jaar Prins Hendrik Internaat” door Jaap Boersema die hij op 21 november 2015 op de Museumwerf hield, wordt op 6 april Schipperscafé 2016 herhaald in de bibliotheek in het Ouders en (oud-)leerlingen, maar ook Vreeswijkse schippers ontmoeten el- stadscentrum DE TWEEDE VERDIEPING. kaar maandelijks tijdens het schipperscafé in het Theehuys van de Museumwerf. Aanvang: 20.00 uur. Elke laatste vrijdag van de maand van . tot . uur staat de deur daar open ook voor de vrijwilligers van de Museumwerf en de schippers van het veer Vrevia.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  De schipbrug Vreeswijk-Vianen Ben Remie

Inleiding: plan voor een hangbrug

In deel  in de Cronyck van oktober  eindigde het verhaal over de schipbrug met de komst van een plan om aan de Viaanse kant een dubbele ophaalbrug te bouwen met een doorvaartbreedte van twaalf meter. De aanleg van een schipbrug was op ongeveer f .,- geraamd, de hangbrug zou driemaal zoveel moeten kosten, f .,-. Niettemin was koning Willem I van het ontwerp gecharmeerd. Hij gaf op  augustus  vier ingenieurs van de waterstaat opdracht het ontwerp nog eens kritisch te bekijken. Bij Koninklijk Besluit van  november , gegeven te Brussel, beveelt de koning de aanleg van de kettingbrug over de Lek.

Genoegzame doortocht den des Rijks aanmerkelijk zou bevorde- worden versterkt, ten einde tegen den aan- De Opregte Haarlemsche Courant van ren, in  tot stand zal kunnen worden drang van het ijs bestand te wezen. Achter krant van  december schrijft: (spel- gebracht. (Een el is , cm.). de brug zal een doorgraving plaats hebben ling aangepast) in een der veerdammen voor de scheep- Brussel den sten December. Men ver- Het Dagblad van ’s Gravenhage van  de- vaart, en zal, te dien einde, aldaar een neemt, dat Z. M. heeft bevolen, dat over cember  gaat er uitgebreider op in: ophaalbrug worden gemaakt. Dit grootse de Lek , tussen Vreeswijk en Vianen, zal Men verneemt, dat er van gouvernements- werk zal het eerste zijn , hetwelk in die uit- worden gelegd een aan ijzeren kettingen wege een plan gemaakt is, om een in ij- gebreidheden in ons vaderland zal worden hangende brug, rustende, onder andere, in zeren kettingen hangende brug te leggen uitgevoerd. Indien hetzelve aan de ver- ‘t midden der rivier, op een metselwerk ter over de Lek te Vianen. Indien wij wel zijn wachting beantwoordt, zal men het middel hoogte van  ellen. Het vlak der brug zal onderricht, zal dezelve bestaan uit twee gevonden hebben, om ook gedurende het  ellen boven hoog water liggen en voor de bogen, elk een lengte hebbende van nage- winterseizoen, tussen al de gedeelten van scheepvaart zal een genoegzame doortocht noeg  ellen. In het midden der rivier het rijk een geregelde gemeenschap te be- blijven. Men vleit zich, dat dit werk, ‘t welk zal men het geheel onderstutten door een zitten. Intussen menen wij redenen te heb- de gemeenschap van Holland met het zui- stevig metselwerk, hetwelk behoorlijk zal ben, te mogen in twijfel trekken, of er reeds

De schipbrug bij Vreeswijk door Christiaan Ostermann. Litho afkomstig uit de Utrechtsche Volksalmanak van 1841.Tijdschrift voor Geschiedenis en Oudheden en Statistiek; 6e jrg. 1840. De 25 scheepjes zijn duidelijk zichtbaar.

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  zo stellig tot de uitvoering dezer voorgeno- bouw van de brug niet door. Ook met schipbrug ten behoeve van de opmars men brug is besloten , als door sommigen Vifquain liep het niet goed af, hij stierf in van de Pruisische en Russische troepen. wordt verzekerd. Het schijnt, dat de vrees  op -jarig leeftijd in Ivry sur Seine Een openbare aanbesteding kan, volgens voor de vernauwing van het riviervak, in een verpleeghuis voor geesteszieken. beide heren, dan ook achterwege blijven. welke door het in het midden op te werpen Bij de Waterstaat en de minister zijn ze metselwerk veroorzaakt zou worden, en de De derde schipbrug sceptisch en wordt de voorkeur gegeven bekommering voor daaruit voortvloeien- In  namen particulieren het initia- aan een hang- of kettingbrug, hoewel zij de verstoppingen tot hiertoe wederhouden tief om tot een schipbrug te komen. De realistisch genoeg zijn te beseffen, dat heeft, om tot het bouwen van deze brug Vreeswijker Hendrik Bennik, pachter een dergelijke dure brug in de verslech- bepaaldelijk te besluiten, daar het gevaar van het grote veer, en de Vreeswijkse terde economische tijd voorlopig niet voor de waterkeringen aanmerkelijk hier- aannemer Willem Pallada vroegen op haalbaar is. De concessie wordt dan ook door zou kunnen toenemen. Wenselijk is  juli van dat dat jaar een concessie aan geweigerd. het, dat door gepaste maatregelen echter voor het in eigen beheer bouwen van een dit gevaar zal kunnen worden afgewend of schipbrug, die ze gedurende twintig jaar In Vianen bleven de hervormde pre- dat men althans hetzelve zal kunnen voor- willen exploiteren. Als extra argumenten dikant Gerrit van Duyl en notaris E.J. komen, opdat, op deze wijs, dit hoogst nut- voeren ze aan dat ze beiden in Vreeswijk Mecima ijveren voor een schipbrug ver- tig werk zijn beslag moge verkrijgen. wonen en zich verplicht voelen de brug binding. Bij de opening ervan zou Me- Door de opstand van de zuidelijke Neder- zo uit te voeren, dat deze een prijzens- cima opmerken, dat Jan Blanken hem in landen op  augustus  en de daarna waardig gedenkstuk voor hen en hun  al op het hart zou hebben gedrukt door het Voorlopig Bewind op  okto- kinderen zal zijn. Bovendien heeft Pal- voor een dergelijke verbinding te blijven ber  uitgeroepen onafhankelijkheid, lada eerder, in , ervaring opgedaan wedijveren. waardoor later België ontstond, ging de omdat hij gewerkt heeft aan de militaire In de jaren  en  is er tussen de burgemeester en wethouders van Utrecht en de heer Administrateur der Domei- nen te Arnhem gecorrespondeerd over WIJ WILLEM, bij de gratie GODS KONING DER NEDERLANDEN, Prins van het aanleggen van een schipbrug. De Oranje Nassau, Groothertog van Luxemburg, enz., enz. stad Utrecht verklaart zich daarin bereid Gezien het Rapport van Permanente Commissie uit het Amortisatie Syndicaat, d.d. ten behoeve van de Domeinen afstand  aug. , daarbij naar aanleiding van Ons rescript d.d.  Oct. , No. ., te willen doen van het Pinnemakers- overleggende een ontwerp tot het aanleggen van een Schipbrug over de rivier de veer te Vreeswijk. Omdat echter met de Lek tusschen Vianen en Vreeswijk. schippers van het veer niet tot overeen- Onze Minister van Financiën gehoord. (Rapport de dato  Augustus   No. - stemming kon worden gekomen, moest .) Gelet op het Rapport van Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken d.d.  zij wachten tot het pachtcontract van de Mrt. ten geleide van een met goedvinden der Permanente Commissie voornoemd schippers afliep. Die termijn liep om- ontworpen gewijzigd bestek voor het leggen der Schipbrug en aanhorigheden, als- streeks  af. mede van een dien ten gevolge vernieuwde raming van Kosten als nu ten bedrage In het jaar  vond opnieuw corres- van Acht en vijftig duizend Een honderd één en veertig Gulden, vijf en vijftig cents. pondentie plaats tussen het Bestuur van (f .,) Utrecht en de Domeinen ten einde het Hebben goedgevonden en verstaan: te bepalen: Pinnemakersveer van Vreeswijk te ver- a) Dat over de Rivier de Lek tusschen Vianen en Vreeswijk in de strekking van den vangen door een schipbrug. De gemeen- Grooten weg der e klasse no. . ter plaatse waar thans het pontveer bestaat, een te Utrecht was nog steeds bereid om, Schipbrug zal worden aangelegd. onder dezelfde voorwaarden als in , b) Dat de uitvoering van dat werk zal worden opgedragen aan de Permanente het Pinnemakersveer aan het Rijk over Commissie uit het Amortisatie Syndicaat en het maken van den brug en aanhorig- te dragen en af te staan. Daarnaast zou heden in het openbaar zal worden aanbesteed volgens het bestek daarvan vanwege aan enige Vreeswijkse ingezetenen een de voorgeschreven Commissie opgemaakt en met overleg van de Administratie van jaarlijkse uitkering worden gedaan. En zo den Waterstaat vastgesteld. geschiedde het. c) Dat het zoogenaamde Pinnemakersveer waardoor verstaan wordt de overtogt van voetgangers van de beide oevers te Vianen en te Vreeswijk voor het eerst in De aanbesteding stand zal worden gehouden, zoodanig echter dat zulks aan de voetgangers niet zal Op  juni  vond de openbare aanbe- beletten naar verkiezing van de Schipbrug of van het voorschreven Veer gebruik te steding plaats: maken. Afschriften deses zullen worden gezonden aan de Permanente Commissie uit het Amortisatie Syndicaat ter uitvoering zoo mede aan onze Minister van Bin- Administratie der Domeinen, in het twee- nenlandsche Zaken en van Financiën tot informatie en narigt. de Ressort. Agentschap Utrecht. te ‘s-Gravenhage, den  April . (geteekend) WILLEM vanwege den Koning A A N B E S T E D  N G (geteekend) VAN DOORN. Op Dinsdag den den Juni , des middags ten  ure, zal van wege het Bestuur

Cronyck de Geyn |  Nummer  - januari  der Domeinen, te Utrecht, in het locaal kantoor der Domeinen te Utrecht en bij De brug rustte aanvankelijk op  houten der publieke verkooping achter St. Pieter, den opzigter over den Grooten Weg der scheepjes en was ruim  meter lang. wijk F. no. , ten overstaan van den le klasse No.  aan den Arkelschendam, In het midden kon een gedeelte worden Notaris H. van Ommeren, worden overge- door wien de gegadingden, aanwijzing der uitgevaren om de scheepvaart op de Lek gaan tot de openbare aanbesteding van het werken zal worden gedaan op den den en vrije doorgang te verlenen. Als de brug leggen eener Schipbrug over de rivier de den Junij . geopend werd mocht niemand zich op Lek, tusschen de stad Vianen en het dorp De Agent van het Domein, de brug bevinden. Zeilschepen werden Vreeswijk, en de uitvoering van de daartoe VAN DOORN. geacht op voldoende afstand de zeilen te gevorderde werken, bestaande in het ma- strijken en moesten roepen om te wor- ken van twee beschoeijingen tot landhoof- Aannemer Jan Cornelis Limbeek uit den doorgelaten. Stoomboten mochten den, het bouwen van  brugschepen, en Vreeswijk verwierf, na inschrijving, de de brug slechts op halve kracht passeren. al wat verder daartoe behoort; het maken opdracht tot het bouwen van de brug, Voor het wegverkeer gold dat in geen ge- van  veerhoofden en eenige aardwerken, die een lengte had van  voet (een val meer dan vier rij- of voertuigen aan alles breeder omschreven in het daarvan Rijnlandse voet is , cm., een Amster- dezelfde zijde van de brug werden toege- opgemaakte bestek, hetwelk kosteloos voor damse voet is , cm), het maken van laten die bovendien elk een onderlinge af- eenieder zal ter lezing liggen aan het Ge- twee beschoeiingen tot landhoofden,  stand moesten aanhouden van minstens bouw van het Gouvernement der provincie brugschepen, twee veerhoofden en enig drie brugschepen. Utrecht, enz.. grondwerk voor de som van ƒ .,. In het bestek en voorwaarden, waarnaar Deze aanbesteding zal geschieden bij in- Door gebruik te maken van onderaan- het driejarig onderhoud van de schipbrug schrijving en opbod eerst in drie perceelen nemers wist Limbeek het karwei in korte enz. ingaande  april  voor drie jaren en vervolgens in massa, en zullen de gega- tijd te klaren. zal worden aanbesteed staat het onder- dingden nader onderrigt en inlichtingen houd van  brugschepen. kunnen erlangen (= verkrijgen) aan het

ADVERTENTIE

Verstegen Grijpers B.V. | Marconibaan 20 | 3439 MS Nieuwegein 030 - 606 22 22 | [email protected] | www.verstegen.net

Nummer  - januari  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

Uw totaalpartner op het gebied van Infra, Sport en Groen

Jos Scholman is een aannemingsbedrijf in de grond-, wegen waterbouw en sport- en cultuurtechniek. Een hele mond vol voor dat wat we doen, namelijk alles op het gebied van Infra, Sport en Groen.

&SY[IR[SSRVMNTQEOIR ;IKIR[EXIVFSY[ &IVQIRIR[IKIRSRHIVLSYH 2EXYYVIRPERHWGLETWFSY[ 7TSVXIRGYPXYYVXIGLRMIO +VSRHWPEKZSSVHITEEVHIRWTSVX 4PIMRIRWXVEEXVIMRMKMRK +PEHLIMHWFIWXVMNHMRK 3RHIVLSYH[EXIV[IKIR 'EPEQMXIMXIRHMIRWX 3TIRFEVIKVSIRZSSV^MIRMRK :IVLYYVZERQEGLMRIWIRTIVWSRIIP

Hoofdvestiging: 4SWXEHVIW 8IP 1SVWIFEER2%2MIY[IKIMR 4SWXFYW&02MIY[IKIMR [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 38 - Nummer 2 - 2016 CronyckMuseum Warsenhoeck de Geyn Redactioneel Colofon Cronyck de Geyn is een gezamenlijke Beste lezer, uitgave van de E’s: de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Wij zijn erg blij met de positieve reacties die wij op het magazine krijgen, maar ook met de aanvullingen en correcties op artikelen. Wij proberen die mee te nemen. ISSN - Ook deze keer kregen we twee reacties die u hieronder aantreft. Verder vinden we het ook altijd leuk als u suggesties heeft voor onderwerpen en/of Redactie zelf een artikel wilt schrijven. U kunt dat laten weten door een mail te sturen aan de Renée Blom, eindredacteur redactie. Zie colofon voor het adres. Jaap Boersema De redactie heeft ook weer twee nieuwe leden mogen verwelkomen, te weten Jaap Wolfgang Herrlitz Boersema, Ton Vis en Wolfgang Herrlitz. Daar tegenover is Janneke Kluit gestopt. Tim Oosterlee Wij bedanken haar voor haar inzet. Ben Remie Loes Slooten Namens de redactie wens ik u natuurlijk weer veel leesplezier Ton Vis Renée Blom (eindredacteur)

Contact cronyckdegeyn@ museumwarsenhoeck.nl

Vormgeving Inhoud Michiel Ridderikhoff Redactioneel  Foto omslag Ruimte voor de rivier Jutphaas-Wijkersloot (slot)  Loes Slooten en Bart Jan Damstra

Scholenproject  Nathalie Vermin

De schipbrug Vreeswijk-Vianen (slot)  Ben Remie

Nazareth in ’t Gein: kroniek van een klooster  Kaj van Vliet (Rijksarchivaris provincie Utrecht en gemeentearchivaris voor Nieuwegein)

Ruimte voor de Lek én voor archeologie  Rogier de Groot (RAAP)

Beurtvaart, Bodediensten en Pakketpost  Jaap Boersema

Activiteiten 

Mede mogelijk gemaakt door de Kort nieuws  gemeente Nieuwegein Fiets-App brengt het verleden dichterbij  Niets van deze teksten mag geheel of gedeeltelijk Tim Hagt worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord ,  PE Nieuwegein. ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Rectiﬁcatie In het vorige nummer stond een artikel over Anna van Rijn. De redactie heeft Losse nummers € , verzuimd de auteur Nathalie Vermin te vermelden bovenaan het stuk.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Jutphaas-Wijkersloot Deel 2: Het Kerkveld en andere historische plekken uitgelicht

Loes Slooten en Bart Jan Damstra

Jan Rijdes werd in  geboren aan het Kerkveld [z] nr.  (nu nr. ). Jan is lid van de HKN sinds  en actief als bestuurslid, beheerder (ICT, gebouw en website) en gastheer. Hij woont nu nog aan het Kerkveld op nr. . Dit was oorspronkelijk het eerste Anna van Rijnhuisje (gezien vanaf het plein van het Kerkveld). Jan’s grootouders woonden al in dit “eerste” Anna van Rijnhuisje ten tijde van Jan’s geboorte. Jan vertelt trots over zijn huis. “De zijgevel achter de zichtbare gevel is nog van . Dit is nog de originele muur van het Anna van Rijnhuisje. En mijn voorgevel staat nog op de fundering uit die periode. De rest, ook muren van andere oorspronkelijke Anna van Rijnhuisjes, is allemaal gesloopt.”

Afbeelding 1: Plattegrond (deel) Jutphaas-Wijkersloot. De nummers in de tekst verwijzen naar deze kaart. Legenda: Kerkveld = zwart | Sluisje = rood | Doorslag = grijs

Jan’s overgrootvader van vader’s kant, zijkant was de ingang van het woonhuis tementje werd mijn vader geboren. Hij geboren in , kwam vanuit Leersum en aan de voorkant was de schoenenwin- zei altijd dat hij daar geboren en gemaakt naar Jutphaas, omdat hij een meisje ont- kel en op de plek waar nu twee onder-- is. Mijn vader is nooit van het Kerkveld af moette uit Jutphaas. Zij woonden aan kap huizen staan was grond waar bomen geweest. Hij is op het Kerkveld geboren het Kikkerbuurtje [z]. Dit buurtje be- werden opgeslagen. Jan’s overgrootvader en begraven.” stond uit een aantal huisjes in een steegje was olieboer. Het Rechthuis stond aan de kant van het naast de Nedereindseweg nr.  (daar is Jan’s grootvader werd geboren in  en huidige buurthuis, alleen aan de andere nu “naaimachinehandel van Huissteden” trouwde in . In  werd Jan’s vader kant van het tegenwoordige steegje naar in gevestigd). Dit is tegenover de plek als e kind geboren. Hij is geboren in het de apotheek [z]. Daar staan twee -on- waar de Rabobank was gevestigd en waar zogenoemde Rechthuis, aan het Kerk- der- kap woningen, die wat naar achte- nu een nieuw appartementencomplex veld. Daar werd in eerdere tijden recht ren staan, de nrs.  en . Dat is de plek is gebouwd. In het pand van de Neder- gesproken. waar het Rechthuis stond. eindseweg nr.  was destijds de klom- “In  was het een groot gebouw waar Jan’s vader was een heel bekend figuur penmakerij van Pol gevestigd. Aan de van alles in zat. In zo’n complexje, appar- in Jutphaas, zowel vanuit zijn beroep als

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  petroleumboer als doodgraver. Toen Jan’s het geld opgebracht naar de uren die hij familie ligt er, zijn ouders, opa en oma, de overgrootvader stierf in  nam Jan’s erin stopte. Hij regelde alles.” Jan hoort man van zijn zus, een doodgeboren kind- vader diens handel als olieboer over. Jan’s nog steeds terug van mensen die zijn va- je van zijn zus en andere familie. vader was petroleumboer voor heel Jutp- der als doodgraver hebben gekend dat Jan’s vader heeft het beroep van “dood- haas; tot aan de Meerndijk, de Leidse Rijn hen altijd is bij gebleven hoe hij het deed. graver” uitgeoefend tot  en toen in de Meern en tot aan IJsselstein en tot Zijn vader heeft “naam” gemaakt met dit overgedragen aan een begrafenisonder- Houten. Hij bracht zijn handel eerst rond beroep en heeft veel Jutphanezen en later neming in Utrecht. Dergelijke onderne- met een hondenkar maar die was al snel Nieuwegeiners begraven. Hij heeft het mingen kwamen in die tijd steeds meer te klein. Toen liet hij een speciale wagen werk altijd als zelfstandige gedaan. Jan’s in opkomst. bouwen met een grote tank erin waar moeder en haar zuster verzorgden de kof- petroleum uit getapt kon worden. Ook fie- en broodmaaltijd na de begrafenis. De plaats van het Kerkveld waar de Anna nam hij klompen, laarzen en butagas- Dit werd altijd in het Geinlicht gedaan. van Rijnhuisjes stonden werd toen de flessen van “Pol” mee. Deze wagen werd Uitvaarten vonden plaats op het Kerkveld “Vlierensteeg” [z] genoemd. Dit gedeel- door een paard getrokken. Hij werkte  [z] en later ook op Noorderveld. te liep dood in het weiland; eind zestiger dagen per week en ging jaren naar de vorming elke dag langs andere hui- van Nieuwegein toe, werd zen van een stukje van het deze weg die nu “Kerk- betreffende gebied. “Om- veld” heet verbonden met dat mijn vader de enige de Claylaan. Het betref- petroleumboer was in Jut- fende weiland was van phaas kwam hij zowel bij boer Miltenburg die aan protestante als katholieke de Nedereindseweg tegen- winkeliers. Mijn ouders over boerderij Zuilenstein moesten hun boodschap- [z] woonde. Deze boer pen doen bij alle winkels was verplicht minimaal omdat mijn vader die als x per jaar door de Vlie- klant had. Dus ze moes- rensteeg naar zijn wei- ten heel diplomatiek hun land te gaan om het recht boodschappen doen.” op overpad te behouden. Hier en daar in de Vlie- Eind veertiger, begin vijf- rensteeg (nr ) stonden tiger jaren, werd Jans’s Het Kerkveld, met links de Anna van Rijnhuisjes aan de Vlierensteeg hekken van particuliere vader benaderd door de (collectie HKN) huizen en die moesten dominee van Jutphaas. hem overpad verlenen. Er was in Jutphaas een Normaal gesproken ging Katholieke doodgraver (dit beroep heet Het dragen van de kist over de begraaf- hij via een andere uitgang achter zijn nu “begrafenisondernemer”) die ook de plaats van het Kerkveld naar het graf toe boerderij het weiland op. Protestantse mensen begroef. (% van vond plaats langs een rituele route. Vanaf In de -er, -er en -er jaren was het de Jutphanezen was katholiek en % het hek van begraafplaats het Kerkveld Kerkveld een plein met een hele apar- protestant) De dominee zei: “Bart, jij bent ging de stoet linksom en liep helemaal de te mentaliteit. Jan geeft aan dat het een veel beschikbaar door die oliezaak. Als buitenrand rond tot aan het opbaarhuis- “buurtje” was dat erg op zichzelf was, kleine zelfstandige heb je veel vrijheid. Ik je. De stoet ging door het huisje heen de asociaal en tegelijkertijd sociaal. “Er wa- vind dat we een Protestantse doodgraver begraafplaats op en naar het betreffende ren een aantal families die probeerden moeten hebben in Jutphaas.” (Het denken graf. Als de stoet vertrok van het graf, de boel te terroriseren, de baas te spe- in zuilen was sterk in die tijd) De domi- dan ging deze weer door het baarhuisje len. De sociaal zwakkeren woonden hier. nee vond het geen probleem dat Jan’s va- heen en dan rechtsom langs de rand weer Maar met elkaar waren de bewoners heel der niet wist hoe het werkte. “Bij de eerste door het hek de begraafplaats af. “Mijn sociaal.” begrafenissen droeg mijn vader geleende vader heeft zich altijd strikt aan dit ritu- kleding. Omstreeks  verkocht hij de eel gehouden. “De “modernere” begrafe- Jan vertelt dat na de tweede wereldoor- petroleumhandel aan een zoon van de nisondernemers die niet bekend zijn met log een buurtvereniging opgericht werd. firma Pol. Naast zijn werk als doodgraver dit traditionele ritueel lopen vanaf het In de zomervakanties werd er altijd een werkte hij ook als dierenverzorger bij de hek rechtdoor de begraafplaats op. Als groot feest georganiseerd. “Daar werkte faculteit Diergeneeskunde. Mijn vader mijn vader dit had meegemaakt, had hij iedereen aan mee en juist de asocialen had afspraken gemaakt dat hij altijd vrij gegruweld.” stonden vooraan om het feest te organi- kon krijgen voor zijn werk als doodgra- Jan vertelt dat op de begraafplaats van het seren. Je kon bij dat soort dingen altijd ver. In dit laatste werk was hij heel suc- Kerkveld nu alleen nog “speciale” mensen op ze rekenen. Die buurtfeesten zijn zo cesvol; hij gooide zijn ziel en zaligheid begraven worden of mensen die hier al bekend geworden dat er op een bepaald erin. Hij wilde het met alle eer doen die een graf hebben. Zo wordt Jan zelf op het moment landelijk bekende artiesten op- een overledene toekwam. Het heeft nooit Kerkveld begraven als hij sterft. Zijn hele traden, zoals Rita Corita.”

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  huisjes ook te kopen. Dus hij was gelijk grootgrondbezitter met vier huizen. Dat was een enorme uitgave voor /. Dus dan had jefl. , schuld. Daar hebben mijn ouders hard voor moeten werken. Als kleine zelfstandige kon mijn vader een lening krijgen bij de Boe- renleenbank, die gericht was op kleine zelfstandigen.” Jan vertelt dat zijn ouders in  al een eerste verbouwing lieten plaatsvinden. “Ze waren heel laag en gelijk bij het plafond begon het dak al. Ik sliep op zolder en daar keek je zo tegen de dakpannen aan. ’s Winters met sneeuw, lag er ook sneeuw op zolder. Deze kwam door de dakpannen naar binnen. In die periode had je veel van dergelijke huisjes. Mijn ouders hebben het toen al vrij snel ver- De kerk op het Kerkveld op een 18e eeuwse prent (collectie HKN) bouwd en hiermee comfortabeler gemaakt. Zo is het huis telkens een stukje In Jutphaas waren drie buurtvereni- “Diaconie der Nederduitsch Hervormde uit- en opgebouwd. Het is hoger en die- gingen, die van het Kerkveld, in de gemeente te Jutphaas” voor een bedrag per geworden.” toenmalige Wilhelminastraat (nu Stor- van fl. ,- totaal. In  heeft hij één De grootouders van Jan woonden tot merdijkstraat) en op Huis de Geer. Maar van de Anna van Rijnhuisjes gekocht van  op Kerkveld . In  heeft Jan’s degene van het Kerkveld was het meest de familie die Rijnhuizen bezat voor een vader die twee huisjes achter Kerkveld succesvol. bedrag van fl. ,-. Door het beroep  verkocht aan de Gemeente en die ze “Het was echt een afgesloten plein” ver- van Jan’s vader als petroleumboer had direct sloopte. De Anna van Rijnhuisjes telt Jan. “Er was een soort hek aan de hij opslagruimte aan de overkant van het zijn in  gesloopt. Jan’s ouders hebben voorkant bij de Nedereindseweg, met wel “Anna van Rijnhuisje” en dit was achter in het “eerste Anna van Rijnhuisje” ge- een open doorgang. Er waren een aan- het geboortehuis van Jan, Kerkveld nr. woond totdat Jan het kocht eind . Er tal cafés, een bakker, winkeltjes en een  (nu nr. ) waar ook nog twee huis- vond toen nieuwbouw plaats in het kader schoenmakerij. De bewoners waren over jes stonden. Jan’s ouders hadden in  van renovatie van het Kerkveld. Jan’s ou- het algemeen arbeiders die bij een boer hun huis geruild met Jan’s grootouders, ders verhuisden naar een andere huis op werkten of als bouwvakker. Waar nu het dus Jan woonde toen in het “eerste Anna het Kerkveld. buurthuis is, stond een boerderij. Deze is van Rijnhuisje”. “Omdat de grond waarop in de vijftiger jaren/ begin jaren ‘ ge- de huizen stonden erg verweven was en Het Kerkveld werd vroeger ook wel sloopt. Achter deze boerderij stonden de omdat mijn vader de opslag moest be- Kerkplein of (Kerk)brinck genoemd. boerderijen van de Nedereindseweg met houden, was hij verplicht de twee andere Op de ‘kerkterp’ stond tot omstreeks de hooibergen die erachter stonden. En daarachter waren weilanden. De boerderij van het Kerkveld had het land aan de Nedereindseweg, naast boerderij Zui- lenstein. De boer is op een bepaald moment van het Kerkveld weg gegaan en heeft daar een boerderij gebouwd. Deze heeft inmiddels ook moeten wijken voor de plannen vanuit de nieuwe gemeente Nieuwegein. Jutphaas was een agrarische gemeente.

Een aantal mensen op het huidige Kerk- veld is er geboren en opgegroeid. De meesten echter niet. De sociale omgang van de jaren ’ en ’ is er niet meer, de tijd is veranderd.” Jan’s vader kocht in  noodgedwon- gen drie huizen, Kerkveld ,  en . Deze huizen werden verkocht door de De hofstede ‘de Acht Zaligheden’ op een ansichtkaart (particuliere collectie).

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |   de kerk van Jutphaas zie afbeelding logement/herberg en tolgaarderswoning . Deze kerk is wegens bouwvalligheid in gebruik geweest. De woning is in  gesloopt, slechts een deel van de toren verbouwd tot twee woningen, wat met (e/e eeuw) resteert [z]. De kerkterp name goed te zien is aan de ingangspartij is nog steeds in gebruik als (algemene) [g]. begraafplaats en is rijksmonument. Op de begraafplaats bevinden zich enkele familiegraven van enkele vooraanstaande families uit het verleden, waaronder die van de families de Geer en de Ma- lapert. De westzijde van het Kerkveld werd voorheen ook wel Koningsstraat genoemd. Aan de oostzijde (voorheen ook wel Keizersstraat) bevind zich nog altijd het St. Elizabetshofje uit  [z], vernoemd naar de stichtster. Ter hoogte van de Marisplantsoen sloot de Groenweg Het Brughuis eind 19e eeuw (collectie HKN). of Wijkerslootseweg (met daarnaast de Wijkersloot) aan op de Nedereindseweg. Tegenover het huis bevond zich de draai- Hier bevond zich de hoeve het Hoender- brug die de verbinding vormde met de hof. [z] Ter hoogte van deRietveldlaan Het Sluisje omstreeks 1905 (particuliere Vreeswijksestraatweg langs het Merwe- bevond zich tot omstreeks  de zoge- collectie). dekanaal. De brug is begin jaren ’ ver- naamde Diaconiehoeve [z]. Ter hoogte wijderd. De oorspronkelijk e eeuwse van het winkelcentrum het Nedereind nog diverse elementen uit de oude kerk schutsluis is wel bewaard gebleven [g]. stond de hoeve Welgelegen (voorheen aan het Kerkveld bevat. Verder richting Enkele meters noordwaarts bevind zich ‘Kievietskamp’) [z] die moest wijken de Vaartse Rijn bevindt zich het Sluisje. de stoommolen De Batavier uit . voor de aanleg van de Sluyterslaan. Tus- Op deze plek kwam de Nedereindsewe- Deze molen staat op de locatie van een sen het Kerkveld en de hoeve Welgelegen tering uit in de Vaartse Rijn. Tot  e eeuwse voorganger die in  af- bevonden zich volkstuintjes, het pad dat werden beide waterwegen van elkaar brandde [g]. via de volkstuintjes verder zuidwaarts liep gescheiden door een overtoom. Daarna We sluiten dit artikel af met het gege- stond ook wel bekend als het Melkpaad- zorgde een sluisje voor de verbinding van ven dat de Jutphase molen oorspronke- je. De Nedereindsewetering ter hoogte de beide wateren. Dit sluisje is in  lijk stond nabij de witte trapgevel aan de van het Kerkveld werd omstreeks  gedempt en vervangen door een duiker. Herenstraat en dat bij een grote brand in gedempt. De oorspronkelijke kenmer- Naast het sluisje bevond zich het brand-  geprobeerd is de kostbare molenkap kende aanblik is hiermee ook geweld spuithuisje [r]. te redden door deze op een kar te ver- aangedaan. plaatsen. Ter hoogte van nummer - Op de hoek van het Sluisje en de Vaart- viel deze kar om [g]. Deze plek is nog Het Sluisje en omgeving se Rijn bevind zich al sinds de e eeuw altijd bekend onder de naam ‘Valom’ en In het westen van dit gebied bevind zich herberg/café De Zwaan [r]. Tegenover de inwoners van Jutphaas staan bekend het Drilleveld [r]. Hier stonden vanaf De Zwaan stond ten zuiden van de brug als ‘Molenkruiers’. de eerste wereldoorlog soldatenbarak- over de Vaartse Rijn het zogenaamde ken en op dit terrein werden de soldaten ‘Brughuis’ [r]. Deze herberg moest ech- Zicht op de splitsing van Merwedekanaal en ‘gedrild’. Een andere, oudere lezing is dat ter wijken vanwege de verbreding van de Doorslag vanaf de Persilfabriek richting het de naam een afgeleide is van ’t Rijnveld. Vaartse Rijn tot het Merwedekanaal eind noorden (collectie HKN) De Stormerdijkstraat is in feite de eerste e eeuw. Vervolgen we onze weg zuid- nieuwbouw van het dorp. Ter hoogte van waarts langs het kanaal, dan valt ook di- de aansluiting van de Stomerdijkstraat rect een witgepleisterde trapgevel op. Dit op de Nedereindseweg bevind zich sinds is een e eeuws pand [r]. omstreeks  de ‘Jutphase Boulevard’, het eerste winkelcentrum van het dorp. Omgeving huis De Doorslag en Op deze plek stond tot  de hofstede stoomkorenmolen De Batavier ‘de Acht Zaligheden’ [r]. Tussen de Hildo Kropstraat en de Kar- wei bevond zich achter de bebouwing het Het ‘zwaartepunt’ van Jutphaas verschoof eerste voetbalveld van JSV [g]. Verder in de loop van de tijd van het Kerkveld noordwaarts komen we aan op het punt naar de Vaartse Rijn. Dit zal dan ook de waar het Merwedekanaal naar het oos- reden zijn geweest om begin e eeuw de ten afbuigt en waar De Doorslag begint. nieuwe kerk [r] hier te bouwen. Het be- Het huis De Doorslag is gebouwd rond treft een eenvoudig zaalkerkje, dat echter  en is onder andere als rechthuis,

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Erfgoed en de jeugd Het Oosterlicht College onderzoekt

Nathalie Vermin

Op  september  zaten de Nieuwegeinse Erfgoedinstellingen weer klaar om de leerlingen van de tweede klassen van het Oosterlicht College te ontvangen. Voor de “opdrachtgevers” Museum Warsenhoeck, de Museumwerf, De Tweede Verdieping, Digitale Stad Nieuwegein en de Oudheidskamer werd door de leerlingen een presentatie gemaakt over een door hen gekozen onderwerp. Na het vooronderzoek op school gingen zij op pad om bij hun opdrachtgever meer informatie te verzamelen. Vervolgens werd een bezoek gebracht aan het gekozen erfgoed zoals de Wipwatermolen, de Katholieke Jongensschool, Fort Jutphaas, de Plofsluis en de Koninginnensluis.

Daar konden foto’s en filmpjes gemaakt gevers en docenten getrakteerd op de inzichten die ze in de toekomst op vele worden, en werd de aanwezige “senior” resultaten van de onderzoeken. Dit pro- gebieden kunnen inzetten. op de locatie geïnterviewd. ject behelst dan ook meer dan alleen iets Namens de Erfgoedinstellingen bedanken De presentaties zijn ook deze keer zeer leren over je omgeving; het opzetten en wij het Oosterlicht College voor de pret- divers uitgevoerd. Meestal met een Po- uitvoeren van een onderzoek, het verwer- tige samenwerking en de kans op deze werpointpresentatie, maar ook middels ken van de gegevens en het geven van een manier de jeugd te betrekken bij onze film en brochures werden de opdracht- gezamenlijke presentatie geeft leerlingen historie.

De jongens- en meisjesschool Charity van den Breul, Kaja Karkutowska en Fleur de Ruiter

Ons erfgoedproject gaat over de Katholieke Jongensschool. We vonden het interessant en het was leuk om de heer W. Brok van de Historische Kring te interviewen. We hebben er veel van geleerd en we wisten niet dat het vroeger zo was. En vooral dat er strenge straffen waren.

Wat is het verschil tussen het gebruik staan bomen en planten en een slagboom de jongens. De meisjes hadden bijv. bor- van de gebouwen tussen 1910 en 1950 waar je moet parkeren. Er zijn houten duren en leren hoe je later in de keuken en wat is er nu? luifels boven de ramen en vroeger was moest werken en de jongens hadden dat Vroeger was het een groot gebouw met dat niet. De meisjesschool was vroeger niet. De scholen hadden  lokalen waar- alleen maar tafels en stoelen om les te ge- een stuk kleiner, later is een verdieping van  bestemd was voor gymnastiek. Alle ven en een ruimte om te gymmen. Toen bijgebouwd. kinderen moesten bidden als ze binnen- was het er kaal en griezelig en er stond kwamen en als ze weg gingen. Ze gingen een griezelig hek bij. Nu staan er alleen Hoe was het onderwijs in die tijd? om  uur naar school tot  uur en in de computers en verder bijna niks anders. Er Het onderwijs in die tijd was vooral heel middag van half  tot half  en ze moes- streng. Ze waren ten zaterdag ook naar school . De jongens ook heel gelovig en de meisjes hadden gymnastiek, taal, en de klassen be- rekenen, muziek en biologie. Er waren stonden soms uit voor de meisjes andere rechten dan voor wel meer dan  de jongens. Bij de jongensschool was er leerlingen. De een toneel boven in het gebouw en daar school werd ge- werd iedere week wat georganiseerd, splitst in een meis- maar op een dag was er brand en werden jesschool en een ze in noodlokalen gezet. jongensschool. Sommige kinde- Welke functie hebben de gebouwen ren werden naar tussen 1910 en 1950 en nu? een school ge- Vroeger was het ene gebouw een jongens- stuurd van hun ei- school en het andere gebouw een meisjes- gen kerk. Meisjes school met ertussen een groot hek, omdat hadden ook ande jongens en meisjes geen contact met De meisjesschool dere vakken dan elkaar mochten hebben op school. Nu

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Waarom zijn er maar toen waren er andere rechten en andere straffen onderwijswetten. dan nu? Vroeger werden Nawoord de kinderen ge- We vonden het een leuke opdracht en straft met een lini- leuk om informatie te vinden en samen aal op hun handen was het supergezellig. Het was nog best of hun billen en wel lastig om informatie te vinden op als je er iets thuis internet en er waren ook weinig foto’s te St Nicolaasschool over zei dan kreeg vinden. Maar het was leuk om het te pro- je nog een paar beren. Wij hopen dat jullie het leuk von- wordt het jongensgebouw gebruikt als tikken. Nu moet je alleen op de gang den en dat dit artikel wordt uitgekozen meubelhandel en kantoorgebouw, en de gaan staan, nablijven of strafwerk maken, op de facebookpagina of in het tijdschrift meisjesschool als partycentrum. van de Historische kring.

De Plofsluis Emily Wright, Sana Lhajji en Sakkarin Mansaket

Wij hadden de opdracht gekregen om over de plofsluis in Nieuwegein een artikel te schrijven. Bijvoorbeeld wat er nu in de plofsluis is of wat er vroeger mee is gebeurd. En wat de functie was en nu misschien is. Misschien heb je ooit wel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie gehoord, en wat heeft dat te maken met de plofsluis in Nieuwegein? Je krijgt al die antwoorden gewoon hier!

Onze hoofdvraag is: - waar maakte de plofsluis een onderdeel vanuit?

Onze deelvragen zijn: - Wat is een plofsluis? - Wanneer werd deze plofsluis gebouwd? - Met welke doel werd er toen een plofsluis gebouwd?

De plofsluis of keersluis bij Jutphaas is bodem. In een onderdeel van de Nieuwe Hollandse de bakken Waterlinie. kon onge- De Hollandse Waterlinie is een belangrij- veer . ke verdedigingslinie uit de Nederlandse ton zand, geschiedenis. De Hollandse Waterlinie is grind of puin worden opgeslagen. Bij oor- meter boven het kanaalpeil. Het Amster- een waterverdediging, het water is  tot  logsdreiging zou de bodem van deze on- dam-Rijnkanaal werd in  voltooid. kilometer breed en  tot  cm diep. De derdeel kunnen worden opgeblazen. De boot kan er niet door want het is te on- sluis is ongeveer  m lang,  m breed Vanwege de kosten die gemoeid zouden diep en het is te diep voor de soldaten om en , m hoog. De bodem lag ongeveer  zijn met het afbreken van de Plofsluis door heen te lopen. In  begonnen ze werd in  het kanaal ter plaatse om de met de bouw van het Amsterdam-Rijn- sluis heen gegraven. kanaal, dat hield een verruiming en gedeeltelijke vervanging van het Merwe- Vanaf februari  zit de schietsportver- dekanaal in. Er werd voor deze ingreep eniging Ultrajectum in de Plofsluis. Ze in de waterlinie een oplossing gezocht hebben een paar schietbanen gemaakt. die het scheepvaartverkeer niet zou be- Dit is een prima locatie voor een schiet- lemmeren, maar de functie van de plof- vereniging, omdat niemand last van ze sluis, het snel kunnen afsluiten van het heeft en het is veilig. kanaal, zichtbaar zou houden. Boven het Amsterdam-Rijnkanaal ligt een reeks van vijf betonnen onderdelen met een zwakke

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  De schipbrug Vreeswijk-Vianen (slot) Ben Remie

Voor de schipbrug over de Lek tussen Vreeswijk en Vianen gold een reglement dat vooral bedoeld was om misbruik en ongelukken te voorkomen. Een paar van de meest opvallende artikelen en delen van artikelen waren (red. spelling aangepast):

Artikel . Het is aan niemand geoorloofd noods het anker uitwerpen, tot dat de brug het gewestelijk bestuur en van verschei- zijne paarden of vee, achter schuiten of an- geopend zal wezen. dene gemeenten door den heer Agent van derszins de rivier te laten overzwemmen, Art. . Zodra ‘s winters, of in andere om- Domeinen Van Doorn waren uitgenood- zoo als het ook aan een iegelijk die daartoe standigheden, de brug is weggenomen, zal, igd. Om ¼ uur begaf men zich naar dit niet van wege het Bestuur der Domeinen zolang de gelegenheid van het water dit belangrijk werkstuk, alwaar de heer van mocht zijn gekwalificeerd, verboden is om toelaat, de overtocht langs de Reep, plaats Doorn in allezins welsprekende bewoor- personen, vee of goederen, met aken of vinden en overigens door middel van een dingen, in naam van het Domein, deze schuiten van den ene oever van de rivier zogenaamde pijper of kleine zeilpont, en schipbrug voor het algemeen openstelde, naar de andere, binnen de uitgestrektheid van roei- en ijsboten. en dezelve in de bescherming van provin- der gemeente Vianen, over te brengen. Art. . Wanneer de rivier begint toe te cie en stad aanbeval. Nadat de heer gou- Art. . Voetgangers, te paard zittende vriezen, zal ter plaatse van het veer een verneur ad interim baron van Heeckeren personen, rij-of voertuigen, elkander op slop of bekwame opening voor de over- hierop geantwoord had, wandelde men de brug ontmoetende, zijn gehouden vol- vaart worden open gehouden, doch wan- deze  voeten lang zijnde brug over, doende uit te wijken, en wel van de hand neer dat slop, bij felle vorst, niet langer kan waarop de burgemeester van Vianen in of naar de rechterzijde, en zullen de rij- of open gehouden worden, zullen er over het gepaste termen het belang deed zien van voertuigen moeten acht geven, dat zij niet ijs, zo veel mogelijk goede en veilige paden deze verbeterde wijze van communicatie, anders uitwijken, dan boven een brugschip worden aangelegd, met vaste bruggen om en den Vorst van Nederland, het Domein, en daartoe het ene desnoods moeten stil- de toegang op het ijs gemakkelijk te ma- de Architecten en Aannemers eene pleg- staan, tot dat het andere zal zijn voorbij ken, welke bruggen, bij oplopen van het tige hulde toebragt. De heer Mecima las gereden. water, met horden en stro zullen worden vervolgens nog eenige ter dezer gelegen- Art. . Het is verboden anders dan stap- aan- en opgehoogd. heid bestemde dichtregelen voor waarna voets en buiten het geval van uitwijken, Art. . De lantaarns op de brug zullen ‘s men ten huize van den gewezen Veerman anders dan op het midden van de brug avonds vóór het vallen van de duisternis eenige verkwikking gebruikte, door de te rijden, en elkander opvolgende rij- of ontstoken en brandende moeten worden gulheid van den heer van Doorn in rui- voertuigen zullen zich niet dichter mogen gehouden tot het aanbreken van de dag. me mate beschikt. Was deze dag op eene naderen, dan op de afstand van ten minste Art. . Alle overtredingen tegen dit re- plegtige wijze begonnen, de vaderland- drie brugschepen tussen beide. In geen ge- glement begaan, zullen, naar gelang van sche toasten, en die, welke op de verschil- val zullen meer dan vier rij- of voertuigen zaken, worden gestraft, ingevolge de voor- lende besturen en corporatien werden tegelijk aan dezelfde zijde, op de brug wor- schriften van de wet van de de Maart ingesteld, deden zien, hoe veel belang al- den toegelaten. , terwijl de vervolgingen bij de bevoeg- len in deze ten uitvoer gebragte onderne- Art. . Gevaarlijke dieren, stieren, ossen, de rechtbanken zullen worden ingesteld op ming stelden; in één woord, deze plegtige enz., zullen nimmer anders dan aan de aanklacht van het bestuur. en feestrijke dag kenschetste zich weder hand geleid , en onder behoorlijke en zorg- ten volsten door een “echt Liberalen en vuldige hoede over de brug mogen worden De openingsplechtigheid Nationalen geest, en zal allen steeds eene vervoerd. De Utrechtsche Courant van  april  aangename herinnering achter laten.” De brugwachter en pachter zijn bevoegd de geeft de volgende beschrijving van de voorzieningen te regelen, welke ter voorko- plechtigheden, waarmede de openstel- Van houten naar ijzeren ming van onheilen, bij het overvoeren van ling van de schipbrug heeft plaats gehad: brugschepen talrijke kuddes of van gevaarlijke dieren, “Het was heden voor Vianens en Vrees- In de nacht van  maart  was het ijs kunnen gevorderd worden. wijks ingezetenen een dag van vreugde en in de Lek bij Vreeswijk  duimen dik Art. . Het overdragen van vuur, mag niet dankbaarheid, daar de schipbrug, welke en konden aan de Viaanse kant met veel plaatshebben, en niemand zal op de brug beide oevers van de Lek vereenigt, werd moeite twee brugschepen worden losge- tabak mogen roken, anders dan in een ge- ingewijd. Reeds in den vroegen morgen hakt en achter het bruggenhoofd in vei- sloten of met een dopje gedekte pijp. wapperde eene menigte vlaggen van beide ligheid gebracht. In de nacht van  op  Art. . De schippers en bootslieden van zijden dezer schipbrug, en in weerwil van maart  had het - cm. dikke ijs vaartuigen en houtvlotten, welke door de het minder gunstige weder, waren er zeer zich zo in de rivier vastgezet dat ze de brug moeten varen, zullen op genoegza- velen van de omliggende plaatsen, die brugdelen pas  dagen later in de nood- me afstand de zeilen moeten strijken en het grootste belang in deze verbetering haven kon krijgen. Van de  brugsche- roepen om doorgelaten te worden, en des- stelden, hier te zamen gevloeid, om de pen waren er  zo zwaar beschadigd dat inwijding bij te wonen, terwijl leden van ze naar de helling moesten om hersteld

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  noodhaven, ten oosten van de Veerweg. Daar waar tegenwoordig het appartementencomplex langs de Veerweg aan de Veer- monde staat. Achteraf bleek in de praktijk dat deze noodhaven niet voldeed.v De haven lag stroom- opwaarts en daardoor konden de losse brugdelen bij hoogwater en daardoor een sterke stroming en als het vroor bij zware ijsgang deze haven moeilijk bereiken. De oostelijke noodhaven werd in het begin van de twintigste eeuw in gebruik genomen als zanddepot voorv de kalkzandsteenfabriek. Het zou nog ruim acht jaar duren voorv er een nieuwe noodhaven kwam, nu aan de westzijde van de Veerweg, het later zwembad en te worden. In eind januari  verplet- de brug J.C. van Limbeek voor f .,-. nu jachthaven. terde het ijs opnieuw een brugschip dat In  bedroeg de pachtsom ƒ ., per direct zonk en sloegen de ankers los en jaar. Ingaande  mei  was dit ƒ .,. Baileybrug werden kettingen en balken vernield. Als op  januari  de Lekbrug door Bijna elke winter met kruiend ijs zonk er Als op  mei  de nieuwe brug over een bombardement in de rivier zakt, wel een brugschip. Vanaf  werden de de Lek officieel wordt geopend, wordt de wordt de motorpont van Wagenin- houten spanten vervangen door ijzeren schipbrug diezelfde dag gesloten en naar gen-Lexkensveer, geleid langs in de Lek en in  is sprake van een geheel nieuw Zutphen verscheept om daar de tijdelijk gelegde kabels, ingezet. De Engelsen lie- houten brugschip gebouwd met gegoten buiten gebruik gestelde IJsselbrug te ver- ten in augustus  materiaal aanvoeren ijzeren krommers (spanten), die goed vangen. In  volgt in Vianen de sloop. dat op  door Rijkswaterstaat gevorderde bevallen. Daarmee was een eind gekomen aan een zolderschuiten van  meter breed en  De storm van  december  sloeg de brug die veel problemen opleverde voor meter lang werd gemonteerd. Werkspoor schipbrug geheel uit elkaar. Zes brugsche- de scheepvaart en het wegverkeer. Tal- uit Utrecht zette tientallen arbeiders in. pen zonken en van de vijfentwintig oor- loze keren was de brug door hoog water, Manschappen van de Tweede Nederland- spronkelijke brugschepen uit  bleken ijsgang en stormschade niet bruikbaar se Genie Compagnie belastten zich met er nog zestien bruikbaar. en moesten sleepboten of de pont wor- de montage van het Bailey-systeem. Op  In  werd gestart met de vervanging den ingezet om een verbinding tussen oktober  werd de brug, geschikt voor van de houten brugschepen door ijze- Vreeswijk en Vianen te onderhouden. Na verkeer in beide richtingen, door de ver- ren. Om de paar jaar werden er een of de komst van de nieuwe vast brug werd loofde van de compagnie geopend door twee aanbesteed. De aanbesteding voor het stil in Vreeswijk nu het doorgaande een lint door te knippen en de vlag te hij- de laatste twee vond plaats op  april verkeer niet langer over de Handelskade sen. De Baileybrug werd naar haar, Eva , laagste inschrijver A.F. Volker uit ging, maar ver buiten het dorp langs. van der Steur, vernoemd. De baileybrug Sliedrecht voor f .,-. In maart  was voorzien van twee uitdrijfvakken met volgde de oplevering en waren alle hou- De noodhavens of een doorvaartbreedte van  meter. In ten brugschepen verleden tijd. vluchthavens december , toen het verkeer weer ge- Bij extreem hoog water en ijsgang in de bruik kon maken van de Lekbrug, waarin Veerhuis rivier moest de brug in veiligheid ge- ook een Baileybrug was gelegd, werd de De tolbrug en het veerhuis werden tel- bracht worden. Op  november  schipbrug verwijderd. De geheel herstel- kens voor  jaar verpacht. De eerste pach- werd door de agent van de domeinen de boogbrug werd op  juli  weer in ter per  april  was de aannemer van opdracht gegeven tot het graven van een gebruik genomen.

Literatuur: Jan Schut: Vreeswijk-Vianen vice versa voor 1840. In periodiek Historische Kring Nieuwegein 1ste jrg. no. 2 (april 1979). Rina Copier-van den End: Van pinnemakersveer tot pontveer. De verbindingen tussen Vreeswijk en Vianen in vroeger eeuwen. Uitgave Oudheidskamer Vreeswijk (1999). M.J. Ververs: Brug tussen Vreeswijk en Vianen moet pont vervangen. Artikel in het U.N., december 1989. M.J. Ververs: Kruising De geschiedenis van pont en brug. Europese Bibliotheek, Zaltbommel 1999.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Nazareth in ’t Gein: kroniek van een klooster Kaj van Vliet (Rijksarchivaris provincie Utrecht en gemeentearchivaris voor Nieuwegein)

Tot de talrijke kloosterstichtingen in de Nederlanden die gerekend worden tot de Moderne Devotie, behoort ook het weinig bekende klooster Nazareth, of Onze-Lieve-Vrouwe in Nazareth, gelegen in ’t Gein. Dit vrouwenklooster werd in  gesticht in wat toen nog over was van de handelsnederzetting ’t Gein aan het zuideinde van de Vaartsche Rijn, bij de aantakking op de Hollandse IJssel. Deze nederzetting had in  heuse stadsrechten ontvangen van de bisschop van Utrecht maar was in de veertiende eeuw meermalen verwoest. Begin vijftiende eeuw stonden er alleen nog een parochiekerk en wat huizen. Vlak bij deze parochiekerk ontstond in  het klooster.

Relaties plaats in - onder supervisie van In Utrecht trokken de zusters uit ’t Gein Bij aanvang telde het convent twaalf zus- het klooster Vredendaal tussen Utrecht in bij de zusters in het Annaklooster. ters. Zes van hen waren afkomstig uit een en De Bilt. Dit klooster, gesticht in  en daarmee klooster in Almkerk bij Woudrichem, dat de jongste kloosterstichting van de bis- twee jaar eerder, bij de Sint-Elisabeths- Onbeschermd schopsstad, was gelegen aan het zuidein- vloed van , verloren was gegaan. De In  besloten de zusters hun convent de van de Nieuwegracht in Utrecht. Na de andere zusters kwamen uit het Mariacon- te verplaatsen van het Gein naar Utrecht. overgang van Utrecht naar de Reforma- vent in Amsterdam en het Utrechtse Ni- Oorzaak vormde de in die dagen heer- tie in  kwamen de goederen van het colaasconvent. In de beginfase bestonden sende geuserie, die een grote bedreiging klooster onder bestuur van de stad. De er ook relaties met twee andere Utrechtse vormde voor de continuïteit van dit on- priorin en enkele zusters in het klooster zusterhuizen, het Ceciliaconvent en het beschermde klooster. Dat uitgerekend bleven echter nog lang in het klooster daaruit afgesplitste klooster Bethlehem. Hendrik van Brederode, heer van Vianen, wonen. De laatste priorin overleed daar Al deze kloosters behoorden tot de wat zich in  had ontpopt als voorman in in . de derde orde van Franciscus wordt ge- de Opstand tegen het Spaanse gezag en noemd, waarbij de zusters als tertiaris- aanhanger van de protestantse religie, zal Ontstaan van de sen en de broeders als tertianen worden de zaak ook geen goed hebben gedaan. kloosterkroniek aangeduid. Generaties lang hadden de heren van Twee jaar na de verhuizing naar Utrecht Brederode nauwe banden onderhouden tekende de biechtvader van het klooster, Na een moeizame start namen convent met het klooster en vervulden zij de facto pater Jan Aertsz. Buysling, een kroniek en bezit vanaf midden jaren  snel de rol van beschermheer. op van het klooster. Over hem weten we in omvang toe. niet veel meer dan In  volgde de dat hij in  rector incorporatie van van het klooster was de parochiekerk. geworden, nadat zijn Zoals veel stich- voorganger wegens tingen van de der- protestantse sympa- de orde zocht ook thieën was terugge- dit klooster weldra treden. In of kort na aansluiting bij de  lijkt hij te zijn orde van de regu- overleden; in  lieren, waarbij de blijkt hij voor het Regel van Francis- eerst door een ander cus werd ingeruild te zijn opgevolgd. voor die van Au- De kroniek van Buy- gustinus. Al vroeg sling is niet in ori- waren er contac- gineel overgeleverd ten met Windes- maar alleen in kopie: heim bij Zwolle, een twintig bladzij- het belangrijkste den tellend afschrift, centrum van de dat deel uitmaakt Moderne Devotie, van een bundel met en enkele andere een bonte verzame- daaraan gelieerde ling teksten, allemaal regulierenkloos- in de hand van de ters. De overgang Klooster Nazareth in ’t Gein aan de Vaartsche Rijn. Detail van een kaart van het gebied ten Utrechtse oudheid- vond uiteindelijk zuiden van Amsterdam, ca. 1554. Stadsarchief Amsterdam, Kaartencollectie. kundige Aernout van

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Het zuidoostelijke deel van de stad Utrecht, met aan de zuidzijde van de Nieuwegracht, tegenover de abdij van Sint- Servaas, het Sint-Annaklooster. Hier schreef pater Jan Aertsz. Buysling zijn kroniek. Fragment van de stadsplattegrond van Utrecht door Braun en Hogenberg, ca. 1570. Het Utrechts Archief, collectie Beeldmateriaal.

Buchel (-). Zijn afschrift van de ) van zijn vader Aernt (-). heeft Van Buchel de kroniek bij haar voor kroniek valt te dateren halverwege de ja- Sweertgen van Buchel was al in  aan het eerst in handen gehad. ren . de kloostergemeenschap in ’t Gein ver- Dit afschrift geeft een enigszins verkorte bonden, die in dat jaar zeventien leden Korte typering van de kroniek versie van het origineel, gelet op een aan- telde. Zo blijkt uit een losse notitie die De kroniek van Buysling kan worden tal passages die Van Buchel kortweg af- Aernout van Buchel achterin het kroniek- gezien als jongste representant van de sluit met ‘etcetera’. Aan het eind vertoont handschrift invoegde. Utrechtse kloosterkronieken. Van derge- het bovendien enkele hiaten. Diezelfde aantekening vermeldt de naam lijke kloosterkronieken zijn er in Utrecht van nog een tweede, mogelijk verwan- diverse overgeleverd uit de late Mid- Ik heb mij afgevraagd hoe de interesse te: Maria Ruysch, die Sweertgen na deleeuwen. Een aantal daarvan is op de van Van Buchel voor de kroniek van dit haar dood opvolgde als priorin. Via zijn Utrechtse kronieken-website te vinden: klooster te verklaren. Niet zonder belang moeder was Aernout ook verwant aan de kroniek van Vrouwenklooster in De in dit verband is dat dit klooster vanaf de familie Ruysch. Nader onderzoek zal Bilt, de kronieken van het kartuizerk-  werd geleid door priorin Sweertgen moeten uitwijzen hoe de verwantschap looster Nieuwlicht en de beide versies van Buchel. Dat duurde overigens maar met Maria Ruysch precies in elkaar zit. van de kroniek van het Nicolaascon- kort want al twee jaar later kwam ze te Zoals gezegd woonde deze laatste priorin vent. In aanvulling daarop kan ook nog overlijden. Deze Sweertgen was een tante tot haar dood in  nog in het Annak- worden gewezen op het fragment van de van Aernout, een jongere zuster (geboren looster aan de Nieuwegracht, dus wellicht kloosterkroniek van het Ceciliakloos-

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  ter aan de Neude en de kroniek van het Nauw aan het genre van de klooster- past binnen de door Verstappen gegeven Regulierenklooster aan de Oudegracht. kroniek verwant maar daarvan wel te contouren. Wat opvalt is dat het merendeel van deze onderscheiden is het de zogenaamde zus- Het begin van de kroniek handelt uitvoe- kronieken, net als die van Nazareth in ’t terboek, een verzameling met biografieën rig over de stichting van het klooster in Gein, afkomstig is uit kloosters van de van zusters uit een bepaald klooster, soms . Voor het beschrijven van de verdere Derde Orde van Franciscus of van de re- ook van hun biechtvaders. Tussen beide ontwikkeling van het klooster hanteert gulieren. Ook elders Buysling de opvol- blijkt dat juist in deze gingsjaren van de op- kloosters het schrijven eenvolgende maters, van een eigen kloos- priorinnen en paters terkroniek bijzonder als kapstok. Daarbij populair was. Ook van maakt hij veelvuldig het klooster Windes- melding van belang- heim, dat een centrale rijke schenkingen en plaats innam binnen transacties ten behoe- deze groep van kloos- ve van het klooster, ters, is zo’n kroniek soms ook van andere overgeleverd. gebeurtenissen, zoals Helena Verstap- de visitaties van het pen, die in  aan klooster ca.  en in de Universiteit van , de incorporatie Gent promoveerde van de parochiekerk op Zusterboeken en in , de overgang kloosterkronieken naar de orde van de van de Moderne De- regularissen in - votie, waarbij ze een  en de vernieu- aantal vijftiende- en wing van de kerk in zestiende-eeuwse . Hiervoor lijkt voorbeelden uit vrou- hij zich te hebben ge- wenkloosters in de baseerd op stukken Zuidelijke Nederlan- uit het archief van het den onderzocht, geeft klooster, zoals privile- een heldere omschrij- ges van de bisschop en ving van het genre: de paus, schenkings- oorkonden, testamen- “Kloosterkronieken ten en rekeningen. focussen dan specifiek Eenmaal verwijst hij op de eigen klooster- expliciet naar het me- geschiedenis; histori- morieboek van het sche gebeurtenissen klooster. Een deel van kunnen ook vermeld dit archief is bewaard worden, maar meest- gebleven in het archief al gebeurt dit slechts Eerste bladzijde van het afschrift dat Arnout van Buchel omstreeks 1625 maakte van van het Utrechtse in de mate dat deze de kloosterkroniek. Universiteitsbibliotheek Utrecht, handschrift 1251 (7 E 10), f. 96r. Sint-Annaklooster, dat gebeurtenissen recht- berust in Het Utrechts streeks of onrecht- Archief. streeks een zekere impact hebben op het genres bestaat een zekere overlap. Net als Af en toe komen ook historische ge- eigen kloosterleven. …de evolutie van zusterboeken hadden ook kronieken vaak beurtenissen buiten het klooster aan de het beleid binnen het klooster wordt be- een stichtend karakter. Beiden waren ge- orde, zoals de overstromingen van de Lek schreven, evenals de levensloop van de schreven voor de zusters van de eigen uit  en , de pestepidemieën uit kloosterlingen en hun leiders. Het tempo kloostergemeenschap, vaak door de rec- / en  en een aantal gewapende en de indeling van de tekst worden aan tor/biechtvader of de mater/priorin van conflicten en oorlogen die het Sticht teis- deze inhoud aangepast. Door de nadruk het klooster, soms ook door een van de terden in de loop van de vijftiende eeuw. op de opeenvolging van leiders krijgt zusters. Benoemings- en overlijdensjaren van de een [kloosterkroniek] de vorm van een bisschoppen van Utrecht worden enkel soort genealogie, waardoor de gemeen- Schenkingen en transacties genoemd voor de beginperiode. Deze be- schap als het ware als een familie wordt Als we nader inzoomen op de inhoud richten zijn doorgaans zeer beknopt en voorgesteld.” van onze kroniek, zal blijken dat die goed vaak onnauwkeurig. Geografisch reikt de horizon van de auteur niet veel verder de

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  nabije omgeving van het klooster, waar- Ook vertelt hij hoe deze priorin zichzelf vermeldt Buysling expliciet dat hij in  bij de blik niet verder reikt dan de steden in  te schande maakte door zich te protestant werd en zoals eerder al naar Utrecht, IJsselstein en Vianen. laten beet nemen door een groep vrou- voren kwam, bewandelde Hendrik van wen die haar met tovenarij een verborgen Brederode hetzelfde spoor. Mondelinge overlevering schat in het klooster wilden onthullen. De vier verhalen missen de historische Naast het stichtingsverhaal zijn het voor- Het is duidelijk dat deze priorin er bij Jan precisie die de rest van de kroniek ken- al de verhalen over afzonderlijke zusters Buysling niet best op staat. Daarbij kan ik merkt en vertonen duidelijk de sporen die deze kroniek maken tot een interes- mij niet geheel aan de indruk onttrekken van mondelinge overlevering. Het is heel sante bron voor de kloostergeschiedenis. dat dit ook iets te maken heeft met haar goed denkbaar dat Janna van Noort, een Welbeschouwd gaat het om vier verhalen, protestantse sympathieën. Van haar broer van de dochters van Mechteld van Ro- waarvan drie met een sterk biografisch karakter. Het eerste wordt door de auteur betiteld als ‘een aerdich fabelken’ en handelt over de herkomst van de relieken in de parochiekerk van het Gein. Het heeft betrekking op de periode omstreeks , nog voordat aan deze kerk een zusterhuis werd verbonden. Het tweede verhaal gaat over Herman Voscuyl, de eerste pater van het klooster (-). Deze raakte in een he- vig conflict verwikkeld met de Utrechtse edelman Jan van Buren, met als inzet de bezittingen van de rijke Utrechtse weduwe jonkvrouw Petronella Scade. Tijdens de pestepidemie van / had zij haar toevlucht gezocht in het klooster, maar vier of vijf jaar later was ze in weerwil van haar belofte aan pater Herman weer naar Utrecht getrokken en daar opnieuw in het huwelijk getreden met Jan van Buren. Na haar overlijden in  slaagde pater Herman er na een rechtszaak voor het gerecht van de stad Utrecht in het grootste deel van haar nalatenschap voor het klooster veilig te stellen. Daarbij maakte hij echter veel vijanden en na een visitatie van het klooster op aandrang van de bisschop zag hij zich in  gedwongen terug te treden. Het derde verhaal gaat over Mechteld, de dochter van Gerrit van Roden, die in  met haar beide dochters intrad in het klooster. Deze dochters waren on- echte kinderen van mr. Elias van Noort, kanunnik van het Utrechtse kapittel van Sint-Marie. Deze had Mechteld eerst aan een rijke weduwnaar willen helpen maar toen zij daar geen trek in had, bezorgde hij haar en hun beide dochters een plaats in het klooster. In het vierde verhaal trakteert de kroniek- schrijver ons op enkele ontboezemin- gen over de voorgangster van Sweertgen van Buchel, priorin Elisabeth van Eck Openingsbladzijde met penwerk en decoratie van een handschrift met psalmen en (-), die er een wel erg familiai- liederen in de vertaling van Geert Groote en Johan Scutken, afkomstig van een zuster uit re omgang op nahield met Hendrik van het klooster Nazareth in ’t Gein, ca. 1440. Leeds, University Library, Brotherton Collection Brederode (-), heer van Vianen. Ms. 24, f. 14r.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  den, een belangrijke bron van informatie rechtsgeleerde Anthonius Matthaeus. Een voor pater Jan Buysling is geweest. Deze eerste volledige uitgave van de kroniek zuster woonde in het klooster vanaf  werd in  gepubliceerd door Lodewijk en bereikte daar de zeer hoge leeftijd  Gerard Visscher. Deze was vanaf  tot jaar. Volgens Buysling stierf zij in  en aan zijn overlijden in  als hoogleraar werd ze in het Annaklooster in Utrecht Bespiegelende wijsbegeerte en letteren begraven. De twee laatste verhalen kende aan de Utrechts universiteit verbonden, zij uit de eerste hand, terwijl zij het ver- waar hij ook tweemaal het ambt van Rec- haal over pater Voscuyl nog persoonlijk tor Magnificus bekleedde. Zijn bekendste kan hebben gehoord van Willemken van werk op taalkundig vlak was zijn editie Kleef, de jongste dochter van Petronella van de Ferguut uit , die overigens Scade, die priorin was toen Janna in het slecht te boek staat door de talloze fou- klooster kwam. ten. Zijn uitgave van de kloosterkroniek van ’t Gein verscheen vier jaar later in het De laatste tien jaar uit de kroniek tenslot- door Nicolaas van der Monde uitgegeven te bestrijken de periode dat Jan Buysling Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheden Zegel van het klooster in ’t Gein, 1498. zelf actief was als biechtvader van het en statistiek van Utrecht, tevens voorzien Het zegel hangt aan een oorkonde, klooster. Hier zal de informatie gebaseerd van uitgebreid historisch commentaar. Ik uitgevaardigd door priorin Willemke van zijn op zijn eigen ervaringen. Opmerke- vermoed dat de tekst hem onder de aan- Kleef en haar convent. Archief Ridderlijke lijk is dat juist in deze jaren ook enkele dacht is gekomen toen het handschrift Duitsche Orde, Balije van Utrecht. sterfdata worden genoemd van gewone twee jaar eerder was aangekocht door het zusters. Vrij uitvoerig schrijft hij over het Provinciaal Archief, de voorloper van het De namen van alle plaatsen en personen vertrek van de zusters uit het Gein naar Rijksarchief in Utrecht. die erin voorkomen heb ik gecheckt aan Utrecht vanwege de daar heersende geu- Ook deze teksteditie van Visscher ver- de hand van historische bronnen, waar- serie en hun vestiging in het Annakloos- toont nogal wat onnauwkeurigheden. bij de archivalische overlevering van het ter aan de Nieuwegracht, tegenover de Bovendien past hij daarin veel storen- Annaklooster zeer waardevol bleek. Bij abdij van Sint-Servaas. Mogelijk vormde de hypercorrecties toe, waarmee hij zijn de uitgave vindt u ook meer informatie deze ingrijpende gebeurtenis ook de aan- tekst een meer consequent Middelneder- over het klooster, de auteur, de kroniek, leiding voor het vastleggen van de ge- landse karakter wilde geven. Het histo- het handschrift en de overlevering. Met schiedenis van het klooster in het Gein. risch commentaar dat hij bij zijn uitgave de lancering van de website Utrechtse De kroniek eindigt vrij plots met de ver- voegde, is bovendien sterk achterhaald. kronieken door Het Utrechts Archief en melding van de pestepidemie in  en Alle reden dus om het werk van Visscher de Universiteitsbibliotheek is het resultaat maakt daarmee een onvoltooide indruk. nog eens dunnetjes over te doen. Temeer van dit werk in juni  voor een breed Zoals gezegd is pater Buysling in of kort daar deze kroniek eigenlijk de enige ver- publiek beschikbaar gekomen: www. na dat jaar overleden. Zou Buysling zelf halende bron is die ons enige informa- utrechtsekronieken.nl. ook slachtoffer geworden van de pestepi- tie verschaft niet alleen over dit klooster demie die hij aan het slot van zijn kroniek maar ook over de laatmiddeleeuwse ge- vermeldt? schiedenis van ’t Gein als zodanig. Met veel plezier heb ik daarom de afgelopen Hernieuwde uitgave jaren gewerkt aan een hernieuwde uit- Enkele fragmenten van de kroniek gave van de oorspronkelijke tekst met verschenen al in druk in een bron- een hertaling om de inhoud ook voor nenpublicatie uit  van de Leidse hedendaagse lezers goed te ontsluiten.

Enkele van de geraadpleegde bronnen Daalhuizen, P., ‘Het klooster “Nazareth” in Geyne. 150 jaren historie in een verwoeste stad’, Cronyck de Geyn (1994), p. 14-19. Daalhuizen, P., ‘Het zusterhuis Nazareth in Gein (1423-1573)’, gepubliceerd op www.pen.nl d.d. 17 jan. 2012. Geer van Oudegein, J.J. de, Bijdragen tot de geschiedenis en oudheden der provincie Utrecht. Uit de oorkonden bewerkt (Utrecht 1860), p. 268-303. Verstappen, H., Zusterboeken en kloosterkronieken van de Moderne Devotie (diss. Gent 2007). Visscher, L.G., ‘Oorspronck, beginsel ende voortganck, voorders wat Fundateurs, Overste ende Regeerders dattet convent int Geyn buyten Utrecht gehadt heeft, byeenvergadert door Io. Buysling, pater aldaer, anno 1574’, Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheden en statistiek van Utrecht 8 (1842), p. 181-196. Vliet, K. van, ‘Liefdesdrama in klooster Nazareth in ‘t Gein of de droevige historie van Petronella Scade’, Tijdschrift Oud-Utrecht 89 (2016), p. 21-26. Vliet, K. van, ‘Nazareth in ’t Gein (1423-1460)’, binnenkort te verschijnen bijdrage aan het Monasticon Trajectense, online toegankelijk via http://www2.let.vu.nl/oz/monasticon.

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Ruimte voor de Lek én voor archeologie Archeologisch onderzoek naar steenovens ‘Het Oude Werk’ en ‘Het Heiwerk’

Rogier de Groot (RAAP)

Tussen ongeveer eind  en eind  vond in de uiterwaarden van de Lek ingrijpend grondverzet plaats. De werkzaamheden (‘Ruimte voor de Lek’) maken deel uit van het door Rijkswaterstaat opgezette programma Ruimte voor de Rivier. In de Bossenwaard bij Nieuwegein bestonden de plannen uit het graven van enkele nevengeulen, het afgraven van de zomerkade en het verstevigen van de dijk. Deze werkzaamheden zijn aanbesteed aan en uitgevoerd door de Combinatie Martens & Van Oord/ Heijmans. Onderdeel van het contract vormde niet alleen het civieltechnische werk, ook de archeologie diende een rol te spelen. In het kader daarvan zijn, na uitgebreid vooronderzoek vanaf  en  (Bekius, ; id., ; Smit, ; Exaltus & Orbons, ), verschillende proefsleuvenonderzoeken en opgravingen uitgevoerd. Twee van die onderzoeken vonden plaats in de Bossenwaard bij Nieuwegein en leverden bijzondere resultaten op

Vooronderzoek catie van steenovens ‘Het Oude Werk’ Opgraving steenoven Op de kaarten van de Lek door Bolstra en ‘Het Heiwerk’ naar verwachting nog ‘Het Oude Werk’ en Klinkenberg uit de tweede helft van sprake kon zijn van intacte resten van de Bij de opgraving werden op het terde e eeuw staan in de Bossenwaard ver- betreffende ovens. Op overige locaties rein niet, zoals verwacht resten van één schillende (dan al als vervallen aangege- (bijvoorbeeld steenoven ‘De Kikvors’) steenoven met een bijgebouw gevonden, ven) steenovens aangegeven. Het betreft bleken daarvoor geen aanwijzingen te maar was sprake van drie steenovens en onder andere ‘Het Oude Werk’ en ‘Het zijn (Exaltus & Orbons, ). één bijgebouw (De Groot, a). De Heiwerk’. Bij het booronderzoek werd op Om de resultaten van het magnetome- ovens volgen elkaar in de tijd op. De oud- deze plekken veel baksteenpuin gevonden teronderzoek te verifiëren, zijn op de ste ligt namelijk onder een andere oven. en/of zijn enkele boringen gestuit op on- betreffende steenovenlocaties proefsleu- Bij de andere twee is duidelijk te zien dat doordringbaar puin (Smit, ). Vervol- venonderzoeken uitgevoerd. In eerste bij de bouw van de jongste oven, en deel instantie gebeurde van de in ouderdom middelste oven werd dat alleen de loca- afgebroken. tie van ‘Het Oude Werk’. Bij dit proef- De oudste steenoven bevindt zich in het sleuvenonderzoek zuidwestelijke deel van de opgraving. Dit werd in de ene sleuf is een permanente oven met aan drie zij- een bakstenen vloer den een muur (afmeting circa  bij  van een steenoven meter, open zijde aan de westkant). De gevonden, alsmede muurresten zijn bij de bouw van de oven twee delen van de die er later opgebouwd is, grotendeels buitenmuren. gesloopt. De oven heeft een vloer van Omdat deze res- gebakken klei waar stookkanalen in zijn ten niet behouden ingegraven. konden blijven, is De oriëntatie van de stookkanalen was een opgraving uit- noord-zuid. Bij het vrij leggen van de gevoerd waarbij de muren op de steenoven zijn fragmenten resten volledig zijn aardewerk uit de e of het begin van de Delen van de oven, zoals die zijn gevonden in de proefsleuven. opgegraven. e eeuw gevonden. Daarmee kan worden In de andere sleuf werd eveneens een vloer, met stookplaats, gesteld dat deze oven waarschijnlijk in de gevonden, samen met een kelder. Op de andere loca- e eeuw of daarvoor in gebruik was. tie (‘Het Heiwerk’) De overige twee steenovens op het terrein werd geen proef- komen in bouw sterk overeen. De meest gens zijn de locaties van deze steenovens sleuvenonderzoek uitgevoerd, aangezien westelijke van de twee, tevens de jongste nader onderzocht door middel van een deze net buiten de geplande loop van de is daarbij het meest uitgebreid beschre- magnetometer onderzoek. Daarbij wor- nieuwe nevengeul leek te liggen en daar- ven. Beide zijn aan drie zijden voorzien den afwijkingen in het aardmagnetisch mee behouden kon blijven. In tweede in- van muren met de opening respectieve- veld gemeten, waarmee bijvoorbeeld stantie bleek deze steenoven echter ook lijk aan de zuiden noordkant. Beide wa- muurresten duidelijk zichtbaar worden. bedreigd te worden en is ook hier proef- ren rechthoekig en ongeveer  bij  tot Uit dit onderzoek bleek dat er op de lo- sleuvenonderzoek uitgevoerd.  meter groot. Alleen de meest westelij-

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  De ligging van beide onderzoekslocaties geprojecteerd op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden. ke oven zal hierna uitgebreid beschreven de uitbreidingen. Dat blijkt uit stukken Aan de binnenzijde was de oven voorzien worden. muur die minder diep gefundeerd zijn van een vloer van bakstenen tasstroken, Deze oven was voorzien van forse muren, met daaronder puin- en stortlagen en uit die van elkaar worden gescheiden door van maximaal , meter dik. Om die re- oude gevels die nu middenin een muur stookkanalen. Deze waren opgevuld den was de oven aan de noordzijde voor- liggen. De muren waren gevoegd met met puin, afkomstig van de voormalige zien van steunberen. Dit is ook bij andere klei. Dit werd dan meegebakken en zorg- overkluizing, en houtskoolresten van de steenovens aangetroffen (bijvoorbeeld de voor stevigheid van het muurwerk. gebruikte brandstof. Zij waren noord- ’t Goy: De Keijzer, ). Op de hoeken Mortel zou door de hoge temperaturen west-zuidoost georiënteerd. In het profiel van de oven is sprake van verschillen- juist uitvloeien. dat van deze steenoven is gedocumen-

Overzicht van de werkzaamheden tijdens de opgraving (Foto: Deel van de vloer met stookplaats. Rijkswaterstaat)

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  zijn alleen deze poeren nog aangetroffen. Dit houten gebouw hoorde bij de oudste steenoven. De precieze datering van de houtbouwfase van het bijgebouw kon niet worden bepaald. Vermoedelijk dateert deze voor . In de volgende fase werd het bijgebouw in stappen versteend. Naar verwachting zal eerst het onderkelderde westelijke deel als een soort stenen kamer in het houten gebouw zijn opgetrokken. Vervol- gens zijn ook de andere delen, inclusief de werkschuur aan de zuidkant, in bak- steen opgetrokken. Uiteindelijk verkreeg het bijgebouw de vorm van een kruk- huisboerderij met aan de zuidkant een werkschuur en een waterkelder. Aan de noordkant werd een bestraat, niet over- dekt buitenterrein gerealiseerd. Wanneer de verstening precies plaatsvond, is aan de hand van het vondstmateriaal lastig te bepalen. Waarschijnlijk kan dit in de e of het begin van de e eeuw geplaatst worden. Als laatste werd aan de westkant een kleine kelder aangebouwd, vermoedelijk in de e of e eeuw.

Figuur 6. Deel van de oudste steenoven in de westelijke Bossenwaard teerd, is waargenomen dat sprake was De meest westelijke steenoven ligt vrijwel van minimaal twee fasen van gebruik van direct tegen de derde steenoven aan en de oven. De oudste fase wordt gerepre- lijkt deze te hebben verstoord. De derde senteerd door de stookgangen die in het steenoven is daarmee de middelste qua vlak zijn waargenomen. Deze hebben een datering. Bij de bouw van deze oven werd vierkante doorsnede en zijn ongeveer  de oudste oven afgebroken en werd met Twee fasen van stookkanalen in de cm diep. De stookgangen van de tweede het puin het terrein vlak gemaakt. Qua westelijke muur van de jongste steenoven. fase zijn alleen in het profiel en in de wes- bouw en gebruik komt de oven sterk telijke muur van de oven waargenomen overeen met de meest westelijke. De woonkamer van het gebouw was en liggen grotendeels op dezelfde locatie De samenstelling van de bakstenen uit de voorzien van een tegeltableau, dat later als de stookkanalen uit fase . In de wes- ovenmuren en van twee restanten van de was verdwenen onder een laag pleis- telijke muur van de oven zijn zij herken- voorraad is chemisch vergeleken met die ter. Uit de vondst van een glasroede kan baar als duidelijk geblakerde stukken en van de klei die van nature op het terrein worden geconcludeerd dat het gebouw verzakkingen. voorkomt. Daaruit blijkt dat waarschijn- (deels) voorzien was van glas-in-lood lijk gebruik is gemaakt van de klei die ter ramen. De vondst van een geheng wijst Dit is het gevolg van het feit dat de oude plaatse aanwezig was. Ook de restanten er op dat de ramen ook voorzien waren stookkanalen, hoewel deze dichtgezet van de brandstof in de stookkanalen is van luiken. Er zijn zowel binnen de werk- zijn met bakstenen, kennelijk niet met geanalyseerd. Daarbij bleek het te gaan schuur als het bijgebouw geen resten van voldoende stevig materiaal waren dicht- om turf, afkomstig van hoogveen. Dit dakbedekking gevonden (bijvoorbeeld gestort, waardoor de muurdelen boven de moet wel van elders zijn aangevoerd, dakpannen, dakleien, etc.). Voorlopig oude stookkanalen konden verzakken want hoogveen kwam in de buurt niet wordt er dan ook vanuit gegaan dat het Deze steenoven kan niet nauwkeuriger voor. bijgebouw en de werkschuur waren voor- worden gedateerd dan vanaf ongeveer zien van een dak dat was bedekt met riet. , hoewel deze ouder kan zijn vanwe- Het bijgebouw dat bij de ovens stond, ge de mogelijke afbeelding van de onder- was in verschillende fasen opgericht. De In de oostelijke Bossenwaard zijn uitein- zochte steenoven op de kaart van Jacob oudste fase betrof een houten boerde- delijk drie elkaar opvolgende permanen- van Deventer (circa ). rij, gefundeerd op poeren. Van deze fase te baksteenovens met een bijbehorend

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Foto waarop de meerdere gebruiksfasen binnen steenoven ‘het Het wegdek dat ter plaatse van de voormalige zomerkade werd Heiwerk’(oostelijke Bossenwaard) te zien zijn. aangetroffen. houten en later bakstenen bijgebouw, van de ovens en de andere gebouwen kon ge) zomerkade. Ook elders is dit wegdek daterend vanaf ongeveer  tot onge- vanwege de beperkte omvang van het waargenomen in de zomerkade (Van der veer . Dit past goed bij hetgeen over proefsleuvenonderzoek, niet worden ach- Heijden, ; De Groot, ), waarmee steenoven ‘Het Oude Werk’ bekend is uit terhaald. Wellicht betreft het een werk- gesteld kan worden dat dit deel van de zo- de historische bronnen (Remie, ). schuur, droogloods en/of woning. merkade verhard was Dat de vindplaats in meerdere fasen Steenoven ‘Het Heiwerk’ in gebruik was, blijkt niet alleen uit de Conclusie Ook in de Bossenwaard-west, op de lo- verschillende vloerniveaus onder el- Uit de archeologische onderzoeken die catie van steenoven ‘Het Heiwerk’ is naar kaar, maar ook uit het feit dat enkele in het kader van Ruimte voor de Lek zijn aanleiding van het bureauonderzoek (Be- steenovens worden oversneden door mu- uitgevoerd, blijkt dat in de Bossenwaard kius,  en ) en booronderzoek ren uit een jongere fase. De steenovens nog intacte resten aanwezig waren van de (Smit, ) nader onderzoek uitgevoerd en overige structuren kunnen lastig ge- productie van bakstenen en bijbehorende met een magnetometer. Daaruit bleek dateerd worden, aangezien vrijwel geen structuren zoals het bijgebouw en de Bos- dat ook hier rekening gehouden diende vondsten zijn aangetroffen. senwaard-Oost. Dit in tegenstelling tot de te worden met resten van een of meer- Het terrein van de steenovens werd meldingen uit historische bronnen die dere gebouwen, hoogstwaarschijnlijk afgescheiden van de omgeving door aangeven dat de steenovens gesloopt zijn steenovens met bijgebouwen (Exaltus & middel van ‘tuinmuren’. Deze muren nadat zij in onbruik raakten. De resulta- Orbons, ). Toen bleek dat deze res- grensden het deel van het terrein met ten van het onderzoek sluiten ook aan bij ten wel degelijk bedreigd werden door de de steenovens, dat door ophoging hoger die elders in Nederland en Vlaanderen, aanleg van een nevengeul, is ook hier een was komen te liggen, af van het lager ge- maar hebben ook een schat aan nieu- proefsleuvenonderzoek uitgevoerd (De legen achterland. In dit lagere deel zijn we informatie opgeleverd, aangezien de Groot, b). verschillende kuilen gevonden, die wa- schaal van de geplande werkzaamheden Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn ren gevuld met baksteenpuin. Dit betreft het mogelijk maakte de steenoven ‘Het de resten van meerdere steenovens, die hoogstwaarschijnlijk kuilen die werden Oude Werk’ vlakdekkend op te graven en elkaar in de tijd opvolgen, aangetroffen. gegraven voor kleiwinning en later zijn daarnaast ook natuurwetenschappelijk Vermoedelijk was er sprake van twee gedempt met afval uit de steenovens. onderzoek naar brand- en grondstof van ovens naast elkaar en werden op elk van de ovens te kunnen doen. deze twee locaties meerdere ovens na el- Behalve de steenovens is ook een wegdek Met de inzet van alle betrokken partijen kaar gebouwd in minimaal twee fasen. uit (vermoedelijk) de e eeuw gevonden. (Rijkswaterstaat, Combinatie Martens & Dit wegdek bestond uit klinkers en bak- Van Oord/ Heijmans, provincie Utrecht Behalve de ovens zelf zijn er ook aan- stenen en lag bovenop de resten van de en RAAP) kon daarmee een bijzonder wijzingen gevonden voor enkele bij- ovens. stuk van de Nieuwegeinse geschiedenis gebouwen in de vorm van muren en Het lijkt in het hele plangebied aanwe- worden blootgelegd. vloeren. De precieze omvang en functie zig te zijn ter plaatse van de (voormali-

Literatuur o.a.: Bekius, D., 2009. Plangebied Ruimte voor de Lek (versie 2009): gemeente Vianen, IJsselstein, Nieuwegein en Houten; archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek. RAAP-rapport 1959. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Weesp. Groot, R.W. de, 2015a. “De huizinghe, steenoven en verder getimmerte daarop…”: opgraving van steenoven ‘Het Oude Werk’. Een proefsleuvenonderzoek met doorstart naar een opgraving. RAAP-rapport 2800. RAAP Archeologisch Adviesbureau Weesp. En 2015b. Onderzoek naar steenoven ‘Het Heiwerk’ in plangebied Ruimte voor de Lek, locatie 3 (Bossenwaard-west) , gemeente IJsselstein. Archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek (proefsleuven). RAAP-rapport 2946. RAAP Archeologisch Adviesbureau. Remie, B.C., 2005. De steenovens en de Stoomsteenfabriek “De Lek” in Vreeswijk. Stichting Oudheidskamer Vreeswijk.

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Beurtvaart, Bodediensten en Pakketpost Jaap Boersema

De talloze bestelbusjes van post- en pakketbezorgers, die we dagelijks ‘bij ons in de straat’ aantreffen, doen denken aan de drukte op onze vaarwegen en zeker in onze Koninginnensluis tot dat in  de Beatrixsluis in bedrijf werd genomen. Die drukte werd veroorzaakt door beurtschepen, die ook nog eens ‘voorschutting’ kregen, waardoor lange wachttijden ontstonden voor anderen.

De ansichtkaart uit  toont ons de ‘na- dagen’ van deze vorm van vrachtverkeer over water.

Uit alle hoeken van Nederland kwamen ze: de Hunze-boten uit Groningen, de schepen uit Maastricht van Rederij J. & A. van der Schuyt en vele anderen. Vreeswijk ligt dan ook op een knooppunt van waterwegen dichtbij de centraal gelegen stad Utrecht. Rijd je nu door Tull en ’t Waal of Schalk- wijk dan is het amper meer voor te stellen, dat onder de gemetselde boog- bruggen kleine beurtschepen van en naar Utrecht voeren met goederen, waaronder agrarische producten. Zij passeerden de Koninginnensluis niet, maar kwamen hier via de Schalkwijk- TIJDGEEST X vaart de Koninginnensluis in se Wetering en voeren verder over het Merwedekanaal. werden ‘bodediensten’. Van der Schuyt In onze omgeving ontstonden zo trans- bijvoorbeeld ging op in SBS (Schuyt- portbedrijven, die begonnen waren van De talloze grote en kleine beurtschepen Boom-Stanfries) met haar blauw-gele uit beurtvaartconcessies naar de stad werden vervangen door vrachtauto’s en vrachtauto’s. Utrecht. In Schalkwijk waren dat Van

De scheepjes uit deze plaatsen hadden –links op de foto- een vaste afmeerplaats bij de Bezembrug in Utrecht

CronyckCCronnycyck dee GGeyneyyn |  NummerNummerr  - aaprilprrill  Een beurtscheepje met eigen los/laadgerei.

Galen en Kool. De laatste met hun schip TRIO II. Het bedrijf zit nu in Vianen. Utrecht Wijk C. Kantoor en bedrijfsruimte had Reimus aan de Nieuwekade, waar nu -bij de Langs de Houtense Wetering voer de Monicabrug- ’s nachts de rondvaartboten van Rederij Schuttevaer liggen. (foto: Nationaal fa. Bos tot  met de ANNA. En niet archief) onvermeld mag blijven: J.G. van de Lit uit Tull en ’t Waal. Zittend op het terras In Museum Vreeswijk, de vroegere Oud- van de Linielanding probeer ik me voor heidskamer in Vreeswijk, staat de sluis te stellen dat Jan van der Lit hier langs compleet nagebouwd, dus ook met de kwam. paraplu’s. Ik zie modelbouwer Ad Tuk- ker nog achter de naaimachine zitten om In  waren er  rederijen en expedi- de zeiltjes van de scheepjes in de sluis te teurs, die Utrecht een of meer keren per vervaardigen. week aan deden (Bron: Wijk-C Museum). Kijken we nog even verder op de an- Het bedrijf dat het het langst heeft volge- sichtkaart, dan ontdekken we aan het houden was N.V. REEDERIJ DE TIJD- Jaagpad behalve woonarken ook  GEEST van H.F.L. Reimus uit Utrecht. In de zestiger jaren werd er nog gevaren, HARMONIE-boten, sleepboten van de Het bedrijf heeft met elf schepen gevaren. getuige een personeelsadvertentie uit Vreeswijkse Sleepboot Maatschappij De TIJDGEEST X en de XI waren in de die tijd waarin een ervaren schipper werd “HARMONIE” van P. van Loon. periode  -  gebouwd op de werf gevraagd tegen een hoog loon. van Brandsma en Zonen in Franeker. Een aantal van de schepen had afmetin- gen waarmee ze ook nog door de Oude Openbaar vervoer over water… Gracht konden. Grotere schepen gingen over de Catharijnesingel naar de Nieuwe- kade. Daarnaast hadden ze ook vrachtau- to’s voor het aanvullend vervoer.

De TIJDGEEST X op de eerste foto on- derhield een beurtdienst op Rotterdam. Bekijken we deze foto nog eens goed, dan zien we dat de brugwachter/sluismeester rustig een shagje draait. Op de Konin- ginnenlaan moet de melkrijder met zijn bijrijder wachten. Hij is waarschijnlijk onderweg naar de melkfabriek van P. Stam, die op de Handelskade, hoek Noor- derstraat zat. Bekend nog bij velen zat hier garage Cluistra met een SHELL-sta- tion. Cluistra nam het bedrijf in  over van Piet de Vor (Bron: Molenkruier  maart ). Net voor het wachtende paard staat een rond schuilhuisje voor het sluispersoneel. Door de constructie kon je daar vrijwel altijd uit de wind/regen staan. Het werd dan ook wel een ’paraplu’ genoemd. Me- Het afﬁche dat onlangs bij de Museumwerf opdook laat zien dat er na de oorlog een nig vrijend stel had dat in die tijd ook wel poging gedaan is om personenvervoer over water naar Vreeswijk nieuw leven in te blazen. ontdekt. Maar daarover later meer.

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Kort nieuws In memoriam Hans Manschot (1945-2016)

Na de HBS werkte Hans een paar jaar bij In  deed hij de boekhandel over aan boekhandel Van der Galie in Utrecht en een drietal van zijn medewerkers. behaalde het diploma voor de boekhan- Hans Manschot: „Ik was klaar, de boek- del en uitgeverij. Hij nam de zaak van zijn handel was klaar. Vanaf  ben ik bezig vader aan de Dorpsstraat (na het opgaan geweest met afbouwen. Het is ook beter van Jutphaas in Nieuwegein Herenstraat de winkel achter te laten, te verkopen, als genoemd) over die bestond uit een druk- de zaak in topconditie is, dan dat je dat kerij en daarnaast een winkel in kantoor- doet als er gebreken gaan ontstaan. ‘Goh, benodigdheden en boeken. dat vind ik leuk’ zou mijn vader vast ge- Er kwamen drukke tijden met, vooral in zegd hebben.” het begin, naast de gebruikelijke boeken, De tragische afloop in  van de boek- tijdschriften en kantoorbenodigdheden, handel van Nieuwegein is iedere boeken- de handel in (tweedehands) schoolboe- liefhebber uit onze gemeente bekend. ken. Daarnaast exploiteerde zijn vrouw Hans was, naast een bijzonder aimabel Tineke verderop aan de Dorpsstraat een mens, actief in de ondernemersvereni- boetiek in excentrieke kleding, sieraden ging van Jutphaas en later van City Plaza, en oorbellen. een verwoed schaker en voorzitter van de stichting die het pontje over de Lek In de Hospice Nieuwegein overleed op Na de komst van City Plaza in  ver- “de Vrevia” op de kaart zette en, last but  februari  Hans Manschot,  jr. huisde de boekwinkel daar naar toe. Het not least, vrijwilliger bij de Terminale De Historische Kring heeft veel aan Hans werd een ongekend succes en nog geen Thuiszorg. Manschot te danken. Naast uitstekende twee later zag het echtpaar Manschot Bestuur en leden van de Historische contacten maakte hij het mogelijk dat zich genoodzaakt de afdeling kantoorar- Kring Nieuwegein en vele boekenliefheb- de Kring boeken kon uitgeven. Hij gaf tikelen in een iets verderop vrijgekomen bers uit Nieuwegein en omstreken zul- op hoeveel hij dacht er te verkopen en pand onder te brengen, waarover Tineke len uitsluitend goede herinneringen aan betaalde vooraf, waardoor de Kring de de leiding had. Ook deze winkel was een Hans Manschot bewaren. drukker kon betalen. succes.

Activiteiten

Vreeswijks Museum gesloopt. De kerk was gelegen op een De lezing wordt op  juni,  augus- Op woensdag  en  mei a.s. is de ten- met een gracht omgeven verhoging, tus en  oktober in het Buurthuis op toonstelling Tweede Wereldoorlog te die thans nog te herkennen is op de het Kerkveld A gehouden. De zaal bezoeken van . uur tot . uur. Begraafplaats. is boven en heeft geen lift. Start: . Verder de hele maand mei op de regu- Bijzonder is dat een aantal historische uur. Entree is € , p.p. voor leden en liere dagen. grafkelders, die voor een deel nog uit niet-leden. Betaling bij binnenkomst. de middeleeuwen dateren, na de sloop Na een lezing van ongeveer  minuten Van  april t/m  december is er een van de kerk zijn blijven bestaan. Dit nemen wij u mee naar deze bijzonde- tentoonstelling ingericht over de Reno- heeft er mede toe geleid dat de be- re begraafplaats voor een uitgebreide vatie van de Koninginnensluis. graafplaats als het enige monument in rondleiding. De excursie eindigt rond Nieuwegein zowel als gebouwd én als . uur. archeologisch monument beschermd is. Lezing Begraafplaats Dit jaar organiseert de Historische Inschrijven via www.museumwarsen- Kerkveld, een levend Kring Nieuwegein een lezing met ex- hoeck.nl. Onder ‘’activiteiten’’ kunt u monument cursie naar dit unieke monument dat zich via een formulier inschrijven. Of Tot  was op het Kerkveld van Jut- nog steeds als begraafplaats functio- stuur een e-mail naar cultuurhistorie- phaas de middeleeuwse Nicolaaskerk neert en hiermee een levend monu- [email protected]. gelegen. De kerk werd toen op een deel ment is. van de toren (thans barenhuisje) na

Cronyck de Geyn |  Nummer  - april  Fiets-App brengt het verleden dichterbij Tim Hagt, lid Comité 4 en 5 mei Nieuwegein

B moet komen. Er is geen begin of eindpunt. De app is inmiddels of op zeer korte termijn te vinden in de app-store onder de naam: Nieuwegein in WOII.

Hennie Monrooij, voorzitter van het Comité  en  mei. “Als er mensen zijn die meer informatie over een gebeurtenis hebben of menen dat het toch anders zit: meld jullie! Want we willen de app aanpassen en updaten waar nodig.”

Mobilisatie 1940

Het Comité  en  mei Nieuwegein heeft een fietsrouteapp voor androids (nog niet voor i-phones) ontwikkeld die het verleden dichterbij brengt. Nieuwegeiners kunnen al fietsend verschillende plekken bezoeken, die in het Nieuwegeinse oorlogsverleden een rol hebben gespeeld. Deze plekken zijn met elkaar verbonden door een  kilometer lange route, die zowel fietsend als lo- pend gedaan kan worden. Leden van het comité hebben de teksten voor de app geschreven. De leden van de Historische Kring hebben gecontroleerd of de informatie daadwerkelijk klopt.

Het hele Nieuwegeinse oorlogsverleden komt aan bod, van de mobilisatie van eind jaren ’ tot en met het schietincident in Jutphaas net na de bevrijding in . De route is in Google Maps gemaakt, waardoor de fietser dui- Rond het oude stadhuis van Jutphaas vond op 7 mei 1945 het delijk kan zien waar die is en ziet hoe je van plaats A naar plaats schietincident plaats.

Reacties van lezers

§ De heer P.A.Blok, lid HKN en Voorzitter monumentencommis- § Dirk Hoflandliet de redactie weten dat het bijschrift bij de foto sies gemeenten Nieuwegein en Renswoude, herkende op bladzijde op pagina  van twee boerderijen niet juist is omdat de foto op  in de foto met het bijschrift “eind jaren ‘” zijn huis links bode achtergrond niet de boerderij van de familie Kool is, maar ven aan de rand, dat in aanbouw was. Dat was in het jaar . van de familie Versteeg. De familie Kool woonde in de boerderij tegenover Kerkveld genaamd Zuilenstein.

Nummer  - april  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

Uw totaalpartner op het gebied van Infra, Sport en Groen

Jos Scholman is een aannemingsbedrijf in de grond-, wegen waterbouw en sport- en cultuurtechniek. Een hele mond vol voor dat wat we doen, namelijk alles op het gebied van Infra, Sport en Groen.

Bouw- en woonrijp maken Weg- en waterbouw Bermen- en wegenonderhoud Natuur- en landschapsbouw Sport- en cultuurtechniek Grondslag voor de paardensport Plein- en straatreiniging Gladheidsbestrijding Onderhoud waterwegen Calamiteitendienst Openbare groenvoorziening Verhuur van machines en personeel

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 38 - Nummer 3 - 2016 CronyckMuseum Warsenhoeck de Geyn Redactioneel Colofon Cronyck de Geyn is een gezamenlijke Beste lezer, uitgave van de E’s: de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein De zomervakantie staat weer voor de deur. Wij hopen dan ook dat u in het zonnetje van deze Cronyck kunt genieten. Zoals u ook in dit nummer zal zien, ISSN - nemen we ook wat kortere verhalen en berichten mee. Dus heeft u suggesties voor onderwerpen en/of wilt u zelf een artikel schrijven, laat ons dat dan Redactie weten door een mail te sturen aan de redactie. Zie colofon voor het adres. Renée Blom, eindredacteur Jaap Boersema Ook deze Cronyck bevat weer een afwisselende verzameling verhalen. Zo staat in Wolfgang Herrlitz de serie over de wijken nu park Oudegein centraal. Verder wordt er o.a. aandacht Ben Remie besteed aan de Reünie bedrijfsvaartuigen die eind juli in Vreeswijk plaatsvindt. Loes Slooten Ton Vis De redactie begint zo langzamerhand goed bemenst te raken. Vanuit iedere erfgoedinstellingen zitten er mensen in de redactie. Toch moeten we wederom af- Contact scheid nemen van een redactielid. Tim Oosterlee gaat vanwege zijn vele andere [email protected] werkzaamheden stoppen. Namens de hele redactie bedanken we hem voor zijn inzet. Vormgeving Michiel Ridderikhoff Namens de redactie wens ik u natuurlijk weer veel leesplezier

Foto omslag: Renée Blom (eindredacteur) Kaart van "...twe hoeven Lants...zoe weijlant als boulant, mette Ridder hotste oude Geyn genaempt, streckende uut monden vanden Rijn aff tot int zuijden over den Geynse wech..." van landmeter Henrick Verstralen uit ca. . Het noorden is links. Herkenbaar zijn (rechts) Huis Oudegein en de Warsenhoeck, de Oudegeinse molen (midden) en de Doorslagbrug en huis De Doorslag (linksonder). Bovenin zijn (van links naar rechts) De Houtense wetering, de Schalkwijkse wetering, huis De Bongenaar, de molen aan de Vreeswijkse molenwetring te zien. De Lange Laan bestaat dan nog niet (Archief Heereman Inhoud van Zuydtwijck .HZF, inv.nr. ). Redactioneel 

Park Oudegein  Bart Jan Damstra

De Nederlandse Hervormde Gemeente Vreeswijk  Jacques Lemmink Mede mogelijk gemaakt door de gemeente Nieuwegein Nieuws 

Niets van deze teksten mag geheel of gedeelte- VreeswijkVolVaart!  lijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder Johan Frits Bennik kunstschilder uit Vreeswijk  voorafgaande schriftelijke toestemming van de uit- Ben Remie m.m.v. Jan Smith jr. gever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord ,  PE Nieuwegein. ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Activiteiten 

Losse nummers € ,

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Park Oudegein Stadspark binnen een voormalig landgoed

Bart Jan Damstra

Dit is het zesde deel in een reeks over Nieuwegeinse wijken. In dit deel komt het Park Oudegein aan bod. Het Park Oudegein wordt in het noorden begrensd door de trambaan en de Zuidstedeweg, in het oosten door de trambaan en de ’s Gravenhoutseweg, in het zuiden door het tracé (van oost naar west) Noorderpad- Helmkruid-Geinoord en in het westen door de Kromme of Enge IJssel en De Doorslag. Het park komt voort uit het landgoed Oudegein dat een groter gebied omvatte dan het huidige park. Voor een beter begrip van de historische achtergrond zal dan ook het voormalige grondgebied van dit landgoed buiten de huidige grenzen (delen van de wijken Fokkesteeg en Merwestein) in dit artikel worden betrokken.

Afbeelding 1: Topograﬁsche kaart 1849, bewerkt door auteur met projectie van de stroomruggen die respectievelijk rond 5000 v.Chr., 4000 v.Chr. en 750 v.Chr. actief zijn in het gebied, toponiemen en objecten. Voor de oriëntatie is de huidige hoofdinfrastructuur in geel ingetekend. (Vergelijk afbeelding 8). (rood = locatie onzeker): 1. Mariaboomgaard; 2. De Lange Ackers; 3. De Korte Akkers; 4. Het Oude Molenbosch; 5. De Paardenwei; 6. Johannahof; 7. Bokke(n)boomgaard; 8. De Dirk Jan Boomgard; 9. De Nieuwe Steege [De Lange Laan]; 10. Schoon Nattekamp; 11. De Ossenkamp / Oosterkamp; 12. Mariahof; 13. De Blauwe Camp; 14. De Grauwe Hoek; 15. Nieuwe Weide; 16. De Schoolacker; 17. De Werrenhoec; 18. IJsselboomgaard; 19. Het Poortland; 20. Het (Oude) Kerkhof; 21. Rondeel; 22. De Nieuwe Boomgaard; 23. Boomgaard De Wit; 24. Den Grooten Boomgaard; 25. Anna Dora Boomgaard / De Kolk(?); 26. De Nieuwe Griend / Oude Boomgaard; 27. Het Boschlant; 28. Blocklant; 29. Hoogenkamp; 30. Het Griendje; 31. Den Hoeff; 32. De Verel(boomgaard); 33. Den Ossenkamp; 34. Den Oosterkamp; 35. Wegakker; 36. De Molenkamp; 37. Den Zandkamp; A. Huis Oudegein, Het Bouwhuis, Koetshuis en Voorplein; B. De Warsenhoeck; C. Geinoord; D1. Wipwatermolen Oudegein tot 2003; D1. Locatie wipwatermolen vanaf 2003; E. Ruwesen?

Landschap en ontginningen de Wiersdijk en Zandveldsewetering ge- Het onbedijkte, grotendeels moerasach- In deze paragraaf wordt het ontstaan van legen stroomrug maakt deel uit van het tige land wordt kort na het jaar  het oorspronkelijke natuurlijke landschap zogenaamde Benschopperstelsel en is n.Chr. in cultuur gebracht. Hierbij wor- behandeld. Dit is van belang omdat de rond  v.Chr. actief. De noordelijker den de nieuwe ontginningsassen ge- latere ingrepen en structuren die hierin gelegen Wierse stroomrug ter hoogte projecteerd op de oude - hoger gelegen zijn aangebracht door de mens hier een van de Fokkesteeg maakt eveneens deel stroomruggen. De Wiersdijk fungeert sterke relatie mee hebben. De rivieren uit van het Benschopperstelsel en is rond als ontginningsas, de Fokkesteeg (Oude- die hier ooit gestroomd hebben en later  v.Chr. actief. Deze stroomrug ligt geinse steeg) is een achterkade voor de nog herkenbaar zijn als stroomruggen begraven onder latere afzettingen en ligt Overeindse ontginningen (mogelijk ook zijn bepalend geweest bij de vorming en gemiddeld zes meter onder het huidi- van de Vreeswijkse ontginningen). Het inrichting van het landschap. In een onge maaiveld. De IJssel wordt rond  gehele gebied tussen de Fokkesteeg en bedijkt en moerassig landschap hebben v.Chr. actief en vormt vanaf  v.Chr., de Wiersdijk en het oostelijker gelegen rivieren vrij spel waardoor deze zich dan als de stroom zich verlegt naar de huidige Wierse gebied wordt tussen  en  ook meer dan eens verplaatsen. De rivie- bedding, in het zuidwesten van de latere ontgonnen op initiatief van de bisschop ren zetten zand af in de bedding en in de polder Oudegein een oeverwal. De rest van Utrecht; het wordt dan nog niet directe nabijheid op de oevers, waarbij van het gebied bestaat voornamelijk uit doorsneden door het in ca aange- oeverwallen ontstaan. De ter hoogte van komgronden. legde kanaal de ‘Nyevaert’ naar het latere

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Afbeelding 2: "Kaerte van de hofsteede gekoomen van Jan Kool, genaempt Warsenhoeck". Uitsnede van een kaart van landmeter Jan Eyckmeyer uit ca1685. De hofstede is onder ‘A’ zichtbaar. Het noorden is onder (Archief Heereman van Zuydtwijck 4.HZF, inv.nr. 12). Op Huis Oudegein bevindt zich een vrijwel identieke kaart.

Vreeswijk. Het gebied tussen De Doorslag bewoond raakt en gebruikt wordt. Het streeks  wordt deze tol verplaatst en deze nieuwe vaart staat later bekend komt op een snijpunt van diverse water- naar het zuiden, daar waar De Doorslag als de Oudegeinse polder. Het gebied ten wegen te liggen. De Fokkesteeg zelf fun- aansluit op de IJssel en het stadje het noorden van de Fokkesteeg maakt deel geert ook als grens tussen de gerechten Gein is gelegen. Volgens Buysling (zie uit van de ontginning van het Overeind Vreeswijk en het Overeind van Jutphaas toelichting verder op in dit artikel) is hier van Jutphaas, die dateert van -. (en later als gemeentegrens tussen Vrees- ook het (versterkte?) stenen huis Ruwe- Het gebied ten zuiden van de Wiersdijk is wijk en Jutphaas) en als grens tussen de sen gelegen. In  lijkt het Gein groot onderdeel van de rond  gestarte ont- beide parochies. genoeg voor een eigen parochiekerk. De ginningen en maakt later deel uit van de parochies van Eiteren en Vreeswijk staan Zandveldse polder. De Fokkesteeg ligt op Het Gein hiertoe beiden een deel van hun grondge- het tracé van het stroompje het Gein. Iets Als begin e eeuw de ontginningen gro- bied af. Het kapittel van St. Marie dat veel ten noorden van de Fokkesteeg bevond tendeels gereed zijn, verandert de situatie goederen in bezit heeft langs de IJssel, is zich de Hoensloot of Vuilcopperwete- drastisch. In  en  wordt door de in bezit van deze kerk en het daarbij be- ring en dit water fungeert als zuidelijke stad Utrecht het kanaal De Vaartse Rijn horende patronaatsrecht (het recht op het grens van de ontginning van het Over- aangelegd. Omdat de Rijn bij Wijk bij benoemen van de pastoor). eind. Hierdoor ontstaat (grofweg tussen Duurstede is afgedamd, is dit kanaal no- Zuidstedeweg/Plettenburgerbaan en de dig als nieuwe verbinding met de IJssel. In  wordt de IJssel afgedamd ter Fokkesteeg) een grote ‘geer’. Een geer is Langs deze nieuwe waterverbinding ont- hoogte van het huidige Klaphek. Voor de aanduiding voor een driehoekig stuk staat de stad het Gein, dat zich langs De Utrecht is de verbinding met het open land, dat vaak, net als in dit geval, ont- Doorslag ontwikkelt als overslaghaven. water van de Lek weg waarmee ook het staat als ‘restgebied’ tussen twee ontgin- Ter hoogte van de boerderij de Warsen- bestaansrecht van het Gein als overslag- ningen dat pas later wordt ontgonnen. De hoeck, gelegen in een gebied genaamd haven is weggenomen. Er wordt oostelijk naam geer duikt op diverse plekken op ‘Werrenhoek’, ligt een dam, die in  van het Gein een nieuw kanaal gegraven in Nieuwegein. Het heeft overigens geen wordt doorgeslagen. Vanaf dat moment naar de Wiers, de Nieuwe Vaart. Later relatie met de familienaam de Geer. De wordt dit deel nabij de Hollandse IJssel wordt een sluis aangelegd in Vreeswijk ontginningsactiviteiten hebben er voor ‘De Doorslag’ genoemd. Hier wordt in waar het kanaal uitmond in de Lek; gezorgd dat het hier beschreven gebied  reeds ‘vanouds’ tol geheven. Om- Vreeswijk neemt de rol van rivierhaven

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Afbeelding 3: Huis Oudegein vanuit het zuidoosten. Foto G.L. Hasseleij Kirchner, 1893 (via: http://www.kastelen.nl/kasteel-beeldbank. php?id=575&prov=7) over. Vanuit dit oogpunt is het besluit ommuring zijn niet gevonden. In  in Utrecht betrekken. Het klooster bezit van de Utrechtse bisschop om in  worden de stedelijke privileges overge- veel grond in de directe omgeving; zo het Gein stadsrechten te verlenen dan dragen aan Adriaan Ploos van Amstel, staat een perceel bouwland aan de Gein- ook opmerkelijk. Strategisch gezien is heer van Oudegein. Hij en zijn opvolgers dijk nabij het Klaphek nog tot in de e het wel te verklaren, omdat het Gein (ei- worden hiermee heer van Oudegein én eeuw bekend als Bagijnehoogewaard. De genlijk vooral Oudegein) een belangrijk het Gein. In het gerecht het Gein staan in resten van het stadje zijn in de loop van steunpunt is voor de bisschop vanwege de e en e eeuw niet meer dan zes (be- de tijd vervallen, zodat er tegenwoordig de ligging in het grensgebied van Hol- lastbare) boerderijen. Het gerecht wordt op het eerste oog weinig meer herinnerd land en het Sticht. Het Gein wordt vanaf in  opgeheven en wordt samen met aan stad, kerk en klooster. Wel vinden we dat moment bestuurd door een (eigen) het ‘mini-gerecht’ Rijnhuizen bij het Ne- aanwijzingen in bodemvondsten, schrif- college van schout en schepenen. De dereind van Jutphaas gevoegd. telijke bronnen, oude kaarten en lucht- stadsstichting komt echter niet echt van foto’s. In de e eeuw tekent pater Jan de grond: de gebruikelijke bevestiging Het klooster Onze-Lieve-Vrouwe van Aertsz. Buysling (in  tot rector van van de stadsrechtelijke privileges door de Nazareth het klooster benoemd) in de zogenaamde nieuwe bisschoppen ontbreekt. In  De stichting en het functioneren van het ‘Kroniek van Buysling’ verhalen en ge- blijkt men niet vermogend genoeg te zijn klooster Nazareth in het Gein zijn in de beurtenissen op over het klooster. Hierin voor het opbrengen van de verplichte fi- Cronyck van april reeds uitvoering bevinden we verschillende aanwijzingen, nanciële bijdragen. Daarnaast blijkt dat schreven in het artikel van Kaj van Vliet waaronder: “Ao : […] ende wert be- er in  onvoldoende burgers (poor- en zullen hier dan ook alleen in het kort graven opt kerckhoff, daer de pater meen- ters) beschikbaar zijn voor de schepen- behandeld worden. In  stichten zus- de een kerck te bouwen” en “Ao  […] bank, waardoor men tevens personen uit ters, die door de Elisabethsvloed uit hun sy omcingelden het clooster met een het omliggende gebied benoemd. Er is in klooster in Almkerk waren verdreven, muur, costende  gl.[…]” Er is een e de bronnen dan ook veelvuldig sprake een klooster bij de kerk in de vervallen eeuwse vogelvluchttekening bekend van van een ‘dorp’. Het Gein wordt in de e stad het Gein. De kerk wordt opgenomen het Gein die waarschijnlijk is gebaseerd en e eeuw meerdere malen verwoest. in de kloostergebouwen en wordt in , op de beschrijvingen in deze kroniek; De woonkern wordt dan ook omgracht.  en  gerestaureerd en verbouwd. deze tekening is echter niet betrouwbaar. Het omgrachte deel is het als boomgaard Het (definitieve) einde van stad en kloos- Luchtfoto’s uit de jaren ‘ en ‘ van de (nu bos) in gebruik zijnde gebied rond de ter op deze locatie komt in  tijdens e eeuw laten zien dat de resten van de boerderij ‘Geinoord’, zie afbeeldingen  en de -jarige oorlog als de kloosterlin- gebouwen en gegraven structuren toen . Het Gein blijft een stad van bescheiden gen worden verdreven en ze het oude nog aanwezig waren. Deze gegevens kun- omvang. Bewijzen voor de bouw van een St. Anna klooster aan de Nieuwe Gracht nen we koppelen aan veldnamen als ‘het

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  (oude) kerkhoff’ en ‘Poortland’. Door leen, dat dan omschreven wordt als ‘dat erkenning gepaard gaan, is het toenma- de archeologische Werkgroep Zuidwest huijss ende hoffstede ten Ouden Gheine, lige Huis omgracht en voorzien van een Utrecht worden in de jaren ’ proef- mit twee houve lants’. Een ‘hoeve land’ is ophaalbrug. De ovaalvormige aanleg van sleuven aangelegd, waarbij funderingen  morgen groot, dus  morgen in totaal de huidige omgrachte voorburcht met worden aangetroffen. Onbekend is waar- ( morgen = ca, hectare). Zie ook de hofstede en de deels omgrachte boom- van deze funderingen zijn. In de jaren ‘ situatie van ca  op afbeelding , waar- gaard ten oosten hiervan en de omgrach- worden een fietspad en sloten aangelegd, op duidelijk een toren met een defensief ting van het Huis als zodanig waren toen waarbij de begraafplaats van het klooster karakter zichtbaar is. Huis en goed zijn in reeds aanwezig. en een deel van de omgrachting wordt het Overeind van Jutphaas gelegen. Het aangesneden. Daarnaast zijn er diverse Huis wordt net als het nabijgelegen het Oudegein ondergaat omstreeks  een vondsten bekend die verwij- grote metamorphose, als eige- zen naar het rijke kerkelijke naar Adriaan Ploos van Am- verleden: glas-in-lood, klok- stel het Huis laat verbouwen, kenbrons, trotseerlood, snui- waarbij de bestaande woon- terdoos en een deel van een toren in het westelijke deel boeksluiting (deze vondsten van het pand op souterrain zijn te bezichtigen in museum niveau wordt opgenomen (de Warsenhoeck). muren zijn in de kelderetage bijna  meter dik). Het ooste- Oudegein lijke deel waar de twee ramen De naam Oudegein lijkt geïn- zich rechtsonder in de gevel troduceerd te zijn om het te bevinden wordt dan aange- kunnen onderscheiden van de bouwd. Er ontstaat een statig, stad het Gein. Mogelijk heeft niet-symmetrisch landhuis het Huis, dat in zijn eerste in de Hollands-classicistische verschijningsvorm een woon- stijl. Boven de ingang op de toren was, een geschiedenis Afbeelding 4: Kaart van “…twe hoeven Lants… zoe weijlant als bel-etage bevindt zich in de die terug gaat tot de tijd vóór boulant, mette Ridder hotste oude Geyn genaempt, streckende kroonlijst het wapen van het de aanleg van De Doorslag. uut monden vanden Rijn aff tot int zuijden over den Geynse Huis Oudegein. Het Huis Dit vermoeden is ingegeven wech…” van landmeter Henrick Verstralen uit ca1630. Uitsnede wordt dan, net als bij de naast- doordat de toren zich op de van de toenmalige toren en ‘het Bouwhuis’ (de boerderij). gelegen hofstede het Bouw- scheiding van twee ontginnin- Het noorden is links (Archief Heereman van Zuydtwijck 4.HZF, huis, dat in dezelfde periode gen bevindt, net als bijvoor- inv.nr. 13). wordt verbouwd, nog gesierd beeld de woontoren van Oud met korfbogen boven de ra- Heemstede. Vanaf ca  men en er vindt een andere dient de toren ter bescherming van de Gein geregeld verwoest, dit gebeurt res- vensterindeling plaats. bisschoppelijke tol, die westelijk van de pectievelijk in ,  en in . Delen toren aan de Doorslag was gelegen. Deze van het na  herbouwde Huis (dan , Het Huis, de omliggende parkaanleg en toren is een voorganger van het huidige x ,m) zijn opgenomen in het huidige de infrastructuur vormen een eenheid. Huis, dat in de huidige vorm uit  da- Huis Oudegein. In de e eeuw staat de Het park staat in de monumentenbe- teert, maar waar de resten van de middel- toren ook wel bekend als ‘Snoyen tooren’, schrijving van de RCE te boek als “gaaf eeuwse woontoren in zijn opgenomen. naar de leenman Berend Snoy. In  bewaarde en zeldzame uiting van het Na  wordt de tol verplaatst, naar het wordt Oudegein als ridderhofstad erkend gedachtengoed uit de eerste helft van de zuiden nabij de oude Geinbrug. De toren en gezien de voorwaarden die met deze de eeuw met betrekking tot de archi- blijft bestaan en is eeuwenlang een twist- tectuur van een ensemble van een ridder- punt tussen de graven van Holland en de matig Huis en park”. Het park is tegelijk bisschoppen van Utrecht. Ten gevolge met de verbouwing van Het Huis in de van geldgebrek van de bisschop wordt e eeuw gerealiseerd. Deze parkaan- het Huis Oudegein in  voor een pe- leg in (vroeg)renaissancestijl is in Ne- riode van vijf jaar verpand aan de graaf derland uniek in zijn soort en dit geldt van Holland (de akte uit dat jaar vermeld vooral voor de drie omgrachte eilanden ‘den Oudengheijn [..] onse steenhuijs ten voor het huis. Het landgoed wordt dan Oudengheijn’). Het geldgebrek is ove- ook gekenmerkt door rechte lanen (Lan- rigens mede ontstaan door strijd tegen Afbeelding 5: “Caerte van den Wierschen ge laan, Bokkelaan), boomgaarden en diezelfde graaf van Holland. Uiteindelijk Tient gekoft van Jan Kool, ao.l706”. Kaart smalle stroken (griend)bos en weiland. komt de toren weer toe aan de bisschop van landmeter Jan Eyckmeyer uit ca 1685. De Achterdijk is een e eeuwse ‘bypass’ na een scheidsrechterlijke uitspraak van Het noorden is onder. Uitsnede met Huis waarbij het verkeer over de Fokkesteeg Reinoud van Gelre. In  heeft Splin- Oudegein (links) en hofstede Warsenhoeck (oudst bekende vermelding in  als ter van den Ouden Gheine het Huis in (rechts) (4.HZF, inv.nr. 11). ‘Fockersteegh’) en Oudegeinse steeg ten

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  zuiden van de tuinen wordt geleid en dus niet meer via het voorplein voor het Huis. In  wordt door tuinarchitect Hendrik van Lunteren ten westen en noorden van het Huis de tuin aangepast naar de En- gelse landschapsstijl. Dit gebeurt binnen de oudere (renaissance) vakindeling. Daarnaast wordt ook de gracht rond het huis vergraven naar een meer natuurlijke vorm, waarbij een (extra) zichtlijn naar het noorden naar de Utrechtse Domtoren ontstaat. Voor de gelegenheid wordt de Oudegeinse steeg verbreed en wordt een nieuwe laan richting het noorden aangelegd, de Lange Laan (dan ook wel ‘de nieuwe steegh’ genoemd).

Landgoed tot 1971 Afbeelding 6: Resultaat van een jachtpartij, 1905 (collectie streekarchief Zuid-West Vanaf de e eeuw, maar met name in de Utrecht) e en e eeuw worden door de verschillende eigenaren grote stukken land rond- van een viertal boerderijen (en enkele Park Oudegein: groene long van om het Huis aangekocht. Het landgoed daglonerswoningen) en de bijbehoren- Nieuwegein groeit van  morgen (ca , hectare) uit de landerijen. Het gaat om de boerde- In de jaren ’ wordt het plan opgevat om naar ca  hectare in de e eeuw, waar- rijen het Bouwhuis (naast Oudegein), ten zuiden van Utrecht een stad te reali- van twee-derde in Vreeswijk is gelegen. de Warsenhoeck, het Erckel Clooster/ seren voor . inwoners. Dit betekent In deze periode komen Huis en land- Nazareth/Geinoord (gesloopt in ) en dat het gebied van het latere Nieuwegein goed achtereenvolgens in handen van de boerderij aan de Fokkesteeg nabij de grotendeels op de schop zou gaan, waar- leden van de families Ploos (van Amstel) aansluiting op de Vreeswijkse- en Jutp- bij wijken en infrastructuur worden gere- (), Alendorp (), Heereman van hase straatweg. De landerijen lagen in de aliseerd. Door stedelijke uitbreiding van Zuijdtwijck (), Van Wassenaar () polder en het waterschap van Oudegein. Nieuwegein komt Oudegein in de stad te en tot slot de familie de Geer (-he- Als de (natuurlijke) afwatering wat moei- liggen. Een groot deel van het landgoed den). Prominente telgen uit het geslacht zamer verloopt wordt eerst in  ter Oudegein wordt (uiteindelijk) in  de Geer zijn Jan Jacob (-), als plekke van de latere Oudegeinse molen in verkocht. Op het verkochte deel van het historicus bekend van publicaties over het noordelijke gedeelte van het landgoed landgoed worden de wijken Fokkesteeg, Het Gein en Oudegein, Dirk Jan, CHU aan De Doorslag een molen gebouwd, Merwestein (eerst Centrum-Oost ge- premier (woonachtig in Den Haag) en die in  wordt vervangen. In  ver- naamd) en het stadspark Oudegein ge- zijn neef Lodewijk Eduard, die Oudegein schijnt aan de oostzijde de ‘Wierse molen’ realiseerd. De kern van het landgoed, erft, burgemeester van Vreeswijk. Een (ter plekke van het huidige gemaal in de ongeveer  hectare, blijft behouden. De kenmerkende gewoonte van de familie wijk Fokkesteeg) die tot in de e eeuw in in  opgerichte Stichting Oudegein de Geer is om de boomgaarden op het gebruik is. Als grootste grondbezitters in heeft tot doel “Het in het algemeen be- landgoed te vernoemen naar de kinde- het gebied treden leden van de familie de lang doen voortbestaan van de reeds in ren. Deze traditie wordt voortgezet door Geer – vanzelfsprekend – op als bestuur-  bekende ridderhofstad Oudegein te het planten van een boom bij een bijzonder van het waterschap Oudegein, dat Nieuwegein, met de daarbij behorende dere gebeurtenis, zoals een geboorte of in  opgaat in een groter geheel. Het gebouwen en haar omgeving als cultuur- overlijden. Naast ‘Het Grote Huis’, zoals gebied is ingedeeld in drie tiendblokken, historisch en natuurmonument”. Ver- Huis Oudegein ook wel wordt genoemd, te weten de (Eerste) Hoektiend of Hoef- spreid over het landgoed worden enkele wordt ook het koetshuis bewoond, onder tiend, de Middeltiend of Tweede tiend en woningen gebouwd, die onder meer door andere door Lodewijk Eduard de Geer. de Derde of Kleine tiend. Deze blokken de familie de Geer worden betrokken. Voor het beheer van het landgoed zijn worden tot  (als het tiendrecht wordt diverse mensen in dienst of worden inge- opgeheven) jaarlijks aan zogenaamde Park huurd, zoals tuinmannen, een rentmees- tiendkervers verpacht. In de periode Park Oudegein beslaat ca  hectare en ter (verantwoordelijk voor de exploitatie), - worden grote stukken land heeft als doel om Nieuwegein leefbaarder een jachtopziener, een molenaar, etc. Bij verkocht tussen Het Huis en de Wiers- te maken en wordt gezien als goed tegen- het landgoed horen privileges en rech- dijk en ten zuiden daarvan, onder andere wicht voor de dan nieuwe uitbreidings- ten zoals het recht op de visserij en het ten behoeve van de woningbouw nabij de wijken. “Groene long van Nieuwegein” is jachtrecht. Handelskade en Jutphase straatweg. In de de titel van een artikel uit  in Nieu- jaren ‘ en ’ worden volkstuintjes in wegeinNieuws over het park Oudegein. Prominent onderdeel van het functione- de volkstuincomplexen “Wiersdijk” en Het voorlichtingsblad van de gemeente ren van het landgoed is de verpachting “Bosland” verpacht. geeft inzicht in de totstandkoming van de

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  ge omdat dit een te grootschalige voorziening zou zijn. In het ‘middengebied’ komt ruimte voor een tijdelijke voorziening, voor bijvoorbeeld concerten (Parkdagen en Geinbeat). In  wordt gestart met de aanleg van de hoofdstructuur, met bebossingen (vooral in noorden en westen), fietsen wandelpaden en aanpassingen in de wa- tergangen t.b.v. de toekomstige waterhuishouding. De rest wordt in fasen ‘ingevuld’. Zo wordt in  in het zuiden Sportpark Parkhout/Zandveld van respectievelijk de Afbeelding 7: Planvorming van het Park voetbalverenigingen Geinoord en VSV Oudegein in: NieuwegeinNieuws, 1977. vergroot tot  velden. Begin jaren ‘ Horizontaal gearceerd = de geplande wordt Parkhout uitgebreid met velden woningbouw. voor de honk- en softbalafdeling. Ten noorden van het Landgoed wordt in de- Afbeelding 9: Uitsnede van de inrichting van het park. In  wordt een zelfde periode het tenniscomplex van TV Warsenhoeck van dezelfde kaart als werkgroep opgericht die zich gaat bezig- Oudegein aangelegd. Aan de Wiersdijk afbeelding 4. Het noorden is links. houden met de inrichting van het gebied. verschijnen een bouwspeeltuin en het Door middel van enquêtes kunnen be- zwembad Watergein. In het zuidwesten Natuurkwartier en museum woners hun visie inbrengen. De thema’s van het Park wordt een ijsbaan gereali- Warsenhoeck blijken recreatie, natuur en educatie te seerd. Belangrijke veranderingen op het Het Natuurkwartier wordt gevormd door zijn. Een meerderheid wil de huidige toe- gebied van infrastructuur en ontsluiting kinderboerderij IJsselstee, het Milieu stand (lees: ) intact houden en ‘maak van het gebied zijn de realisatie van de Educatie Centrum (MEC), poldermolen er geen pretpark van’ is hierbij het devies. nieuwe Geinbrug in , de aanleg van Oudegein en Museum Warsenhoeck. Deze doelstelling is deels gerealiseerd: het de ’s Gravenhoutseweg (als onderdeel van Ook zijn hier een natuurspeeltuin, moes- Landgoed zelf en de kavelstructuur ten de S) en de weg Parkhout en de aanleg tuin en boomgaard met hoogstambomen zuiden van de Achterdijk blijven intact. van de trambaan in . In de jaren ’ te vinden. In  wordt door inwoners Het wensenpakket bevat: een kinderboer- wordt de derde en laatste fase van de aan- van Nieuwegein officieel geïnformeerd derij, trimbaan, wandel- en fietspaden, leg van het park afgerond. Het plan om naar de mogelijkheden voor realisatie van manege, verkeerstuin, wildparkje, bouw- woningbouw te plegen ten noorden van een kinderboerderij. Overigens wordt speelplaats en een boerderij in bedrijf. De de Wiersdijk werd onlangs weer actueel hierbij in eerste instantie gedacht aan een latere kinderboerderij heeft duidelijk het in het kader van de Visie Park Oudegein locatie aan de Nedereindseweg. In  karakter van een traditionele boerderij. (in november  verschijnt het rapport verschijnt de nota kinderboerderij waar- Er wordt een horecavestiging gepland, de (Concept) Visie Park Oudegein. Stads- na deze ook wordt opgericht. Het dient aanleg van een jachthaven blijft achterwe- park voor álle inwoners). ‘vormende waarde [te] hebben en moet bijdragen in de opvoeding tot milieube- sef, liefde voor de natuur in het algemeen en het dier in het bijzonder’. Hierin staan schapen scheren, dierenweide, knuffel- weide en de konijnenberg centraal. Op  augustus  vind de officiële opening plaats. De laatste agrariër van de Warsen- hoeck, dhr. J. Verweij, wordt aangesteld als dierenverzorger.

De kinderboerderij wordt gevestigd op het erf van de Warsenhoeck, één van de voormalige pachtboerderijen van het landgoed Oudegein. De hofstede gaat eind e eeuw deel uitmaken van het landgoed Oudegein. Op de achterzijde van een kaart van ca  staat vermeld “kaerte van de hoffsteede gekoomen van Jan Kool genaempt warsenhoeck”. Het wordt blijkbaar weer verkocht, want in Afbeelding 8: Een beeld van het oorspronkelijke landschap, in: NieuwegeinNieuws, 1975.  wordt de hofstede door Jan Jacob

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Cultuurhistorische waarden in park en Landgoed Oudegein Het gehele landgoed Oudegein heeft de status van beschermd rijksmonument. Daarnaast zijn er in het park Oudegein en omliggende wijken nog veel cultuurhistorisch waardevolle elementen, die het verhaal vertellen van de rijke geschiedenis van dit gebied. Laten we dan ook voortbouwen op de doelstelling van de Stichting Ou- degein en deze breder toepassen op de nog aanwezig cultuurhistorische elementen en waarden en de groene rijkdom in park Oudegein! Dit kan verder inzichtelijk worden gemaakt door middel van herstel en beheer van cultuurhistorische elementen door middel van (subtiele) zichtlijnen, informatieve borden en door oude namen voor percelen, gebieden en waterlopen opnieuw toe te passen en dus – letterlijk – op de kaart te zetten. Het park leent zich per definitie voor een wandel- of fietstocht!

Afbeelding 10: Luchtfoto van het gebied in vogelvluchtperspectief, richting het noorden (afbeelding BingMaps, bewerkt door auteur). Nog aanwezige cultuurhistorische waarden in het gebied: 1. Het landgoed Oudegein, met Huis, Bouwhuis, koetshuis, lanen, tuinen en boomgaarden; 2. Boerderij de Warsenhoeck en directe omgeving (de kinderboerderij); 3. De 17e eeuwseWipwatermolen; 4. Perceelstructuur met sloten, weilanden, boomgaarden en griendbossen. Gelegen ten zuiden van het huis Oudegein aan de Achterdijk, tussen de Warsenhoeck in het westen en de trambaan in het oosten; 5. (Bos)percelen en diverse oude fruitbomen ten noorden van de Warsenhoeck; 6. Griendpercelen op de drassige, aangeplempte oevers van de Kromme of Enge IJssel ten westen van de Geindijk bij de ijsbaan; 7. Grotendeels nog aanwezige lanen en wegenstructuur, zowel in het Park Oudegein als in de omliggende wijken. Nu als wandel-of ﬁetspad. Direct rond het Huis Oudegein of hier beginnend zijn dit de Bokkelaan, Achterdijk (voorheen ook wel Ringrijk genoemd), Langelaan, Geinse steeg en de Fokkesteeg. De Fokkesteeg en Lange laan zijn ook buiten de grenzen van het park bewaard gebleven in respectievelijk de wijken Fokkesteeg en Merwestein. Daarnaast is de Wiersdijk (deels Helmkruid) als zuidelijke begrenzing prominent aanwezig; 8. Structuren en contouren van greppels, grachten en gebouwen en het bodemarchief in het Gein en het latere kloostergebouw en –terrein; 9. Waterwegen als De Doorslag met bijbehorende karakteristieke, ononderbroken gesloten ‘groene muur’ van bomen, de Gein of Hoon waarvan het tracé goed zichtbaar is tussen De Doorslag bij de Warsenhoeck en het Huis Oudegein. de Geer aangekocht. De vroegst beken- rijksmonument, verkeert in zeer slechte sen en informatiecentrum voor allerlei de afbeelding van de dwarshuisboerderij staat en er zijn dan ook plannen om de natuur- en milieuonderwerpen. De e de Warsenhoeck stamt uit ca  (zie boerderij af te breken. In  ziet men eeuwse wipwatermolen tegenover het afbeelding ). Uit bouwkundig en an- hier definitief van af en wordt gestart met MEC is sinds  te bewonderen in het der historisch onderzoek in de jaren ’ de restauratie, die tot  zal duren. Het Natuurkwartier. Deze molen heeft eeu- blijkt dat het woonhuis uit de e/e stalgedeelte wordt bestemd als museum wenlang een belangrijke rol in de water- eeuw stamt en dat het bouwkundig ge- voor de Historische Kring Nieuwegein. beheersing in de Oudegeinsepolder en is zien overeenkomsten vertoont met het Op  april  vind de opening plaats afkomstig van de noordelijker gelegen lo- Bouwhuis naast Huis Oudegein, dat uit van Historisch Museum Nieuwegein (la- catie nabij de Doorslagbrug. Het Utrechts dezelfde periode dateert. Belangrijke ter Historisch Museum Warsenhoeck en Landschap is eigenaar van de molen en overeenkomst is de korfboogversiering nu Museum Warsenhoeck). Zie ook het beheert de naastgelegen boomgaard (van- boven deur en ramen, welke nu echter artikel ‘van boerderij tot museum’ van ouds de ‘IJsselboomgaard’) met diverse schuil gaan onder een pleisterlaag. In Loes Slooten in: Cronyck de Geyn juli hoogstamfruitbomen. Het Natuurkwar- de e eeuw wordt aan de zuidzijde een . tier ontstaat in  als samenwerkings- zijbeuk aangebouwd, met de kaaskamer. Het MEC wordt in de jaren ‘ geves- vorm van de genoemde organisaties die In de e eeuw wordt het stalgedeelte tigd nabij de kinderboerderij. Het is de actief zijn in dit gebied. vernieuwd en begin e eeuw wordt het verzamelplek voor natuurexcursies, the- bakhuis vervangen. De boerderij, een ma-avonden, jeugdactiviteiten en cursus-

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  De Nederlandse Hervormde Gemeente Vreeswijk bijdrage tot de kerkgeschiedenis van Nieuwegein

Jacques Lemmink

1.1 De ware religie Utrecht geweest die zich hadden geërgerd spande Schalkwijk met , % de kroon, Vanwege het ontbreken van (collectief) aan de situatie op het platteland. Op hun gevolgd door Tul en ’t Waal ,% en leiderschap is de start van de Nederduit- aandrang hadden de Staten van Utrecht Houten met ,%. In de gehele katho- sch-Gereformeerde Kerk in de provincie een commissie ‘den opdracht gegeven de lieke driehoek is de steun van de landa- Utrecht in de Nederlandse historiografie kerken te lande te visiteren’. In haar rap- del een belangrijke bijdrage geweest tot eens als chaotisch gekarakteriseerd. Het port uit juli  werd geconstateerd dat het behoud van het katholicisme. Dit protestantisme in het gewest Utrecht kan de grote meerderheid van het landvolk te geldt overigens ook voor het gebied ten immers pas vanaf  als georganiseerd onwillig bleek om protestant te worden. westen van deze driehoek. Zo bleef het worden beschouwd. Behoudens een en- Het proces was namelijk sterk afhanke- aandeel van katholieken in IJsselstein kele uiting van anabaptisme heeft het lijk van de religieuze opvattingen van de (,%), Jutphaas (,%) en Vreeswijk protestantisme onder de Utrechtse bevol- ambachtsheren. Als zij katholiek waren (,%) relatief groot. Ruim één en een king vóór  weinig vat gekregen. De gebleven, deden zij er vervolgens weinig kwart eeuw later zou bij aanvang van de trage en daarmee uitzonderlijke ontwik- aan om het proces van hervorming te be- gemeente Nieuwegein ( juli ) blijken keling van de gereformeerde kerk in het vorderen. Ook het tekort aan predikanten dat , procent Nederlands-hervormd Utrechtse werd veroorzaakt door de om- en een gebrek aan financiële middelen was, ,% gereformeerd, ,% katholiek standigheid dat het proces van hervor- om hun aanstelling te bekostigen, waren terwijl geen-gezindte ,% van de bevol- ming had plaatsgevonden op libertijnse debet aan de trage ontwikkeling van de king vertegenwoordigde; met een overi- grondslag. Ofschoon in augustus  alle hervorming in de ommelanden van de ge-percentage van slechts .%. katholieke bijeenkomsten door het Hof stad Utrecht. van Utrecht waren verboden, zouden pas De enquête van , maar ook die van 1.2 Kercke by die vaerdt vanaf / de calvinistische beginselen , had uitgewezen dat het proces van Op de dag van het kerkelijk feest van – vastgesteld tijdens de Synode van Dor- protestantisering zich traag had voltrok- Pinksteren  werd de pastoor van drecht – ook leidend worden voor de po- ken. De tweede Utrechtse synode volg- Vreeswijk gedwongen af te treden en litiek van de wereldlijke overheid in het de in  en er zouden er meer volgen. de kerkelijke goederen over te dragen. gewest Utrecht. Steeds moest worden geconstateerd dat In tegenstelling tot het naburige Jutp- De Staten van Utrecht waren tegen in- het Utrechtse landvolk tot midden van de haas, heeft Vreeswijk nadien gedurende menging in het wereldlijke bestuurs- zeventiende eeuw voor meer dan de helft de gehele periode van het Ancien Régi- systeem en zagen in de kerkrechtelijke als katholiek volhardde. Zeer katholiek is me nimmer het verschijnsel (katholie- ontwikkeling van met name de calvinis- gebleven het gebied in de driehoek Krom- ke) huiskapel of schuilkerk gekend. Het tische stroming een concurrerend be- me Rijn, Vaartse Rijn en Rijn. In  duurde nog bijna een jaar vooraleerst in stuursysteem opdoemen. Reeds in  hadden de Staten een kerkorde uitgevaardigd voor de gehele provincie. Daardoor werd de uitvoering van (politieke) aspi- raties van de kerk aanzienlijk ingedamd. Het zou echter tot in juli  duren eer een eerste provinciale synode van de Ne- derduitsch-Gereformeerde Kerk in het gewest Utrecht kon worden gehouden. Tijdens de Dordtse Synode van / kwam de officiële classicale indeling van de provincie tot stand. Zowel de geloofs- gemeenschap van Jutphaas als die van Vreeswijk behoorden vanaf dát moment tot de Classis Utrecht. Op het platteland van ’t Sticht, zoals het gewest ook wel bekend stond, had zich vanaf  in het proces van protestan- ﬁg. 1. Gezicht op Vreeswijk of De Vaart. Gezien vanaf de Viaanse kant van de Lek. Links de tisering een merkwaardige ontwikkeling Stellingkorenmolen aan de Molenstraat, daarnaast de N-H Kerk, de ingang van de Oude afgespeeld. Het waren vooral de ker- Sluis. Rechts het Raadhuisplein. Links de bootjes van het pinnemakersgilde die passagiers kenraad en de predikanten van de stad naar Vianen brachten.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Jutphaas Vreeswijk predikant Cornelis Egbertsz. Cornelis Braeckel kiescollege voor kerkelijke benoemingen lidmaten 15-16 20-30 waren op calvinistische leest geschoeid. kerkenraad geen geen

ouderlingen kerkmeesters 2 kerkmeesters aangesteld door de stad Utrecht op denominatie van de schout en die van het gerecht. diaconie kerkmeesters ? onderwijs 1 schoolmeester 1 schoolmeester (= secretaris-koster) koster gemeentesecretaris secretaris-koster

fig. 2. Organisatie van de Nederduitsch-Gereformeerde gemeente Vreeswijk afgezet tegen de gegevens van de Nederduitsch-Gereformeerde gemeente van Jutphaas van omstreeks 1606. fig. 4. Gebruiksvoorwerpen ten behoeve van het Avondmaal. De authentieke kannen en schalen zijn nog steeds in  voor de standplaats Vreeswijk een uitgesloten. Ruim een eeuw later werd gebruik in de oude Dorpskerk. predikant kon worden aangesteld. In- in  geconstateerd dat onder de ge- tussen werd de jonge gereformeerde ge- schatte bevolking van +  ingezetenen Ten behoeve van de zorg voor alle stoffe- meente bediend door een predikant uit er zich ongeveer  lidmaten bevonden. lijke aangelegenheden van een kerkelijke Utrecht-stad. Opnieuw een eeuw later bleek rond  gemeente - voor zover niet van diaco- dat van de ongeveer  zielen tellende nale aard - werd een kerkvoogdij in het De eerste voorganger van Vreeswijk was bevolking er zo’n  ingezetenen het leven geroepen. Het ging daarbij vooral ds. Petrus van Berck. Zijn opvolgers zou- protestants geloof beleden. En zo’n tien om het beheer van onroerende goede- den voortaan worden benoemd door de jaar later kon een lichte terugval worden ren zoals het kerkgebouw, de kosterswo- Staten van Utrecht. Van de groei van de bespeurd:  gereformeerden op het ning, eventuele verenigingsgebouwen en Vreeswijkse gereformeerde gemeente  inwoners tellende dorp aan de rivier. overige kerkelijke onroerende goederen. in de beginjaren zijn enkel incidentele Wellicht laat deze geringe teruggang zich Kerkvoogden waren verantwoordelijk mededelingen overgeleverd. Voor het verklaren uit de opkomst van de sinds  voor het onderhoud en verhuur van deze jaar  werd geconstateerd dat aan september  wettelijk erkende afdeling gebouwen. het avondmaal slechts werd deelgeno- van de Dolerende Kerk, de afscheidings- Op politiek gebied toonde de hervormde men door acht of negen ingezetenen, van beweging van de zich inmiddels Neder- gemeente in de twintigste eeuw initiatief. wie nadien zelfs werd vermoed dat zij lands(ch)e Hervormde noemende kerk. Zo bevorderde ze kort voor de Eerste niet-Vreeswijkers waren. Ruim tien jaar Wereldoorlog de oprichting van een pro- later meldden classicale visitatoren dat de testantse kiesvereniging. Naast politieke predikant van Vreeswijk weliswaar  tot invloed van de publieke kerk, speelde de  protestantse lidmaten had, maar dat gereformeerde kerk ook op sociaal terrein hij blijvend last ondervond van de pasto- een belangrijke rol, hetgeen bijvoorbeeld rale activiteiten van zijn katholieke con- tot uiting kwam in het (godsdienst)on- frater Dirk van Eck van Malse, pastoor derwijs en de diaconale zorg voor armen. uit Honswijk. In de twintigste eeuw zien we dat ook Pas in  werd aangevangen namen van vertaald in de opkomende gezinszorg lidmaten, die in belijdenis waren aan- fig. 3. De Statenbijbel uit 1682 werd door alsook in de geestelijke verzorging voor genomen, te registreren. Het bijhouden een vernielzuchtige soldaat uit het leger speciale groepen, zoals schipperskinde- van een kerkelijke administratie was niet van Napoleon van de kansel gestoten en ren. Zij waren vanaf  gehuisvest in aan regels gebonden. Elke predikant kon vernield met een scherpe bajonet. Uit het schippersinternaat vernoemd naar naar eigen inzicht handelen. Bij aanvang oogpunt van dit historisch voorval zal de hun beschermheer Hendrik, Prins der waren de mededelingen meestal kort en opgelopen papierbeschadiging van de Nederlanden (-). Tevens voor- zakelijk van aard. Met de komst van de bijbel nimmer worden hersteld (bron: zag de kerk in een behoefte binnen het reformatie werd door de wereldlijke over- http://www.hervormdvreeswijk.nl ). verenigingsleven. heid de registratie van de doop-, trouw- Binnen de Nederlandse Hervormde geen begraafgegevens alleen als rechtsgeldig Tijdens de eredienst van de gereformeer- meente Vreeswijk bestond kort na de beschouwd als ze waren uitgevoerd door de kerk, die zich houdt aan de beginselen Tweede Wereldoorlog een kleine meer- de Waals-Gereformeerde of de Neder- van Johannes Calvijn (-), stond derheid die sympathiseerde met de Ge- duitsch-Gereformeerde kerk. de prediking van Gods Woord centraal. reformeerde Bond binnen de Hervormde Deze gereformeerde kerken waren daar- Ook de lokale organisatie van de kerk Kerk. Deze bond stond afwijzend tegen mee geprivilegieerde kerken, hetgeen in- met de ambten van predikant, ouderling vernieuwingen die in  waren inge- hield dat andere geloofsgemeenschappen en diaken en het plaatselijk kerkbestuur voerd door de Generale Synode. Op  door de wereldlijke overheden werden in de vorm van een kerkenraad en een januari  werd door een aantal Vrees-

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  wijkse gemeenteleden de vereniging  juni het dorp aan De Lek. Opdat het ware gereformeerde Christelijke Reli- Kerkelijk Besef opgericht. Zij opereerde niet als strategisch object ter beschikking gie”. Op verzoek van lokale kerkelijke en volledig binnen de Nederlandse Her- aan de Spaanse Furie zou komen, werd wereldlijke ambtsdragers werd toewerkt vormde gemeente Vreeswijk, maar werd het middeleeuwse gebedshuis met toren naar een nieuw, eigentijds kerkgebouw. In door haar evenwel niet erkend. en al in de Dijkveldse polder in de brand  werden de eerste fundamenten ge- Eventuele verzoeken om veranderingen gestoken door de verdedigers van Vrees- legd. Op  oktober  kon een gloed- konden alleen door individuele gemeen- wijk, de Staatse troepen onder leiding van nieuw modern kerkgebouw in gebruik teleden worden ingebracht. Halverwege hopman Maarten Schenck van Nydeck worden genomen. Het gebouw, in de de jaren zestig werd een poging onderno- (-). De kerk zou nimmer worden vorm van een Grieks kruis, is vanaf het men een buitengewone wijkgemeente te herbouwd. begin bestemd geweest als gereformeerd stichten onder verantwoordelijkheid van gebedshuis en was op wens van de Staten de lokale kerk en kerkenraad. Aangezien van Utrecht gesitueerd aan de westzijde dit door de ‘moederkerk’ werd afgewe- van het sluiscomplex. zen, zag Kerkelijk Besef zich genoodzaakt In de zeventiende eeuw werd het type tot het stichten van de Nederlands Her- centraalbouw veel toegepast in de Hol- vormde Vereniging voor Evangelisatie ( lands classicistische stijl, waarbij een januari ). Eind februari  kreeg prominente rol werd toebedeeld aan de de vereniging van de Generale Synode preekstoel van waaraf Gods Woord werd toestemming tot de stichting van een verkondigd. Aan de burgemeesters en Buitengewone Wijkgemeente in wording. magistraten van Rhenen en Montfoort In de volksmond kwam het nieuwe kerk- werd gevraagd elk een raam te leveren genootschap al snel bekend te staan als met een afbeelding van hun stadswapen. ‘Dijkveldgemeente’, een referentie naar In  werd in de toren een uurwerk de polder waar de tweede middeleeuw- geplaatst op kosten van de stad Utrecht. se kerk van Vreeswijk had gestaan. Half Het gebedshuis, vermoedelijk opgericht januari  trad de eerste predikant aan door Hendrik Aertss en bekostigd door in de persoon van E. Gijsbers. Vonden ﬁg. 5. Detail van een kaart van Vianen rond onder meer de gelden van vele “coop- in het begin van haar bestaan de bijeen- 1560 van cartograaf Jacob van Deventer luyden ende schippers”, werd echter in komsten plaats in de kantine van de firma (1510/15-1575) waarop ook Vreeswijk te het Rampjaar  op zondag  oktober Vlietjonge aan de Industrieweg, al snel zien is. Het fragment toont het dorp De N.S. door Franse soldaten geplunderd en ging de vereniging over tot de aankoop Vaert (Vreeswijk) met de Oude Sluis en de vernietigd. van een houten noodkerk die werd opge- middeleeuwse kerk in de Dijkveldse polder. trokken aan de Wierselaan. De Hervorm- In de jaren erna kwam de gereformeerde de Gemeente Vreeswijk heeft echter nooit Vanaf  was het verlaathuis aan de gemeente bijeen in de leegstaande wo- iets met de Dijkveldgemeente van doen rivier De Lek in gebruik als gebedshuis ning van de drost. Na herbouw door de gehad. ‘Dijkveld’ en de Gereformeerde voor de opkomende gereformeerde ge- vermoedelijke aannemer Fries Jacobss Kerk verwerden later tot de SOW Ge- meente van Vreeswijk. Het gebouw fun- werd het nieuwe kerkgebouw aan de meente De Rank, thans de Protestantse geerde als kantoor van de kastelein ‘op De huidige Molenstraat /Dorpsstraat  Gemeente Nieuwegein-Zuid. Vaart’ in de onmiddellijke nabijheid van op tweede Pinksterdag  mei  in de in  door de stad Utrecht gebouw- gebruik genomen. Een massief koperen 1.3 Personeel de sluis van Vreeswijk. Op  januari kaarsenkroon, die in het midden van de Naast ambtdragers had de gereformeer-  was het Gerecht van De Vaart door kerk werd gehangen, werd geschonken de kerk de beschikking over personeel. de Staten van Utrecht in pand gegeven door de tien schippers van het Pinne- Daartoe kon gerekend worden: de koster, aan Utrecht-stad. Hierdoor kon de stad maekersgilde die het veer tussen Vianen de schoolmeester, de voorlezer, de zanger een drost aanstellen, die vanuit het ver- en Vreeswijk verzorgde. Ter (mede)finan- en de doodgraver. laathuis het beheer en het toezicht op de ciering van het kerkgebouw was aan de stadssluis voerde maar aldaar eveneens noordkant van het dorp een tol ingericht. 1.4 Kerkgebouw beschikte over justitiële bevoegdheden. Het octrooi hiervoor zou steeds worden Tussen  en  werd de voormalige Daardoor kreeg het oorspronkelijke Ver- verlengd en pas worden ingetrokken op katholieke kerk, waarvan voor het eerst laathuis ook de functie van Rechthuis  april . in  melding werd gemaakt, gebruikt en vanaf  dus ook als gebedshuis. Met de invoering van de Staatsregeling voor de hervormde dienst. De kerk ‘aen Tot  bleef de “Speuye-boven” van van de Bataafse Republiek () kwa- die Vaerdt´, gelegen aan de oostzijde van het verlaat- en rechthuis dienst doen als men kerktorens en –klokken in nationaal de in  gegraven Novus Renus oftewel ‘kerkgebouw’. overheidsbezit en werden ze vervolgens Vaartse Rijn viel in het roemruchte jaar De omstandigheden voor uitoefening geplaatst onder het gezag van de lokale  – de val van Antwerpen – ten prooi van erediensten waren verre van ideaal. overheid. Dat gebeurde niet in Vreeswijk, aan oorlogshandelingen. Troepen in De ruimte in het verlaathuis was “noch waar kerk, toren en klok als vanouds in Spaanse dienst plunderden onder leiding bequam noch capabel”, ende [was] tot eigendom bleven van de gereformeerde van Juan Baptista de Tassis (+) op schimp en spot van de vijanden van de kerk, echter op voorwaarde dat de we-

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  ﬁg. 6. Gezicht op het dorp Vreeswijk of De Vaart met de verbrande kerk in 1672; fragment, gezien vanaf de rivier de Lek, die op deze Franse prent abusievelijk de Rijn (le Rhin) werd genoemd. Links de molen met rechts daarvan de ruïne van de verbrande kerk. Uiterst rechts de ingang naar de Oude Sluis. De originele prent bevindt zich in Manufacture des Gobelins te Parijs; een kopie bevindt zich in Het Utrechts Archief, Top. Atlas 1001. reldlijke overheid er te allen tijde gebruik van de Duitse bezetter – worden terugbe- durende de periode - gingen van wilde of moest maken. taald aan de Nederlandse rijksoverheid. vooraf aan een grondige restauratie in Het kerkgenootschap kon bij tijd en wijde periode -. Het Rijk en de ge- “(…) ingevolge eener onderlinge schikking le rekenen op subsidies ten behoeve van meente verstrekten subsidie. Het project tussen de Municipaliteit en Gecommiteer- herstelwerkzaamheden. Reparaties ge- dat vooral voor het interieur een ingrij- den der Hervormde gemeente, het gewoon onderhoud daarvan, het aanstellen van ﬁg. 7. Interieur van de Dorpskerk kort vóór restauratie. De eikenhouten achterwand een klokluijer, de waarneming van het en preekstoel dateren uit 1682. De koperen kaarsenkroon, met bovenin het wapen van uurwerk zal blijven onder het opzigt en Vreeswijk, was in datzelfde jaar geschonken door de schippers van het pinnemakersveer. bestuur van de fungeerende kerkmeesteren Bij de restauratie zouden het koorhek, de voorleesbank en het (niet zichtbare) balkon der Herformde gemeente, welke echte de worden verwijderd. De banken werden vervangen door nieuwe. Het bovenorgel was in nodige buitengewone reparatien niet dan 1904 geschonken door A. Bennink, gezagvoerder van de koopvaardij. met voorkennis en approbatie van het gemeentebestuur zullen laten doen, onder conditie aan de eene kant dat de jaarlijk- sche onkosten daarvan conform de Staats- regeling in het algemeen gedragen en dus van het gemeentebestuur in de jaarlijkse dorpslasten moeten gebragt worden en dat de andere kant de inkomsten van het luij- den bij het begraaven der dooden daarvan afgetrokken en jaarlijks aan ’t gemeentebestuur verantwoord zullen worden; alsmede dat het aan de Municipaliteit zal vrijstaan, om ten allen tijden zo van de klok als van de tooren het nodige gebruik te maken.”

Voor de tijdens de Tweede Wereldoor- log door de Duitsers ontvreemde klok (gemerkt B-) met het gewicht van  kilo, maar gerestitueerd na de Bezetting moest in  een bedrag van ƒ  – in- dertijd als schadeloosstelling ontvangen

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  pende aanpassing betekende, stond on- overeenkomst gesloten over het gemeen- der leiding van de Utrechtse architect W. schappelijk gebruik van de begraafplaats. Stooker. Op  november  werd het Deze situatie bleef gehandhaafd tot het gerestaureerde kerkgebouw wederom in jaar , toen aan de Koninginnenlaan gebruik genomen. Ook ten behoeve van een Roomskatholieke begraafplaats ge- de restauratie van het Van-Dam-kerkor- reedkwam. Op het terrein van de door gel, daterend uit /, werd door de in- de katholieke kerk aangekocht villa middels gemeente Nieuwegein in de jaren ﬁg. 8. De algemene begraafplaats aan de Schoonzicht, zou in  ook de eerste zeventig een subsidie verleend. Gildenborchlaan (oud-Vreeswijk) in 2006 steen worden gelegd voor de bouw van met op de achtergrond het lijkenhuisje. de huidige Barbarakerk. Tot slot kan wor- Kort voor de Tweede Wereldoorlog deden den vermeld dat het lijkenhuisje van de moderne voorzieningen hun intrede in meente dan ook ten sterkste aanbevolen. begraafplaats Gildenborchlaan dateert uit het kerkgebouw. Zo werd in  de eer- Overigens had aanvang februari  ook . ste centrale verwarming aangelegd, met al een kleine brand in het kerkgedeelte bijbehorend ketelhuis met steenkoolno- gewoed. Die had enkele banken, kussens tjes. Het gemeentelijk advies luidde de en bijbels vernietigd of zwaar vernield. nabijgelegen kosterswoning als ketelhuis Ook het orgel en het plafond ontkwamen in te richten. Gedurende de oorlogsjaren niet aan schade. werd in oktober  door de gemeente eveneens een vergunning afgeven voor de 1.6 Begraafplaats bouw en inrichting van een privaat met De geschiedenis van de begraafplaats van een uitlaat direct op de riolering zonder de Nederlandse Hervormde gemeente eerst op een beerput te lozen. aan de Gildenborchlaan gaat veel verder terug dan de oorsprong van het kerkge- 1.5 Consistorie bouw van . Voor dat jaar fungeerde ﬁg. 9. Op 30 januari 2009 bracht een In de ruimte van het koorgedeelte ach- de locatie reeds als begraafplaats voor de delegatie van de Nederlandse Hervormde ter de preekstoel bevindt zich “een ruy- katholieke kerk in Dijkveld. Hoogstwaar- Gemeente Vreeswijk een bezoek aan het me consistorie”. Daarboven treft men de schijnlijk is het ook de exacte locatie van Gemeentearchief. Tijdens de visitatie aan orgelgalerij aan. Ook in de consistorie- de Dijkveldse kerk zelf. Deze inmiddels de archiefbewaarplaats van Nieuwegein kamer werd tegen het eind van de jaren protestantse kerk werd in  verwoest. werd het resultaat van restauratie werk- dertig van de twintigste eeuw centrale Bij aanvang van de achttiende eeuw lag zaamheden letterlijk onder de loep verwarming geplaatst ter vervanging van het puin van het verwoeste gebedshuis genomen door toenmalig kerk rentmeester een gewone kachel waarvan de plaatijze- nog op het kerkhof terwijl van de bouw- Martin Monrooij. Het archief van de ren pijp, de houten zoldervloer “behoor- resten niets meer was terug te vinden. Nederlandse Hervormde gemeente lijk” had geschroeid. De gemeentelijk Als gevolg van de Bataafse Staatsregeling, Vreeswijk wordt momenteel beheerd in Het inspectie sprak van “een wonder (sic), dat waarmee de scheiding van Kerk en Staat Utrechts Archief. door dezen kachel nooit brand ontstaan een feit werd, werd in februari  met is”. Aanpassingen werden door de ge- de katholieke kerk van Vreeswijk een

Overzicht predikanten Nederlands Hervormde Deze bijdrage is een bewerking van Gemeente Vreeswijk van 1582-heden de geannoteerde inleiding op de 1582-1583 sine nomine 1885-1890 Justus Eliza van ‘Inventaris van het Archief van de 1583-1587/8? Petrus van Berck Toorenenbergen Nederlandse Hervormde gemeente 1587/8?-1615 Cornelis van Braeckel 1890-1900 Dirk Meerburg Vreeswijk () - ()’ 1615-1619 Bartholomeus Prevoost 1901-1904 Jan Buenk opgemaakt door W.B. Heins en ge- 1619?-1629 Johannes Paschasius 1904-1923 Jacobus Johannis Kuyper actualiseerd en van een inleiding 1631-1664 Anthonius Heldius 1924-1925 Jan Bus voorzien door drs J.Ph.S. Lemmink 1666-1679 Hendrikus van Lankeren 1930-1933 Jan Gerrit Woelderink (Nieuwegein, , ). 1680-1689 Matthias van Tongeren 1934-1948 Nicolaas Warmolz 1691-1736 Johannes Post 1950-1958 Jacobus Enkelaar Met speciale dank aan M.J. Mon- 1739?-1759 Arnoldus Kuys 1960-1963 Wulfert van Hennekeler rooij, oud-kerkrentmeester van de 1760-1780 Herman van der Burg 1965-1974 C. van Schoonhoven Nederlandse Hervormde Gemeen- 1781-1824 Christiaan Nicolaas van Ee 1976-1982 W. de Bruin te Vreeswijk. 1824-1829 Willem Ternoy Apel 1983-1995 D. Heikoop Alle afbeeldingen komen uit 1829-1870 Johan Fredick Wetter 1996-2013 C.N. van Dis de gemeentelijke fotocollectie 1870-1877 Karel Willem Hulstein 2010-heden D.G.F. de Bree Nieuwegein. 1878-1884 Joannes Gerardus Bruining 2015-heden H.J.P. de Pater

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Nieuws

Archeologie uit Nieuwegein in Utrechts zandscheepje met een Vrees- Waterlinie en inundaties, de evacués en Rijksmuseum van Oudheden wijkse bemanning. We zien hier een vluchtelingen waar de dorpen mee te ma- Een bijzondere archeologische vondst zandscheepje van Kamerbeek uit Utrecht ken kregen, de schietpartij op  mei , uit Nieuwegein is vanaf  juni  te (Gansstraat). Kamerbeek had ook een het vliegtuig van Jankowski dat Jopie do- zien in het Rijksmuseum van Oudheden. losplaats naast draadfabriek NEERLAN- delijk trof. Afsluitend werd de leerlingen Het gaat om de vondst van een Utrecht- DIA op Hoograven, toen nog behorend op school gevraagd een eigen monument se penning uit  –  ontdekt tijdens bij Jutphaas. Midscheeps, met vaarboom, te bedenken en te maken. opgravingen op de Blokhoeve. Hendrik van Beest. Links zijn dochtertje Jans (geboren in ), later getrouwd Het ontwikkelen van het lespakket voor met Gijs van Soest. Links de platte brug Nieuwegein was een uitdaging: de stad en daarachter de bebouwing van het bestond immers niet in de Tweede We- Frederiksoord. reldoorlog. Vanwege de locaties werd daarom gekozen voor een rondleiding in Jutphaas, waarbij in de lessen wat meer aandacht was voor Vreeswijk. Het maakte eens te meer duidelijk dat Collectie: Museum Warsenhoeck. voor nieuwe inwoners, en mensen van buiten de plaats, de historie van Nieu- Dit is een ‘verbastering’ van een Utrecht- wegein begint in . Dat veel plekken se penning, van bisschop Burchard uit in deze stad een historie van ver voor die Blokhoeve. Nieuwegein is een stad van datum hebben, wordt niet altijd beseft. water, handel, economie, en vanaf  De lessen over herdenken zijn dan ook was De Vaartse Rijn de nieuwe Utrechtse enthousiast en met veel interesse ont- verbinding met het rivierengebied. Het vangen. Niet alleen leerlingen, maar ook Gein fungeerde hierbij als belangrijke Zo’n vijftig jaar later op dezelfde plek de begeleiders kwamen met nieuwe inzich- rivierhaven. Na de aanleg van de sluizen zandaak PIJA van Piet van Dijk. Voort- ten thuis. Velen fietsen dagelijks langs in  nam Vreeswijk deze rol over. De stuwing: een zijschroef, ook wel ‘lamme plekken, waarover ze nu pas de verhalen overslag van goederen bracht veel econo- arm’ genoemd. Over de stuurhut heen hoorden. mische bedrijvigheid met zich mee. heb je een kijkje in de Fortweg. De penning is nu te zien in een tien meter lange ladekast, ‘Archeologie uit je achtertuin’ gedoopt, te midden van ar- WO2 door de ogen van de cheologische vondsten uit in totaal  Nieuwegeinse jeugd gemeenten. De kast zal in de loop der tijd Gedeeld verleden, gemeenschappelijke aangevuld worden, tot er van elk van de toekomst  Nederlandse gemeentes, inclusief Bo- De Historische Kring Nieuwegein heeft naire, Saba en Sint Eustatius, een vondst dit jaar meegewerkt aan het project “Dit te vinden is. De voorwerpen zijn ook herdenken wij” van Landschap Erfgoed online te vinden via www.archeologieuit- Utrecht en Kunst Centraal, voor het tjeachtertuin.nl. primair onderwijs. Met tevens de mede- werking van het Comité  en  mei Nieu- Foto: Rene Meerwijk wegein zijn gebeurtenissen en verhalen Zandscheepje van Kamerbeek uit de oorlog in een lespakket verwerkt, Waar de gebeurtenissen in de Tweede met als centraal thema het herdenken. Wereldoorlog plaatsvonden in Jutphaas Naast de lessen werden de leerlingen en Vreeswijk, kent onze jeugd geen ver- door medewerkers van de HKN rond- deling in Jutphase en Vreeswijkse kinde- geleid in Jutphaas om de gebeurtenissen ren; zij zijn Nieuwegeiners. Zij zijn ook aanschouwelijk te maken. Vanaf ‘t Fort degenen die, ver na onze tijd, de historie Jutphaas werd een wandeling gemaakt van Nieuwegein gaan doorgeven. via het Sluisje en het oude Gemeentehuis, Dat zal het moment zijn waarop Nieuwe- naar het graf van Jopie Hoveling. Als laat- gein de Tweede Wereldoorlog op Nieu- ste werd het Oorlogsmonument bezich- wegeins grondgebied herdenkt. tigd en uitgebreid besproken. Onderweg kwamen verschillende thema’s aan de Nathalie Vermin Via de Historische Kring Tolsteeg Hoog- orde: het gebruik van het Fort, de zend- raven kregen we deze foto van een mast van de Kriegsmarine, de Hollandse

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  VreeswijkVolVaart! - 29 t/m 31 juli 2016 Grootse varend erfgoedmanifestatie in Vreeswijk

Scheepsliefhebbers opgelet! Oude tijden herleven in hartje Vreeswijk op  t/m  juli. Onder de noemer VreeswijkVolVaart! stroomt het oude schippersdorp vol met oude binnenvaartschepen uit alle windstreken.

voor Nederland zeer belangrijke Merwe- tenmakerij,  scheepswerven. In totaal dekanaal, brachten Vreeswijk en Jutphaas zo’n  winkels. geen windeieren. Vele duízenden schepen voeren voorbij Die middenstand werd gedecimeerd na- over deze levensader. dat in  de Beatrixsluizen en het Lek- Door oponthoud bij de Oude Sluis en kanaal in gebruik werden genomen en later de Koninginnensluis, braken voor scheepvaartverkeer buiten Jutphaas en vooral de Vreeswijkse middenstand gou- Vreeswijk werd geleid. den tijden aan. Eind e eeuw telde dit dorpje met zo’n  inwoners:  krui- Op scheepstechnisch gebied veranderde Evenals bij Hassailt in 2014 wordt dit een deniers,  warme bakkers,  slagers,  in de loop der tijd ook het nodige. Eerst kleurrijk schouwspel. Foto: Peter Wiezoreck cafés, zeilmakers, touwslagers, een mas- nog vroeg de toenemende industrialisatie

De schepen zijn van leden van vereniging Het Historisch Bedrijfsvaartuig. Rijen dik zullen ze liggen. Vreeswijk wordt weer even zoals onze ((over)groot)ouders haar zagen. Ook Doorslag en Jutphaas krijgen hier een tik van mee. Vroegere scheepvaart Eerst even wat geschiedenis. Tot ongeveer halverwege de vorige eeuw voeren schepen af en aan. Vervoer over water in ons sompige landje was al sinds mensen- heugenis de juiste weg. Koning Willem I had het belang van optimale scheep- vaartverbindingen goed begrepen en gaf opdracht waterwegen aan te leggen en bestaande te verbeteren. Deze en latere verbeteringen zoals de aanleg van het Volle schuttingen zorgden voor enorme wachttijden collectie v/h Jan Schut

Stoombootjes komen de sluis uit en de schepen, hier langs de Jutphasestraatweg, kunnen om meer en grotere schepen. Tegelijker- wat opschuiven richting het dorp en de sluis. De torenspits is van de Barbarakerk en zien tijd won het vervoer over land terrein. we over het schippersinternaat, rechts op de foto. collectie Jaap Boersema Kleiner vaarwater raakte steeds meer in onbruik. Vanaf halverwege de vorige eeuw bleef alleen voor grotere en modernere schepen nog emplooi. Dat was op het gebied van bulktransporten zoals kolen. De relatief kleine, ouderwets en onrendabel geworden schepen raakten uit de gratie. In de jaren zeventig was een overschot aan laadruimte ontstaan. Om dit tegen te gaan riep de centrale overheid een sane- ringsmaatregel in het leven. Schippers die hun schepen lieten slopen, ontvingen van het rijk een aantrekkelijke premie. Daar- door verdwenen talloze schepen in de

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Hoogovens. Dit waren schepen die nog de buitenwereld ondervonden. Uit hun op ambachtelijke wijze waren gebouwd midden is in  de vereniging Het Va- en vaak nog goed waren van kwaliteit. rend Museumschip voortgekomen, de latere Landelijke Vereniging tot Behoud Het Historisch Bedrijfsvaartuig van het Historisch Bedrijfsvaartuig. Te- Liefhebbers zagen de massale slooppartij genwoordig wordt dit afgekort tot Het De klipper TRIO, die deel uitmaakt van van onze werkpaarden van toen, met lede Historisch Bedrijfsvaartuig. De leden de collectie in onze Museumhaven wordt ogen aan. Zij wisten een aantal te redden zetten zich in voor het behoud van oude door de eigenaar weer in de oude staat door ze met behoud van karakter op te bedrijfsvaartuigen en de kennis m.b.t. de teruggebracht. Het model van de TRIO knappen en te gebruiken als varende (va- cultuurhistorie, techniek en de ambach- werd al rond WO 2 vervaardigd en behoort kantie)woning, atelier of werkplaats. ten. Tezamen onderhouden zij met  tot de collectie van het Maritiem Museum Deze liefhebbers zochten elkaar op om schepen, de grootste historische binnen- in Rotterdam. passie en kennis te delen en samen sterk vaartvloot ter wereld! te staan tegen het onbegrip dat zij vanuit Mede dankzij deze doorzetters en hun opvolgers kunnen wij vandaag de dag genieten van de sierlijke, ambachtelijk gebouwde historische schepen die hun vorm en functionaliteit verkregen door eeuwenoude inzichten en ontwikkelingen. Door toedoen van o.a. Het Histo- risch Bedrijfsvaartuig, dringt voorzichtig het besef door dat voormalige bedrijfsvaartuigen monumenten zijn op het water. Zij behoren voor een niet onbe- langrijk deel tot het Nederlandse erfgoed. VreeswijkVolVaart! Elk jaar op telkens een andere locatie, organiseert Het Historisch Bedrijfsvaartuig een erfgoedmanifestatie waarbij leden en hun schepen samenkomen. Dit jaar is het de beurt aan Vreeswijk. Dat betekent dat dit oude schippersdorp onder de noemer De TRIO nu: een schitterend begin van ‘terug restaureren’. VreeswijkVolVaart! zal volstromen met aken, klippers, tjalken, spitsen, westlan- ders, slepers, steilstevens, luxe motors, opduwers, zalmschouwen, enz. enz.

De schepen worden zo afgemeerd dat er voor het publiek een fijne wandelroute ontstaat om al dit moois te bekijken. Tij- dens rondleidingen zullen Vreeswijkse (oud-)schippers u vertellen over schepen en de oude binnenvaart. Deze rondleidingen starten op het terrein van de Museumwerf.

De parlevinker (varende supermarkt) TIME IS MONEY van Wim van Hooren is ook van de partij. Wim is een graag geziene gast bij zijn voormalige clientè- le. Als laatste parlevinker van Nederland voorzag hij talloze schippers van hun dagelijkse boodschappen met zijn TIME IS MONEY. De TIME IS MONEY ligt die dag óf bij de Museumwerf óf aan de Loswal bij de Laatste aanwinst voor onze Museumhaven, de parlevinker TIM. Foto: Cisca de Ruiter Oranjebrug.

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Losinstallatie van het type zoals Arie de Kreuk deze ontwierp. Aan boord van de ijsselaak DOOR GUNST VERKREGEN worden Plaats Billitonkade in Utrecht. Foto: collectie Thijs van Rossum† zandlosdemonstraties gegeven met een zelﬂosinstallatie. William van Wijngaarden (links) en Ko Blok lopen achter de bak. Foto: Cisca de Ruiter

Programma werf Vreeswijk. Het kampioenschap is Er wordt gestreden om de eer en de VreeswijkVolVaart! is een gezellig en aan- een eerbetoon aan de uitvinding van de prachtige Piet van Dijk-trofee. Aanmel- trekkelijk evenement voor jong en oud. zelflosinstallatie door Arie Kreuk,  den kan tot  juli bij museumwerf@mu- Dat is ook de bedoeling omdat Het His- jaar geleden. Zandschippers worden seumwerf.nl. torisch Bedrijfsvaartuig het publiek wil hierbij uitgedaagd hun oude techniek te laten zien waar de club voor staat. demonstreren. Er is een interessant programma samengesteld door plaatselijke leden i.s.m. Maritiem Nieuwegein, de Arie Kreuk-Stichting, Vreeswijkse middenstan- ders, Rijkswaterstaat en gastheer Muse- umwerf Vreeswijk. De laatste is gedurende het evenement gratis toegankelijk.

Er is muziek, er zijn leuke kin- der-doe-dingen, rondvaarten, demon- straties, een maritieme markt, proeverij, een vlootschouw, een giek-loopwedstrijd, miniconcertjes aan boord enz. enz. Het schepenfestijn begint eigenlijk al op woensdag  en donderdag  juli als de eerste schepen zich verzamelen bij Jutp- haas en in de Doorslag. Op vrijdag  juli vanaf . uur stoomt deze verzameling oldtimers te water op naar Vreeswijk. Andere deelnemers worden om  uur verwacht in de Koninginnensluis die met zoveel mogelijk oude binnenvaartschepen zal worden gevuld. Dat levert abso- luut een nostalgisch aanblik op! Na aankomst in Vreeswijk wordt het evenement feestelijk geopend. Piet van Dijk, hier staande aan de lier, was een van de bemanningsleden van de Door Eerste Open Nederlandsche Gunst Verkregen. In zijn jonge jaren won hij nog zand met de baggerbeugel. Het Kampioenschappen Baklopen zandlossen met de bak kreeg hij met de paplepel ingegoten. Vrolijk en mild in zijn Een van de hoogtepunten zijn de Eerste oordeel, stond deze alom geliefde Vreeswijker altijd klaar om anderen te helpen. Onze Open Nederlandsche Kampioenschap- sympathieke Piet stierf zes jaar geleden in het harnas als schipper op de olieboot. Naar pen Baklopen die zaterdag  juli om hem is de trofee genoemd waar tijdens de Eerste Open Kampioenschappen Baklopen om  uur worden gehouden bij Museum- wordt gestreden. Foto: Cisca de Ruiter

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Brugschip komt even ‘thuis’ De Zwerver VreeswijkVolVaart! keert de intussen Speciale aandacht gaat uit naar schepen Een andere bijzondere deelnemer is het gerestaureerde Zwerver voor even terug met een historische band met Vrees- woon-/atelierschip De Zwerver uit  naar Vreeswijk. wijk. Een van deze schepen is het ma- van kunstenaar W.O.J. Nieuwenkamp. chine-brugschip van de schipbrug tussen Wonderbaarlijk is haar rijke, authentie- Grijp deze unieke kans om als een van Vianen en Vreeswijk. ke interieur. Gered van de sloop, lag het de eersten een kijkje te nemen in het op- atelierschip van  t/m  bij Muse- geknapte schip! (De Zwerver en Nieu- Op de site www.vreeswijkvolvaart.nl leest umwerf Vreeswijk. Daar kon het publiek wenkamp staan beschreven in een aantal u welke andere Vreeswijkse schepen er opnieuw kennismaken met dit ooit (in- eerdere nummers van Cronyck de Geyn.) nog meer komen. ter)nationaal bekende atelierschip. Voor VreeswijkVolVaart! belooft een prachtig schepenfestijn te worden. Kijk voor meer info en het programma op www.vreeswijkvolvaart.nl. En nu maar hopen op mooi weer!

Cisca de Ruiter Organisatiemedewerker Museumwerf Vreeswijk / VreeswijkVolVaart

Bronnen: “Van Transport naar Mobiliteit” van Ruud Fylarski en Gijs Mom “Vreeswijk en de Zandwinning” van Rina Copier – Van den End Het machine-brugschip in haar huidige thuishaven Zutphen. Aan boord daarvan kunt u een tentoonstelling over schipbruggen bekijken. Foto: Jaap Boersema

Woon-/atelierschip De Zwerver lag een paar jaar geparkeerd bij Museumwerf Vreeswijk. Daar werd ze opengesteld voor het publiek. Het was onzeker of het legendarische schip kon worden gerestaureerd. Inmiddels heeft de restauratie plaatsgevonden. Op weg naar haar eindbestemming Naarden, neemt ze deel aan VreeswijkVolVaart! Foto: Cisca de Ruiter

NummerNuNummmmerer  - jjuliululi  CrCCronyckrononyyck de GeGeynyn |  Johan Frits Bennik kunstschilder uit Vreeswijk Ben Remie m.m.v. Jan Smith jr.

Johannes Fredericus (meestal aangeduid als Johan Frits) Bennik werd als het e kind van Hendrik Reintje Bennik en Maria Oosterlaak geboren in Vreeswijk op  juli  in huis nr. , het huidige Dorpsstraat /, dat zijn vader, aannemer, samen met een huisje in de Hol op  februari  bij notaris Immink te IJsselstein voor Ø .,- van dokter H. van Enst had gekocht. Een ouder zusje was op -jarige leeftijd overleden en het zusje en broertje die na hem kwamen werden nog geen  jaar oud. Hij bleef dus de jongste in het gezin. Johannes zal ongeveer  jaar zijn geweest toen hij met zijn ouders naar het zuidelijk naastgelegen pand verkaste. Dit laatste pand is bij Vreeswijkers bekend als zijnde van Monster en later woninginrichting Sluys. Zijn vader verhuurde daarna zijn geboortehuis en verkocht het herenhuis tenslotte op  december  bij notaris De Wall Janssen te Vianen aan Cornelis van Veldhuijzen voor Ø .,-, zonder het pand in de Hol. Onder Veldhuijzen en later Van Wiggen was dit pand koffiehuis/café.

Kunstenaar Bennik stamde uit een geslacht dat zich in  vanuit Brummen in Vreeswijk vestigde en waarvan sommige takken, zoals die van zijn vader, steen- fabrikant (Stoomsteenfabriek De Lek te Vreeswijk), internationaal en rijks-aannemer van publieke werken, raadslid en wethouder van Vreeswijk, lid van de So- ciëteit te Vianen, zich tot een voor die tijd aanzienlijke welstand opwerkten en tot de notabelen van het dorp behoorden. J.F. Bennik overlijdt te De Bilt op  januari .

We vernemen voor het eerst iets waaruit wellicht zijn latere kunstenaarschap valt te verklaren uit een oproep in o.m. de Vijfheerenlanden en de Schoonhoven- sche Courant van  april  en ook in het politieblad.

VREESWIJK,  April. - Door de burgemeester van Vrees- wijk wordt opsporing verzocht van Johannes Frederikus Bennik, een flin- ke, stevig gebouwde -jarige jongen, met krullend haar en blauwe ogen. Hij droeg een korte jas en ronde hoed. Daar hij steeds naar een avontuurlijk leven verlangde, vermoedt men, dat hij de ouderlijke woning ontvlucht is om zich naar het buitenland, misschien naar Amerika, te begeven.

In de literatuur staat hij vermeld met de beroepen graficus, ingenieur, schilder, tekenaar en waterbouwkundige tot . Wat er van die technische beroepen juist hebben we niet kunnen achterhalen. Feit is dat hij zich in  aannemer noemt en dan langdurig verblijf houdt in het Duitse Schülp bij Rendsburg in Holstein Geboortehuis Bennik

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  ven. In  woont hij in Jutphaas. In  in Soest. Op  november  wordt hij in Utrecht ingeschreven aan de Roemer Visscherkade . Op  december  verhuist hij naar de Burgemeester Reigerstraat  en op  mei , tenslotte, wordt hij in Utrecht uitgeschreven als zijnde vertrokken naar De Bilt, Konij- nenlaan , waar hij later ook woont aan de Julianalaan nrs. , ,  en dan weer . Of de adressen in deze straat verhui- zingen dan wel vernummeringen betref- fen is niet nagegaan.

In de Burg. Reigerstraat exploiteert hij een winkel ik huishoudelijke artikelen en adverteert daarmee regelmatig in het U.N. Vanaf , mogelijk eerder, trekt hij met een kunstwagen (woonwagen) door Johan Frits Benneik (sic): Steenfabriek bij Oud Zuilen ter hoogte van fort De Klop, olieverf het land en plaatst hij een advertentie in op doek (39x59,5) € 200,- Peerdeman 13-4-2014 catalogusnr. 2020. Het Amersfoortsch Dagblad-De Eemlan- der van  februari, dat hij met zijn kunst- waar van - het Kaiser Wilhelm et Amicitiae in mei, waar werk van hem wagen op het Stationsplein te Amersfoort Kanal, ook wel Kieler Kanal (vanaf  wordt aangekocht door de Vereniging tot bij de Barchman Wuijtierslaan staat. Por- het Nord-Ostsee-Kanal genaamd) werd Bevordering van Beeldende Kunsten en trettekenen naar het leven kost  cent in aangelegd. De familie maakte deel uit van in december, waar werk van hem wordt zwart en gekleurd ƒ , en hoger. Por- een consortium dat het kanaal aanlegde. aangekocht voor de verloting. tretten in olieverf kosten ƒ ,- en hoger. Na afloop van de werkzaamheden nemen In de ledenlijst van Arti  komt hij niet In  staat hij met zijn zoon Johan Ma- ze de stoomsleepboot Schülp mee naar meer voor. In de ledenlijst van Arti zoals rie, die enige bekendheid heeft verwor- Vreeswijk en vaart de boot er als eigen- gepubliceerd in De Nieuwe, kunstmaga- ven als graveur, in Woerden. dom van de maatschap Bennik-Boksteijn. zine van Maatschappij Arti et Amicitiae, Hij trouwt -- te Westerrönfeld van januari  staat hij ten onrechte Hij exposeert regelmatig, zowel groepsex- Schleswig-Holstein (D) Aartje Pieter- vermeld met de jaartallen -. posities als solo en handelt tussendoor in tje Lekkerkerker, geb. Benschop  de- In een Deens adresboek van  staat hij onroerend goed, waarbij hij zich in de ak- cember  en in  te ’s Gravenhage vermeld als: J.F. Bennik Skibsfører (schip- tes kunstschilder en koopman noemt. overleden. per) Livjaegerg  () Ferslew WE Bij een expositie in Dordrecht (z.j.) wor- In  zitten, hij en zijn broers en zwager Gross. den  werken tentoongesteld en blijkt al in Rendsburg. uit de titels dat hij o.m. in Kortenhoef, Zijn werken zijn vrij traditioneel en gaan Breukelen, Soest, Nijmegen, Overschie, In Westerrönfeld wordt ook op  juli  grotendeels voorbij aan de vernieuwing Enkhuizen en Loosduinen werk heeft zijn zoon Hendrik Reintje geboren die in de schilderkunst, die eind e eeuw gemaakt. later in Amerika terechtkomt. Zijn zoon haar intrede deed. Reden waarom hij niet Johan Marie, graficus en bibliotheekhou- tot de baanbrekende en dus grote kunste- Kunstenaar en zakenman, handel in o.g. der, waarmee hij later enige tijd in een naars wordt gerekend. Op  april  verkoopt Doctor Herma- woonwagen ons land doortrekt, wordt Hij leidt een rusteloos bestaan; in  nus Idenburg, arts, wonende te Jutphaas in Kopenhagen geboren op  december wordt hij in Vrees-  en overlijdt te Rotterdam op  fe- wijk uitgeschreven bruari . als zijnde vertrokken naar Leerdam. In Den Haag volgde hij aan de tekenaca- In , zoals ver- demie lessen van Frederik (Frits) Johan- meld, treffen we nes Jansen (-) en in Kopenhagen hem in Duitsland omstreeks  van Harald Frederick (Westerrönfeld), in Foss (-). september  in Hij nam in  deel aan de stedelijke Apeldoorn. In  tentoonstelling van kunstwerken van le- is hij in Kopenha- vende meesters in het Stedelijk Museum gen. Daarna woont te Amsterdam. In dat jaar is hij ook aan- en werkt hij in Den wezig op de ledententoonstelling van Arti Haag en Delfsha-

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  de Hollandsche Kade en strekkende tot Woerdensch Weekblad 21-2-1925 de rivier de Bijleveld met de voor dit per- Kunst. ceel aan de Hollandsche Kade liggende Woensdag hebben zich voorlopig voor sloot en een gedeelte dier kade, kadastraal drie weken de twee Bilthovense kunste- bekend Gem. Harmelen sectie E nrs. , naars Joh. F. Bennik en J.M. Bennik in  en , samen ter grootte van  ha een woonwagen in het plantsoen bij het  a  ca. politiebureau alhier gevestigd. Verkopers hebben het in eigendom ver- Wij namen eens een kijkje in de houten kregen blijkens proces verbaal van veiling woning van de twee tekenaars en hadden en toewijzing d.d.  juni  bij dezelfde het genoegen tal van pasteltekeningen, notaris. pentekeningen, potloodschetsen, water- De Verkoop en Koop is geschied voor en olieverfstukjes te mogen bewonderen. ƒ .,-- (vijfduizendtweehonderdvijf- De heer J.M. Bennik legt zich meer spe- tig). ciaal toe op de portrettekenkunst, terwijl de heer Joh. F. Bennik in hoofdzaak land- Woerdensch Weekblad 8-1-1936 schapschilder is. Voor een waarlijk onbe- Not. C.J. van den Berkhof Utr. Veiling langrijke bedrag kan men zijn gelaat hier -- JF Bennik te Bilthoven koopt laten vereeuwigen, zowel in eenvoudig voor ƒ .,- een benedenhuis met af- houtskool als gekleurd. zonderlijke bovenwoning aan de Koppe- We hopen dat de twee artiesten, die reeds stokstraat -bis te Utr. een groot gedeelte van ons land afreisden Op  juli  koopt hij bij notaris A.B. en in iedere plaats opnieuw groot suc- Brouwer op de veiling het pand Hoogs- ces oogstten ook te Woerden het publiek traat  voor ƒ .,-. voor zich mogen winnen. J.M. Bennik ets O.L.V. toren Amersfoort Op  februari  koopt hij bij notaris 1931. Oplage 200. A.B. Brouwer op de veiling het pand Ap- Het Nieuws van den Dag 8-5-1907 pelstraat  voor ƒ .,- Arti et Amicitiae. De sluiting der vooraan Johannes Fredericus Bennik, kunst- Tentoonstellingen en recensies van zijn jaars-tentoonstelling is bepaald op Zon- schilder en koopman wonende te Jut- werken dag  Mei , des middags te  uur. phaas, een huis met schuur, erf en tuin, In mei en december  groepsten- Buiten de reeds vroeger genoemde wer- staande en liggende te Jutphaas op het toonstelling in Arti et Amicitiae te den nog de volgende werken aangekocht, dorp, kadastraal bekend sectie B num- Amsterdam. door de Vereeniging tot Bevordering van mer  ter grootte van  are  centiaren. In november  bij kunsthandel A.J. Beeldende Kunsten. No.: . van Joh. F. Koopsom ƒ .,-- v.o.n. Huinck te Utrecht. Maart  kunstzaal Bennik. Reckers te Rotterdam. Januari  kunst- Op de wintertentoonstelling van Arti van Op  mei  maken partijen een on- zaaltje Sint Lucas in Bilthoven. September  december  werd werk van hem derhandse acte op, die onder nummer  bij kunsthandel ’t Spinnenwiel te aangekocht voor de verloting .  op  juni  door notaris H.A.M. Hilversum. Immink wordt geregistreerd als zijnde hem ter hand gesteld. Hierin verkoopt Johannes Fredericus Bennik, kunstschilder en koopman wonende te Jutphaas aan Joannes van Aarnhem, kleermaker wonende te Jutphaas bovengenoemd pand voor ƒ .,-- k.k.

Heden  juli  compareerden voor Jo- han Werner van Harderwijk, notaris te Harmelen, De heren Johannes Frederik Bennik, kunstschilder, wonende te Utrecht en Le- onardus de Jong, winkelier wonende te Jutphaas, samen ter ener en de heer Martinus Zanen, bouwkundi- ge wonende te ’s Gravenhage, ter andere zijde. Bennik en de Jong hebben verkocht: een perceel bosland genaamd Spijkenes Oost- en Westzijde, liggende te Harmelen aan Grote huis is woonhuis Bennik , foto van 1898.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - juli  Activiteiten

Historische Kring Nieuwegein Museumwerf

Expositie: Glasobjecten 75 jaar Beatrixsluis t/m  september , Kunstzolder Museum Warsenhoeck De doorlopende – tijdelijke - voorstelling “ jaar Beatrix- Drie glaskunstenaars: Ans Bakker, Frank Biemans en Henk sluis” valt nog steeds te bewonderen. Adriaan Meijer laten verschillende aspecten van glasbewer- king zien. Glas kun je smelten, snijden, plakken, kleuren, kortom omtoveren tot prachtige beelden, wandobjecten, ge- Kunstzomer bruiksvoorwerpen en meer. Deze zomer werken  gerenommeerde kunstenaars op de Museumwerf Vreeswijk om er samen met buurtbewoners, kinderen en kunst/cultuurliefhebbers het project ‘Kunst- Lezing met excursie: Kerkveld, een levend monument Zomer’ gestalte te geven. De kunstenaars - Robert Roelink, Zaterdag  augustus, . uur, Buurthuis Kerkveld A; En- Erik Sok en Sasja Bork - begeleiden in samenwerking met tree € . (ook op  oktober) de ambachtslieden en vrijwilligers van de Museumwerf In  werd de op het kerkveld van Jutphaas staande mid- verschillende workshops. Deze workshops hebben alle drie deleeuwse Nikolaaskerk gesloopt. Bijzonder is dat een aantal een andere insteek, maar zijn allemaal zeer toegankelijk historische grafkelders, die voor een deel nog uit de middelen leuk om te doen, vereisen geen ervaring van de deel- eeuwen dateren, zijn blijven bestaan. nemers en maken gebruik van de inspirerende entourage en de materialen die al op de Museumwerf aanwezig zijn. Meer informatie op www.museumwerf.nl Expositie met als thema: De zorg (“Van kind tot kinds”) Zondag  september (t/m  januari), Museum Warsenhoeck (Opening: -, . uur) VreeswijkVolVaart De huisarts vroeger en nu; Dr. Teljer en de bestrijding van de  t/m  juli: Het uitgewerkte programma staat in dit num- cholera; en ook de apotheek, de kraamzorg en de ouderen- mer, zie pagina's -. zorg in historisch perspectief. Zaterdag  juli . uur: “Eerste Open Nederlandse Kam- pioenschappen Baklopen”, deel van het programma van VreeswijkVolVaart. “Rondleiding (met koffie en gebak): Villa Jongerius Zaterdag  september, . – . uur, zie de bijlage bij deze Cronyck.” Vreeswijks Museum Speciale fietstocht “Langs de verdedigingswerken te Nieuwe- gein nog te zien op oude locatie”. I.v.m. de verbreding van de Lekkanaal worden een aantal verdedigingswerken verplaats naar een andere locatie. Wanneer: zaterdag  september en zaterdag  oktober om .u. Waar: Fort Vreeswijk Prijs: Leden E’s €,,- en niet-leden €,,-

Nummer  - juli  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

Archeologisch graafwerk voorafgaand aan uitbreiding Prinses Beatrixsluis

Jos Scholman is een aannemingsbedrijf in de grond-, wegen waterbouw en sport- en cultuurtechniek. Dagelijks operationeel met vele vakbekwame medewerkers, op een diversiteit aan prachtige projecten en voor verschillende opdrachtgevers. Zo zijn we langs het Lekkanaal nabij de Prinses Beatrixsluis in Nieuwegein actief met archeologisch graafwerk. Voorafgaand aan de uitbreiding van de sluis en verbreding van het Lekkanaal, wordt er door ons onder begeleiding van archeologen gegraven naar het verleden.

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl Uitgave van de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Jaargang 38 - Nummer 4 - 2016 CronyckMuseum Warsenhoeck de Geyn Redactioneel Colofon Cronyck de Geyn is een gezamenlijke uitgave van de E’s: de drie erfgoed- Beste lezer, instellingen in Nieuwegein Ook deze Cronyck bevat weer een aantal verhalen, zoals een aflevering uit de serie ISSN - wijken, waarin de Wijk Doorslag nu centraal staat. Andere onderwerpen zijn een artikel over Plettenburg en een artikel over de Rijkspeilschaal. Verder treft u in de Redactie rubriek activiteiten weer een aantal interessante activiteiten aan die de komende Renée Blom, eindredacteur maanden door de musea worden georganiseerd. Jaap Boersema Wolfgang Herrlitz Oproep Ben Remie De redactie nodigt u graag uit om uw suggesties voor onderwerpen aan ons te laten Loes Slooten weten. Zijn er locaties of gebeurtenissen waar u meer over zou willen weten; wij ho- Ton Vis ren het graag. Ook als u zelf een artikel wilt schrijven, laat ons dat dan weten door een mail te sturen aan de redactie. Zie colofon voor het adres. Contact [email protected] Namens de gehele redactie wens ik u allen natuurlijk net als altijd weer veel leesplezier! Vormgeving Michiel Ridderikhoff Renée Blom (eindredacteur)

Foto omslag: Opening Plettenburgerweg als verharde weg in 1957 (foto-collectie Dick Heijkamp)

Inhoud

Redactioneel 

De Rijkspeilschaal of Peperbus in Vreeswijk  Ben Remie

De Plettenburgerweg, een gebied met een eigen karakter  Loes Slooten-Glimmerveen

Mede mogelijk gemaakt door de Activiteiten  gemeente Nieuwegein Veranderend beeld – Jutphaas  Niets van deze teksten mag geheel of gedeelte- Jaap Boersema lijk worden vermenigvuldigd, worden opgeslagen in een geautomatiseerd bestand en/of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook, zonder Kort nieuws  voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever (de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein) p/a Geinoord 11, 3432 PE Nieuwegein. Doorslag  ©Copyright de drie erfgoedinstellingen in Nieuwegein Bart Jan Damstra

Losse nummers € , Zandscheepje van Kamerbeek 

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  De Rijkspeilschaal of Peperbus in Vreeswijk Ben Remie

De Peperbus, zo genoemd door de Vreeswijkers, heette officieel Rijkspeilschaal. Van 1874-1956 stond deze peilschaal, als een markant herkenningsteken voor inwoners en schippers, op de buitenglooiing van de Lekdijk tegenover de afrit naar het Frederiksoord.

De peilschaal met een onbekend bouwsel. Rechts een stoomsleper van de Roode Ster aan de steiger van Concordia, aangelegd in 1894, daarachter de ‘Lekboot’ aan een eigen steiger.

In  rijst bij de Waterstaat het plan om Op  juli  verzoekt de hoofdingeni- Daarna vraagt het Rijk vergunning voor landelijk tot het invoeren van een gelijk eur van het e district aan het dijkcollege de bouw en op  december  nr.  stelsel van rijkspeilschalen te komen. van de Lekdijk Bovendams namens de besluit het Dijkcollege deze vergunning- Op  april  schrijft L.J.A. van der minister van Binnenlandse Zaken of er aanvraag goed te keuren. Kun, inspecteur van de Waterstaat, daar- bezwaar bestaat tegen het bouwen van toe een memorie vergezeld van schetsen, een peilhuis met zelfregistrerende peil- De ambtelijke molens werken kennelijk tekeningen en andere bijlagen. De memo- schaal te Vreeswijk. Dit alvorens er een ook die tijd traag; eerst op  november ries volgens elkaar in de loop van de ja- aanbesteding zal plaats vinden. Het Dijk-  vindt in Utrecht de aanbesteding ren op en in de missive van  maart  college vraagt daarop op  augustus om plaats voor het maken van een gebouw, komt ook de Neder Rijn met Vreeswijk een bestek. Op  augustus wordt het be- put en koker, waarin een zelfregistreren- ter sprake. Zo ook op  maart  en stek en tekening toegezonden in opdracht de peilschaal zal worden geplaatst, als  april , wanneer sprake is van het van de Commissaris des Konings. Op  behorende tot de werken van de Neder zesde vervolg op de memorie van register september wordt geschreven dat het Rijn en Lek. De laagste inschrijver is de VI. Dijkcollege geen bezwaar heeft mits alle Vreeswijkse aannemer J. Barneveld voor Toch zal het nog jaren duren voor een uitgravingen gevuld worden met stijve ƒ .,--, die het werk wordt gegund. peilschaal in Vreeswijk wordt gereali- klei en dat het werk in één zomerseizoen seerd. wordt aangevangen en voltooid.

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Omstreeks 1934. Op de achtergrond het kraantje van de aanleg Amsterdam-Lekkanaal. De borden werden in 1926 geplaatst. Het schip is van de Reederij op de Lek. Let ook op het uitbouwsel op een console aan de peilschaal die op andere foto’s niet voorkomt.

In  staat in een rapport over de staat gemetseld en gevoegd, beraapt en gemet de rivier. Het water in de put en de en de vorderingen der Rijks- en Provin- schuurd. De kop, de lijst en de houten rivier hadden dus dezelfde waterhoog- ciale waterstaatswerken te lezen: Maken vloer aangebracht en het dak met zink te. Met behulp van een in de put open van een gebouwtje, put en koker en het bekleed. De luchtkoker aangebracht, de neergaande koperen drijver, waaraan een daar in plaatsen van ene zelfregistreren- stenen vloer gemetseld en met portland lange houten schacht of lat, met daarop de peilschaal te Vreeswijk. Aanbesteed cement bepleisterd. Dan zal ook het een schaalverdeling was bevestigd, kon  november , datum approbatie  metalen windvaantje met daarin uitge- de waterstand eenvoudig en nauwkeurig november  nr.  e afdeling. Aan- zaagd of uitgestanst het jaartal  zijn worden afgelezen en bovendien werden nemer J. Barneveld te Vreeswijk voor aangebracht. de gegevens door middel van een zoge- ƒ .,--. In januari  is nog geen In september  is het gebouwtje genaamd zelfregistrerend mechanisme op order tot aanvang van het werk gege- heel voltooid en zijn de tafel en trappen een papieren rol vastgelegd. ven. In februari geen werk uitgevoerd. gesteld en afgeverfd. Helaas zij er geen af- Onder in het gebouw bevond zich daar- In maart is gewerkt aan het baggeren metingen van het gebouw bekend. toe een vertrekje waar een gedeelte van van een geul in de rivier, het opbreken Op  november  is de levering van de lat te zien was en men de waterstand van de basaltglooiing en het vervoeren de apparatuur aanbesteed. Approbatie op kon aflezen. van basalt en puin. In april is de geul op  november  nr. , e afdeling. Het Bij de bouw van de Prinses Beatrixsluis diepte gebracht, de buizen gezonken, de werk is voor ƒ ,-- gegund aan H. Ol- werd in de meest zuidelijke meerstoel grond aangevuld en de basaltglooiing land te Utrecht. (het dichtst bij de rivier) van de voorha- hersteld. In mei is het eiken roosterwerk Het toestel van de zelfregistrerende peil- ven moderne apparatuur aangebracht. gelegd en zijn al de metselstenen de e schaal is gereed en te Vreeswijk aangeko- De Rijkspeilschaal had hierna zijn functie mei daarop geplaatst, zijnde  stenen men. Men is bezig ze te stellen. verloren en was overbodig geworden. van best rood,  klinkers en . hard grauwe stenen. Het funderingsraam De peilschaal werkte volgens de wet van Een ander markant gezicht waren de bor- zet zich onder deze last en blijft dit werk de communicerende vaten, die zegt dat in den met de waterstanden van de minst nu alzo twee maanden rusten. In juni is alle vaten die met elkaar in open verbin- gepeilde waterdiepten langs de rivier. het roosterwerk aan een proefbelasting ding staan de vloeistof even hoog staat. Deze stonden tussen de Rijkshulpschut- onderworpen en sedert  juni is het niet In het gebouw bevond zich een gemet- sluis (beter bekend als de Sluisluis) en meer gezakt. In juli is de proefbelasting selde, ronde put, die aansloot op een in de Peperbus. De eerste werd in  ge- van het roosterwerk verwijderd, zijn de het dijklichaam aangebrachte wijde ijze- plaatst, later kwam er nog een naast. Ze fundamenten gelegd en is het gebouw- ren buis, die op haar beurt van onderen zijn in de zeventiger jaren van de vorige tje opgemetseld tot  meter boven A.P. met een grote boog tot aan de diepste eeuw opgeruimd. In augustus is het gebouwtje geheel op- plek van de rivier in verbinding stond

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Hier twee borden met de minst gepeilde diepten. Destijds een heerlijk gevaarte voor de jeugd om er in te klimmen. Na het gereedkomen van de stuwen in Hagestein (1960), Amerongen (1965) en Driel (1970), was de kanalisatie van de Neder Rijn en Lek voltooid en werden de borden weggehaald.

Op  juni  werd de Peperbus getrof- heeft en zo niet of er bezwaren bestaan het peilhuis is, bovendien, ook niet van fen door een windhoos. Het dak werd er dit aan derden te verkopen. de Staat. afgerukt en kwam, aan de andere kant Na ruim  jaren op de buitenglooiing van de dijk, op de zolder van de schuur Op  november  schrijft A.P. Wou- van de Lekdijk een markant punt te zijn van boer Bruijnis terecht. De Peperbus denberg, arts en dan wonende te Wage- geweest voor Vreeswijk en de schippers moest het sedert die tijd zonder hoofd- ningen met als correspondentieadres het op de rivier viel de Rijkspeilschaal, in de deksel doen en weer en wind kregen vrij Carolus ziekenhuis in Den Bosch aan de volksmond beter bekend als de ’Peperbus’, toegang tot het gebouw en langzamer- Lekdijk Bovendams, dat het in zijn be- op  april  * onder de slopershamer. hand trad het verval in. doeling ligt het voormalig peilhuis van Rijkswaterstaat te kopen en te restaure- Een nieuwe Peperbus? Het peilhuis als woning? ren, teneinde het voor tijdelijke bewo- In september  werd door het Plat- Op  augustus  schrijft de gemeente ning in te richten. Hem is gebleken dat form Vreeswijk het plan geopperd de Vreeswijk een brief aan de Lekdijk Bo- de bijbehorende grond van de Lekdijk Peperbus te herbouwen. Er werd zelfs vendams met de vraag of er bezwaren Bovendams is en hij verzoekt hem de van de gemeente Nieuwegein een sub- zijn tegen een door de gemeente aan A.P. grond, waarop het peilhuis staat, te wil- sidie van ƒ .,-- ontvangen voor een Woudenberg te ’s-Hertogenbosch te ver- len verkopen. Als later blijkt dat hij het haalbaarheidsonderzoek. Bestuurslid lenen vergunning voor het tot woning als zomerhuis wil inrichten in plaats van Henk Altena dacht voor de financiering inrichten van het peilhuis aan de Lekdijk. een bijdrage te leveren aan de woning- van sponsorgelden afhankelijk te zijn en Een schetstekening ligt ter inzage. Het nood (wat men eerst dacht) besluit het opperde de mogelijkheid er een informa- Dijkcollege heeft (dan nog) geen bezwaar. Dijkcollege in de vergadering van  maart tiecentrum in te vestigen. Als de plannen  de vergunning van  december  haalbaar waren zou er begin  een re- Op  december  schrijft de Inspec- in te trekken, aangezien het gebouw niet plica kunnen staan. Voor zover bekend is teur der domeinen vanuit Utrecht aan het meer aan de bestemming beantwoordt, er nooit meer iets over vernomen. (U.N. Dijkcollege, dat hij van de Hoofdingeni- aangezien de zelfregistrerende peilschaal --). eur van de Rijkswaterstaat in de Directie uit het gebouwtje is weggenomen en het Bovenrivieren te Arnhem op  novem- gebouw niet meer wordt onderhouden. ber  opdracht heeft gekregen een Men bepaalt dat het peilhuis voor  juli voormalig peilschaalgebouwtje, staande  moet zijn opgeruimd. aan de Lekdijk te Vreeswijk, kadastraal Volgens het Dijkcollege is de Staat bo- bekend sectie B. nr.  te verkopen. Hij vendien niet gerechtigd het peilhuis te * Meded. F. van Zutphen in informeert of het Dijkcollege interesse verkopen omdat de grond van haar is en Vreeswijk aan de Lek, pag. 59.

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  De Plettenburgerweg, een gebied met een eigen karakter Loes Slooten-Glimmerveen

De naam “Plettenburg verwijst middels het woord plet ofwel plat vermoedelijk naar de vlakke en lage ligging van het gebied. De naam Plettenburg is in ieder geval afgeleid van de buitenplaats Plettenburg, die eeuwen in Jutphaas bestaan heeft. In 1840 is het huis afgebroken. In fasen werd er vervolgens op diezelfde plaats een verdedigingsfort gebouwd, fort Jutphaas. (zie het boek “Kastelen en buitens in ‘oud’-Nieuwegein” uitgegeven door de Historische Kring Nieuwegein)

gebied Plettenburg de Houtense Wetering. Zo’n zestien hek- elkaar het ‘recht ken moesten telkens worden geopend en van overpad voor weer worden gesloten door de mensen, achterliggende die Plettenburg wilden passeren.” gronden’ moesten Het gebied Plettenburg wordt aangeduid verlenen. En zo als een “Republiek”. Dat heeft te maken ontstond toen een met de vele arken die er waren, allerlei soort breed ‘spoor’. vormen van handel, tijdelijke of seizoens- (De voorgeschre- gebonden bewoning. Het was een “apart” ven breedte was gebied met eigen regels en een eigen ‘Twaalf Stichtse “klimaat”. Voeten’ – ongeveer Ina Heijkamp (geboren in ) en haar , meter), dat neef Dick Heijkamp (geboren in ) met heel veel boch- vertellen over hun opa D. Heijkamp ten tussen en langs (-). Hij vestigde zich in  met de boerderijen van een overslagbedrijf langs de Vaartse Rijn. Plettenburg kron- Dit bedrijf sloot haar deuren in de ’er Tekening Buitenplaats Plettenburg door Roeland Roghman, kelde om uiteinde- jaren. Daarnaast vestigde de Houthandel 16-6-1647 (beschikbaar via: www.kastelen.nl/kasteel-beeldbank. lijk te eindigen aan en Houtzagerij annex baggerbedrijf van php?id=593&prov=7) de zuidzijde nabij Corn. Heijman zich daar. Dit laatste bedrijf is daar nog steeds. De Plettenburgerweg liep vanaf fort Jut- Bij het bedrijf en terrein van Heijman phaas zuidwaarts tot aan de Vaartse Rijn vertelt Ina over toen. Het huidige bezoe- en de Bongenaar. Deze weg had een kadres is Dieselbaan . Aan beide kanten lengte van ongeveer , km. De huidige van het terrein loopt een sloot. De sloot straat Plettenburg is nog over gebleven aan de kant van de tegenwoordige Plet- van de oorspronkelijk weg. Er stonden tenburgerbaan was de grens met het ter- verschillende boerderijen met enkele rein van Heijkamp. De haven was toen boomgaarden. Op afbeelding  van de twee keer zo lang dan dat die tegenwoor- Plettenburgerweg is rechts de boerde- dig is. rij van Droogenbroek en daarachter de boerderij van de familie Morren te zien. Op dit moment is de haven eigendom De boerderij van Morren was (volgens van Hatenboer Yachting B.V. De opa van de bewoners) een heel oude boerderij uit Dick en Ina liet deze haven in  graven rond . Als je nu op de hoek van de om het toenemende werk van het over- Dieselbaan en de Marconibaan gaat staan slagbedrijf aan te kunnen en als opslag- en je kijkt naar het noorden langs de ruimte voor schepen. Deze laatste functie Marconibaan dan zou je in de jaren ’ nam later in belangrijkheid af omdat het onderstaand beeld zien. Amsterdam Rijnkanaal in  geopend werd en het Merwedekanaal minder be- In het artikel uit het Utrechts Nieuwsblad langrijk werd. Dick: “Mijn opa had hier van  juni  “Heren van Plettenburg ook nog een Bok staan. Dit is een grote stapje opzij: een “Republiek” nadert haar Opa en oma Heijkamp en een zus van lier met twee pijpen. Schippers die niet einde” staat beschreven: “De historie gaat opa lopen op de Plettenburgerweg in de zoveel konden betalen, huurden dit ap- terug tot . Toen werd in een oorkon- richting van de Bongenaar. paraat van hem. Dan gingen ze met een de vast gelegd, dat de bewoners van het (fotocollectie Dick Heijkamp) band onder het schip en trokken hem

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Links Heijman B.V. met aansluitend de haven, vanaf de Vreeswijksestraatweg, 1971 (foto-collectie Historische Kring, DJ1066) omhoog en met een roeiboot werd deze den. In de Put is met behulp van zand- bezat op een bepaald moment  ha. en geteerd. De schippers konden hun schip wallen een groot gat gemaakt waarin de huurde daarnaast nog  ha. van Water- zo zelf schoonmaken en opknappen. Bij bagger en het slib werden gestort en het transportbedrijf Rijn-Kennemerland en de scheepswerf kostte dit veel meer geld.” werd een verhoogd stuk land. Het gebied gebruikte de grond als landbouwgrond. Ook verhuurde hij opslagruimte aan is later (in de jaren ’) ontgonnen met Dick’s vader had daarnaast nog een loon- houthandel Heijman en eveneens aan de behulp van greppels via welke het water bedrijf en Dick zelf werkte al vanaf zijn hei- en baggerbedrijven van Manschot, uit de verhoogde delen weg kon stromen e jaar mee. Vrij en van Heesch. door buizen te maken in de zandwallen. Ina: “Als van Heesch een bepaald materi- Het was een paar honderd ha. groot. Opa Heijkamp breidde zijn eigendom aal niet nodig had, werd het bij ons op de van stukjes land op en langs de Pletten- loodswal gelegd als opslag. En hiervoor De vader van Dick en hijzelf waren met burgerweg steeds meer uit. Op een be- werd huur betaald.” deze ontginning bezig. De vader van Dick paald moment was hij eigenaar van de Daarnaast was hun opa vanaf  bezig met de cultivering van het land op en De Put; het verhoogde land is te zien en het water dat weg stroomt rond de Plettenburgerweg. (foto-collectie Dick Heijkamp) Dick: “Mijn opa is rond  begonnen om allemaal stukjes grond te huren, grond te kopen, bossages weg te halen en handel te drijven. Wanneer mijn opa geld nodig had, gaf hij een stuk grond als on- derpand aan houthandelaar Heijman. En als Heijman geld nodig had, gebeurde dit omgekeerd.”

Een gebied dat grensde aan de Pletten- burgerweg werd de Put genoemd. Het lag tussen de Plettenburgerweg en het Lekkanaal en is het gebied van Water- transportbedrijf Rijn-Kennemerland. Nu ligt het tussen Lekkanaal en huidige Structuurbaan. Dit gebied bestond eerst uit moeras- grond. Bij het graven van het Amster- dam-Rijnkanaal en het Lekkanaal was er veel slib en bagger die gestort moest wor-

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  weg. Dit ging gepaard met geregeld ver- zet en vele rechtszaken door bedrijven en particulieren. Particulieren en bedrijven moesten betalen voor gebruik van de Plettenburgerweg. In  zijn van Leusden en Heijman mede-aandeelhou- ders geworden om de weg te bekostigen. Houtzagerij Heijman had belang bij een “goede” weg. Het materiaal kon nu met vrachtwagens aangevoerd worden en niet meer alleen met schepen. In een bijvoeg- sel van de Nederlandse Staatscourant van donderdag  februari , no. , staat de oprichting van de Naamloze Vennoot- schap N.V. Plettenburgerweg, te Jutphaas, beschreven. Hierin staat als doel van de Vennootschap “het exploiteren en het in goede staat onderhouden van de zogenaamde Plettenburgerweg voor het rij- Opening Plettenburgerweg als verharde weg in 1957; in het midden Heijman, links van verkeer van alle soorten voertuigen en hem opa Heijkamp en op de rug Van Leusden (foto-collectie Dick Heijkamp) verder al hetgeen daarmede in de uitge- breidste zin in verband staat.“ Tot  staat. Hier liep een sloot; een zij-arm van Rijn hier naartoe en heeft daar een huis werd deze weg dus gefinancierd door de de sloot die van het fort tot de Vaartse van gebouwd.” bedrijven die er gebruik van maakten en Rijn loopt. Een oude meneer had er een Dit (‘recycle-huis’) huis bestaat nog en door particulieren. Het is wel enigszins stoombootje waarin hij in de zomer- staat aan de Bongenaar en de Schalkwijk- verbazingwekkend dat de weg niet eerder maanden kwam recreëren. Deze meneer se Wetering. De zoon van Dick woont er gekocht is door de gemeente. Zelfs een had maar één long. Zulk soort verblijf- nu, omdat zowel Dick’s vader als opa wil- wereldbedrijf als SKF, een kogellagerbe- situaties waren meer te vinden op het den dat dit huis in de familie zou blijven. drijf, moest betalen voor gebruik van de Plettenburg.” weg. Ina vertelt hoe vroeger bezoek dat bij hen Opa Heijkamp heeft in  een huis kwam uit de bus stapten op de Vreeswijk- Voor en vlak na de tweede wereldoorlog gebouwd. In die tijd was het gebied van sestraatweg. Dit was de bus die vanuit moesten mensen uit “Plettenburg” via Plettenburg nog ontginningsgebied. Het Utrecht via Jutphaas, langs de Henkelfa- kleine paadjes en land naar het centrum bestond uit water, grienden en bossages. briek naar Vreeswijk reed. van het dorp Jutphaas. Vanaf de jaren Dick: “Dat is een tweedehands huis. Hij “De bus had een halte op de Vreeswijkse- vijftig werd de Plettenburgerweg een kocht in Cothen aan de Kromme Rijn een straatweg aan de andere kant van de grindweg en in  een verharde weg. oud pand. Het hout en de stenen bracht Vaartse Rijn. We hadden nog geen te- Ina is geboren in een ark vlakbij de haven hij met een zeilboot over de Kromme lefoon. Afspraken werden per brief geen bij het bedrijf Heijman. In dat gebied lagen toen meerdere arken. Ina: “Er mocht niet gebouwd worden in Plettenburg want het had een industriële bestemming. Deze industriële bestemming was ergens in de jaren ‘/’ van de vorige eeuw bepaald. Zelfs als mijn opa een stukje grond voor mijn vader had, mocht er geen huis op komen. Ik had nog zes broers en zussen. De ark was te klein. Vanuit de haven die opa gegraven had was er nog een slootje waar die ark in getrokken werd toen mijn vader en moeder gingen trouwen. Op een bepaald moment hebben ze die sloot dicht gegooid en hebben ze een woonkamer aan de ark vast gebouwd. Die moest in één nacht gebouwd worden, want dan mocht de gemeente hem niet meer afbreken. Ik heb zelf in een ark gewoond op een plek waar nu het Oosterlicht College Recycle-huis in de jaren ’50 (foto-collectie Dick Heijkamp)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  scheepswerf van de gebroeders Vermeu- len. Daarnaast, op de kop van de haven, was de firma van Leusden gevestigd en dit werd later “Kamerbeek”. In de volksmond werd dit bedrijf ook wel de “Punt” genoemd vanwege de ligging op de punt. Dit laatste bedrijf had onder andere een grote loopkraan (Dit is een op rails ver- plaatsbare hefkraan bestuurd door een machinist, een voor die tijd modern apparaat). Ina: “Onderin de loopkraan zat een bak. Als er een schip was, schepten ze het schip uit het water en werd het op grote zandhopen gezet. Daar hebben we vroeger veel gespeeld.” Gert van Leusden had een zifterij en een zanden grindhandel. Hij was heel belangrijk voor de financiering van de [richting het westen] Op de voorgrond de Schalkwijkse Wetering met erachter de Vaartse voetbalvereniging JSV. Als ze kampioen Rijn en de Vreeswijksestraatweg erlangs, jaren ’50 (foto-collectie Dick Heijkamp) werden reden vrachtwagens van zijn be- maakt. Bij aankomst schreeuwden ze ernaast een boer- vanaf de Vreeswijksestraatweg “over, derij. Volgens Dick over”. En vervolgens werden ze met de is er onder water roeiboot opgehaald. Dat was in de jaren in de Schalkwijkse ’ van de e eeuw. Je kon al wel nor- Wetering nog een maal met een auto over de Plettenbur- muurtje te vinden gerweg rijden, maar voor hen was dit een van het oude thee- kortere weg.” Ook hadden verschillende huis behorende bij bedrijven een roeiboot voor het over- de buitenplaats. brengen van mensen. Vanaf de Bonge- Vanaf boerderij de Bongenaar (afge- naar waren (van brand in de jaren ’) was er een pont. oost naar west) de Dit was de oude pont van Culemborg. volgende bedrijven Deze werd gebruikt door landarbeiders gevestigd. Bedrijf (paard en wagen konden ook mee op de JLH Smits & Co wat pont), om van het bedrijf naar de over- eerst een scheeps- kant van de Vaartse Rijn naar hun akkers werf en later een in Vreeswijk te gaan. Tot in de e eeuw teerfabriek was. was de Bongenaar een buitenplaats met Daarna kwam er de

Citaat van de president-directeur van de B.V. Pletten- burgerweg, S. Heijkamp uit het artikel uit het Utrechts Nieuwsblad. “Zonder succes bleef ook het overleg met de gemeente Jutphaas over de overname van de weg. Dat overleg werd telkens opnieuw geopend (--- -- en ), maar dan bloedde de zaak weer dood. Nu lijkt een overeenkomst bereikt te zijn. Die moet nog worden goedgekeurd door de gemeenteraad en Ge- deputeerde Staten. Een levend stuk historie wordt daarmee afgesloten. De nieuwe provinciale weg T- zal de Plettenburgerweg met zijn zo aparte geschiedenis fors gaan ‘overspoelen’. “

Huis familie Heijman, 2016 (foto gemaakt door Loes Slooten)

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  drijf met juichende spelers rond in Jut- teel, waar ze de bode altijd achterliet in phaas. De voetbalvereniging JSV startte de keuken. met voetbal in de jaren ’ op Plettenburg Het houtbedrijf Heijman is nog in de (volgens de vader van Dick) en was een oude, nu wat vervallen, staat. In het witte katholieke club. huis met een sequoiaboom ervoor, woon- Aan de andere kant van de haven wa- de de familie Heijman. ren de bedrijven van opa Heijkamp en Deze boom is rond  geplant door Heijman. Sjaan Heijman. Nu wordt het terrein Op nummer  van de huidige straat Plet- beheerd door de jongste dochter van de tenburg woont de familie Vernooij. Dit jongste zoon van Heijman. Heijman ver- huis is in de -er jaren van de vorige kocht bijzondere houtsoorten. eeuw gebouwd. Ina en haar familie haalden hier eieren, appels en kippen. En er Ina: “De bomen kwamen aan met sche- was ook een boomgaard. pen. Werden vervolgens gezaagd in de Het kasteel Rijnhuizen met grondgebied zagerij en in de droogschuur gelegd. Het was de “achtertuin”van de Plettenburger- vervoer ging met “lorries” over rails die er weg. Het was een afgesloten bosgebied. nu nog liggen. Ina bracht als kind de kerkbode van de Bord waarop verschillende houtsoorten Hervormde kerk rond, ook in het kas- staan, 2016 (foto gemaakt door Loes Slooten)

Foto van rond 1971. Rechtsonder aan de Vaartse Rijn is tegelfabriek Hamer, links ernaast scheepswerf Vermeulen en op de punt zanden grindhandel van Leusden. Kleine zijarm is restant van Houtense Wetering en hierin ligt de witte woonark van opa en later oom Faas Heijkamp. Daarnaast staan nishutten. De Plettenburgerweg vervolgend rechts het door opa Heijkamp laten bouwen huis voor toen hij ouder werd en later heeft Dick in dit huis met zijn gezin gewoond totdat het afgebroken moest worden. Daarnaast boerderij Droogenbroek en er schuin achter boerderij Morren. Verder links van de weg ligt landhuis van Ko van Rooijen en daarachter het huis van de familie Vernooij. Rechts naast haven, vanaf Houtense Wetering: Firma Manschot, ﬁrma van Heesch en Firma Vrij, allemaal hei- en baggerbedrijven. Links naast de haven achtereenvolgens bedrijf opa Heijkamp, bedrijf Heijman en baggerbedrijf Smeulers. Op verschillende plekken zijn woonarken te zien, karakteristiek voor Plettenburg en het kenmerkende landschap met akkers en boomgaarden. De witte lijnen rechts aan de zijkant zijn het begin van werkzaamheden voor de aanleg van de Plettenburgsebrug. (foto-collectie Dick Heijkamp)

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Activiteiten

Historische Kring Nieuwegein den-Nederland. De waterwegen daar Vreeswijks Museum waren belangrijk voor Amsterdam en Kunst-expositie Beestachtige Prenten Utrecht in hun verbinding met Keulen en Tentoonstelling Perzische kunstenares t/m woensdag 7 december in Museum het Duitse achterland. Vanaf Zondag 15 januari tot 15 april, Warsenhoeck. Ook in de toekomst gaat er het nodi- Vreeswijks Museum De stichting “Witryna“ die al  jaar ge veranderen in de waterhuishouding. In het Vreeswijks Museum vindt op zater- Poolse grafiek onder de aandacht van het Niets doen leidt tot onveiligheid en tot dag  januari de opening plaats van een Nederlandse publiek brengt is te gast bij verzanden. Bij al die ontwikkelingen in schilderijententoonstelling van Masjid de Kunstzolder. Het idee van deze exposi- het verleden en in de toekomst speelt het Djalinoes Mohadjeri. Zij is een Perzische tie ontstond naar aanleiding van het boek waterschap een belangrijke rol. Jan Ree- kunstenares die tekent, schildert en met van de filosoof Erno Eskens “Een beest- rink, lid van het bestuur van het water- glas werkt. De tentoonstelling is voor ie- achtige geschiedenis van de filosofie”, schap Hoogheemraadschap De Stichtse dereen vanaf  januari te bezoeken.. waarin hij pleit voor een volledig burger- Rijnlanden, zal die rol nader toelichten. schap van dieren. In de laatste eeuwen is Museumwerf langzaam steeds meer oog gekomen voor Foto-expositie Oudheden in het dier en zijn belangen. Merwestein en Fokkesteeg Lezing 100 jaar zelflossen De  Poolse grafici die in het Muse- Vanaf zondag 4 december in Museum Zaterdag  december, . uur Muse- um Warsenhoeck exposeren houden zich Warsenhoeck. umwerf Vreeswijk. ook bezig met het uitbeelden van dieren De wijk Merwestein begint al bij de voor- Deze lezing wordt verzorgd door Ko en met de relaties tussen mens en dier. De malige Persil fabriek. Daar stonden ook Blok, voorzitter Museumwerf Vreeswijk prenten laten observaties zien rondom diverse huizen waaronder de Villa Voor- en de Arie Kreukstichting. een probleem van de tegenwoordige tijd: zorg, het Kraaienbuurtje en het Oliebuur- hoe kijken we aan tegen dieren. tje en twee molens, te weten de molen Openstelling Vreeswijk bij kaarslicht van Verloop en de wipwatermolen. Als Woensdag  december. Lezing Oud en nieuw water in we dan via de Vreeswijkse Straatweg te- Nieuwegein recht komen in Fokkesteeg, besteden we Openstelling Museumwerf Vreeswijk Donderdag 27 oktober 2016 20.00 uur, Bi- aandacht aan een historische gebeurtenis, i.v.m. Vreeswijk bij kaarslicht. bliotheek “2e verdieping” Stadhuis. namelijk het Gevecht aan de Vaart, waar Tip: neem de boot naar Vreeswijk vanaf Water heeft altijd een belangrijke rol ge- diverse oude foto’s getoond worden. Ook de Herenstraat speeld in Nieuwegein. Jan Reerink gaat de sneltram uit Utrecht komt door het na hoe dat zo gekomen is. Hij gaat in op gebied van de Fokkesteeg, dus ook daar de rol in de waterverbindingen in Mid- worden foto’s van getoond.

Kort nieuws

Onderzoek naar restauratie Doorslagsluis Module Kerken in Nieuwegein Het algemeen bestuur van het Hoog- Utrecht zocht in de eeuwen daarna een In de Warsenhoeck is Digitaal Nieuwe- heemraadschap De Stichtse Rijnlanden vaarverbinding naar de Rijn via de Hol- gein uitgebreid met een module ‘Kerken (HDSR) heeft op  juli besloten een on- landsche IJssel. Bij stadje ‘t Gein was een in Nieuwegein’. Ontdek welke kerkgebou- derzoek te starten naar de mogelijkheden overtoom naar de Hollandsche IJssel. wen Nieuwegein kent en heeft gekend om de Doorslagsluis in Nieuwegein te De sluis speelde ook een belangrijke rol tot begin . Ook is deze module weer restaureren. Aanleiding zijn de plannen in het Rampjaar  toen de Fransen de rijkelijk voorzien van achtergrondin- die worden gemaakt om de oevers, het Republiek der Zeven Verenigde Provin- formatie en diverse bekende en minder kanaalbed en waterstaatwerken van de ciën bezetten om voor eens en altijd af bekende afbeeldingen. Naast ‘Kerken in Gekanaliseerde Hollandsche IJssel en de te rekenen met de Republiek. De Fran- Nieuwegein’ zijn ook de modules ‘Kas- Doorslag op te knappen. sen bouwden bij de sluis een schans om telen en Buitenplaatsen’, ‘Prehistorie in De Doorslagsluis die geen wezenlijke wa- deze sluis te verdedigen. De sluis vorm- Nieuwegein’ en ‘Toponiemen in Nieu- terstaatkundige betekenis meer heeft in de namelijk een belangrijke schakel in de wegein’ beschikbaar. De volgende zal het kanaal dreigt daardoor te sneuvelen. onderwaterzettingen (inundaties) rond zijn ‘Het Gein en het klooster Nazareth; De historische waarde is echter groot. Utrecht. Het onderzoek zou vóór novem- een reconstructie van de middeleeuwse De sluis heeft een eerbiedwaardig verle- ber van dit jaar klaar moeten zijn, zodat situatie’. den dat teruggrijpt op de afdichting van het bestuur tijdens de begrotingsdebatten de Rijn bij Wijk bij Duurstede in . in die maand er over kan praten.

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Veranderend beeld – Jutphaas Jaap Boersema

Rond 1900

Een beurtbootje onderweg naar Utrecht. Links de Nicolaaskerk en de tol. St. Nicolaas is schutspatroon van zeelieden, apothekers en nog veel meer. Veel plaatsen aan het water hebben een (St.) Nicolaaskerk.

Rond 1935 Rond 1935

Een schitterende opname van een geladen tjalk, die gesleept Dezelfde fotograaf laat een van de vele slepen zien, die in Vrees- wordt. Let ook eens op de prachtige roeiboot erachter. De schip- wijk werden samengesteld. Hier een sleepboot van Rutters (een persfamilie staat gespannen te kijken of alles wel goed gaat. Aan zgn. witpijper). De sleepagent in Vreeswijk was Van Loon, die de overzijde: de tol. Links: de Rijnhuizerbrug, die in  verwij- ook met eigen boten actief was, bekend als de derd werd. ‘HARMONIE-boten’.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  1972

Rijnhuizerbrug met het voormalige raadhuis van Jutphaas. Dit type brug kwamen we tegen langs het Merwedekanaal. Er resten er nog twee: de Muntbrug in Utrecht en de Bolgarijensebrug even buiten Vianen. Beiden zijn Rijksmonument.

2010 2013

Typisch Jutphaas. Het passagiersschip van Partycentrum De Als onderdeel van ‘Maritiem Nieuwegein ’ werden er in Jut- Lantaern: de JONCKHEER VAN JUTPHAAS en daar achter de phaas voor het eerst drakenbootraces georganiseerd en organi- ‘luxe motor’ HYDRA. De roeiers zijn ongetwijfeld van de seerde Aquarijn de zwemwedstrijd Merwede Challenge. Het Nieuwe geinse Roeivereniging “De Doorslag”. scheepvaartverkeer lag korte tijd stil.

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Doorslag Een wijk met karakter

Bart Jan Damstra

Dit is het zevende deel in een reeks over Nieuwegeinse wijken. In dit deel komt de wijk Doorslag aan bod. Doorslag wordt in het noorden begrensd door de wegen Weg naar de Poort, Wijkerslootweg en Zuidstedeweg, in het oosten door De Doorslag, in het zuiden door de IJssel en in het westen door de A2. Voor een beter begrip van de historische achtergrond zal ook een deel ten westen van de A2, rond de boerderij de Rijpickerwaard, in het artikel worden betrokken. In dit artikel wordt ‘Doorslag’ gehanteerd als wijknaam, het kanaal zal als ‘de Doorslag’ worden aangeduid.

Landschap en ontginningen actief was. In het zuiden is de IJssel, die is echter gelegen op komgrond. Hoe deze De rivieren die in het huidige Nieuwe- vanaf ca  v. Chr. actief is, een be- lage ligging van invloed was op het bo- gein gestroomd hebben ver voordat de palend element in het landschap. Rond demgebruik en op de totstandkoming eerste bedijking plaats vond, hebben de  v. Chr. verlegt deze rivier zich naar van de latere woonwijk wordt verderop in inrichting van het latere cultuurland- de huidige bedding. Ten noorden van dit artikel behandeld. schap bepaald. Van deze rivieren resten de wijk, aan de overzijde van de Wijker- nadien de zogenaamde stroomruggen, slootweg, is vanaf rond  v. Chr. de zo- In een moerasachtige omgeving zijn deze die zich ten opzichte van de lager gele- genaamde Jutphase Stroomrug actief. De hoger gelegen ‘ruggen’ bij uitstek geschikt gen komgronden als een verhoging in het Overeindseweg en Nedereindseweg zijn voor bewoning en vormen een goede ba- landschap aftekenden. Op het tracé van grotendeels op deze stroomrug gelegen. sis voor de middeleeuwse ontginningen, de latere Randijk bevindt zich de Wierse Deze stroomruggen zijn op afbeelding  die op initiatief van de kerkelijke instel- stroomrug, welke deel uit maakt van het weergegeven. Een groot gedeelte van de lingen plaatsvonden. Het grondgebied Benschopperstelsel en rond  v. Chr. latere wijk (dus tussen de stroomruggen) van Doorslag ten noorden van de Randijk

Afbeeldingfb ldi 11: TTopograﬁscheﬁ h kkaart 1841849.9 Beige percelen = bouwland, gestippelde percelen = boomgaardland, lichtgroene percelen = weiland, donkergroene percelen = griendland. Bewerkt door auteur met projectie van stroomruggen (donkergrijze banen), huidige hoofdstructuren (gele lijnen) en toponiemen: 1. De (Kleine) Batau; 2. De Kosterije; 3. Het Kerckelant; 4. Bezijden het Kerkebosch; 5. Het Armenland; 6. Den Hekkenkamp; 7. Berchlant; 8. De Kievietskamp; 9. Rijnvoerde (niet te verwarren met de latere gelijknamige boerderij) / (mogelijk Werrenhoec?); 10. De Komboomgaard; 11. De (Oude) Waaikuil. Een deel van de Rijpickerwaard wordt ook wel De Veertig Morgen genoemd (is ca 34 ha. De totale waard is ca 60 ha groot). Voor vergelijk met de huidige situatie, zie afbeelding 6. Inzet: uitsnede van het gebied rond het huis Rijpickerwaard met de vermelding ‘Ape Huis’.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  maakt deel uit van het Oost-Nedereind. De ontginning van dit gebied (inclusief het Overeind) start tussen  en  n. Chr. De Nedereindseweg fungeert als zogenaamde ontginningsas en de Neder- eindsewetering als afwateringswetering. Hiervandaan worden de kavels uitgezet, die liggen ten zuiden van de Nedereind- seweg tot aan de Wijkersloot (ter hoogte van de huidige Zuidstedeweg). De Ran- dijk fungeert als noordelijke grens van de ontginningen van het Gein. Het tussen- liggende land, de Geer, behoort ook tot Afbeelding 2: Ansichtkaart uit de jaren ’50. Zicht vanaf de Persilfabriek richten het zuiden. het ontginningsgebied van het Oost-Ne- De ‘knik’ in De Doorslag is duidelijk zichtbaar. Rechts op de achtergrond is de watertoren dereind. De Geer wordt later ontgonnen aan de IJssel zichtbaar. en wordt een zogenaamde restontginning genoemd. De Rijpickerwaard – waard of e eeuwse bronnen ook enige activiteit naam genoemd in  als Repplickerwer- weerd verwijst naar de buitendijkse lig- plaats van inwoners van het Gein (Zie o.a. th, bij de stichting van de parochiekerk ging aan de rivier – moet ook omstreeks ‘Het Gein, nieuwe gegevens uit de Mid- van het Gein. Het gaat dan deel uitmaken deze periode in ontginning zijn geno- deleeuwen’, ). van het gerechtsgebied en de parochie men. De onregelmatige kavels direct aan van het Gein, het maakt daarvoor deel uit de IJssel verwijzen vermoedelijk naar een Over de betekenis van ‘Ran’/‘Randijk’ is van het gerecht en de parochie Eiteren. nog oudere ontginningsperiode van vóór niet direct uitsluitsel te geven. Mogelijk In diverse publicaties wordt melding ge- het jaar . is het een verbastering van ‘Rijndijk’, dit maakt van schriftelijke bronnen vóór  is niet onwaarschijnlijk omdat veel water- waarin een goed wordt beschreven, dat Het Gein en de Rijpickerwaard wegen en objecten werden gekoppeld aan mogelijk kan worden geïdentificeerd met Als de ontginningen grotendeels gereed het element Rijn (denk o.a. aan Vaartse het latere versterkte huis (in eerste instan- zijn wordt aan de huidige oostgrens van Rijn, familie van Rijn). Opvallend is ech- tie woontoren) Rijpickerwaard. Dit blijft de wijk Doorslag het kanaal De Doorslag ter ook de vermelding van het toponiem echter een veronderstelling. gegraven. Als gevolg hiervan komt het den Rand(t), onder meer in akten uit  Het huis is achtereenvolgens in leen bij stadje het Gein tot bloei. De geschiedenis en  (HUA notarieel archief). Dit zou diverse heren van IJsselstein (o.a. Van van het Gein is in de Cronyck de Geyn gelegen moeten hebben aan de Randijk, Amstel en Van Egmond), omstreeks  van juni  aan de orde gekomen. Hier- ten noordwesten van het huis Rijpicker- bij Johan van Baex (daarom op dat mo- in wordt beschreven hoe de aanleg van waard. Moet Randijk gelezen worden als ment ‘Baxen huijs’ genaamd, zie afbeel- De Doorslag in etappes tot stand komt “de dijk naar het gebied den Rand(t)”? ding ) en vanaf de e eeuw is het huis tussen  en . De Doorslag maakt Schönfeld vermeld in zijn standaardwerk allodiaal goed (dit laatste betekent “niet ter hoogte van de Warsenhoeck waar het Veldnamen in Nederland de term Rain (meer) in leenverband”). Huis, waard en kanaal de oudere Randdijk kruist (en of Reen in de betekenis van verhoogde tiendblok zijn eeuwenlang onlosmakelijk waar in  reeds ‘vanouds’ tol werd zoom aan een akker of bos, die als grens aan elkaar verbonden. Door middel van geheven) een opvallende ‘knik’ (zie af- dient. Daarbij kan ook de ligging van de de akten in de notariële archieven (HUA) beelding ). De reden van deze ‘knik’ is Randijk op de grens tussen twee ontgin- krijgen we een goede indruk van huis en onbekend; waarschijnlijk diende men ningen een rol spelen in de naamgeving. goed. Zo lezen we in  over bouwhuys rekening te houden met bestaande wa- De Rijpickerwaard werd in sommige ge- c.a., brouwhuys, boomgaarden, wey-, terhuishoudingen waardoor men het vallen ook wel de Overwaard genoemd. hooy- en bouwlanden, tesamen  mer- kanaal in twee etappes heeft aangelegd. In de e eeuw werd in het westelijke deel gen,  hond en  roeden. Wat ook opvalt bij het bestuderen van van de waard een gelijknamige steenfa- Omstreeks  lijkt het huis te zijn ge- kaarten is de diagonaal lopende lijn die briek gebouwd, gelegen in het huidige transformeerd tot boerderij. In  vanaf de Randijk in het noorden tot aan IJsselstein ter plekke van de straten Tas- wordt de huidige boerderij gebouwd. En de Waaikuil in het zuiden te zien is (zie veld, Ringoven, Vlamoven, Droogveld en in  wordt het bijbehorende land op- afbeelding ). Deze lijn begint daar waar Overwaard. gesplitst in twee bedrijven, met de boer- Randijk en De Doorslag samenkomen, De hierboven genoemde waaikuil is een derijen Rijpickerwaard en Arbeid Adelt. tegenover de Warsenhoeck. Mogelijk is zichtbaar overblijfsel van een oude dijk- De landerijen worden vanaf  door- deze diagonale lijn (het huidige tracé Wa- doorbraak. Een bij een dergelijke dijk- sneden door de aanleg van de A. Van tersnip-Lepelaar-Kuifduiker) een ouder doorbraak ontstane plas wordt waai of het huis de Rijpickerwaard is een deel (gepland) kanaaltracé en/of onderdeel wiel genoemd. van de gracht en oprijlaan aan de west- van een niet uitgevoerde uitleg voor het zijde nog aanwezig. Een deel van het huis, stadje het Gein. Ook dit fenomeen be- Het gedeelte van Doorslag ten zuiden waarschijnlijk de woontoren, is in de ja- hoeft nader onderzoek. Aan de westelij- van de Randijk is gelegen in de Rijpic- ren ‘ opgegraven bij de aanleg van de ke oever van De Doorslag vindt volgens kerwaard. Deze wordt voor het eerst bij trambaan. Momenteel is de boerderij in

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Afbeelding 3: Uitsnede kaart Hendrik Verstralen in het kaartboek van het kapittel van Oudmunster, 1598-1626. Het noorden is onder. Van links naar rechts: ‘de Geijn brugh’, ‘de waij kuijll’, ‘den ouden binne weg’ (een kleiweg), de galg van IJsselstein en ‘Baxen huijs’ (HUA; Archief Oudmunster, Inv933, p117). gebruik als dierenasiel en -pension. De afnemers waren van de wilgentenen. Ook kers, De Jonge Waaikuil, De oude boom- bijnaam ‘Apenluiders’ voor inwoners van worden (rijs)hout en tenen verkocht ten gaard, Den Rand, Varkensboomgaardje, IJsselstein is ook gerelateerd aan Rijpic- behoeve van rivieroeverversterkingen De Geer/de Geeren, De Patriottenak- kerwaard. De naam zou zijn afgeleid van in de omgeving. Het hoogtepunt van de ker, De Voorste Tienhond, De Achterste het aapje genaamd Kees dat hier zou heb- griendcultuur wordt bereikt in de pe- Tienhond, Oude Tienhond, Het Halve ben geleefd. Bij het bericht van overlijden riode -. Hierna raken andere Morgen/het Halfmorgen, Het Morgen, van het aapje denkt men in IJsselstein dat materialen en producten in zwang. Na- Anderhalve morgen, De twee morgen, De zijn gelijknamige geliefde meester is over- bij de Waaikuil stond tot in de jaren ’ oude twee morgen en De drie morgen. leden en men luidt de klok… De naam een boerderij met de toepasselijke naam wordt onder meer vermeld op de topo- ‘Griendenstein’. Diverse toponiemen uit Nieuwegeinse nieuwbouw grafische kaart van  als ‘Ape Huis’ deze bloeiperiode van griendbouw heb- Na de ontginningen vinden lange tijd (afbeelding ). ben betrekking op deze griendpercelen geen grote veranderingen meer plaats in en worden genoemd in akten van (open- het landschap. Dit verandert echter in de Griendcultuur bare) verkopingen van griendhout (zie e eeuw. Eerst omstreeks , als het Uit het voorgaande is gebleken dat de voorbeeld afbeelding ). Van deze en gebied wordt doorsneden door de aanleg hoogteligging van invloed is op het bo- enkele andere hierna genoemde namen van de A. In de jaren ‘ worden enkele demgebruik: de hoger gelegen delen zonder een relatie met de griendcultuur woningen gebouwd aan De Doorslag, op van het land, langs de IJssel en langs de is de locatie helaas (nog) niet exact vast de plek die nu gelegen is tussen het zie- Randijk, zijn in gebruik als bouwland te stellen: den Randt, IJsseldijcshoec (bei- kenhuis en de Randijk. Dit buurtje wordt en boomgaard. De iets lager gelegen deden mogelijk in IJsselstein gelegen), De de Marechausseekazerne genoemd, naar len zijn niet geschikt voor de landbouw Lange Akkers, De Hooge Kamp, De drie de militaire activiteiten op deze plek in de en zijn in gebruik als weiland. Aan het oude lange akkers, De jonge lange ak- jaren ’. Halverwege de jaren ’ treden begin van dit artikel werd al opgemerkt dat met name het gedeelte tussen Ran- dijk en IJssel erg laag is gelegen. Het gebied ten oosten van huis Rijpickerwaard is vanaf de e eeuw dan ook in gebruik als griendland, waaruit wilgentakken of tenen worden gewonnen. Het hout in deze productiebossen gedijt goed op lage, liefst drassige grond. Vooral in IJsselstein waren veel mandenmakerijen en hoep(el) makerijen (ondermeer ten behoeve van Afbeelding 4: Vermelding van de griendpercelen de Waaikuil en de Patriottenakker in de boter- en haringtonnen) te vinden die Rijpickerwaard, 1878 (RHC Woerden, Y045 Notarieel archief, Inv.1152).

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Afbeelding 5: Een karakteristiek beeld van de Randijk in de jaren 70 (in: NieuwegeinNieuws). er grote veranderingen op bij de totstand- plan (: ontwerp-bestemmingsplan) een ‘buurtparkje’ rond de Waaikuil. In koming van de woonwijk Doorslag. De voor de bouw van  woningen (‘gro- / vind archeologisch onderzoek concrete planvorming voor Nieuwegein tendeels in de gesubsidieerde sector’) en plaats in de zuidelijke grienden langs de dateert uit de late jaren ’ van de vo- diverse voorzieningen als een school en IJsselsteinseweg. rige eeuw, waarbij Vreeswijk, Jutphaas winkelcentrum. De nieuwe wijk heeft een en IJsselstein zouden worden samen- oppervlakte van  ha. Het plan is om De straatnamen worden als volgt geclus- gevoegd (meer uitgebreid behandeld in het gebied in de periode – vol te terd: in het noordelijk deel zangvogels, ‘Stadscentrum en Cityplaza. Van grasland bouwen, het liefst sneller. “Het is van het in het westen roofvogels, in het zuiden naar stadshart’ in Cronyck de Geyn, april allergrootste belang dat zo snel mogelijk watervogels en in het centrale deel bos- ). Over de naam voor de nieuwe de open ruimte tussen Jutphaas en Vrees- en weidevogels. Vijftig woningen van stad is niet direct overeenstemming. De wijk wordt bebouwd. Dat is een eerste woningbouwvereniging St.Joseph aan de naam ‘Doorslag’ wordt geopperd, omdat vereiste voor het slagen van de Nieuwe- Tuinfluiter worden als eerste opgeleverd. het gebied rond de Doorslag het middel- geinse conceptie: één stedelijke eenheid In  worden zogenaamde ‘Houtske- punt vormt van het plangebied. Later, als in plaats van twee gescheiden dorpsker- letwoningen’ (Scandinavisch/Canadese IJsselstein definitief is afgehaakt, wordt nen.” Kenmerkend voor de stedenbouw- bouwmethode) opgeleverd van het pro- vanuit een historisch besef voor de naam kundige ideeën in deze periode is de ject “Cederhof”; de buitenzijde van de ‘Nieuwegein’ gekozen. De hoofdlijnen bouw van woonerven en andere verkeers- woningen is bekleed met cederhout). van de nieuwe stedelijke structuur staan arme straten. Onderkend wordt de ‘band Dit project wordt gekenmerkt door een al snel vast en de huidige plattegrond van met de overkant’ (= Park Oudegein). De aaneengesloten, gemengde bouwvorm. Nieuwegein is al goed herkenbaar. Het eind jaren ’ afgebroken oude Geinbrug Deze bouwvorm was al eerder toegepast karakter van het gebied blijft met name kreeg hierbij helaas geen nieuwe bestem- in Fokkesteeg. In het gebied midden-oost rond de Randijk echter deels behouden ming. De nieuwe Geinbrug wordt in  gaat in opdracht van Jutphaas Wonen en (zie afbeelding ). in gebruik genomen. Bij de inrichting van Woningstichting Centraal Nederland in de wijk is veel aandacht voor groen en  de eerste paal de grond in voor de In NieuwegeinNieuws, het voorlichtings- bestaande landschappelijke elementen, realisatie van  woningen. Bouwfonds blad van de gemeente Nieuwegein, is de zodat de wijk een eigen identiteit zou ver- Midden Nederland realiseert verspreid totstandkoming van de wijk Doorslag krijgen. Dit komt tot uiting in elementen over de wijk  woningen. Bij dit alles goed te volgen. In  wordt opdracht als Randijk en Groene steeg en het aan- stuit men op het aloude probleem in dit gegeven voor een globaal bestemmings- grenzende centraal gelegen ‘wijkpark’ en gebied, namelijk de lage ligging. De keuze

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Afbeelding 6: Luchtfoto van het gebied in vogelvluchtperspectief, richting het noorden (afbeelding BingMaps, bewerkt door auteur). Nog aanwezige cultuurhistorische waarden in het gebied: 1. Randijk; 2. Groenesteeg; 3. IJsselsteinseweg; 3. De Doorslag; 4. ‘Diagonaal’ Watersnip-Lepelaar-Kuifduiker; 5. Marechausseekazerne; 6. Groen tussen Ringfazant en Randijk; 7. Restanten boomgaard aan Randijk; 8. Boerderij Rijpickerwaard; 9. Waaijkuil en bos. Vergelijk ook met afbeelding 1. Overige ‘nieuwe monumenten’ en beeldbepalende objecten: 10. Houtskeletwoningen; 11. Zwolsche Algemeene / Schoenencentrum Nederland; 12. De Zwaluw; 13. St. Antoniusziekenhuis is dan ook: ophogen of de grondwater- gebruik wordt genomen. Het telt dan drie ondergebrachte functies, nu de Trompet- stand verlagen. Vanwege de kosten wordt verdiepingen (later vergroot) en is ge- vogel) en in het noorden van de wijk in voor het laatste gekozen. Er wordt een bouwd in een kamstructuur met vier lob- de houtskeletbouwbuurt. Het buurtwin- netwerk van waterlopen en drainagebui- ben of vleugels. Het heeft op dat moment kelcentrum nabij de tramhalte is in  zen gerealiseerd en de grondwaterstand een capaciteit van ca  bedden. Er gereed. In dezelfde periode worden de wordt geleidelijk (i.v.m. de gevolgen voor vindt specialisatie plaats in hart- en long- Mavo “De Randdijk”, bejaardenwoningen de bestaande begroeiing) met  meter (!) ziekten. Er is gekozen voor deze locatie en andere voorzieningen gerealiseerd. Be- verlaagd, zodat deze , meter onder de vanwege de gunstige ligging ten opzichte gin jaren ’ komt het bestemmingsplan oppervlakte komt te liggen. van het centrum en het park Oudegein, “De Poort van Nieuwegein” tot stand. Dit In  adviseert de adviescommissie de werkgelegenheid en bereikbaarheid en voorziet in een hoogwaardig diensten- “Vestigingsplaats ziekenhuis Nieuwegein” de gunstige grondprijs (t.o.v. de beoogde centrum in het noordwesten van de wijk positief over de vestiging van het St.An- andere locatie in Utrecht Lunetten). Een nabij de aansluiting op de A dat gereed toniusziekenhuis in de wijk. De geplande andere onderzochte vestigingslocatie in is in . Het karakteristieke pand van startdatum voor de bouw is dan  janu- Nieuwegein is Zuilenstein. de Zwolsche Algemeene wordt in  in ari , of eerder als de bevolking van In de jaren - komen er ook an- gebruik genomen. In datzelfde jaar wor- verzorgingsgebied sneller toeneemt dan dere voorzieningen tot stand in Doorslag. den het Schoenencentrum Nederland in gedacht tot .. Uiteindelijk wordt in Er komen twee concentraties van scho- handelscentrum De Poort en het Mercu- oktober  gestart met de bouw, waarna len, één in het centrum van de wijk (“Het ry hotel opgeleverd. het ziekenhuis op  september  in Vijfspan”, genoemd naar de vijf hierin

Bronnen: HUA, archieven kapittels Oudmunster en St.Marie; RHC Woerden, notarieel archief; Het Gein, nieuwe gegevens uit de Middeleeuwen. In Cronyck de Geyn oktober 1996; De boerderij Rijpickerwaard. In tijdschrift Historische Kring IJsselstein 1977, nummer 2; De boerderij Rijpickerwaard en omgeving. In tijdschrift Historische Kring IJsselstein 1977, nummer 3; Waarom men IJsselsteiners ook wel Apenluiders noemt. Nederlandse VolksverhalenBank; NieuwegeinNieuws, 1975-1983; Veldnamen in Nederland (1980), M. Schönfeld p. 136-137; ‘Bouwen in Nieuwegein in 1980’. In Cronyck de Geyn juli 2011.

Cronyck de Geyn |  Nummer  - oktober  Zandscheepje van Kamerbeek

[Van de redactie] In de vorige Cronyck trof u het onderstaande artikel over het Zandscheepje al aan. In de tekst wordt echter een paar keer verwezen naar de foto's. Die stonden in de vorige Cronyck dermate klein afgedrukt, dat de verwijzing geen zin had. Daarom nogmaals het artikel, maar nu met grotere foto's zodat de tekst en foto's beter op elkaar aansluiten.

Via de Historische Kring Tolsteeg Hoog- raven kregen we deze foto van een Utrechts zandscheepje met een Vrees- wijkse bemanning. We zien hier een zandscheepje van Ka- merbeek uit Utrecht (Gansstraat). Ka- merbeek had ook een losplaats naast draadfabriek NEERLANDIA op Hoog- raven, toen nog behorend bij Jutphaas. Midscheeps, met vaarboom, Hendrik van Beest. Links zijn dochtertje Jans (geboren in ), later getrouwd met Gijs van Soest. Links de platte brug en daarachter de bebouwing van het Frederiksoord.

Zo’n vijftig jaar later op dezelfde plek de zandaak PIJA van Piet van Dijk. Voort- stuwing: een zijschroef, ook wel ‘lamme arm’ genoemd. Over de stuurhut heen heb je een kijkje in de Fortweg.

Nummer  - oktober  Cronyck de Geyn |  Jos Scholman

Verandering van gras naar kunstgras voor voetbalvelden in Nieuwegein

Jos Scholman is een aannemingsbedrijf in de grond-, wegen waterbouw en sport- en cultuurtechniek. Dagelijks operationeel met vele vakbekwame medewerkers, op een diversiteit aan prachtige projecten en voor verschillende opdrachtgevers. Zo zijn we in Nieuwegein tegelijkertijd bij twee verenigingen actief met de ombouw van een tweetal voetbalvelden. Zowel bij VSV Vreeswijk als bij JSV Nieuwegein zal er op de plek van een huidig, traditioneel natuurgras voetbalveld door ons een nieuw kunstgrasveld gerealiseerd worden.

Hoofdvestiging: Postadres: Tel.: 030-6044282 Morsebaan 1, 3439 NA Nieuwegein Postbus 1458, 3430 BL Nieuwegein [email protected]

VOLG ONS OOK OP: josscholman.nl