VERZORGING EN KWEEK VAN VIPERA AMMODYTES EN LATASTEI IN GEVANGENSCHAP CARE AND BREEDING OF VIPERA AMMODYTES AND VIPERA LATASTEI IN CAPTIVITY

André Weima André Weima

Vipera ammodytes Vipera ammodytes Geen van de tegenwoordig gehouden Eu- None of the current European Vipers are as ropese Adders is zo populair als Vipera am- popular as Vipera ammodytes . The huge modytes. De enorme kleurvariatie, de ken- colour variation, the characteristic up- merkende wipneus en de relatief eenvoudige turned nose and the relatively simple care verzorging in gevangenschap dragen bij aan in captivity, contribute to the great popular- de grote populariteit van deze soort onder ity of this species among Viper enthusiasts. adderliefhebbers. Occurrence Voorkomen Vipera ammodytes naturally occurs mainly In de natuur komt Vipera ammodytes voor- in Central Europe and Asia, Albania, Geor- namelijk voor in Midden-Europa en Azië, gia, Bulgaria, Slovenia and Bosnia-Herze- Albanië, Bosnië en Herzegovina, Bulgarije, govina, Greece, Hungary, Italy, the former Georgië, Griekenland, Hongarije, Italië, het Yugoslavia, Croatia, Macedoia, Austria, Ro- voormalige Joegoslavië, Kroatië, Macedo- mania, Russia, Serbia, Montenegro, Slove- nië, Oostenrijk, Roemenië, Rusland, Servië, nia and Turkey. In general four subspecies Montenegro, Slovenië en Turkije. Algemeen are recognized, namely: Vipera ammodytes erkent men vier ondersoorten, te weten: am- ammodytes (LINNAEUS, 1758), Vipera am- modytes, ammodytes (LINNAEUS, 1758), modytes meridionalis (BOULENGER, 1903), ammodytes meridionalis (BOULENGER, Vipera ammodytes montandoni (BOU- 1903), ammodytes montandoni (BOULEN- LENGER, 1904), and Vipera ammodytes GER, 1904), en (ammodytes) transcaucasiana transcaucasiana (BOULENGER, 1913). The (BOULENGER, 1913). De ondersoort ruffoi subspecies ruffoi is now seen as a local wordt tegenwoordig weer als lokaalvorm van form of Vipera ammodytes ammodytes. The ammodytes ammodytes gezien. De grootte size and physique of the animals can vary en lichaamsbouw van de dieren kan tussen tremendously between geographical areas. de geografische gebieden enorm verschillen. Distribution Verspreiding The distribution of the subspecies is as fol- De verspreiding van deze ondersoorten is lows: als volgt: • Vipera ammodytes ammodytes (pic- • Vipera ammodytes ammodytes (foto 1): ture 1): Italy, Austria, Slovenia, Croatia, Italië, Oostenrijk, Slovenië, Kroatië, Bos- Bosnia and Herzegovina, Serbia, Mon- nië Herzegovina, Servië, Montenegro, tenegro, northern half of Albania, Mac- noordelijke helft van Albanië, Macedonië, edonia, Romania, Western Bulgaria and Roemenië, West-Bulgarije en Zwitserland. Switzerland.

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 227 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 1. 1.0 Vipera ammodytes ammodytes (Ada, Kroatië) Photo 1. 1.0 Vipera ammodytes ammodytes (Ada, Croatia)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 228 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 • Vipera ammodytes meridionalis (foto 2): • Vipera ammodytes meridionalis (Photo vanaf Midden-Albanië en Macedonië door 2): from central Albania and Macedonia Griekenland (inclusief de eilanden) tot in through Greece (including the islands) up de zuidelijke delen van Europees-Turkije. to the southern parts of European Turkey. • Vipera ammodytes montandoni: van zui- • Vipera ammodytes montandoni: of south- delijk Roemenië en Oost-Bulgarije tot in ern Romania and Eastern Bulgaria up to de noordelijke delen van Europees-Turkije. the northern parts of European Turkey. • Vipera ammodytes transcaucasiana (foto • Vipera ammodytes transcaucasiana 3): Turkije en Georgië. (Photo 3): Turkey and Georgia.

Er bestaan verschillende eilandvormen van There are several island forms of Vipera Vipera ammodytes. Deze exemplaren blijven ammodytes . These forms usually remain doorgaans kleiner dan die van het vasteland. smaller than those of the Mainland. The De eilandvormen van ammodytes meridi- island forms of Vipera ammodytes me- onalis (foto 4 - hier Korfu, Griekenland, 50 ridionalis (picture 4- e.g. Corfu, Greece, 50 cm) zijn hiervan wel het bekendst. Maar ook cm) are the best known. Also Vipera am- Vipera ammodytes ammodytes van Krk wor- modytes ammodytes from Krk as they be- den als zij volwassen zijn slechts ongeveer come adults are only about 60 cm in length 60 cm (foto 5). (Photo 5).

Vipera ammodytes spp. geven de voor- Vipera ammodytes spp. prefer a dry habi- keur aan een droge habitat met voldoende tat with sufficient hiding possibilities under schuilmogelijkheden onder stenen of kreu- stones, or scrubland. They don’t like sand, pelhout. Ze houden niet van zand, en geven and prefer stony soils. They are found from

Foto 2. 1.0 Vipera amm. meridionalis (Pinios Delta, Griekenland) Photo 2. 1.0 Vipera amm. meridionalis (Pinios Delta, Greece)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 229 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 3. 1.0 Vipera (ammodytes) transcaucasiana (Marneuli, Georgia) Photo 3. 1.0 Vipera (ammodytes) transcaucasiana (Marneuli, Georgia)

Foto 4. 1.0 Vipera ammodytes meridionalis (Korfu, Griekenland) Photo 4. 1.0 Vipera ammodytes meridionalis (Korfu, Greece)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 230 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 de voorkeur aan steenachtige bodem. Ze lowlands near the coast, up to the moun- komen voor van laaglanden aan de kust tot tains to a height of over 2000 metres. This in het gebergte tot een hoogte van meer dan ‘active and wait’ hunter sometimes buries 2000 meter. Deze actieve en loerjagers gra- partially into the substrate where they are ven zich soms gedeeltelijk in in het substraat laying (Photo 6, Novo Mesto). The animals waar ze op liggen (foto 6, Novo Mesto). Re- regularly climb into low bushes and trees, gelmatig klimmen de dieren in lage struiken possibly looking for nests and birds and en bomen, wellicht op zoek naar nesten en to sunbathe. In nature the animals mainly vogels, en om te zonnen. De dieren voeden feed on lizards, rodents, young nest birds zich in de natuur voornamelijk met hagedis- and even other snakes as well as insects. sen, knaagdieren, jonge nestvogeltjes en They are not aggressive snakes and they zelfs andere slangen en insecten. Het zijn will try to flee when they are approached geen agressieve slangen en ze zullen pro- too closely, while emitting short hisses. The beren te vluchten wanneer ze te dicht be- bite of Vipera ammodytes spp. is very pain- naderd worden, terwijl ze korte sisgeluiden ful and may, although rarely, be deadly. Al- uitstoten. Een beet van Vipera ammodytes ways see a doctor after a bite! spp. is erg pijnlijk en kan, hoewel dat zeld- zaam is, dodelijk zijn. Raadpleeg na een Inside the terrarium beet altijd een arts! Vipera ammodytes spp. are good to keep in captivity. The animals are easy to keep and In het terrarium only demand modest requirements to the Vipera ammodytes spp. zijn in gevangen- size of their enclosure. I consider 60 x 60 x schap goed te houden. Het zijn gemakke- 50 cm (length, width, height) to be the mini- lijke dieren in de verzorging en stellen weinig mum size for a terrarium for a single animal.

Foto 5. 0.1 Vipera ammodytes ammodytes (Krk, Kroatië) Photo 5. 0.1 Vipera ammodytes ammodytes (Krk, Croatia)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 231 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 6. 1.0 Vipera ammodytes ammodytes (Nova Mesto, Slovenië) Photo 6. 1.0 Vipera ammodytes ammodytes (Nova Mesto, Slovenia)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 232 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 eisen aan het formaat van hun verblijf. Toch When wanting to buy this species, it is pref- vind ik 60 x 60 x 50 cm (lengte, breedte, erable look for captive bred offspring. This hoogte) wel het minimale formaat voor een species is bred so frequently, that they can terrarium met een enkel dier. Wanneer we be obtained for an affordable price. deze soort willen aanschaffen, kunnen we het beste op zoek gaan naar nakweekdie- It is advisable to separate animals from ren. Deze soort wordt inmiddels zo veelvul- different populations. So that we keep the dig gekweekt dat ze voor een gunstige prijs geographical forms pure for breeding. We te verkrijgen zijn. feed our animals with mice each fortnight. Young animals need more frequent feed- Het is raadzaam om dieren uit verschil- ing. These we offer a baby mouse every lende populaties gescheiden te houden. Zo ten days. Vipera ammodytes spp. usually houden we voor de kweek de geografische are very easy feeders and can sometimes vormen zuiver. We kunnen onze dieren elke be voracious. So there is a risk of overfeed- veertien dagen voeren met muizen. Jonge ing the animals. However, they will grow dieren hebben iets frequenter voedsel no- disproportionately, which makes the body dig. Deze kunnen we elke tien dagen een too large in proportion to the head (a so babymuisje aanbieden. Vipera ammodytes called Pinhead-Photo 7). Samples from the spp. zijn gewoonlijk een erg gemakkelijke wild, usually have a much larger head than eters en zijn kunnen soms vraatzuchtig zijn. those in captivity! Growing fat is a particu- Het gevaar bestaat dan ook om de dieren lar problem for female animals. When they te overvoeren. Ze zullen hierdoor echter get pregnant, its fat body presses down on buitenproportioneel groeien, waardoor het the embryos, which results in a poor devel- lichaam in verhouding tot de kop te groot opment and enables the young snakes to wordt (een zogenaamde Pinhead - foto 7). work out properly during delivery (personal Exemplaren in de natuur hebben vaak een observation). veel grotere kop dan die in gevangenschap! Vervetting is met name een probleem bij We preferably arrange the terrarium for Vi- vrouwelijke dieren. Wanneer deze zwanger pera ammodytes spp. as natural as possi- raken, drukt het vetlichaam op de embryo’s, ble, with plenty of hiding places and places waardoor deze zich slecht kunnen ontwikke- for sunbathing and for warming up (Photo 8 len en de jonge slangen zich tijdens de be- and 8a). You can find sufficient pictures of valling niet goed naar buiten kunnen werken biotopes on the internet. The temperature (persoonlijke observatie). may range from 32 °C during the day to be- low 20 °C at night in spring and summer. I We richten het terrarium voor Vipera ammo- think it is important that the animals should dytes spp. het liefst zo natuurlijk mogelijk in, have the ability to cool down after warming met voldoende schuilplekken en plaatsen up. We can achieve this by providing suf- om te zonnen en op te warmen (foto 8 en ficient air vents in the terrarium and, for ex- 8a). Op internet zijn voldoende biotoopfoto’s ample, to place the heating spot out of the te vinden. De temperatuur kan variëren van centre. A full-spectrum fluorescent fixture 32°C overdag tot onder de 20°C ’s nachts in or led lights provide sufficient daylight for het voorjaar en in de zomer. Ik vind het be- the animals. langrijk dat de dieren de mogelijkheid moe- ten hebben om zich na het opwarmen af te Preferably we keep our animals separated koelen. Dit kunnen we bereiken door het ter- from each other all year. Only in the spring rarium van voldoende ventilatieopeningen te do we put the males with the females. voorzien, en bijvoorbeeld de verwarmings- This way we avoid mutual biting incidents, spot uit het midden te plaatsen. Een full- which, in unfavourable cases, could lead to

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 233 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 7. 1.1 Vipera ammodytes meridionalis (Olymp gebergte, Griekenland) Photo 7. 1.1 Vipera ammodytes meridionalis (Olymp Mountain, Greece)

Foto 8. 0.1 Vipera ammodytes ammodytes (Ada, Kroatië) Photo 8. 0.1 Vipera ammodytes ammodytes (Ada, Croatia)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 234 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 spectrum tl-armatuur of ledverlichting zorgt death of one of our animals, when this can voor voldoende daglicht voor de dieren. be easily avoided.

Het liefst houden we onze dieren het hele Winter dormancy jaar van elkaar gescheiden. Alleen in het In mid-October we can slowly cool down voorjaar zetten we de mannen bij de vrou- the terrarium by shortening the daytime wen. Op deze manier voorkomen we on- each day and then stop feeding the ani- derlinge bijtincidenten, die, in ongunstige mals. We allow the animals a winter dor- gevallen, kunnen leiden tot de dood van één mancy from approximately November van onze dieren, terwijl ze zo eenvoudig te through to late February/early March at a voorkomen zijn. temperature of 10-15°C. I prefer to leave my animals in the terrarium during this pe- Winterrust riod. We should provide the terrarium with Medio oktober kunnen we het terrarium a thick layer of oak leaves during the win- langzaam gaan afkoelen door de dagleng- ter and always supply fresh drinking water te telkens te verkorten en het voeren van because during the winter dormancy the de dieren te stoppen. We gunnen de die- animals still occasionally drink. There are ren een winterrust van ongeveer novem- snake keepers that winter their animals ber t/m eind februari/begin maart bij een significantly colder, in a wine refrigerator. temperatuur van 10-15°C. Het liefst laat Perhaps this is possible but personally I ik mijn dieren tijdens deze periode in het have no experience with it. terrarium. We kunnen het terrarium tijdens de winterrust voorzien van een dikke laag Normal healthy animals during the winter eikenbladeren en steeds vers drinkwater, dormancy occasionally will appear in the

Foto 8a. 0.1 Vipera ammodytes ammodytes (Ada, Kroatië) Photo 8a. 0.1 Vipera ammodytes ammodytes (Ada, Croatia)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 235 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 omdat de dieren tijdens de winterrust toch terrarium. This is completely normal. How- af en toe drinken. Er zijn slangenhouders ever, when the animals are constantly rest- die hun dieren aanzienlijk kouder overwin- less, there might be something going on. teren, in een (wijn)koelkast. Wellicht is dit The temperature may be slightly too high. goed mogelijk, maar zelf heb ik hier geen In that case, check it well. Also when the ervaring mee. animals are laying with their heads bent up, with the neck stretched out, there is more to Normaal zullen gezonde dieren zich tijdens it. This behaviour may indicate a lung infec- de winterrust af en toe laten zien in het ter- tion. If the animal does not recover by itself rarium. Dit is volstrekt normaal. Wanneer de we need to consult a specialist veterinarian. dieren echter voortdurend onrustig zijn, is er In either case we can keep the animal on a wel iets aan de hand. Wellicht is de tempe- permanent heating plate. Most of the time ratuur nog iets te hoog. Controleer die dan animals with pneumonia will benefit from goed. Ook wanneer de dieren telkens met this. Normally however Vipera ammodytes hun kop naar boven gebogen liggen, met spp. does not easily get sick. This species de hals gestrekt, is er meer aan de hand. has a large adaptability. They do not like a Dit gedrag kan duiden op een longinfec- damp environment though and we do not tie. Mocht het dier niet zelf herstellen dan spray the animals too much. Shortly be- moeten we een gespecialiseerde dierenarts fore the animals slough, we can provide raadplegen. We kunnen het dier in ieder the terrarium with a light evening mist with geval op een permanente verwarmings- a trigger sprayer. Then the prevailing lower plaat leggen. Dieren met een longontste- temperature will result in higher air humidity king hebben hier vaak baat bij. Normaal than during the day. gesproken zal een Vipera ammodytes spp. echter niet snel ziek worden. Deze soort Breeding heeft een groot aanpassingsvermogen. Van In spring (from the end of February, begin- een vochtige omgeving houden ze echter ning of March) we switch the lighting and niet en we sproeien liever niet te veel op the heat spot on again. Healthy animals de dieren. Wanneer de dieren kort voor de will heat up quickly and accept food. It is vervelling zitten, kunnen we ’s avonds het recommended to wake the males a few terrarium wel licht benevelen met een plan- weeks earlier from the winter rest, than tenspuit. Door de dan heersende lagere the females. Experience has shown that temperatuur zal de luchtvochtigheid hoger these animals are more successful in mat- blijven dan overdag. ing, than when males and females are si- multaneously heated up. When we want Kweek to breed the animals, we put the males in In het voorjaar (vanaf eind februari, be- the terrarium with the females. Healthy, gin maart) schakelen we de verlichting en well wintered, animals will proceed quickly de warmtespot weer in. Gezonde dieren to mating. I keep my animals separated as zullen zich weer snel gaan opwarmen en much as possible, and as soon as some voedsel accepteren. Het verdient aanbe- pairings have occurred, I separate the ani- veling om de mannen een paar weken eer- mals again. der uit de winterrust te laten komen dan de vrouwen. De ervaring leert dat deze dieren During gestation a pregnant female will bij een paring succesvoller zijn dan wan- have a big appetite. We can offer her food neer man en vrouw gelijktijdig opgewarmd more frequently. I normally feed every two worden. Wanneer we met de dieren wil- weeks. Pregnant females we can safely of- len kweken, zetten we de mannen bij de fer a little mouse every seven to ten days. vrouwen in het terrarium. Gezonde, goed Depending on the temperature in the ter-

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 236 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 overwinterde dieren zullen snel tot paring rarium the gestation period may range overgaan. Zelf houd ik mijn dieren zoveel from a few months to almost half a year. mogelijk gescheiden, en zodra er een aan- But usually the offspring will be born in tal paringen heeft plaats gevonden, scheid summer. We can still leave them with the ik de dieren weer. dam in the terrarium a few more days. Af- ter that, it’s better to house them separate- Een zwanger vrouwtje zal gedurende de ly. As a result, we have more control over draagtijd een grote eetlust hebben. We kun- the ups and downs of the youngsters. We nen haar wat frequenter voedsel aanbie- can place them in small bowls and offer den. Normaal voer ik om de twee weken. baby mice after about a week. Zwangere vrouwen kunnen we gerust om de zeven tot tien dagen een muisje aanbie- Young Vipera ammodytes usually start den. Afhankelijk van de temperatuur in het eating independently readily. Only the terrarium kan de draagtijd variëren van en- youngsters of some island forms of Vi- kele maanden tot bijna een half jaar. Maar pera ammodytes meridionalis frequently meestal zullen de jongen geborenen worden refuse food, perhaps because in nature in de zomer. We kunnen ze nog een paar they mainly feed on lizards. Until they eat dagen bij het moederdier in het terrarium la- independently we can carefully force feed ten. Daarna is het beter om ze afzonderlijk te these with nest mice. When force feed- huisvesten. Hierdoor hebben we meer con- ing, preferably, we keep the mouse on trole over het wel en wee van de jongen. We the back, so that it can be passed easily kunnen ze in kleine kweekbakjes onderbren- through the upper jaw, without legs cross- gen en na ongeveer een week babymuisjes ing. Once the animals start eating, further aanbieden. growing will be trouble free. Typically, these animals will mature in three to four years. Jonge Vipera ammodytes gaan meestal However, sometimes ammodytes bred in probleemloos zelfstandig eten. Alleen de captivity can reach sexual maturity much jongen van sommige eilandvormen van earlier. Firmly fed after two to three years, ammodytes meridionalis willen nog wel some animals are already large enough eens voedsel weigeren, wellicht omdat to reproduce. But if this does well for our het in de natuur voornamelijk hagedissen- animals, you can guess. As with virtually eters zijn. Deze kunnen we dan voorzichtig all snakes a dosed food supply and thus dwangvoederen met nestmuisjes, totdat moderate growth are best, and increases ze zelfstandig eten. Bij het dwangvoede- the life expectancy of our animals. ren houden we het muisje, bij voorkeur, op de rug, zodat het gemakkelijk onder de Vipera latastei bovenkaak doorgeschoven kan worden, Vipera latastei is a little less loved amongst zonder dat er pootjes dwars gaan staan. adder lovers. But this is actually unfair. Wanneer de dieren gaan eten, verloopt These animals are excellent in captivity, het opkweken verder probleemloos. Door- but eventually remain somewhat smaller gaans zijn deze dieren met drie tot vier jaar than Vipera ammodytes. Vipera latastei volwassen. In gevangenschap gekweekte latastei especially is slimmer than V. am- ammodytes kunnen soms echter al veel modytes, while the subspecies gaditana eerder geslachtsrijp zijn. Met stevige voe- has a more pinched physique and reaches dering zijn sommige dieren al na twee tot an adult length of around 60 cm. My own drie jaar groot genoeg om zich voort te female gaditana at her six years of age is planten. Maar of dit goed is voor onze die- still only 50 cm long. The pug nose from ren, laat zich raden. Zoals bij vrijwel alle latastei is considerably smaller than that of slangen is een gedoseerd voedselaanbod ammodytes.

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 237 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 en dus matige groei het beste, en is de le- Venom vensverwachting van onze dieren hoger. The venom of Vipera latastei spp. is con- siderably less strong than that of Vipera Vipera latastei ammodytes spp. Yet extreme caution with Vipera latastei is onder adderliefhebbers iets these species is strongly recommended. minder geliefd. Maar dit is eigenlijk onte- During forcedfeeding of a young Vipera recht. Deze dieren houden zich uitstekend in latastei gaditana I once was hit by a venom gevangenschap, maar blijven uiteindelijk iets tooth in the top of my index finger (Photo kleiner dan Vipera ammodytes. Vipera latas- 19). Within half an hour my face, eyes and tei latastei is vooral slanker dan ammodytes, mucous membranes in the nose and throat terwijl de ondersoort gaditana een gedron- became so swollen that I could hardly gener lichaamsbouw heeft en een volwas- breathe (photo 20). These are, in them- sen lengte van rond de zestig cm bereikt. selves, not signs of envenoming but aller- Mijn eigen vrouwelijke gaditana is met haar gic reactions to the bite. After emergency leeftijd van zes jaar toch nog maar vijftig cm action from my GP I was quickly placed on lang. De wipneus van latastei is aanzienlijk Desloratadine. As a result, the swelling re- kleiner dan die van ammodytes. duced quickly and I could ‘quietly’ breath again. From this moment on I permanently Gif have a box of Desloratadine in tablet form Het gif van Vipera latastei spp. is aanzienlijk within reach in my snake room. Taking care minder sterk dan dat van Vipera ammody- of venomous snakes is a fascinating hobby. tes spp. Toch is uiterste voorzichtigheid met Extreme caution in caring and (if necessary) deze soorten geboden. Tijdens het dwang- handling of these animals, however, re- voederen van een jonge Vipera latastei gadi- mains always essential. tana werd ik eens geraakt voor één giftand in de top van mijn wijsvinger (foto 19). Binnen een half uur raakten mijn gezicht, ogen en slijmvliezen in neus en keel zodanig opge- zwollen, dat ik nog maar moeilijk kon adem- halen (foto 20). Dit zijn, op zich, geen ver- giftigingsverschijnselen maar wel allergische reacties op de beet. Na een spoedcontrole bij mijn huisarts kreeg ik snel Desloratadine toegediend. Hierdoor nam de zwelling snel af en kon ik weer ‘rustig’ ademhalen. Van- af dit moment staat er nu permanent een doosje Desloratadine in tabletvorm onder handbereik in mijn slangenkamer. Het ver- zorgen van gifslangen is een fascinerende hobby. Uiterste voorzichtigheid in het om- gaan en (noodzakelijk) hanteren van deze dieren blijft echter altijd geboden.

Voorkomen en verspreiding Vipera latastei latastei (foto 9) komt voor in op bijna het hele Iberisch schiereiland. Kwamen ze vroeger bijna overal voor, te- genwoordig zijn de populaties vrijwel alle- Foto 9. 1.0 Vipera latastei latastei (Burgos, Spanje) maal sterk begrensd. Veel populaties zijn Photo 9. 1.0 Vipera latastei latastei (Burgos, Spain)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 238 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 geïsoleerd, waardoor er geen uitwisseling Appearance and distribution meer bestaat van genetisch materiaal tus- Vipera latastei latastei (photo 9) occurs on sen dieren van deze verschillende popu- nearly the entire Iberian Peninsula. Former- laties. Dit verklaart wellicht ook de grote ly appearing almost everywhere, nowadays diversiteit aan kleuren en lichaamsbouw the populations virtually all appear strongly van deze soort. bounded. Many populations are isolated, which means no more exchange of genetic Latastei heeft het grootste verspreidings- material between animals from these differ- gebied, terwijl de populaties van gaditana ent populations. This also may explain the zich vooral in Zuid-Spanje en ook Portugal wide variety of colours and stature of this bevinden. Met name in de Huelva bevinden species. zich enkele kleine populaties. Ter plaatse ko- men ze echter niet veel voor. Vipera latastei latastei has the largest range, while populations of Vipera latastei Vipera latastei gaditana (foto 10) is in de gaditana particularly appear in the south of natuur moeilijk te vinden. Deze soort kan Spain and also in Portugal. Especially in the zichzelf goed verbergen door zich half in te Huelva some small populations are found. graven onder hopen dennennaalden of af- However, in the Huelva they are rather rare. gevallen bladeren e.d. Ook in Noord-Afrika komen nog enkele populaties van beide Vipera latastei gaditana (Photo 10) is hard (onder)soorten voor. Zo bevindt zich een to find in the wild. This species is able to populatie van Vipera latastei latastei in het hide itself well by, for example, getting half Rifgebergte in Marokko. En bevinden zich, buried under a pile of pine needles or fallen steeds kleiner wordende, populaties van Vi- leaves. In North Africa some populations

Foto 10. 1.0 Vipera latastei gaditana (Huelva, Spanje) Photo 10. 1.0 Vipera latastei gaditana (Huelva, Spain)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 239 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 11. 0.1.1 Vipera latastei gaditna (NW Tunesië) Photo 11. 0.1.1 Vipera latastei gaditna (NW Tunisia)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 240 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 pera latastei gaditana in Noordoost-Algerije of both (sub) species occur as well. So a tot in Noordwest-Tunesië (foto 11). Vipera latastei latastei population stands in the Rif Mountains in Morocco. And ever De uiterlijke kenmerken tussen de diverse decreasing Vipera latastei gaditana popula- populaties kunnen sterk verschillen. Zo zijn tions exist in Northeast Algeria up to North- de dieren uit de noordelijke populaties van west Tunisia (Photo 11). Vipera latastei latastei (Burgos - foto 12) aan- zienlijk langer en slanker dan de dieren uit de The external characteristics can differ meer zuidelijke gebieden (foto 13). De kleur- widely between several populations. So patronen van beide soorten kunnen, hoewel the Vipera latastei latastei from the northern niet zo extreem als bij Vipera ammodytes, populations (Burgos-photo 12) are signifi- enorm verschillen. cantly longer and slimmer than the animals from the more southern areas (photo 13). Vipera latastei latastei bewoont gebieden The colour patterns of both species, al- met een gematigd klimaat. De dieren komen though not as extreme as at Vipera ammo- uit de winterrust rond midden maart en hun dytes , vary tremendously. actieve periode is tot eind oktober, wanneer de temperatuur begint te dalen. Gedurende Vipera latastei latastei inhabits areas with a de winterrust bewegen de dieren nauwe- temperate climate. The animals come out lijks en eten niet. Vipera latastei jaagt vooral of winter dormancy around the middle of overdag en voedt zich meestal met kleine March and their active period is until late knaagdieren, hagedissen, insecten en kleine October, when the temperature starts to vogeltjes. Jonge dieren voeden zich hoofd- drop. During the winter rest the animals zakelijk met insecten (krekels) en hagedisjes. hardly move and don’t eat. Vipera latastei

Foto 12. 1.0 Vipera latastei latastei (Burgos, Spanje) Photo 12. 1.0 Vipera latastei latastei (Burgos, Spain)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 241 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 In het terrarium hunts mainly during the daytime and feeds Evenals Vipera ammodytes zijn Vipera latas- mostly on small rodents, lizards, insects tei in gevangenschap goed te houden en zijn and small birds. Young animals feed pri- het interessante slangen om te verzorgen en marily on insects (crickets) and lizards. observeren. Ik houd mijn dieren vrijwel al- lemaal afzonderlijk. Vooral gaditana (foto 14 Inside the terrarium en 14a). Deze ondersoort is erg prikkelbaar As well as Vipera ammodytes in captivity Vi- en bijt snel. Wanneer we deze soort samen pera latastei are good to keep and are inter- zouden houden, bestaat er reëel gevaar van esting snakes to take care of and to observe. onderlinge bijterijen. Het apart houden van Almost all of my animals I keep individually. onze dieren heeft feitelijk alleen maar voor- Especially gaditana (photo 14 and 14a). This delen. We houden op deze manier volledige subspecies is very irritable and bites quick- controle over het eetpatroon en gedrag van ly. If we were to keep this species together, onze dieren. there is real danger of mutual biting. Keeping our animals apart actually only has benefits. In het voorjaar kunnen we dieren eventueel This way we keep full control over eating pat- tijdelijk samen zetten wanneer we ermee terns and behaviour of our animals. kweken willen. We richten het terrarium in met enkele grote stronken hout en/of stenen In the spring we might put animals together waaronder de dieren zich verschuilen kun- temporarily when we want them to breed. nen of op kunnen zonnen. Vipera latastei la- We arrange the terrarium with some big logs tastei (foto 15) zal het weten te waarderen, and stones where the animals can hide or wanneer we een lichtvochtige schuilplaats can sunbathe. Vipera latastei latastei (Photo bieden, bijvoorbeeld een kleine varen in de 15) will certainly appreciate, when we offer

Foto 13. 1.0 Vipera latastei latastei (Centraal Spanje) Photo 13. 1.0 Vipera latastei latastei (Central Spain)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 242 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 hoek van het terrarium. In de natuur is deze a slightly damp shelter, for example a small soort ook vaak in dichtbegroeide biotopen fern in the corner of the terrarium. In nature te vinden. this species can also often be found in dense habitats. De ondersoort gaditana daarentegen geeft de voorkeur aan een meer droog verblijf. Ik On the other hand, the subspecies gaditana houd mijn dieren op een laag zand, bedekt prefers a more dry abode. I keep my animals met een hoopje dennennaalden. Hieronder on a layer of sand, covered with a pile of verschuilen de dieren zich graag en voelen pine needles. Below which the animals like ze zich veilig door het rugcontact. Verder to conceal themselves and they feel safe by zijn de terraria ingericht met een paar hopen dorsal contact. The terrariums are decorated stenen en stronken en takken waaronder de with a few rocks and stumps and branches dieren zich graag ophouden. under which the animals like to stay.

Naar mijn mening zijn gaditana’s schuwere In my opinion gaditana’s are more shy ani- dieren dan de nominaatvorm. Bij de gering- mals than the nominate. At the slightest ste verstoring beginnen de dieren te sissen disturbance the animals begin to sizzle and en raken ze opgewonden. Dit is ook goed they get excited. This is also good to be te zien aan de wijd open gesperde pupillen. seen by the wide-open pupils. Therefore Het is daarom ook van belang altijd voldoen- it is also important to always provide suf- de schuilplaatsen te bieden in hun verblijf. ficient shelters in their cage.

Het voeden van deze soorten zal in de re- Feeding these species generally will not gel geen problemen geven. De meeste cause problems. Most animals will easily

Foto 14. 0.1 Vipera latastei gaditana (Huelva, Spanje) Photo 14. 0.1 Vipera latastei gaditana (Huelva, Spain)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 243 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 14a. 0.1 Vipera latastei gaditana (Huelva, Spanje) Photo 14a. 0.1 Vipera latastei gaditana (Huelva, Spain)

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 244 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 15. 0.1 Vipera latastei latastei (Burgos, Spanje) Photo 15. 0.1 Vipera latastei latastei (Burgos, Spain) dieren accepteren probleemloos kleine accept small mice. Especially for gaditana muisjes. Vooral bij gaditana moeten we we must be aware not to feed too much. ervoor waken om niet te veel te voeren. Because these animals exhibit a rather Doordat deze dieren een nogal passief passive behaviour (they like to lie still all gedrag vertonen (ze liggen graag de hele day, lurking, under a pile of pine needles), dag stil, op de loer, onder een hoopje den- there is real danger for fattening. A small nennaalden), bestaat er reëel gevaar voor springer, once every fortnight, will be suf- vervetting. Een kleine springer, eens in de ficient for an adult animal. Young latastei’s veertien dagen, volstaat voor een volwas- usually start with nest mice without any sen dier. Jonge latastei’s gaan doorgaans problems. Gaditana’s, on the other hand, probleemloos aan de nestmuisjes. Gadi- can sometimes cause problems when ac- tana’s daarentegen, kunnen nog wel eens cepting nest mice. We will have to force problemen geven bij het accepteren van feed these for a while. Virtually all ga- muisjes. Deze zullen we een tijdje moeten ditana’s will eat independently in the long dwangvoederen. Vrijwel alle gaditana’s run. Well feeding youngsters will grow gaan op den duur zelfstandig eten. Goed rapidly. Be aware not to overfeed. A nest etende jongen zullen snel groeien. Waak mouse once a week is more than suf- ervoor om niet te veel te voeren. Eénmaal ficient. After one year they can already per week een nestmuisje is ruim voldoen- reach some 20 cm in length. At strong de. Na één jaar kunnen ze al zo’n 20 cm feeding gaditana can already reproduce lang zijn. Bij sterke voedering kan gaditana after two years. If this is advisable how- zich al na twee jaar voortplanten. Of dit ever ... guess. It is better to wait until after raadzaam is echter… laat zich raden. Be- the third or fourth year. As with all snakes ter is het om hiermee te wachten tot na het a moderate diet is best.

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 245 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 17. 1.0 1.0 Vipera ammodytes meridionalis (Herkomst onbekend) Photo 17. 1.0 1.0 Vipera ammodytes meridionalis (Origin unknown) derde of vierde jaar. Zoals bij alle slangen When we want to keep our animals true to is een matige voeding het beste. nature, it is highly recommended also to offer them a winter rest. To do this, we cool down Wanneer we onze dieren natuurgetrouw the terrarium with the animals in October to willen houden, is het aan te bevelen om ze 10-15°C. During the winter months we don’t ook een winterrust te bieden. Hiertoe koe- feed the animals, but we always offer fresh len we het terrarium met de dieren in ok- water. We may darken the terrarium by cov- tober af tot 10-15°C. In de wintermaanden ering from light. Depending on the tempera- voeden we de dieren niet, maar bieden we ture inside the terrarium room we ‘wake’ our ze wel steeds vers water aan. Eventueel animals again in the spring. Early March is the kunnen we het terrarium donker maken best time. We arouse the males two weeks door het af te dekken tegen licht. Afhanke- before the females. Next we can keep the lijk van de temperatuur in de terrariumka- care schedule as described in Vipera am- mer ‘wekken’ we onze dieren weer in het modytes spp. It is my impression gaditana voorjaar. Begin maart is hiervoor de beste prefers a slightly higher temperature than the periode. De mannetjes halen we twee we- nominate, about 30-35°C during the day. As ken eerder uit de rust dan de vrouwtjes. with all European vipers, it is of great impor- Verder kunnen we het verzorgingsschema tance also to have a place in the terrarium aanhouden zoals beschreven bij Vipera where the animals can cool down. Good ven- ammodytes spp. Ik heb de indruk dat ga- tilation is of vital importance! ditana een iets hogere temperatuur prefe- reert dan de nominaatvorm, zo’n 30-35°C Final remarks overdag). Het is, zoals bij alle Europese Both described species fare extremely well in adders, van groot belang dat zich in het captivity. If taken well care of, we can enjoy

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 246 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 18. (Jong) 1.0 Vipera latastei latastei (Provincie Sorria, Spanje) Photo 18. (Jong) 1.0 Vipera latastei latastei (Province of Sorria, Spain) terrarium ook een plaats bevindt waar de our animals many years. The large variation dieren zich kunnen afkoelen. Goede venti- in colour (photo 16 and 17) and differences in latie is van levensbelang! physique make these species very interest- ing to care for. At best one keeps the species Slotopmerkingen from different populations separated. Only in Beide beschreven soorten houden zich this way can we keep the ‘ geographical ‘ va- buitengewoon goed in gevangenschap. Bij rieties pure. Caring for, observing and grow- goede verzorging kunnen we jarenlang van ing these interesting animals is actually the onze dieren genieten. De grote variatie in basis of our hobby! kleur (foto 16 en 17) en onderlinge verschil- len in lichaamsbouw, maken dat deze soor- Text and all photos ©André Weima. ten er interessant zijn om te verzorgen. Het Translation into English: ir. Erwin J. Al. beste houdt men de soorten uit verschillen- English corrections: Mark Wootten. de populaties gescheiden. Alleen zo houden we de ‘geografische’ rassen zuiver. In het verzorgen, observeren en kweken van deze interessante dieren ligt eigenlijk ook de basis van onze hobby!

Tekst en alle foto’s ©André Weima.

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 247 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4 Foto 19. Beet jonge Vipera latastei gaditana in wijsvinger. Photo 19. Bite from young Vipera latastei gaditana on index finger.

Foto 20. Allergische reactie op deze beet. Gezwollen gezicht, ogen en slijmvliezen. Photo 20. Allergic response to this bite. Swollen face, eyes and mucous membranes.

LITTERATURA SERPENTIUM 2014 248 JAARGANG/VOLUME 34 NUMMER/NO.4