Lochem en zijn Hessenwegen Eddy ter Braak

De Hessen trokken voor het laatst rond 1875 met hun wagens vol handelswaar door de . Er kwam toen een einde aan een eeuwenlange traditie, die tot op de dag van vandaag sporen in het landschap heeft nagelaten. Ook Lochem was in het netwerk van zogenaamde Hessenwegen opgenomen.

Afb. 1. Een Frachtfuhrwagen met zes paarden er voor in de omgeving van Neurenberg – Schilderij van Johann Adam Klein (1792-1875) – ©Verzameling Stadsmuseum Neurenberg / Archief Jac. Gazenbeekstichting. Dit prachtige romantische schilderij van Johann Adam Klein laat een imposante ‘Frachtfuhrwagen’ zien, getrokken door zes paarden en geportretteerd in de omgeving van de stad Neurenberg. Zo’n wagen noemde men destijds in ons land een Hessenwagen. Soortgelijke wagens, maar dan meestal minder zwaar beladen, moeten in de zeven- tiende en de achttiende eeuw ook langs Lochem hebben gereden. De voerlui, te paard of lopend naast hun wagens, werkten destijds erg op de verbeelding van onze voorouders. Geen wonder, want iemand die een voor hen nauwe- Land van Lochem 2018 nr. 2 lijks verstaanbare taal sprak was toen op zich al een bijzonderheid. Zeker als hij er ook nog eens zo volkomen anders uitzag: een grote kerel met een opvallende lange blauwe kiel, de pijpen van de broek in grote laarzen gestopt (laar- zen met een dubbele met spijkers beslagen zool), een breedgerande flaphoed op het hoofd en vaak een hangende walmende pijp in de mond. Zo totaal anders dan de uitmonstering van de streekbewoners zelf. Ook de wagens waren indrukwekkend: grote wagens met hoge wielen en een breder spoor dan hier gebruikelijk (1.75 m. in plaats van de hier gebruikelijke 1.28 m.), beladen met behoorlijk grote vrachten afgedekt met een groot zeildoek. Ze werden voortgetrokken door soms wel zeven of meer zware paarden. De paardentuigen waren versierd met glanzend koperwerk en voorzien van bellen, zodat men hen al van verre kon horen aankomen. En dan reden ze in verband met hun veiligheid (ze vervoerden vaak kostbare goederen) meestal ook nog in konvooien. Dat moet wel grote indruk hebben gemaakt op de laaglanders hier. 5 7 - over ‘Hessenkeerls’, die met een ‘Hessenkeerls’, over 6 Afb. 3. Duitse Frachtfuhrwagen rond 1800 in Hamburg rond 3. Duitse Frachtfuhrwagen Afb. Afb. 2. Gevelsteen uit Zwolle, daterend uit de zeventiende eeuw. Hij is eeuw. uit de zeventiende daterend uit Zwolle, 2. Gevelsteen Afb. aan de maar in 1986 herplaatst binnenstad, afkomstig uit de Zwolse 38 aldaar à Kempisstraat Thomas - - - (waarbij vermeld (waarbij vermeld 5 over heel Europa: van van heel Europa: over 3 en van Venetië tot Ham- tot Venetië en van 4 voerlui waren van de vijftiende van de tot waren voerlui 1 allerhande waren 2 ezel-karavaan bij ‘De Lebbenbrugge’ aanlegden. De ezels waren beladen met ‘marsen’ (grote draagmanden) met al- draagmanden) (grote ‘marsen’ beladen met waren aanlegden. De ezels ‘De Lebbenbrugge’ bij ezel-karavaan helemaal niet uit kwamen echter ‘Hessenkeerls’ op (jaar)markten dat lerlei goed, Deze verkocht. werd en boerderijen gebied. Hessen, maar uit het Noord-Duitse - uit het volgen wel blijkt o.a. die naar ons land kwamen er zich onder de Duitstalige Hessen bevonden, voerlui Dat ook werkelijk wanneer het wintersaisoen, om “in Gelre van kregen de Staten van die toestemming het Hessische voerlieden, de: in 1784 waren maken. gebruik te wegen de gewone van is” speuren niet op te weg sneeuw de aangewezene of door sware bevroren, hard de grond De Duitstalige Hessenweg, Hessenkar en Hessenwagen waren destijds benamingen die alleen in ons land, in het aangrenzende in het aangrenzende benamingen die alleen in ons land, destijds Hessenkar waren en Hessenwagen Hessenweg, dan men in Duitsland Hessenkar Als de benaming gebruikte, gebezigd. en –wagen werden Münsterland en in België - Hessenwa ‘onze’ kwam de kar benaming bij de Duitsers Hessen. De uit voor ook echt algemeen gebruikte of wagen Frachtfuhrwagen. gen was als Hessenweg genoemde gebieden hier en daar nog de benaming men alleen in de hierboven dat Ook is het zo, de van deze herinnering die vroeger Dit ter aan de Duitse voerlui, in Lochem. andere onder tegenkomt, straatnaam maar die benaming “Hessenstrassen”, In ontstaan. Duitsland zijn wel hebben laten afwijkende wegen routes gewone als de Amerikalaan, maken. Het is meer zoiets heeft vin- te die her en der in ons land te niets met Hessische voerlui den is. ). Hierin Gelders (in het Groot placaet-boeck heeft phen’ met ‘Hessense kaer’ en Hessense wagen’, men het over een kar uit Hessen. en wagen woorden andere - ‘boven en ‘Duitsche wagen’ eens de benamingen soms ook wel vroeger werden Naast de benaming Hessenwagen uit hoger gelegen gebieden dan het laaggelegen Nederland) (afkomstig gebruikt. landse wagen’ De naamgeving in de bena- Hessen Over woord herkomst het de van Hessenkarren en Hessenwagens ming Hessenwegen, Sommigengaan er het niet eens. zijn de geleerden van is een verbastering ‘hes’ woord het dat uit, van Hessenwegen betekent. paard dat ‘hers’, het woord het transport zijn, waar wegen met behulp zouden deskundigen gedaan. De meeste werd paarden van te de benaming Hessen uit dat van gaan er echter maken heeft in die Hessen, waar met de Duitse staat koop- kwamen. vandaan tijd veel en voerlui ‘Ordonnantie in die richting geeft de aanwijzing Een en Zut op het Loo op het wegh-gelt van Antwerpen tot Novgorod tot Antwerpen negentiende eeuw de belangrijkste vrachtvervoer eeuw de belangrijkste negentiende ders in Europa. Zij transporteerden Zij op hun karren ders in Europa. en wagens burg. burg. voor (Noordrijn-Westfalen) uit Lünen Op een tollijst karren voor en wagens het jaar 1573/74 werden met namen als vermeld, afstand transport grote over en Karren” , “Keisse Karren” “Bremmer Karren”, “Bergsche en “Hessenwagen” “Hessen Karren” staat, dat de Hessenkarren het meest dat staat, en –wagens dus onder werd op de lijst voorkwamen). In Lünen scheid gemaakt in de benaming inzake de herkomst ze waar geven lijnen aan te der karren door in grote kwamen.vandaan In met name in het oos- ons land, alle werden Duitse gebied, en het aangrenzende ten manier onder de noemer Hessen. Op één of andere samengevoegd uit de Duitstalige gebieden afkomstige voerlui en Duitstalige voer- van de gelijkstelling dat de bewoners, van in het hoofd heeft vastgezet die benaming zich hier zo Münster het aangrenzende ook voor gold dat vermeld eerder Zoals kooplui en de Hessen een normale zaak werd. in banden tussen beide gebieden tot en culturele economische door de nauwe waarschijnlijk komt laatste Dat land. eeuw. de negentiende ‘De Lebbingh-Brugge’ Klokman G.J. schrijver heeftDe regionale het in het artikel

Land van Lochem 2018 nr. 2 6 En uit: “Dasz gerade Deventer im 15. Jahrhundert ein wich- tigen Handelspartner war, zeigt eine Begebenheit aus dem Jahre 1456 als Graf Bernd zu Bentheim und eine Gruppe von fahrenden Kaufleuten aus dem Hessischen, die in Deventer Laken, Honig, Butter und Käse gekauft hatten, bei Nordhorn und Schüttorf sich die Wagen abnehmen liesz.”8

De in ons land gebruikte benaming Hessenkar en Hes- senwagen is ouder dan de benaming Hessenweg. Dit laatste begrip kwam pas in de zeventiende eeuw in ge- bruik. Hessen en andere uit Duitse gebieden afkomstige koop- en voerlui kwamen al zeker sinds de dertiende eeuw naar de jaarmarkten in de Hanzesteden in het oos- ten van ons land, met name naar Deventer. Toen al vond er een behoorlijke uitwisseling van producten plaats, waarbij voor de Duitsers de inkoop van haring en stokvis voor hun thuismarkt erg belangrijk was.

Verschuiving van de Hessenroute van Antwerpen naar Amsterdam De Hessen kwamen echter pas vanaf de zeventiende eeuw opvallend in ons land in beeld, doordat vanaf die tijd hun aantallen toenamen. Dat had alles te maken met de val van Antwerpen. Deze stad had zich in de loop van de vijftiende en zestiende eeuw ontwikkeld tot één van de belangrijkste haven- en handelssteden van Noordwest Europa. Maar het bankroet in 1557 van het Habsburgse rijk9, waar België toen deel van uit maakte, en het faillissement van Frankrijk een jaar later had tot gevolg dat de Antwerpse geldmarkt zwaar werd getroffen. Veel internationale handelaren, Zuid Duitse bankiers en Italiaanse kooplieden gingen failliet. De crisis werd nog versterkt door het handelsembargo van de hertog van Alva (Spaans generaal en gouver- neur van de Nederlanden) tegen de Engelsen. De af- sluiting van de havens van Brugge en Antwerpen door Afb. 4. De belangrijkste handelsstraten in West Europa in de vijftiende eeuw. Amsterdam speelde toen nog geen echte rol in de Geuzen, Alva’s onderdrukking van de bevolking, de het grote handelsverkeer. muiterij van de Spaanse huursoldaten in Antwerpen in 1576 (de Spaanse Furie) en tenslotte de inname van de stad in 1585 door de hertog van Parma zorgden er voor, dat veel in de stad woonachtige koop- en ambachts- lieden (waaronder veel buitenlanders) de stad ontvluchtten. Zij trokken onder meer naar Amsterdam en Bremen. Voor Amsterdam, dat in die tijd al met een opmerkelijke economische bloei bezig was, betekende dit een enorme impuls, die uiteindelijk heeft geleid tot Hollands Gouden Eeuw. De groei van Amsterdam trok weer extra veel koop- en ambachtslieden aan. Dit had tot gevolg dat een steeds gro- ter deel van de stroom vrachttransporten, die tot dan toe vanuit de Duitse gebieden naar Antwerpen was getrok- ken, zich op Amsterdam en Bremen ging richten. Dat leidde er weer toe, dat de goederenstroom bestemd voor Amsterdam vanaf die tijd steeds vaker vooral door het oosten van ons land trok. Het beëindigen van zowel de Tachtigjarige Oorlog (1568 – 1648) in ons land en de Dertigjarige Oorlog (1618 – 1648) in de Duitse gebieden heeft een behoorlijk grote invloed gehad op de komst van de Hessenkarren en – wa- Land van Lochem 2018 nr. 2 gens naar ons land. Ook tijdens beide oorlogen werden er wel goederen vervoerd, maar dat ging vaak moeizaam en met veel risico. Na de beide vredes in 1648 kwam het goederentransport vanuit de Duitse gebieden naar ons land goed op gang. Wolfgang Herborn10 heeft voor de tijd rond 1500 aangetoond dat de Hessen samen met de voerlui uit Keulen, Aken en Neurenberg de grote internationale transporteurs van goederen in West Europa waren. Het kan best zo zijn geweest dat, gezien de sterke band van de Hessen met Antwerpen door de verhuizing van Antwerpse koop- lieden (waaronder een aantal Hessen) het vooral Hessische voerlui waren, die door ons land in de richting van Amsterdam trokken. Het grote in 1582 in Antwerpen gebouwde ‘Hessenhuis’ versterkt de indruk van het grote aandeel, dat de Hessische voerlui hadden bij de transporten naar die stad. De benaming ‘Hessenhuis’ zal niet zo maar gekozen zijn. 7 . De er onder 11 Afb. 6. A.F. Boudewijns (1644-1719). Hessen met 6. A.F. Afb. een kar onderweg. Afb. 5. Een Hes met zijn markante 5. Een kar. Afb. Voor het gebruik van wagens was een vereiste, dat de wegen redelijk vlak en verhard waren. En dat waren de meeste de meeste waren En dat waren. vlak en verhard redelijk de wegen dat een vereiste, was wagens het gebruik van Voor Veluwe, niet in ons land en al helemaal niet op de zeker eeuw niet, de negentiende van aan het begin tot wegen of Amsterdam. overtrokken naar Amersfoort, Utrecht op weg “Hessen’ de waar hierover: Veluwe” de hoekje van historisch “Een in 1878 in zijn boek schreef C.A. Nairac was ’t straatweg; een schaduwrijken in die dagen niet over ging naar den Brielaer, ons dorp () van “De wandeling Gebeurde dan ook vaak, […]’t een modderpoel. des winters eene zandzee, des zomers een echt ouderwetsche Hessenweg, thans hin- […] …. hoe dieren dankbaar de krachtvolle zouden uitgemodderd. worden er moesten dat de Hessenwagens zijn herschapen!” en grindwegen straat- in uitmuntende die oude Hessische-zandkanalen nu niken staande tekst laat aan duidelijkheid over: laat staande tekst wensen niets te ‘De uit de Bovenlanden, reist Blaauw gekielde Hes, En stuurt Hot en Har. Hu en zijn lang gespan bij ’t waar, velerhande brengt Zijn hoog beladen kar voert schip weer Hollandsch Die stranden.” ’t en Zuiden naar Noord Hessenkarren en Hessenwagens maar daarmee de kwamen van de Hessen pas aan het begin de Hessenwagens, over gesproken In dit artikel vooral wordt karren, tweewielige op de bijgaande afbeeldingen. zoals vooral ze die tijd gebruikten Voor eeuw naar ons land. negentiende 1830 ongeveer uit ‘centsprent’ met zijn kar een van is afkomstig ‘Hes’ een van De afbeelding hierboven

Land van Lochem 2018 nr. 2 8 Kenmerken van Hessenwegen Hessenwegen waren handels- en transportwegen, die vanaf de zeventiende eeuw vooral door het oostelijk deel van ons land liepen. Ze maakten, zonder de typisch Nederlandse benaming Hessenweg, deel uit van een internationaal netwerk van handels- en transportwegen, waarover goederen vaak in grote hoeveelheden en over grote afstanden werden vervoerd. Zoals eerder vermeld kwamen de meeste voerlui, in ons land allemaal Hessen genoemd, uit het gehele Duitstalige gebied. De forse karren en wagens zorgden voor een breed spoor, breder dan plaatselijk gebruikelijk, zodat zij deze wegen helemaal kapot reden. Dit tot grote er- gernis van de plaatselijke gebruikers van de weg. Dat leidde er in de loop der tijd toe, dat deze Hessenkar- ren en –wagens geen gebruik meer mochten maken van grote delen van het bestaande wegennet en een nieuw spoor moesten trekken door nog niet ontgon- nen gebied. Daarbij werden de nederzettingen (dor- pen en steden) meestal ontweken. Een bijkomend voordeel voor het ontwijken van dorpen en steden zal voor de voerlui het op deze manier ontlopen van de tolbetalingen zijn geweest. Het rijden door eenzame niet ontgonnen gebieden, Afb. 7. De zichtbaar gemaakte oude wagensporen in het Balloërveld zoals de Veluwe, kon gevaarlijk zijn vanwege het in Drente. Dit zijn bijna zeker de sporen van de oude Hessenweg van gespuis dat hier vaak rondzwierf. Het gebeurde nogal Coevorden naar Groningen. eens, dat een eenzaam transport door hen werd overvallen. Daarom reden de voerlui deze gevaarlijke stukken meestal in konvooi. Een andere reden om gezamenlijk te reizen was het elkaar kunnen helpen wanneer een wegdeel zo moeilijk begaanbaar was, dat men elkaars hulp nodig had. Doordat de Hessenwegen veelal door eenzame, onontgonnen gebieden liepen, had dat ook tot gevolg, dat er op nogal afgelegen plekken - ongeveer een dagreis afstand van elkaar (ca. 30 tot 35 km.) - herbergen werden gebouwd, met grote doorrijschuren12, waarin de wagens ’s nachts beschermd konden worden gestald. De ‘Woeste Hoeve’ tus- sen en is hiervan een goed voorbeeld.

Doordat sommige Hessenwegen veel gebruikt wer- den, leidde dat tot het ontstaan van diepe sporen op de route. Zeker als de ondergrond door samenstel- ling of weersomstandigheden slap was. Men loste het probleem van de diepe sporen op, door dan maar een nieuw spoor naast het oude te gaan maken. Dat leidde er toe, dat in sommige gebieden, vaak over de zoge- naamde. ‘gemene gronden’13, de naast elkaar gevormde sporen een breedte van soms een paar honderd meter konden hebben. Zeer tot ongenoegen van de boeren14. Later werden de wegen op veel plaatsen ingeperkt door greppels langs de wegen aan te leggen en de oude spo- ren af en toe dicht te gooien, zodat er weer over heen gereden kon worden. Echt bestrate wegen had men in die tijd nog nauwelijks. Afb. 8. De Woeste Hoeve aan het eind van de 19e eeuw.. De Hessenroutes in ons land Zoals eerder vermeld liepen de meeste Hessenwegen min of meer van het oosten naar westen door ons land (zie Land van Lochem 2018 nr. 2 afb. 8). Ze liepen allemaal richting Amsterdam via Zwolle, Amersfoort en Utrecht. Amsterdam was het economische middelpunt van West-Europa in de zeventiende en achttiende eeuw. Door de slappe ondergrond in West-Nederland konden de zware karren en wagens daar echter niet altijd komen. Bovendien was het in Amsterdam erg druk. Daar- om gingen ze, als ze al tot Amsterdam doorreisden, meestal maar tot Diemen. Daar werden de goederen overgela- den op lichtere wagens en op boten. Maar veel vracht werd in Zwolle overgeladen op beurtschepen of trekschuiten en vervolgens naar Amsterdam gebracht. Daarom werd er vaak richting Zwolle gereden. Waarom er toch ook over de Veluwe gereden werd naar , Amersfoort en Utrecht, om vandaar de goederen per beurtschip of trek- schuit naar Amsterdam te laten brengen, is niet duidelijk. Want de Veluwe overtrekken was bepaald niet gemakkelijk en niet zonder risico. Vanuit Amsterdam gingen weer allerlei goederen, o.a. Oosterse waren, mee terug richting de Duitse gebieden. 9 - bij 15 : “Dan 17

16 Borculo, , en Siegen maar liefst 20 en Siegen maar liefst Winterswijk Groenlo, Borculo, Osnabrück en Kassel. uur korter dan die via Zwolle, was, de kreeg via inderdaad De passage (route) - en de Admi magistraat de Amsterdamse van voorkeur Dan waren er nog de route via en de route en de route via Doesburg er nog de route Dan waren hebben gespeeld dat via Arnhem. Daarbij zal een rol transporten de Duitstalige veel zuiden van uit het men niet verder gebieden kwamen en dan reisde Bij de keuze dan noodzakelijk was. naar het noorden een rol, factoren speelden meerdere een route voor Toen en het jaargetijde. de weg de kwaliteit van o.a. tijdens de jaarwisseling 1770 -1771 de dijken van de langs de Rijn gingen richting Arnhem braken, de via Arnhem over van plaats in Hessenwagens 1000 Hessen- In 1780 werden via Doesburg. route 200 andere en slechts geteld route op deze wagens en voertuigen. en weggelden betalen tol- Ook de te Die rol. belangrijke begeleidingsgelden speelden een konden behoorlijk oplopen. kosten keuzes economische Niet maakten voerlui alleen de maar ook de steden hun routes, bij het bepalen van hierin. zich de Zut In 1659-1661 wist de jaren roerden en de magistraat de Amsterdamse phense magistraat het verleggen het plan tot winnen voor te Admiraliteit De Hessenpassage via Zutphen. de geautoriseerde van - Frankfort Amsterdam de route aan dat stad toonde Beekbergen, Zutphen, Voorthuizen, via Amersfoort, de Lebbenbrugge Lochem, bij de Nieuwe Luchte

Afb. 9. De belangrijke Hessenroutes door ons land. De route van van De route door ons land. 9. De Hessenroutes belangrijke Afb. ontbreken. via Zutphen en de route naar Groningen Coevorden denken we weer aan de hessische voerlui in blauwe kielen, die zoo vele dagen onderweg waren voor ze hunnen producten producten hunnen ze voor dagen onderweg kielen, vele die zoo in blauwe waren aan de hessische voerlui weer we denken onder den grooten hout- en schaddenvuur bij een vroolijk Lebbenbrugge) en die hier (de aan den man hadden gebracht, raliteit. De voerlui werden toen min of meer gedwongen via Zutphen te gaan rijden. Vanaf 1661 kwam het Hessen- Vanaf rijden. gaan te via Zutphen min of meer gedwongen toen werden De voerlui raliteit. de Hessenkarren passeerden en -wagens Zutphen van teleurstelling grote Maar tot op gang. route deze over verkeer de stad voor voordeel het economisch laden, zodat in en uit te goederen veel de stad zonder periode echter in deze en de zijn afgenomen waarschijnlijk zal daardoor route volgen de te van op het naleven Het toezicht minimaal bleef. routes. de andere gebruik van vooral al gauw weer maakten voerlui De Hessenwegen bij Lochem De Hessenwegen de kaart van tekenaar Oude kaarten Gelukkig er op zijn er niet. Visscher, met de Hessenroutes heeft Claes Jansz. die bij Lochem, de Hessenroutes één van manier uit 1648 (afbeelding 10), op een bijzondere Zutphiana’ ‘Comitatus figuurtjesvorm route Hij op deze in de tekende in beeld gebracht. toch naar Zutphen, via Lochem Westfalen vanuit Groenlo trekken. belegeren. Zij trokken te naar de stad om deze (Groenlo) richting Groll die in colonne soldaten, van de Hessen. Mogelijk als weg dezelfde gebruik van bij hun tocht maakten Ze bezet. namelijk door de Spanjaarden was niet dóór de soldaten dat zien, net als de Hessen. Duidelijk is te spoor, bij zich met een breed hadden ook zij wagens Bij De gaan richting Barchem. te om verder De de stad bij herberg Luchte voor trokken , maar afsloegen Lochem Borculo. richting via Barchem verder vandaar en gingen op de (huidige) Barchemseweg Dolle Hoed kwamen weer ze de Hessenkarren van de voerlui en Voor (Lebbenbrugge). brugh’ ‘De Lebbing herberg ze passeerden Borculo Voor De Eibergse konden overnachten. ze waar herbergen, destijds als de Lebbenbrugge De Luchte zowel waren -wagens ‘De Lebbenbrugge’ en streekhistoricus in 1939 in zijn artikel Hendrikschrijver Odink (1889 – 1973) schreef Er waren in ons land vijf hoofdroutes, die wisselend gebruikt werden. De oudste, gemakkelijkste en veiligste route en route gemakkelijkste en veiligste De oudste, werden. die wisselend gebruikt vijf hoofdroutes, in ons land Er waren beurtschip men per of ging naar Amsterdam, Vandaar via Zwolle. vermeld, al zoals liep, gebruikte de meest daardoor en of via Groenlo (via Enschede Deventer over naar Amersfoort. De route de Noord-Veluwe over via de landroute via de route Vooral gebruikt. minder werden en Lochem) (ook via Groenlo Zutphen over route en de Lochem) - Deven eens overvallen werden. nog wel voerlui daar de men onaantrekkelijk. doordat vond Onder andere Zutphen Duitse het voor handels- en havenstad lang een heel belangrijke het al een paar eeuwen dat had het voordeel ter Coesfeld als Münster, uit steden 1200 kwamen handelaren voor Al meer dan Zutphen. veel geweest, was achterland de Hessen- waarom hebben gespeeld, rol een grote zal mogelijk Dat naar de vijf jaarmarkten in Deventer. Vreden en heeft nooit lekker Dat De die via Zutphen. Zutphen stad heeft gezeten. er had boven de voorkeur via Deventer route Spitholderbrug). de over (zie de tekst veranderen te de situatie doen om pogen te alles aan dan ook van

Land van Lochem 2018 nr. 2 10 Afb. 10. Uitvergroting van een deel van de kaart 'Comitatus Zutphiana' van Claes Jansz. Visscher uit 1648 met duidelijk zichtbaar de soldaten, die naar Groenlo trekken over de oude Hessenroute langs Lochem. De 'Spitholder brugh' en de 'Lebbing brugh' zijn aangegeven. boozem hun verkleumde ledematen warmden of nachtverblijf zochten. Niets herinnert meer aan die stoere vrachtrijders met verweerde gezichten, dan tal van zgn. Hessenwegen en een paar spreekwoorden: ‘etten as ne hesse’ en ‘vleuken as ne hesse’. […] Maar we zien ook lange legertreinen met dreunenden voetstap voorbijtrekken op weg naar de sterkte Grol, in die harde tijden, toen bitter werd geleden.”

Maar dit was niet de enige route die de Hessen gebruik- ten in de omgeving van Lochem. Op onderstaande twee samengevoegde kaarten uit de Hottinger-atlas, getekend tussen 1773 en 1787, zijn twee van de routes ingetekend, waarlangs de Hessen trokken. De onderste route is de route, die ook de soldaten richting Groenlo volgden. De bovenste gaat om de noordzijde van de Lochemse berg. Deze weg staat op de kaart vermeld als “Binnenweg naar Borkelo”. Ook nu staat langs het zand- pad tussen de Hoge Enkweg en de Lindeboomsweg nog een blauw bord met de vermelding ‘Hessenweg’. In de omgeving van Lochem gingen de Hessen meestal verder richting Deventer. Hun route langs Lochem is slecht terug te vinden. Ze zullen niet door het stadje zijn gegaan, maar een weg vlak langs de stad is op de Hottingerkaart niet duidelijk te vinden. Vandaar de onderbroken rode lijn bij de stad. Andere voerlui gingen Land van Lochem 2018 nr. 2 richting Zutphen. Er moeten meer Hessenroutes langs Lochem zijn geweest. Zo moeten ze ook vanuit Goor en Diepenheim richting Lochem zijn getrokken. Dat kunnen voerlui zijn geweest, die op weg waren naar Zutphen, maar het kan ook zijn dat ze een tijdelijk alternatief hadden gezocht voor hun normale route richting Deventer. De route die ze kozen hing vaak af van de plaatselijke omstandigheden, zoals de toestand van de weg of de aanwezigheid van soldaten of rovers in de omgeving van de oude route. 11 ------Maar het tij voor de Hessenvaart begon te keren. de Hessenvaart keren. Maar begon te het tij voor na de inval eeuw, de achttiende het einde van Tegen het Hessenver in 1794, nam troepen de Franse van Daarvoor hadden de Der keer langzamerhand af. van tigjarige Oorlog (1616-1648) en de veldtochten invloed belemmerende Napoleon ook al een sterk voerlui Veel op het transport door de Hessen gehad. het was De doodsteek al mee gestopt. er toen waren als de rivieren scheepvaartverkeergroeiende over de Rijn het en de Main 1840, het opkomen van vanaf - de stoom de opkomst van postverkeer en vooral De na 1850. Hessen trokken voor treinverbindingen door de Achter 1875 met hun wagens rond het laatst hoek. (oud-burge Olthuis Sloet van baron De oude J.A.J. De Hessenwagens blijken langs Lochem niet zozeer niet zozeer langs Lochem blijken De Hessenwagens op zijn getrokken, aan te maar vooral op Zutphen dan wilden reizen, Deventer naar ze Als Deventer. drie mogelijkheden hadden ze te om de over bij de Boe bij Lochem, Tolhuisbrug bij de steken: als in de zomer in de (zowel mende overstromingen gebruiken. Dan kon er de rivier van niet te winter) de Boe gemaakt van worden alleen maar gebruik op wonend Apeldoorn en op het laatst van meester in 1859 op: daarover merkte ) De Beelehuize in vinkbrug iets verderop, of bij de Spitholderbrug bij vinkbrug iets verderop, voorko de veel tijdens brug was DeAlmen. eerste De 11). vinkbrug en de Spitholderbrug ook afb. (zie brug was En deze had blijkbaarlaatste voorkeur. de strijd dan ook een belangrijk tussen 1609 en 1712 - en Deventer, Zutphen tussen de Hanzesteden punt was. boosdoener de grote in wezen waarbij Zutphen de de stad van dat berieprecht zich op een Zutphen

Afb. 12. Nog uit een 'centsprent' van de Erve Wijsmuller uit Wijsmuller de Erve van 12. Nog uit een 'centsprent' Afb. onbekend tekenaar Amsterdam, Het einde van de vrachttransporten door de Hessen naar ons land de vrachttransporten Het einde van Afb. 11. De Spitholderbrug als klapbrug in de op een litho afgebeeld Afb. uit 1884. Almanak Volks Geldersche De strijd om de Spitholderbrug De strijd Gelderse hertogen zou hebben verkregen. Zowel in 1420 als in 1522 had de hertog tijdens de jaarmark immers Zowel verkregen. hebben zou hertogen Gelderse ten een verbod ingesteld om uit het zuiden en het oosten aangevoerde goederen over de Berkelbruggen tussen de Berkelbruggen tussen over goederen aangevoerde om uit het zuiden en het oosten ingesteld een verbod ten privilege. als een blijvend dat beschouwde Zutphen naar Deventer. op weg passeren laten te en Lochem Zutphen echter De brug werd of vernielde. afsloot de brug de jaarmarkten, als Zutphen rond vooral onrust, veel leidde tot Dat zich er lieten maar ze de brug lastig, van de afbraak was de wagenvoerders Voor hersteld. door Deventer weer steeds een doorwaadbare van plek in de rivier (denk maar aan het verhaal een voorde, was Dichtbij niet door tegenhouden. met hun zware met meer moeite, weliswaar Staring). Daar trokken de wagenvoerders, dichter van boer” “Hoofdige de kunnen reizen. te karren kant, door de Berkel en wagens naar de andere om verder op meer invloed steden in verschillende burgers en kregen eeuw eisten de gewone achttiende de van Aan het begin de handels- dat toe, onder andere leidde er in Zutphen Dat aristocratie. de heersende van koste het stadsbestuur ten wer stad en Lochem alle bruggen tussen deze de jaarmarkt dat in mei 1703 eisten, voor burgers lieden onder deze om naar Almen soldaten met vijf compagnieën Op 20 april 1703 trokken Zutphenaren gewapende den afgebroken. met een als de Boevinkbrug de Spitholder- Bij de Spitholderbrug kwam vernielen. een confrontatie te het tot zowel de vernielden de strijd, wonnen De Zutphenaren Linteloo. van door Christiaan Carel legertje aangevoerd Almenaren, af en zo hem weer brak Zutphen de brug. herstelde Deventer naar hun stad. terug brug en trokken in dronkenschap het van Staten blokkeren. ging schepen Gedeputeerde Zutphense de IJssel voor in 1708 Deventer Tot door. dat ging naar Amersfoort Veluwe de Duitsland over vanuit Hessenweg de grote dreigden Veluwe de en van Kwartier Zutphen kwamen Generaal de partijen en de Staten in de pas- de Admiraliteit Onder druk van sluiten. op Gelders gebied af te De men een akkoord. IJssel en de grote onderhandelingen en op 12 juni 1709 bereikte van tot torie ongestoord weer er bij de brug 1712 was Vanaf herbouwd. en de Spitholderbrug werd heropend werden Hessenweg de Spitholderbrug een klapbrug jaar was dat (zie de litho afb. Vanaf het water. en over de weg mogelijk over verkeer belang groot van de Hessenroute uit het vervoer over de inkomsten moeten als Deventer Zutphen zowel Voor 11). zijn geweest.

Land van Lochem 2018 nr. 2 12 “Menigmaal heb ik mij verlustigd met het zien passeren der zogenaamde Hessenkarren, kolossale karren door vier of vijf hengsten getrokken. Vroeger voerden zij waardevolle spullen aan, o.a. zijden stoffen uit Italië; maar in latere tijd brachten ze slechts zwartsel naar Amersfoort. Nog hebben deze wagens niet opgehouden te rijden, te Arnhem zag men ze nog wel eens (1859!). Het bedrijf liep op zijn eind. Het waren vennootschapjes, die de karren uitrust- ten; de voerman met paard en hond leefde vrijwel geheel van meegevoerd proviand en bij gemis aan retourvracht verkocht hij wagen en paarden hier, om met de hond als gezelschap te voet huiswaarts te keren.”

De ‘Frachtfuhrleute’ en hun almanak Zoals al eerder is aangegeven was het transport van goederen door ons land door de zogenaamde Hessen slechts een fractie van het totale transport door Duitstalige voerlui door heel Europa. Deze voerlui vorm- den zoals vermeld de harde kern van alle internationale voerlui in die tijd. Vaak uit nood geboren waren hun voorouders van de landbouw overgegaan op het vervoer van goederen. Het beroep van voerman ging meestal van vader op zoon. De zoon trok al op jonge leeftijd met zijn vader mee om de routes en de kneepjes van het vak te leren kennen. De voerlui uit een bepaalde regio vormden een soort gilde (een zogenaamde ‘Zug’), die hen verplichtte zich aan bepaalde regels te houden. De routes liepen van herberg naar herberg, waar de voerlui na aankomst meestal gezamenlijk optrokken. Ze nuttigden er ook samen de maaltijd nadat ze eerst gezamenlijk in gebed waren gegaan. Het waren meestal zeer vrome lieden. Dit alles is te lezen in het artikel ‘Der Fuhrmann von dazumal’ uit het blad Die Gartenlaube (1864) door August Topf. De schrijver geeft een prachtige beschrijving van het leven van de voerman uit die tijd. Ook heeft hij het in zijn artikel over een bijzonder object, dat bijna iedere voerman destijds bij zich droeg in zijn ransel, namelijk een soort almanak. Het droeg de opmerkelijke titel ‘Jesus! Der getreueste Gefährte und Helfer zu Wasser und Lande’. Het boekje omvat twee delen. Het eerste gedeelte bevat morgen-, avond-, boete-, biecht-, communie-, reis- en andere gebeden en liederen. In het tweede zijn allerlei praktische zaken terug te vinden, zoals informatie over de vele verschillende maten en gewichten die in die tijd nog bestonden. Verder bevatte het renteberekeningen, een eeuwigdurende kalender, wat te doen bij ziekte en lichamelijke ongemakken en een richtingaanwijzer met routes door Europa van herberg naar herberg. Er zat ook een eenvoudige uitvouwbare kaart van Duits- land en omringende landen en een eveneens uitklapbare afstandstabel in. Deze is echter nauwelijks te lezen, zo klein zijn de letters en cijfers. Doordat de kaart uitvouwbaar was, is hij ook meestal uit de nog bestaande almanakjes verdwenen. Land van Lochem 2018 nr. 2 Uit potloodkruisjes in bovenstaand boekje blijkt dat de eigenaar, een voer- of koopman uit Quedlinburg (ten oosten van de Harz), in ieder geval over twee der vier routes naar Amsterdam heeft gereisd. Lochem staat niet als mogelijke rustplaats vermeld. De in ons land aangegeven routes liepen via Groningen – Harlingen, via Oldenzaal - Deventer en via Goor - Zwolle naar Amsterdam.

In Duitsland is nog veel informatie over ‘onze’ Hessische voer- en kooplui te vinden. Tenminste als men daar zoekt onder de benaming Fuhrleute, Frachtfuhrleute of Handelsstrassen.

13 - - West Indië. West , 2002. Reizen is tol betalen door dr. Jenny Sarrazin, 2001. Jenny door dr. Handel zwischen IJssel und Berkel Kaufmann, Kram und Karrenspur,

Noordduitse regio, ‘Keisse’ waarschijnlijk uit de omgeving van Keulen, Hessen uit het Zuid- en Middelduitse gebied. waarschijnlijk uit de omgeving van Keulen, Hessen Noordduitse regio, ‘Keisse’ ligt tussen Moskou en Sint Petersburg. Na de stichting van Sint Petersburg is de stad haar belangrijke handelspositie aan de Na de stichting van Sint Petersburg ligt tussen Moskou en Sint Petersburg. nieuwe stad kwijt geraakt. maar ook om onderweg opgeladen goederen die ook onderweg weer ergens afgeladen werden. Het handelde hierbij in grote maar ook om onderweg opgeladen goederen die ook onderweg weer ergens gebieden naar het noorden, zuiden, oosten of lijnen om tweerichtingentransport: goederen, die uit de centraal gelegen Duitse genomen. Naar ons land toe ging het o.a. om westen vervoerd werden en goederen die vanuit die gebieden mee terug werden garens en borstels uit Düsseldorf, blik aardewerk uit de omgeving van Keulen, glaswerk uit Heilbronn en Hanau, lijnzaad, Berlijn, zwartsel voor o.a. de kleding van de waren uit Leipzig, pelzen uit Novgorod, spiegelglas en ruiten voor koetsen uit zandsteen uit Bentheim, maalstenen uit de Eifel. Westfalen, uit V.O.C.schepen kromhout voor de bouw van de Veluwenaren, in houten vaten, waarbij de boeken eerst Opvallend is nog het vervoer van boeken uit het Duitstalige gebied naar ons land Als retourvracht namen ze o.a. mee terug: haring (in massa), stokvis, specerijen, verpakt werden in beschermend zeildoek. en kruiden, verfwaren, koffie, thee en vele andere goederen, waaronder uit Oost- land te zijn gekomen. Ze kwamen uit arme Duitse streken om hier hun mager inkomen wat aan te vullen met o.a. het steken land te zijn gekomen. Ze kwamen uit arme Duitse streken om hier hun mager van turf en het maaien van gras (zgn. ‘hannekesmaaiers’). jes en vorstendommen. Pas in 1815 werd er met de Duitse Bond een zekere vorm van eenheid in het Duitse gebied gecreëerd er met de Duitse Bond een zekere vorm van eenheid in het Duitse gebied gecreëerd jes en vorstendommen. Pas in 1815 werd Keizerrijk voor het eerst een Duitse eenheid. en pas in 1871 kwam er met het Duitse in het decembernummer uit 1931 van het blad ‘Archief’ (Oudheidkundige Vereeniging De Graafschap). Vereeniging (Oudheidkundige in het decembernummer uit 1931 van het blad ‘Archief’ van Petersen in J.W. Uit het boek ‘Bergsch’ uit het Bergische Land, een gebied in Noordrijn-Westfalen in de omgeving van Wuppertal., ‘Bremmer’ uit de ‘Bremmer’ Wuppertal., in de omgeving van Land, een gebied in Noordrijn-Westfalen uit het Bergische ‘Bergsch’ Novgorod (nu Veliki Novgorod) is één van de oudste steden van Rusland en was destijds een belangrijk handelspunt. De stad is één van de oudste steden van Novgorod) Veliki Novgorod (nu Karren zijn tweewielers en wagens vierwielers. om goederen die over grote afstanden vervoerd werden, De vervoerde goederen waren van velerlei aard. Het ging daarbij . Duitsland als staat bestond in de zeventiende en achttiende eeuw nog niet. Het gebied bestond uit een veelheid van stadstaat en achttiende eeuw nog niet. Het gebied bestond uit een veelheid van . Duitsland als staat bestond in de zeventiende In de negentiende eeuw blijken ook veel seizoenarbeiders uit de Duitstalige gebieden met de Hessenwagens mee naar ons In de negentiende eeuw blijken ook veel seizoenarbeiders uit de Duitstalige 6 7 8 5 4 2. 3 Eindnoten 1

Land van Lochem 2018 nr. 2 14