g reater

w Małgorzata KliMas ielKi ożena esiaK rzyBył

K B l -P ra K anna soKół K ra ow K ów . e . xPansion

r Wielki krakóW ozszerzenie rozszerzenie granic Miasta

of w latach 1910–1915

the

wyBrane Materiały ze zBiorów granic

city archiwuM Państwowego

B

orders M w KraKowie iasta

w in

latach

the

Greater krakoW years 1910–1915 exPansion of the city Borders 1910–1915 in the years 1910–1915 selected Materials froM Projekt zrealizowano przy udziale finansowym Gminy Miejskiej kraków the state archive in KraKow

iSBN: 978-83-927658-2-0 Małgorzata Klimas, Bożena Lesiak-Przybył, Anna Sokół

Wielki Kraków

Rozszerzenie granic miasta w latach 1910–1915

Wybrane materiały ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie

Greater Krakow

Expansion of the city borders in the years 1910–1915

Selected materials from the State Archive in Krakow

Kraków 2010 Wielki Kraków. Rozszerzenie granic miasta w latach 1910–1915. Wybrane materiały ze zbiorów Archiwum Państwowego w Krakowie (cz. 1 – album, cz. 2 – plany) Greater Krakow. Expansion of the city borders in the years 1910–1915. Selected materials from the State Archive in Krakow (part 1 – album, part 2 – plans)

Grzegorz Dąbrowski – projekt graficzny i DTP, okładka Zofia Wyżlińska – opracowanie tekstu i korekty Bożena Traciewicz, Simon Lunn – tłumaczenie na j. angielski i proofreading Małgorzata Multarzyńska-Janikowska, Małgorzata Klimas, Karolina Gołąb-Malowicka – fotografie i skany

Wydawnictwo finansowane przez Gospodarstwo Pomocnicze Archiwum Państwowego w Krakowie Projekt zrealizowano przy udziale finansowym Gminy Miejskiej Kraków

© Copyright by Archiwum Państwowe w Krakowie

Archiwum Państwowe w Krakowie ul. Sienna 16 30-960 Kraków www.archiwum.krakow.pl [email protected]

Wydanie I, Kraków 2010

ISBN: 978-83-927658-2-0 na okładce/on the cover: Juliusz Leo, sygn. MI 3-66 Plan Krakowa z 1916 r. w skali 1:10000, sygn. Zb. Kart. II-71

Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonanie kopii metodą kserograficzną, a także kopiowanie publikacji w inny możliwy technicznie sposób (w tym na nośniku filmowym, magnetycznym i optycznym oraz rozpowszechnianie poprzez wprowadzenie do systemu informatycznego i opublikowanie w sieciach rozległych) powoduje naruszenie praw autorskich należnych niniejszej publikacji.

Druk: Lettra Graphic, Kraków Spis treści: Contents:

Słowo wstępne – Magdalena Marosz (Dyrektor Archiwum Państwowego w Krakowie) Preface – Magdalena Marosz (Director of the State Archive in Krakow)...... 5

Przedmowa Introduction...... 7

Janina Stoksik, Wielki Kraków – jego powstanie w latach (1902) 1910–1915 Janina Stoksik, Greater Krakow – Its founding in (1902) 1910–1915...... 11

Kalendarium Chronology...... 37

Juliusz Leo – twórca Wielkiego Krakowa Juliusz Leo – Creator of Greater Krakow...... 45

Kraków na przełomie XIX i XX wieku th Krakow at the turn of the 20 century...... 59

Gminy podkrakowskie przed przyłączeniem do Krakowa w 1910 r. Neighbouring communities before incorporation into Krakow 1910...... 73

Czarna Wieś z Kawiorami...... 75

Dębniki z Rybakami...... 95

Grzegórzki-Piaski...... 107

Krowodrza...... 123

Łobzów...... 135

Nowa Wieś Narodowa...... 149

Półwsie Zwierzynieckie...... 165

Prądnik Biały...... 179 Prądnik Czerwony z Olszą...... 189

Zakrzówek z Kapelanką...... 205

Zwierzyniec...... 215

Gminy podkrakowskie przed przyłączeniem do Krakowa w latach 1911–1912 Neighbouring Communities before incorporation into Krakow 1911–1912...... 231

Dąbie z Beszczem i Głębinowem...... 233

Ludwinów...... 241

Płaszów...... 251

Miasto Podgórze przed połączeniem z Krakowem Podgórze before Merger with Krakow...... 263

Konkurs na plan regulacyjny Wielkiego Krakowa Competition for a Regulatory plan for Greater Krakow...... 283

Obchody przyłączenia gmin podmiejskich do Krakowa w dniu 17 kwietnia 1910 r. th Celebrations of the incorporation of suburban communities into Krakow on the 17 April 1910...... 293

Uroczystość połączenia Krakowa z Podgórzem w dniu 4 lipca 1915 r. th Celebrating the Merger with Podgórze 4 July 1915...... 309

Wielki Kraków – po rozszerzeniu granic miasta Krakow after expansion...... 319

Wybrana bibliografia Bibliography...... 346 Słowo wstępne Preface

W 1910 r. przyłączono do Krakowa kilkanaście In 1910, the first dozen communities and pierwszych gmin i obszarów dworskich. W tym też manorial estates were incorporated into Krakow. Also roku rozstrzygnięto, ogłoszony w 1909 r., konkurs the results of the competition for a ‘Regulatory Plan na „Plan regulacji Wielkiego Krakowa”. Sam pro- for Greater Krakow’, which had been announced in ces rozszerzenia granic administracyjnych Krakowa, 1909, were declared in the same year. The very process miasta najgęściej zaludnionego w całej monarchii of enlargement of the administrative boundaries habsburskiej, rozpoczął się kilka lat wcześniej z ini- of Krakow, the city most densely populated in the cjatywy ówczesnego wiceprezydenta Juliusza Lea, whole of Habsburg monarchy, had started several years i dzięki jego wizji rozwoju Krakowa oraz determi- previously, at the initiative of then the Vice President nacji w działaniu został doprowadzony do końca. Juliusz Leo, and it was thanks to his vision of the W 1915 r. z Krakowem połączyło się Podgórze, co development of Krakow and his determined action zakończyło trwający kilkanaście lat proces powsta- that it was brought to a finish. In 1915, Podgórze wania „Wielkiego Krakowa”. merged with Krakow, which ended the dozen or so Chcąc włączyć się w obchody setnego jubileuszu years of ongoing process of creating ‘Greater Krakow’. tego wydarzenia Archiwum Państwowe w Krakowie Wishing to join and contribute to the celebrations na przełomie czerwca i lipca 2010 r. przygotowało, of the centenary, the State Archive in Krakow at the prezentowaną na Placu Szczepańskim w Krakowie, end of June and beginning of July 2010, presented in plenerową wystawę „Wielki Kraków. Rozszerzenie Szczepanski Square, Krakow, an open-air exhibition granic miasta w latach 1910–1915”. Obecnie odda- entitled ‘Greater Krakow; its expansion in the years jemy w Państwa ręce publikację poświęconą w równej 1910–1915, reflected in the materials of the State mierze twórcy „Wielkiego Krakowa”, jednemu z wy- Archive in Krakow’. Today, we give into your hands bitniejszych prezydentów miasta – Juliuszowi Leo, a publication dedicated to the author of ‘Greater jak i przeobrażaniu się Krakowa w nowoczesne eu- Krakow’, one of the most prominent presidents of the ropejskie miasto. city – Juliusz Leo, and to the transforming of Krakow Zarówno wystawa, jak i niniejsza publikacja into a modern European city. przygotowane zostały w oparciu o materiały przecho- Both the exhibition and this publication have wywane w zasobie naszego Archiwum. Wykorzystano: been prepared with the materials kept in our archival Akta miasta Krakowa, Akta gmin przyłączonych do collections: Records of the city of Krakow, Records Krakowa, Akta miasta Podgórza, Kataster galicyj- of the communities incorporated into Krakow, ski, Archiwum planów Budownictwa Miejskiego Records of the town of Podgórze, Galician Cadastre, 5 w Krakowie, Zbiór kartograficzny, Teki architekta Archive of Plans of Municipal Buildings in Krakow, Jana Zawiejskiego, Zbiór fotograficzny, Zbiór iko- Cartographic Collection, Portfolios of the architect nograficzny, Zbiór widokówek, a także liczne druki Jan Zawiejski, Photographic Collections, Iconographic z zasobu naszej biblioteki. Collections, Collections of Postcards, as well as many Wydawnictwo składa się z dwóch części, pierw- prints from the holdings of our library. sza o charakterze albumowym, poświęcona jest The publication consists of two parts. The first powstawaniu „Wielkiego Krakowa”, druga zawie- possesses the character of an album and is dedicated ra reprodukcje projektów konkursowych na plan to the formation of ‘Greater Krakow’, the second regulacyjny Wielkiego Krakowa, które zajęły trzy contains reproductions of the competition projects for pierwsze miejsca oraz Plan Krakowa z 1916 r. z ozna- the regulatory plan for Greater Krakow, which took czonymi granicami miasta. three first places and a Map of Krakow from 1916 with Autorki publikacji przeprowadziły wni- the marked boundaries of the city. kliwą kwerendę źródłową, i na jej podstawie The authors of this publication have conducted dokonały koniecznego, choć z pewnością nieła- thorough research into its sources and based on it, twego do przeprowadzenia, wyboru dokumentów. have done the necessary, though certainly not easy to Bowiem, z oczywistych względów, możemy zapre- perform, selection of documents. For obvious reasons, zentować Państwu tylko fragment zachowanych we can only present to you a portion of the preserved materiałów źródłowych. source materials. Pragnę serdecznie podziękować Janinie Stosik, I would like to cordially thank Janina Stosik, Małgorzacie Klimas, Bożenie Lesiak-Przybył i Annie Małgorzata Klimas, Bożena Lesiak-Przybył and Anna Sokół za merytoryczne przygotowanie publikacji, Sokół for the academic preparation of this album, and oraz wszystkim pozostałym osobom, które także all others who have contributed to its creation and przyczyniły się do jej powstania i wydania. publication.

Magdalena Marosz Magdalena Marosz Dyrektor Archiwum Państwowego w Krakowie Director of the State Archive in Krakow

6 Przedmowa Introduction

W kwietniu 2010 r. minęła setna roczni- April 2010 marked the centenary of the Festivities to ca Uroczystego obchodu rozszerzenia granic miasta celebrate the extension of the borders of the city of Krakow. Krakowa. Świętowano wówczas zakończenie pierw- What was celebrated then was the completion of the first szego etapu kilkuletniego żmudnego procesu, który stage of the arduous process that lasted several years and obejmował wielostronne rokowania i długie prace included multilateral negotiations and lengthy preparatory przygotowawcze, zakończone przyłączeniem do Kra- work, wihich resulted in incorporating to Krakow dozens kowa kilkunastu całych gmin, części dwóch gmin of whole communities, parts of two communities and oraz kilku obszarów dworskich. W następnych latach several manorial estates. In subsequent years, other three przyłączono kolejne trzy gminy, ale dopiero połącze- communities were incorporated and finally the merger nie miast Krakowa i Podgórza w 1915 r. szczęśliwie of the city of Krakow with Podgórze in 1915 success- zamknęło realizację zamierzonego planu. fully fulfilled the implementation of the plan. Archiwum Państwowe w Krakowie, chcąc uczcić Wishing to recall and honour the main initiator i przypomnieć zarówno osobę głównego inicjatora and executor of the idea of creating a Great Kraków i realizatora idei utworzenia Wielkiego Krakowa – Ju- – Juliusz Leo, as well as his work, the State Archive in liusza Leo, jak i jego dzieło, w oparciu o zbiory własne, Krakow has prepared this album, based on materials przygotowało niniejsze wydawnictwo albumowe. from our own collections. Through reproductions Poprzez prezentowane reprodukcje materiałów archi- of archival materials: documents, architectural and walnych: dokumentów, planów architektonicznych cartographic maps, photographs and postcards, i kartograficznych, fotografii, widokówek mamy we would like to bring the reader closer to the nadzieję przybliżyć wygląd ówczesnego Krakowa past of the city of Krakow and the neighbouring i gmin z nim sąsiadujących, które dziś stanowią jego communities, all of which go to make up its present integralną część. Naszym zamierzeniem było też poka- form. Our intention is also to show the momentum zanie, jaki rozmach, ale też myślenie perspektywiczne and perspective of thinking which accompanied the towarzyszyły realizacji wizji Wielkiego Krakowa. Al- realization of the vision of Greater Krakow. For the bowiem określenie „Wielki Kraków”, to nie puste term ‘Greater Krakow’ are not just empty words: the słowa. To rzeczywiście powiększenie powierzchni mia- area of Krakow actually increased almost sevenfold, sta blisko siedmiokrotnie. To stworzenie możliwości creating opportunities for the dynamic development dynamicznego rozwoju miasta, dotychczas ciasnego of the city, which before expansion had been (szereg inwestycji miejskich musiano lokować w pod- cramped (a number of urban developments had to miejskich gminach) i bez szans na jakąkolwiek be located in the suburban communities) and with rozbudowę. Nie myślano wówczas tylko o reformie no chance of any growth. The reformers thought not administracyjnej, chciano także uczynić Kraków mia- only of administrative reform, but wanted to make stem „wielkim cywilizacyjnie”. Ogłoszono konkurs Krakow a city of ‘great civilization’. Competition 7 na plan regulacyjny miasta, realizacja którego mia- for a regulatory plan for the city was announced, the ła doprowadzić do zespolenia starej i nowej części, implementation of which was to lead to a fusion of the m.in. poprzez właściwe rozplanowanie dróg, budowę old and new parts through, among other actions, the mostów, rozszerzenie linii tramwajowych. Pomy- proper planning of roads, construction of bridges and ślano również o konieczności zapewnienia miejsca the extension of tram routes. Space for new housing dla nowych osiedli mieszkaniowych i gmachów pu- estates and public buildings was to be created, areas blicznych, zarezerwowano obszary przeznaczone pod for commercial and industrial buildings reserved, also zabudowę handlowo-przemysłową, nie zapomniano not forgetting the provision of open green spaces, etc. o terenach zielonych, itp. Niestety na przeszkodzie Unfortunately, the full implementation of these plans pełnej realizacji tych zamierzeń stanął wybuch I woj- was impeded by the outbreak of World War I, and it ny światowej. Dopiero po jej zakończeniu udało się was not until after the end of the war that some of the wcielić w życie niektóre idee zaproponowane wcze- earlier proposed ideas made by the creators of the śniej przez autorów nagrodzonych prac. winning projects, could be put into practice. Przechowywane w Archiwum Państwowym Archival materials kept in the State Archive w Krakowie materiały archiwalne wspaniale do- in Krakow document this time in a particularly kumentują ten czas, ale ogromna ich ilość zmusiła wonderful way, however due to the vast number nas do dokonania wyboru. Obok walorów ilustra- of documents and objects in existence we were forced cyjnych miałyśmy na względzie także ważne treści to make choices. Beside the illustrative value of our merytoryczne. Istotnym uzupełnieniem albumu jest selection, we also held in mind the essential content teka zawierająca reprodukcje czterech planów (są to of information that the object gives, which we trzy zwycięskie projekty konkursowe na plan regula- consider to be of importance. A significant addition to cyjny Wielkiego Krakowa oraz Najnowszy plan stoł. the album is the portfolio containing the reproduction król. miasta Krakowa z 1916 r.). of four plans (three competition projects of regulatory W wydawnictwie zostały umieszczone dwie ilu- plans for Greater Krakow and the Newest map of the stracje, które nie pochodzą ze zbiorów Archiwum. Royal and Capital City of Krakow from 1916). Są to: fotografia ostatniej Rady Gminy Zwierzyniec Our publication presents two illustrations which (oryginał w posiadaniu Rady Dzielnicy VII Zwierzy- do not originate from the collections of the Archives: niec) i widokówka przedstawiająca III Most na Wiśle a photograph of the last Community Council (własność prywatna). Stanowią one istotne uzupeł- of Zwierzyniec (the original being in the possession of the nienie publikacji. Bardzo serdecznie w tym miejscu Council of District VII Zwierzyniec) and a postcard dziękujemy Radzie Dzielnicy za udostępnienie re- showing the Third Bridge over the Vistula River (private produkcji fotografii. property). They represents an important complement W podpisach prezentowanych obiektów to our album. Here we would like to thank the District podajemy informację o twórcy i czasie powstania, Council for allowing us to reproduce the photograph. a także dane źródłowe (nazwa zespołu archiwalnego, The captions next to the presented objects give 8 w którym są przechowywane i sygnatury). information about their creator and the time of creation, W odniesieniu do fotografii, jeśli wykonujący as well as the source data (name of the archival collection je fotograf nie jest podpisany, a jego autorstwo where they are stored and a reference number). In the wynika jedynie z opisu, wówczas nazwisko ujęte jest descriptions of photographs, should the photographer w nawias kwadratowy. Na końcu publikacji znajduje who took photograph not be cited and the authorship się bibliografia zawierająca zestawienie zespołów is attributable only through description, then his name is archiwalnych i wybranej literatury przedmiotu. included in square brackets. At the end of this publication Chcąc przybliżyć Państwu czas miniony odwoły- there is a bibliography containing a list of archival wałyśmy się wielokrotnie do tekstów zaczerpniętych collections and selected literature of the subject. z dokumentów oraz publikacji z tego okresu. W cy- In order to bring the time that has passed closer tatach tych zachowano cechy języka, modernizując to the reader, we referred repeatedly to texts drawn jedynie pisownię i interpunkcję. Poprawiono ewi- from the documents and publications of that time. dentne błędy ortograficzne, pozostawiono jednak The quotations retain the features of their language, charakterystyczną dla owego czasu pisownię nie- with only the spelling and punctuation modernized. których wyrazów, odmienną od współczesnej, Obvious orthographic mistakes were corrected, but zaznaczając ją znakiem [!]. Skróty w tekście zazna- the spelling of certain words characteristic of that czono kropkami [...]. time has been preserved and marked with an [!]. Parts Mamy nadzieję, że w publikacji tej pokażemy, jak of omitted texts are marked by dots [...]. wyglądał Kraków oraz sąsiadujące z nim gminy przed We hope that this publication will show what stu laty. Podjęty wówczas ambitny program rozwoju Krakow and the surrounding communities looked przestrzennego miasta, umożliwia nam – jego miesz- like a hundred years ago. The ambitious programme kańcom – korzystanie z jego osiągnięć do dzisiaj. of development initiated then, enables us, its present residents, to make use of its achievements until today.

Bożena Lesiak-Przybył Bożena Lesiak-Przybył

Serdecznie dziękujemy Pani Magdalenie Marosz, We would like to cordially thank Magdalena dyrektorowi Archiwum Państwowego w Krakowie Marosz, the Director of the State Archive in Krakow, oraz Wszystkim, którzy służyli nam radą i życzliwą and all those who helped us with advice and friendly pomocą w przygotowaniu wydawnictwa. assistance in the preparation of this publication.

Małgorzata Klimas Małgorzata Klimas Bożena Lesiak-Przybył Bożena Lesiak-Przybył Anna Sokół Anna Sokół

Wielki Kraków – jego powstanie w latach Greater Krakow – Its Founding in (1902) 1910–1915 (1902) 1910–1915

Wprowadzenie Introduction

Kraków, jego przedmieścia i jurydyki oraz Krakow, its suburbs, juridicas (settlements situ- sąsiadujące z nim miasta i rozrzucone wokół osa- ated close to the city, owned mainly by the Church dy tworzyły, na długo przed powstaniem tzw. or nobility and subject to the jurisdiction of its owner), „Wielkiego Krakowa”, ściśle ze sobą związaną, nie towns and villages scattered around the city had al- tylko pod względem terytorialnym, aglomera- ready formed a closely connected agglomeration cję. Możemy bowiem mówić także o wyraźnie long before the emergence of the so-called ‘Greater występujących na tym obszarze zależnościach admi- Krakow’. There were clear administrative interdepen- nistracyjnych, chociaż ich rodzaj i zasięg podlegały dencies occurring within the area, although the scope na przestrzeni lat wielu zmianom. and nature of these relationships underwent many Niektóre z podkrakowskich miejscowości wręcz changes over the years. powstały na terenach lokacyjnych miasta, wystarczy Some of the immediate areas to Krakow were wymienić tu lokowane przez Kazimierza Wielkiego created by previous charters, such as the town w 1366 r. miasto Kleparz, czy cały szereg jury- of Kleparz, chartered by King Casimir the Great dyk otaczających Kraków od północy, inne z nich in 1366, or a number of juridicas surrounding Krakow natomiast od dawna stanowiły własność miasta. from the north, while other areas had long been in the W 1363 r. Kraków kupił od króla Czarną Wieś wraz ownership of the city itself. In 1363 Krakow bought z przylegającymi do niej od wschodu ulicą Czarną the village of Czarna Wieś from the King, together i Podbrzeżem, gdzie następnie powstała miejska with the adjacent streets of Czarna and Podbrzeże, jurydyka Garbary. W latach 1358–1366 miasto uzy- the city juridica Garbary being subsequently created skało, w drodze zamiany z klasztorem Norbertanek there. Furthermore, between 1358 and 1366, through na Zwierzyńcu, pastwiska nad Rudawą – Błonia, an exchange with the convent of the Order of the w 1388 r. nabyło od spadkobierców krakowskiego Sisters St Norbert in Zwierzyniec, the city acquired mieszczanina Jana Burka wieś Grzegorzowice, czyli the pastures on the River Rudawa, the Błonia, and późniejsze Grzegórzki, a w roku następnym od klasz- in 1388 it purchased the willage of Grzegorzowice toru Cystersów w Mogile – wieś Dąbie. W 1388 r. from the heirs of a Krakow burgher, J. Burka, which miasto stało się także właścicielem, kupionego z rąk later became the district of Grzegórzki. In the next prywatnych, kamieniołomu na Górze Lasoty na year, 1389, the city bought the village of Dąbie from Krzemionkach. the Cistercian monastery in Mogiła, and in 1388 it W ciągu następnych czterech wieków obszar sa- also became the owner of a quarry at Mount Lasota in mego Krakowa nie uległ zmianom. W okresie tym Krzemionki, bought from private owners. natomiast możemy obserwować intensywną roz- Over the next four centuries, the area of the city budowę osad podkrakowskich oraz powstawanie of Krakow itself did not change, whereas during the szeregu nowych przedmieść. Licznie formowały się same period we can observe an intensive development także, szczególnie w XVII–XVIII w., podmiejskie ju- of settlements near Krakow and the emergence rydyki, w większości wyjęte spod zależności miejskiej of a number of new suburbs. Also numerous juridicas bądź królewskiej. Dopiero ustawy sejmu cztero- were formed, particularly in the 17th and 18th century, letniego z 18 kwietnia 1791 r. o wolnych miastach the majority of which were independent from the królewskich i ich urządzeniu oraz wzorowana na city or the royal power. The first attempts to legally nich ustawa sejmu grodzieńskiego z 1793 r. przynio- unify neighbouring towns and settlements with sły pierwsze próby połączenia Krakowa z sąsiednimi Krakow occurred as late as during the Four-year miejscowościami. Na ich podstawie w 1792 r. na sta- Parliament, which accepted Laws on Free Royal łe przyłączone zostało do Krakowa miasto Kleparz, Cities and their Arrangement, on 18th April 1791, podobnie krakowskie przedmieścia oraz wszystkie and (modelled on them) Law of the Diet (an regional istniejące jurydyki, które miały od tej chwili utracić assembly to discuss political matters) of Grodno swoją odrębność administracyjną i sądową. Wtedy from 1793. Based on the above Laws, the town też po raz pierwszy w obrębie czterech cyr- of Kleparz was permanently connected to the city kułów (wydziałów), na jakie wówczas podzielono of Krakow in 1792 , as well as the Krakow suburbs

12 Kraków, znalazło się szereg osad wiejskich: Czarna and all existing juridicas, which were henceforth to Wieś z Kawiorami, Nowa Wieś Narodowa, Łobzów, lose their administrative and judicial independence. Krowodrza, Półwsie Zwierzynieckie i Zwierzyniec. It was then that f or t h e f i r s t t i m e , into the Napisze później znany historyk krakowski Stanisław four cyrkułs (departments) that Krakow consisted Krzyżanowski, że „wielkiego dzieła zjednoczenia ju- of, a number of rural settlements, such as Czarna rydyk dokoła Krakowa wyrosłych” dokonały czasy Wieś with Kawiory, Nowa Wieś Narodowa, Łobzów, sejmu czteroletniego i Konstytucji Trzeciego Maja Krowodrza, Półwsie Zwierzynieckie and Zwierzyniec i wówczas też „cały wieniec gmin okolicznych sku- were included. As the well-known historian of Krakow, pił się wokół starego, historycznego Krakowa i jedną Stanisław Krzyżanowski, would write later, ‘the great z nim całość utworzył”. work of unification of the juridicas, which had grown Taką organizację miasta częściowo potwierdził around Krakow’ was done during the times of the w 1800 r. dekret rezydującej w Wiedniu Nadwornej Four-year Parliament and Constitution of the Third Kancelarii Galicyjskiej. Znosił on bowiem ostatecz- of May, and it was then that the ‘whole wreath of the nie wszelkie jurydyki i wyznaczał obszar miasta, nadal surrounding communities focused around the old, w podziale na cztery wydziały, jednakże uszczuplony historic Krakow and created a whole with it’. w stosunku do przyjętego w 1792 r., gdyż bez Łobzowa, Such an arrangement of the city was partially Nowej Wsi, Krowodrzy, Półwsia Zwierzynieckiego confirmed in 1800 by the decree made by the Vienna i Zwierzyńca. Natomiast na podstawie tego dekretu based Galician Office of the Court, which finally przyłączone zostało do Krakowa odrębne dotychczas abolished all juridicas and described the city area, still królewskie miasto Kazimierz, lokowane w 1335 r. divided into four departments, although slimmed down przez Kazimierza Wielkiego na południe od Krakowa, as compared to the boundaries of 1792, in that it did oddzielone od niego tylko odnogą Starej Wisły. not include Łobzów, Nowa Wieś, Krowodrza, Półwsie W czasach istnienia Księstwa Warszawskiego przelot- Zwierzynieckie and Zwierzyniec. However, under this nie, bowiem w latach 1810–1815, w obrębie miasta decree the then independent royal city of Kazimierz znalazło się także prawobrzeżne Podgórze, czwarte was attached to Krakow. It had been chartered in 1335 w aglomeracji krakowskiej miasto, powołane do życia by King Casimir the Great and was located to the south patentem Józefa II z 1784 r. of Krakow, separated from it only by a stretch of the

13 Wraz z utworzeniem w 1815 r., na mocy posta- Old Vistula river. During the temporary (1810–1815) nowień Kongresu Wiedeńskiego, Wolnego Miasta existence of the Duchy of Warsaw, within the Krakow city Krakowa z Okręgiem wprowadzony został nowy po- boundary was also included the right bank of Podgórze, dział administracyjny Krakowa na 11 gmin ściśle the fourth town in the Krakow agglomeration, created at miejskich, a z obszaru Okręgu utworzono 17 gmin the behest of Joseph II in 1784. okręgowych; tym sposobem do nowo powstałej gmi- The Free City of Krakow and District was created ny okręgowej nr 2 w Mogile zaliczono m.in. wieś through the provisions of the 1815 Vienna Congress, Dąbie z przyległościami, zaś gmina nr 8 Zwierzyniec establishing the new administrative division of Krakow obejmowała także wsie: Krowodrzę, Łobzów, Nową into 11 strictly urban communities. Seventeen Wieś, Zwierzyniec wraz z Półwsiem Zwierzynieckim. communities were established in the area of the Krakow Jednakże po upływie kilkudziesięciu lat, District and as a consequence the newly established w 1838 r., Senat Rządzący dokonał kolejne- District community No. 2 in Mogiła included, inter go podziału administracyjnego Wolnego Miasta alia, the village of Dąbie together with adjoining areas, Krakowa z Okręgiem. Samo miasto podzielono while community No. 8, Zwierzyniec, also included na pięć cyrkułów, w obrębie których znalazły się the villages of Krowodrza, Łobzów, Nowa Wieś and tym razem m.in.: w cyrkule II – wsie Krowodrza, Zwierzyniec together with z Półwsie Zwierzynieckie. Łobzów, uniwersytecki folwark Gramatyka, Nowa However, after several decades, in 1838, the Wieś, Kawiory, w cyrkule III – wsie Grzegórzki Governing Senate of the city conducted another i Piaski, cyrkuł IV obejmował także Czarną Wieś, administrative division of the Free City of Krakow and Półwsie Zwierzynieckie i Zwierzyniec z kopcem District. The city itself was divided into five cyrkułs Kościuszki i gruntami aż po Wolę Justowską. which included, among others, the following areas: in Wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do cyrkuł II – the villages of Krowodrza and Łobzów, the Austrii w 1846 r. i wprowadzenie w 1854 r. no- university farm of Gramatyka, Nowa Wieś and Kawiory; wej organizacji polityczno-administracyjnej Galicji in cyrkuł III – the villages of Grzegórzki and Piaski, Zachodniej, polegającej na utworzeniu tu obwo- in cyrkuł IV – Czarna Wieś, Półwsie Zwierzynieckie dów (Kreise), dzielących się następnie na powiaty and Zwierzyniec together with the Kosciuszko Mound (Bezirke), musiało zaowocować także zmianami and the land up to Wola Justowska.

14 w dotychczasowym administracyjnym podziale The incorporation of the Free City of Krakow into Krakowa. Zwierzchnictwu nowo powołanego ma- Austria in 1846 and the subsequent introduction in gistratu miasta Krakowa podlegały od 1854 r., obok 1854 of a new political and administrative organisation przedmieść, tylko prawnie z nim związane gmi- of Western Galicia, created areas (Kreise) divided in ny Grzegórzki i Piaski oraz Dąbie z przysiółkami turn into districts (Bezirk). This inevitably lead to Beszczem i Głębinowem, a także Kawiory. Czarna changes in the then administrative division of Krakow. Wieś początkowo nadal wchodziła w skład jednego From 1854, along with the suburbs, authority of the z cyrkułów miejskich, była to już jednak przyna- newly appointed municipality of the city of Krakow leżność formalna, bowiem od miasta oddzielał ją subjected only the communities legally bound with pas powstających od 1850 r. wojskowych umoc- it: Grzegórzki and Piaski, Dąbie with the hamlets nień twierdzy Kraków. Przynależność ta skończyła of Beszcz and Głębinów, as well as Kawiory. Czarna się zresztą w 1858 r. wraz z podziałem miasta na Wieś was originally still incorporated into one of the osiem dzielnic (oznaczonych kolejnymi numerami city cyrkułs, but only formally, as it was separated od I do VIII), kiedy to wyłączono z nich Czarną from the city itself by a belt of military fortifications Wieś, zostawiwszy ją jednak nadal pod zarządem known as the Fortress of Krakow, which had began magistratu krakowskiego. Natomiast pozostałe being built from 1850. This formal inclusion ended gminy wiejskie, należące w latach 1838–1854 do in 1858 with the division of the city into eight Krakowa, przydzielone zostały do urzędów powia- districts (marked with consecutive numbers from towych w Liszkach i Mogile. I to VIII), when Czarna Wieś became excluded from Otrzymanie przez Galicję autonomii w 1866 r. them, although still left under the management pociągnęło za sobą kolejną, tym razem radykalną of the municipality of Krakow. The other rural zmianę przynależności i ustroju gmin podkrakow- communities which had belonged to Krakow in the skich. Podstawą tych zmian stało się wprowadzenie years 1838–1854 were allocated to the district offices w życie ustawy o gminach z 12 sierpnia 1866 r., po- of Liszki and Mogiła. wołującej samorządy gminne oraz obowiązująca od The granting of autonomy to Galicia in 1866 1867 r. nowa organizacja urzędów powiatowych entailed another, and this time radical, change in the zwanych odtąd starostwami. Od tej chwili do affiliation and organisation of the communities

15 starostwa krakowskiego włączone zostały wszystkie situated around Krakow. The basis for these changes lewobrzeżne podkrakowskie gminy, łącznie z tymi, was the implementation of the Law on Municipalities które od 1854 r. bezpośrednio podlegały miastu. of 12th August 1866, which created local governments, Również w 1867 r., w oparciu o ustawę gminną, and a new organization (in force since 1867) of the przekształciły się w samodzielne, samorządowe or- district offices, which were since then known as Starost ganizmy gminy położone na prawym brzegu Wisły: offices (starostwa). From this time, all the left bank Płaszów, Dębniki, Ludwinów i Zakrzówek, przy communities, including those subject directly to the czym dotychczasową niewielką gminę Kapelanka, city from 1854, were incorporated into the Starost liczącą zaledwie dziewięć domów, połączono z gmi- office of Krakow. Also in 1867, basing on municipal ną Zakrzówek, natomiast gminę Rybaki włączono law, the communities located on the right bank na tej samej zasadzie do Dębnik. of the Vistula: Płaszow, Dębniki, Ludwinów and Organizacja samorządowych jednostek w myśl Zakrzówek were transformed into independent, self- ustawy z 1866 r. okazała się jednak znacznym cię- governed organisms. The existing small community żarem dla słabszych ekonomicznie gmin. Dlatego of Kapelanka, comprising only nine houses, was niemal natychmiast, gdyż już w 1867 r., kilka są- combined with the community of Zakrzówek, while siednich miejscowości „pomnych poprzedniej the community of Rybaki was included to Dębniki wspólności administracyjnej z Krakowem”, zwró- on the same principle. ciło się do jego władz o ponowne przyłączenie ich The organization of the local government bodies do miasta. U podłoża takich próśb, skierowanych under the 1866 Act proved to be a significant burden do magistratu krakowskiego przez Kawiory, Czarną for the economically weaker communities. Thus, Wieś i Grzegórzki, leżał obowiązek utworzenia rad almost immediately, as early as 1867, several neighbouring i zwierzchności gminnych, przerastający fizyczne communities ‘remembering the previous administrative i finansowe możliwości tych gmin, do niedawna unity with Krakow’, applied to the authorities podległych Krakowowi. I tak np. Kawiory pisa- of Krakow to reunite them to the city. Underlying ły w swoim podaniu, że nie posiadają dostatecznej these requests, addressed to the Krakow Municipality liczby domów (było ich tam zaledwie siedem), ani by Kawiory, Czarna Wieś and Grzegórzki, was the mieszkańców i funduszów, aby sprostać zadaniom duty on their part to create community councils

16 samodzielnej gminy, dlatego też proszą albo o po- and boards of community elders, an obligation łączenie z Czarną Wsią, jak to miało miejsce już surpassing the physical and financial capabilities poprzednio, albo o bezpośrednią opiekę ze strony of these communities, until recently subordinated miasta. Z kolei Czarna Wieś dowodziła, że zawsze to Krakow. For example, in the application letter (od 1363 r.) należała do Krakowa i do niedawna of Kawiory it was written that they did not have a stanowiła jego integralną część. Grzegórzki powoły- sufficient number of houses (there were only seven), wały się także na dawną przynależność do Krakowa nor a sufficient number of inhabitants or the funds to oraz na fakt, że znajdują się obecnie wewnątrz wału meet the tasks of being an independent community, fortecznego, linii akcyzowej i płacą takie same po- and therefore they asked to be connected to either datki jak mieszkańcy miasta. Podania te pozostały Czarna Wieś, as it had previously been the case, or na razie bez odpowiedzi. Przed miastem i jego nowy- to be taken into direct care by the city of Krakow. mi autonomicznymi władzami stał teraz cały szereg Czarna Wieś in turn argued that it had always (since innych, pilnych spraw do rozwiązania. W 1873 r. 1363) belonged to Krakow and until recently formed gmina Grzegórzki wraz z Piaskami ponowiła stara- an integral part thereof. Grzegórzki also referred nia o przyłączenie do Krakowa; sprawa rozważana to formerly belonging to Krakow and to the fact była przez Kraków aż do 1879 r., ostatecznie jed- that they were inside the fortress ramparts and the nak zakończyła się odmową. Podobne, bezskuteczne excise line and that they paid the same taxes as the prośby ze strony wspomnianych gmin ponawiane inhabitants of the city. These applications for the time były jeszcze kilkakrotnie aż do końca XIX w. Swoją being remained unanswered. The city and its new odmowę magistrat krakowski motywował głównie autonomous authority were now facing a number of tym, że po przyłączeniu gmin podkrakowskich do other urgent issues to resolve. In 1873, the community miasta musiałoby ono ponosić zbyt wielkie ciężary, of Grzegórzki with Piaski renewed efforts to connect otrzymując w zamian niewielkie korzyści. to Krakow and the matter was considered by Krakow Stanowisko miasta uległo zmianie dopie- up until 1879, but finally ended with a refusal. Similar ro z początkiem XX w. Wpływ na to miał cały unsuccessful requests from other above mentioned szereg czynników. Kraków był miastem o najmniej- communities were repeated several times until the szej powierzchni (wynosiła ona tylko 5,77 km2, end of the 19th century. Refusal by the Krakow

17 a z Błoniami 6,88 km2) spośród wszystkich więk- Municipality was motivated primarily by the fact that szych miast monarchii austriackiej i w związku z tym the incorporation into Krakow of these communities był też miastem najgęściej zaludnionym; w 1900 r. na would mean a greater burden for the city in exchange 1 km2 przypadało tu aż 15 851 mieszkańców, pod- for little benefit. czas gdy np. we Lwowie wskaźnik ten wynosił 4 996 The attitude of the city changed as late as at the mieszkańców na km2, w Pradze 10 614, a w Wiedniu beginning of the 20th century, resulting from a number 9 410. Miasto dusiło się w swoich administracyjnych of factors. Krakow was physically the smallest city granicach, brakowało mieszkań, co powodowało, among all the major cities in the Austrian monarchy że czynsze były bardzo wysokie, nie było miej- (it amounted to only 5.77 square kilometres, and sca na budowę nowych domów, szkół, parków czy together with Błonia – 6,88), which resulted in the innych obiektów użyteczności publicznej. W rezul- fact that it was the most densely populated. In 1900, tacie szereg instytucji miejskich musiano lokować 1 square kilometre contained as many as 15,851 poza granicami miasta: rzeźnię miejską i targowicę inhabitants, while in Lviv the rate was 4,996, in Prague na Grzegórzkach, zakład kontumacyjny (sanitarno- 10,614, and 9,410 in Vienna. The city suffocated in its -dezynfekcyjny dla zwierząt) na Prądniku Białym, administrative borders, the lack of housing led to ujęcie wodociągów pompowych, zasilanych wodą very high rents, there were no available plots for the gruntową, w rejonie Bielan, na terenach Czarnej construction of new houses, schools, parks and other i częściowo także Nowej Wsi istniał Park Krakowski, public utilities. As a result, a number of municipal gdzie z czasem rozpoczął działalność teatr letni, rów- institutions had to be located outside the city limits: nież Park H. Jordana powstał na gruntach Czarnej the municipal slaughterhouse and meat market in Wsi. Założony na początku XIX w. cmentarz miejski Grzegórzki, a decontamination unit (sanitary and (Rakowicki) leżał na obszarze Prądnika Czerwonego, disinfection utility for animals) in Prądnik Biały, większość zakładów przemysłowych zlokalizowana a water pump powered by ground water, in the area była na prawym brzegu Wisły, głównie na terenie of Bielany; in Czarna Wieś and partly also in Nowa Podgórza i Płaszowa. Kraków się wyludniał, część Wieś there was Park Krakowski, where later a summer jego mieszkańców przenosiła się do rozbudowu- theatre operated and the H. Jordan Park was set up jących się żywiołowo, chociaż chaotycznie, gmin on the land of Czarna Wieś. Furthermore, the city

18 podmiejskich, które szybko zaczęły nabierać charak- cemetery (Rakowicki) was set out in Prądnik Czerwony teru typowych przedmieść. in the early 19th century and most industrial plants located Rozszerzenie terytorium Krakowa było więc on the right bank of the Vistula mainly in Podgórze koniecznością. Stały jednak temu na przeszkodzie and Płaszow. Krakow began depopulating, some of its ograniczenia natury zarówno administracyjnej, jak residents moved into the spontaneously though chaotically i wojskowej. Kraków zamknięty był od początku developing suburban communities, which quickly began XIX w. linią okopów, od 1854 r. wykorzystywanych to take on the nature of typical suburbs. jako linia akcyzowa, biegnąca niemal dokładnie The extension of the territory of Krakow was wzdłuż granic miasta (podstawowe artykuły kon- therefore a necessity, but hampering this were sumpcyjne obłożone były w Krakowie państwowym administrative and military obstacles. Since the podatkiem pośrednim, tzw. akcyzą, stąd, aby nie beginning of the 19th century, Krakow had been dopuścić do przemytu tańszych towarów z zewnątrz, enclosed by a line of trenches which, since 1854, was utrzymano wokół miasta dawną, pilnie teraz strzeżo- also used as the line for excise duty. It ran almost ną, linię okopów, połączoną wieńcem 13 rogatek, na exactly along the borders of the city (basic consumer których pobierano opłatę akcyzową). Kolejną, istot- goods in Krakow were subject to an indirect state ną przyczyną długo uniemożliwiającą rozbudowę tax, called the excise duty. Hence, to prevent the miasta w kierunku sąsiednich gmin, było stanowisko smuggling of cheaper goods, the old line of trenches władz wojskowych. Kraków był twierdzą otoczoną around the city was maintained, carefully guarded and linią wałów i fortów, poza którymi bezpośrednio nie provided with 13 tollgates, from which the excise duty wolno było nic budować, a w odległości mniejszej was collected). Another important reason, for a long niż pół kilometra wznosić wyższych budynków, przy time preventing the extension of the city towards the czym właściciele stawianych tam domów musieli neighbouring communities, was the position of the podpisywać zobowiązania, że je rozbiorą na własny military authorities. Krakow was a fortress surrounded koszt na każde żądanie wojska. Były to tzw. rewersy by ramparts and forts, beyond which it was forbidden demolacyjne. Sytuacja uległa zmianie na lepsze wła- to build anything in a immediate vicinity, and in the śnie z początkiem XX w., kiedy to austriackie władze area of less than half a kilometre from the fortifications wojskowe zdecydowały się w 1906 r. na zniesienie – any high buildings. The owners of the houses which

19 od strony zachodniej wewnętrznego, całkowicie już were built there had to sign a pledge to pull them down przestarzałego pierścienia twierdzy biegnącego wa- at their own expense at the request of the army. These łem, poczynając od mostu Dębnickiego na Wiśle were the so-called demolition agreements („rewersy wzdłuż dzisiejszych Alei Trzech Wieszczów aż po demolacyjne”). The situation changed for the better just Prądnik Czerwony i przesunięcia go na linię od at the beginning of the 20th century when, in 1906, Kopca Kościuszki na południe do Wisły, na północ the Austrian military authorities decided to liquidate zaś do koszar w Łobzowie (w przybliżeniu wzdłuż the west side of the internal and now completely dzisiejszej ulicy Piastowskiej) i dalej – wzdłuż li- outdated ring of the fortress rampart, running from the nii kolejowej aż do Prądnika Czerwonego. Dzięki Dębnicki bridge on the Vistula along today’s Avenue temu w obrębie twierdzy Kraków znalazły się gmi- of the Three Bards (Aleje Trzech Wieszczów) as far as ny: Półwsie Zwierzynieckie, Czarna i Nowa Wieś, Prądnik Czerwony – and to move the fortress ring to częściowo także Zwierzyniec, Łobzów i Krowodrza. a line from the Kosciuszko Mound to the south of the Ułatwiało to znacznie prowadzenie, podjętych już Vistula River and north up to the military barracks in wcześniej, starań o przyłączenie tych gmin do miasta. Łobzów (roughly along today’s Piastowska Street) and Bezpośrednim impulsem do rozpoczęcia prac further – along the railway line up to Prądnik Czerwony. nad połączeniem Krakowa i gmin sąsiednich w je- Owing to these changes, the following communities den organizm stała się przyjęta przez nowy rząd found themselves within the Krakow Fortress: Półwsie austriacki, w dniu 11 czerwca 1901 r., ustawa o bu- Zwierzynieckie, Czarna and Nowa Wieś, partially also dowie kanału spławnego łączącego Dunaj w pobliżu Zwierzyniec, Łobzów and Krowodrza. This move greatly Wiednia z Wisłą pod Krakowem. W myśl założeń facilitated the efforts, taken earlier, to incorporate these tego projektu na prawym brzegu Wisły miał po- communities into the city. wstać duży port rzeczny. Rozpatrywano kilka The immediate impulse to begin work on a merger lokalizacji, m.in. na terenie Płaszowa, względnie of Krakow with its neighbouring communities into Dębnik i Zakrzówka. W takiej sytuacji wszelkie ko- a single organism was an Act, adopted by the new rzyści gospodarcze płynące z budowy kanału i portu Austrian government on 11th June 1901, concerning the przypadłyby wyłącznie prawobrzeżnym, a częścio- construction of a navigable canal linking the Danube wo także lewobrzeżnym gminom podkrakowskim near Vienna to the Vistula near Krakow. According to

20 z całkowitym pominięciem, zamkniętego w klesz- the assumptions of this project, a large river port was czach twierdzy, Krakowa. Dlatego też przyłączenie to be created on the right bank of the Vistula River. tych terenów stawało się, ze względu na przyszły roz- Several sites were taken into consideration, among wój miasta, sprawą niezwykle istotną. others in Płaszów, Dębniki and Zakrzówek. In such Systematyczne działania w tym kierunku pod- a situation any economic benefits arising from the jęte zostały w 1902 r. Wtedy właśnie, w dniu construction of a canal and a port would fall exclusively 6 lutego, na posiedzeniu miejskiej komisji do spra- to the right and partly also the left-bank communities, wy budowy kanału wodnego Wisła – Dunaj oraz with the total exclusion of Krakow itself, which was portu rzecznego w Krakowie, ówczesny wicepre- enclosed within the grip of the fortress. Therefore, zydent (od 1904 r. prezydent) prof. dr Juliusz Leo the incorporation of these areas became extremely (1861–1918) zgłosił wniosek o przyłączenie gmin important for the future development of the city. podmiejskich do Krakowa. Pod jego też kierun- Systematic steps in this direction were taken kiem rozpoczęły się, trwające następnie kilkanaście in 1902, and it was actually on 6th February, lat, prace nad utworzeniem „Wielkiego Krakowa”. during a meeting of the City Commission for the Pod uwagę wzięto przyłączenie aż siedemnastu są- construction of the Vistula – Danube water canal and siednich gmin, zarówno lewo, jak i prawobrzeżnych, port, that prof. Julius Leo (1861–1918), the then Vice włącznie z miastem Podgórzem. Wykonanie tego President of Krakow (and from 1904 the President), zadania okazało się jednak trudne i czasochłonne. submitted a proposal concerning the incorporation Należało bowiem z jednej strony ustalić stan mająt- of neighbouring communities into Krakow. It was ku każdej z tych gmin, wysokość płaconych przez also under his direction that work on the establishing nie podatków, zbadać wszechstronnie ich potrzeby of ‘Greater Krakow’ began, lasting a dozen years i oczekiwania, tak od strony społecznej, jak i go- or so. Seventeen neighbouring communities were spodarczej, aby ewentualne przyłączenie odbyło się considered, both of the left and right-bank, including bez szkody dla gmin i zapewniało im lepsze warun- the town of Podgórze. Implementation proved ki rozwoju. Wyniki tych prac, prowadzonych przez difficult and time-consuming since first and foremost, urzędników Magistratu Władysława Grodyńskiego it was necessary to determine the value of assets i Rudolfa Sikorskiego, zebrane zostały w wydanym of each of the communities, the amount of taxes

21 w 1904 r., pod redakcją prof. J. Lea, opracowa- paid by them, and to examine thoroughly their needs niu Wielki Kraków – studia do sprawy przyłączenia and expectations from both the social and economic gmin sąsiednich do miasta Krakowa. Przedstawiono point of view. All this had to be achieved in order tu powody uzasadniające konieczność rozszerzenia that mergers could take place without damage to granic Krakowa, sytuację ekonomiczną podkrakow- the communities involved, and to assure them better skich gmin z uwzględnieniem kosztów inwestycji, conditions for growth. The results of this work, carried które miasto musiałoby tu podjąć. W tym czasie out by the municipal officials, Rudolf Grodyński and także (ok. 1905 r.) sporządzony został w Urzędzie Władysław Sikorski, were collected into a publication Budownictwa Miejskiego Plan położenia siedemnastu edited in 1904 by prof. J. Leo: Greater Krakow – a case gmin okalających Kraków, gdzie obok topograficznej study for the merger of neighbouring communities with i urbanistycznej sytuacji tych gmin, zaznaczono wy- the city of Krakow. It presented the reasons for the need raźnie przebieg zamykającej miasto linii fortecznej to extend the boundaries of Krakow, the economic oraz linię akcyzową i krakowskie rogatki celne. situation of the neighbouring communities and also the Z drugiej strony należało przeprowadzić pertrak- cost of the investment the city would have to make. As tacje z poszczególnymi gminami, zjednując je dla idei well, at this time (about 1905), the Office of Municipal utworzenia Wielkiego Krakowa i uzyskując zgodę Architecture created the ‘Plan of the layout of seventeen na ich przyłączenie. Rokowania te nabrały przyspie- communities surrounding Krakow’, which in addition szenia w 1904 r., kiedy to rady gminne Ludwinowa, to recording the topographical and urban situation Dębnik, Zakrzówka, Czarnej Wsi, Nowej Wsi of these communities, also clearly marked the course Narodowej, Łobzowa, Półwsia Zwierzynieckiego of the fortress line encircling the city, as well as the i Zwierzyńca oraz właściciele obszarów dworskich excise duty line and the Krakow toll gates. Kapelanka i Ludwinów kolejno wyraziły zgodę na Furthermore, it was necessary to carry out zawarcie z Krakowem umowy na przyłączenie do negotiations with the individual communities, making miasta, a w 1905 r. podobną zgodę podjęli: gmina them in favour of the idea of the creation of Greater Dąbie i właściciele obszarów dworskich Zakrzówek Krakow and obtaining their consent to be incorporated. i Dębniki-Rybaki. Do 1906 r. chwiejną postawę These negotiations were accelerated in 1904 when the w kwestii przyłączenia do Krakowa wykazywały community councils of Ludwinów, Dębniki, Zakrzó-

22 Krowodrza i Grzegórzki. Natomiast zdecydowanie wek, Czarna Wieś, Nowa Wieś Narodowa, Łobzów, negatywne stanowisko w tej sprawie zajęło miasto Półwsie Zwierzynieckie and Zwierzyniec as well as Podgórze oraz Płaszów obawiający się zwiększenia the owners of the manorial estates of Ludwinów and obciążeń podatkowych. Kapelanka agreed, one by one, to conclude an agreement Pertraktacje z podmiejskimi gminami prowadzi- with Krakow and be incorporated into the city. In 1905 ła powołana w 1904 r. Komisja do s p r a w y similar consent was given by the community of Dąbie rozszerzenia granic miasta, do któ- and the owners of the manorial areas of Zakrzówek and rej w grudniu tego roku wybrano dziewięć osób, Dębniki-Rybaki. Until 1906, a wavering attitude as for w grudniu roku następnego – powiększono ją o dal- the incorporation to Krakow was shown by Krowodrza sze pięć osób spośród grona radców miejskich. To and Grzegórzki, whereas a negative position on this właśnie ta Komisja, a głównie wyłoniony z jej łona issue was taken by Podgórze and Płaszów, which were w kwietniu 1906 r. tzw. Subkomitet, zdołały w prze- fearful of an increase in tax burden. ciągu kilku następnych miesięcy (maj – grudzień Negotiations with the suburban communities were 1906 r.) doprowadzić do końca rokowania z gmina- led by the Commission for the Extension mi i ustaliły warunki ich przyłączenia do Krakowa. of the City Boundaries, established Wśród pertraktujących z Krakowem gmin wyraź- in 1904, to which nine members were selected in nie wyodrębnić można dwie kategorie: 1) gminy December of that year, and in the December of the o charakterze miejskim, jak: Ludwinów, Dębniki, following year, it was extended to include a further Półwsie, Krowodrza czy Grzegórzki, które wśród five people from among city councillors. It was this wielu stawianych postulatów zawsze domagały się Commission, or rather the so-called Subcommittee wprowadzenia takich inwestycji, jakie posiadało which emerged out of it in April 1906, that managed miasto, czyli należytego oświetlenia, uporządkowa- over the next few months (May–December 1906) to nia ulic, budowy bruków, chodników, kanalizacji complete negotiations with the communities and to czy wodociągów; 2) gminy o charakterze wiejskim, set conditions for their incorporation into Krakow. jak Zwierzyniec, Łobzów, Nowa Wieś, Dąbie czy Among the communities negotiating with Krakow Zakrzówek, które obok żądania budowy szkół, uła- we can clearly distinguish two categories: 1) the more twień w komunikacji z miastem i zapewnienia urban communities such as Ludwinów, Dębniki,

23 bezpieczeństwa publicznego, niezmiennie domagały Półwsie, Krowodrza or Grzegórzki, which made among się utrzymania dotychczasowego ich rolniczego cha- their many demands, facilities which the city enjoyed, rakteru. Wszystkie gminy natomiast opowiadały się such as proper lighting, ordered streets, surfacing za wprowadzeniem okresu przejściowego w sprawie of roads and the construction of pavements as well as podatków i opłat obowiązujących w Krakowie. sewage systems and water supply, 2) the communities Po szczęśliwym doprowadzeniu do końca trud- of a more rural character, such as Zwierzyniec, Łobzów, nych negocjacji i uzgodnieniu wszystkich szczegółów, Nowa Wieś, Dąbie or Zakrzówek which, apart from już od końca 1906 r. kolejne gminy przystępowa- making the demand for the construction of schools, ły do zatwierdzania zawartych wcześniej umów improvements in connections to the city and the o przyłączeniu do Stołecznego Królewskiego mia- ensuring of public safety, continued to insist on sta Krakowa. W dniu 29 grudnia 1906 r. rady the maintaining of an agricultural character of the gmin Półwsia, Łobzowa z Gramatyką i Dębnik existing communities. All communities were in favour z Rybakami zatwierdziły podpisane kilka dni wcze- of the introduction of a transitional period in the case śniej stosowne umowy. Podobnie 31 grudnia tegoż of taxes and fees applicable in Krakow. roku postąpiła rada gminy Zwierzyniec. W ciągu When difficult negotiations came to a satisfactory stycznia 1907 r. kolejne gminy zaakceptowały, przy- conclusion and an agreement was reached on all details, jęte w grudniu roku poprzedniego, umowy. Były to: as early as the end of 1906, the communities started to Nowa Wieś Narodowa, Prądnik Czerwony, który give their approval to the contracts on incorporation odstąpił miastu część po rzekę Białuchę, a z przysiół- into the Royal and Capital City of Krakow. On ka Olszy – część po wał fortyfikacyjny, Prądnik Biały, 29th December 1906, the community councils który odstępował część, na której leżał krakowski za- of Półwsie, Łobzów with Gramatyka and Dębniki kład kontumacyjny, aż po rzekę Sudoł, Czarna Wieś with Rybaki approved the relevant contracts signed z Kawiorami, Zakrzówek z Kapelanką, Ludwinów, a few days before. On 31st December of that year, the Krowodrza, Grzegórzki z Piaskami, Dąbie z przy- community council of Zwierzyniec acted in a similar siółkami Beszczem i Głębinowem. Wówczas także way and during January 1907, further communities podpisano ostateczne umowy z prywatnymi wła- approved the contracts adopted in December of the ścicielami (Antonim Jeżowskim, hr. Bronisławem previous year. These were: Nowa Wieś Narodowa and

24 Lasockim, rodziną Batków i Dziewońskich) oraz Prądnik Czerwony, which gave to the city of Krakow klasztorem Norbertanek o przyłączeniu do Krakowa a part of land up to the Białucha River, plus from obszarów dworskich leżących na terenie Ludwinowa, the hamlet of Olsza – a part up to the fortification Kapelanki, Zakrzówka, Dębnik z Rybakami oraz ramparts; Prądnik Biały gave to the city the area up to Półwsia Zwierzynieckiego i Zwierzyńca. the river Sudoł, on which the Krakow decontamination Co skłaniało podmiejskie gminy krakowskie unit was located; also in agreement were Czarna Wieś do połączenia się z Krakowem? Niewątpliwie de- with Kawiory, Zakrzówek with Kapelanka, Ludwinów, cydowały tu perspektywy szybszego i łatwiejszego Krowodrza, Grzegórzki with Piaski and Dąbie with rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Nie moż- the hamlets of Beszcz and Głębinów. Then, final na jednak wykluczyć, że w powzięciu tych decyzji agreements were signed with private owners (Anthony pewną rolę odegrało także poczucie dumy z przyna- Jeżowski, Count Bronisław Lasocki, the Dziewoński leżności do dawnego, królewskiego grodu. Gmina and Batko families) and the St. Norbert Convent about Grzegórzki-Piaski w swojej uchwale z 4 sierpnia incorporation into the city of the manorial areas located 1906 r. oświadczyła podniośle: „Uznając histo- in Ludwinów, Kapelanka, Zakrzówek, Dębniki with ryczne tradycje, kulturalne stanowisko Krakowa, Rybaki, Półwsie Zwierzynieckie and Zwierzyniec. ceniąc wysoko jego znaczenie jako prastarej stolicy What made the communities connect to Krakow? Polski, uznając i obecnie jego potęgę i historycz- There is no doubt that the determining factors were ne posłannictwo w dziejach naszego Narodu, the prospects for faster and easier economic growth a uważając jako nasz patriotyczny obowiązek przy- and becoming more of a civilised society, but we can czynienie się w każdym kierunku do podniesienia not exclude the possibility that in the adoption of these jego potęgi, świetności i znaczenia, jako jedynego decisions a role was played by a sense of pride from obecnie centrum wolnej Polski, drogiego sercu belonging to the old, royal city. In its resolution of 4th i myśli każdego Polaka, oświadczamy niniejszym August, 1906, the community of Grzegórzki-Piaski, imieniem gminy Grzegórzki, że w uznaniu nasze- stated loftily, ‘Recognizing the historical traditions go patriotycznego obowiązku zgadzamy się […] and cultural standing of Krakow, highly valuing its na przyłączenie gminy Grzegórzki do Stołecznego importance as an ancient Polish capital, taking into Królewskiego miasta Krakowa”. consideration its current might and historical mission

25 Wszystkie zawarte w grudniu 1906 i styczniu in the history of our nation, and considering it as our 1907 r. umowy z gminami Komisja ratyfikowała, patriotic duty to contribute to the increase of its power, a następnie przystąpiła do opracowywania projektu grandeur and significance, as the only centre of free ustawy o rozszerzeniu granic Krakowa. Projekt ten, Poland, dear to the heart and mind of every Pole wcześniej szczegółowo skonsultowany z szeregiem – we hereby declare in the name of the community komórek organizacyjnych Magistratu, został przed- of Grzegórzki that in recognition of our patriotic duty łożony, wraz ze sprawozdaniem z działalności Komisji we agree [...] to the incorporation of the community oraz tekstami zawartych układów, Radzie Miasta of Grzegórzki into the Royal and Capital City of Krakow’. Krakowa. Na historycznym posiedzeniu w dniu The Commission ratified all agreements which had 19 września 1907 r. Rada Miasta przyjęła pro- been concluded with the communities in December jekt rozszerzenia granic Krakowa w przedłożonym 1906 and January 1907, and then proceeded to develop kształcie. Ponadto zwróciła uwagę na konieczność a bill to extend the boundaries of Krakow. This project, przyłączenia do Krakowa miasta Podgórza i gminy which had been previously gone over in detail with Płaszów wraz z obszarem dworskim, jak też czę- a number of departments of the Municipality, was ści obszarów dworskich Olsza i Piaski aż po rzekę submitted to the City Council of Krakow together with a Białuchę oraz obszaru dworskiego Łobzów, upoważ- report of the Commission’s activities and the texts of the niając prezydenta miasta i Komisję ds. rozszerzenia agreements. At a historic meeting on 19th September granic Krakowa do podjęcia odpowiednich kroków 1907 the City Council adopted a proposal to extend the w tym kierunku. Prezydent J. Leo, wykonując przy- boundaries of Krakow as submitted. In addition, the jętą uchwałę Rady Miasta, przedłożył już w dniu Council stressed the need to incorporate the town of następnym (tj. 20 września) Wydziałowi Krajowemu Podgórze and the community of Płaszów, together with we Lwowie memoriał w sprawie wszczęcia pro- its manorial estate, also parts of the manorial estates of cedury uchwalenia ustawy o rozszerzeniu granic Olsza and Piaski up to the Białucha River, as well as the Krakowa przez Sejm Krajowy. Jednakże ze wzglę- manorial estate of Łobzów, authorizing the city President dów formalnych (konieczność zawarcia ugody z and the Commission for the Extension of the City radami powiatów krakowskiego i wielickiego, żąda- Boundaries to take appropriate steps in this direction. jących odszkodowań za utratę znacznych obszarów On the following day, September 20th, president Leo,

26 na rzecz Krakowa), projekt rozszerzenia granic executing the resolution adopted by the City Council, Krakowa trafił pod obrady Sejmu dopiero w jesie- submitted a memorandum to the National Department ni 1908 r. W trakcie sejmowych prac uległ on także in Lviv to enable a start to the process of extending the pewnej modyfikacji: z przyszłego obszaru miasta wy- boundaries through the passing of a bill by the National łączono bowiem gminy Ludwinów (wraz z obszarem Diet. However, over a formality (the necessity to reach dworskim) i Dąbie z przysiółkami, jako najmniej a settlement with the regional councils of the counties of związane z Krakowem „dla zapewnienia chociażby Krakow and Wieliczka, which demanded compensation małej redukcji wydatków z rozszerzenia Krakowa for the loss of large areas to the city of Krakow), the płynących i łagodnego przejścia od dzisiejszego do project to extend the boundaries was only finally przyszłego stanu rzeczy”. submitted to the Diet as late as the autumn of 1908. Ostatecznie w dniu 3 listopada 1908 r., gali- During passage through parliament it also underwent cyjski Sejm Krajowy we Lwowie podjął uchwałę modification: the community of Ludwinów (together (opatrzoną sankcją monarszą 13 listopada 1909 r.) with its manorial estate) and Dąbie with its hamlets were o przyłączeniu kilkunastu sąsiednich gmin i kilku excluded from being a part of the city area, as having the obszarów dworskich do Krakowa, z mocą obowią- least connection with Krakow, ‘this was done in order zującą od 1 kwietnia 1910 r., na ten bowiem dzień to ensure even a small reduction in expenditure arising Namiestnictwo Galicyjskie wyznaczyło termin from the enlargement and cause a smooth transition oficjalnego wcielenia tych terenów do Krakowa. from the present to the future state of things.’ Obchody z okazji rozszerzenia granic zorganizowa- Finally, on 3rd November 1908, the Galician ne zostały w Krakowie w dniu 17 kwietnia 1910 r. National Diet in Lviv passed a resolution (obtaining Rozpoczęły się o godz. 10 rano nabożeństwem the sanction of the monarch on 13th November, w kościele Mariackim, następnie odbyło się uro- 1909) concerning the incorporation of a dozen or so czyste posiedzenie Rady Miejskiej w sali Starego neighbouring communities and several manorial estates Teatru, na którym przemawiali m.in. prezydent into Krakow, coming into effect from 1st April 1910, Krakowa prof. dr Juliusz Leo, namiestnik Galicji being the day that the Governor’s Office of Galicia dr Michał Bobrzyński, marszałek Sejmu Krajowego designated as the official day for the incorporation Stanisław hr. Badeni. W południe w Sali Strzeleckiej of these areas to Krakow. Festivities celebrating the

27 Towarzystwa Strzeleckiego Krakowskiego przy extension of the boundaries were organised in Krakow ul. Lubicz podejmowano śniadaniem członków rad on 17th April 1910. The celebrations begun at 10 a.m. gmin przyłączonych, później prezydent Leo gościł with a service in Mariacki Church, subsequently a formal na śniadaniu najznamienitszych gości, wieczorem meeting of the City Council held in the auditorium w salach Teatru Starego odbył się bankiet. of the Old Theatre, where, among others, the speakers Z wcielonych do miasta obszarów utworzono were: Professor Julius Leo, the President of Krakow, 10 nowych dzielnic, które w większości otrzymały Dr. Michał Bobrzynski, the Governor of Galicia and nazwy dawnych gmin oraz numerację od X do XIX. Count Stanisław Badeni, the Speaker of the National Diet. Dla nieistniejącej jeszcze dzielnicy Ludwinów zarezer- At noon, in the Shooting Hall of the Rifle Association wowano nr IX. Część Prądnika Czerwonego i Olszy of Krakow, in Lubicz Street, a breakfast was served to the utworzyła dzielnicę XVIII – Warszawskie, szereg members of the councils of the incorporated communities, osad, które nie stały się osobnymi dzielnicami, za- then President Leo hosted the most prominent guests at chowało swoje nazwy w postaci nazw ulic czy placów. breakfast and in the evening a banquet was held in the Potwierdzenie tego znajdujemy w istniejących do dzi- halls of the Old Theatre. siaj ulicach Kapelanka, Gramatyka czy Kawiory. 10 new districts were created out of the areas Na tym jednak nie zakończył się proces rozsze- incorporated into the city, the majority of which rzania granic Wielkiego Krakowa. Już w styczniu received the names of their former communities and 1910 r. Ludwinów z obszarem dworskim oraz numbers from X to XIX. Number IX was reserved Dąbie z przysiółkami Beszczem i Głębinowem for the as yet non-existent district of Ludwinów. wniosły podanie do Sejmu Krajowego o włącze- A part of Prądnik Czerwony and of Olsza created nie ich do gminy Kraków. Odpowiednia ustawa district XVIII – Warszawskie. The names of a number sejmowa podjęta została 16 lutego 1910 r. (cesarz of settlements which did not acquire separate district podpisał ją 19 grudnia 1910 r.), zaś Namiestnictwo status were retained in the names of streets or squares, Galicyjskie wyznaczyło termin faktycznej inkorpo- which is reflected in the existing street names to this day, racji na dzień 1 kwietnia 1911 r. Z taką też datą such as Kapelanka, Gramatyka or Kawiory. gminy Ludwinów i Dąbie weszły w skład Krakowa But this did not complete the process of the tworząc dzielnice nr IX i XX. expansion, for in January 1910, Ludwinów with its

28 Z kolei nadszedł czas na ponowienie przerwa- manorial estate and Dąbie with the hamlets of Beszcz nych wcześniej, ze względu na niechętne stanowisko and Głębinów applied to the National Diet to be Płaszowa, starań o przyłączenie do miasta tej gminy incorporated into Krakow. The relevant legislation was oraz położonego na jej terenie obszernego, liczącego passed by the Diet on 16th February 1910 (the Emperor 550 morgów kompleksu gruntów dworskich. Płaszów, signed it on 19th December, 1910) and the Office of the ze swoimi zakładami przemysłowymi, węzłem kole- Governor of Galicia designated the incorporation date jowym, stanowił dla Krakowa ważny gospodarczo as 1st April, 1911. This was also the date on which the obszar. W maju 1910 r. Komisja ds. rozszerzenia communities of Ludwinów and Dąbie became part granic miasta wystąpiła z propozycją odnowienia of Krakow, creating districts No IX and XX. rokowań. Sprawa weszła na dobre tory z chwilą wy- Now the time came to renew efforts to incorporate rażenia wstępnej zgody w tej sprawie przez barona Płaszów and the manorial estate situated on its territory Karola de Lindenwald Czecza, właściciela obszaru (amounting to 550 acres), however previous efforts dworskiego Płaszów, a zarazem marszałka powiatu proved unsuccessful due to the unwillingness of the wielickiego. W rezultacie energicznie prowadzonych Płaszów community. Krakow viewed Płaszów as an negocjacji Rada gminna Płaszowa zaaprobowała economically important area with its industrial plants 27 czerwca 1910 r. umowę o przyłączeniu gminy do and rail junction, and so in May 1910, the Commission Krakowa, zaś w dniu 4 lipca 1910 r. został zawarty for the Extension of the City Boundaries proposed to podobny układ z właścicielem obszaru dworskiego. renew negotiations. Talks proceeded at a good pace Od razu też na posiedzeniu w dniu 9 lipca tego with preliminary agreements arising on the part of roku Rada Miasta Krakowa uchwaliła włączenie Baron Karol de Lindenwald Czecz, the owner of the tych terenów do miasta. Ustawę w tej sprawie Sejm Płaszów manorial estate and the Speaker of the Krajowy powziął 3 listopada 1910 r. (opatrzona sank- Wieliczka County Council. As a result of vigorous cją monarszą 29 listopada 1911 r.), natomiast termin negotiations, on the 27th June 1910, the Community rzeczywistej inkorporacji Płaszowa wyznaczony został Council of Płaszów endorsed the final agreement to przez Namiestnictwo Galicyjskie na dzień 1 lutego incorporate the community into Krakow; on the 1912 r. Od tego momentu Płaszów stał się XXI, tery- 4th July 1910, a similar agreement was concluded with torialnie rozległą, dzielnicą miasta Krakowa. the owner of the manorial estate and immediately,

29 Przed twórcami idei Wielkiego Krakowa sta- at a meeting on 9th July, the City Council of Krakow nął ostatni już, jednak niezwykle ważny i na voted for the incorporation of these areas. An act was pewno najtrudniejszy do rozwiązania problem, passed by the National Diet on 3rd November 1910, tj. przyłączenie do niego Królewskiego Wolnego (obtaining the monarch’s sanction on 29th November, miasta Podgórza, owego „klejnotu w pierścieniu 1911) and the actual incorporation date was set by the gmin Kraków otaczających”. Podgórze jako mia- Galicia Governor’s Office on 1st February 1912. From sto powstało, jak pamiętamy w 1784 r., na mocy that moment on, Płaszów became territorially the decyzji cesarza austriackiego, na prawym brzegu quite extensive district XXI of Krakow. Wisły na terenach należących od XIV w. do miasta The creators of the idea of a Greater Krakow now Kazimierza. Miało w zamyśle monarchy stanowić faced another, extremely important, and certainly ośrodek konkurencyjny w stosunku do polskiego most difficult problem: the incorporation into Krakow jeszcze wówczas Krakowa. Dzięki korzystnemu of the Royal Free Town of Podgórze, the ‘jewel in the położeniu i nadanym szerokim przywilejom szyb- ring of communities surrounding Krakow’. Podgórze, ko zaczęło się rozwijać i zaludniać. Właściwy located on the right bank of the Vistula, on land which rozwój miasta przypadł jednak dopiero na czasy had been in possession of the town of Kazimierz since autonomii galicyjskiej; na przełomie XIX i XX w. the 14th century, was founded, as mentioned above, in stanowiło ono już znacznie rozwinięty, nowocze- 1784 upon the decision of the Austrian emperor with the sny ośrodek przemysłowy. intention of creating a centre to compete with the then Zabiegi o przyłączenie Podgórza rozpoczęły się still Polish Krakow. Thanks to its favourable location and już w 1903 r., jednakże spotkały się ze stanowczym broad privileges it had been endowed with, Płaszów soon sprzeciwem jego władz i mieszkańców. Chociaż do began to grow and populate. Fuller development of the pertraktacji włączył się w 1905 r. Wydział Krajowy town started in the times of the Galician Autonomy (organ wykonawczy Sejmu) we Lwowie, to jednak, and by the turn of the 20th century it was already a well- na specjalnym posiedzeniu Rady miasta Podgórza, developed and modern industrial centre. w dniu 30 marca tegoż roku, przyjęto rezolucję, Efforts to incorporate Podgórze had already begun in w której m.in. czytamy „Rada miasta Podgórza 1903, but met with firm opposition from its authorities uchwala, że w sprawie przyłączenia Podgórza do and residents. Although the National Division (the

30 Krakowa nie ma się wchodzić w żadne pertraktacje executive body of the Diet) in Lviv became engaged z delegatami miasta Krakowa, wobec zasadniczego in negotiations in 1905, on 30th March of that year, postanowienia obywatelstwa całego miasta, by się at a special meeting, the Town Council of Podgórze z Krakowem nie łączyć […]”. adopted a resolution in which we can read, inter alia, W tej sytuacji władze Krakowa, wspierane przez that, ‘the Town Council of Podgórze decides that, as Wydział Krajowy, dopiero w maju 1910 r. podjęły far as incorporation into Krakow is concerned, nobody próbę ponownych negocjacji w celu zmiany tego should enter into any negotiations with the delegates of stanowiska, jednakże i tym razem kolejna rezolu- the city of Krakow, in view of the basic decision of the cja Rady miasta Podgórza z 24 października 1911 r. inhabitants of the whole town that they would not zawierała podobną odmowę. Mieszkańcy Podgórza merge with Krakow […]’ obawiali się, że połączenie z Krakowem przyniesie In such a situation, it was thus as late as in May im większe obciążenia finansowe (wyższe podatki, 1910 that the authorities of Krakow, supported akcyza, wyższe ceny mieszkań). Na tym wszakże by the National Division, attempted again to start sprawa nie została zamknięta, bowiem pod wpły- negotiations in order to change this position. However, wem nacisków Wydziału Krajowego, prowadzono again a resolution of the Town Council of Podgórze nadal przez cały następny rok żmudne pertraktacje of 24th October 1911 contained a similar refusal. i uzgadnianie rozbieżnych stanowisk, ostatecznie za- The Residents of Podgórze feared that merger with kończone w kwietniu 1913 r. przyjęciem „Projektu Krakow would bring them greater financial burdens warunków połączenia miast Podgórza i Krakowa such as higher taxes, excise duties and higher housing uchwalonego wspólnie przez Komisje miast prices. This issue, however, remained open, under Krakowa i Podgórza”. Projekt ten został obję- pressure from the National Division.Painstaking ty układem, podpisanym przez delegatów Rad talks and attempts to negotiate the divergent positions obydwu miast i zatwierdzonym uchwałami Rady continued throughout the coming year and were miasta Podgórza oraz Rady miasta Krakowa jeszcze finally completed in April 1913 with the adoption w tym samym miesiącu. Uroczyste wspólne podpi- of the, ‘Draft terms for the merger of Podgórze sanie układu nastąpiło 7 czerwca 1913 r. Ustawę and Krakow, adopted jointly by the Commissions o połączeniu Podgórza z Krakowem Sejm Krajowy of the cities of Krakow and Podgórze’. The project

31 uchwalił już 26 lutego 1914 r. Ponieważ jednak was subject to a subsequent agreement, signed by the sankcję monarszą otrzymała ona dopiero w sierpniu delegates of the Councils of both cities and approved 1914 r., co zbiegło się z wybuchem I wojny świa- by the resolutions of the Town Council of Podgórze towej, opublikowano ją w urzędowym „Dzienniku and the City Council of Krakow later that month. ustaw i rozporządzeń krajowych” dopiero 28 maja Ceremonial, joint signing of the final agreement 1915 r. Pomimo trwania niekorzystnych wojennych occurred on 7th June 1913. The Act of merger between warunków Namiestnictwo Galicyjskie zdecydowało Krakow and Podgórze was speedily passed by the się na wyznaczenie terminu faktycznego połączenia National Diet on 26th February 1914. However, since obu miast na dzień 1 lipca 1915 r. Z dniem tym it received the monarch’s sanction only in August Podgórze przestało istnieć jako samodzielne miasto, 1914, coinciding with the outbreak of World War I, it a Kraków zyskał kolejną XXII dzielnicę, już zabu- was published in the official ‘Book of National Laws dowaną, wyposażoną w urządzenia komunalne: and Regulations’ only on 28th May 1915. Despite szkoły, ochronkę, szpital, elektrownię, halę targową the duration of the adverse conditions of war, the z chłodnią, rzeźnię, z położonymi na jej terenie licz- Governor’s Office of Galicia decided to set a date for nymi zakładami przemysłowymi. the merger of the two cities on 1st July 1915. On that Obchody z okazji połączenia Krakowa z Podgó- day Podgórze ceased to exist as an independent town rzem, wyznaczono na niedzielę 4 lipca 1915 r. and Krakow gained another district, the XXII, already Uroczystości, ograniczone ze względu na warunki developed and equipped with communal facilities, wojenne, rozpoczęły się spotkaniem władz obydwu schools, a nursery, a hospital, a power station, a market miast na środku udekorowanego odświętnie III hall with cold storage, a slaughterhouse and numerous Mostu, gdzie następnie przemówienia wygłosi- industrial plants situated on its area. li prezydent Krakowa, prof. Juliusz Leo i burmistrz Festivities to mark the merger of Krakow with Podgórza, poseł na Sejm Krajowy Franciszek Podgórze were scheduled for Sunday, 4th July, 1915. The Maryewski. Później zebrani udali się przystrojonymi celebrations, limited due to wartime conditions, began wagonami tramwajowymi do kościoła Mariackiego, with a meeting of both city authorities in the middle gdzie Mszę pontyfikalną odprawił biskup krakowski, of the festively decorated III Bridge, where speeches Adam książę Sapieha. Kolejnym punktem programu were delivered by the President of Krakow, prof. Julius

32 było uroczyste posiedzenie w sali obrad Rady mia- Leo and the Mayor of Podgórze, member of the sta Krakowa w Magistracie. Na koniec odbyło się tu National Diet, Franciszek Maryewski. After meeting, przyjęcie dla zaproszonych gości. the participants in the celebrations went in decorated Przyłączenie Podgórza zamknęło trwający tramway cars to Mariacki Church, where a pontifical 13 lat proces powstawania „Wielkiego Krakowa”. Mass was celebrated by the bishop of Krakow, Duke (Jeszcze tylko w latach 1924–1925 wcielono tu, Adam Sapieha. Another point of the program was zgodnie z dawniejszymi uchwałami Rady Miasta, a solemn meeting in the Council Chamber of the City obszar dworski Piaski i Łobzów). Kraków stał Hall of the City of Krakow. At the end, a reception was się teraz miastem terytorialnie dużym. Jego po- held there for the invited guests. wierzchnia wzrosła w 1910 r. do 29,62 km2, The incorporation of Podgórze into Krakow closed w 1912 r. – do 41,42 km2, natomiast w 1915 osią- a 13-year process of creating a ‘Greater Krakow’. (Just gnęła 46,90 km2. Odpowiednio do tego wzrosła one more stage was the incorporation, in the years również liczba mieszkańców Krakowa. Przed przy- 1924–1925, of the manorial estate of Piaski and Łobzów, łączeniem okolicznych gmin stan liczebny ludności in accordance with the former resolutions of the City Krakowa wynosił 103 tys. W 1910 r. powiększył się Council). Krakow now became a territorially large city, do ok. 137 tys., w 1912 r. – do ok. 155 tys., nato- its area increasing from 29.62 km2 in 1910 to 41.42 km2 miast po włączeniu Podgórza w 1915 r. zanotowano in 1912 and reaching 46.90 km2 in 1915. Accordingly, ogółem około 180 tys. mieszkańców. the number of inhabitants of Krakow increased: before W wyniku I etapu rozszerzenia granic miasto the incorporation of the surrounding communities, zyskało tereny w większości niezabudowane, co the population of Krakow was 103 thousand, in 1910 stwarzało duże możliwości jego rozbudowy, stawia- it increased to approximately 137 thousand, and in jąc zarazem przed władzami miejskimi poważne 1912 to around 155 thousand. After the merger with wyzwania, których realizacja wymagała znacznych Podgórze in 1915, a total number of approximately 180 środków finansowych. Jeszcze przed przyłącze- thousand inhabitants was recorded. niem sąsiednich gmin do Krakowa rozpoczęło się After the first stage of extension, the majority zagospodarowywanie tzw. gruntów pofortecznych, of the sites the city gained were not built-up, uzyskanych wskutek przesunięcia zachodniej linii giving great potential for growth, but putting the

33 wałów obronnych. W 1907 r. miasto kupiło te municipal authorities before serious challenges, tereny od wojska i po przeprowadzeniu szczegóło- the implementation of which required significant wych studiów nad najwłaściwszym sposobem ich financial resources. Even before the incorporation włączenia w system miejskich urządzeń komunal- of the neighbouring communities, revitalisation nych, przystąpiło w marcu 1909 r. do burzenia tych began with the former fortress sites, obtained by umocnień, podejmując zarazem zabiegi o likwidację the moving of the western line of the defensive tzw. kolei obwodowej biegnącej nasypem utworzo- ramparts. In 1907 the city bought this land from nym z dawnego wału fortecznego. Już w kwietniu the army, and after a thorough study of the most 1909 r. rozpisany został architektoniczny konkurs appropriate way of bringing it into the urban system na „Plan regulacji Wielkiego Krakowa”; w odpo- of municipal facilities, in March 1909 it started to wiedzi nadesłano dziewięć prac, spośród których demolish the fortifications. It also took measures to miasto zakupiło sześć najbardziej interesujących. liquidate the peripheral railway running along the Zawierały one śmiałe wizje rozwoju nowoczesnego former defensive embankments. In April 1909 an miasta z projektowaną dużą ilością terenów zie- architectural competition was held for the making lonych, których dotychczas tu brakowało. To na of a ‘Grand Plan for the regulation of Krakow’; in podstawie prac konkursowych powstała wkrót- response nine works were received and the six most ce, przecięta szerokim pasem zieleni, obwodowa interesting were bought by the city. They contained arteria (Aleje Trzech Wieszczów), gdzie zamierza- a bold vision of a modern city with many green no ulokować szereg reprezentacyjnych budowli areas, which hitherto had been missing. Soon, based (pierwszą z nich, Szkołę Przemysłową, wzniesiono on the competition entries, a peripheral artery (the tu już w 1912 r.). Spora część terenów pofortecz- Three Bards Avenues – Aleje Trzech Wieszczów) was nych, po opracowaniu planu ich parcelacji, została created, the carriageways being separated by a wide przez Magistrat sprzedana z przeznaczeniem pod strip of greenery, where it was intended to locate prywatną zabudowę (w taki sposób zrealizowana a number of representative buildings (the first being została np. w 1910 r., w oparciu o projekt kon- the Industrial School, built there in 1912). Much of the kursowy z 1908 r., willowa dzielnica Salwator, land gained after the demolition of the fortifications, założona na gruntach dawnych austriackich fortów and after the drawing up of a plan for their division,

34 ziemnych). Szereg rozwiązań, zawartych w pra- was sold by the Municipality for the purpose cach konkursowych, wykorzystywano następnie of private development. In such a way, for example, podczas opracowywania planów regulacji nowych the Salvator residential district, established on land of dzielnic Krakowa – w latach 1910–1914 sporządzo- the former Austrian earthen forts was built in 1910, no generalne plany regulacyjne m.in. dla Półwsia based on the competition project of 1908. A number Zwierzynieckiego, Czarnej i Nowej Wsi, Łobzowa, of solutions included in the competition works were Krowodrzy, częściowo dla Dębnik i Ludwinowa. then used in the development of regulatory plans for O panujących wówczas tendencjach, którymi kie- the new suburbs of Krakow. In the years 1910–1914 rowano się przy tworzeniu tych opracowań, zdaje general regulatory plans were drawn up for Półwsie się w pewnym stopniu świadczyć, wykonany Zwierzynieckie, Czarna and Nowa Wieś, Łobzów, w 1912 r. w Urzędzie Budownictwa Miejskiego Krowodrza and partly for Dębniki and Ludwinów. Plan Wielkiego Krakowa jako „miasta ogrodów”. Na The then prevailing trends, which guided the creation koniec warto może jeszcze wspomnieć, że chociaż of these works, seem to be reflected to some degree w 1911 r. przeprowadzono reformę podatków, to in the Great Plan of Krakow as a ‘garden city’, created jednak nie udało się całkowicie znieść, krępującej in 1912 in the Municipal Architecture Office. Finally, Kraków, linii akcyzowej. Rozszerzono ją jedynie we may mention that, although a tax reform was (wraz z budową dodatkowych 12 rogatek) o nowo carried out in 1911, it failed to completely abolish włączone do miasta tereny. the excise duty line, so inconvenient and cramping Powstanie „Wielkiego Krakowa” zawdzięczamy for Krakow, which was merely widened (along with uporowi i konsekwentnemu działaniu głównie jed- the construction of an additional 12 gates) to include nego człowieka, prezydenta miasta prof. dra Juliusza the newly incorporated city areas. Lea. Podjęty przez niego w 1902 r. i następnie We owe the creation of ‘Greater Krakow’ to the zrealizowany z rozmachem wizjonerski projekt roz- perseverance and consistent action mainly of one man, szerzenia granic Krakowa stał się punktem wyjścia prof. Juliusz Leo, the President of the city. Started by him dla późniejszego, prowadzonego etapami (chociaż in 1902 the visionary project to extend the boundaries nie zawsze w sposób przemyślany) procesu prze- of Krakow, was a spring board for the subsequent stages obrażania się małego, położonego na peryferiach (although not always done in a thoughtful way) of the

35 monarchii austriackiej i pozbawionego większego process of transforming what had been an insignificant znaczenia miasta z początku XX w., w nowoczesną, city, merely situated on the outskirts of the Austrian wielkomiejską aglomerację, jaką po upływie stu lat monarchy at beginning of the 20th century, into zaledwie tworzy dzisiejszy Kraków. a modern, metropolitan conurbation, which after just a hundred years makes today’s Krakow. Janina Stoksik Janina Stoksik Kalendarium Chronology luty 1902 r. February 1902 Juliusz Leo, wiceprezydent Krakowa, na posiedzeniu Juliusz Leo, Vice President of Krakow, attends a meeting Miejskiej Komisji ds. kanału wodnego Wisła – of the Municipal Commission concerning the Vistula – Dunaj zgłasza wniosek dotyczący przyłączenia Danube Waterway, and tables a motion concerning the gmin podmiejskich do Krakowa (impulsem stały incorporation of suburban communities into Krakow się plany wybudowania portu rzecznego na prawym (stemming from the plans to build a riverside port on the brzegu Wisły). Komisja mianuje go referentem right bank of the Vistula). The Commission appoint him ds. rozszerzenia granic miasta. as its official responsible for the extension of the city limits.

Przyłączenie gmin podkrakowskich Incorporation of neighbouring communities

1903–1904 1903–1904 Negocjacje z sąsiadującymi z Krakowem 12 gminami Negotiations with the 12 neighboring left-bank lewobrzeżnymi, 4 gminami prawobrzeżnymi, tzw. communities, 4 right-bank communities, the so-called obszarami dworskimi (będącymi wydzielonymi manorial estates (which are separate areas and in the terenami w posiadaniu rodzin szlacheckich lub possession of the nobility or religious communities) wspólnot zakonnych) otaczającymi Kraków, a także surrounding Krakow, as well as with the town z miastem Podgórzem. of Podgórze. marzec 1904 r. – czerwiec 1905 r. March 1904 – June 1905 • Zgodę na przyłączenie wyrażają Rady gmin • Agreement on incorporation is expressed by the Ludwinowa, Dębnik, Czarnej Wsi z Kawiorami, Councils of the following communities: Ludwinów, Nowej Wsi Narodowej, Łobzowa, Zwierzyńca, Dębniki, Czarna Wieś and Kawiory, Nowa Półwsia Zwierzynieckiego, Zakrzówka z Kapelanką Wieś Narodowa, Łobzów, Zwierzyniec, Półwsie i Dąbia z Beszczem i Głębinowem. Zwierzynieckie, Zakrzówek and Kapelanka, Dąbie with • Na przyłączenie zgadzają się także właściciele Beszcz and Głębinów. obszarów dworskich: Antoni Jeżowski (obszar dworski • Owners of the manorial estates also agree on Kapelanka), Bronisław hr. Lasocki (obszar dworski incorporation. These are: Antoni Jeżowski (the Kapelanka Dębniki-Rybaki), rodzina Batków i Dziewońskich manorial area), Count Bronisław Lasocki (the Dębniki- (obszar dworski Ludwinów i Zakrzówek). Rybaki manorial area) the Batko and Dziewoński family (the Ludwinów and Zakrzówek manorial estates).

37 czerwiec 1906 r. June 1906 Rada Gminy Krowodrza, do tej pory przeciwna, Krowodrza Community Council, previously opposed zgadza się na przyłączenie do Krakowa. to incorporation, agrees to join Krakow.

sierpień 1906 r. August 1906 Rada Gminy Grzegórzki, po długich wahaniach Grzegórzki Community Council, after long hesitation i kilkukrotnych zmianach decyzji, wyraża zgodę na and several reversals of its decision, agrees to join przyłączenie do Krakowa. Krakow.

grudzień 1906 r. – styczeń 1907 r. December 1906 – January 1907 • Rady gmin, które wyraziły zgodę na przyłączenie • Councils of the communities that have agreed to join zatwierdzają umowy w tej sprawie. ratify the agreements. • Rada Gminy Prądnik Czerwony zgadza się na • Local Council of Prądnik Czerwony agrees to przyłączenie do Krakowa części Prądnika Czerwonego incorporation of a part of Prądnik Czerwony up to the po rzekę Białuchę, a w przysiółku Olsza – po wał Białucha River and in the hamlet of Olsza – up to the forteczny i zatwierdza umowę o przyłączeniu. fort rampart, and ratifies the agreement concerning • Rada Gminy w Prądniku Białym zgadza się na the incorporation. przyłączenie do Krakowa części Prądnika Białego po • Local Council in the Prądnik Biały agrees to potok Sudoł i zatwierdza umowę o przyłączeniu. incorporation into Krakow of a part of Prądnik Biały • Właściciele obszarów dworskich: Kapelanka, up to the Sudoł stream and ratifies the agreement Dębniki-Rybaki, Ludwinów i Zakrzówek, a także concerning the incorporation. PP. Norbertanki, których własnością był obszar • Owners of the manorial estates: Kapelanka, Dębniki- dworski w Półwsiu Zwierzynieckim i Zwierzyńcu, Rybaki, Ludwinów and Zakrzówek and Norbertine zawierają z reprezentantami Krakowa umowy Sisters, whose property was the manorial estate o przyłączeniu. in Półwsie Zwierzynieckie and Zwierzyniec with representatives of Krakow conclude the agreement of incorporation.

19 września 1907 r. 19 September 1907 Rada miasta Krakowa uchwala (z 2 głosami przeciw) Krakow City Council adopts (with two votes against) projekt rozszerzenia granic Krakowa oraz zatwierdza the proposal to extend the borders of Krakow and układy z gminami. approves the agreements with the communities.

38 październik 1908 r. October 1908 Rada miasta Krakowa rezygnuje z przyłączenia Krakow City Council rejects the incorporation gmin Ludwinów i Dąbie oraz obszaru dworskiego of the communities of Ludwinów and Dąbie and the Ludwinów z uwagi na potrzebę zmniejszenia manorial estate of Ludwinów because of the need to wydatków. reduce expenditure. kwiecień 1909 r. April 1909 Rada Miasta Krakowa ogłasza konkurs na plan Krakow City Council announces a competition regulacyjny „Wielkiego Krakowa”, mający na celu for a regulatory plan for ‘Greater Krakow’, aimed zagospodarowanie terenów gmin przyłączonych do at development of the land of the communities Krakowa i zaplanowanie kierunków ich przyszłego incorporated into Krakow, and the planning rozwoju. of guidelines for their future development.

13 listopada 1909 r. 13 November 1909 „Ustawa w przedmiocie przyłączenia kilkunastu gmin ‘The law concerning the incorporation of several i kilku obszarów dworskich do miasta Krakowa (...)”, communities and several manorial areas into the uchwalona przez Sejm Krajowy w dniu 3 listopada city of Krakow (...)’, passed by the Diet (regional 1908 r. zostaje podpisana przez cesarza Franciszka representative legislative body) on 3 November, 1908, Józefa I. Faktyczne oddanie przyłączonych gmin is signed by Emperor Franz Joseph I. The actual w zarząd miasta ustalono na dzień 1 kwietnia 1910 r. transmission of the incorporated communities to the city government was established on 1 April, 1910. styczeń 1910 r. January 1910 Władze gmin Ludwinów i Dąbie nie godzą się Authorities of the communities of Ludwinów and z zaistniałą sytuacją i wnoszą do Sejmu Krajowego Dąbie do not agree to exclusion and apply to the Diet podanie o przyłączenie do Krakowa. for incorporation into Krakow.

8 – 11 kwietnia 1910 r. 8 – 11 April 1910 Rada Miasta Krakowa rozstrzyga konkurs na plan Krakow City Council announces the results of the regulacyjny „Wielkiego Krakowa”, nagradzając competition for the regulatory plan for ‘Greater Krakow’, cztery z dziewięciu zgłoszonych prac konkursowych. giving prizes to four out of the nine submitted entries.

39 17 kwietnia 1910 r. 17 April 1910 Uroczyste obchody przyłączenia do Krakowa Festive celebrations of the incorporation into Krakow pierwszej grupy gmin i obszarów dworskich, tj.: of the first group of communities and manorial areas, Zakrzówka z Kapelanką, Dębnik z Rybakami, namely: Zakrzówek, Kapelanka, Dębniki-Rybaki, Półwsia Zwierzynieckiego, Zwierzyńca, Czarnej Wsi Półwsie Zwierzynieckie, Zwierzyniec, Czarna Wieś and z Kawiorami, Nowej Wsi Narodowej, Łobzowa, Kawiory, Nowa Wieś Narodowa, Łobzów, Krowodrza, Krowodrzy, Grzegórzek i Piasków oraz części gmin Grzegórzki and Piaski and parts of the communities Prądnik Biały i Prądnik Czerwony z Olszą. of Prądnik Biały and Prądnik Czerwony with Olsza.

maj – lipiec 1910 r. May – July 1910 • Karol de Lindenwald Czecz, właściciel obszaru • Karol de Lindenwald Czecz, the owner of the Płaszów dworskiego Płaszów, wyraża zgodę na przyłączenie manorial area, agrees to join his lands to Krakow swoich ziem do Krakowa i zawiera układ z repre- and concludes an agreement with the representatives zentantami Krakowa. of Krakow. • Rada Gminy Płaszów zatwierdza umowę w sprawie • Community Council of Płaszów approves the agreement przyłączenia uzgodnioną z przedstawicielami Krakowa, about the incorporation agreed upon with representatives zgadzając się tym samym na przyłączenie do Krakowa. of Krakow, thereby agreeing to join in Krakow. • Rada miasta Krakowa uchwala przyłączenie gminy • Krakow City Council passes a bill about the incorporation i obszaru dworskiego Płaszów. of the community and manorial area of Płaszów.

19 grudnia 1910 r. 19 December 1910 „Ustawa w przedmiocie przyłączenia do miasta ‘The law concerning the incorporation to the city Krakowa gminy Dąbie z Beszczem i Głębinowem, of Krakow of the community of Dąbie with Beszcz tudzież gminy Ludwinów i obszaru dworskiego and Głębinów, as well as the community of Ludwinów Ludwinów (...)”, uchwalona przez Sejm Krajowy and the manorial area of Ludwinów (...)’, passed by w dniu 16 lutego 1910 r., zostaje podpisana przez the Diet on 16 February 1910, is signed by Emperor cesarza Franciszka Józefa I. Faktyczne przejęcie tych Franz Joseph I. The actual acquisition of these areas by obszarów przez miasto nastąpiło 1 kwietnia 1911 r. the city occurred on 1 April, 1911.

29 listopada 1911 r. 29 November 1911 „Ustawa w przedmiocie przyłączenia do miasta ‘The law concerning the incorporation to the city Krakowa Gminy Płaszów i obszaru dworskiego of Krakow of the community of Płaszów and the Płaszów (...)”, uchwalona przez Sejm Krajowy manorial area of Płaszów (...)’, passed by the Diet w dniu 3 listopada 1910 r. zostaje podpisana przez on 3 November, 1910, is signed by Emperor Franz 40 cesarza Franciszka Józefa I. Faktyczne objęcie Joseph I. The actual taking over of the community and gminy i obszaru dworskiego w zarząd przez Kraków manorial area by the authorities of Krakow occurred nastąpiło 1 lutego 1912 r. on 1 February, 1912.

Połączenie z Podgórzem The merger with Podgórze

13 maja 1903 r. 13 May 1903 Prezydium miasta Krakowa wysyła pismo z zapy- The Presidium of Krakow sends a letter, asking whether taniem, czy i pod jakimi warunkami miasto Podgórze and under what conditions the town of Podgórze zechce połączyć się z Krakowem. would be willing to merge with Krakow.

1904–1905 1904–1905 Rada Miejska Podgórza zdecydowanie odrzuca ko- Podgórze City Council firmly rejects the consecutive lejne propozycje połączenia z Krakowem. merger proposals. maj 1910 r. May 1910 Rozpoczyna się nowa tura negocjacji z Podgórzem. New round of negotiations with Podgórze begins.

24 października 1911 r. 24 October 1911 Rada Miejska Podgórza ponownie nie zgadza się na Podgórze City Council once again fails to agree to the połączenie Podgórza z Krakowem. proposal to merge with Krakow. styczeń 1912 r. January 1912 Wydział Krajowy inicjuje kolejne pertraktacje pomię- National Division initiates further negotiations dzy władzami obu miast. between the authorities of both cities.

13 maja 1912 r. 13 May 1912 Rada Miejska Podgórza wyraża zgodę na połączenie Podgórze City Council agrees to the merger with Podgórza z Krakowem. Krakow.

41 maj 1912 r. – kwiecień 1913 r. May 1912 – April 1913 • Komisje w magistratach obu miast podejmują prace • Municipal Commissions of both towns take up the nad ustaleniem warunków połączenia. Opracowany work on setting the conditions for merger. The ‘Project zostaje „Projekt warunków połączenia miast Podgórza of the terms of merger of Podgórze and Krakow’ is i Krakowa”. compiled. • Rada Miejska Podgórza 25 głosami za, przy • Podgórze City Council with 25 votes ‘for’ to 6 votes 6 głosach sprzeciwu „zgadza się na połączenie miasta ‘against’, ‘agrees for the merger of the town with the Podgórza z miastem Krakowem”. city of Krakow’. • Rada Miejska w Krakowie zatwierdza układ • Krakow City Council approves the agreement o połączeniu miasta Podgórza z miastem Krakowem. concerning the merger of the town of Podgórze with the city of Krakow.

7 czerwca 1913 r. 7 June 1913 Uroczyste podpisanie układu o połączeniu Krakowa Official signing of the agreement of the merger z Podgórzem przez delegatów obu miast. of Krakow and Podgórze by delegates from both cities.

22 sierpnia 1914 r. 22 August 1914 „Ustawa w przedmiocie połączenia królewskiego ‘The law on the merger of the Royal and Free Town wolnego miasta Podgórza ze stołecznym królewskim of Podgórze and the Royal and Capital of Krakow (...)’, miastem Krakowem (...)”, uchwalona przez Sejm passed by the Diet on 26 February 1914, is signed by Krajowy w dniu 26 lutego 1914 r., zostaje podpisana Emperor Franz Joseph I. Due to the outbreak of World przez cesarza Franciszka Józefa I. Ze względu na War I, the actual acquisition of Podgórze by the city wybuch I wojny światowej faktyczne przejęcie Podgórza authorities of Krakow was held on 1 July, 1915. w zarząd miasta Krakowa odbyło się 1 lipca 1915 r.

4 lipca 1915 r. 4 July 1915 Uroczystość połączenia Krakowa i Podgórza. Celebrations of the merger of Krakow and Podgórze. Symboliczne spotkanie delegacji obu miast na The symbolic meeting of two cities’ delegations III Moście na Wiśle (obecnie na jego miejscu at the Third Bridge on the Vistula (now the site znajduje się Most Powstańców Śląskich). of Powstańców Śląskich Bridge).

42

… Kiedy przed ośmiu laty zobaczyliśmy z przerażeniem, … When, eight years ago, we saw with horror that our że miasto nasze się nie rozwija, że śródmieście się city was not developing, that the centre was becoming wyludnia, mieszkańcy przedmieść przenoszą się za deserted and residents of the suburbs moving outside the bramy Krakowa, że powstają nowe dzielnice, opasujące gates of Krakow, and that new districts were emerging, wieńcem Kraków, gdy ostatni spis ludności wykazał, że creating a girdle around Krakow, moreover, that the niektóre gminy podmiejskie wzrosły pod względem liczby most recent census showed the population of some ludności o 50 do 100 %, wtedy zaczęło wytwarzać suburban communities had grown by 50 to 100% – się przekonanie i zdobywać sobie zwolenników, aż a conviction arose and, gradually gaining support, won pozyskało opinję Rady i całego miasta, że trzeba pójść the acceptance of the Council and the whole city, that o krok naprzód, rozszerzyć terytorium miasta i stworzyć indeed, it had now become necessary to take steps and Nowy Kraków, pełen światła, powietrza i kultury expand the area of the city and create a new Krakow, polskiej.[...] Ale po gruntownym zbadaniu pokazało się, full of light, air and Polish culture. […] However, after że nie można jednostronnie rozszerzać miasta w tym lub a thorough investigation it became apparent that one owym kierunku, ale trzeba myśleć o rozszerzeniu miasta could not just unilaterally extend the city in any one na wschód i zachód, północ i południe – we wszystkich particular direction or the other, but that we needed kierunkach [...]. Stworzymy wielkie miasto polskie, to start thinking about the expansion of the city to the które będzie miało świetne warunki przyszłości… north, south east and west – in all directions […]. We will create a great Polish city, which will be endowed (Fragment przemowy prezydenta Krakowa prof. dra Juliusza with the best conditions for the future… Lea na uroczystych obchodach przyłączenia gmin sąsiednich do Krakowa w dniu 17 kwietnia 1910 r.) (Excerpt from a speech by the President of Krakow, Prof. Juliusz Leo, during the festive celebrations of the incorporation of the neighbouring communities to Krakow, on the 17th April 1910) Juliusz Leo – twórca Wielkiego Krakowa

Juliusz Leo – Creator of Greater Krakow na poprzedniej stronie: Prof. dr Juliusz Leo (1861–1918). Prezydent stoł. król. Miasta Krakowa od 11 VII 1904 r. do 21 II 1918 r. fot. Zakład Artyst. Fotograficzny F. Kuczyński, ok. 1915 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 3-66 previous page: Prof. Juliusz Leo (1861–1918). President of the Royal and Capital City of Krakow from the 11th July 1904 to the 21st February 1918. Photo: F. Kuczyński’s Artistic and Photographic Atelier, ca. 1915 JULIUSZ LEO JULIUSZ LEO

Juliusz Franciszek Leo (1861–1918) – ekono- Juliusz Franciszek Leo (1861–1918) – economist mista i prawnik, polityk działający we władzach and lawyer, politician active in the local government samorządowych Krakowa, Sejmie Krajowym oraz of Krakow and in the Diet (a regional representative przedstawiciel Galicji w parlamencie wiedeńskim. body), and a representative of Galicia in the Viennese Wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim, od 1893 r. parliament. He lectured at the Jagiellonian University był członkiem Rady Miejskiej Krakowa. W latach and from 1893 was a member of the Krakow City 1901–1904 pełnił funkcję pierwszego wiceprezydenta Council. From 1901 to 1904 he served as the first miasta. Od 1904 r. przez 3 kadencje był prezydentem vice-president of the city and from 1904 was the miasta Krakowa. W okresie sprawowania tej president of the city of Krakow for three consecutive funkcji doprowadził m.in. do wykupienia Wzgórza terms. While in this function, he instigated, among Wawelskiego z rąk Austriaków w 1905 r., zainicjował other things, the purchase of Wawel Hill from Austria przeprowadzenie regulacji Wisły i przesunięcie in 1905, initiated regulations concerning the Vistula koryta Rudawy w celu zabezpieczenia Krakowa przed and the moving of the Rudawa river bed in order powodziami. Dzięki jego inicjatywie i staraniom to protect Krakow from floods. It was thanks to his doszło do realizacji idei tzw. Wielkiego Krakowa, tzn. initiative and efforts that the realisation of the so- do powiększenia obszaru miasta poprzez włączenie called ‘Greater Krakow’ came into being; namely the w latach 1910–1912 w jego granice administracyjne city area was expanded by the incorporation of several kilkunastu gmin podkrakowskich, ukoronowane communities near Krakow into its administrative połączeniem z Podgórzem w 1915 r. borders in the years 1910–1912, culminating in the Juliusz Leo pochowany został na Cmentarzu merger with the town of Podgórze in 1915. Rakowickim. Władze miasta na własny koszt Julius Leo was buried at Rakowicki Cemetery. urządziły pogrzeb i wystawiły mu nagrobek. Rola, The city authorities organised his funeral and built his jaką odegrał w procesie rozszerzenia granic Krakowa tomb at their own expense. The role he played in the została podkreślona w dekoracji grobowca, na process of the extension of the boundaries of Krakow którym umieszczono tarcze herbowe z nazwami was highlighted in the decoration of his tombstone, przyłączonych gmin. which features coats of arms bearing the names of the incorporated communities.

47 Wynik klasyfikacji uczniów c.k. Gimnazyum Nowodworskiego Św. Anny po ukończeniu roku szkolnego 1878 (fragment). Juliusz Leo wymieniony jako uczeń, który ukończył klasę VII z wyróżnieniem (pierwsza lokata). Akta osób i rodzin – zbiór szczątków zespołów, sygn. 29/645/148, s. 81, 93

School list and report of students from the Imperial and Royal St. Anna Nowodworski gymnasium, given after the completion of the school year, 1878 (excerpt). Juliusz Leo is mentioned as graduating with honours from class VII, in first position.

Świadectwo dojrzałości Juliusza Lea, który w 1879 r. z odznaczeniem ukończył wyższe gimnazjum św. Anny w Krakowie. Akta osób i rodzin – zbiór szczątków zespołów, sygn. 29/645/148, s. 99

Matura exam (final high school exam) of Juliusz Leo, who graduated with honours from the St. Anna high school in Krakow in 1879. 48 Dokument poświadczający uzyskanie absolutorium przez Juliusza Lea na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1883 r. Dyplom nadania Juliuszowi Leo w dniu 20 czerwca 1884 r. Akta osób i rodzin – zbiór szczątków zespołów, tytułu doktora praw (kopia), 1885. sygn. 29/645/148, s. 125–128 Akta osób i rodzin – zbiór szczątków zespołów, sygn. 29/645/148, s. 169a

Graduation certificate of Julius Leo from the Faculty Diploma bestowing the title of Doctor of Law on Juliusz Leo, of Law and Administration, Jagiellonian University, 1883. 20 June, 1884, (copy) 1885. 49 Zaproszenie na ślub Wilhelminy Kleskiej i Juliusza Leo. Akta osób i rodzin – zbiór szczątków zespołów, sygn. 9/645/148, s. 185

Invitation to the wedding of Wilhelmina Kleska and Juliusz Leo.

Wpis w Spisie ludności miasta Krakowa z 1910 r. Juliusz i Wilhelmina Leowie wraz z dziećmi zamieszkiwali wówczas w kamienicy przy pl. Wszystkich Świętych 6 (pałac Larischa). Spis ludności miasta Krakowa z 1910 r., Dz. I, t. II, poz. 1734, sygn. 201, s. 376–377

Entry in the Krakow City Census of 1910. Julius and Wilhelmina Leo lived with their children in the house at 6 All Saints Square.

50 Widok kamienicy przy ul. Loretańskiej 8, będącej własnością Juliusza i Wilhelminy Leów w latach 1894–1906, 1893. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Loretańska 8, f. 510, pl. 1

View of the townhouse at 8 Loretańska Street, owned by Juliusz and Wilhelmina Leo in the years 1894–1906, 1893.

51 Protokół z obrad Rady miasta Krakowa w dniu 11 lipca 1904 r. Posiedzenie nadzwyczajne w kadencji XII, podczas którego Juliusz Leo został wybrany prezydentem miasta Krakowa (fragment). Akta miasta Krakowa, sygn. Mag. 354, s. 193–194

Minutes of the extraordinary meeting of the Krakow City Council from the 11th July 1904, held during term XII, when Juliusz Leo was elected President of the City of Krakow (excerpt).

52 Juliusz Leo w stroju historycznym. Nadanie Juliuszowi Leo tytułu obywatela honorowego fot. nieznany, ok. 1900 miasta Podgórza w dniu 17 marca 1914 r. Zbiór Klemensa Bąkowskiego, Akta miasta Podgórza, sygn. P. 33, s. 57 sygn. Sp. Bąk. 28, s. 1737 Juliusz Leo is awarded the title of honorary citizen Juliusz Leo in historical costume. of the city of Podgórze on the 17th March 1914. Unknown photographer, ca. 1900 53 Strona tytułowa pracy Juliusza Lea Finanse Galicyi oraz projekt reformy skarbu krajowego, wydanej w Krakowie w 1889 r., stanowiącej najważniejszą pozycję w dorobku naukowym J. Lea. Zbiory biblioteczne, sygn. 8557

Title page of the work by Juliusz Leo Finances of Galicia and a Draft for the Reform of the National Treasury, published in Krakow in 1889. The writing is considered the most important of the academic achievements of J. Leo.

Naczelny Komitet Narodowy i jego współpracownicy (1914–1915) (fragment). Naczelny Komitet Narodowy, sygn. NKN 1, s. 1

Supreme National Committee and its Associates (1914–1915) (page). 54 Klepsydra zawiadamiająca o śmierci i pogrzebie Juliusza Leo. Akta osób i rodzin – zbiór szczątków zespołów, sygn. 29/645/148, s. 245

Death notice of Juliusz Leo.

55 Projekt grobowca Juliusza Lea autorstwa Jana Zawiejskiego (niezrealizowany) z 1918 r. W dekoracji grobowca napis: „Cracoviam magnam fecit”. Teki architekta Jana Zawiejskiego, sygn. robocza TJZ 741

Early design for the tomb of Juliusz Leo by Jan Zawiej- ski (unrealised), 1918. On the ornamentation of the tomb an inscription says, ‘Cracoviam magnam fecit.’

Rysunek perspektywiczny grobowca Juliusza Lea na Cmentarzu Rakowickim, ok. 1918. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU Pomniki 1, pl. 15

Freehand drawing of the tomb of Julius Leo at Rakowicki Cemetery, ca. 1918

56 Grobowiec Juliusza Lea na Cmentarzu Rakowickim. fot. Agencja Fotograficzna „Światowida”, ok. 1925 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-602, A III-603

Tomb of Julius Leo at Rakowicki Cemetery. Photo: ‘Światowid’ Photographic Agency, ca. 1925

57 Projekt tablicy pamiątkowej poświęconej Juliuszowi Leo dla budynku Magistratu krakowskiego, sygnowany przez Jana Zawiejskiego, 1918. Teki architekta Jana Zawiejskiego, sygn. robocza TJZ 743-1

Design for a commemorative plaque, dedicated to Julius Leo for the building of the Kraków Municipality, signed by Jan Zawiejski, 1918.

58 Kraków na przełomie XIX i XX wieku

Krakow at the turn of the 20th century na poprzedniej stronie: Kraków, Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków 1907 Zbiór widokówek, sygn. C I-17 previous page: Krakow, Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow 1907 Najnowszy plan król. stoł. miasta Krakowa, z wykreśleniem nowo powstałych ulic. Plan w skali 1:6500, obejmuje Kraków w granicach sprzed włączenia do Krakowa w latach 1910–1915 gmin podmiejskich i miasta Podgórza. Oznaczono ważniejsze budynki, Rudawę, fragment starego koryta Wisły. rys. Wincenty Wdowiszewski, ok. 1900 Zbiór kartograficzny, sygn. Zb.Kart. II-50

The Newest Plan of the Royal and Capital City of Krakow, with the newly created streets drawn in. The plan (scale 1:6500) depicts Krakow from before the incorporation of the suburban communities and the town of Podgórze into Krakow which took place between 1910 and 1915. Major buildings, the Rudawa river and a part of the old course of the Vistula are marked. Mapping: Wincenty Wdowiszewski, ca. 1900 Pałac Wielopolskich przy placu Wszystkich Świętych 3–4. W 1864 r. zakupiony przez Gminę m. Krakowa. Po przeprowadzeniu prac restauracyjnych – siedziba krakowskiego Magistratu. Widok od strony ulicy Poselskiej w trakcie rozbudowy, prowadzonej w latach 1906–1913 według projektu Jana Rzymkowskiego. fot. Amalia Krieger, ok. 1909 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-837

The Wielopolski Palace at 3–4 All Saints Square. In 1864, it was purchased by the Municipality of Krakow and after restoration became its headquarters. View from Poselska Street during expansion works carried out according to a design by Jan Rzymkowski, 1906–1913. Photo: Amalia Krieger, ca. 1909 62 Pałac Larischa przy placu Wszystkich Świętych 6 (na rogu z ulicą Bracką 12). Powstał po przebudowaniu według projektu Pawła Barańskiego istniejących tu wcześniej kamienic (1857–1861). W 1903 r. zakupiony przez Gminę miasta Krakowa, ale już od 1895 r. mieściły się w nim biura Magistratu. Na pierwszym piętrze pałacu znajdowały się apartamenty reprezentacyjne i mieszkanie prezydenta Krakowa. fot. nieznany, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-581

The Larisch Palace at 6 All Saints Square (on the corner with number 12 Bracka Street ). The palace was created by the conversion of the previously existing townhouses according to a design by Paweł Barański (1857–1861). In 1903, it was purchased by the Municipality of Krakow, but had in fact already housed the Municipal office since 1895. On the first floor of the palace, was a flat and reception rooms of the President of Krakow. Unknown photographer, ca. 1910 63 Nieistniejąca już rogatka rakowicka (obecnie skrzy- żowanie ulic: Rakowickiej i A. Lubomirskiego). Rogatki były punktem poboru cła i innych opłat, znajdowały się na linii akcyzowej Krakowa w gra- nicach sprzed rozszerzenia. fot. Walery Eliasz Radzikowski, 1898 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-560

The old Rakowicka toll gate (now the junction of Rakowicka and A. Lubomirskiego Streets). Toll gates were points for the collection of customs duties and other charges; located on the excise duty line within the borders of Krakow before its enlargement. Photo: Walery Eliasz Radzikowski, 1898

Rogatka wolska (obecnie w narożniku ul. J. Piłsudskiego i Alei A. Mickiewicza), wzniesiona w latach 1892–1893. fot. atelier Ignacego Kriegera, ok. 1899 Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU BUP 6, pl. 261a

Wolska toll gate (now the corner of J. Pilsudskiego Street and A. Mickiewicza Avenue), erected between 1892 and 1893. Photo: Ignacy Krieger’s atelier, ca. 1899

64 Collegium Novum Uniwersytetu Jagiel- lońskiego – widok fasady głównej od strony Plant. Neogotycki gmach wybu- dowany w latach 1883–1887 według projektu Feliksa Księżarskiego. fot. atelier Ignacego Kriegera, 1896 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1027

Collegium Novum of the Jagiellonian University – view of the main facade from the Planty. Neo-Gothic building erected between 1883 and 1887 according to a design by Feliks Księżarski. Photo: Ignacy Krieger’s atelier, 1896

Szkoła Sztuk Pięknych przy placu Matejki, wybudowana w latach 1877–1879 według projektu Macieja Moraczewskiego. Obok gmach Dyrekcji Kolei wzniesiony w latach 1888–1889. wyd. nieznany, ok. 1910 Zbiór widokówek, sygn. C V-158

School of Fine Arts at Matejko Square, built in the years 1877–1879 according to a design by Maciej Moraczewski. Next to this is the Railway Headquarters building, erected 1888–1889. Unknown publisher, ca. 1910

65 Budynek straży pożarnej w Krakowie, wybudowany w latach 1877–1879 według projektu Macieja Moraczewskiego przy ulicy Kolejowej 19 (obecnie ul. Westerplatte). Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków 1901 Zbiór widokówek, sygn. C V-5

Fire station, Krakow, built between 1877 and 1879, according to a design by Maciej Moraczewski, at 19 Kolejowa (Railway) Street (currently Westerplatte Street). Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow, 1901

Wozy konne straży pożarnej na dziedzińcu straży. fot. atelier Ignacego Kriegera, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1399

Horse-drawn fire engines in the courtyard of the fire station. Photo: Ignacy Krieger’s atelier, ca. 1900 66 Dworzec kolejowy w Krakowie, wznie- siony w latach 1844–1847 według pro- jektu Piotra Rosenbauma, w latach 1869–1871 został gruntownie roz- budowany. Obecną postać uzyskał po kolejnej przebudowie w latach 1892–1894. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków 1907 Zbiór widokówek, sygn. C V-259

Krakow Railway Station, built between 1844 and 1847 according to a design by Peter Rosenbaum; in 1869–1871 it was fully extended. It obtained its current shape after a subsequent reconstruction carried out between 1892 and 1894. Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow, 1907

Perony oraz rozpięta nad nimi hala dworcowa (widok od północy). Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków 1907 Zbiór widokówek, sygn. C V-76

Platforms and iron and glass roof spanning them (view from the north). Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow, 1907

67 Budynek Głównej Poczty w Krakowie na rogu ulic Kolejowej (obecnie ul. Westerplatte) i Wielopole. Wybudowany w latach 1887– 1889 przez Tadeusza Stryjeńskiego i Karola Knausa według projektu wiedeńskiego archi- tekta Fryderyka Setza. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków ok. 1905 Zbiór widokówek, sygn. C V-132

Building of the Main Post Office in Krakow on the corner of Kolejowa and Wielopole Streets. Built between 1887 and 1889 by Tadeusz Stryjeński and Karol Knaus, according to a design by the Viennese architect, Fryderyk Setz. Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow, ca. 1905

Budowa wodociągu miejskiego krakowskiego na Bielanach – stacja pomp. fot. atelier Ignacego Kriegera, 1899 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1526

Construction of the city water supply in Krakow’s Bielany – a pumping station. Photo: Ignacy Krieger’s atelier, 1899

68 Rysunek akwarelą przedstawiający fasadę Teatru Miejskiego, pochodzący z projektu konkursowego. Sygnowany przez autora Jana Zawiejskiego, około 1888–1889. Teatr został wzniesiony w latach 1890– 1893 według projektu J. Zawiejskiego, na miejscu wyburzonych zabudowań kościoła i szpitala św. Ducha. W 1909 r., w setną rocznicę urodzin J. Słowackiego, nazwany Jego imieniem. Teki architekta J. Zawiejskiego, sygn. MI-42, k. 4, rys. 12

Watercolour depicting the facade of the City Theatre (now the J. Słowacki theatre), originally a competition entry. Signed by the author Jan Zawiejski, ca. 1888–1889. The theatre was constructed between 1890 and 1893 according to a design by J. Zawiejski on the site of the old Holy Spirit church and hospital. In 1909, it was renamed after J. Słowacki for the centenary of his birth.

69 Widok Pałacu Sztuki przy placu Szczepańskim 4, siedziby Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, 1898 r. Projekt sygnowany przez Franciszka Mą- czyńskiego. Budynek wzniesiono w latach 1898–1901. Archiwum Planów Budownictwa Miejskiego, sygn. ABM plac Szczepański 4, f. 887, pl. 9

View of the Palace of Art at 4 Szczepań- ski Square, the headquarters of the So- ciety of Fine Arts in Krakow, 1898. The project, signed by Franciszek Mączyński. The building was erected in 1898–1901.

Pałac Sztuki przy placu Szczepańskim 4. fot. nieznany, 1914 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-429

The Palace of Art at 4 Szczepański Square. Unknown photographer, 1914

70 Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” przy ul. Wolskiej 27 (obecnie ul. J. Piłsudskiego), wybudowany w 1889 r. według projektu Karola Knausa, rozbudowany w 1894 r. przez Teodora Talowskiego. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków 1901 Zbiór widokówek, sygn. C V-137

The headquarters of the Gymnastic Society ‘Sokół’ (Falcon) at 27 Wolska Street (presently J. Pilsudskiego Street), built in 1889, according to a design by Karol Knaus, enlarged in 1894 by Teodor Talowski. Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow, 1901

Muzeum Emeryka Hutten Czapskiego przy ulicy J. Piłsudskiego 10–12. Do wybudowanego w 1884 r. przez Antoniego Siedeka pałacyku dobudowano w latach 1895–1896 według projektu Tadeusza Stryjeńskiego pawilon, w którym umieszczono zbiory. Nakładem M. Salby, ok. 1900 Zbiór widokówek, sygn. C V-112

Emeryk Hutten Czapski Museum at 10–12 J. Pilsudskiego Street. The Little palace, erected in 1884 by Antoni Siedek, had a pavilion added in the years 1895–1896, designed by Tadeusz Stryjeński, in which the collections were placed. Published through the efforts of M. Salba, ca. 1900

71 Dom „Pod Pająkiem” przy ul. Karmelickiej 35. Wybudowany w 1889 r. według projektu Teodora Talowskiego. fot. Awit Szubert, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1369

The ‘Pod Pająkiem’ (‘under the Spider’) House at 35 Karmelicka Street. It was built in 1889, according to a design by Teodor Talowski. Photo: Awit Szubert, ca. 1900

Gmach Domu Ubogich im. Ludwika i Anny Helclów dla nieuleczalnie chorych (obecnie Zakład im L. i A. Helclów), wybudowany według projektu Tomasza Prylińskiego w latach 1884–1890. Widok od strony ulicy Polnej (obecnie ul. Helclów). fot. Ignacy Krieger, ok. 1890 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1028

The edifice of the Ludwik and Anna Helcel House for the Poor and Terminally Ill (now the Institution of L. and A. Helcel), built to a design by Tomasz Pryliński between 1884 and 1890. View from Polna Street (currently Helclów Street). Photo: Ignacy Krieger, ca. 1890

72 Gminy podkrakowskie przed przyłączeniem do Krakowa w 1910 r.

Neighbouring communities before incorporation into Krakow. 1910 … Można powiedzieć, że w ogólności […] wszyscy … One could say that, in general […] all the włościanie z okolic Krakowa, są jak zazwyczaj ludzie peasant folk in the vicinity of Krakow are usually pochodzenia Słowiańskiego, doskonale zbudowani, people of Slavonic origin, perfectly-built, of beautiful średniego wzrostu, muskularni, z piękną fizyognomią, countenance, medium in height, muscular, with oval z owalną kształtną głową, z błękitnem okiem, wydatnym and shapely heads, blue eyes and a prominent nose. The nosem. Cera i włosy u dzieci ich są jasne, lecz łatwo children are fair in complexion, but their skin is easily ciemnieją od działania promieni słonecznych i masz darkened by the sunlight and their hair in adulthood między niemi najwięcej, szatynów… becomes darker…

(Józef Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, (Józef Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, Kraków 1858, s. 10–11) Krakow 1858, pp. 10–11). Czarna Wieś z Kawiorami CZARNA WIEŚ Z KAWIORAMI – słynąca ze CZARNA WIEŚ and KAWIORY – famous for its rich znakomitych czarnoziemów od lat była warzywnikiem humus soil, this area for years had been the orchard i ogrodem Krakowa. Należała do parafii św. Szczepana and vegetable garden of Krakow. It belonged to the w Krakowie. Na jej terenie założono w 1885 r. Park parish of the church of St. Stephen in Krakow. In 1885 Krakowski, a w latach 1888–1889 Park dra Henryka Krakowski Park was established on this land and in the Jordana. Wg spisu ludności z 1900 r. zamieszkiwało years 1888–1889 the Dr. Henry Jordan Park. According w tej gminie 2997 osób. W 1902 r. w Czarnej to the census of 1900 this community had a population Wsi znajdowało się 97 domów mieszkalnych, of 2,997 people; in 1902, in Czarna Wieś there were 12 zabudowań gospodarczych, 2 piekarnie, 3 stolarnie 97 houses, 12 outbuildings, 2 bakeries, 3 carpenter’s i szkoła, w przysiółku Kawiory istniało 12 domów, shops and a school, while in the hamlet of Kawiory there 5 stajen i 4 stodoły. were 12 houses, 5 stables and 4 barns. W 1910 r., pod skróconą nazwą Czarna Wieś, gmina In 1910, under the shortened name of Czarna Wieś, the ta została włączona do Krakowa jako XIV dzielnica. village was incorporated into Krakow as district XIV.

76 ... Włościanie z wiosek najbliżej okalających Kraków … Peasants from the villages surrounding Krakow, jako to: z Krowodrzy, Czarnej Wsi, Nowej Wsi namely from Krowodrza, Czarna Wieś, Nowa Wieś and i Łobzowa, znani są pod nazwą Ogrodników stąd, iż Łobzów, are all known under the name of Gardeners, for ich prawie jedynem zatrudnieniem jest ogrodnictwo, their sole employment is in market gardening and that a wyłącznie warzywne. Pola tych wsi nie okrywają mainly in the cultivation of vegetables. The fields of these zboża, ani zacieniają drzewa, ale stanowią one jakby villages are not taken up by grains or covered with trees jeden wielki ogród warzywny, a tak uprawny, tak casting shade, but are shaped as big vegetable gardens, gospodarczo urządzony, iż za wzorowy ogród uważanym both so well cultivated and economically arranged, that być może. Nie natura, ale praca włościan z łatwą pomocą they can be considered model gardens. It was not fashioned zwożonych nawozów z Krakowa, utworzyła tu pokład by nature, but by the work of the peasant folk who, with sztucznej ziemi inspektowej, która okryła równiny tych the help of fertilisers brought from Krakow, created here wsi, pokrajane w tysiące wyniosłych zagonów. […] a veritable hotbed of wholesome soil, which stretches Ogrodnicy ci nietylko [!] dostarczają jarzyn Krakowowi, out into the plains around these villages and coats the ale żywią swoją kapustą mieszkańców z górzystych thousand sculptured terraces. […] These Gardeners not zawiślańskich okolic, a nawet ślą na targi wielkich miast only sustain Krakow in vegetables, but feed with their Warszawy, Berlina, Wrocławia znane z swej dobroci goodly cabbages the inhabitants of the mountainous krakowskie karczochy... areas beyond the Vistula River, and what is more, send their famous flavoursome ‘Krakow’ artichokes, even up to (J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, the markets of great cities such as Warsaw, Wroclaw and Kraków 1858, s. 6–7) even Berlin…

(J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, Krakow 1858, pp. 6–7) Mapa katastralna Czarnej Wsi z Kawiorami z ok. 1910 r. w skali 1:2880 (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w okolicy dzisiejszych ulic Czarnowiejskiej i Reymonta w okresie przyłączenia do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (kolorem różowym budynki murowane, żółtym drewniane), kolorem brązowym zaznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 276

Cadastral map of Czarna Wieś and Kawiory from around 1910 in the scale of 1:2880 (part of). The map illustrates the extent to which the areas of today’s Reymonta and Czarnowiejska Streets were built up at the time of their incorporation into Krakow. Cultivated plots, building plots and the existing buildings are marked out (brick are marked in pink, wooden structures in yellow), roads are marked out in brown and watercourses in blue. 78 79 Ostatnia Rada Gminy Czarna Wieś z Kawiorami (1910–1912). W pierwszym rzędzie, trzeci od lewej siedzi wójt gminy Franciszek Misiorowski. fot. nieznany, ok. 1910 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 3-59 The last Village Council of Czarna Wieś and Kawiory (1910–1912). First row, third from left, Franciszek Misiorowski – leader and representative of the community. Unknown photographer, ca. 1910

80 Dwa tłoki pieczętne używane przez gminę Czarna Wieś z Kawiorami. Obydwa okrągłe. Pierwszy tłok, z 1870 r. przedstawia na tarczy herbowej szyszkę chmielu, po jej bokach data wykonania tłoka 18 – 70. Napis w otoku: + GMINA CZARNA WIEŚ SKAWIORAMI [!]. Drugi tłok przedstawia w polu pieczęci ukoronowanego Orła. Napis w otoku: + URZĄD GMINY + CZARNA WIEŚ Z KAWIORAMI. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 264, T. 282

Two round stamps used by the community of Czarna Wieś with Kawiory. The first from 1870, depicts a hop cone in the coat of arms and the date of its creation: 18 – 70. The inscription around the edge: ‘+ GMINA CZARNA WIEŚ SKAWIORAMI’ (The Community of Czarna Wieś with Kawiory). The second seal depicts a crowned eagle. The inscription around the edge: ‘+ URZĄD GMINY + CZARNA WIEŚ Z KAWIORAMI’ (The Community Office of Czarna Wieś with Kawiory). 81 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Czarnej Wsi w dniu 7 stycznia 1907 r. (fragment). Gmina Czarna Wieś, sygn. GmP III-2, s. 171–172

Minutes of the meeting of the Community Council of Czarna Wieś held on 7th January 1907 (excerpt). 82 Rada Gminy w Czarnej Wsi z Kawiorami zgodziła The Council of Czarna Wieś with Kawiory agreed się na przyłączenie do miasta Krakowa na swym on the incorporation into the city of Krakow at posiedzeniu w dniu 21 marca 1904 r. Układy its meeting held on 21st March 1904. Agreements z przedstawicielami Magistratu zawarto w dniu 20 with representatives of the Municipal Office were grudnia 1906 r., po czym uchwałą Rady Gminy conconcluded on 20th December 1906, and ratified z dnia 7 stycznia 1907 r. zostały one zatwierdzone. by the Community Council in a resolution of the Wśród warunków odrębnych i dodatkowych, na 7th January 1907. Among separate and additional jakich gmina ta zgodziła się na przyłączenie do miasta conditions under which this community agreed to be Krakowa, znalazły się m.in.: incorporated into the city of Krakow were e.g.:

B. Punkta odrębne: B. Specific points:

VIII. W sprawie życzenia wyrażonego, aby rogatki VIII. Concerning the wish expressed that the city toll miejskie, o ile to będzie możebne, na granicę gminy gates, if only possible, should be relocated to the border Czarna Wieś przeniesione zostały – oświadczają of the community of Czarna Wieś – the representatives reprezentanci m. Krakowa, iż zamierzone rozszerzenie of Krakow state that the intended extension of the area rejonu akcyzowego żądaniu temu uczyni zadość… claiming excise duty should satisfy this request…

Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa w sprawie przyłączenia do niego sąsiednich gmin i obszarów dworskich, s. 22, sygn. IT 1273

83 Dawna zabudowa ulicy Czarnowiejskiej. [fot. Tadeusz Gutkowski], 1914 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-625

Czarnowiejska Street as in 1914. [Photo Tadeusz Gutkowski], 1914 Opis stanu dróg w gminie Czarna Wieś sporządzony w dniu 24 lutego 1903 r. przez Wincentego Wdowiszewskiego. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1273, brak paginacji (dalej brak pag.) Description of the condition of roads in the community of Czarna Wieś, made on the 24th February 1903 by Wincenty Wdowiszewski. 84 ... Od zachodu na Błoniach na rozwartej, obszernej ... In the western part of the Błonia, on the broad level and płaszczyźnie z uroczym widokiem na kopiec Kościuszki, open land, with its lovely view of Kościuszko Mound, Wawel na Wawel, na siniejące w dali Tatry, powstał nowy park Castle and the Tatra Mountains, visible in the distance, a new publiczny, od razu niezmiernie polubiony przez mieszkańców public park was created: at once extremely popular and much Krakowa. […] loved by the inhabitants of Krakow. [...] W r. 1887 zarząd Krakowa przeznaczył tu na Błoniach In 1887, the Board of Krakow devoted 14 acres of pasture 14 morgów pastwiska na pomieszczenie wystawy krajowej here, on the Błonia, for the national Industrial and przemysłowo-rolniczej. Komitet wystawowy przemienił te Agricultural Exhibition. The Exhibition Committee turned wertepy na prowizoryczny ogród z drogą [...] Zasadzono this rough pasture land into a temporary garden with a road wtedy 2400 drzew i wyrobiono klomby z krzewami i darnią. [...] 2400 trees were planted and flower beds made with Po skończeniu wystawy chociaż właściciele swoje budynki stąd shrubs and turf. When the exhibition ended and the owners pozabierali [...] żal było wszystkim, aby tak ucywilizowana took their buildings away [...] everybody regretted that the przestrzeń miała stać się napowrót [!] dzikiem pastwiskiem. space which had been civilised in such a way, should become Wtedy na posiedzeniu Rady miasta d. 28 marca 1888 r. mere wild pasture again. przedstawił dr Henryk Jordan projekt użycia tego placu Then, at a City Council meeting on 28th March, 1888, na park publiczny, w którym on deklarował urządzić Dr. Henry Jordan presented a project to use this site as a public własnym kosztem boiska gimnastyczne dla młodzieży park, in which he declared to arrange, at his own expense, szkolnej i rękodzielniczej oraz miejsca dla zabawy w święta athletic fields for school children and young apprentices, i niedziele dla wszelkiej dziatwy z miasta. Przytem ofiarował and a place for fun during holidays and Sundays, for all the sprawienie biustów z kamienia wykutych różnych wielkich children of the city. Moreover, he offered to commission stone ludzi z polskiego narodu, któreby poustawiane w alejach busts of various great men of the Polish nation which, presented ogrodowych budziły zajęcie do dziejów ojczystych. along the garden paths, would stir interest in national history. Rada miasta z najwyższem uznaniem projekt ten przyjęła The City Council accepted the project with the highest i uchwaliła nadać temu miejscu nazwę na zawsze parku appreciation and decided to give the area the name of Jordan Jordana. W r. 1889 wszedł już projekt w życie i stał się Park for ever. As early as in 1889, the project was realised ulubionem zbiorowiskiem mieszkańców Krakowa, chociaż and became a favourite meeting place for the inhabitants młodociane drzewka nie dawały jakiś czas jeszcze cienia. of Krakow, although the young trees gave no shade for some Jeden pawilon z mleczarnią był obrócony na salę zabaw time. One dairy pavilion was turned into to a playroom and i ćwiczeń w czasie słoty; wśród pogody odbywają się one na gym for rainy days; in better weather, activities being held in wolnem powietrzu. […] the open air. [...] Dr Jordan urządza w tym parku ćwiczenia gimnastyczne Dr. Jordan organises gymnastic exercises and sporting i zabawy młodzieży przez lato i sprawia tam coraz inne biusta games for the youth during the summer and commissions zasłużonych mężów z marmuru, wykuwane przez Alfreda more and more marble busts of distinguished men, sculpted Dauna. […] W r. 1902 park ten połączy kolej tramwaju by Alfred Daun. [...] In 1902 the park will be connected with elektrycznego z śródmieściem… the city centre by an electric tram…

(Walery Eliasz Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy…, (Walery Eliasz Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy…, Kraków 1902, s. 512–513) Krakow 1902, pp. 512–513) Szkic indykacyjny Czarnej Wsi z 1906 r. w skali [1:1000]. Plan sytuacyjny Parku Jordana. Oznaczono alejki parkowe, zabudowania istniejące w parku (kolorem żółtym budynki drewniane, różowym murowane) oraz koryto Rudawy. Kataster Galicyjski, sygn. KPK 167

Detailed plan of Czarna Wieś from 1906, scale [1:1000]. Layout plan of Jordan Park. Park walkways and existing buildings are marked (wooden buildings in yellow, brick in pink) and the riverbed of the Rudawa.

86 Henryk Jordan (1842–1907), lekarz, profesor ginekologii i położnictwa, propagator wychowania fizycznego, radny m. Krakowa w latach 1881– 1907. Inicjator i po części fundator pierwszego na ziemiach polskich publicznego ogrodu dla ćwiczeń i gier sportowych młodzieży. Od nazwiska H. Jordana podobne placówki nazywano ogródkami jordanowskimi. fot. Maria, Alojzy Olma, ok. 1905 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-704

Henryk Jordan (1842–1907), physician, professor of gynaecology and midwifery, a propagator of physical education, Councillor of the City of Krakow, in the years 1881–1907. Initiator and co-founder of a public garden for exercise and sporting games for the youth. It was the first garden of this kind on Polish land. Since this time, similar recreational facilities have been called ‘Jordanowskie’ gardens, after H. Jordan. Photo Maria, Alojzy Olma, ca. 1905

87 Park dra H. Jordana. Brama wejściowa, do której dochodziło się przez mostek (widoczny na pierwszym planie), przerzucony nad Niecieczą, odnogą Rudawy. [fot. Adam Schmidt], ok. 1894 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-487

Dr. H. Jordan Park. The entrance gate, with a bridge leading to it (shown in the foreground), spanning the Nieciecz, an arm of the Rudawa. [Photo Adam Schmidt], ca. 1894

Park dra H. Jordana. Widok alejki głównej od pomnika H. Jordana ku Błoniom. fot. nieznany, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-293

Dr. H. Jordan Park. A view along the main avenue from the Jordan monument towards the Błonia. Unknown photographer, ca. 1910 88 Projekt mleczarni w Parku Jordana autorstwa Jana Rzymkowskiego z 1898 r. Projekt powstał w związku z planami budowy nowych pawilonów, po tym jak spłonął istniejący w parku budynek. Archiwum Planów Budownictwa Miejskiego, sygn. ABM TAU BUP 28, pl. 2443

Design for a pavilion in Jordan Park by Jan Rzymkowski, from 1898. The design was created in conjunction with plans to build new pavilions, after the existing buildings in the park had burned down.

Pawilon w Parku H. Jordana. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków 1908 Zbiór widokówek, sygn. C V-184

Pavilion in H. Jordan Park. Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow 1908 89 … tor wyścigowy w Krakowie będzie miał 2400 metrów ... The racetrack in Krakow will be 2400 meters długości i będzie jednym z pierwszych w Europie, long and will be one of the first in Europe to meet all odpowiadającym wszelkim wymaganiom. [...] linia requirements. [...] The straight to the finish line, before prosta wybiegowa do mety przed trybunami liczy the grandstands is final 480 meters long; leading up to 480 metrów, a do niej doprowadza łuk zatoczony it is a bend considered sufficient even for fast trains. The promieniem; jest to zaokrąglenie, które nawet na pociągi sharpest bend is at the very starting point and is an arch pośpieszne jest uważane za dostateczne. Najostrzejszy 180 meters in radius… łuk na samym początku biegu wynosi 180 metrów promienia… (‘Czas’ No. 177 of the 3rd August, 1890, p. 2; ‘Czas’ No 218 of the 23rd September 1890, p. 2) („Czas” nr 177 z 3 sierpnia 1890 r., s. 2; „Czas” nr 218 z 23 września 1890 r., s. 2)

Plan toru wyścigowego wykonany ok. 1886 r. z wyrysowanymi trasami dla biegu wielkiego (długości 2350 m) i biegu małego (długości 1950 m) (fragment). Akta miasta Krakowa, sygn. 6764

Plan of the racecourse, made around 1886, with tracks marked out for the big circuit (length: 2,350 m) and small (length: 1950 m) (detail).

90 Towarzystwo Międzynarodowych Wyścigów Konnych The International Horse Racing Association was powstało w 1890 r. Jego prezesem został Roman founded in 1890. Its president was Count Roman hr. Potocki z Łańcuta, a głównym celem było Potocki from Łańcut. The main objective was to przygotowanie toru i zaplecza dla wyścigów konnych prepare the track and facilities for racing to European o europejskich standardach. Tor wybudowano standards. The track was built at the Błonia, on the na terenie Błoń, po lewej stronie rzeki Rudawy left side of the Rudawa river, and on a small part of i niewielkiej części parku H. Jordana. Pierwsze wyścigi H. Jordan Park. The first races were held in June 1891. odbyły się w czerwcu 1891 r. Początkowo była to Initially, it was an international event (until 1897), rzeczywiście impreza międzynarodowa (do 1897 r.), then becoming a national competition, and after 1905 później krajowa, a po 1905 r. już tylko prowincjonalna. – merely a provincial meet. The Society was formally Towarzystwo formalnie zlikwidowano w 1939 r., ended in 1939, but in actuality it had already been faktycznie nie działało już jednak od 1914 r. inactive since 1914.

Tor wyścigów konnych. Trybuny dla publiczności. fot. nieznany, 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-183

Racecourse. Grandstands for the spectators. Unknown photographer, 1910

91 Pismo Komitetu Wykonawczego Towarzystwa Międzynarodowych Wyścigów Konnych w Krakowie z dnia 29 kwietnia 1891 r. skierowane do Magistratu m. Krakowa – na papierze firmowym Towarzystwa. Akta miasta Krakowa, sygn. Kr 6764

A letter from the Executive Committee of the International Horse Racing Association in Krakow, 29th of April 1891, addressed to the Municipality of Krakow and written on the headed paper of the Society.

92 Szkic indykacyjny Czarnej Wsi z 1906 r. w skali [1:1000] (fragment). Plan sytuacyjny czarnowiejskiej części Parku Krakowskiego. Oznaczono alejki parkowe, sadzawki i zabudowania istniejące w parku (kolorem żółtym budynki drewniane, różowym murowane). Zaznaczono także sąsiadującą z parkiem rogatkę czarnowiejską. Kataster Galicyjski, sygn. KPK 167

Detailed plan of Czarna Wieś from 1906, scale [1:1000] (part of). Layout plan of the Czarna Wieś section of Krakowski Park. Park walkways, pools and the buildings existing in the park are marked: wooden buildings in yellow and brick in pink, the adjacent ‘Czarnowiejska’ toll gate is also included. 93 Sadzawka w Parku Krakowskim. [fot. Ignacy Krieger], ok. 1890 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-627

Lake in Krakowski Park. [Photo: Ignacy Krieger], ca. 1890

Ślizgawka na stawie w Parku Krakowskim. fot. nieznany, 1896 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 9 b-195 b

Ice rink on the lake in Krakowski Park. Unknown photographer, 1896 94 Dębniki z Rybakami DĘBNIKI Z RYBAKAMI – przedmieście DĘBNIKI with RYBAKI – a suburb located on położone na prawym brzegu Wisły. Należały do the right bank of the Vistula river. It belonged to the parafii św. Józefa w Podgórzu. Na przełomie wieku parish of the church of St. Joseph in Podgórze. Around XIX i XX były prężnie rozwijającym się organizmem the turn of the 20th century Dębniki was a thriving z licznymi zakładami przemysłowymi (fabryką area with many industrial plants (a factory producing naczyń emaliowanych, ślusarnią, 2 kaflarniami, enamelware, an ironworks, two tile factories, a paint fabryką farb i fabryką rzeźbiarską). Przysiółek Rybaki factory and a factory for the production of sculpture). leżący naprzeciwko Wawelu zamieszkany był przez The Rybaki hamlet, situated opposite Wawel Castle, trudniących się rybactwem ludzi. Część Dębnik was inhabited by people engaged in fishing. A part of stanowiła posiadłość ziemska (tzw. obszar dworski) Dębniki included an estate (the so-called ‘manorial należąca do Bronisława hr. Lasockiego. estate’ ) owned by Count Bronisław Lasocki. Wg spisu ludności z 1900 r. razem z obszarem According to the census of 1900, Dębniki, together dworskim w Dębnikach zamieszkiwało 2731 with its manor held a population of 2,731 and in osób. W 1902 r. znajdowało się tam 136 domów 1902 included 136 houses, 13 outbuildings and 6 mieszkalnych, 13 budynków gospodarczych i 6 zakła- industrial plants. dów przemysłowych. In 1910, under the shortened name of Dębniki, W 1910 r., pod skróconą nazwą Dębniki, gmina the village was incorporated into Krakow as district XI. została włączona do Krakowa jako XI dzielnica.

96 Ostatnia Rada Gminy Dębniki z Rybakami (1910–1912). Pamiątka Konsekracji Kościoła Parafii św. Stanisława Kostki. Kraków-Dębniki dnia 9 października 1938, Kraków 1938, s. 55

The last Village Council of Dębniki and Rybaki (1910–1912).

97 Mapa katastralna wsi Dębniki z 1910 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w okolicy dzisiejszych ulic: Zamkowej, Tynieckiej, Barskiej i Skwerowej w okresie przyłączenia do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (kolorem różowym oznaczone budynki murowane – np. Pałac Lasockich przy ul. Tynieckiej 18, żółtym drewniane). Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Dębnikach, kolorem brązowym oznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 145

Cadastral map of the village of Dębniki from 1910 (part of), illustrating the degree to which the area of today’s Zamkowa, Tyniecka, Barska and Skwerowa streets were built up during the incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots, building plots and existing buildings (brick buildings in pink, e.g. Lasocki Palace, at 18 Tyniecka Street, wooden in yellow). Local names used in Debniki were taken into account. Roads are marked in brown, watercourses in blue. Cztery okrągłe tłoki pieczętne używane przez Gminę Dębniki. Na wszystkich tłokach w polu pieczęci godło gminy przedstawiające stojącego rybaka (wg niektórych badaczy – flisaka) trzymającego w jednej ręce rybę, w drugiej zaś wiosło ustawione piórem do góry. Na najstarszym tłoku napis w otoku: * PIECZĘC GROMADZKA DEMBNICKA, na dalszych dwóch: * GMINA * DEMBNIKI oraz na czwartym:  GMINA  DĘBNIKI. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 179, T. 195, T. 290, T. 194

Four round stamps used by the Community of Dębniki. All depict the emblem of the community: a standing fisherman (according to some researchers – a raft man) holding a fish in one hand and in the other an oar with the blade held face on to the viewer. On the oldest seal the inscription around the edge says : * PIECZĘC GROMADZKA DEMBNICKA * [The Seal of the Community of Dębniki], on the others: * GMINA * DEMBNIKI (DĘBNIKI)* [The Community of Dembniki (Dębniki)]. 99 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Dębnikach w dniu 17 marca 1904 r. (fragment). Gmina Dębniki, sygn. GmP XIII-2, s. 267–268

Minutes of the meeting of the Community Council in Dębniki held on the 17th March 1904 (excerpt). 100 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Dębnikach w dniu 29 grudnia 1906 r. (fragmenty). Gmina Dębniki, sygn. GmP XIII-2, s. 384–385, 396

Minutes of the meeting of the Community Council in Dębniki held on the 29th December 1906 (excerpts).

101 Rada Gminy w Dębnikach zgodziła się na przyłączenie The Council of the Community of Dębniki agreed for the gminy do miasta Krakowa na swym posiedzeniu w dniu incorporation of the community into the city of Krakow at 17 marca 1904 r. Układ z przedstawicielami władz miasta its meeting of the 17th of March 1904. The agreement with zawarto w dniu 19 grudnia 1906 r., po czym uchwałą the representatives of the city authorities was concluded Rady Gminy z dnia 29 grudnia 1906 r. powyższe układy on the 19th December 1906, after which the Community zostały zatwierdzone. Wśród warunków odrębnych Council ratified the agreement by its resolution made on i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się na the 29th December 1906. Among separate and additional przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: conditions under which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.: B. Punkta odrębne: B. Specific points: … IV. Gmina miasta Krakowa dokładać będzie starań, aby przy budowie nowych mostów na Wiśle uwzględniono … IV. The Krakow Municipality will make every effort, as far ile możności postulaty gminy Dębniki; do tego zaś czasu, as possible, to take into account demands from the community a najpóźniej do końca roku 1908, urządzony zostanie na of Dębniki, over the construction of new bridges over the Wiśle przewóz łodzią, jednak dla względów porządkowych za Vistula. Until then, and at the latest, until the end of 1908, opłatą, której wysokość niema [!] przenosić 2 hal. od osoby. – transportation will be provided by a boat on the Vistula. For Gmina miasta Krakowa zastrzega sobie wybór odpowiedniego public order reasons a fee the amount of which cannot exceed miejsca… 2 hal. per person will be levied. The Krakow Municipality reserves the right to select a suitable place… C. Punkta dodatkowe: C. Additional points: a) Świadczenia gminy Dębniki na rzecz konkurencyi kościelnej 1 do Podgórza, o ile nie dotyczą majątku gminnego, obowiązywać a) Benefits given by the community of Dębniki to the Church1, mają tylko do końca roku 1907. – Miasto Kraków wyraźnie unless they relate to community property, are valid only until zastrzega sobie, że ciążącego na parafianach obowiązku the end of 1907. The City of Krakow states explicitly that it uiszczania konkurencyi na budowę kościoła parafialnego will not absorb the duty imposed on the members of the parish w Podgórzu na siebie nie przyjmuje, lecz konkurencyę tę sami to pay for the construction of the parish church in Podgórze. parafianie, bez regresu do gminy miasta Krakowa ponieść mają. Parishioners themselves should bear the expense without recourse to the Municipality of Krakow. Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 36, sygn. IT 1273

1 Konkurencja parafialna (inaczej – podatek konkurencyjny) było 1 Parish benefit was a duty levied on the faithful in a given parish. to nałożone na wiernych świadczenie na rzecz parafii. Mogło być It was designated for the construction or maintenance of a church. przeznaczone na budowę lub utrzymanie kościoła. Dębniki należały The then Dębniki belonged to the parish of the church of St. Joseph wówczas do parafii św. Józefa w Podgórzu i dlatego ich mieszkańcy in Podgórze, thus the inhabitants were obliged to financially support byli zobowiązani wspierać finansowo budowę i utrzymanie kościoła the construction and maintenance of the church in Podgórze. w Podgórzu. 102 Widok pałacu Lasockich w Dębnikach od strony Wisły (obecnie ul. Tyniecka 18), pocz. XX w. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU Bud. Mieszk. 20, pl. 398

View of the Lasocki Palace in Dębniki from the Vistula River (currently 18 Tyniecka Street). Early 20th century.

Ostateczny układ między Krakowem a rodziną The final agreement between Krakow and the Lasockich zawarto w dniu 30 stycznia 1907 r., Lasocki family was concluded on the 30th January Bronisław Lasocki zaznaczył wówczas, iż przyłączenie 1907; Bronislaw Lasocki made the proviso that nastąpi na zasadach ustalonych wcześniej z Gminą the incorporation will be made according to Dębniki: the regulations determined previously with the Community of Dębniki: … W szczególności zastrzega hr. Bronisław Lasocki, aby wśród inwestycyi, jakie w swoim czasie gmina … In particular, Count Bronisław Lasocki makes m. Krakowa na obszarze dóbr Dębniki-Rybaki będzie this proviso that among the investments, which the czyniła, za najpilniejsze było uznane zaprowadzenie Municipality of Krakow is going to make in due course oświetlenia dróg… in the area of the Dębniki – Rybaki estate, road lighting should be regarded as of the most urgent… Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 40, sygn. IT 1273

103 Rynek Dębnicki. Widok w kierunku ul. Madalińskiego. fot. nieznany, 1914 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-366

Dębnicki Market Square. View towards Madalińskiego Street. Unknown photographer, 1914

Rynek Dębnicki. Widok od strony ul. Madalińskiego w kierunku ul. Polnej (obecnie ul. M. Bałuckiego). fot. nieznany, ok. 1910 „Nowości Illustrowane”, R. VII, Numer nadzwyczajny z 17 kwietnia 1910, s. 8

Dębnicki Market Square. View from Madalińskiego Street towards Polna Street (presently Bałuckiego Street). Unknown photographer, ca. 1910

104 Projekt willi własnej architekta Romana Bandurskiego z 1906 r., położonej przy ul. Podgórskiej w Dębnikach (obecnie ul. Barska 30). Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU Bud. Mieszk. 3, pl. 130

Design by the architect Roman Bandurski for his own villa, from 1906, located in Podgórska Street in Dębniki (currently Dworek w Dębnikach. Znajdował się na cyplu naprzeciwko 30 Barska Street). Wawelu, przy zakręcie Wisły. Dziś nieistniejący. fot. nieznany, ok. 1895 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-513

A manor house in Dębniki. It was located on the promontory opposite the Wawel Castle, at the bend of the Vistula River. Today non-existent. Unknown photographer, ca. 1895

105 Papiery firmowe zakładów przemysłowych znajdujących się na terenie Dębnik. Varia 2 – zbiór akt i materiałów różnej proweniencji, sygn. 29/427/280, 29/427/281

Letterheads of industrial plants located in Dębniki.

106 Grzegórzki-Piaski GRZEGÓRZKI-PIASKI – gmina podmiejska, GRZEGÓRZKI-PIASKI – a suburban community, znajdująca się na lewym brzegu starorzecza Wisły. located on the left bank of the old river-bed Należała do parafii św. Mikołaja w Krakowie. of the Vistula. It belonged to the parish of the W 1871 r. miasto Kraków wybudowało tam rzeźnię church of St. Nicholas in Krakow. In 1871, the city miejską. Na przełomie XIX i XX w. intensywnie of Krakow built a municipal slaughterhouse there rozwijał się przemysł, utworzono kilka dużych and at the turn of the 19th century the local industry zakładów (m.in. Fabryka Maszyn i Urządzeń experienced intensive growth: several big factories Rolniczych M. Peterseima, Zakłady Przemysłu were created (including the M. Peterseim’s Factory Maszynowego Zieleniewskich, Fabryka Wyrobów of Agricultural Machinery and Equipment, the Stolarskich R. Muranyiego). Wg spisu ludności Zieleniewski Machine Plant, the R. Muranyi Factory z 1900 r. zamieszkiwało w gminie 3458 osób. producing wood products). According to the census W 1902 r. Grzegórzki-Piaski liczyły 141 domów of 1900, the community had a population of 3,458 mieszkalnych, 54 zabudowania gospodarcze. and in 1902, Grzegórzki-Piaski had 141 houses and W 1910 r., pod skróconą nazwą Grzegórzki, gmina 54 outbuildings. ta została włączona do Krakowa jako dzielnica XIX. In 1910, under the shortened name of Grzegórzki, the community was incorporated into Krakow as district XIX.

108 Ostatnia Rada Gminy Grzegórzki-Piaski (1910–1912). Stoją od lewej: Roman Muranyi, Michał Berski (zastępca naczelnika), Władysław Meresiński, Józef Żyła, Jan Czerwiński, Franciszek Nalepa, Antoni Niedzielski, Marcin Prus, Wojciech Kowalski, Marek Wisnitzer, Mojżesz Wisnitzer, Franciszek Hampel. Na fotografii nie ma ostatniego naczelnika gminy Piotra Szybowskiego. fot. nieznany, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-1061

The last Village Council of Grzegórzki-Piaski (1910–1912). Standing from the left: Roman Muranyi, Michał Berski (deputy head), Władysław Meresiński, Józef Żyła, Jan Czerwiński, Franciszek Nalepa, Antoni Niedzielski, Marcin Prus, Wojciech Kowalski, Marek Wisnitzer, Mojżesz Wisnitzer, Franciszek Hampel. The last head of the Council, Piotr Szybowski, is not present. Unknown photographer, ca. 1910 109 Mapa katastralna wsi Grzegórzki-Piaski według stanu z 1903 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w rejonie dzisiejszych ulic Grzegórzeckiej, Rzeźniczej i al. Daszyńskiego w okresie poprzedzającym przyłączenie do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejącą zabudowę. W przeważającej części są to oznaczone kolorem żółtym budynki drewniane; budynki murowane zaznaczono kolorem różowym, schematycznie oznaczono także zabudowania rzeźni miejskiej i stare koryto Wisły. Kolorem brązowym oznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 418

Cadastral map of the village of Grzegórzki-Piaski as of 1903 (part of). The map illustrates the degree to which the area of today’s streets: Grzegórzecka, Rzeźnicza and al. Daszyńskiego was built up prior to the incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots, building plots and the existing buildings. The majority are wooden and are marked in yellow, brick buildings in pink; the buildings of the old city slaughterhouse and the old river bed of the Vistula are indicated schematically. Roads are marked in brown and watercourses in blue.

Dwa tłoki pieczętne napisowe używane przez Gminę Grzegórzki. Na pierwszym, owalnym, w polu pieczętnym napis: GMINA GRZEGÓRZKI; na drugim, okrągłym, w polu i w otoku: ZWIERZCHNOŚĆ * GMINY -- GRZEGÓRZKI. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 511, T. 359

Two stamps used by the Community of Grzegórzki. On the first, an oval seal, there is the inscription: GMINA GRZEGÓRZKI (The Community of Grzegórzki); on the other, within and around the edge: ZWIERZCHNOŚĆ * GMINY -- GRZEGÓRZKI (Elders of the Community of Grzegórzki).

112 Pismo Rady Gminy Grzegórzki-Piaski do Prezydium m. Krakowa z dnia 4 sierpnia 1906 r., w którym wyraża ona zgodę na przyłączenie gminy do Krakowa (fragment). Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1296, brak pag.

Letter of 4th August 1906 from the Community Council of Grzegórzki-Piaski to the Presidium of the City of Krakow, in which the Community grants its consent for the incorporation of the community into Krakow (excerpt). 113 Protokół z posiedzenia Rady Gminy Grzegórzki-Piaski w dniu 22 stycznia 1907 r., podczas którego został zawarty układ z delegatami władz m. Krakowa w sprawie przyłączenia (fragmenty). Gmina Grzegórzki, sygn. GmP VIII-2, s. 356, 359

Minutes of the meeting of the Community Council of Grzegórzki-Piaski held on the 22nd January 1907, during which the agreement on the incorporation was concluded with the delegates of the authorities of the City of Krakow (excerpts). 114 Rada Gminy w Grzegórzkach-Piaskach kilkakrotnie zmie- The members of the Council of Grzegórzki-Piaski changed niała zdanie w sprawie przyłączenia gminy do Krakowa. their mind on the incorporation of their community into Ostatecznie w swym piśmie z dnia 4 sierpnia 1906 r. Krakow several times. Finally, in a letter of the 4th August skierowanym do Prezydium m. Krakowa zgodziła się na 1906, addressed to the Presidium of the City of Krakow, they przyłączenie do miasta Krakowa, formułując jednocześnie agreed to join the city, while drafting the terms on which warunki, na jakich to przyłączenie ma się odbyć. Układy this connection was to take place. Agreements with the z przedstawicielami Magistratu zawarto w dniach Municipality were concluded on the 22nd December, 1906 22 grudnia 1906 r. oraz 22 stycznia 1907 r., zatwierdzając and on the 22nd January, 1907, concurrently being ratified je równocześnie uchwałą gminną. Wśród warunków by a resolution made by the Community. Among specific odrębnych i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się and additional conditions under which this community na przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.:

B. Punkta odrębne: B. Specific points:

… XIV. W sprawie życzenia, aby na terytorium gminy … XIV. Concerning the wish that the electric tram network Grzegórzki zaprowadzoną była sieć tramwaju elektrycznego, should be extended into the area of the community of Grzegórzki, łącząca gminę z centrum miasta, oraz biegnąca do rogatki which would connect the community with the city centre, run i przystanku kolei żelaznej linii Kraków – Kocmyrzów, to the toll gates and to the station of Krakow – Kocmyrzów gmina miasta Krakowa przyrzeka dołożyć wszelkich starań, railway line, the Municipality of the City of Krakow promises aby życzeniu temu stało się zadość. to make every endeavour to make this wish actual.

XV. Gmina miasta Krakowa przyrzeka dołożyć wszelkiego XV. The Municipality of the City of Krakow promises to make starania, aby w jak najkrótszym czasie nastąpiło obwałowanie every endeavour to create an embankment on the left bank lewego brzegu Wisły. […] of the Vistula River as soon as possible. […]

XVII. Gmina miasta Krakowa przyrzeka, że prawo XVII. The Municipality of the City of Krakow promises that mieszkańców gminy Grzegórzki-Piaski do paszenia [!] bydła the rights of the residents of the community of Grzegórzki- na pastwisku gminnem pozostaje nienaruszonem. Gdyby Piaski to the grazing of cattle on the communal pasture zaś potrzeba wymagała użycia części tych gruntów na cele remains intact. If, however, the need for the use of a part of this publiczne, gmina miasta Krakowa zobowiązuje się albo land for public purposes arises, the Municipality of the City dostarczyć dla mieszkańców gminy Grzegórzek-Piasków of Krakow is committed to provide for the inhabitants of the innych na ten cel odpowiednich gruntów, albo wypłacić community Grzegórzki-Piaski other appropriate grounds, or uprawnionym odpowiednie odszkodowanie […] to pay adequate compensation to the entitled owners […]

XXI. Wobec zakładania strażnic policyjnych po dzielnicach XXI. As police watchtowers are being set up within city miasta, gmina miasta Krakowa starać się będzie, aby districts, the Municipality of the city of Krakow will also seek i w Grzegórzkach taka strażnica utworzoną została. to establish such in Grzegórzki as well.

Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 32–33, sygn. IT 1273 Most kolejowy nad korytem Starej Wisły. Wybudowany w latach 1861–1863 jako most kolejowy nad starym bocznym korytem Wisły, mającym swój początek pomiędzy Wawelem i Skałką, a ujście w pobliżu obecnej ul. Podgórskiej. Gdy zasypano dawne koryto Wisły (1878–1880), stał się wiaduktem, pod którym biegnie ulica Grzegórzecka. Jeden z najstarszych zachowanych do dzisiaj mostów krakowskich. fot. nieznany, ok. 1865 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-669 (fot. stereoskopowa)

Railway bridge spanning the old river bed of the Vistula. Built between 1861 and 1863 as a railway bridge spanning the old riverbed of the Vistula, which had its beginning between Wawel and Skałka, and its confluence near the present Podgórska Street. When the old river bed of the Vistula was filled in (1878–1880), the bridge became a viaduct. One of the oldest Krakow bridges preserved until today. Unknown photographer, ca. 1865

Most kolejowy nad zasypanym już korytem Wisły. b. wyd., ok. 1890 Zbiór widokówek, sygn. C V-17

Railway bridge spanning the filled in river bed of the Vistula. Unknown publisher, ca. 1890

116 Budynek Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego przy ul. Grzegórzeckiej 16. Wybudowany w latach 1893–1896 wg pro- jektu Józefa Sarego. [fot. Adam Schmidt], ok. 1896 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1353

Collegium Medicum, Jagiellonian University, at 16 Grzegórzecka Street. Built between 1893 and 1896, according to a design by Józef Sare. [Photo by Adam Schmidt], ca. 1896

Ulica Grzegórzecka. b. wyd., ok. 1900 Zbiór widokówek, sygn. C V-55

Grzegórzecka Street. Unknown publisher, ca. 1900

117 Zabudowania Rzeźni Miejskiej na Grzegórzkach przy ul. Podgórskiej (obecnie ul. Rzeźnicza), widok od strony Kazimierza. Wybudowana w latach 1877–1878 wg projektu Macieja Moraczewskiego, na należącym do krakowskiej gminy pustym terenie przy ujściu Starej Wisły do Nowej. [fot. atelier Ignacego Kriegera], ok. 1890 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1363

Grzegórzki Municipal Slaughterhouse in Podgórska Street (presently Rzeźnicza Street – ‘Butcher’s Street’). A view from Kazimierz. Built between 1877 and 1878, according to a design by Maciej Moraczewski, on an empty site belonging to the Krakow Municipality at the confluence of the Old Vistula with the New Vistula. [Photo: Ignacy Krieger’s atelier], ca. 1890

Wieża wodna i fabryka margaryny w rzeźni miejskiej. [fot. atelier Ignacego Kriegera], ok. 1885 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1364

Water tower and a margarine factory in the city slaughterhouse. [Photo: Ignacy Krieger’s atelier], ca. 1885

118 Plan sytuacyjny rzeźni miejskiej na Grzegórzkach z 1883 r. Oznaczony dom oprawcy i dom cechu rzeźników. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. BM 78, pl. 4

Layout plan of the city slaughterhouse in Grzegórzki, from 1883. Marked is the butcher’s house and the butchers’ guild house.

119 Brama wjazdowa. Budynek obecnie znajduje się w kompleksie handlowym Galeria Kazimierz. fot. nieznany, 1913 Marceli Zawadzki, Krakowska rzeźnia miejska, Kraków 1913, s. 7

Entrance gate. The building is now situated in the Galeria Kazimierz shopping mall. Unknown photographer, 1913

Wnętrze hali rzeźni bydła. fot. nieznany, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1360

Interior of the cattle slaughterhouse hall. Unknown photographer, ca. 1910

120 Ludwik Zieleniewski (1819–1885) po objęciu po swym Ludwik Zieleniewski (1819–1885), after taking over his ojcu Antonim Zieleniewskim kuźni zamienił ją początkowo father’s, Antoni Zieleniewski’s smithy, turned it initially w warsztat wyrobu wozów i powozów, a następnie into a workshop producing wagons and carriages, and then stopniowo przekształcił w nowoczesną fabrykę maszyn gradually transformed it into a modern factory producing i narzędzi rolniczych. W 1851 r. przeniósł swój zakład na agricultural machines and tools. In 1851 he moved his ul. św. Marka. Po jego śmierci fabryką kierowali synowie factory to St. Marka Street. After his death the factory Leon i Edmund, którzy po pożarze w 1886 r. przenieśli was run by his sons, Leon and Edmund, who, after a fire przedsiębiorstwo produkujące urządzenia dla rolnictwa, in 1886, moved the company then producing equipment kolei i przemysłu do budynków przy ul. Krowoderskiej. for agriculture, railways and industry to the buildings in W 1906 r. zakład przekształcił się w spółkę i został Krowoderska Street. In 1906, the plant was transformed przeniesiony do nowo wybudowanego zakładu na into a company and was transferred to newly built premises Grzegórzkach. Była to jedna z największych polskich in Grzegórzki. It was one of the largest Polish machinery fabryk maszyn. Zajmowała tereny od ul. Grzegórzeckiej aż factories, occupying the area from Grzegórzecka Street up to do Wisły. Prowadziło do niej 6 bocznic kolejowych, miała the Vistula River. Six railway sidings led to the factory and it swoją stocznię i port. had its own boatyard and dock. 121 Widok ogólny fabryki Zjednoczone Fabryki Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner – Gamper S.A. fot. nieznany, ok. 1928 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-1143

General view of the factory L. Zie- leniewski and Fitzner – Gamper S.A. United Machinery, Boilers and Wagon Plant. Unknown photographer, ca. 1928

Fabryka Maszyn, Kotłów i Wagonów L. Zieleniewski i Fitzner – Gamper S.A. Wnętrze warsztatów maszynowych. fot. nieznany, ok. 1928 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-1141

L. Zieleniewski and Fitzner – Gamper S.A. Machinery, Boilers and Wagon Plant. Interior of the machinery workshops. Unknown photographer, ca. 1928

122 Krowodrza KROWODR ZA – była gminą podmiejską, choć jej Although its northern part retained a typically część północna zachowała charakter typowo rolniczy. agricultural character, KROWODR ZA was Mieszkańcy należeli do parafii św. Szczepana a suburban community. The inhabitants belonged to w Krakowie, we wsi istniała jednak kaplica, w której the parish of the church of St. Stephen in Krakow, kilka razy w roku odbywały się nabożeństwa. Na but there was a chapel in the village, where religious terenie Krowodrzy znajdowały się Koszary Obrony services took place several times a year. Within the Krajowej. area of Krowodrza there were the National Defense Wg spisu ludności z 1900 r. zamieszkiwało w gminie Barracks. 5089 osób, w tym 877 wojskowych. W 1902 r. According to the census of 1900, the community had znajdowało się tam 114 domów mieszkalnych, a population of 5,089, including 877 in the military. 74 zabudowania gospodarcze i fabryka cementu. In 1902 there were 114 houses, 74 outbuildings and W 1910 r. gmina ta została włączona do Krakowa a cement factory. jako jego XVII dzielnica. In 1910, the community was incorporated into Krakow as its district XVII.

124 Ostatnia Rada Gminy Krowodrza (1910–1912). Trzeci od lewej siedzi Adam Zbroja, naczelnik gminy. fot. Stanisław Stadler, ok. 1910 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 3-60

The last Village Council of Krowodrza (1910–1912). Third from left, sitting, the head of the community, Adam Zbroja. Photo: Stanisław Stadler, ca. 1910 125 Szkic indykacyjny wsi Krowodrza z 1871 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w okolicy dzisiejszych ulic Mazowieckiej, Wrocławskiej i Łokietka w okresie poprzedzającym przyłączenie do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (kolorem różowym oznaczone budynki murowane, żółtym – drewniane), np. Koszary Obrony Krajowej. Kolorem brązowym oznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KPK 176

Detailed plan of the village of Krowodrza, 1871 (part of). It illustrates the degree to which the village was built up in the area of today’s streets: Mazowiecka, Wrocławska and Łokietka, prior to incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots, building plots and the existing buildings (brick buildings in pink, the wooden in yellow) for example, the National Defence Barracks. Roads are marked in brown, watercourses in blue.

126 Adam Zbroja, ostatni naczelnik gminy Krowodrza, później w latach 1910–1913 radny miasta Krakowa. fot. Franciszek Kryjak, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-168

Adam Zbroja, the last head of the community of Krowodrza, later between 1910 and 1913 a Councillor of Krakow. Photo: Franciszek Kryjak, ca. 1910

Tłok pieczętny używany przez Gminę Krowodrza w latach 1889–1910. Owalny, w polu pieczętnym – stojąca krowa, w otoku napis • GMINA • KROWODRZA. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 263

The stamp used by the Community of Krowodrza in the years 1889–1910. The stamp depicts a standing cow. Around the edge – the inscription • GMINA • KROWODRZA (Community of Krowodrza).

127 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Krowodrzy w dniu 19 stycznia 1907 r. (fragment). Gmina Krowodrza, sygn. GmP VI-17, s. 359–360

Minutes of the Community Council of Krowodrza meeting held on 19th January 1907 (excerpt).

128 Rada Gminy w Krowodrzy zgodziła się na przyłączenie The local Council in Krowodrza agreed to do miasta Krakowa na posiedzeniu w dniu 27 incorporation into the city of Krakow at its meeting on czerwca 1906 r. Układy z przedstawicielami władz 27th June 1906. Agreements with the representatives m. Krakowa zawarto w dniach 19 grudnia 1906 r. oraz of the authorities of Krakow were concluded on 19 stycznia 1907 r., po czym uchwałą Rady Gminy 19th December, 1906 and on 19th January, 1907. z dnia 19 stycznia 1907 r. zostały one zatwierdzone. Then, they were ratified by the Community Council Wśród warunków odrębnych i dodatkowych, na in a resolution of 19th January 1907. Among jakich gmina ta zgodziła się na przyłączenie do miasta separate and additional conditions under which this Krakowa, znalazły się m.in.: community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.:

B. Punkta odrębne: B. Specific points:

… 15. Gmina Krowodrza zastrzega pozostawienie jej … 15. The Community of Krowodrza makes this proviso mieszkańcom swobodnego i wolnego dostępu, jaki dotąd that its residents should retain the right of free access to the posiadają, do młynówki rzeki Rudawy, w celu pławienia Brook of the Rudawa River in order to bathe horses, cattle koni, bydła i trzody na tak długi czas, jak długo and swine for as long as the farms will exist. Should any gospodarstwa rolne istnieć będą, a na wypadek gdyby rights of access to the Brook of the Rudawa River ever to wszelkie prawa służebności do młynówki rzeki Rudawy be purchased by the Municipality of the City of Krakow, przywiązane, zostały kiedykolwiek przez gminę miasta and subsequently that the riverbed of the Brook of the Krakowa wykupione i koryto młynówki rzeki Rudawy Rudawa River be filled in, the Community of Krowodrza miało być zasklepione, to gmina Krowodrza zastrzega makes the proviso that then, the Municipality of the City of sobie, aby gmina miasta Krakowa bezwarunkowo na Krakow should, without doubt, leave some unfilled space in cel powyższy pozostawiła w odpowiedniem miejscu a suitable place of the river bed of the Brook of the Rudawa, pewną przestrzeń koryta młynówki rzeki Rudawy with free access, or to build an appropriate pool for the niezasklepioną, z wolnym dostępem do tegoż lub bathing of horses, cattle and swine. […] zbudowała dla pławienia koni, bydła i trzody chlewnej odpowiedni basen. […] 19. The Community of Krowodrza makes this proviso that a separate field guardian should be established for 19. Gmina Krowodrza zastrzega sobie, aby do strzeżenia the protection of the fields of Krowodrza. The guardian’s pól, ustanowiony był osobny, tylko dla pól Krowoderskich remuneration should be borne by the Municipality. przeznaczony, strażnik polowy, płatny z Kasy miejskiej. The Community of Krowodrza also makes the proviso Gmina Krowodrza zastrzega sobie również, aby w czasie that a second position of field guardian be established for zbiorów drugi polowy był ustanowiony. […] the time of the harvest period. […]

129 22. Istniejąca ochotnicza straż ogniowa z gminną 22. The existing volunteer fire brigade with the sikawką zaprzęgową ma nadal pozostać w tym samym community fire cart should remain in the district of charakterze w dzielnicy krowoderskiej. Krowodrza in the same character as before.

23. Gmina Krowodrza zastrzega, aby Władze miejskie, 23. The Community of Krowodrza makes the proviso that uwzględniając miejscowe potrzeby rolne, nie pociągały the Municipal authorities, pay heed to and regard local gospodarzy do odpowiedzialności, do kar i grzywien, agricultural needs, and that the Municipal authorities jeżeli ci w mimowolny i niechcący sposób, a przy should not submit the farmers to liabilities and penalties gospodarstwie nieunikniony, bądź to przy wywożeniu or fines, should the said farmers, in an involuntary and nawozów z obór, słomy itp., oraz przy zwózce zbóż, siana unintentional way, sully the streets, while engaged in the i innych ziemiopłodów z pól zanieczyszczą poniekąd transportion of fertilizers, straw, etc. to the fields and ulicę. [...] hay, cereals and other crops to the bowns, for it being an expected part of the life of the farming community.[...]

29. Gmina Krowodrza zastrzega sobie, aby po 29. The Community of Krowodrza makes the proviso przyłączeniu całego obszaru krowoderskiego, cała that, after the incorporation of the entire area of wieś, jaki obszar dziś posiada, licząc od granic miasta Krowodrza, the whole village, as it is today, starting Krakowa i granic sąsiednich gmin, zawsze miała nazwę from the borders of the city of Krakow and the borders of przedmieście krowoderskie, czyli dzielnica miasta the neighbouring communities, should always bear the z nazwą Krowodrza, względnie dzielnica krowoderska name of the suburb of Krowodrza, that it is the district of po wieczne czasy. the city with the name of Krowodrza or the Krowoderska district, for time in perpetuity. Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa…, s. 26–27, sygn. IT 1273

130 Zabudowania w Krowodrzy. Maksymilian Cercha, rysunek ołówkiem, 1857 Zbiór ikonograficzny, sygn. B III-51

Buildings in Krowodrza. Maksymilian Cercha, a pencil drawing, 1857

Figura na Krowodrzy. Zakład Litografii A. Pruszyńskiego wg rys. Hipolita Lipińskiego, ok. 1880 Zbiór ikonograficzny, sygn. B III-56

A figure in Krowodrza. A. Pruszynski Lithography Workshop, after a drawing by Hipolit Lipiński, ca. 1880

131 Koszary c.k. obrony krajowej w Krowodrzy. W 2. poł. XIX w. Austriacy wykorzystując stare umocnienia i budując szereg nowych fortyfikacji uczynili z Krakowa twierdzę. Dla zapewnienia zakwaterowania jej licznej załogi na obrzeżach miasta wybudowano szereg kompleksów koszarowych, m.in. pod koniec XIX w. koszary c.k. obrony krajowej w Krowodrzy. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków, 1907 Zbiór widokówek, sygn. C V-36, C V-45

Barracks of the Imperial and Royal National Defense, in Krowodrza. In the second half of the 19th century, the Austrian authorities, using the old city defenses and building new fortifications, turned Krakow into a fortress. To ensure accommodation for its large contingent, a series of barrack complexes were built on the outskirts of the city, e.g. the Royal and Imperial National Defense Barracks. Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow, 1907

Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, Kraków, ok. 1899 Zbiór widokówek, sygn. C V-44

Publishing House of the Salon of Polish Painters, Krakow, ca. 1899

132 Plan sytuacyjny gruntów w Krowodrzy przeznaczonych pod Wystawę Krajową z 1886 r. (fragment). Naniesiono informację o położonej nad Rudawą, w części Krowodrzy, zwanej Maślakówka (tj. obszar między ul. Krowoderską i Łobzowską), nieruchomości, której właścicielką była Helena Modrzejewska. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Teka XVII, pl. 73

Layout plan of the land in Krowodrza intended for the National Exhibition of 1886 (part of). Marked is the property located on the Rudawa, in the part of Krowodrza called Maślakówka (i.e. the area between Krowoderska and Łobzowska Streets) whose owner was Helena Modrzejewska.

133 Projekt budynku Towarzystwa Tanich Mieszkań dla Robotników Katolików w Krowodrzy z 1898 r., opracowany przez architekta Karola Knausa. Towarzystwo Tanich Mieszkań dla Robotników Katolików powstało z inicjatywy H. Jordana w celu rozwiązywania problemu braku mieszkań dla robotników. Dzięki poparciu hr. Andrzeja Potockiego oraz dotacji Kasy Oszczędności Miasta Krakowa na znajdującym się w Krowodrzy terenie, zakupionym od Heleny Modrzejewskiej, powstała kolonia mieszkaniowa „Modrzejówka”. Towarzystwo Tanich Mieszkań dla Robotników Katolików w Krakowie, sygn. TTM 11

Design for the building of The Society of Affordable Housing for Catholic Workers in Krowodrza, from 1898, made by the architect Karol Knaus. The Society of Affordable Housing for Catholic Workers was founded on the initiative of H. Jordan, in order to solve the problem of shortage of housing for workers. With the support of Count Andrzej Potocki and a grant from the Savings Bank of the City of Krakow, a housing estate called ‘Modrzejówka’ was built in an area in Krowodrza on land purchased from Helena Modrzejewska. 134 Łobzów ŁOBZÓW – gmina o charakterze wiejskim, miesz- ŁOBZÓW – a community of rural character whose kańcy należeli do parafii św. Szczepana w Krakowie. inhabitants belonged to the parish of the church Położona nad Młynówką Królewską. Na terenie Łob- of St. Stephen in Krakow, situated on the Royal zowa znajdowała się Szkoła Kadetów i Koszary artyle- Brook. Within the Łobzów area there was a Cadet rii. Wg spisu ludności z 1900 r. zamieszkiwało w gmi- School and artillery Barracks. According to the nie 1390 osób, w tym 528 wojskowych. W 1902 r. census of 1900, the community had a population znajdowało się w Łobzowie 66 domów mieszkalnych of 1,390 people, including 528 military and in 1902 oraz 23 zabudowania gospodarcze. in Łobzów there were 66 houses and 23 outbuildings. W 1910 r. włączono gminę do Krakowa jako XVI In 1910, the community was incorporated into dzielnicę. Krakow as the XVI district.

136 ... Włościanie na Łobzowie trudnią się ogrodnictwem ...The peasant folk of Łobzów are engaged in horticulture i uprawą warzyw, bo mają ku temu ziemię czarną, and vegetable cultivation, as they have the soil appropriate pulchną, gdzieindziej [!] nieznaną; stanowią oni typ for that: humus, light and unknown elsewhere. They are kmieci z dawnych czasów. Noszą się po staroświecku the type of yeomen from ancient times and dress in the i tak są do Krakowa przywiązani, iż nie chcieli nigdy old-fashioned style. They are so attached to Krakow that słyszeć o utworzeniu dla nich parafii odrębnej. Uważają they have never even wanted to hear of creating a separate siebie za mieszczan krakowskich... parish. They consider themselves citizens of Krakow...

(W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy, (W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy, Kraków 1902, s. 482–483) Krakow 1902, pp. 482–483) Mapa katastralna Łobzowa z 1908 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w okolicy dzisiejszych ulic Głowackiego i Podchorążych w okresie bezpośrednio poprzedzającym przyłączenie do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejącą zabudowę, głównie drewnianą oznaczoną kolorem żółtym oraz nieliczne budynki murowane zaznaczone kolorem różowym, w tym kompleks zabudowań koszar artylerii i Szkoły Kadetów. Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Łobzowie, kolorem brązowym oznaczono drogi, na niebiesko cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 817

Cadastral map of Łobzów from 1908 (part of). The map illustrates the degree to which the village was built up in the area of today’s Głowackiego and Podchorążych Streets, prior to the incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots, building plots and the then existing buildings – mainly wooden, marked in yellow – and the few brick buildings in pink, including the complex of artillery Barracks and a Cadet School. Account has been taken of the place names used in Łobzów; roads are marked in brown, watercourses in blue.

138 139 Ostatnia Rada Gminy Łobzów (1910–1912). Czwarty od lewej siedzi naczelnik gminy Franciszek Buczak. fot. nieznany, ok. 1910 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 3-56

The last Village Council of Łobzów (1910–1912). Franciszek Buczak, the head of the community, sitting fourth from the left. Unknown photographer, ca. 1910

140 Laska gminna Łobzowa (fragment). fot. nieznany, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-582

Ceremonial staff of the village of Łobzów (detail). Unknown photographer, ca. 1900

Tłok pieczętny używany przez Gminę Łobzów. Okrągły, w polu pieczętnym sierp ujęty w dwie związane gałązki, w otoku napis: URZĄD GMINY WSI ŁOBZOWA. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 305

Round stamp used by the community of Łobzów. It depicts a sickle between two branches, tied together, around the rim the inscription: URZĄD GMINY WSI ŁOBZOWA (Office of the Community of the Village of Łobzów).

141 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Łobzowie w dniu 26 marca 1904 r. (fragment). Gmina Łobzów, sygn. GmP V-4, s. 261

Minutes of the Community Council of Łobzów meeting held on the 26th March 1904 (excerpt).

Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Łobzowie w dniu 29 grudnia 1906 r. (fragment). Gmina Łobzów, sygn. GmP V-5, s. 36

Minutes of the Community Council of Łobzów meeting held on 29th December 1904 (excerpt).

142 Rada Gminy w Łobzowie zgodziła się na przyłączenie The Local Community Council in Łobzów agreed to do miasta Krakowa na swym posiedzeniu w dniu 26 be incorporated into the city of Krakow at its meeting marca 1904 r. Ostateczny układ z przedstawicielami held on 26th March 1904. Final agreement with the Magistratu zawarto w dniu 20 grudnia 1906 r., po representatives of the Municipality of Krakow was czym uchwałą Rady Gminy z dnia 29 grudnia 1906 r. concluded on 20th December 1906, after which it was został on zatwierdzony. Wśród warunków odrębnych ratified by the Community Council Resolution of i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się na 29th December 1906. Among separate and additional przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: conditions under which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.:

B. Punkta protokołu odrębne: B. Specific points of the protocol:

III. Gmina m. Krakowa przyrzeka przyjąć wymienionego III. The Municipality of Krakow undertakes to accept w uchwale funkcyonaryusza gminnego (1 policyanta) the one community official mentioned in the resolution do służby m. Krakowa z odpowiedniem przydzieleniem (1 policeman), into service for the Municipality i z prawami przysługującemi funkcyonaryuszom of Krakow, together with the appropriate allocation of miejskim odpowiedniej kategoryi, przyznając mu pobory duties. Rights and powers vested in such functionaries co najmniej w tej wysokości, jakie miał w swej gminie shall be bestowed, and the provision of a salary shall w dniu 1 stycznia 1906 r. amount to at least the sum given in his community on 1st January 1906. V. Gmina m. Krakowa przyrzeka zabezpieczyć dzieciom mieszkańców Łobzowa możność pobierania nauki V. The Municipality of Krakow promises to ensure the w szkołach publicznych, a przy decyzyi, gdzie ma być children of the residents of Łobzów the opportunity to postawiony budynek szkolny, weźmie pod rozwagę learn in public schools, and in the event of any decision życzenie, ażeby ten budynek powstał na terytoryum concerning the location of any new school building, it Łobzowa. undertakes to take into consideration the request to build it within the territory of Łobzów. Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa…, s. 24, sygn. IT. 1273

143 Plan sytuacyjny koszar artylerii i Szkoły Kadetów w Łobzowie, 1905 r. Kataster Galicyjski, sygn. KPK 183

Layout plan of the artillery Barracks and Cadet School in Łobzów, 1905.

144 Cesarsko-Królewska Szkoła Kadetów w Łobzowie, wybudowana w miejscu, gdzie znajdował się pałac królewski i do budowy której wykorzystano jego elementy. fot. nieznany, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-588

Imperial and Royal Cadet School in Łobzów, built on a site where there existed a royal palace, elements of which were used for the construction of the school. Unknown photographer, ca.1900

145 Ulica Kazimierza Wielkiego, odpowiada w przybliżeniu dawnemu traktowi z Krakowa do pałacu królewskiego w Łobzowie. Jej południowo-wschodni odcinek znajdował się na terenie Nowej Wsi. fot. nieznany, 1907 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-664

Kazimierza Wielkiego Street runs approxi- mately along the old route from Krakow to the royal palace in Łobzów. Its south-eastern section was located in Nowa Wieś. Unknown photographer, 1907

Krzyż z figurą Chrystusa w Łobzowie „blisko pałacu szkoły kadetów”. fot. Walery Eliasz Radzikowski, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-332

Cross with the figure of Christ in Łobzów, ‘close to the palace of the Cadet School’. Photo: Walery Eliasz Radzikowski, ca. 1900

146 Młynówka Królewska – nieistniejące dziś koryto Rudawy. Był to sztuczny przekop, którym płynęła Rudawa z podkrakowskich Mydlnik przez Łobzów, dalej granicą między Nową Wsią a Krowodrzą, następnie przez Piasek aż do Błoń, gdzie ponownie łączyła się z Niecieczą, właściwym korytem Rudawy. Zaopatrywała Kraków w wodę do celów przemysłowych (młyny) i obronnych. Na fotografii – obecnie rejon skrzyżowania ulic: Królewskiej, Podchorążych i Kazimierza Wielkiego. fot. nieznany, 1907 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-333, A III-367

Młynówka Królewska (Royal Brook) – the old riverbed of the Rudawa, now no longer in existence. This was a man made ditch in which the river Rudawa flowed from Mydlniki near Krakow through Łobzów, along the boundary between Nowa Wieś and Krowodrza, and then through Piasek until reaching the Błonia, where it again joined the Nieciecz, the original riverbed of the Rudawa. It supplied Krakow with water for industrial (mills), and defensive purposes. Photograph – the present crossroads of Królewska, Podchorążych and Kazimierza Wielkiego Streets. Unknown photographer, 1907

147 Domy przy ul. Łobzowskiej. fot. nieznany, 1907 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-365, A III-314,

Houses in Łobzowska Street. Unknown photographer, 1907

Dom przy ul. Łobzowskiej 37. fot. nieznany, 1907 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-366

House at 37 Łobzowska Street. Unknown photographer, 1907

148 Nowa Wieś Narodowa NOWA WIEŚ NARODOWA – gmina o charak- NOWA WIEŚ NARODOWA – an agricultural terze rolniczym, o półwiejskiej zabudowie i z dużą community, with buildings of a semi-rural character and ilością ogrodów. Należała do parafii św. Szczepana many gardens. It belonged to the parish of the church w Krakowie. W 1894 r. Zgromadzenie Księży of St. Stephen in Kraków. In 1894, the Congregation Misjonarzy wybudowało tam według projektu Stefana of the Priests Missionaries built a church under the Żołdaniego kościół p.w. NMP z Lourdes. Wg spisu invocation of the Blessed Virgin Mary of Lourdes, ludności z 1900 r. w tej gminie zamieszkiwały 2373 designed by Stefan Żołdani. According to the census osoby. W 1902 r. Nowa Wieś Narodowa liczyła 154 of 1900, the community had a population of 2,373 domy mieszkalne i 23 zabudowania gospodarcze. people and in 1902, Nowa Wieś Narodowa had 154 W jej granicach znajdowała się niewielka część Parku houses and 23 outbuildings. Within its borders was Krakowskiego. also a small part of Krakowski Park. W 1910 r., pod skróconą nazwą Nowa Wieś, została In 1910, under the shortened name of Nowa Wieś, włączona do Krakowa jako XV dzielnica. it was incorporated into Krakow as the XV district.

150 ... Wszyscy włościanie z okolic Krakowa wypełniają ściśle ... All the peasants folk from the vicinity of Krakow przepisy religijne pod względem nabożeństw, spowiedzi strictly comply with the rules as far as religious service, i postów.[...] Ogrodnicy zapełniają kościoły Krakowa confession and fasts are concerned. [...] Gardeners fill podczas odpustów, a na processyach Bożego Ciała, jako the churches of Krakow during indulgences as well as at należący do różnych bractw kościelnych, przywdziewają times of processions on Corpus Christi and, as belonging tychże różnobarwne kapy, i jedni niosą chorągwie, to various religious brotherhoods, are dressed in their drudzy postępują z zapalonemi świecami. Córki zaś colourful copes, some carrying banners, others progress ich przybrane w świąteczne suknie, niesą [!] feretrony, with lit candles. And their daughters, dressed in festive uważając to za nie mały [!] zaszczyt… clothes, carry feretories, considering it a big honour…

(J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, (J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, Kraków 1858, s. 35–36) Krakow 1858, pp. 35–36) Mapa katastralna wsi Nowa Wieś Narodowa z 1908 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w rejonie dzisiejszych ulic Lea, Misjonarskiej i al. Kijowskiej w okresie bezpośrednio poprzedzającym przyłączenie do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejącą zabudowę (wyłącznie drewnianą oznaczoną kolorem żółtym oraz zaznaczone kolorem różowym kościół i murowane budynki należące do kompleksu klasztornego Misjonarzy). Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Nowej Wsi Narodowej, kolorem brązowym oznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 379

Cadastral map of the village of Nowa Wieś Narodowa from 1908 (part of). The map illustrates the degree to which the village was built up in the area of today’s Lea, Misjonarska and Kijowska Streets, prior to incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots and building plots and the then existing buildings, which were exclusively wooden (marked in yellow), plus the church and other brick buildings belonging to the monastery complex of the Priests Missionaries, marked in pink. Account has been taken of place names used in Nowa Wieś Narodowa; roads are marked in brown, watercourses in blue.

152 Ostatnia Rada Gminy Nowa Wieś Narodowa (1910–1912). Czwarty od lewej siedzi naczelnik gminy Piotr Rosół. fot. Stanisław Stadler, Kraków, ok. 1910 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 3-58

The last Village Council of Nowa Wieś Narodowa (1910–1912). Piotr Rosół, the head of the community, sits fourth from the left. Photo: Stanisław Stadler, Krakow, ca. 1910 153 Laska gminna Nowej Wsi Narodowej z XVII w. (fragment). fot. nieznany, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-583

Ceremonial staff of Nowa Wieś Narodowa, 17th century (detail). Unknown photographer, ca.1900

Tłok pieczętny używany przez Gminę Nowa Wieś Narodowa. Okrągły, w polu pieczętnym święty trzymający krzyż, w otoku napis: • URZĄD GMINY NOWY. WSI NARODOWEJ. Nowa Wieś Narodowa posiada ponadto (wśród wsi przyłączonych do Krakowa) najstarszy zachowany tłok pieczętny. Pochodzi on zapewne z XIV w., a używany był do k. XVIII w. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 139

Round stamp used by the Community of Nowa Wieś Narodowa. It depicts a saint holding a cross, around the edge the inscription: • URZĄD GMINY NOWY. WSI NARODOWEJ. (Community Office of Nowa Wieś Narodowa). Nowa Wieś Narodowa also owns the oldest preserved stamp from among the villages incorporated into Krakow. It probably comes from the 14th century and was used until the end of the 18th century.

154 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Nowej Wsi Narodowej w dniu 24 marca 1904 r. (fragment). Gmina Nowa Wieś, sygn. GmP IV-12, s. 424–425

Minutes of the meeting of the Community Council of Nowa Wieś Narodowa held on the 24th March 1904 (excerpt).

155 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Nowej Wsi Narodowej w dniu 4 stycznia 1907 r. (fragment). Gmina Nowa Wieś, sygn. GmP IV-12, s. 495

Minutes of the meeting of the Community Council of Nowa Wieś Narodowa held on the 4th January 1907 (excerpt). 156 Rada Gminy w Nowej Wsi Narodowej zgodziła się na The Local Community Council in Nowa Wieś Narodowa przyłączenie do miasta Krakowa na swym posiedzeniu agreed to be incorporated into the city of Krakow at its w dniu 24 marca 1904 r. Układ z przedstawicielami meeting held on the 24th March 1904. Final agreement Magistratu zawarto w dniu 20 grudnia 1906 r., with the representatives of the Municipality of Krakow po czym uchwałą Rady Gminy z dnia 4 stycznia was concluded on the 20th December 1906, after which 1907 r. powyższy układ został zatwierdzony. Wśród it was ratified by the Community Council Resolution of warunków odrębnych i dodatkowych, na jakich the 4th January 1907. Among separate and additional gmina ta zgodziła się na przyłączenie do miasta conditions under which this community agreed to be Krakowa, znalazły się m.in.: incorporated into the city of Krakow were e.g.:

B. Punkta odrębne: B. Specific points:

III. Gmina m. Krakowa przyrzeka przyjąć III. The Municipality of Krakow promises to enlist the wymienionych w uchwale funkcyonaryuszy gmin- community functionaries mentioned in the resolution: nych: naczelnika gminy i pachołka gminnego do the Community head and an office boy, into the service służby m. Krakowa z odpowiedniem przydzieleniem of Krakow with the appropriate allocation of duties and i prawami, przysługującemi funkcyonaryuszom miej- the rights vested in the city functionaries of the appropriate skim odpowiedniej kategoryi, oraz z policzeniem im category, and to count up their years of service in the lat służby, przebytych w służbie gminy Nowej Wsi Community of Nowa Wieś Narodowa, granting them Narodowej, przyznając im pobory co najmniej w tej a salary, of at least the amount which they had been given wysokości, jakie mieli w swej gminie w dniu 1 stycznia in their own community on the 1st January 1906 […] 1906 r. [...] C. Addition to point IX of the minutes: C. Dodatek do punktu IX. protokołu: b) As to the condition that [...], since the day of the b) Co do warunku [...], aby z dniem przyłączenia incorporation of the community into the city of Krakow, tutejszej gminy do miasta Krakowa mieszkańcy the residents of Nowa Wieś Narodowa should be Nowej Wsi Narodowej wolni byli przy wjeździe do free from the toll on carts at the entrance to the city miasta Krakowa od opłaty kopytkowego od zaprzęgów, of Krakow, the representatives of the Municipality reprezentanci gminy m. Krakowa oświadczają, iż of Krakow declare that this demand cannot be satisfied żądaniu temu już ze względów technicznych zadość because of technical reasons. uczynić nie będzie można.

Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 23, sygn. IT 1273 157 Plan sytuacyjny kościoła, klasztoru i ogrodów księży Misjonarzy w Nowej Wsi, 1905 r. Kataster Galicyjski, sygn. KPK 213

Layout plan of the church, monastery and gardens of the Priests Missionaries in Nowa Wieś, 1905.

158 Kościół XX. Misjonarzy p.w. Najświętszej Marii Panny z Lourdes w Nowej Wsi. Wzniesiony w latach 1892–1894 wg projektu Stefana Żołdaniego. fot. Walery Eliasz Radzikowski, 1899 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-319

Church of the Priests Missionaries under the invocation of the Blessed Virgin Mary of Lourdes in Nowa Wieś. Built in the years 1892–1894, according to a design by Stefan Żołdani. Photo: Walery Eliasz Radzikowski, 1899

Wnętrze kościoła XX. Misjonarzy p.w. Najświętszej Marii Panny z Lourdes w Nowej Wsi. fot. Walery Eliasz Radzikowski, 1899 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-316

Interior of the church of the Priests Missionaries under the invocation of the Blessed Virgin Mary of Lourdes in Nowa Wieś. Photo: Walery Eliasz Radzikowski, 1899

159 … Przy ujściu ulicy Karmelickiej za wałem kolejowym … At the end of Karmelicka Street, behind the railway shaft, w pasie fortyfikacyjnym wydzierżawił Stanisław Rehman, within the fortification belt, Stanisław Rehman, the city radca miejski, od wojskowości 12 morgów pola w r. 1885 na councillor, leased from the military, 12 acres of land in 1885 pewną dłuższą ilość lat i urządził tam ogród dla publiczności for a large number of years. Here he arranged a garden for the ze stawem i różnemi budowlami, w których się mieszczą public with a pond and various buildings housing a restaurant, restauracya, cukiernia, kawiarnia, altany dla muzyki, patisserie, cafe, gazebos for music, swings, a track for cyclists, huśtawki, arena dla kolarzy, pływalnia, a nawet utworzył a swimming pool, and he even created a zoo of national fauna, zwierzyniec krajowej fauny. W końcu teatr letni, a w zimie and what is more – a summer theatre. In winter he arranged urządził porządną ślizgawkę, że od razu tak nazwany park a decent skating rink, so that the park, named immediately the krakowski stał się ulubionem miejscem zbiorowem dla Krakowski park, became a favourite common place for the mieszkańców Krakowa. Ciągłe z biegiem lat ulepszenia, a nade residents of Krakow. Continuous improvements over the years, wszystko połączenie tramwajem z śródmieściem, wpłynęły na and above all the tram services from the centre, contributed niezmiernie liczną frekwencyą tamże publiczności. Odbywają to an extremely large attendance. All sorts of music concerts, się tu przeróżne koncerty muzyczne, festyny, tombole, zabawy festivals, tombolas, summer dances are held here, so that often letnie, że często brak bywa miejsca dla spóźnionych gości… there is no place for the latecomers…

(W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy..., (W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy, Kraków 1902, s. 511–512) Krakow 1902, pp. 511–512)

Plan sytuacyjny Parku Krakowskiego w Nowej Wsi z 1901 r., zatwierdzony przez naczelnika gminy Piotra Rosoła. Na planie oznaczono obiekty na terenie parku (teatr, kręgielnia, restauracja). Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, Pl. Wolności 1-2, f. 990, pl. 2

Layout plan of Krakowski Park in Nowa Wieś from 1901, approved by the head of the community, Peter Rosół. Objects in the park (the theater, bowling club and restaurant) are marked on the map. Murowana kapliczka filarowo-wnękowa w Parku Krakowskim. Obecnie usytuowana jest w północno- wschodniej części parku, gdzie została przeniesiona pod k. XIX w. z łąki przy drodze do Łobzowa. Pełniła prawdopodobnie funkcję tzw. latarni umarłych, wskazującej drogę do pałacu królewskiego w Łobzowie. W latarniach tych, w ich górnej części znajdowała się nisza, w której stawiano lampki lub kaganki oliwne. fot. nieznany, ok. 1897 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-340

Brick pillared-niche chapel in Krakowski Park. It is situated in the north-eastern part of the park, where it was moved at the end of the 19th century from a wayside meadow on the road to Łobzów. It probably functioned as the so-called ‘lantern of the dead’, indicating the way to the royal palace in Łobzów. These lanterns in their upper part had a niche in which lamps or olive oil torches were placed. Unknown photographer, ca.1897

161 Programy Teatru „Rozmaitości”. 1907, 1909 i b.d. Zbiór profesora Teofila Klimy, sygn. 29/680/4, s. 246–247, 283, 295

Programmes of the ‘Rozmaitości’ Theatre. 1907, 1909, no date

W latach 90. XIX w. w Parku Krakowskim powstał teatr Letni, zwany też Ludowym i Teatrem Rozmaitości. Działał od maja do września i miał bardzo różnorodny repertuar, m.in. występy operetki lwowskiej, objazdowych trup teatralnych i cyrkowych, orkiestr, a nawet siłaczy i treserów zwierząt.

In the 1890’s, a Summer Theatre was established in Krakowski Park, also known as the People’s and the ‘Rozmaitości’ (‘Variety’) Theatre. It performed from May to September and had a very diverse repertoire, including the performances of the L’viv operetta, travelling theatres and circus troupes, orchestras, and even athletes and animal tamers. 162 Plakat wodewilu „Krowoderskie zuchy” autorstwa Stefana Turskiego z ok. 1912 r. Zbiór profesora Teofila Klimy, sygn. 29/680/4, s. 531

Poster of the vaudeville ‘Krowoderskie zuchy’ (Valiant Fellows of Krowodrza) by Stefan Turski from around 1912.

W lipcu 1898 r. odbyła się w teatrze prapremiera wodewilu autorstwa Konstantego Krumłowskiego „Królowa przedmieścia”, którego bohaterką była piękna Mańka z Półwsia Zwierzynieckiego. Był to najsłynniejszy i najpopularniejszy wodewil wystawiany w teatrze Rozmaitości. Drugim twórcą uznanych utworów obrazujących życie przedmieść był Stefan Turski (1875–1945), którego „Przedmiejskie zalecanki” (1912), „Lola z Ludwinowa” (1914), a zwłaszcza „Krowoderskie zuchy” (1910) cieszyły się ogromną popularnością.

In July 1898, in the theatre, there was a premiere of the vaudeville ‘Królowa Przedmieścia’ (‘Queen of the Suburb’) by Konstanty Krumłowski, whose heroine was the beautiful Mańka from Półwsie Zwierzynieckie. It was the most famous and most popular vaudeville act put on in the ‘Rozmaitości’ Theatre. Another author of approved works depicting suburban life was Stefan Turski (1875-1945), whose ‘Przedmiejskie zalecanki’ (‘The Suburban Wooing’) (1912), ‘Lola of Ludwinów’ (1914), and especially ‘Krowoderskie zuchy’ (‘Valiant Fellows of Krowodrza’) (1910) enjoyed enormous popularity. 163 Ulica w Nowej Wsi Narodowej. fot. nieznany, ok. 1910 „Nowości Illustrowane”, R. VII, Numer nadzwyczajny z 17 kwietnia 1910, s. 11

Street in Nowa Wieś Narodowa. Unknown photographer, ca. 1910

Projekt szkoły czteroklasowej w Nowej Wsi (obecnie ul. Kazimierza Wielkiego 33) z 1903 r. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU BUP Szkoły 131, pl. 6961

Design for a school to provide four years of education in Nowa Wieś (currently 33 Kazimierza Wielkiego Street) from 1903.

164 PÓŁWSIE ZWIERZYNIECKIE PÓŁWSIE ZWIERZYNIECKIE – na terenie PÓŁWSIE ZWIERZYNIECKIE – St. Norbert gminy od XII w. istnieje Klasztor Norbertanek Convent and Church under the invocation of St. i kościół p.w. św. Augustyna i św. Jana Chrzciciela. Augustine and St. John the Baptist have existed here Wieś należała do parafii w Zwierzyńcu przy kościele since the 12th century. The village belonged to the Najświętszego Salwatora. Przez teren Półwsia płynie parish of Zwierzyniec under the church of the Holy rzeka Rudawa. Saviour. The river Rudawa flows through the area Wg spisu ludności z 1900 r. zamieszkiwało w Półwsiu of Półwsie. łącznie z obszarem dworskim (będącym własnością According to the census of 1900 the area of Półwsie, Klasztoru PP. Norbertanek) 2875 osób. W 1902 r. including the manorial estate (owned by the Convent znajdowało się tam 88 domów mieszkalnych of the Ladies of St. Norbert) was inhabited by 2,875 i 2 stodoły, fabryka szczotek, młyn wodny, rzeźnia people and in 1902 there were 88 houses, two barns, oraz szkoła. a brush factory, a water mill, a slaughterhouse and W 1910 r., pod skróconą nazwą Półwsie, włączono a school. gminę wraz z obszarem dworskim do Krakowa jako In 1910, under the shortened name of Półwsie, the XII dzielnicę katastralną. community was incorporated into Krakow as the XII district to be incorporated into the cadastre.

166 Ostatnia Rada Gminy Półwsie Zwierzynieckie (1910–1912). Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, pod red. K. Rollego, Kraków 1931, s. 245

The last Community Council of Półwsie Zwierzynieckie (1910–1912).

167 Mapa katastralna wsi Zwierzyniec i Półwsie Zwierzynieckie z 1903 r. [oddaje stan późniejszy, z ok. 1908 r.] (fragment). Obrazuje stopień zabudowania Półwsia w rejonie dzisiejszych ulic Senatorskiej i Tadeusza Kościuszki w okresie przyłączenia do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (kolorem różowym oznaczone budynki murowane, żółtym drewniane), np. Klasztor Norbertanek. Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Półwsiu, kolorem brązowym oznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 770

Cadastral map of the villages of Zwierzyniec and Półwsie Zwierzynieckie from 1903 [showing also additions made around 1908], (detail). The map illustrates the degree to which Półwsie was built up in the locality of today’s Senatorska and Tadeusza Kościuszki Streets when incorporated into Krakow. Cultivated plots, building plots and the then existing buildings are marked (brick buildings in pink, wooden buildings in yellow), e.g. the Convent of the Ladies of St. Norbert. Account was taken of local place names used in Półwsie; roads are marked in brown, watercourses in blue. Uchwała VI. Resolution VI. Wniosek co do Obwieszczania Uchwał tyczacych się Gminy Proposal regarding the Proclamation of Resolutions całej lub jej większej części. concerning the whole community or a greater part of it.

Uchwały Rady Gminnej lub zlecenia Naczelnika, któremi Resolutions of the Community Council or Orders issued by its się obowiązuje całą Gminę lub jej większą część, oznajmia Head, valid for the entire Community or its greater part, are się obwieszczeniem, którego woźny przypisawszy dzień announced in a Notice, which the janitor, having assigned obwieszczenia, przybije w skrzynce za kratkami /:gablotka:/ the date of the Notice, will nail in a frame behind the grille do tego przeznaczonej, do ogólnego przejrzenia. [...] /:noticeboard:/ reserved for this purpose, for a general review. [...] Obwieszczenie zawsze ma być potwierdzone podpisem Official notices are always to be confirmed by the signature naczelnika i pieczęcią gminy… of the community head and the community seal…

(Gmina Półwsie Zwierzynieckie, sygn. GmP I-3, s. 21)

Dwa tłoki pieczętne napisowe używane przez gminę Two round stamps with inscriptions, used by the community Półwsie Zwierzynieckie. Obydwa okrągłe. Pierwszy of Półwsie Zwierzynieckie. The first stamp bears the tłok z 1867 r. ma w polu pieczętnym napis: GMINA inscription: GMINA PÓŁWSIE ZWIERZYNIEC 1867 PÓŁWSIE ZWIERZYNIEC 1867 oraz w otoku: (Community Półwsie Zwierzyniec), and around the edge: W WIELKIEM KSIĘSTWIE KRAKOWSKIEM. Drugi W WIELKIEM KSIĘSTWIE KRAKOWSKIEM (In the tłok w polu pieczętnym ma napis: GMINA PÓŁWSIE great Duchy of Krakow). The second stamp has the inscription: ZWIERZYNIEC, w otoku: W WIELKIEM KSIĘSTWIE GMINA PÓŁWSIE ZWIERZYNIEC (Community Półwsie KRAKOWSKIEM *. Zwierzyniec), around the edge: W WIELKIEM KSIĘSTWIE Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 369, T. 89 KRAKOWSKIEM * (In the great Duchy of Krakow). 169 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Półwsiu Zwierzynieckim w dniu 28 marca 1904 r. (fragment). Gmina Półwsie Zwierzynieckie, sygn. GmP I-4, s. 228–229

Minutes of the meeting of the Community Council of Półwsie Zwierzynieckie, held on the 28th March 1904 (excerpt).

170 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Półwsiu Zwierzynieckim w dniu 29 grudnia 1906 r. (fragment). Gmina Półwsie Zwierzynieckie, sygn. GmP I-4, s. 297–298

Minutes of the meeting of the Community Council of Półwsie Zwierzynieckie, held on the 29th December 1906 (excerpt).

171 Rada Gminy w Półwsiu Zwierzynieckim zgodziła The Council of Półwsie Zwierzynieckie agreed on the się na przyłączenie do miasta Krakowa na swym incorporation into the city of Krakow at its meeting posiedzeniu w dniu 28 marca 1904 r. Ostateczny układ held on the 28th March 1904. The final agreement with z przedstawicielami Magistratu zawarto w dniu 20 grudnia representatives of the Municipal Office was concluded 1906 r., a następnie został on zatwierdzony uchwałą Rady on the 20th December 1906 , and then ratified by the Gminy z dnia 29 grudnia 1906 r. Wśród warunków Community Council resolution of the 29th December odrębnych i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się 1906. Among separate and additional conditions under na przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.:

XII. W granicach swojej kompetencyi gmina miasta Krakowa XII. Within the limits of its competency, the Municipality zezwoli tym mieszkańcom gminy Półwsie Zwierzynieckie, of Krakow will allow all the inhabitants of the community którzy się wykażą z posiadania gruntów, pod uprawę of Półwsie Zwierzynieckie, who prove their title to cultivated rolniczą używanych, na chów nierogacizny w obrębie agricultural land, to breed swine within the current terytoryum obecnej gminy Półwsie Zwierzynieckie. Konie community boundaries of Półwsie Zwierzynieckie. As for i bydło wszystkim mieszkańcom obecnej gminy Półwsie horses and cattle, all the inhabitants of the present community Zwierzynieckie chować będzie wolno.[...] of Półwsie Zwierzyniecka are allowed to breed them.[...]

XIV. Gmina miasta Krakowa nie ma zamiaru znosić XIV. The Municipality of Krakow does not intend to istniejących w Półwsiu Zwierzynieckiem targów dziennych abolish the daily dairy and vegetable fair existing in Półwsie na nabiał i jarzyny; co do ogólnych targów zaś, odbywających Zwierzynieckie. As for a general market, held twice a week, się dwa razy w tygodniu, wyda gmina miasta Krakowa the Municipality of Krakow will issue temporary regulations przejściowe przepisy z uwzględnieniem stosunków i potrzeb which will take into account local needs and situation, as well miejscowych, oraz dotychczasowego wykonywania.[...] as their observance to date.[…]

C. Punkta dodatkowe: C. Additional points: Gmina miasta Krakowa przyrzeka, że: The Municipality of Krakow promises that: a) Urządzenie komunikacyi w Półwsiu Zwierzynieckiem od a) The establishment of transport in Półwsie Zwierzynieckie stawu do parku Dra Jordana będzie objęte przyszłym planem from the pond to Dr Jordan’s Park will be included in the regulacyjnym. [...] future regulatory scheme. [...] d) Miasto Kraków dołoży starań o przedłużenie linii d) The City of Krakow will make every endeavour to extend tramwajowej aż po klasztor PP. Norbertanek. the tramline to the Convent of the Ladies of St. Norbert.

Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 18–19, sygn. IT 1273

172 Widok z Wawelu na Półwsie Zwierzynieckie i Zwierzyniec. Widoczny most na Wiśle, wybudowany w latach 1886–1887 w związku z budową kolei obwodowej, wówczas kolejowo-drogowy, w 1911 r. przebudowany na drogowy (obecnie w tym miejscu – Most Dębnicki). Po prawej stronie, blisko wylotu mostu, widać budynek rogatki miejskiej (z trójkątnym schodkowatym szczytem), mieszczący się przy końcu ul. Zwierzynieckiej. fot. Pracownia Fotograficzna inż. K. P. Cybulski, ok. 1920 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-1008

View from the Wawel Castle towards Półwsie Zwierzynieckie and Zwierzyniec. One can see a bridge on the Vistula River, built between 1886 and 1887 in connection with the construction of the perimeter rail. Originally, it was a rail and road bridge, but in 1911 it was reconstructed as a road bridge (presently, on this site is Dębnicki bridge). On the right, close to the end of the bridge, one can see the building of the city excise duty (with its triangular stepped roof), located at the end of Zwierzyniecka Street. Photographic Atelier of engineer K.P. Cybulski, ca. 1920 173 … Drugim brakiem Krakowa są łaźnie publiczne, jakie … Another amenity that Krakow lacks are public baths, dawniej istniały, a dotąd na nie zdobyć się miasto nie mogło. which had formerly existed, but the city had not been able to W lecie kąpiele w Wiśle spełniają powinności zdrowotne dla afford them until now. In the summer, bathing in the Vistula ogółu publiczności, w inną porę ubodzy nie posiadają zakła- satisfies the needs of the general public’s health, but in other dów odpowiednich. Dla osób niepotrzebujących się oglądać na seasons the poor do not have adequate facilities. For those who cenę kąpieli, znajdują się w różnych punktach miasta łazienki. do not need to worry about the price of the bath, there are baths located in various parts of the city. (W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy..., Kraków 1902, s. 597–598) (W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy..., Krakow 1902, pp. 597–598)

Pływające łazienki letnie na Wiśle posta- wione nieopodal kolejowo-drogowego mostu na Wiśle. Były to domki kąpielowe, ustawione na łodziach. Mieściły się w nich przebieralnia i kabiny kąpielowe. [fot. Adam Schmidt], ok. 1897 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-121

Floating summer baths on the Vistula River, located near the rail and road bridge over the Vistula. These were bath houses set on boats. They included dressing rooms and bathing cabins. [Photo: Adam Schmidt], ca. 1897

174 Plan łazienek kąpielowych na Wiśle, położonych w Półwsiu Zwierzynieckim, w pobliżu mostu kolejowego, ok. 1895. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Różne, f. 77, brak pag.

Plan of the floating baths on the Vistula River, located in Półwsie Zwierzynieckie, near the rail and road bridge, ca. 1895.

175 Ulica T. Kościuszki w Półwsiu Zwierzynieckim. Zabudowa ulicy jest bardzo zróżnicowana. Obok piętrowych kamienic stoją drewniane bielone chaty. „Nowości Illustrowane”, R. VII, Numer nadzwyczajny z 17 kwietnia 1910, s. 11

T. Kosciuszko Street in Półwsie Zwierzy- nieckie. The buildings in the street are very diverse. Two-story townhouses stand next to whitewashed wooden huts.

Koszary c.k. artylerii polnej przy ul. T. Kościuszki. pocz. XX w. Zbiór widokówek, sygn. C V-40

Barracks of the Imperial and Royal Field Artillery in Zwierzyniec (at T. Kościuszko Street), early 20th century.

176 Chata w Półwsiu Zwierzynieckim, przy ul. T. Kościuszki 39. fot. Tadeusz Gutkowski, 1914 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-602

Cottage in Półwsie Zwierzynieckie, at 39 Kościuszko Street. Photo: Tadeusz Gutkowski, 1914

Chata w Półwsiu Zwierzynieckim, przy ul. T. Kościuszki 43. fot. Tadeusz Gutkowski, 1914 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-603

Cottage in Półwsie Zwierzynieckie, at 43 Kościuszko Street. Photo: Tadeusz Gutkowski, 1914 Opis murowanego parterowego budynku w Półwsiu Zwierzynieckim, należącego do Zgromadzenia Sióstr Norbertanek. W budynku mieściła się ochronka dla dzieci i mieszkanie organisty. Opis sporządzono w marcu 1910 r. w ramach spisu domów w gminach i obszarach dworskich przyłączonych do Krakowa. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Różne, f. 1137, t. 3, s. 29–31

Description of the single-story brick building in Półwsie Zwierzynieckie which belonged to the Convent of the Sisters of St. Norbert. The building housed a kindergarten for children and an organist’s apartment. The description was made in March 1910 for the inventory of houses in the communities and manorial estates incorporated into Krakow.

178 PRĄDNIK BIAŁY PRĄDNIK BIAŁY – wieś nad Białuchą (Prąd- PRĄDNIK BIAŁY – a village on the river Białucha nikiem). Należała do parafii św. Krzyża w Krakowie. (also known as Prądnik). It belonged to the parish Na jej terenie miasto Kraków posiadało Zakład of the Holy Cross in Krakow. In Prądnik, the city of Kontumacyjny, zajmujący się kwarantanną i dezyn- Krakow had a decontamination and quarantine unit, fekcją zwierząt. which dealt with animal quarantine and disinfection. Wg spisu ludności z 1900 r. w całej gminie According to the census of 1900, the entire Prądnik zamieszkiwało 776 osób. W 1902 r. Prądnik Biały Biały community had a population of 776 people liczył 54 domy mieszkalne, w części przyłączonej and in 1902, had 54 houses; in the part incorporated do Krakowa istniał tylko 1 dom oraz wspomniany to Krakow, there was only one house and the above- Zakład Kontumacyjny. mentioned decontamination and quarantine unit. W 1910 r. włączono do Krakowa tylko niewielką In 1910, only a small, southern part of the community południową część gminy, na której znajdował się with the decontamination and quarantine unit Zakład Kontumacyjny. Teren ten przyłączono do was incorporated into Krakow. It was attached to dzielnicy XVII Krowodrza. Pozostała część gminy the district XVII of Krowodrza. The rest of the została włączona dopiero w 1941 r. community was incorporated as late as 1941.

180 ... Nie można pominąć bez wspomnienia wiosek ... We should not fail to take notice of the villages oddzielonych od Krakowa rzeczką Prądnik i od tej separated from Krakow by the river Prądnik, named nazwanych Prądnikami, a których jest siedm [!]. ‘Prądniki’, after the river; there being seven of these Włościan z tych wiosek mianują w Krakowie zwykle villages. Peasant folk from these villages, in Krakow Prądniczanami. Trudnią się oni pieczywem chleba, are usually called ‘Prądniczanie’. Their occupation is który od nich znowu dostał nazwę Prądnickiego. Chleb the baking of bread, which in turn obtained the name ten żytni, dobrze wypieczony, a smaczny, mający tę of Prądnicki bread after its makers. This rye bread is well zaletę, iż przez długi czas nie pleśnieje, odznacza się baked and flavoursome and has this advantage, that it także swą wielkością, gdyż bywa i w takich bochenkach, does not become mouldy for some long time. It is also które mają 3 stopy średnicy a stopę grubości... characteristic due to its size, as it may appear in loaves that are a foot thick and have three feet in diameter... (J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, Kraków 1858, s. 7–8) (J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, Krakow 1858, pp. 7–8) Szkic indykacyjny wsi Prądnik Biały z 1871 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania w końcu XIX w. części wsi przyłączonej do Krakowa, w rejonie dzisiejszych ulic Prądnickiej i Opolskiej. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania, np. Zakład Kontumacyjny (kolorem różowym oznaczone budynki murowane, żółtym – drewniane, brązowym – drogi). Kataster Galicyjski, sygn. KPK 195

Detailed plan of the village of Prądnik Biały from 1871 (detail). It illustrates the degree to which the part of the village incorporated into Krakow had been built up by the end of the 19th century in the area of today’s Prądnicka and Opolska Streets. Marked are cultivated plots, building plots and the then existing buildings, e.g the Decontamination Unit; brick buildings are marked in pink, wooden in yellow and roads in brown.

182 183 Rada Gminy Prądnik Biały (1910–1912). Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, pod red. K. Rollego, Kraków 1931, s. 267

The Community Council of Prądnik Biały (1910–1912).

184 Odpis protokołu z posiedzenia Rady Gminy w Prądniku Białym w dniu 20 grudnia 1906 r. (fragmenty). Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1296, brak pag.

Copy of the minutes of the meeting of the Community Council of Prądnik Biały held on the 20th March 1906 (excerpts).

185 Rada Gminy w Prądniku Białym zgodziła się na Community Council in Prądnik Biały, at its meeting przyłączenie części terenu gminy po potok Sudoł do on the 20th December 1906, agreed that a part of the miasta Krakowa na swym posiedzeniu w dniu 20 community, up to the Sudol stream, be incorporated grudnia 1906 r. Ostateczny układ z przedstawicielami into the City of Krakow. The final agreement with the Magistratu zawarto w dniu 21 grudnia 1906 r., po representatives of the Municipality was concluded on czym uchwałą Rady Gminy z dnia 4 stycznia 1907 r. the 21st December 1906, after which the Community został on zatwierdzony. Wśród warunków odrębnych Council ratified the agreement in its resolution made i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się na on the 4th January 1907. Among separate and additional przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: conditions under which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.:

I. Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się tytułem I. The Municipality of Krakow pledges to compensate odszkodowania za utracone dochody z odłączonej części for the loss of revenue from the annexed part of Prądnik Prądnika Białego płacić tejże gminie przez lat dziesięć, Biały by paying to the above-mentioned community licząc od dnia inkorporacyi, ryczałtową kwotę dwieście a lump sum of two hundred and fifty crowns a year for pięćdziesiąt koron rocznie.[...] ten years from the date of incorporation.[...]

III. Następujące życzenia gminy Prądnika Białego III. The Municipality of Krakow pledges to comply with gmina miasta Krakowa obowiązuje się spełnić: the following wishes of the community of Prądnik of Biały: a) Koszta pomiaru i oznaczenia granic, oddzielających a) The measuring and demarcation of the boundaries obie gminy, czy to za pomocą wkopanych w ziemię which separate the two communities, whether by means kamieni, czy przez wpuszczanie słupów w ziemi of stones dug into the ground, or by the installation i sprawienie tablic z odpowiednimi napisami, poniesie of poles in the ground, along with the making of signs sama gmina miasta Krakowa.[...] with appropriate notices, all will be executed by the municipality of the City of Krakow and costs will be V. Następujące życzenia, wyrażone w uchwale Rady borne solely by the municipality.[...] gminnej w Prądniku Białym z dnia 20 grudnia 1906, obowiązuje się gmina miasta Krakowa spełnić w miarę V. The Municipality of Krakow pledges to comply with możności: the following wishes expressed in the resolution of the Community Council of Prądnik Biały dated the 20th 3) Gmina wyraża życzenie, aby w niedalekiej przyszło- December 1906, as far as possible: ści przeprowadzoną została budowa toru tramwajowego od rogatki Wrocławskiej do mostu na Sudołówce. 3) The Community wishes that in the near future the construction of a tram track from Wrocławska toll gate Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla to the bridge on the Sudołówka be carried out. rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 28, sygn. IT 1273 Plan sytuacyjny Zakładu Kontumacyjnego w Prądniku Białym, k. XIX w. Miejski Zakład Kontumacyjny funkcjonował na terenie Prądnika Białego od lat 90. XIX w. do pocz. XX w., kiedy to działalność tę przejęła rzeźnia na Grzegórzkach. Wówczas na jego miejscu podjęto budowę Miejskiego Zakładu Sanitarnego. Obecnie znajduje się tam Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU BUP 12, t. I, pl. 480c

Layout plan of the Decontamination Unit in Prądnik Biały, from the end of the 19th century. The City Decontamination Unit functioned in Prądnik Biały from the 1890s to the early part of the 20th century, when the slaughterhouse in Grzegórzki took over its operation. Subsequently, the land was taken up by the Municipal Sanitary Department and today it is the site of the John Paul II Specialist Hospital.

187 Widok domu administracyjnego przy Zakładzie Kontumacyjnym w Prądniku Białym z 1891 r. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU BUP 12, t. I, pl. 482a

View of the of Administration building at the Decontamination Unit in Prądnik Biały, from 1891.

Projekt rzeźni na terenie Zakładu Kontumacyjnego w Prądniku Białym z 1892 r. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM TAU BUP 12, t. I, pl. 485

Design for the slaughterhouse on the premises of the Decontamination Unit in Prądnik Biały from 1892.

188 PRĄDNIK CZERWONY z OLSZą PRĄDNIK CZERWONY z OLSZą – wsie PRĄDNIK CZERWONY with OLSZA – villages, tworzące pod koniec XIX w. jedną gminę. Obydwie in the late 19th century forming one community. Both leżą nad Białuchą (Prądnik) i Sudołem, który na lie on the river Białucha (Prądnik) and Sudoł river, terenie Olszy uchodzi do Białuchy. Prądnik Czerwony which has a confluence with the Białucha in the area należał do parafii św. Mikołaja w Krakowie. Na terenie of Olsza. Prądnik Czerwony belonged to the parish Prądnika Czerwonego miasto Kraków na początku of the church of St. Nicholas in Krakow. Within the XIX w. założyło Cmentarz Miejski (dzisiaj Rako- area of Prądnik Czerwony, in the early 19th century, wicki). W 1893 r. we wsi Olsza wybudowano the city of Krakow founded the City Cemetery (now Schronisko Fundacji Księcia Aleksandra Lubo- Rakowicki). In 1893, in the village of Olsza, the mirskiego dla Zaniedbanych Chłopców. Duke Aleksander Lubomirski Foundation Shelter for Wg spisu ludności z 1900 r. w całej gminie Neglected Boys was built. zamieszkiwało 4281 osób, w części przyłączonej do According to the census of 1900, the entire Krakowa – 1441. W 1902 r. w Prądniku Czerwonym community had a population of 4,281 people; in wraz ze znajdującymi się na jego terenie obszarami the part incorporated into Krakow – 1,441. In dworskimi istniało 200 domów mieszkalnych 1902, Prądnik Czerwony, together with the manorial i 129 zabudowań gospodarczych (z czego w części estates located within its area, had 200 houses and do rzeki Białuchy, przyłączonej do Krakowa – 129 outbuildings (of which, in the area up to the 65 domów). W przysiółku Olsza wraz z obszarem river Białucha incorporated into Krakow, there were dworskim znajdowało się 19 domów i 13 zabudowań 65 houses). In the hamlet of Olsza, together with the gospodarczych. manor, there were 19 houses and 13 outbuildings. W 1910 r. południowa część gminy została In 1910, the southern part of the community was przyłączona do Krakowa jako XVIII dzielnica pod incorporated into Krakow as the XVIII district, nazwą Warszawskie. Pozostała część gminy została under the name of ‘Warszawskie’. The rest of the włączona dopiero w 1941 r. community was incorporated as late as 1941.

190 Rada Gminy Prądnik Czerwony z Olszą (1910–1912). Siedzą od lewej: Wojciech Miętka, Jan Kasprzyk, Stanisław Ciupka, naczelnik gminy Jan Grabczak, Mikołaj Sobieraj, Markus Rothwein, Piotr Kowalczyk. Stoją od lewej: Ludwik Romanowski, Antoni Łyko, Karol Dettloff, Wincenty Poniedziałek. fot. nieznany, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-1062

The Community Council of Prądnik Czerwony with Olsza (1910–1912). Seated from left are: Wojciech Miętka, Jan Kasprzyk, Stanisław Ciupka, the Community head – Jan Grabczak, Mikołaj Sobieraj, Markus Rothwein, Piotr Kowalczyk. Standing from the left: Ludwik Romanowski, Antoni Łyko, Karol Dettloff, Wincenty Poniedziałek. Unknown photographer, ca. 1910

191 Mapa katastralna wsi Prądnik Czerwony z 1908 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania części wsi przyłączonej do Krakowa w rejonie dzisiejszych ulic Rakowickiej, Wita Stwosza i al. 29 Listopada (dawna ul. Warszawska). Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (kolorem różowym oznaczone budynki murowane, żółtym drewniane), np. budynki cmentarne przy Cmentarzu Rakowickim. Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Prądniku, kolorem brązowym oznaczono drogi, fioletowym kolej. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 466

Cadastral map of the village of Prądnik Czerwony from 1908 (detail). The map illustrates the degree to which the part of the village incorporated into Krakow was built up in the area of today’s Rakowicka, Wita Stwosza and al. 29 Listopada (former Warszawska) Streets. Marked are cultivated plots and building plots as well as the then existing buildings (brick buildings are marked in pink, wooden in yellow) e.g the cemetery buildings at Rakowicki Cemetery. Account was taken of local place names used in Prądnik; roads are marked in brown, railway – in violet. Mapa katastralna wsi Olsza z 1910 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania przyłączonej do Krakowa części wsi, wzdłuż obecnych ulic Rakowickiej i Lubomirskiego. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (kolorem różowym oznaczone budynki murowane, np. wzniesione w 1893 r. Schronisko Fundacji Księcia Aleksandra Lubomirskiego dla Zaniedbanych Chłopców, kolorem żółtym budynki drewniane). Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Olszy, kolorem brązowym oznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 399

Cadastral map of the village of Olsza from 1910 (part of). The map illustrates the extent to which the part of the village incorporated into Krakow was built up along the today’s Rakowicka and Lubomirskiego Streets. Cultivated plots, building plots and the then existing buildings are marked out (brick are marked in pink, e.g a shelter of the Duke Aleksander Lubomirski Foundation for Neglected Boys; wooden structures are marked in yellow). Local names used in Olsza were taken into account, roads are marked in brown and watercourses in blue. Odpis uchwały Rady Gminy w Prądniku Czerwonym z dnia 19 grudnia 1906 r. (fragmenty). Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1296, brak pag.

Copy of the resolution of the Community Council of Prądnik Czerwony from the 19th December 1906 (excerpts). 194 Odpis protokołu z posiedzenia odbytego w dniu 22 stycznia 1907 r. w Magistracie m. Krakowa z udziałem reprezentantów gminy m. Krakowa, delegatów Wydziału Krajowego i Rady Gminy w Prądniku Czerwonym (fragmenty). Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1296, brak pag.

Copy of the minutes of the meeting held on the 22nd January 1907 in the Municipal Office of Krakow, held in the presence of the representatives of the Municipality of Krakow, the delegates of the National Division (Executive body of Galician Parliament) and the Community Council in Prądnik Czerwony (excerpts). 195 Rada Gminy w Prądniku Czerwonym wyraziła zgodę The Community Council of Prądnik Czerwony agreed na przyłączenie części swej gminy (teren po rzekę to the incorporation into the city of Krakow of a part Białuchę, a z przysiółka Olszy po wał fortyfikacyjny) of their community (the area up to the Białucha River, do miasta Krakowa na swych posiedzeniach w dniach: and from the hamlet of the Olsza – up to the fortification 2 lipca 1906 r., 1 sierpnia 1906 r., 19 grudnia rampart) at its meetings held on the 2nd July 1906, 1st 1906 r. i 2 stycznia 1907 r. Ostateczne układy August 1906, 19th December 1906 and 2nd January z przedstawicielami Magistratu zawarto w dniu 1907. Final agreements with the representatives of the 21 grudnia 1906 r. i 22 stycznia 1907 r., a następnie Municipality were concluded on the 21st December w dniu 22 stycznia 1907 r. zatwierdzono uchwałą Rady 1906 and 22nd January 1907 and then, on the 22nd Gminy. Wśród warunków odrębnych i dodatkowych, January 1907, ratified in a resolution of the Community na jakich gmina ta zgodziła się na przyłączenie do Council. Among separate and additional conditions miasta Krakowa, znalazły się m.in.: under which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.:

B. Punkta odrębne: B. Specific points:

II. 1) Gmina miasta Krakowa przyrzeka dołożyć II. 1) The Municipality of Krakow promises to make every wszelkich starań, aby tramwaj krakowski możliwe jak effort to ensure that the Krakow tram is brought as close as najbliżej do gminy Prądnik Czerwony doprowadzony possible to the community of Prądnik Czerwony.[...] został. [...] 13. a) The Municipality of Krakow is to ensure that the 13. a) Gmina miasta Krakowa ma się wystarać, by powder magazines, situated in the local community, on the prochownie, znajdujące się w tutejszej gminie przy Warszawski and Mistrzejowski highroad, stop being the gościńcu Warszawskim i Mistrzejowskim przestały storage places of munitions, powder and other explosives, być składami prochu, amunicyi i innych materyałów but will be transformed into other types of storage facilities. wybuchowych, lecz przemienione zostały na inne The Municipality recognises there is a danger of explosion, składy, ponieważ zachodzi niebezpieczeństwo wybuchu, and additionally, that these powder magazines limit a oprócz tego prochownie te ścieśniają gminę rejonem growth of the community, due to fire area. Suffice it to ogniowym, zaś na wypadek przyłączenia części gminy po say that in the event of the incorporation of the part of the Białuchę pozostała część gminy mogłaby rozszerzać się community up to the Białucha river, the remaining part jedynie w kierunku tych prochowni.[...] of the community could only expand in the direction of the said powder magazines.[...] III. Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się wypłacać gminie Prądnik Czerwony przez lat trzy, licząc od III. The Municipality of Krakow pledges to pay two faktycznej inkorporacyi, po dwa tysiące koron rocznie za thousand crowns per year for three years, counting 196 prawo uczęszczania dzieci z odłączonej części Prądnika from the actual incorporation date, to the community Czerwonego do szkoły ludowej w samodzielnej części of Prądnik Czerwony for the right of attendance for gminy Prądnika Czerwonego.[...] children from the annexed part of Prądnik Czerwony to the Popular School, in the independent part of the VI. Żądanie, aby wszystkie psy wolne były od wszelkich community of Prądnik Czerwony.[...] opłat, uznaje się za niemożliwe do uwzględnienia, jedynie od psów łańcuchowych opłata nie będzie pobieraną. VI. The demand that all dogs be free from any charges is considered impossible to take into account; a fee will not VIII. Żądaniu [...], aby straż pożarna krakowska be charged only for chained dogs. udzielała pomocy bezpłatnej nieprzyłączonej części Prądnika Czerwonego, gmina miasta Krakowa będzie się VIII. As for the demand [...] that the Krakow fire brigade starała zadosyć [!] uczynić w praktykowanej zwyczajnie should give free assistance to the non-incorporated part of wobec sąsiadów mierze. Prądnik Czerwony, the Municipality of Krakow will try to fulfill such, to the extent which is customarily observed Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla among neighbours. rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 29–30, sygn. IT 1273

197 Plan sytuacyjny Cmentarza Rakowickiego, ok. 1870. Cmentarz założony na pocz. XIX w. (czynny od stycznia 1803 r.), powstał na zakupionych od karmelitów bosych gruntach we wsi Prądnik Czerwony, przy drodze do Rakowic. Jego utworzenie związane było z obowiązującym w monarchii habsburskiej zakazem dokonywania pochówków na cmentarzach przykościelnych i nakazem tworzenia cmentarzy na terenach pozamiejskich. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Plany architekt. Cm. Rakowicki 4

Layout plan of the Rakowicki Cemetery, ca. 1870. The cemetery, founded at the beginning of the 19th century (open from January 1803 onwards), was created on land purchased from Carmelites in the village of Prądnik Czerwony and situated at the road to Rakowice. Its creation was associated with the prohibition, binding in the Habsburg monarchy, of any burials in church graveyards and an obligation to create cemeteries outside urban areas.

198 Kaplica p.w. Zmartwychwstania Chrystusa Pana na Cmentarzu Rakowickim. Ufundowana przez Annę i Ludwika Helclów, została wybudowana w l. 1861–1862 wg projektu budowniczego wojskowego Józefa Czeszki. Ograniczenia budowlane obowiązujące w obrębie pasów przyfortecznych (cmentarz leżał w tym rejonie) spowodowały rezygnację z planowanej neogotyckiej kaplicy na rzecz budowli niskiej. fot. Józef Zajączkowski, ok. 1865 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-561 (fot. stereoskopowa)

Chapel under the invocation of Lord Jesus Christ’s Resurrection, at the Rakowicki Cemetery. Funded by Anna and Ludwik Helcel, it was built in the years 1861–1862, according to the design by Józef Czeszko, a military architect. The building restrictions binding within the belt close to the fortress (the cemetery was located in this area) resulted in the abandonment of the planned neo-gothic chapel and the building of a lower building instead. Photo: Józef Zajączkowski, ca. 1865

199 Nagrobek rodzin Szydłowskich i Kostków na cmentarzu krakowskim (pas Ac), o bogatej symbolice. W tym czasie znajdował się przy północnym murze, który został zburzony przed 1933 r., po kolejnym poszerzeniu powierzchni cmentarza. fot. Walery Eliasz Radzikowski, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-564

Tombstone of the Szydłowski and Kostka families at the Krakow Cemetery (row Ac), rich in symbols. Originally it was located at the northern wall, which was demolished before 1933, during an enlargement of the cemetery. Photo: Walery Eliasz Radzikowski, ca. 1900

Grobowiec rodziny Rzewuskich na Cmentarzu Rakowickim (pas 25 wschodni). Jest w nim pochowany m.in. Walery Rzewuski, znany fotograf i radny miejski. fot. nieznany, pocz. XX w. Zbiór fotograficzny, sygn. A III-1602

The Rzewuski family vault, at the Rakowicki Cemetery (row 25, East). Entombed here is Walery Rzewuski, a renowned photographer and city councillor. Unknown photographer, early 20th century

200 Ulica Rakowicka, nazywana też w tym czasie aleją cmentarną. Po lewej widoczny kościół Niepoka- lanego Poczęcia NMP Karmelitów Bosych. fot. nieznany, ok. 1914 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-343

Rakowicka Street, at the time also known as cemetery lane. On the left: church of Discalced Carmelites under the invocation of Immaculate Conception of the Holy Virgin Mary. Unknown photographer, ca. 1914

Zabudowania Schroniska Fundacji Księcia Aleksandra Lubomirskiego dla Zaniedbanych Chłopców przy ulicy Rakowickiej. fot. nieznany, 1911 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-346

Buildings of the Shelter for Neglected Boys, the Duke Aleksander Lubomirski Foundation at Rakowicka Street. Unknown photographer, 1911

201 Perspektywa z lotu ptaka oraz rzut kondygnacji gmachu Schroniska Fundacji Księcia Aleksandra Lubomirskiego dla Zaniedbanych Chłopców przy ul. Rakowickiej 27. Rysunki pochodzą ze zwycięskiego projektu konkursowego na budowę schroniska autorstwa Władysława Ekielskiego i Tadeusza Stryjeńskiego, zamieszczone zostały w czasopiśmie „Wienner Bauindustrie – Zeitung” z 1887 r. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Plany architekt. Zakład Lubomirskich 1

Bird’s eye view and floor plan of the buildings of the Shelter for Neglected Boys, Duke Aleksander Lubomirski Foundation at 27 Rakowicka Street. The drawings come from the winning design by Władysław Ekielski and Tadeusz Stryjeński in the competition for the construction of a shelter. The plans were published in the journal ‘Wienner Bauindustrie – Zeitung’ in 1887. 202 Budynek Schroniska Fundacji Księcia Aleksandra Lubomirskiego dla Zaniedbanych Chłopców przy ul. Rakowickiej 27. Wzniesiony w latach 1891–1893 wg proj. Tadeusza Stryjeńskiego i Władysława Ekielskiego. Obecnie zajmowany przez Uniwersytet Ekonomiczny. fot. Antoni Pawlikowski, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-660

The building of the Duke Aleksander Lubomirski Foundation Shelter for Neglected Boys, 27 Rakowicka Street. Built between 1891 and 1893, according to a design by Tadeusz Stryjeński and Władysław Ekielski. Currently housing the University of Economics. Photo: Antoni Pawlikowski, ca. 1910

203 Zabudowania w Olszy. fot. nieznany, 1911 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-140

Buildings in Olsza. Unknown photographer, 1911

204 ZAKRZÓWEK Z KAPELANKĄ ZAKRZÓWEK Z KAPELANKĄ – wieś ZAKRZÓWEK with KAPELANKA – a village o charakterze typowo rolniczym na lewym brzegu of a typically agricultural character, located on the left Wilgi. Należała do parafii św. Józefa w Podgórzu. Na bank of the river Wilga and belonging to the parish of jej terenie znajdowały się obszary dworskie należące the church of St. Joseph in Podgórze. In Zakrzówek do rodziny Batków, Dziewońskich oraz w Kapelance there were manorial estates belonging to the Batko – Antoniego Jeżowskiego. Ponadto były tam and Dziewoński families, and in Kapelanka the zlokalizowe koszary kawalerii. manorial estate of Antoni Jeżowski. Cavalry barracks Wg spisu ludności z 1900 r. w gminie tej zamie- were also located there. szkiwało łącznie z obszarem dworskim 1337 osób, According to the census of 1900, the population w 1902 r. w Zakrzówku znajdowało się 105 domów of the community, including the manorial estates, mieszkalnych, 120 zabudowań gospodarczych oraz was 1,337. In 1902 in Zakrzówek there were 105 2 cegielnie. houses, 120 outbuildings and 2 brick-kilns. W 1910 r. gmina ta, pod skróconą nazwą Zakrzówek, In 1910 the village, under the shortened name została włączona do Krakowa jako X dzielnica. of Zakrzówek, was incorporated into Krakow as district X.

206 … Przewodniczący przedstawia, że za przykładem … The Chairman submits that, following the example innych gmin Rada gminna wraz [ze] Zwierzchnością of other communities, a photograph of the Community gminną winna się wspólnie odfotografować. Council, together with the Community Elders, should Rada gminna powyższy wniosek jednomyślnie uchwala be taken. i przynajmniej 15 sztuk fotografii uchwala pobrać, The Community Council unanimously accepts this zaś należytość przypadającą uchwala wypłacić z kasy proposal, and resolves to commission at least 15 pieces of gminnej. the photograph and decides to pay the costs due from the community fund. (Uchwała podjęta na posiedzeniu Rady Gminy w Zakrzówku w dniu 20 marca 1910 r. (A resolution passed at a meeting of the Community Council in Gmina Zakrzówek, sygn. GmP XII-5, s. 18) Zakrzówek on the 20th March 1910)

Ostatnia Rada Gminy Zakrzówek z Kapelanką (1910–1912). Trzeci od lewej siedzi naczelnik gminy Piotr Czubryt. fot. Zakład „Kuczyński i Gürtler”, ok. 1910 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 2-105

The last Community Council of Zakrzówek with Kapelanka (1910–1912). Sitting third from the left, Piotr Czubryt, the head of the community. Photo: ‘Kuczyński and Gürtler’ Atelier, ca. 1910

207 Mapa katastralna wsi Zakrzówek z Kapelanką wg stanu z 1906 r., zweryfikowana w 1910 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w rejonie dzisiejszych ulic Twardowskiego, Bocznej, Dworskiej i Szwedzkiej w czasie przyłączenia do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania, wśród których dominują oznaczone na żółto budynki drewniane (kolorem różowym oznaczone budynki murowane). Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Zakrzówku, kolorem brązowym oznaczono drogi. Roboczo wyrysowano obszar zajmo- wany przez koszary kawalerii. U zbiegu ul. Twardowskiego i Bocznej zaznaczono kapliczkę św. Trójcy. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 739

Cadastral map of the village of Zakrzówek with Kapelanka as it was in 1906, verified in 1910 (detail). The map illustrates the degree to which the village was built up in the area of today’s Twardowski, Boczna, Dworska and Szwedzka Streets at the time of the incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots, building plots and the then existing buildings, among which the most dominant were wooden, marked in yellow, and brick buildings in pink. Account has been taken of the local place names used in Zakrzówek; roads are marked in brown. Sketched in is the area occupied by the cavalry barracks. The chapel of the Holy Trinity is marked at the junction of Twardowski and Boczna Streets. 208 Okrągły tłok pieczętny używany przez gminę Zakrzówek z Kapelanką. W polu pieczętnym oko Opatrzności, napis częściowo w otoku, częściowo w środku pola: URZĄD GMINNY ZAKRZÓWEK < I > KAPELANKA. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 331

The round stamp used by the community of Zakrzówek with Kapelanka. It depicts the Eye of Providence, the inscription, situated partly around the edge, partly in the middle of the stamp, says: URZĄD GMINNY ZAKRZÓWEK < I > KAPELANKA (Community Office of Zakrzówek and Kapelanka). 209 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Zakrzówku w dniu 20 kwietnia 1904 r. (fragmenty). Gmina Zakrzówek, sygn. GmP XII-2, s. 117–119

Minutes of the meeting of the Community Council of Zakrzówek held on the 20th April 1904 (excerpts).

210 Rada Gminy w Zakrzówku zgodziła się na przyłączenie The Community Council of Zakrzówek agreed do miasta Krakowa na swych posiedzeniach w dniach: to the incorporation into the city of Krakow at 20 kwietnia 1904 r. i 11 stycznia 1907 r. Ostateczne its meetings held on the 20th April 1904 and 11th układy z przedstawicielami Magistratu zawarto January 1907. Final agreements with representatives w dniach: 21 grudnia 1906 r. i 21 stycznia 1907 r., po of the Municipal Office were concluded on the st21 czym uchwałą Rady Gminy z dnia 21 stycznia 1907 r. December 1906 and 21st January 1907, after which zostały one zatwierdzone. Na takich samych warunkach they were ratified by the Community Council in przyłączono do Krakowa obydwa obszary dworskie a resolution of the 21st January 1907. Both manorial leżące na terenie gminy. Wśród warunków odrębnych estates were incorporated into Krakow under the same i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się na terms and conditions. Among separate and additional przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: conditions under which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.: B. Punkta odrębne: B. Specific points: III. Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się nie naruszać prawa mieszkańców Zakrzówka i Kapelanki III. The Municipality of the City of Krakow pledges not do użytkowania z pastwiska gminnego przez lat to question the rights of the residents of Zakrzówek and dwadzieścia. Kapelanka over the use of the communal pasture for twenty years. IV. Gmina miasta Krakowa obowiązuje [!] się spełnić następujące życzenia: IV. The Municipality of the City of Krakow pledges to 1) Gmina m. Krakowa poczyni starania, ażeby dla satisfy the following requests: udogodnienia komunikacyi między Zakrzówkiem 1) The municipality of Krakow will make efforts to facilitate a Krakowem przy sposobności budowy kanału spławnego, transport between Zakrzówek and Krakow and undertake wykonano w czasie do 5 lat most na Wiśle w okolicy to build a bridge over the Vistula River in the area of the w przedłużeniu ulicy Dietlowskiej. extension to Dietlowska Street, taking the opportunity 2) Gmina miasta Krakowa postara się o przydzielenie during the construction of a navigable channel. przyłączonej gminy Zakrzówka z Kapelanką do 2) The Municipality of the City of Krakow will endeavour najbliższego okręgu sądowego – ewentualnie i do to obtain allocation of the incorporated community of najbliższej parafii.[...] Zakrzówek with Kapelanka into the jurisdiction of the nearest district court – and possibly to the nearest parish.[...]

C. Punkta dodatkowe: C. Additional points:

1) Gmina miasta Krakowa obowiązuje [!] się wybudować 1) The municipality of Krakow pledges to build, under

211 w swoim zarządzie szkołę w gminie Zakrzówek z Kapelanką its own management, a school in the community of w ciągu 1907 r. i wykończyć ją w roku 1908 [...] Zakrzówek with Kapelanka within the year 1907 and finish it in 1908 [...] 2) W sprawie wdrożenia starań, aby gminę Zakrzówek z Kapelanką uwolnić od płacenia datku konkuren- 2) As for the initiation of efforts to free the community cyjnego na budowę kościoła parafialnego w Podgórzu, of Zakrzówek with Kapelanka from paying a donation reprezentanci miasta Krakowa oświadczają, iż do to build a parish church in Podgórze, the representatives życzenia tego przychylić się nie mogą, bo sprawa ta leży of the City of Krakow declare that this wish cannot be poza ich kompetencyą. upheld because the matter is outside their prerogative.

Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 37–38, sygn. IT 1273

Projekt domu przy ul. Szwedzkiej 38 w Zakrzówku (fragment), 1913. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, ul. Szwedzka 38, f. 913, pl. 1

Design for the house at 38 Szwedzka Street in Zakrzówek (part of), 1913.

212 Józef Batko, właściciel obszarów dworskich w Ludwinowie i Zakrzówku, radny gminy Zakrzówek z Kapelanką. fot. Franciszek Kryjak, ok. 1905 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-121

Józef Batko, the proprietor of the manorial estates in Ludwinów and Zakrzówek, a councillor of the community of Zakrzówek and Kapelanka. Photo: Franciszek Kryjak, ca. 1905

Pismo z dnia 6 lipca 1904 r., w którym członkowie rodzin Batków i Dziewońskich wyrażają zgodę na przyłączenie swych dóbr położonych w Zakrzówku i Ludwinowie do Krakowa (fragment). Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1273, brak pag.

Letter of the 6th July 1904, in which the members of the Dziewoński and Batko family agree to incorporate their property located in Zakrzówek and Ludwinów into Krakow (excerpt). 213 Projekt bursy w Zakrzówku (ul. św. Jacka 16) przeznaczonej dla uczniów Gimnazjum im. św. Jacka, 1910. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM ul. św. Jacka 16, f. 314, pl. 2

Design for a dormitory in Zakrzówek (16 St. Jacek Street ) intended for students of the Gymnasium of St. Jacek, 1910.

214 zwierzyniec ZWIERZYNIEC – gmina o charakterze wiejskim. ZWIERZYNIEC – a community of rural character. Rudawa ma tu swe ujście do Wisły. Zwierzyniec It is here that the river Rudawa has its confluence posiadał własną parafię przy kościele Najświętszego with the Vistula. Zwierzyniec had its own parish Salwatora, na terenie gminy znajdowała się też kaplica under the church of the Holy Saviour and within św. Małgorzaty. W latach 1820–1823 usypano the village there was also St. Margaret’s Chapel. In na wzgórzu bł. Bronisławy Kopiec im. Tadeusza the years 1820–1823 a mound dedicated to Tadeusz Kościuszki, później wybudowano Fort Kościuszko. Kościuszko was built on the Blessed Bronisława hill. Wg spisu ludności z 1900 r. zamieszkiwało w tej Later, Fort Kościuszko was also constructed there. gminie łącznie z obszarem dworskim (będącym According to the census of 1900, the population własnością Klasztoru PP. Norbertanek) 3077 osób, of the community, including the manorial estate w 1902 r. w Zwierzyńcu znajdowało się 138 domów (owned by the Convent of the Ladies of St. Norbert) mieszkalnych i 69 zabudowań gospodarczych oraz was 3,077 and in 1902, Zwierzyniec had 138 houses fabryka octu i musztardy i 2 cegielnie. and 69 outbuildings, a vinegar and mustard factory W 1910 r. gmina i obszar dworski zostały włączone and 2 brick-kilns. do Krakowa jako XIII dzielnica. In 1910 the village, under the shortened name of Zwierzyniec, was incorporated into Krakow as district XIII.

216 Mapa katastralna wsi Zwierzyniec i Półwsie Zwierzynieckie z 1903 r. [oddaje stan późniejszy, z ok. 1908 r.] (fragment). Obrazuje stopień zabudowania Zwierzyńca w rejonie dzisiejszych ulic św. Bronisławy i Królowej Jadwigi w okresie przyłączenia do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (kolorem różowym oznaczone budynki murowane, żółtym drewniane), np. charakterystyczną zabudowę willową przy ul. Gontyna i Anczyca. Uwzględniono nazwy miejscowe w Zwierzyńcu, kolorem brązowym oznaczono drogi, niebieskim cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 770

Cadastral map of the villages of Zwierzyniec and Półwsie Zwierzynieckie from 1903 [showing also additions made around 1908], (detail). The map illustrates the degree to which Zwierzyniec was built up in the locality of today’s St. Bronisławy and Królowej Jadwigi Streets when incorporated into Krakow. Cultivated plots, building plots and the then existing buildings are marked (brick buildings in pink, wooden buildings in yellow), e.g. the characteristic buildings in Gontyna and Anczyca Streets. Account was taken of local place names used in Zwierzyniec; roads are marked in brown, watercourses in blue.

217 Ostatnia Rada Gminy Zwierzyniec (1906–1910). W pierwszym rzędzie siedzą od lewej: Andrzej Boba, ks. Józef Batko (gość), Jan Oprocha (naczelnik gminy), Karol Wiśniewski, Jan Walerowski; w środku stoją od lewej: Jakub Konopek, Józef Sawicki, Tomasz Gawin, Wacław Zajączkowski, Jan Owca, Jan Stupnicki, Franciszek Wawrzusiak, Józef Dudek; w tylnym rzędzie stoją od lewej: Szczepan Oprocha, Sylwester Nowak, Ludwik Sikora, Mateusz Konopek, Andrzej Baran. fot. Stanisław Stadler, 1910 Oryginał w posiadaniu Rady Dzielnicy VII Zwierzyniec

The last Local Council of Zwierzyniec (1906–1910). Sitting in the first row from the left: Andrzej Boba, the Reverend Father Józef Batko (guest), Jan Oprocha (community head), Karol Wiśniewski, Jan Walerowski; standing in the middle from the left: Jakub Konopek, Józef Sawicki, Tomasz Gawin, Wacław Zajączkowski, Jan Owca, Jan Stupnicki, Franciszek Wawrzusiak, Józef Dudek; standing in the back row from the left: Szczepan Oprocha, Sylwester Nowak, Ludwik Sikora, Mateusz Konopek, Andrzej Baran. Photo: Stanisław Stadler, 1910 Original in the possession of District VII Council – Zwierzyniec 218 Dwa okrągłe tłoki pieczętne używane przez gminę Zwierzyniec. Obydwa w polu pieczętnym mają myśliwego mierzącego (strzelającego) zza drzewa do uciekającego jelenia. Napis w otoku pierwszego tłoka: ZWIERZCHNOŚĆ GMINNA ZWIERZYNIEC, drugiego: URZĄD GMINY ZWIERZYNIECKIEJ. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 125, T. 340

Two round stamps used by the community of Zwierzyniec. Both depict a hunter behind a tree shooting at a fleeing stag. The inscription around the edge of the first stamp: ZWIERZCHNOŚĆ GMINNA ZWIERZYNIEC (The Board of Elders of the Community of Zwierzyniec), the second: URZĄD GMINY ZWIERZYNIECKIEJ (Community Office of Zwierzyniec).

219 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Zwierzyńcu w dniu 28 marca 1904 r. (fragmenty). Gmina Zwierzyniec, sygn. GmP II-2, s. 214, 217

Minutes of the meeting of the Community Council of Zwierzyniec held on the 28th March 1904 (excerpts).

220 Rada Gminy w Zwierzyńcu zgodziła się na przyłączenie do The Community Council of Zwierzyniec agreed on miasta Krakowa na swym posiedzeniu w dniu 28 marca the incorporation into the city of Krakow at its meeting 1904 r. Ostateczny układ z przedstawicielami Magistratu held on the 28th March, 1904. Final agreement with the zawarto w dniu 21 grudnia 1906 r., po czym uchwałą Rady representatives of the Municipal Office was concluded Gminy z dnia 31 grudnia 1906 r. został on zatwierdzony. on the 21st December, 1906, and then ratified by the Wśród warunków odrębnych i dodatkowych, na jakich Community Council in a resolution of the 31st December, gmina ta zgodziła się na przyłączenie do miasta Krakowa, 1906. Among separate and additional conditions under znalazły się m.in.: which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.: B. Punkta układów odrębne: B. Specific points in the agreements: IV. Miasto Kraków przyrzeka, że prawo mieszkańców gminy Zwierzyńca do użytkowania według dotychczasowego IV. The City of Krakow promises that the right of the residents zwyczaju z pastwisk tejże gminy pozostanie nienaruszonem. of the community of Zwierzyniec to use the grazing pastures Jeśliby zaś konieczne publiczne potrzeby zniewoliły Radę of the above mentioned community, according to the prior miasta do użycia dotyczących gruntów na inne cele, to w takim habit, will remain intact. If, however, any compelling public wypadku gmina m. Krakowa przeznaczy dla mieszkańców need made the City Council use the land for other purposes, Zwierzyńca do paszenia [!] bydła inny odpowiedni na ten the Krakow Municipality in such a case will allocate other cel grunt. Poza tem przejmuje gmina m. Krakowa wszelkie suitable land for the residents of Zwierzyniec to graze their obecnej gminie Zwierzyniec względem pastwiska gminnego cattle. Furthermore, the Krakow Municipality accepts any przysługujące prawa jakoteż [!] ciążące na niej pod tym legal rights as well as obligations that the community of względem obowiązki.[…] Zwierzyniec has with reference to the communal pastures.[…]

VII. O ile terytoryum gminy Zwierzyńca zostanie wcielone VII. If the area of the community of Zwierzyniec is to be w okręg akcyzowy krakowski [...] przyrzeka gmina m. Krako- incorporated into the zone of the Krakow excise duty […] wa uwolnić od opłat mytniczych bydło pędzone na pastwisko, the Municipality of Krakow promises to free from toll charges do pławienia, pojenia, leczenia lub okucia, tudzież zaprzęgi cattle driven to pasture, for bathing, drinking, treatment, przejeżdżające przez rogatkę dla gospodarstwa rolnego, a to or shoeing, as well as the carts traversing the tollgate for do orania, bronowania, nawożenia, do wywiezienia ziarna agricultural reasons, namely for ploughing, harrowing, na zasiew, sadzonek i narzędzi gospodarczych, wreszcie do fertilizing, transporting seeds to sow, seedlings and farm tools, zbierania i zwożenia płodów polnych, łąkowych i ogrodowych and finally to collect field, meadow and garden crops from z gruntów własnych lub dzierżawionych. […] their own or leased land. […]

VIII. Prawo utrzymywania psów łańcuchowych nie będzie VIII. The right to keep chained dogs will not be tightened by ścieśnione zakazem i nie będzie obciążone opłatami, gdyż psy any ban or charged with fees, as such dogs are free of charge in takie i w mieście Krakowie są wolne od opłaty. […] the city of Krakow also. […]

221 XX. Gmina miasta Krakowa obowiązuje się spełnić XX. The Municipality of Krakow undertakes to comply with następujące życzenia: the following requests: a) Dla terytoryum gminy Zwierzyniec utrzymywaną będzie a) Within the area of the community of Zwierzyniec, odpowiednia straż polowa i wydany będzie surowy zakaz appropriate field guards will be employed and a strict ban on robienia szkód w polach zwierzynieckich. doing damage to the fields of Zwierzyniec will be issued. b) Gmina Zwierzyniec tworzyć będzie część miasta pod b) The community of Zwierzyniec will constitute a part of the nazwą Zwierzyniec. city under the name of Zwierzyniec. f) Jak długo istnieć będzie w dzisiejszej gminie Zwierzyniec, f) As long as there is within the community of Zwierzyniec the istniejąca tamże obecnie bezpłatna wypożyczalnia książek existing and free book borrowing facility and reading room i czytelnia Towarzystwa Szkoły Ludowej, gmina miasta of the Folk School Society, the Municipality of Krakow will Krakowa dostarczać będzie dla niej bezpłatnego lokalu, provide free accommodation for it, composing of at least two przynajmniej z dwóch ubikacyi się składającego. rooms.

Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa…, s. 19–21, sygn. IT 1273

Konwent PP. Norbertanek posiadający obszary dworskie The final agreement between the city of Krakow and na terenie Półwsia Zwierzynieckiego i Zwierzyńca, poprzez Father Czesław Wądolny, representing the Convent of the swego pełnomocnika ks. Czesława Wądolnego zawarł Ladies of St. Norbert (the owners of the manorial estate ostateczny układ z przedstawicielami Magistratu w dniu situated in Półwsie Zwierzynieckie and Zwierzyniec), was 18 stycznia 1907 r. Ustalono, iż przyłączenie nastąpi na concluded on the 18th January 1907. It was decided that zasadach ustalonych wcześniej z Radą Gminy Zwierzyniec, the incorporation should be made according to regulations poszerzając je o dodatkowe warunki, m.in.: previously agreed upon by the Community Council of Zwierzyniec, along with some additional conditions: 1. Konsensy przemysłowe, istniejące, zostają nadal w posia- daniu Konwentu PP. Norbertanek. […] 1. The existing industrial concessions still remain in the possession of the Convent of the Ladies of St. Norbert.[…] 3. Gmina miasta Krakowa zezwoli klasztorowi na rzeź bydła własnego i nierogacizny we własnej rzeźni, odpowiednio do 3. The Municipality of Krakow will allow the Convent to wymagań sanitarnych urządzonej. slaughter their own cattle and swine in its own slaughterhouse, equipped in accordance with the sanitary requirements. Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa…, s. 39–40, sygn. IT 1273

222 Widok na klasztor PP. Norbertanek z kościołem św. Augustyna – z prawego brzegu Wisły. Po prawej stronie – spichlerz klasztorny (nakryty łamanym dachem), rozebrany w 1879 r. Za nim widoczna wieża kościoła św. Salwatora. W głębi – otoczony austriackimi fortyfikacjami kopiec Kościuszki. fot. Ignacy Krieger, ok. 1875 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1658

View of the Convent of the Ladies of St. Norbert with the St. Augustine Church from the right bank of the Vistula. To the right – the cloister granary (covered with a mansard roof of Polish type), demolished in 1879. Behind it is the tower of the Holy Saviour Church. In the background, surrounded by Austrian fortifications, is the Kościuszko Mound. Photo: Ignacy Krieger, ca. 1875 223 Klasztor PP. Norbertanek i kościół św. Augustyna od strony Wisły. fot. nieznany, ok. 1908 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1229

Convent of the Ladies of St. Norbert and St. Augustin Church, a view from the Vistula River. Unknown photographer, ca. 1908

Klasztor PP. Norbertanek i kościół św. Augustyna. fot. nieznany, ok. 1920 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-190

Convent of the Ladies of St. Norbert and St. Augustin Church. Unknown photographer, ca. 1920

224 Droga do kościoła św. Salwatora i na Kopiec Kościuszki. Dziś ul. św. Bronisławy. Po lewej stronie widoczna drewniana kaplica św. Małgorzaty, zwana Gontyną, po prawej w oddali – wieża kościoła św. Salwatora. fot. Walery Eliasz Radzikowski, ok. 1904 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-336

Road to the Holy Saviour church and Kościuszko Mound, presently St. Bronisławy Street. On the left – a wooden chapel of St. Margaret, called ‘Gontyna’; on the right, at a distance – the tower of the Holy Saviour church. Photo: Walery Eliasz Radzikowski, ca. 1904

Kościół św. Salwatora z otaczającym go cmentarzem – widok od zachodu. Kościół w znacznej części romański, poważnie uszkodzony podczas najazdu szwedzkiego, w latach 1662–1673 został odbudowany. fot. nieznany, ok. 1860 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-639 (fot. stereoskopowa)

The Holy Saviour Church with the surrounding cemetery – a view from the west. The church, mostly Romanesque, was severely damaged during the Swedish invasion and rebuilt in the years 1662–1673. Unknown photographer, ca. 1860

225 Kopiec Kościuszki, otoczony austriackimi fortyfikacjami. Po śmierci Tadeusza Kościuszki i po złożeniu jego zwłok na Wawelu, zrodził się pomysł usypania kopca. Wybrano na ten cel górę bł. Bronisławy. Prace prowadzono w latach 1821–1822. Austriacy, przekształcając Kraków w twierdzę, wznieśli (w latach 1850–1853) opasujący kopiec fort, stanowiący element łańcucha fortów zewnętrznych okalających Kraków. fot. Pluton Fotograficzny 2. Pułku Lotniczego, ok. 1925 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-746

Kościuszko Mound, surrounded by Austrian fortifications. After the death of Tadeusz Kościuszko and the laying to rest in the Wawel, the idea was born to make a mound in his honour. The Blessed Bronisława Hill was chosen for this purpose. The work was conducted between 1821 and 1822. Between 1850 and 1853 the Austrian authorities transformed Krakow into a fortress, erecting a fort which encircled the mound and constituted one element in a chain of external forts surrounding Krakow. Photo: 2nd Photo Platoon of the Aviation Regiment, ca. 1925 226 Rzut fortu „Kościuszko” wybudowanego u stóp Kopca Kościuszki, 1911. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, Kopiec Kościuszki, f. 418, s. 21

Cross-section of ‘Kościuszko’ fort, built at the foot of the Kościuszko Mound, 1911.

227 …Włościanie z okolic Krakowa lubią się bawić, nie …Peasant folk from the vicinity of Krakow like having uronią, ani opuszczą żadnej do tego sposobności. Temu fun and do not miss or fail to seize any occasion to do to ich usposobieniu, winniśmy przechowujące się między so. And it is due to this attitude that the celebrations of niemi Sobótki, Kolędę, Emaus, Smigust, Gaik, Obrzynki, Sobótki, Kolęda, Emmaus, Smigust, Gaik, Obrzynki, te jakieś uroczystości bałwochwalczych Słowian, zamie- those idolatrous ceremonies of the Slavs, have been nione w coroczne zabawy naszych włościan… kept, but converted into annual fun making of our peasant folk…

(J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, (J. Mączyński, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie, Kraków 1858, s. 76) Krakow 1858, p. 76) Stragany podczas Emaus, odpustu obchodzonego w parafii Najświętszego Salwatora na Zwierzyńcu w Poniedziałek Wielkanocny. fot. nieznany, ok. 1922 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-502

Stalls at the ‘Emaus’ church fair. ‘Emaus’ is an indulgence day in the parish of the Holy Saviour at Zwierzyniec and is celebrated on Easter Monday. Unknown photographer, ca. 1922

229 Konik zwierzyniecki zwany też lajkonikiem – jeździec w orientalnym stroju, co roku w pierwszy czwartek po święcie Bożego Ciała, prowadzi pochód z orszakiem i kapelą, sprzed klasztoru na Zwierzyńcu na rynek krakowski. Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich, 1900 Zbiór widokówek, sygn. C X-46

The Zwierzyniec horse, also called ‘Lajkonik’. Lajkonik, a rider in oriental costume, every year on the first Thursday after the Corpus Christi holiday, leads a procession with his train and a band, from the Convent in Zwierzyniec to the Main Market Square in Krakow. Publishing House of the Salon of Polish Painters, 1900

Lajkonik w stroju zaprojektowanym w 1904 r. przez Stanisława Wyspiańskiego, namalowany przez malarkę Annę Gramatykę- Ostrowską. Wydawnictwo Towarzystwa Szkół Ludowych, 1907 Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, sygn. TMK 50

‘Lajkonik’ in a costume designed by Stanisław Wyspianski in 1904, painted by the artist Anna Gramatyka-Ostrowska. Publishing House of the Society for Common Schools, 1907

230 Gminy podkrakowskie przed przyłączeniem do Krakowa w latach 1911–1912

Neighbouring Communities before incorporation into Krakow. 1911–1912

Dąbie z Beszczem i Głębinowem DĄBIE – wieś (z przysiółkami Beszcz i Głębinów) DĄBIE – a village (with the hamlets of Beszcz na lewym brzegu Wisły, do której miała tam swe ujście and Głębinów) on the left bank of the Vistula, at Białucha (Prądnik). Jej mieszkańcy należeli do parafii the confluence of the river Białucha (Prądnik). Its św. Mikołaja w Krakowie. Na pocz. XX w. mieściły inhabitants belonged to the parish of the church się w Dąbiu koszary wojskowe (artylerii). Wg spisu of St. Nicholas in Krakow. In the early 20th century there ludności z 1900 r. zamieszkiwało w gminie 1499 osób, were military barracks in Dąbie (artillery). According to w tym 427 wojskowych. W 1902 r. znajdowało się the census of 1900, the community had a population tam 105 domów mieszkalnych, 22 zabudowania of 1,499, including 427 military and in 1902 there were gospodarcze, 3 cegielnie oraz fabryka kleju i mąki 105 houses, 22 outbuildings, 3 brick-kilns and a glue kościanej. Wieś miała też 2-klasową szkołę ludową. and bone flour factory. The village had also a common Dąbie wraz z Beszczem i Głębinowem włączono do school which taught two-classes. Krakowa w 1911 r. jako XX dzielnicę, pod skróconą Dąbie with Beszcz and Głębinów was incorporated into nazwą Dąbie. Krakow in 1911, under the shortened name of Dąbie, as the XX district.

234 Ostatnia Rada Gminy Dąbie z Beszczem i Głębinowem (1910–1912). Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, pod red. K. Rollego, Kraków 1931, s. 279

The last Village Council of Dąbie with Beszcz and Głębinów (1910–1912).

Owalny tłok pieczętny Gminy Dąbie. W polu pieczętnym napis: GMINA DĄBIE. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 526

Stamp of the Community of Dąbie. Oval, with the notation: GMINA DĄBIE (the community of Dąbie).

235 Mapa katastralna wsi Dąbie z Beszczem i Głębinowem z 1908 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania Dąbia w okolicy dzisiejszych ulic Świtezianki, Widok, Na Szaniec oraz Beszcza i Głębinowa w rejonie obecnych ulic Błonie- Beszcz i Ciepłowniczej w okresie poprzedzającym przyłączenie do Krakowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejące zabudowania (wyłącznie budynki drewniane oznaczone kolorem żółtym). Uwzględniono nazwy miejscowe używane w gminie, kolorem brązowym oznaczono drogi, na niebiesko cieki wodne. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 136

Cadastral map of the village of Dąbie with Beszcz and Głębinów from 1908 (detail). The map illustrates the degree to which the village of Dąbie was built up in the area of today’s Świtezianki, Widok and Na Szaniec Streets, and also Beszcz with Głębinów in the area of today’s Błonie-Beszcz and Ciepłownicza Street, prior to their incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots and building plots and the then existing buildings, which were exclusively wooden (marked in yellow). Account was taken of local place names used in the community; roads are marked in brown, watercourses in blue.

236 Odpis protokołu z posiedzenia odbytego w dniu 23 stycznia 1907 r. w Magistracie m. Krakowa z udziałem reprezentantów gminy m. Krakowa, delegatów Wydziału Krajowego i Rady Gminy w Dąbiu (fragment). Gmina Dąbie, sygn. GmP IX-2, s. 234–235

Copy of the minutes of the meeting held on the 23rd January 1907 in the Municipal Office of Krakow with the participation of the representatives of the Municipality of Krakow, delegates of the National Division (executive body of the Galician Parliament) and the Community Council in Dąbie (excerpt). 237 Rada Gminy w Dąbiu zgodziła się na przyłączenie do The Community Council of Dąbie agreed on the miasta Krakowa na swych posiedzeniach w dniach: incorporation into the city of Krakow at its meetings 25 lutego 1905 r. i 12 stycznia 1907 r. Ostateczne held on the 25th February, 1905 and the 12th January, układy z przedstawicielami Magistratu m. Krakowa 1907. Final agreements with representatives of zawarto w dniach 22 grudnia 1906 r. i 23 stycznia the Municipal Office of the City of Krakow were 1907 r., po czym uchwałą Rady Gminy z dnia 23 concluded on the 22nd December, 1906 and the stycznia 1907 r. zostały one zatwierdzone. Wśród 23rd January, 1907 and ratified by the Community warunków odrębnych i dodatkowych, na jakich Council in a resolution of the 23rd January, 1907. gmina ta zgodziła się na przyłączenie do miasta Among separate and additional conditions under Krakowa, znalazły się m.in.: which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.: B. Punkta odrębne: B. Specific points: XIII. W sprawie życzenia, aby w Dąbiu nie urządzono domu rozpusty, gmina miasta Krakowa przyrzeka się XIII. As for the request, that a house of debauchery should odnieść do c.k. Dyrekcyi Policyi.[...] not be set up in Dąbie, the Municipality of Krakow promises to refer the issue to the Imperial and Royal Police XV. Warunek, aby po przyłączeniu gminy Dąbie Headquarters.[...] tamtejsza szkoła 2 klasowa z dopełniającym kursem sadowniczo-ogrodniczym została przekształconą na XV. The Municipality of the city of Krakow accepts the 4 klasową, na razie przynajmniej mieszaną – gmina condition that, after the incorporation of the community miasta Krakowa przyjmuje. of Dąbie, the local school taking pupils for a 2-year period, with its supplementary orchard-keeping and C. Punkta dodatkowe: gardening course, should be expanded to include 4 years of classes, and remain for the time being a mixed school. 1. Życzenia, aby cegielnie wolne były od myt, jako znajdujące się w obrębie gminy Dąbie, a temsamem [!] C. Additional points: w obrębie przyszłego Wielkiego Krakowa, gmina miasta Krakowa uwzględnić nie może i żąda odstąpienia od 1. The wish that brick kilns should be free from tolls, niego, gdyż żadnej z gmin, inkorporować się mających, since being located within the community of Dąbie, nie przyznano podobnej koncesyi. and by virtue of this fact, thus also within the future Greater Krakow, cannot be taken into account by the Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla Municipality of the city of Krakow, and the withdrawal rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 35, sygn. IT 1273 of this wish is requested, since none of the communities to be incorporated have been granted similar concessions. 238 Uczniowie i nauczyciele przed starą szkołą w Dąbiu. fot. nieznany, 1914 Zbiór tek ikonograficznych i fotograficznych, sygn. MI 30-6

Pupils and teachers in front of the old school in Dąbie. Unknown photographer, 1914

239 Plan sytuacyjny koszar artylerii w Dąbiu (fragment), 1917. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, ul. Kosynierów 4, f. 422, pl. 1

Layout plan of the artillery barracks in Dąbie (detail), 1917.

240 Ludwinów LUDWINÓW – wieś położona nad Wilgą, LUDWINÓW – a village situated on the river Wilga u jej ujścia do Wisły, w powiecie autonomicznym at the intersection with the Vistula and belonging to wielickim. Należała do parafii św. Józefa w Podgórzu. the parish of the church of St. Joseph in Podgórze. Z końcem XIX w. Ludwinów stał się miejscem At the end of the 19th century, Ludwinów became spacerów mieszkańców Krakowa, atrakcją było a popular place for walking for the inhabitants również kąpielisko nad Wisłą. Na terenie Ludwinowa of Krakow, there was also a swimming pool on i sąsiedniego Zakrzówka znajdowały się obszary the Vistula which was a popular attraction as well. dworskie będące własnością rodzin Batków Within the area of Ludwinów and the neighbouring i Dziewońskich. Zakrzówek, there were manorial estates owned by the Wg spisu ludności z 1900 r. zamieszkiwało w tej Batko and Dziewoński families. gminie (łącznie z obszarem dworskim) 2108 osób. According to the census of 1900, the population W 1902 r. znajdowały się tam 93 domy mieszkalne in the community (including the manorial estates) oraz 3 fabryki (garbarnia, cegielnia i wapiennik). was 2,108 and in 1902 there were 93 houses and W 1911 r. gmina i obszary dworskie zostały włączone 3 economic concerns (a tannery, a brick-kiln and do Krakowa jako dzielnica IX. a limestone quarry and kiln). In 1911 the village and manorial estates were inorporated into Krakow as district IX.

242 Ostatnia Rada Gminy Ludwinów (1910–1912). Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, pod red. K. Rollego, Kraków 1931, s. 207

The last Community Council of Ludwinów (1910–1912).

243 Mapa katastralna Ludwinowa z 1910 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w okolicy dzisiejszych ulic Ludwinowskiej i Konopnickiej w okresie bezpośrednio poprzedzającym przyłączenie do Kra- kowa. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejącą zabudowę (kolorem żółtym oznaczone budynki drewniane, kolorem różowym murowane). Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Ludwinowie, kolorem brązowym oznaczono drogi, na niebiesko cieki wodne, kolorem fioletowym linię nieistniejącej kolei obwodowej (dziś w jej miejscu biegnie ul. Konopnickiej). Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 330

Cadastral map of Ludwinów from 1910 (detail). The map illustrates the degree to which the village was built up in the area of today’s Ludwinowska and Konopnickiej Streets, immediately before its incorporation into Krakow. Marked are cultivated plots, building plots and the then existing buildings, wooden building are marked in yellow, brick in pink. Account was taken of local place names used in Ludwinów; roads are marked in brown, watercourses in blue, the now nonextant peripheral railway – in violet (today Konopnickiej Street follows its course).

244 Dwa okrągłe tłoki pieczętne używane przez Gminę Ludwinów. Na pierwszym, w polu pieczętnym pług stojący na roli, w otoku napis: * PIECZĘĆ GROMADY WSI LUDWINÓW., drugi tłok napisowy: ZWIERZCHNOŚĆ * GMINNA * W LUDWINOWIE. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 116, T. 366

Two round stamps used by the Community of Ludwinów. The first depicts a plough standing in a field, around the edge the notation: * PIECZĘĆ GROMADY WSI LUDWINÓW (seal of the community of the village of Ludwinów). The second inscription stamp says: ZWIERZCHNOŚĆ * GMINNA * W LUDWINOWIE (Community Elders in Ludwinów).

245 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Ludwinowie w dniu 14 stycznia 1907 r. (fragmenty). Gmina Ludwinów, sygn. GmP XI-2, s. 129, 132–133

Minutes of the meeting of the Community Council of Ludwinów held, on the 14th January 1907 (excerpts).

246 Odpis pisma Rady Gminy Ludwinów skierowanego do Sejmu Krajowego na ręce Juliusza Leo z dnia 25 września 1909 r. z prośbą o podjęcie uchwały o przyłączeniu Ludwinowa do Krakowa. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1294, brak pag.

Copy of the letter written by the Community Council of Ludwinow addressed to the Galician Parliament and for the hands of Juliusz Leo, dated the 25th September 1909 with a request to adopt a resolution concerning the incorporation of Ludwinów into Krakow. 247 Rada Gminy w Ludwinowie wyraziła zgodę The Community Council of Ludwinów expressed na przyłączenie do miasta Krakowa na swych its agreement to the incorporation into the city of posiedzeniach w dniach: 15 czerwca 1904 r., Krakow at the meetings held on the 15th June, 1904, 13 czerwca 1906 r. i 14 stycznia 1907 r. Układy 13th June 1906 and 14th January, 1907. Negotiations z przedstawicielami Magistratu prowadzono w dniach: with the representatives of the Municipal Office were 22 grudnia 1906 r. i 14 stycznia 1907 r., po czym conducted on the 22nd December, 1906 and the zostały one zatwierdzone uchwałą Rady Gminy z dnia 14th January 1907, then ratified by the Community 14 stycznia 1907 r. Wśród warunków odrębnych Council in a resolution of the 14th January, 1907. i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się na Among separate and additional conditions under przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: which this community agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.:

B. Punkta odrębne: B. Specific points:

III. Gmina m. Krakowa obowiązuje [!] się dla dogodności III. The Municipality of the city of Krakow pledges, for the mieszkańców Ludwinowa najdalej do końca roku 1908 convenience of the residents of Ludwinów, by the end of urządzić przewóz przez Wisłę osób łodzią w położeniu 1908 at the latest, the arranging of a transport for people ze strony Ludwinowa od prawego brzegu Wilgi do to cross the Vistula River by boat, in Ludwinow, from the granicy podgórskiej, zastrzegając sobie dla utrzymania right bank of the Wilga to the border of Podgórze; and porządku prawo poboru maksymalnej opłaty po 2 hal. reserves the right to charge a maximum fee of 2 hal. per od osoby.[...] person to maintain order.[...]

X. Gmina m. Krakowa przyrzeka przyjąć wymienionych X. The Municipality of Krakow undertakes to accept the w uchwale funkcyonaryuszy gminnych, a to: naczelnika community officials mentioned in the resolution, namely gminy, sekretarza gminy i dwóch policyantów do służby the Community leader, the Community secretary m. Krakowa z odpowiedniem ich przydzieleniem and two policemen, into service for the Municipality i z prawami przysługującemi funkcyonaryuszom of Krakow, with the appropriate allocation of duties, miejskim odpowiedniej kategoryi, przyznając im and the rights vested in the city functionaries of the pobory w tej wysokości, w jakiej je tejże kategoryi appropriate category, granting them a salary of the same funkcyonaryusze w mieście Krakowie pobierają. amount which is paid to the functionaries of the city of Krakow of the same category. Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa..., s. 38–39, sygn. IT 1273

248 Ludwinów. Na drugim brzegu Wisły – Skałka i Wawel. fot. Walery Maliszewski, ok. 1865 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-816 (fot. stereoskopowa)

Ludwinów. On the other bank of the Vistula – Skałka and Wawel. Photo: Walery Maliszewski, ca. 1865

249 Plan sytuacyjny obszaru dworskiego Batków położonego nad Wilgą w Ludwinowie (w okolicy dzisiejszej ulicy Konopnickiej), 1925. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, ul. Konopnickiej 71, f. 411a, s. 17

Layout plan of the manorial estate of the Batko family, situated on the river Wilga in Ludwinów (the area of the present-day Konopnickiej Street), 1925.

250 Płaszów PŁASZÓW – wieś na prawym brzegu Wisły, PŁASZÓW – a village on the right bank of the Vistula w powiecie autonomicznym wielickim. Należała do which belonged to the parish of the church of St. Joseph parafii św. Józefa w Podgórzu. Część Płaszowa (obszar in Podgórze. A part of Płaszów (a manorial estate), was dworski), była własnością Karola de Lindenwald Czecza. owned by Karol de Lindenwald Czecz. There were rich Na terenie gminy znajdowały się bogate pokłady gliny. deposits of clay there. At the beginning of the 20th W pocz. XX w. wybudowano w Płaszowie centralny century, a central cargo railway station was built in dworzec towarowy (Podgórze – Płaszów). Płaszów (Podgórze–Płaszów). Wg spisu ludności z 1900 r. zamieszkiwało w gminie According to the census of 1900, the community had 1492 osób, w tym 84 w obszarze dworskim, w 1902 r. a population of 1,492 people, including 84 in the istniały tam 163 domy mieszkalne i 115 zabudowań manorial estate and in 1902 there were 163 houses and gospodarczych. Wśród zakładów przemysłowych 115 outbuildings. Among the industrial establishments wymieniono 2 fabryki cegieł, 2 fabryki dachówek are listed 2 brick-kilns, 2 brick and tile factories, one i cegieł, 1 fabrykę gipsu i „elektryki”. Na terenie tej gypsum and ‘electricity’ plant. A port was later to be właśnie gminy miał powstać port na Wiśle. built on the Vistula within this community. W 1912 r. gmina Płaszów została włączona do In 1912, the community of Płaszów was incorporated Krakowa jako XXI dzielnica. into Krakow as the XXI district.

252 Ostatnia Rada Gminy Płaszów (1910–1912). Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, pod red. K. Rollego, Kraków 1931, s. 283

The last Community Council of Płaszów (1910–1912).

253 Mapa katastralna wsi Płaszów opracowana w 1896 r. według stanu z 1893 r. (fragment). Obrazuje stopień zabudowania wsi w rejonie dzisiejszych ulic Gromadzkiej, Krzywda i Dworcowej pod koniec XIX w. Oznaczono parcele gruntowe i budowlane oraz istniejącą zabudowę (w przeważającej części są to oznaczone kolorem żółtym budynki drewniane; wśród budynków murowanych, zaznaczonych kolorem różowym wyróżniają się zabudowania kolejowe znajdujące się wzdłuż oznaczonej kolorem fioletowym linii kolejowej Karola Ludwika. Uwzględniono nazwy miejscowe używane w Płaszowie, kolorem brązowym oznaczono drogi. Kataster Galicyjski, sygn. KKrak 439

Cadastral map of the village of Płaszów, made in 1896, according to the year of 1893 (detail). The map illustrates the degree to which the village was built up in the area of today’s Gromadzka, Krzywda and Dworcowa Streets, at the end of the 19th century. Marked are cultivated plots, building plots and the then existing buildings, the mostly wooden buildings are marked in yellow. Among the more prominent brick buildings, marked in pink, are the railway buildings located along the Karol Ludwik railway line, marked in violet. Account was taken of local place names used in Płaszów; roads are marked in brown. Dwa okrągłe tłoki pieczętne używane przez gminę Płaszów w II poł. XIX i na pocz. XX w. W polu pieczętnym mają herb Rawicz na tarczy zwieńczonej koroną, w klejnocie niedźwiedź między rogami jelenia. W górnej części otoków napis: GROMADA PŁASZÓW. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 208, T. 266

Two stamps used by the community of Płaszow in the second half of the 19th century and early 20th century, both bearing coats of arms. They depict the Rawicz coat of arms within the shield, below the crown. In the crest: a bear between deer antlers. Around the upper part of the edge an inscription: GROMADA PŁASZÓW (Community of Płaszów).

Pismo Rady Gminy w Płaszowie do Prezydium m. Krakowa z dnia 13 sierpnia 1903 r. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1277, s. 25

Letter of the 13th August 1903, from the Community Council of Płaszów to the Presidium of Kraków City.

255 Protokół z posiedzenia Rady Gminy w Płaszowie w dniu 2 czerwca 1910 r. (fragment). Gmina Płaszów, sygn. GmP X-3, s. 26–27

Minutes of the meeting of the Community Council of Płaszów held on the 2nd June 1910 (excerpt).

256 W latach 1903–1904, podczas pierwszych rozmów Between 1903 and 1904, during initial talks and i negocjacji o rozszerzeniu granic miasta Krakowa, negotiations concerning the extension of the Rada Gminy w Płaszowie nie zgadzała się na boundaries of the city of Krakow, the Community przyłączenie do Krakowa. Dopiero po wejściu w życie Council in Płaszów refused to give its consent for „Ustawy w przedmiocie przyłączenia kilkunastu incorporation into Krakow. It was only after the ‘Law gmin i kilku obszarów dworskich do miasta Krakowa concerning the incorporation of several communities [...]”, w 1910 r. z inicjatywy Magistratu m. Krakowa and manorial estates to the city of Krakow[...]’ ponownie podjęto negocjacje. Układy Rady Gminy entered into force, that in 1910, negotiations were Płaszów z przedstawicielami miasta przeprowadzono started anew at the initiative of the Municipal Office w dniach 28 maja i 20 czerwca 1910 r., po czym of Krakow. Negotiations between the Community uchwałami Rady Gminy w dniach 2 i 27 czerwca Council of Płaszów and the representatives of the 1910 r. zatwierdzono. Wśród warunków odrębnych city authorities were conducted on the 28th May and i dodatkowych, na jakich gmina ta zgodziła się na the 20th June, 1910, after which they were ratified przyłączenie do miasta Krakowa, znalazły się m.in.: by the Community Council in resolutions of the 2nd and 27th June, 1910. Among separate and additional conditions under which this community agreed to be IV. Prawo mieszkańców gminy Płaszów do korzystania incorporated into the city of Krakow were e.g.: z pastwiska gminnego zostaje nienaruszone. Gdyby gmina m. Krakowa potrzebowała części pastwiska gminnego IV. The right of the residents of Płaszów to use communal na cele publiczne, natenczas, o ile dla istniejącej w tym pastures remains intact. Should the municipality of czasie jeszcze ilości gospodarstw rolnych pozostała część Krakow need a part of the communal pastures for pastwiska gminnego będzie niewystarczająca – gmina public purposes, then, should the remaining part of m. Krakowa odda do użytku mieszkańców Płaszowa the communal grazing be insufficient for the existing inny odpowiedni grunt na cele pastwiska w dogodnem number of farms, the Krakow municipality will give miejscu. the residents of Płaszów, for use, other suitable land for Gmina miasta Krakowa postara się wedle możności grazing purposes in a convenient location. o utrzymanie istniejących zwyczajów co do ścinania The Municipality of Krakow, as far as possible, will i sadzenia wierzb przez członków gminy Płaszów na try to maintain the existing customs of the cutting and pastwisku gminnem. [...] planting of willows by the members of the community of Płaszów on the communal pasture. [...] 257 XV. Reprezentanci gminy m. Krakowa zgadzają się XV. Representatives of the Municipality of Krakow accept na wniosek Rady gminnej w Płaszowie, aby gmina the request of the Community Council in Płaszów to miasta Krakowa utrzymywała przewóz przez Wisłę maintain the transport across the Vistula River to the do gruntów członków gminy Płaszów, położonych na lands of the community members of Płaszów located on lewym brzegu Wisły. the left bank of the Vistula.

XVI. Miasto Kraków dołoży starań, aby na terytoryum XVI. The City of Krakow will make every effort to ensure gminy Płaszów została urządzona filia pocztythe creation of a branch of the Krakow Postal Service in krakowskiej. [...] the area of the community of Płaszów.[...]

XVIII. Gmina miasta Krakowa oświadcza przez swych XVIII. The Municipality of Krakow through its Reprezentantów, że po przyłączeniu gminy Płaszów do representatives declares that, after the incorporation Krakowa, przystąpi zaraz do wybudowania 4-klasowej of the community of Płaszów into Krakow, it will proceed szkoły na terytoryum gminy Płaszów i wystawi dla celu immediately to build a school with classes for 4-years in tego odpowiedni jednopiętrowy budynek.[...] the area of Płaszów and for this purpose will build an appropriate two-story building.[...] Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji dla rozszerzenia granic Krakowa w sprawie przyłączenia do niego gminy i obszaru dworskiego Płaszów, s. 12–13, sygn. IT 1273

258 Karol Czecz de Lindenwald, właściciel obszaru dworskiego w Płaszowie, Marszałek Rady Powiatowej w Wieliczce. fot. Józef Sebald, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-28

Karol Czecz de Lindenwald, the owner of the manorial estate in Płaszów and the Marshal of the County Council in Wieliczka. Photo: Józef Sebald, ca. 1910

Pismo z dnia 9 maja 1910 r., w którym Karol de Lindenwald Czecz, właściciel obszaru dworskiego w Płaszowie, wcześniej niechętny przyłączeniu swych dóbr do Krakowa, ostatecznie wyraża na to zgodę. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1277, s. 85

Letter of the 9th May 1910 in which Karol de Lindenwald Czecz, the owner of the manorial estate in Płaszów, although previously reluctant to accept the idea of incorporation of his property into Krakow, finally gives his consent. 259 Reprezentanci gminy m. Krakowa zawarli układ Representatives of the Krakow Municipality concluded z Karolem de Lindenwald Czeczem w dniach an arrangement with Karol de Lindenwald Czecz on 2 czerwca i 4 lipca 1910 r. Przyłączenie miało się odbyć the 2nd June and 4th July, 1910. The incorporation was na warunkach takich samych, jak przyłączenie gminy to be made under the same terms and conditions as the Płaszów. Wśród warunków odrębnych i dodatkowych, incorporation of the community of Płaszów. Among na jakich zgodził się On na przyłączenie do miasta separate and additional conditions under which he Krakowa, znalazły się m.in.: agreed to be incorporated into the city of Krakow were e.g.: VI. Wyraża się życzenie, aby dzielnica Płaszów jak najrychlej udostępnioną została przez założenie VI. The wish is expressed that the district of Płaszów chodnika i oświetlenie ulic. be made accessible as soon as possible by the setting up of pavement and street lighting. VII. Wyraża się życzenie o otwarcie, ile możności rychło, dogodnej komunikacyi z Płaszowa, wzdłuż wału VII. The wish is expressed that a convenient means wiślanego do nowego mostu na Wiśle, wiodącego od ulicy of transport from Płaszów be opened as soon possible Starowiślnej. along the Vistula embankment up to the new bridge over the Vistula River, starting from Starowiślna street. VIII. Wyraża się życzenie, aby, jak tylko to wskazanem będzie ze względów ogólnych, lokalnych i przemysłowych, VIII. The wish is expressed that, as soon as it is desirable for dzielnica Dąbie połączoną została mostem z dzielnicą general, local and industrial reasons, the district of Dąbie be Płaszów. [...] linked by a bridge with the district of Płaszów. [...]

XI. Gmina miasta Krakowa dołoży starań, aby nazwę XI. The Municipality of the city of Krakow will stacyi „Podgórze – Płaszów” przemieniono na „Kraków endeavour to rename the ‘Podgórze – Płaszów’ railway – Płaszów”. station ‘Krakow – Płaszów’.

Akta miasta Krakowa, Sprawozdanie Komisji dla rozszerzenia granic Krakowa w sprawie przyłączenia do niego gminy i obszaru dworskiego Płaszów, s. 15–16, sygn. IT 1273

260 Projekt zabudowań kolejowych przeznaczonych na cele mieszkalne przy ul. Dworzec 4 w Płaszowie, 1912. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, ul. Dworzec 4, f. 191, pl. 5

Design for railway buildings devoted for residential purposes at 4 Dworzec Street in Płaszów, 1912.

Pismo c.k. Dyrekcji Kolei Państwowych do Prezydium st. król. miasta Krakowa w sprawie zmiany nazwy stacji Podgórze – Płaszów na Kraków – Płaszów. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1277, s. 477

Letter from the Imperial and Royal Head Office of the State Railways to the Presidium of the Royal and Capital City of Krakow, concerning the change of name of the Podgórze – Płaszów station to Kraków – Płaszów.

261 Winiety zakładów przemysłowych znajdujących się na terenie Gminy Płaszów. Varia 2 – zbiór akt i materiałów różnej proweniencji, sygn. 29/427/281, brak pag. Sąd Okręgowy w Krakowie, sygn. RH 264a, brak pag.

Vignettes of industrial plants located in the Community of Płaszów.

262 Miasto Podgórze przed połączeniem z Krakowem

Podgórze before Merger With Krakow … Od r. 1867 miastem rządzi rada z 36 radcami … Since 1867, the town has been governed by a council i burmistrzem na czele. Budżet miejski z r. 1901 wynosił consisting of 36 councillors and headed by a Mayor. The 307 591 koron w dochodach i wydatkach i obchodził budget in 1901 amounted to 307,591 crowns, in income się bez dodatków gminnych do podatków, co należy and expenditure and managed without any supplements, w Galicyi do osobliwości.[…] which is a rarity in Galicia .[…] Podgórze ma trzy przedmieścia: Zabłocie, Bonarkę Podgórze has three suburbs: Zabłocie, Bonarka and i Rydlówkę. Centrum tworzy Rynek, od którego Rydlówka. The centre is the Market Square, from which w przeciwne strony rozchodzą się ulice w kierunku the streets diverge in opposite directions: eastwards towards wschodnim ku Wieliczce, w zachodnim ku Kalwaryi. […] Wieliczka and westwards towards Kalwaria. […] Prześliczne położenie Podgórza odpowiednio wyzyskane The lovely location of Podgórze, if properly used, would nadałoby mu romantyczną postać. Krzemionki zalesione give the town a suitably romantic image. Krzemionki, stałyby się tem dla Krakowa, czem jest Wysoki Zamek if forested, would become for Krakow what Wysoki dla Lwowa. Kopca jużby [!] nie było potrzeba sypać Zamek is for L’viv. There would be no need to create skoro jest i to jeszcze owiany kilkunastu wiekami… a mound, as there already exists one and, what is more, it is shrouded in centuries… (W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy…, Kraków 1902, s. 525–527) (W. E. Radzikowski, Kraków dawny i dzisiejszy…, Krakow 1902, pp. 525–527) PODGÓRZE PODGÓRZE

W 1784 r. cesarz austriacki Józef II nadał istniejącej In 1784, emperor Joseph II granted the right to become na prawym brzegu Wisły osadzie Podgórze prawa a free royal town on the settlement of Podgórze, already wolnego miasta królewskiego. Miasto położone było in existence on the right bank of the Vistula. This town w autonomicznym powiecie wielickim. Podgórze was situated in the autonomous district of Wieliczka. posiadało własną parafię przy kościele św. Józefa, do Podgórze had its own parish of the church of St. Joseph, której należały też okoliczne wsie (m.in. Dębniki, which included also the surrounding villages of Dębniki, Ludwinów, Zakrzówek, Płaszów). Ludwinów, Zakrzówek and Płaszów. Od II połowy XIX w. na terenie Podgórza dynamicznie From the second half of the 19th century, Podgórze rozwijał się przemysł i handel. Według spisu ludności experienced vigorous development in industry and trade. z 1900 r. zamieszkiwało tam 18 155 osób, w tym 482 According to the census of 1900, it had a population wojskowych. W 1902 r. w mieście istniały 534 domy of 18,155 including 482 from the military and in 1902, mieszkalne i 17 zabudowań gospodarczych. Wśród there were 534 houses and 17 outbuildings in the zakładów przemysłowych wymieniono: 6 cegielni, town. Among the industrial concerns there are listed: 2 wapienniki, 1 zakład czyszczący pierze, 1 zakład 6 brick-kilns, 2 lime-kilns, 1 feather cleaning factory, zajmujący się wyrobem opatrunków i materiałów 1 establishment producing dressings and pharmaceutical aptecznych, 2 zakłady produkujące guziki metalowe, materials, 2 factories manufacturing metal buttons, 1 fabryka cementu, 2 młyny parowe, 1 zakład wyrabiający 1 cement factory, 2 steam mills, 1 plant producing plated naczynia platerowane i chińskie srebro, 2 fabryki śledzi dishes and Chinese silver, 2 pickled herring factories and marynowanych, 3 fabryki wody sodowej. 3 factories making soda water. Wobec negatywnego nastawienia władz Podgórza Given the negative attitude of the authorities of Podgórze do połączenia z Krakowem, negocjacje obydwu to the idea of unification with Krakow, the negotiations magistratów trwały najdłużej. Połączenie to nastąpiło between the two municipalities lasted a long time. The dopiero w 1915 r. i wówczas Podgórze zostało XXII unification finally took place as late as 1915, when dzielnicą Krakowa. Podgórze became the XXII district of Krakow.

265 Szkic indykacyjny Podgórza z 1904 r. (fragment). Obrazuje zabudowę centralnej części miasta w okolicy dzisiejszego Rynku Podgórskiego, ul. Limanowskiego, Na Zjeździe i pl. Bohaterów Getta. Oznaczono dawne nazwy ulic i placów w Podgórzu, parcele gruntowe i budowlane oraz zabudowania, np. nieistniejący już dzisiaj podgórski kościół parafialny p.w. św. Józefa w Rynku Podgórskim czy także nieistniejący most Podgórski na Wiśle. Większość budynków została oznaczona właściwym dla zabudowań murowanych kolorem różowym, nieliczną zabudowę drewnianą oznaczono na żółto. Kataster Galicyjski, sygn. KPK 95

Detailed plan of Podgórze from 1904 (detail), illustrating the extent to which the central part of the town in the area of today’s Podgórski Market Square, Limanowskiego and Na Zjeździe Streets and Bohaterów Getta Square were built up. Former names of streets and squares are marked, as well as cultivated plots, building plots and the then existing buildings, e.g. the nonextant Podgórze parish church under the invocation of St. Joseph in Podgórze Market Square and the nonextant Podgórski Bridge on the Vistula River. The majority of the buildings are marked in pink – the colour denoting brick buildings, the few wooden structures are marked in yellow.

266 267 Trzy, spośród dużego (liczącego blisko dwadzieścia sztuk) zbioru tłoków używanych przez władze miasta Podgórze. W polu pieczętnym mają umieszczony herb nadany miastu dyplomem z dnia 3 sierpnia 1808 r. przez cesarza Franciszka I. Herb ów przedstawia brodatego mężczyznę siedzącego nad rzeką i trzymającego w prawej ręce kij, po obu brzegach rzeki stoją kolumny z kapitelami, w oddali widać wzgórza, a na nich po prawej (w ujęciu heraldycznym opisu) stoi kościół i poniżej grupa domów, po lewej zaś jeden dom. Dwa z tłoków są ogólnomiejskie, jeden – magistratu. Ogólnomiejskie w otoku mają napis: PIECZĘĆ MIASTA PODGÓRZA i na dole dwie skrzyżowane gałązki. Na tłoku magistratu herb umieszczony jest na tarczy herbowej zwieńczonej koroną zamkniętą, wokół znajduje się napis: > MAGISTRAT KRÓL[EWSKIEGO] WOL[NEGO] MIASTA < PODGÓRZA. Zbiór tłoków pieczętnych metalowych, sygn. T. 294, T. 180, T. 192

Three of the large (numbering almost twenty pieces) set of stamps used by the authorities of the town of Podgórze. They depict the coat of arms granted to the city by the Emperor Francis I, together with a diploma, on the rd3 August 1808. The coat of arms shows a bearded man sitting by the river and holding a stick in his right hand. On both sides of the river there are columns with capitals, in the distance we can see the hills, on which, on the right (in heraldic description) there is is a church, and below – a group of houses and one house on the left. Two of them are general town stamps, one – the Municipality stamp. The town stamps on the edges have the words: PIECZĘĆ MIASTA PODGÓRZA [Stamp of the town of] PODGÓRZE and two crossed branches at the bottom. On the Municipality stamp the coat of arms is located on the shield, crowned with the closed crown, around it there is the inscription: > MAGISTRAT KRÓL[EWSKIEGO] WOL[NEGO] MIASTA < PODGÓRZA. [Municipality Office of the Royal and Free Town of Podgórze]. 268 Uchwały i układ o połączeniu Krakowa z Podgórzem podpisany uroczyście przez radnych Podgórza i Krakowa w dniu 7 czerwca 1913 r. (fragmenty). Zbiór dokumentów papierowych, sygn. Pap. 34, s. 3, 9

Resolutions and agreement on the merger of Krakow and Podgórze, solemnly signed by the councillors of Podgórze and Krakow on the 7th June 1913 (excerpts).

269 Negocjacje Krakowa z Podgórzem były najtrudniejsze Negotiations with Podgórze were the toughest for i trwały najdłużej. Dopiero w dniu 13 maja 1912 r. Krakow and lasted the longest. It was only as late as the Rada Miasta Podgórza zajęła przychylne stanowisko 13th May 1912, that the City Council of Podgórze took w kwestii połączenia z Krakowem i wówczas rozpo- a favourable position on the unification with Krakow. częto prace nad przygotowaniem warunków, na Work then began on the preparation of conditions jakich połączenie obu miast ma nastąpić. Ostatecznie under which the merger of the two cities was to take dnia 7 czerwca 1913 r. delegaci obu miast uroczyście place. Finally, on the 7th June 1913, delegates from podpisali układ w sprawie połączenia król. woln. the two cities solemnly signed the agreement on the miasta Podgórza ze stoł. król. miastem Krakowem. merger of the Free Royal Town of Podgórze with the Wśród warunków układu znalazły się m.in.: Royal and Capital City of Krakow. Among conditions of the agreement were e.g.: Artykuł 33. Most na Wiśle im. ces. Franciszka Józefa I. Article 33. Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się dołożyć The Emperor Franz Joseph I bridge starań, aby most im. ces. Franciszka Józefa I. został po over the Vistula River. zrekonstruowaniu pozostawionym na obecnem miejscu, The Municipality of Krakow pledges to make every effort lub też, aby w razie przesunięcia tego mostu postawiono to keep the current position of the Emperor Franz Joseph I na obecnem miejscu kładkę dla ruchu pieszego. Bridge, after its reconstruction or, in the event of moving of the bridge, that a pedestrian footbridge be built on the Artykuł 34. site of the present bridge. Oświetlenie miasta. Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się wykonać Article 34. należyte oświetlenie ulic przez rozszerzenie oświetlenia City lighting. na te części miasta, które go dotychczas nie mają, The Municipality of Krakow undertakes to establish w szczególności należyte oświetlenie Zabłocia, drogi do proper street lighting by the extension to those parts Podgórza – Płaszowa i Bonarki. (Rodzaj oświetlenia: of the city, which previously have not had it, in gaz czy elektryczność, zostawia się uznaniu gminy particular, appropriate illumination of Zabłocie, miasta Krakowa). the road to Podgórze–Płaszów and Bonarka. (The type of illumination: gas or electricity, is left up to Artykuł 35. the discretion of the Municipality of the city of Krakow). Tramwaj elektryczny. Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się w ciągu 1 ½ Article 35. roku, licząc od dnia, w którym zapadnie w sprawie Electric tram. połączenia się obu miast uchwała Sejmu krajowego, The Municipality of Krakow pledges that during a year wybudować dwutorową, o normalnej szerokości toru and a half from the date of the resolution of the regional 270 linię tramwajową na przestrzeni Nowy Most na Wiśle, (Galician) Parliament on the merger of both cities, ul. Słowackiego, szkoła pod Benedyktem, ul. Lwowska, to build a two-line, tram route of a normal width, Rynek główny, ul. Kalwaryjska aż do bramy fortecznej, extending from the Nowy Most (New Bridge) over the tudzież odgałęzienie tejże linii: szkoła pod Benedyktem Vistula River, through Słowackiego Street, to the school – przystanek kolejowy Podgórze-Miasto. ‘pod Benedyktem’, Lwowska Street, the Main Market Nadto zobowiązuje się gmina miasta Krakowa Square, Kalwaryjska Street, and up to the Fortress Gate, wybudować linię tramwajową od wybudować się as well as creating a branch line: from the school ‘pod mającego mostu im. ces. Franciszka Józefa przy wylocie Benedyktem’ to the Podgórze-Town railway stop. ul. Krakowskiej aż do ulicy Kalwaryjskiej, a to zaraz po Moreover, the Municipality of Krakow undertakes to wybudowaniu tego mostu. […] build a tram line from the future Emperor Franz Joseph Bridge from the area near Krakowska Street up to Artykuł 40. Kalwaryjska Street, and to do this immediately after the Ochrona przemysłu w Podgórzu w ogóle. construction of the bridge.[…] Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się popierać całą siłą przyszłą dzielnicę Podgórze pod względem rozwoju Article 40. przemysłowego w tym celu, aby dzielnica ta stała się Protection of industry in Podgórze, in general. punktem centralnym przemysłu polskiego w naszym The Municipality of Krakow pledges to encourage with kraju. […] full force the future district of Podgórze in its industrial development, in order that this district becomes the focal Artykuł 49. point of Polish industry in our country. […] Targi i jarmarki. Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się istniejące obecnie Article 49. targi i jarmarki pozostawić nadal w Podgórzu, tudzież Markets and fairs. zobowiązuje się nie otwierać w ciągu najbliższych 10 The Municipality of Krakow pledges to leave the existing lat targów i jarmarków w sąsiednich dzielnicach, a to: markets and fairs in Podgorze, and agrees not to open, Wolnicy, Ludwinowie, Zakrzówku, Płaszowie, przy czem within the next 10 years, any markets and fairs in nadmienia się, że codziennej sprzedaży mleka i jarzyn nie neighbouring districts, namely Wolnica, Ludwinów, można uważać za targi. Zakrzówek, Płaszów; with this remark, that the daily Gmina miasta Krakowa zobowiązuje się urządzić sales of milk and vegetables cannot be considered a fair. w Podgórzu targi na słomę, siano i zboże dla dzielnic po The Municipality of Krakow undertakes to arrange in prawej stronie Wisły położonych. Podgórze, straw, hay and grain fairs for the districts located on the right side of the Vistula River. Sprawozdanie Komisji dla rozszerzenia granic Krakowa oraz sekcji skarbowej i sekcji prawniczej Rady miasta w sprawie połączenia król. wolnego miasta Podgórza ze stoł. król. miastem Krakowem, Kraków 1913, s. 38–40 271 Rynek Podgórski, w tle stary kościół, dziś nieistniejący. fot. nieznany, k. XIX w. Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1380

Podgórski Market Square – in the background an old, nonextant church. Unknown photographer, late 19th century

Rynek Podgórski z nowo wybudowanym (w latach 1905–1909) kościołem parafialnym p.w. św. Józefa wg projektu Jana Sas-Zubrzyckiego. fot. nieznany, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-601

Podgórski Market Square with a newly built (in the years 1905–1909) parish church under the invocation of St. Joseph, designed by the architect Jan Sas-Zubrzycki. Unknown photographer, ca. 1900 272 Dom „Pod Czarnym Orłem” przy Rynku Podgórskim 13. Tu pierwotnie mieściła się siedziba władz miejskich Podgórza. Zakład Artystyczno-Fotograficzny „Secesya” w Podgórzu, ok. 1915 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-663

House ‘Pod Czarnym Orłem’ (Under the Black Eagle) at 13 Podgórski Market Square, 1910–1914. Originally the seat of the municipal authorities of Podgórze. Artistic and Photographic Atelier ‘Secesya’ in Podgórze, ca. 1913

Budynek Magistratu miasta Podgórza, znajdujący się w Rynku Podgórskim. fot. nieznany, pocz. XX w. Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-587

Building of the Podgórze Municipality, located in Podgórski Market Square. Unknown photographer, early 20th century

273 Widok na młyny Maurycego Barucha i elektrownię w Podgórzu. fot. nieznany, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-673

View over the Maurycy Baruch mills and the power station in Podgórze. Unknown photographer, ca. 1900

Elektrownia w Podgórzu, przy ul. Nadwiślańskiej 4. Została uruchomiona w 1900 r., wcześniej niż krakowska. Zakład Artystyczno-Fotograficzny „Secesya” w Podgórzu, ok. 1913 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-464

Power station in Podgórze at 4 Nadwiślańska Street. It came online in 1900, earlier than the Krakow power station. Artistic and Photographic Atelier ‘Secesya’ in Podgórze, ca. 1913

274 Szkoła Wydziałowa Męska im. T. Kościuszki, róg obecnych ulic Sokolskiej 13 i Legionów J. Piłsudskiego. fot. nieznany, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-695

T. Kościuszko School for boys. On the corner of the present Sokolska Street (13) and J. Pilsudski’s Legions Street. Unknown photographer, ca. 1900

Dawna Szkoła Powszechna im. J. Słowackiego. Obok kościół p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i klasztor OO. Redemptorystów. fot. nieznany, pocz. XX w. Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-727

Former J. Słowacki Primary school. Besides the school – the church under the invocation of Our Lady of Perpetual Help and the Monastery of Redemptive Fathers. Unknown photographer, early 20th century

275 Nieistniejąca obecnie hala targowa w Podgórzu, znajdowała się między dzisiejszymi ulicami Rejtana, Legionów J. Piłsudskiego i Kalwaryjską. Wybu- rzona w 1934 r., z powodu konieczności wybudowania dróg dojazdowych do Mostu im. Marszałka J. Piłsudskiego. fot. nieznany, ok. 1913 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1390

Nonextant market hall in Podgórze, situated between today’s Rejtana, Legionów J. Pilsudskiego and Kalwaryjska Streets. Demolished in 1934 because of the need to build access roads to the Marshal J. Pilsudski Bridge. Unknown photographer, ca. 1913

Wnętrze hali targowej w Podgórzu. Zakład Artystyczno-Fotograficzny „Secesya” w Podgórzu, ok. 1913 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-1388

Interior of the market hall in Podgórze. Artistic and Photographic Atelier ‘Secesya’ in Podgórze, ca. 1913

276 Antoni Mateczny (1858–1934), architekt, radny m. Krakowa, założyciel uzdrowiska „Mateczny”. Zakład Artystyczno-Fotograficzny „Secesya” w Podgórzu, ok. 1913 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-93

Antoni Mateczny (1858–1934), architect, Councillor of the City of Krakow, the founder of the ‘Mateczny’ spa. Artistic and Photographic Atelier ‘Secesya’ in Podgórze, ca. 1913

Budynek Zakładu Kąpielowego Wody Siarczano-Solankowej Antoniego Matecznego położony u wylotu ul. Kalwaryjskiej. Zakład Artystyczno-Fotograficzny „Secesya” w Podgórzu, ok. 1913 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-668

Building of the Anthony Mateczny Sulphur and Salt Water Baths, located at the end of Kalwaryjska Street. Artistic and Photographic Atelier ‘Secesya’ in Podgórze, ca. 1913

277 … W trzeci dzień wielkanocny cała niemal ludność … On the third day of Easter, almost the entire population Krakowa udaje się za Wisłę na wzgórza skaliste of Krakow goes to the opossite bank of the Vistula River (Lasoty) Krzemionkami zwane, aby obchodzić Rękawkę. onto a rocky hill (Lasota) called Krzemionki to celebrate Twierdzą, że nazwa ta pochodzi ztąd [!], iż sypiąc mogiłę ‘Rękawka’ (Sleeve). They claim that the name comes from Krakusowi, noszono ziemię w rękawach, na górze the fact that when a grave was being made for Krakus, the tej bowiem, wznosi się usypany kopiec, czyli mogiła soil was brought in the people’s sleeves, and so on top of the pogańska, a w niej mają spoczywać prochy Krakusa hill rises a mound, that is a pagan tomb, which is supposed założyciela Krakowa, opodal zaś stoi dotąd starożytny to house the ashes of Krakus, the founder of Krakow. kościółek ś. Benedykta. Obchód ten polega na tem, że Nearby, preserved until today, is the ancient church of od wieków rokrocznie we wtorek wielkanocny zbiera St. Benedict. This custom consists in that, for centuries every się tu ludność krakowska przynosząc ze sobą kołacze, year on Easter Tuesday, the people of Krakow have met obwarzanki, jaja itp., które ze szczytu góry zrzuca here, bringing pastry, bagels, eggs, etc., which they throw zgromadzonym na dole ubogim chłopcom, zwinnie down from the top of the hill to the poor boys, gathered at takowe chwytającym. Muzyka wojskowa przygrywa the bottom, who catch them with agility. Military music spacerującej publiczności… accompanies the audience walking by…

(Illustrowany przewodnik po Krakowie i jego okolicach z dodaniem (Illustrowany przewodnik po Krakowie i jego okolicach z dodaniem wszelkich wiadomości i objaśnień potrzebnych dla podróżnych…, wszelkich wiadomości i objaśnień potrzebnych dla podróżnych…, Kraków 1875, s. 114–115) Krakow 1875, pp. 114–115) Święto Rękawki na Wzgórzu Lasoty. Święto to, połączone z odpustem, obcho- dzono we wtorek po Wielkanocy. W tle pierwszego zdjęcia widoczny, pochodzący z XI w., kościółek św. Benedykta. fot. nieznany, 1911 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-96, A II-95

The ‘Rękawka’ feast on Lasota Hill. This feast, connected with the church indulgence, was celebrated on the Tuesday after Easter. In the background we can see St. Benedict’s church from the 11th century. Unknown photographer, 1911

279 … Jeszcze jeden park publiczny istnieje na Krzemionkach … There is yet another a public park on the Krzemionki na wyżynie poza kościołem w Podgórzu, skąd widok hill, behind the church in Podgórze, from where the view na Kraków jest wspaniały. Za inicyatywą inżyniera of Krakow is wonderful. At the initiative of the engineer [Wojciecha] Bednarskiego utworzone Towarzystwo dla [Wojciech] Bednarski the Society for the Beautification upiększenia Podgórza, miejsce to obrało na zbiorowisko of Podgórze has chosen this place for summer meetings letnie, zamieniło w park i ściąga z miasta licznych gości, and have turned it into a park that attracts many visitors szukających swobody i wytchnienia… from the city, seeking freedom and rest…

(W. E. Radzikowski, Kraków…, s. 513) (W. E. Radzikowski, Kraków…, p. 513)

Park im. Wojciecha Bednarskiego. Park założony na przełomie XIX i XX w. w miejscu nieczynnych już kamieniołomów. Dziś nosi imię swego założyciela. fot. nieznany, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-671

Wojciech Bednarski Park. The park was founded at the turn of the 20th century, on the site of the then already inactive quarries. Today it has its founder’s name. Unknown photographer, ca. 1900 280 Obwieszczenie prezydenta miasta Krakowa Juliusza Leo w sprawie połączenia Krakowa z Podgórzem z dnia Anonimowy druk propagandowy przeciwko 28 czerwca 1915 r. połączeniu Podgórza z Krakowem z 1915 r. Zbiór afiszy i plakatów, sygn. 29/665/796 Akta miasta Podgórza, sygn. P 13, s. 17 Announcement by the President of Krakow, Juliusz Anonymous propaganda leaflet against the merger Leo, on the merger of Krakow with Podgórze from of Podgórze with Krakow, from 1915. the 28th June 1915. 281 Winieta zakładu Bernarda Libana i Spółki „Fabryki Portland – Cementu” w Podgórzu. Drobne zbiory – zbiór szczątków, sygn. 29/690/44, s. 111

Vignette of Bernard Liban and Co. ‘The Portland Cement Plants’ in Podgórze.

Winieta zakładu Młyny parowe w Podgórzu pod Krakowem Maurycego Barucha, 1898. Drobne zbiory – zbiór szczątków, sygn. 29/690/44, s. 111

Vignette of the Maurycy Baruch Steam Mills in Podgórze near Krakow, 1898. Konkurs na Plan Regulacyjny Wielkiego Krakowa

Competition for a Regulatory plan for Greater Krakow na poprzedniej stronie: Projekt konkursowy „Szerokie serce” wyróżniony II nagrodą (fragment). Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, Wielki Kraków 2 previous page: Competition project ‘Broad heart’, awarded second prize (part of). KONKURS COMPETITION

W 1909 r. gmina miasta Krakowa ogłosiła konkurs In 1909, the municipality of the city of Krakow na plan regulacyjny Wielkiego Krakowa. announced a competition for a regulatory plan for Zaproszenie do udziału w rywalizacji zostało Greater Krakow. The invitation to participate in the skierowane do polskich artystów i techników. competition was addressed to Polish architects and Głównym celem przedsięwzięcia było zespolenie technicians. The main objectives of the project were the Krakowa i gmin przyłączonych w jeden organizm unification of Krakow and the communities that had oraz stworzenie wizji przyszłego rozwoju miasta been incorporated into it, into one single organism, i zapewnienie mu odpowiednich warunków, creating a vision for future development of the city m.in. poprzez właściwe rozplanowanie ciągów and ensuring adequate conditions for living. The plan komunikacyjnych czy funkcji dzielnic. Konkurs was to include, among other things, the planning of an rozstrzygnięto w kwietniu 1910 r. Spośród appropriate layout of roads and the actual functions 9 projektów zgłoszonych do współzawodnictwa, specific places were to perform. The result of the sąd konkursowy nagrodził 4 (przyznano dwie competition was announced in April 1910 and from równorzędne trzecie nagrody). Pierwszą nagrodę among nine projects submitted the jury awarded four zdobył projekt oznaczony godłem „5”, autorstwa prizes (two equal third prizes were granted). The first Józefa Czajkowskiego, Władysława Ekielskiego, prize was won by the project signed with the number ‘5’. Tadeusza Stryjeńskiego, Ludwika Wojtyczko Its creators were Józef Czajkowski, Władysław Ekielski, i Kazimierza Wyczyńskiego. Drugą nagrodę Tadeusz Stryjeński, Ludwik Wojtyczko and Kazimierz przyznano pracy pt. „Szerokie serce” Jana Wyczyński. The second prize was awarded to the work Rakowicza. Trzecią nagrodę otrzymał projekt entitled ‘Broad heart’ by Jan Rakowicz. The third prize opatrzony godłem „Krak” autorstwa Franciszka was awarded to the works bearing the emblem ‘Krak’ Mączyńskiego i Tadeusza Niedzielskiego oraz by Franciszek Mączyński and Tadeusz Niedzielski and projekt zatytułowany „Urbs” przygotowany przez a project entitled ‘Urbs’ prepared by Stanisław Goliński, Stanisława Golińskiego, Józefa Hojkowskiego Józef Hojkowski and Henryk Kunzek. In addition, the i Henryka Kunzek. Dodatkowo władze miasta city authorities bought two projects not included in the zakupiły dwie prace spoza nagrodzonej grupy. award-winning group. None of the projects lived to see Żaden z projektów nie doczekał się całkowitej full implementation due to the outbreak of World War realizacji. Na przeszkodzie stanął wybuch I wojny I and with the ending of the war, only some of the ideas światowej, po jej zakończeniu wykorzystano proposed were used. jedynie niektóre idee, zaproponowane przez autorów nagrodzonych prac.

285 … Rada [miejska] rozpisuje konkurs publiczny dla … The [City] Council announces a public competition techników i artystów polskich na plan regulacyjny to all Polish engineers and architects for the compilation Wielkiego Krakowa [...] Przedłożony projekt konkursu of a regulatory plan for Greater Krakow [...] The proposal domaga się wypracowania planu regulacyjnego calls for the elaboration of a regulatory plan for Greater Wielkiego Krakowa po zastosowaniu najnowszych Krakow, taking under consideration the contemporary wymagań ruchu komunikacyjnego, zdrowia publicznego, requirements for public transport, public health, estetyki i gospodarstwa miejskiego. [...] Plan regulacyjny aesthetics and urban settlement. [...] The regulatory winien przedewszystkiem[!] objąć gminy sąsiednie, które plan should, above all take into account neighbouring w przeważnej części są niezabudowane, i organicznie communities, which for the most part lack development, je złączyć z istniejącemi od dawna drogami, przyczem and organically unite them utilizing the roads which ma przewidzieć i rozgrupować stosownie do warunków have been in existence for a long time. At the same miejscowych przyszłe dzielnice miasta, jakoto[!]: time the plan should take into consideration existing mieszkaniową, willową, handlowo-przemysłową, conditions, and reorganise the future districts of the City, rękodzielniczą, dzielnicę większych fabryk, tanich namely: residential and commercial housing, industry mieszkań, wreszcie dzielnice o charakterze wiejskim. and crafts, the districts around larger factories, affordable Gminy, położone po prawym brzegu Wisły, należy połączyć housing, and finally, the districts of rural character. The odpowiednio sytuowanemi mostami z uwzględnieniem communities located on the south bank should be connected istniejących [...] Stosownie do przyszłego wzrostu ilości by appropriately situated bridges, bearing in mind those mieszkańców Wielkiego Krakowa w projekcie znaleźć existing [...] Taking into consideration the future growth winny poczesne miejsce ogrody, plantacye, rozszerzony of the population of Greater Krakow, the project should park Jordana, place sportowe i place do zabaw możliwie include distinguished areas for gardens, ‘plantations’,an w różnych stronach miasta i park ludowy. [...] Należy extension to Jordan Park, sports squares and playing zakreślić liniami obwodowemi mniej więcej przestrzenie grounds, possibly in various parts of the city and also a uznane za odpowiednie na cele publiczne, a mianowicie popular park [...] Spaces deemed appropriate for public pod kościoły, szkoły, szpitale, schroniska dla bezdomnych, purposes should be roughly indicated, namely: churches, hale targowe, teatr ludowy, hale muzyczne, cyrki schools, hospitals, shelters for the homeless, market halls, panoramy itp. Należy wskazać miejsce na założenie folk theatre, music halls, circuses, panoramas etc. Places dwóch cmentarzy. [...] Istniejącą sieć tramwaju should be identified for the creation of two cemeteries. [...] elektrycznego rozszerzyć na terytoryum nowego miasta The existing electric tram network should be extended to […], wskazać, do których miejsc wycieczkowych the new city [...] recreational places where it would be należałoby tramwaj przedłużyć. advisable to extend the tramline should be indicated.

286 Nagród będzie trzy: 5000, 3000 i 2000 koron. Nadto There will be three prizes: of 5000, 3000 and 2000 przeznacza się sumę 2000 koron na ewentualne crowns. Additionally, the sum of 2000 crowns will be zakupno[!] projektów nienagrodzonych. allocated for the possible purchase of projects which will not be awarded prizes. („Architekt” Miesięcznik poświęcony architekturze, budownictwu i przemysłowi artystycznemu R. X, (‘Architekt’, X, Krakow 1909, p. 92) Kraków 1909, s. 92)

… Posiedzenia odbyły się 8, 9, 10 i 11 kwietnia b.r. [1910] … Meetings were held on the 8th, 9th, 10th and the 11th Sąd stanowili pp.: Dr Juliusz Leo prezydent miasta, Józef April this year [1910]. The Jury consisted of Dr. Juliusz Sare wiceprezydent, Wandalin Beringer arch. radca Leo, the City President, vice-president Józef Sare, Wandalin miejski, Dr Julian Nowak prof. Uniw. radca miejski, Jan Beringer, architect and City Councillor, Dr Julian Nowak, Peroś arch. radca miejski, Władysław Turski inżynier radca University professor and City Councilor, Jan Peroś, architect miejski, Andrzej Kłeczek radca bud. delegat Magistratu, and City Councillor, Władysław Turski, engineer and City Władysław Kaczmarski arch. delegat krakowskiego Tow. Councilor, Andrzej Kłeczek, construction counsellor and Technicznego, Rajmund Meus arch. delegat krakowskiego Municipal delegate, Władysław Kaczmarski, architect and stow. budowniczych, Wincenty Rawski arch. delegat delegate of the Krakow Technical Association, Rajmund Tow. politechnicznego we Lwowie, Franciszek Lilpop Meus, architect and delegate of the Krakow Builders’ arch. delegat stow. techników w Warszawie i delegaci Association, Wincenty Rawski, architect and delegate Związku instytucyj art.-kulturalnych w Krakowie: Józef of the Lviv Polytechnic Association, Franciszek Lilpop Mehoffer, prof. Akademii Sztuk Pięknych, Dr Stanisław architect and delegate of the Association of Technicians Tomkowicz c. k. konserwator, Jerzy Warchałowski in Warsaw, as well as the delegates of the artistic and redaktor „Architekta”. cultural institutions in Krakow: Józef Mehoffer, professor of the Academy of Fine Arts, Dr Stanisław Tomkowicz, („Architekt” Miesięcznik poświęcony architekturze, Imperial and Royal conservator, Jerzy Warchałowski, editor budownictwu i przemysłowi artystycznemu, R. XI, of ‘Architekt’. Kraków 1910, s. 69) (‘Architekt’, X, Krakow 1909, p. 69) W planie konkursowym znajdują sie nie tylko prace The results of the contest are not only works of superior pierwszorzędnej wartości, ale liczba bardzo dobrych value, but the number of very good works is so significant prac jest tak znaczną, że prezydyum miasta na usilne that, in an answer to insistent request from most of the prośby większości sędziów, zdecydowało się powiększyć members of the Jury, the city Presidium has decided to liczbę nagród, wskutek czego na dziewięć nadesłanych incraese the number of awards, with the result that out of projektów nagrodzono cztery, a zakupiono w myśl the nine projects entered, four were awarded prizes, and programu jeszcze dwie prace. two more were purchased under the program.

(J. Peroś, Wielki Kraków w planach konkursowych, (J. Peroś, Wielki Kraków w planach konkursowych, Kraków 1910, s. 5) Krakow 1910, p. 5)

Między nadesłanymi projektami uwidocznił się zaraz Among the projects submitted, a fundamental division pewien podział zasadniczy na dwie grupy. Jedni pojęli can be noticed at once. Some understood their task in swoje zadanie w ten sposób, że przedstawili prace ideowe, such a way that they presented idealistic works, without nie licząc się niewolniczo z istniejącemi ulicami i domami slavishly taking into account the existing streets and na tych terenach, które były przedmiotem konkursu, houses in the areas which were subject to the competition, wskutek czego proponują w swych planach zburzenie which resulted in the fact that in their plans they propose dość znacznej ilości domów, a nawet zniesienie pewnych the demolition of quite a number of houses, and even the ulic – druga zaś grupa projektantów, przyjąwszy obecne liquidation of certain streets. The other group of designers, drogi i domy owych przedmieść za nienaruszalne, starała taking the existing roads and houses of the suburbs to be się odpowiedzieć wymogom programu, kreśląc projekty immovable, tried to respond to the requirements of the w znacznie gorszych warunkach, albowiem istnienie program, outlining their projects under self imposed obecnych dróg tamowało swobodę myśli projektujących. difficult conditions, since they took into account overmuch [...] Każdy z owych kierunków posiada w konkursie the presence of the existing roads and thus hampered the kapitalne rozwiązania i jakkolwiek żaden z projektów, freedom of their thought. [...] Each of these tendencies jak łatwo domyślić się można, nie może być bez have outstanding solutions, and, although none of the uzupełnienia i poprawek do wykonania przedstawiony, projects, as one can easily guess, could be presented to jednak stanowią one bogatą skarbnicę pomysłów, for implementation without further additions and z których można będzie czerpać przy wykonaniu corrections, yet they constitute a rich repository of ideas ostatecznego projektu przez budownictwo miejskie. which to draw from in the creation of a final project to be realised by the Municipal construction service. (J. Peroś, Wielki Kraków w planach konkursowych, Kraków 1910, s. 6) (J. Peroś, Wielki Kraków w planach konkursowych, Krakow 1910, p. 6) Zwycięski projekt konkursowy – I nagroda The winning project – first prize

Autorzy koncepcji założyli powstanie dzielnic The architects assumed the creation of industrial przemysłowych na terenie Grzegórzek i Dębnik districts in the areas of Grzegórzki and Dębniki (mniejsze zakłady), Zakrzówka oraz Ludwinowa (small companies) and in Zakrzówek and Ludwinów (duże fabryki), skupiając jednocześnie w tym rejonie (larger plants), while also locally creating a district of dzielnicę tanich mieszkań przeznaczonych dla affordable housing for the workers employed in the zatrudnionych w zakładach robotników. Dzielnice factories. They located residential and villa districts mieszkaniowe i willowe ulokowali na terenie Czarnej in Czarna Wieś, Kawiory and Łobzów, devoting the Wsi, Kawiorów i Łobzowa, przeznaczając północną northern part of the Błonia for the construction część Błoń na wybudowanie malowniczej dzielnicy of a picturesque residential district ‘Na Błoniach’. willowej „Na Błoniach”. Dzielnica ta według autorów According to the architects, this district would have miałaby posiadać własny rynek, kościół i urząd miejski. its own market, church and municipality office. An Ciekawym pomysłem było opracowanie projektu interesting idea was a triple-ring of ‘planty’ (green otoczenia miasta potrójnym pierścieniem plant. belts) surrounding the city.

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, Wielki Kraków 1

Zob. Wielki Kraków…, cz. 2 – plany, plan nr 1 See: Wielki Kraków…, part 2 – plans, no. 1

289 Projekt konkursowy wyróżniony II nagrodą The project awarded second prize

Jego autor zrezygnował z ideowego rozmachu na rzecz Its architect resisted the spirit of ideology in favour praktycznych rozwiązań. Starał się poszanować charakter of more practical solutions. While planning the przyłączonych gmin, planując rozmieszczenie dzielnic layout of industrial districts and rural areas, he przemysłowych czy wiejskich. Dzielnice fabryczne tried to preserve the character of the incorporated i domy robotnicze umieścił na Grzegórzkach, Kapelance communities. He placed factory districts and i Krowodrzy. Dzielnice wiejskie na terenie Czarnej workers’ houses in Grzegórzki, Kapelanka and Wsi, Nowej Wsi i Łobzowa. Zwierzyniec i Półwsie Krowodrza, the rural areas in Czarna Wieś, Nowa Zwierzynieckie przeznaczył na zabudowę willową. Wieś and Łobzów. Zwierzyniec and Półwsie Zaplanował zagospodarowanie gruntów pofortecznych Zwierzyniecka were meant for the construction of i nieużytków, starał się nie ingerować nadmiernie w układ villa-type buildings. He planned the development już istniejących ulic, w oszczędny sposób rozmieścił of the areas of former forts and wastelands, trying na obszarze miasta tereny zielone. Stworzył projekt not to interfere excessively in the layout of the w największym stopniu osadzony w realiach, w którym already existing streets, he also planned a sparce nie brakuje jednak ciekawych pomysłów (jednym z nich though effective distribution of green areas in jest propozycja utworzenia ogrodu zoologicznego na the city. His project was a reflection of reality terenie Parku Krakowskiego). to the greatest extent, however it was not short of interesting ideas (one of them was a proposal to create a zoo in Krakowski Park).

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, Wielki Kraków 2

Zob. Wielki Kraków…, cz. 2 – plany, plan nr 2 See: Wielki Kraków…, part 2 – plans, no. 2

290 Projekt konkursowy „Szerokie serce” wyróżniony II nagrodą (fragment), ogród zoologiczny na terenie Parku Krakowskiego. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, Wielki Kraków 2

Competition project ‘Broad heart’, awarded second prize (part of), zoo in Krakowski Park. Projekt konkursowy „Krak” wyróżniony III nagrodą Competition project ‘Krak’, awarded third prize

Pracę cechuje praktyczne spojrzenie na kwestię A characteristic feature of this work was its practical rozwoju Krakowa. Autorzy uszanowali własność perspective for the development of Krakow. The prywatną, lokując nowe obiekty głównie na gruntach authors respected private ownership, locating new będących własnością gminy. Starali się poruszać facilities mainly on the land owned by the municipality w obrębie istniejących ulic i zabudowań. Nowe parki and tried to preserve the existing streets and buildings. rozmieścili na Dębnikach, Grzegórzkach i w rejonie They designed new parks in Dębniki, Grzegórzki and kopca Kościuszki. Zaproponowali rozwiązanie in the vicinity of the Kościuszko Mound. A solution zdecydowanie wyróżniające ten projekt spośród clearly distinguishing this project from other works pozostałych prac, tj. opasanie miasta szerokim na was their proposal to encircle the city with a forest belt ok. 150 metrów zalesionym pasem, poprowadzonym of about 150 meters wide, running through an area przez grunty objęte zakazem zabudowy. which could not be built on.

Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM, Wielki Kraków 3

Zob. Wielki Kraków…, cz. 2 – plany, plan nr 3 See: Wielki Kraków…, part 2 – plans, no. 3

292 Obchody przyłączenia gmin podmiejskich do Krakowa w dniu 17 kwietnia 1910 r.

celebrations of the incorporation of suburban communities into Krakow on the 17th April 1910 17 kwietnia 1910 r. odbyły się uroczystości On the 17th April 1910, a ceremony was held przypieczętowujące przyłączenie do Krakowa which sealed the incorporation into Krakow pierwszej grupy gmin i obszarów dworskich of the first group of villages and manorial areas (tj. Zakrzówka i Kapelanki, Dębnik z Rybakami, (i.e. Zakrzówek and Kapelanka, Dębniki with Półwsia Zwierzynieckiego, Zwierzyńca, Czarnej Wsi Rybaki, Półwsie Zwierzynieckie, Zwierzyniec, z Kawiorami, Nowej Wsi Narodowej, Łobzowa, Czarna Wieś with Kawiory, Nowa Wieś Narodowa, Krowodrzy, Grzegórzek i Piasków oraz części gmin Łobzów, Krowodrza, Grzegórzki and Piaski as well as Prądnik Biały, Prądnik Czerwony z Olszą). Obchody parts of the communities of Prądnik Biały, Prądnik otwarte zostały nabożeństwem w kościele Mariackim, Czerwony with Olsza) The celebrations were opened następnie goście udali się do sali w Starym Teatrze, in Mariacki church, then the guests went to the hall in gdzie przemowę wygłosił Juliusz Leo, gratulacje the Old Theatre, where Juliusz Leo delivered a speech. złożyli m.in. namiestnik Galicji Michał Bobrzyński, Congratulations were offered by Michał Bobrzyński, marszałek Stanisław hr. Badeni oraz reprezentanci Governor of Galicia, Count Stanisław Badeni, the miast galicyjskich. W czasie uroczystości przed- Speaker, and the representatives of Galician towns. stawiciele przyłączonych gmin poinformowali During the ceremony, the representatives of the o utworzeniu funduszu stypendialnego im. J. Lea. communities incorporated into Krakow announced Uczestnicy obchodów wzięli udział w śniadaniu the establishing of the Juliusz Leo scholarship fund. w sali Towarzystwa Strzeleckiego, święto zakończono A breakfast in the hall of the Rifle Association was bankietem wydanym przez radę miasta w salach later given to the participants and the festivities Starego Teatru. ended with a banquet given by the City Council in the halls of the Old Theatre.

294 Na uroczysty dzień Wielkiego Krakowa On the festive day of the Greater Krakow celebrations

W prastarej stolicy Jagiellonów wielkie, uroczyste, In the ancient capital of the Jagiellonians there will a radosne dziś święto. Zbiegną się na nie rybacy z Dębnik be a great, festive and joyous holiday today. Fishermen i ceglarze z Zakrzówka i murarze zwierzynieccy of Dębniki and brickmakers from Zakrzówek, bricklayers i krowodrzańscy i ogrodnicy z Czarnej Wsi i Nowej from Zwierzyniec and Krowodrza, gardeners from Wsi, zbiegną się i piekarze z Prądnika Czerwonego, Czarna Wieś and Nowa Wieś will all flock to it, and a zbiegną się wszyscy już nie jak do obcego im, choć bakers from Prądnik Czerwony will flock to it, and all of kochanego miasta, jeno jak do własnego gniazda. Bo them will be assembling; not to a foreign, though beloved obcy im był, choć kochany Kraków, a tak samo kochany, city, but as to their own nest. Because it was a stranger to ale swój już – Wielki Kraków. [...] them, though their beloved Krakow, now it is just as loved, Nie tak prędko, ale przecież w niedalekiej już but fully their own – Greater Krakow. [...] przyszłości i tam, gdzie dziś Łobzowianie żyto sieją, Although, maybe not so immediately, but still in a ogrodniczki z Nowej i Czarnej Wsi jarzyny sadzą the not too distant future, where today the inhabitants na urodzajnej roli, gdzie dziś kury i koguty swobodnie of Łobzów sow rye and the women gardeners from Nowa grzebią, gdzie krowy zieloną dziś szczypią trawę – and Czarna Wieś plant vegetables on the fertile soil, wszędzie tam staną piętrowe kamienice, poprowadzone where now hens and roosters freely scratch the ground, zostaną piękne, szerokie ulice i parki przestronne, where cows crop the green grass today – everywhere a ciemności rozjaśni oświetlenie gazowe. Skromne, there will be several storey townhouses built, beautiful ubogie wioski w miasto przemienią się wielkie. I nie wide streets and spacious parks created, and gas lighting będzie tam już wieśniaków i wyrobników wiejskich, will brighten the darkness. Modest, poor villages will bo wszyscy oni staną się mieszczanami, obywatelami turn into a great city. Here will be no more peasants Wielkiego Krakowa. [...] and rural labourers, since they will all become burghers, citizens of the Greater Krakow. [...]

(„Nowości Illustrowane”, R. VII, (‘Nowości Illustrowane’, VII, Numer nadzwyczajny z 17 kwietnia 1910, s. 2) No. of the 17th April 1910, p. 2) Dr Henryk Szarski (1855–1921), od 1907 r. I wiceprezydent miasta Krakowa. fot. Atelier „Adela”, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-156

Dr. Henryk Szarski (1855–1921), from 1907 first Deputy president of the City of Krakow. Photo: Atelier ‘Adela’, ca. 1910

Józef Sare (1850–1929), architekt, od 1905 r. II wiceprezydent miasta Krakowa (do 1929 r.), zasłużony przy tworzeniu Wielkiego Krakowa. fot. Józef Sebald, ok. 1900 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-884

Józef Sare (1850–1929), architect, from 1905 second Deputy president of the City of Krakow (until 1929). Much was credited to Józef Sare over the creation of Greater Krakow. Photo: Józef Sebald, ca. 1900 296 Święto Wielkiego Krakowa Great Feast of Greater Krakow

Ubiegłą niedzielę, poświęcono w Krakowie na uro- Last Sunday in Krakow was devoted to the czyste uczczenie doniosłego faktu przyłączenia gmin celebrations of a momentous occasion: incorporation podmiejskich. Wstępem niejako do obchodu było of the suburban communities. A kind of prelude to the sobotnie posiedzenie rady miejskiej, na którem uchwa- celebrations was the meeting on Saturday of the city lono w myśl wniosków prezydenta miasta, dra Lea, council, during which it was decided, in accordance wydać książkę pamiątkową z opisem przebiegu całej with the motions of the President Dr. Leo, to issue sprawy Wielkiego Krakowa, odstąpić bezpłatnie grunt a commemorative book with a description of the whole pod budowę kościoła dla ludności, zamieszkującej prawy process of the creation of Greater Krakow, and to brzeg Wisły, zbudować dom ludowy, oraz wybić medal dedicate, free of charge, the land for the construction pamiątkowy. [...] of church for the people of the south bank of the Vistula River, and furthermore, to build a community hall and („Nowości Illustrowane”, R. VII, mint a commemorative medal. [...] Nr 17 z 23 kwietnia 1910, s. 15) (‘Nowości Illustrowane’, VII, No. 17 of the 23rd April 1910, p. 15)

Zaproszenie na nabożeństwo oraz uroczystości w dniu 17 kwietnia 1910 r. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1299, s. 187

Invitation to the church service and celebrations on the 17th April 1910.

297 List Henryka Sienkiewicza z dnia 15 kwietnia 1910 r., w którym przeprasza, że nie będzie mógł uczestniczyć w uroczystościach i składa gratulacje. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1299, s. 241

Henryk Sienkiewicz’s congratulatory letter of 15th April 1910, in which he also informs that he will not be able to participate in the festivities.

List Ignacego Daszyńskiego do Prezydenta m. Krakowa Juliusza Lea z prośbą o usprawiedliwienie nieobecności podczas uroczystości. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 1009

Letter by Ignacy Daszyński to the President of the City of Krakow, Juliusz Leo, with the request to excuse his absence from the celebration. 298 Wizytówka biskupa Józefa Sebastiana Pelczara do Prezydenta m. Krakowa Juliusza Lea z prośbą o usprawiedliwienie nieobecności podczas uroczystości. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 205

Business card of Bishop Józef Sebastian Pelczar to the President of Krakow, Juliusz Leo, with the request to excuse his absence from the celebration.

List Władysława Żeleńskiego do Prezydenta m. Krakowa Juliusza Lea, w którym zawiadamia o przyjęciu zaproszenia do udziału w uroczystościach. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 753

Letter by Władysław Żeleński to the President of the City of Krakow, Juliusz Leo, in which he informs of his acceptance of the invitation to participate in the celebrations.

299 …Właściwa uroczystość zaczęła się w niedzielę …The proper celebration began on Sunday morning przed południem solennem nabożeństwem w kościele with a solemn service in Maryacki church, celebrated by Maryackim. Odprawił je ks. infułat Krzemieński the Reverend Father and Prelate Krzemieński, assisted by w asyście. Świątynię wypełniła publiczność, miejsca other priests. The temple was filled with the public, the w stalach zaś zajęli dygnitarze, wśród których byli: stalls being occupied by dignitaries, among whom there namiestnik dr Bobrzyński, marszałek hr. Badeni, were the Governor, Dr. Bobrzyński, the Speaker, Count deputacya miasta Lwowa z wszystkimi członkami Badeni, the representatives of the city of L’viv with all prezydyum, rada miasta Krakowa, wielu posłów do members of the Presidium, Krakow City Council, many rady państwa i sejmu, wśród pierwszych delegat Koła members of the State Council and Parliament, among polskiego dr Czaykowski, naczelnicy władz rządowych them the delegate of the Polish Circle, Dr. Czaykowski, i autonomicznych, oraz przedstawiciele gmin, przyłą- heads of government and autonomous bodies, and czonych do Krakowa. Podczas nabożeństwa śpiewał representatives of the communities incorporated into chór towarzystwa muzycznego pod batutą dyrektora Kraków. The choir of the Music Society under the baton Nowowiejskiego. of director Nowowiejski sang during the service. Z kościoła Maryackiego udali się uczestnicy obchodu From Maryacki church the participants proceeded to do sali w Starym teatrze. Na przystrojonem zielenią the hall in the Old Theater. The highest dignitaries and i dywanami podwyższeniu zajęli miejsca najwyżsi delegates took their place on the rostrum, decorated with dygnitarze i delegaci, galeryę zajęły panie, a w części chór carpets and greenery, the galley was taken by the ladies towarzystwa muzycznego. Chór ten rozpoczął uroczystość and in part by the choir of the Music Society. This choir odśpiewaniem wspaniałej pieśni „Niebiosa głoszą”. [...] began the celebration by singing the great songs of, ‘The Następnie zabrał głos prezydent miasta Krakowa Heavens Declare.’ [...] dr Leo i powitawszy zebranych w sali gości, przedstawił Then, the President of the City of Krakow, Dr. Leo, w ogólnych zarysach motywy, które radę miasta skłoniły do took the floor and, having greeted the guests gathered in the rozszerzenia granic Krakowa i przyłączenia szeregu gmin, auditorium, presented in broad outline the reasons which przedstawił dalej przebieg prac nad tą sprawą, a piękną prompted the City Council to expand the boundaries swą mowę zakończył okrzykiem: „Niech żyje wielki, of Krakow and incorporate a number of communities; wspaniały Kraków, metropolia ziem polskich!” [...] further on, he presented the progress of the works concerned

300 Imieniem Koła polskiego przemawiał następnie with this issue, and finished his beautiful speech with the jego wiceprezes, poseł dr Czaykowski, imieniem laudation, ‘Long live the great and outstanding Krakow, miasta Lwowa prezydent Ciuchciński, imieniem rady the metropolis of Polish lands!’ [...] miasta Krakowa dr Bandrowski, imieniem 30 miast Deputy Dr Czaykowski, vice-president of the Polish galicyjskich burmistrz Przemyśla dr Doliński, imieniem Circle spoke on its behalf, on behalf of the city of L’viv – przyłączonych obszarów dworskich ks. kanonik Wądolny, Mayor Ciuchciński, on behalf of the Krakow City Council imieniem gmin przyłączonych były wójt Krowodrzy – Dr Bandrowski, on behalf of 30 Galician towns – Adam Zbroja, wreszcie p. R. Muranyi z Grzegórzek the Mayor of Przemyśl, Dr. Dolinski, on behalf of the przemówił do prezydenta, wręczając mu kopertę incorporated manorial estates – Rev. Canon Wądolny, z 10.000 kor., złożonemi przez gminy przyłączone do on behalf of the incorporated communities – the former Krakowa, a przeznaczonemi na fundusz stypendyjny head of the community of Krowodrza, Adam Zbroja, imienia dra Lea; z funduszu tego rozdawane będą and finally, Mr. R. Muranyi from Grzegórzki spoke stypendya synom mieszczan krakowskich, poświęcającym to the Mayor, handing him an envelope with 10,000 się rzemiosłu i handlowi.[...] crowns, collected by the communities incorporated into Krakow, devoted to the scholarship fund to be named („Nowości Illustrowane”, R. VII, Nr 17 after Dr. Leo. From this fund the scholarships will be z 23 kwietnia 1910, s. 15) distributed to the sons of the burghers of Krakow who will devote themselves to crafts and trade .[...]

(‘Nowości Illustrowane’ VII, No. 17 of the 23rd April, 1910, p. 15) Karta wstępu oraz bilet uprawniający do wstępu na galerię na uroczystości w Sali Teatru Starego w dniu 17 kwietnia 1910 r. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 15, 1169

Admission card and entrance ticket for the gallery to the ceremony in the Old Theatre on the 17th April 1910.

Uroczystość przyłączenia gmin do Krakowa w sali Teatru Starego w dniu 17 kwietnia 1910 r. „Nowości Illustrowane”, R. VII, Nr 17 z 23 kwietnia 1910, s. 17

Ceremony of incorporating neighboring com- munities into Krakow – the hall of Krakow’s Old Theatre, the 17th April 1910.

302 Prośba Redakcji dziennika „Der Tag” o przesłanie zaproszenia lub biletu wstępu na uroczystości w dniu 17 kwietnia 1910 r. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 955

Request by the Editors of the daily ‘Der Tag’ to send an invitation or ticket for the celebrations on the 17th April 1910.

303 Telegramy gratulacyjne od burmistrzów Drohobycza i Sambora do Prezydenta Juliusza Lea. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 319, 327, 355

Congratulatory telegrams from the Mayors of Drohobycz and Sambor to President Juliusz Leo.

Telegram gratulacyjny od uczestników Walnego Zgromadzenia Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Krakowie do Prezydium i Prezydenta miasta Krakowa Juliusza Lea. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 355

Congratulatory telegram from the participants of the General Assembly of the Polish Gymnastic Society ‘Sokół’ (‘Falcon’) in Krakow to the Presidium and the President of Krakow, Juliusz Leo.

304 … Dalszym punktem programu uroczystości było … Another highlight of the celebrations was the breakfast śniadanie w sali towarzystwa Strzeleckiego, zastawione in the hall of the Rifle Association, given by the City przez radę miejską dla gości, uczestniczących w uro- Council for the guests participating in the ceremony, czystości, członków rady miejskiej, a przedewszystkiem[!] members of the City Council, and especially for the dla przedstawicieli gmin przyłączonych. Wcho- representatives of the incorporated communities. Those dzących do sali witali u wejścia prezydent dr Leo entering the hall were greeted at the entrance by the i obaj wiceprezydenci, jako gospodarze. […] W czasie President Dr. Leo and the two Vice-presidents, as hosts. śniadania wygłoszono kilka przemówień i toastów, […] During the breakfast a few speeches and toasts których szereg rozpoczął wiceprezydent dr Szarski, pijąc were delivered, started by Vice-president, Dr Szarski, na cześć obywateli gmin przyłączonych i Wielkiego drinking in honour of the citizens of the incorporated Krakowa[…] communities and Greater Krakow[…]

(„Nowości Illustrowane”, R. VII, Nr 17 (‘Nowości Illustrowane’, VII, No. 17 z 23 kwietnia 1910, s. 15) of the 23rd April 1910, p. 15)

Zaproszenie na uroczyste śniadanie w Sali Towarzystwa Strzeleckiego w Krakowie z okazji obchodów wcielenia gmin podmiejskich do Krakowa oraz jego menu. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 83, 101

Invitation to the festive breakfast in the hall of the Rifle Association in Krakow to celebrate the incorporation of suburban communities to Krakow, plus menu.

305 … Równocześnie odbyło się śniadanie w salonach … At the same time, breakfast was held in the salons of prezydenta dra Lea. Tam zebrali się uczestnicy uroczy- the President Dr. Leo. There, non-resident participants stości zamiejscowi… gathered…

(„Nowości Illustrowane”, R. VII, Nr 17 (‘Nowości Illustrowane’, VII, No. 17 z 23 kwietnia 1910, s. 16) of the 23rd April 1910, p. 16)

Zaproszenie na uroczyste śniadanie w apartamentach prezydenta miasta w Pałacu Larischa z okazji obchodów wcielenia gmin podmiejskich do Krakowa oraz jego menu. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 91, 99

Invitation to the festive breakfast in the apartments of the President, in the Larisch Palace, to celebrate the incorporation of the suburban communities to Krakow, plus menu.

306 … Zakończeniem dnia uroczystego był bankiet, … For the end of the day of festivities there was a banquet, urządzony przez radę miasta w salach Starego teatru. held by the City Council in the halls of the Old Zjawili się tam prawie wszyscy wybitni uczestnicy Theatre. Almost all the prominent participants in the uroczystości porannej, nadto przybyli: prezes Akademii morning ceremony arrived here. Moreover, there came: Umiejętności JE. Stanisław hr. Tarnowski, wiceprezes the President of the Academy of Skills, His Eminence. Koła polskiego Stapiński i generał komenderujący Stanisław Count Tarnowski, Vice President of the Polish Steinsberg. W czasie uczty pierwszy toast wygłosił Circle, Stapiński, and Commanding General, Steinsberg. gospodarz miasta, prezydent dr Leo, wznosząc na During the banquet the first toast was delivered by the wstępie okrzyk na cześć cesarza, a potem pijąc zdrowie city host, the President, Dr. Leo, raising the first cry in namiestnika i marszałka. Odpowiedział marszałek honor of the emperor and then drinking the health of the hr. Badeni, wznosząc toast: Wielki Kraków, jego Governor and the Speaker. The Speaker, Count Badeni, reprezentacja i prezydent miasta niech żyją! [...] replied, raising a toast, ‘Long live Greater Krakow, its Ostatni toast „kochajmy się”, nadzwyczaj piękny representation and Mayor! [...]’ pod względem formy i treści, i wygłoszony z ogromną The last toast, ‘Let us love one another’ – extremely swadą, wzniósł wiceprezydent Lwowa, dr Rutowski. beautiful both in form and substance, and delivered Długo jeszcze po zakończeniu oficjalnej części with great zest, was raised by the Vice-president of L’viv, bankietu pozostała większość zebranych w sali, Dr. Rutowski. zabawiając się swobodną i miłą rozmową. Zarówno Long after the official part of the banquet, the wieczór ten, jak cała uroczystość, pozostawiły wśród jej majority of the people gathered there, remained in the uczestników najlepsze wrażenie. room, entertainingly engaged in relaxed and pleasant conversation. Both this evening, as the whole ceremony, („Nowości Illustrowane”, R. VII, Nr 17 left the best impression on the participants. z 23 kwietnia 1910, s. 16) (‘Nowości Illustrowane’, VII, No. 17 of the 23rd April 1910, p. 16) Zaproszenie na uroczysty obiad z okazji uroczystości wcielenia gmin podmiejskich do Krakowa w sali Starego Teatru w Krakowie w dniu 17 kwietnia 1917 r. oraz menu obiadu. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, IT 1299, s. 87, 105

Invitation to the festive dinner on the occasion of the celebrations of the incorporation of suburban communities to Krakow, in the hall of the Old Theatre in Krakow on the 17th April 1917, plus menu.

308 Uroczystość połączenia Krakowa z Podgórzem w dniu 4 lipca 1915 r.

Celebrating the Merger with Podgórze 4th July 1915 na poprzedniej stronie: Projekt portalu i kandelabru gazowego na moście na Wiśle wykonany przez J. Zawiejskiego. W tej formie nie- zrealizowany. Sygnowany przez autora (fragment). W tle widok Podgórza. Rysunek piórkiem i akwarelą, ok. 1910 Teki architekta Jana Zawiejskiego, sygn. MI-44, rys. 11 previous page: Design for a portal and gas candelabrum for the bridge over the Vistula River, designed by J. Zawiejski. Not realized in this form. Signed by the author (detail). In the background – a view of Podgórze. Pen and watercolour drawing, ca. 1910

Proces rozszerzenia granic Krakowa uwieńczyło The process of extending the boundaries of Krakow połączenie z miastem Podgórzem w 1915 r. W dniu was crowned by the merger with Podgórze in 1915. 4 lipca tego roku miała miejsce uroczystość połączenia On 4 July that year the unification ceremony took Krakowa i Podgórza, zainaugurowana spotkaniem place, inaugurated by a meeting of representatives przedstawicieli obu miast na moście łączącym Kraków of both cities on the bridge joining Krakow and i Podgórze. Następnie w kościele Mariackim odbyło Podgórze. Then a service was held in the Mariacki się nabożeństwo oraz uroczyste zebranie członków church, followed by a ceremonial meeting of the obu rad miejskich w sali posiedzeń magistratu members of both Municipal Councils in the krakowskiego. municipal meeting rooms in Krakow.

310 Zaproszenie na obchody połączenia król. woln. miasta Podgórza ze stoł. król. miastem Krakowem w dniu 4 lipca 1915 r. Zbiory biblioteczne, Przyłączenie Podgórza do Krakowa – druki i wycinki z gazet; sygn. Bibl. 5376, brak pag.

Invitation to the celebrations of the merger of the Royal and Free Town of Podgórze and the Royal and Capital City of Krakow, 4th July, 1915.

III Most na Wiśle łączący Kraków (ul. Starowiślna) z Podgórzem (ul. Na Zjeździe). Został zaprojektowany przez budowniczego wiedeńskiego Edwarda Zittera i wybudowany w latach 1903–1913 przez Fabrykę Maszyn L. Zieleniewskiego. Był to most żelazny. Widokówka wydana przez J. Katz, ok. 1925

The III ridgeB on the Vistula, connecting Krakow (Starowiślna Street) with Podgórze (Na Zjeździe Street). Designed by the Viennese architect, Edward Zitter, and built between 1903 and 1913 by the L. Zieleniewski Machine Factory. It was an iron bridge. Postcard issued by J. Katz, ca. 1925 311 Już przed godz. 8 rano zebrała się wczoraj na III. Even as early as before 8 a.m. yesterday, at the moście Rada m. Podgórza z burmistrzem posłem III Bridge, a meeting took place between the Council Maryewskim na czele, urzędnicy magistratu pod- of the town of Podgórze, headed by the Mayor and górskiego, reprezentant wielickiej Rady powiatowej MP Maryewski, the Podgórze Town Hall officials, p. Śliwiński, komisarz starostwa w Podgórzu Mr. Śliwiński, who represented the county Council p. Grotowski, oraz liczna publiczność. of Wieliczka, Mr. Grotowski, the commissioner in the Starost office of Podgórze and a large audience.

(„Czas” Nr 350 z dnia 5 lipca 1915 r., s. 1) (‘Czas’ No. 350 of the 5th July 1915, p. 1)

Na III. moście podgórskim. On the III. Podgórski Bridge.

W połowie pięknie udekorowanego mostu oczekiwano The guests from Krakow were awaited in the middle przybycia krakowskich gości. W kilka minut po g. 8 of the beautifully decorated bridge. A few minutes after nadeszli od strony Krakowa. Po wzajemnem powitaniu się 8 a.m. they arrived from the direction of Krakow. After prezydent Dr Juliusz Leo rozpoczął uroczystość w te słowa: mutual greetings, President Dr. Juliusz Leo began the „Wielce Szanowni Obywatele miasta Podgórza! ceremony with these words: Zeszliśmy się tu na granicy dwóch miast samodzielnych, ‘Highly Distinguished Citizens of the town aby połączyć się na dolę i niedolę. Od dziś przestaje most of Podgórze! We have come here, to the border of two ten być granicą, a staje się łącznikiem między obydwoma independent cities to merge, for better or for worse. From miastami”. Następnie zaznaczył mówca, że obywatele today, this bridge stops being the border and becomes tak Krakowa, jak i Podgórza muszą pracować zarówno a connection between the two cities.’ Then, the speaker dla dobra świeżo połączonych miast, jak i całego kraju. mentioned that the citizens of Krakow and Podgórze „Rządząc się dobrze we własnym zakresie, będziemy would have to work for the good of both the newly przyświecać przykładem całemu krajowi. Łącząc się dzisiaj, connected towns, and the entire country. ‘Governing łączymy się tylko pozornie, bo już od dawna czuliśmy się ourselves well on our own, we will be a shining example jednymi, czuliśmy się Krakowianami w tem znaczeniu, for the entire country. Merging today, we only seemingly jakie przywiązuje każdy Polak do Wawelu. Dziś i ta merge together, because we have already long felt as one, sztuczna rozłąka, jaka dzieliła dwa miasta, przestaje we felt as Krakovians in the sense in which every Pole istnieć. Aktem tym zadajemy kłam zarzucającym nam attaches themselves to the Wawel. Today, this artificial niezgodę i rozterki. Dziś święcimy uroczystość zgody – separation, which divided the two cities, ceases to exist. chcemy iść razem i pracować razem. To święto zgody jest By this act we belie those who accuse us of disagreements 312 świętem odrodzenia narodowego. Nie jest ono sztucznem, and dilemmas. Today we celebrate the ceremony ale płynie z serca i do serc trafia”. Okrzykiem: „Niech żyje of mutual consent – we want to come together and work miasto Podgórze, jako świetnie rozwijająca się dzielnica together. This celebration of mutual consent is a festival Krakowa!” zakończył prezydent swe przemówienie. of national revival. It is not artificial, but flows from Po nim zabrał głos poseł Franciszek Maryewski, the heart and goes to the heart. Shouting, ‘Long live zaznaczając, iż obywatele miasta Podgórza są od wieku the town of Podgórze, as an excellently growing district połączeni z Krakowem myślą, duchem i pracą kulturalną. of Krakow!’ with this the president concluded his speech. Dziś, łącząc się jako równi z równymi, ślubują pracować After him, deputy Franciszek Maryewski spoke, dla dobra obydwu miast, a tem samem dla dobra całego stressing that the citizens of the town of Podgórze had been narodu. Niech ta Wisła, nad którą walczyło i walczy tysiące connected with Krakow for a century in their thought, bohaterów, stanie się łącznikiem nie tylko dwóch miast, ale spirit and cultural work. Today, combining as equals, zarazem wszystkich dotychczas rozdzielonych ziem polskich. they vowed to work for the good of both cities, and so, at Daj Boże, aby Kraków stał się ośrodkiem życia kulturalnego the same time, for the good of the whole nation. ‘Let the i społecznego przyszłej Polski. Mówca zwraca się w końcu Vistula River, over which thousands of heroes fought and z prośbą do reprezentantów miasta Krakowa, aby zechcieli are still fighting, become not only the link between the two równem sercem traktować obywateli podgórskich, z jakiem cities, but also between all Polish lands divided so far. God oni w skład Krakowa przychodzą […] please let Krakow become a centre for cultural and social life, of the future Poland.’ The speaker finally addressed a request to the representatives of the city of Krakow, to treat the citizens of Podgórze with similar heart with which they came to be a part of Krakow […] Nabożeństwo w kościele Maryackim The service in Maryacki Church

Wozami tramwajowymi, ustrojonymi w chorągiewki Tramway cars, decorated with flags in national o barwach narodowych, udali się uczestnicy uroczystości colours, transported the participants in the ceremony to do kościoła N. P. Maryi, gdzie Książe Biskup Adam the Blessed Virgin Mary church, where the Duke Bishop Sapieha odprawił uroczystą Mszę św. na intencyę Adam Sapieha celebrated a solemn Holy Mass for the obydwóch miast. [...] Podczas Mszy św. chór męski intention of both cities. [...] During the Mass a male pod batutą p. Walewskiego wykonał szereg utworów choir under the baton of Mr. Walewski performed religijnych. several religious works.

W sali Rady m. Krakowa In the hall of the Krakow City Council

Po skończonem nabożeństwie, przez Rynek, After the service finished, the participants headed ul. Grodzką i Franciszkańską, ubrane chorągwiami, through the banner decorated Main Market Square, udano się do sali obrad Rady miasta Krakowa. Grodzka and Franciszkańska Streets, towards the Miejsce prezydyalne zajął Dr Juliusz Leo, obok niego meeting room of the Krakow City Council. The zasiedli na trybunie wiceprezydenci miasta Krakowa: chairman’s place was taken by Dr. Juliusz Leo and beside prof. Dr Julian Nowak i rektor K. Kostanecki, oraz him at the rostrum sat the vice presidents of Krakow: poseł Franciszek Maryewski. Na sali pierwsze miejsca prof. Dr Julian Nowak, rector K. Kostanecki and deputy zajęli: X. Biskup Adam Sapieha, Arcybiskup X Simon, Franciszek Maryewski. In the hall the first places were [...] prezes N.K.N. poseł Władysław Leopold Jaworski, occupied by: Bishop Adam Sapieha, Archbishop Simon, wiceprezes Akademii Umiejętności Zoll. Eksc. Antoni [...] president of NKN, Mr Władysław Leopold Jaworski, hr. Wodzicki, reprezentanci władz autonomicznych vice president of the Academy of Skills, Zoll, Excellency i rządowych, oraz członkowie Rad miasta Krakowa Antoni Count Wodzicki, representatives of the local i Podgórza. government and the national government, as well as members of the Krakow and Podgórze Councils.

314 Mowa prezydenta Dra Leo Speech by President Dr. Leo

Pierwszy przemówił prezydent Dr Juliusz Leo. The first to speak was President Dr. Juliusz Leo. Having Powitawszy dostojników duchownych i świeckich, rzekł: first greeted the clergy and dignitaries belonging to the laity, „Obchodzimy dzisiaj wielkie święto autonomiczne, he said, ‘Today we are celebrating a great autonomous, city, miejskie, obywatelskie, a przedewszystkiem [!] narodowe”. civic, and above all [!] a national holiday.’ [...] In a longer [...] W dłuższem przemówieniu wskazał na trudności speech, he touched on the difficulties in developing Krakow, rozwoju miasta Krakowa, spowodowane szczupłością which had been brought about by the scarcity of land, noting terytoryum, zaznaczając, że tymczasem Podgórze, that Podgórze, meanwhile, thanks to its sprightly economy, dzięki sprężystej gospodarce zaczęło się rozwijać, lecz had began to grow, and at the same time threaten the zarazem zagrażać rozwojowi Krakowa. Poznał to development of Krakow. This danger had been recognized niebezpieczeństwo Sejm, poznały czynniki decydujące. by the Parliament and executive bodies. However, the Sprawa szła jednak trudno, bo kiedy na posiedzeniu solution to the matter proceeded with such difficulties, since Rady m. Podgórza w 1902 roku na trzydziestu kilku at the meeting of the Town Council of Podgórze in 1902 członków oświadczyło się za przyłączeniem tylko 3 czy out of the more than thirty members only 3 or 4 claimed 4, to cała reszta była mu stanowczo przeciwną. Kiedy to be for incorporation, all the rest being strongly opposed. jednak m. Kraków przez przyłączenie sąsiednich gmin However, when Krakow, by incorporating neighbouring przeniosło się na prawy brzeg Wisły, sytuacya zmieniła communities moved southwards and over the Vistula River, się do tego stopnia, że przeszło 30 radnych podgórskich the situation changed to such an extent that more than 30 oświadczyło się za, a tylko kilku przeciw przyłączeniu. councillors of Podgórze declared to be for incorporation [...] Przemówienie swe zakończył prezydent okrzykiem and only a few against. [...] The President ended his speech na cześć cesarza, powtórzonym trzykrotnie przez with a laudation in honour of the emperor, repeated three zebranych, poczem [!] muzyka odegrała hymn cesarski. times by the audience, after which the imperial anthem Po okrzyku, wzniesionym przez prezydenta: „Niech was played by the musicians. żyje Kraków!” – odegrano „Jeszcze Polska nie zginęła!” After the laudation, delivered by the President, ‘Long live Krakow! ’, ‘Jeszcze Polska nie zginęła! ’ [ ‘Poland is not dead! ’] was played.

315 Prezydent miasta Krakowa Juliusz Leo (siedzi) i Kazimierz Kostanecki (1863– 1940), anatom, profesor i rektor UJ, wiceprezydent Krakowa w latach 1914–1918 (stoi). fot. nieznany, ok. 1915 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-1014

The President of the city of Krakow, Juliusz Leo (sitting), and Kazimierz Kostanecki (1863–1940), anatomist, professor and rector of the Jagiellonian University, Krakow, Vice-President in the years 1914– 1918 (standing). Unknown photographer, ca. 1915

316 Juliusz Nowak (1865–1946), bakteriolog, profesor UJ, w listopadzie 1914 r. mianowany komisarzem rządowym dla m. Krakowa, a od grudnia tego roku I wiceprezydent miasta. fot. Zakład Kuczyński i Gürtler, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-199

Juliusz Nowak (1865–1946), bacteriologist, professor of the Jagiellonian University, in November 1914 appointed government commissioner for Krakow, and from December the first vice- president of the city. Photo: Kuczyński and Gürtler Atelier, ca. 1910

Franciszek Maryewski, ostatni burmistrz miasta Podgórza. fot. Bernard Henner, ok. 1915 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-858

Franciszek Maryewski, the last Mayor of the Town of Podgórze. Photo: Bernard Henner, ca. 1915

317 Mowa posła Maryewskiego Speech by deputy Maryewski

Z kolei przemówił b. burmistrz miasta Podgórza In turn, the former Mayor of the Town of Podgórze, poseł Franciszek Maryewski. Na wstępie usprawiedliwiał deputy Franciszek Maryewski, delivered his speech. At zwłokę, jaka nastąpiła w połączeniu się dwóch the outset, he made an excuse for the delay in the merger miast. Miasto założone przed wiekiem, z ludnością of the two cities, saying that the town, founded a century niepolską, rozwijało się powoli. Dopiero od nastania ery before, and not with a Polish population, developed slowly konstytucyjnej tj. od roku 1866 rozwój jego postępował and it was only since the advent of the constitutional szybko. Kiedy bowiem w owym czasie liczyło zaledwie era, namely since 1866, that its development proceeded 6000 mieszkańców, to ostatni spis ludności wykazał ich rapidly. When previously the town had had only 6,000 przeszło 24.000. Szkół było wówczas zaledwie dwie, inhabitants, the latest census showed more than 24,000. dziś jest ich 9, a skupiają w swych murach blisko 4.000 Then, there had been only two schools, today there are 9, dzieci. Była zaledwie jedna maleńka świątynia, dziś and within its walls nearly 4,000 children. There was są dwa wspaniałe kościoły. Nie było dróg, oświetlenia just one tiny temple, today there are two great churches. i komunikacyi itp., dziś jest to wszystko dobrze There were no roads, lighting and public transport etc., zorganizowane. Kiedy więc wyszła propozycya połączenia today all this is well-organized. So, when the proposal się z Krakowem, nastąpiła wątpliwość, czy będzie ono appeared to merge with Krakow, there were doubts korzystne dla Podgórza. Dzięki jednak zabiegom Eksc. whether it would be beneficial to Podgórze. However, Dra Leo zapewniono Podgórzowi korzystne warunki. owing to the efforts of His Excellence, Dr. Leo, Podgórze Mimo tego żal było tej samodzielności, jaką miasto was ensured favourable conditions. Despite this, he went posiadało. Uczucie jednak, że w Podgórzu są Polacy, on, the independence which the city had is missed. The którzy tak samo czują jak Polacy w Krakowie, sprawiło, feeling, however, that there were Poles in Podgórze who iż do połączenia doszło nareszcie. [...] felt the same way as the Poles in Krakow, made the Na zakończenie uroczystości prezydent Dr Leo merger happen at last. [...] zawiadomił o uchwale, mocą której postanowiono At the end of the ceremony, President Dr. Leo ogłosić konkurs na historyę miasta Krakowa [...] informed the participants about the resolution in which it was decided to announce a competition for the history („Czas” Nr 350 z dnia 5 lipca 1915 r., s. 1) of the city of Krakow [...]

(‘Czas’ No. 350 of the 5th July 1915, p. 1) Wielki Kraków – po rozszerzeniu granic miasta

KRAKOW AFTER EXPANSION na poprzedniej stronie umieszczono: Plan Krakowa z 1916 r. w skali 1:10000, obejmuje większą część miasta w granicach administracyjnych po rozszerzeniu. Oznaczono granice Wielkiego Krakowa, naniesiono nazwy nowo utworzonych dzielnic i najważniejsze obiekty użyte- czności publicznej. Zbiór kartograficzny, sygn. Zb. Kart. II-71 Zob. Wielki Kraków…, cz. 2 – plany, plan nr 4 previous page: Plan of Krakow from 1916, scale 1:10,000, encompassing most of the city within the administrative borders after the enlargement. The boundaries of Greater Krakow are marked, as well as the names of newly created districts and major public buildings. See: Wielki Kraków…, part 2 – plans, no. 4

W wyniku rozszerzenia granic Krakowa obszar As a result of incorporation, the city of Krakow miasta zwiększył się blisko siedmiokrotnie, z około grew nearly sevenfold, from about 7 square kilometers 7 km kw. przed 1910 r. do około 47 km kw. po before 1910 to approximately 47 square km after the połączeniu z Podgórzem w 1915 r. Liczba ludności merger with Podgórze in 1915. The population almost wzrosła prawie dwukrotnie – z około 103 tys. doubled – from about 103 thousand inhabitants mieszkańców Krakowa w 1910 r. do ok. 180 tys. po in Krakow in 1910 to about 180 thousand when połączeniu z Podgórzem. combined with Podgórze. Przyłączone do Krakowa obszary nie były The areas incorporated into Krakow were not jednorodne pod względem zaludnienia i stopnia homo-geneous in terms of population and level rozwoju. Najgęściej zaludnione było Podgórze, of development. Podgórze was the most densely w dalszej kolejności Krowodrza oraz Zwierzyniec. populated area, followed by Krowodrza and Do najsłabiej zaludnionych gmin należały Płaszów, Zwierzyniec, and the least populated villages were Dąbie i Zakrzówek. W obszarze Krakowa znalazły się Płaszów, Dąbie and Zakrzówek. Within the expanded rejony uprzemysłowione (Podgórze, Płaszów), które area of Krakow now there were industrialized areas wraz z przyłączeniem wniosły w granice Krakowa (Podgórze, Płaszów), which, incorporated into liczne zakłady przemysłowe, dostęp do obiektów the city, brought into the boundaries of Krakow o strategicznym znaczeniu (np. dworce kolejowe), numerous industrial plants, the access to the facilities czy do terenów, na których miasto planowało of strategic importance (e.g. railway stations) and przeprowadzenie inwestycji (np. budowę portu to the areas where the city planned to carry out w Płaszowie). Szczególną rolę w tej kwestii odegrało investments (e.g. construction of a river side port in Podgórze, będące prężnie rozwijającym się, skutecznie Płaszów). A special role in this regard was played by

320 zarządzanym i starannie zagospodarowanym Podgórze – a thriving, efficient, carefully managed organizmem miejskim. Kraków objął nowymi and developed urban organism. Krakow also gained granicami także rejony o wybitnie wiejskim areas of a typically rural character, sparsely populated, charakterze, słabo zaludnione i w niewielkim stopniu with little building and roads in poor condition zabudowane, z drogami w kiepskim stanie. Pomimo (e.g. Dąbie). Despite the low level of development, the niskiego stopnia rozwoju, tereny gmin wiejskich rural areas were a valuable asset since they offered the były dla Krakowa nie mniej cennym nabytkiem. city room for development and construction, which Zaoferowały one miastu duże przestrzenie do had been very scarce in the Krakow before 1910. zagospodarowania i przeznaczenia pod zabudowę, The expansion of Krakow borders was beneficial których w Krakowie w granicach sprzed 1910 r. also for the incorporated communities which, at dotkliwie brakowało. the expense of loss of independence, gained the Rozszerzenie granic Krakowa przyniosło korzyści opportunity for a rapid growth. The authorities of także i przyłączonym gminom, które kosztem Krakow committed themselves to the realisation (in utraty samodzielności, zapewniły sobie szansę na a short time) of many investments within its area, szybki rozwój. Władze Krakowa zobowiązały się do requiring no small financial outlay. zrealizowania w krótkim czasie wielu, wymagających The Vision of Greater Krakow implemented by niemałych nakładów finansowych, inwestycji na ich Juliusz Leo and his collaborators was not confined terenie. solely to administrative reform. Krakow was to Realizowana przez Juliusza Leo i jego become a ‘great’ city, not only through territorial współpracowników wizja Wielkiego Krakowa nie expansion but also due to its own standing. ograniczyła się tylko do reformy administracyjnej. Immediately after the enlargement of Krakow, Kraków miał się stać miastem „wielkim” terytorialnie, the series of investments was initiated by the city ale również miała wzrosnąć jego ranga. Zaraz po authorities. Although World War I prevented their rozszerzeniu granic Krakowa władze miasta rozpoczęły full and immediate implementation, many ideas were szereg inwestycji. Na przeszkodzie ich realizacji stanęła revived in the 20-year interwar period. Thus, these wprawdzie I wojna światowa, ale wiele z założeń were times of the realisation of great projects both odżyło w okresie dwudziestolecia międzywojennego. within the ‘old’ and ‘new’ Krakow. These included: Był to więc czas wielkich przedsięwzięć zarówno na • regulations in the incorporated communities – in obszarze „starego”, jak i „nowego” Krakowa. Należały the years 1910–1914 on the basis of competition do nich: projects, regulatory plans were developed for • regulacje w gminach przyłączonych – w latach Półwsie Zwierzynieckie, Czarna Wieś, Nowa Wieś, 1910–1914 na podstawie prac konkursowych Łobzów, Krowodrza, Dębniki and Ludwinów; opracowano plany regulacyjne dla Półwsia • laying out of new streets – e.g. along the former Zwierzynieckiego, Czarnej Wsi, Nowej Wsi, Łobzów – Płaszów peripheral railway the Łobzowa, Krowodrzy, Dębnik i Ludwinowa; construction of a representative thoroughfare, 321 • wytyczanie nowych ulic – m.in. na terenie po byłej the Avenue of the Three Bards (Aleje Trzech kolei obwodowej Łobzów – Płaszów rozpoczęto Wieszczów), was started; tworzenie reprezentacyjnej arterii komunikacyjnej, • urbanisation of the incorporated communities tj. Alei Trzech Wieszczów; – cobbling of streets, roads and pavements, • urbanizacja gmin przyłączonych – brukowano installation of street lighting, electrification and ulice, drogi i chodniki, instalowano oświetlenie expansion of sewage network; ulic i rozbudowywano sieć kanalizacyjną; • canalisation of the tributaries of the Vistula River • kanalizacja dopływów Wisły w celu zabezpieczenia to protect the city against flooding: between 1907 miasta przed powodzią: w l. 1907–1912 and 1912 the river bed of the Rudawa was moved przesunięto koryto Rudawy, skanalizowano and the Royal Brook canalized; between 1909 Młynówkę, w l. 1909–1913 wzniesiono mury and 1913 protective walls surrounding the ochronne okalające Wisłę oraz dolne i górne Vistula were erected as well as the lower and upper bulwary od mostu kolejowego Karola Ludwika do boulevards from the Karol Ludwik railway bridge Skałki; to Skałka; • rozwój sieci komunikacyjnej – gmina planowała • development of public transport network – the budowę 15 linii tramwajowych łączących centrum municipality planned to build 15 tram lines z przedmieściami, przed wybuchem wojny udało connecting the center with the suburbs; before się zrealizować połączenie: Zwierzyniec – III Most the outbreak of war they managed to realise na Wiśle, w 1917 r. przedłużono je do Rynku a connection between Zwierzyniec and the Third Podgórskiego; Bridge over the Vistula River, extending it to the • rozwój infrastruktury oświatowej – wybudowano Podgórski Market in 1917; szkoły w Dębnikach, Ludwinowie, Półwsiu • development of an educational infrastructure – Zwierzy-nieckim, Łobzowie, Dąbiu i Płaszowie, new schools were built in Dębniki, Ludwinów, wiele istniejących budynków przebudowano; Półwsie Zwierzynieckie Łobzów, Dąbie and • w 1917 r. gmina m. Krakowa kupiła olbrzymi Płaszów, many existing buildings were rebuilt; teren Lasu Wolskiego (340 ha), “aby stał się on • in 1917, the municipality of the city of Krakow po wieczne czasy publicznym miejskim parkiem bought a huge area of the Wolski Forest (340 ha), ludowym dla użytku mieszkańców miasta to make it ‘in perpetuity, a public city park for Krakowa”. popular use by the residents of the city of Krakow’.

322 Plakat ogłaszający wybory radnych do Rady miasta Krakowa na terenach gmin przyłączonych do Krakowa z dnia 7 czerwca 1910 r. Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1275, s. 215

Poster announcing the holding of elections for the position of Councillor to the Krakow City Council within the communities incorporated into Krakow, from the 7th June 1910.

Druki przedwyborcze podczas kampanii przed wyborami do Rady miasta Krakowa na terenie „nowych” gmin krakowskich – maj, czerwiec 1910 r. Akta miasta Krakowa, sygn. Kr 4382

Pre-election assorted texts from the election campaign of May, June 1910 to the Krakow City Council in the ‘new’ Krakow communities.

323 Obwieszczenie wyników wyborów do Rady miasta Krakowa na terenach gmin przyłączonych do Krakowa z dnia 18 czerwca 1918 r. Akta miasta Krakowa, sygn. Kr 4382

Announcement 18th June 1918, of results from elections to the Krakow City Council in the communities incorporated to Krakow.

Jan Pająk, radca miejski wybrany w 1910 r. z gminy Dębniki. fot. Zakład „Kraków de Paris”, ok. 1910 Piotr Czubryt, radca miejski Zbiór fotograficzny, sygn. A II-529 wybrany w 1910 r. z gminy Zakrzówek z Kapelanką. Jan Pająk, city councillor, elected 1910 fot. Bernard Henner, ok. 1910 from the community of Dębniki. Zbiór fotograficzny, sygn. A III-849 Photo: Atelier ‘Kraków de Paris’, ca. 1910 Piotr Czubryt, city councillor, elected 1910 from the community of Zakrzówek with Kapelanka. Photo: Bernard Henner, ca. 1910

324 Franciszek Misiorowski, radca miejski wybrany w 1910 r. z gminy Czarna Wieś. fot. Bernard Henner, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-287

Franciszek Misiorowski, city councillor, elected 1910 from the community of Czarna Wieś. Photo: Bernard Henner, ca. 1910

Ludwik Lazar, radca miejski wybrany w 1910 r. z gminy Łobzów. fot. Juliusz Mien, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-185

Ludwik Lazar, city councillor, elected 1910 from the community of Łobzów. Photo: Juliusz Mien, ca. 1910

Walenty Dudek, radca miejski wybrany w 1910 r. z gminy Półwsie Zwierzynieckie. fot. Zakład „Kraków de Paris”, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-103

Walenty Dudek, city councillor, elected 1910 from the community of Półwsie Zwierzynieckie. Photo: Atelier ‘Kraków de Paris’, ca. 1910 325 Artur Romanowski, radca miejski wybrany w 1910 r. z części gmin: Prądnik Czerwony z Olszą oraz Prądnik Biały. Architekt, profesor Wyższej Szkoły Przemysłowej. fot. Zakład „Kuczyński i Gürtler”, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A I-190

Artur Romanowski, city councillor, elected 1910 representing parts of the communities of Prądnik Czerwony with Olsza and Prądnik Biały. Architect, professor of the Industrial High School. Photo: Atelier ‘Kuczyński and Gürtler’, ca. 1910

Roman Muranyi, radca miejski wybrany w 1911 r. z gminy Grzegórzki-Piaski. Właściciel fabryki stolarskiej. fot. Józef Sebald, ok. 1898 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-832

Roman Muranyi, city councillor, elected 1910 from the community of Grzegórzki- Piaski. Owner of a joinery. Photo: Józef Sebald, ca. 1898

Ignacy Ehrenpreis, radca miejski wybrany w 1912 r. z gminy Płaszów. fot. Leo Sprung, ok. 1910 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-844

Ignacy Ehrenpreis city councillor, elected 1910 from the community of Płaszów. Photo: Leo Sprung, ca. 1910 326 Plan regulacyjny Dębnik autorstwa Jana Rakowicza, 1912 r. Podano nazwy ulic używane w Dębnikach przed przyłączeniem do Krakowa (nazwa w nawiasie) oraz nowe nazwy wprowadzone w 1912 r. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Regulacje, Rakowicz 5

Regulatory plan for Dębniki by Jan Rakowicz, 1912. New street names, introduced in 1912 are given. Street names used in Dębniki before incorporation into Krakow are given in parentheses.

327 Plan regulacyjny Półwsia Zwierzynieckiego autorstwa Jana Rakowicza, 1911 r. Podano nazwy ulic używane w Półwsiu przed przyłączeniem do Krakowa. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM Regulacje, Rakowicz 12

Regulatory plan for Półwsie Zwierzynieckie by Jan Rakowicz, 1911. Street names used in Półwsie before incorporation into Krakow are given.

328 Plan Krakowa z otaczającymi gminami z ok. 1912 r. w skali 1:10000 (fragment). Czerwonym tuszem naniesione zostały nazwy ulic w przyłączonych gminach, nadane lub oficjalnie zatwierdzone w 1912 r. Zbiór kartograficzny, sygn. Zb.Kart. II-65

Plan of Krakow with surrounding communities from around 1912, in the scale of 1:10,000 (part of). Marked in red ink are the names of streets in the incorporated communities, given or officially approved in 1912.

329 Jedną z najpilniejszych spraw, czekających rozwią- One of the most pressing issues awaiting a solution zania ze strony zarządu miejskiego, będzie bezsprzecznie to arise from the City Board will undoubtedly be the kwestya komunikacyj [!] i udogodnień ruchu w obrębie question of public transport and the rationalisation rozszerzonego miasta – w następstwie czego odpowiednie of traffic systems within the extended city – such a plan pokierowanie gospodarki, rozwoju i uzupełnienia should result in the appropriate recommendations, sieci tramwajowej. […] Obecna [...] długość [sieci development and complementation of the tram network. tramwajowej] 10 km […], czas jazdy 100 m na [...] The Current [...] length [of the tram network] of minutę, rozkład wozów co 500 m jeden wóz, a wreszcie 10 km. [...], the speed of 100 meters per minute, the zasadniczo błędne założenie linii, nie przyczyniają się distribution of cars (a car every 500 meters), and finally, zupełnie do ożywienia ruchu: jazda tramwajem o małej the basically erroneous establishment of the line, do not chyżości łącznie z czekaniem na wóz przedstawia większą all contribute to the revitalisation of a traffic system: stratę czasu niżeli droga pieszo.[...] a journey by low speed tram plus the waiting time for Do dalej położonych miejscowości wycieczkowych, a car presents a greater loss of time than proceeding on o ile nie ma większego ruchu stałego codziennego, foot would.[...] prowadzenie linij [!] tramwajowych byłoby zanadto Establishing a tram line to the more distant kosztowne tak z powodu budowy, jak i trakcyi [!], holiday villages, unless there were constant everyday a wreszcie konserwacyi [!], jedynie linia do Woli traffic, would be too costly not only both because of Justowskiej, jako przedłużenie obecnej linii do parku the construction and traction but also due to the cost Jordana i ewentualnie linia do Wieliczki mogłyby mieć of maintenance. Only the line to Wola Justowska as an warunki należytego sfinansowania. extension of the current line to Jordan Park and possibly the line to Wieliczka could boast the proper conditions (Tadeusz Niedzielski, Ruch miejski w przyszłym Krakowie, for being financed. „Architekt” Miesięcznik poświęcony architekturze, budownictwu i przemysłowi artystycznemu, R. XI, Kraków 1910, s. 54, 57) (Tadeusz Niedzielski, Ruch miejski w przyszłym Krakowie, ‘Architekt’, XI, Krakow 1910, pp. 54, 57) Bilet tramwajowy. Krakowska Spółka Tramwajowa, 1915 Zbiór profesora Teofila Klimy, sygn. 29/680/4, s. 157

Tram ticket. Krakow Tram Company, 1915

Plan sieci tramwajowej Wielkiego Krakowa z oznaczonymi przystankami oraz istniejącymi i projektowanymi liniami, ok. 1914. Zbiór kartograficzny, sygn. II-70

Plan of the then existing tram network of Greater Krakow with tram stops marked in, and the newly proposed lines, ca. 1914.

331 Zajezdnia tramwajowa przy ul. św. Wawrzyńca. fot. nieznany, ok. 1912 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-463

Tram depot at St. Wawrzyńca Street. Unknown photographer, 1912

Pętla tramwajowa na Rynku Podgórskim. W 1913 r. linię tramwajową doprowadzono do III Mostu, a w 1917 r. przedłużono ją do Rynku Podgórskiego, tworząc tam pętlę. Wyd. Z. Ziembicki; Kraków, 1930 Zbiór widokówek, sygn. C IV-71

Tram loop at the Podgórski Market, 1930. The line which in 1913 reached to The Tird Bridge, in 1917 was extended to the Podgórski Market by the creation of a loop there. Published by Z. Ziembicki; Krakow, 1930

332 Szkoła Ludowa w Ludwinowie (obecnie ul. Czackiego 11), wybudowana w latach 1911–1912 wg projektu Jana Zawiejskiego. Teki architekta Jana Zawiejskiego, sygn. MI 41, fot. 46

Popular School in Ludwinów (currently 11 Czackiego Street), built in the years 1911–1912, designed by Jan Zawiejski.

Projekt Szkoły Ludowej w Płaszowie autorstwa Jana Zawiejskiego (obecnie ul. Saska 11). Według tego projektu powstały trzy bliźniacze szkoły: wzniesiona w latach 1913–1915 szkoła w Płaszowie, a także w Dąbiu i Łobzowie. Teki architekta Jana Zawiejskiego, sygn. MI 41, fot. 53

Design for a popular school in Płaszów by Jan Zawiejski (currently 11 Saska Street). Three sister schools were created according to this design: a school in Płaszów, built between 1913 and 1915 as well as schools in Dąbie and Łobzów.

333 Prace przy obwałowaniu Wisły. fot. Antoni Pawlikowski, ok. 1912 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-757

Work on the Vistula embankment. Photo: Antoni Pawlikowski, ca. 1912

Prace prowadzone przy regulacji Wisły. fot. nieznany, 1911 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-367

Work being carried out on the Vistula. Unknown photographer, 1911

334 Miejskie Zakłady Sanitarne w Prądniku Białym. Kompleks budynków i pawilonów zbudowany w latach 1913–1915 wg projektu Jana Zawiejskiego na gruntach Zakładu Kontumacyjnego. Obecnie w tym miejscu znajduje się Krakowski Szpital Specjalistyczny im. Jana Pawła II (ul. Prądnicka 80). fot. nieznany, 1917 Zbiór fotograficzny, sygn. A II-370, A II-382

City Sanitation Unit in Prądnik Biały. The complex of buildings and pavilions built in 1913–1915, according to a design by Jan Zawiejski on the site of the Decontamination Unit. Today, on the same site is the John Paul II Krakow Specialist Hospital (80 Prądnicka Street). Unknown photographer, 1917

335 Zabudowa Alei Trzech Wieszczów. W ich skład wchodzą aleje J. Słowackiego, A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego. Po likwidacji w 1911 r. kolei obwodowej Łobzów – Płaszów rozpoczęto wytyczanie, w miejscu rozebranych fortyfikacji, reprezentacyjnej arterii miejskiej i stopniowo ją zabudowywano gmachami użyteczności publicznej oraz kamienicami prywatnymi. fot. nieznany, ok. 1925 Zbiór fotograficzny, sygn. A IV-531

Buildings around the Avenue of the Three Bards (Aleje Trzech Wieszczów). These include J. Słowackiego, A. Mickiewicza and Z. Krasinskiego Avenues. After the liquidation in 1911 of the peripheral railway from Łobzów to Płaszów and on the site of demolished fortifications the laying out of a representative arterial road commenced. It was gradually built up by the erection of edifices for public use and also private houses. Unknown photographer, 1925

Gmach Szkoły Przemysłowej wybudowanej w latach 1907–1913 według projektu Sławomira Odrzywolskiego przy alei Adama Mickiewicza. fot. Antoni Pawlikowski, ok. 1914 Zbiór fotograficzny, sygn. A V-584

Edifice of the Industrial School, built in 1907–1913 according to a design by Sławomir Odrzywolski at Adama Mickiewicza Avenue. Photo: Antoni Pawlikowski, ca. 1914

336 Krowodrza i Warszawskie wobec „Wielkiego Krowodrza and Warszawskie, concerning their Krakowa.” stance towards ‘Greater Krakow’ (Zgromadzenie katolickich właścicieli realności (Assembly of Catholic owners of properties in w Krowodrzy). Krowodrza).

Na wczoraj po południu zwołało ruchliwe stowarzy- Yesterday afternoon, the busy Association of Catholic szenie katolickich właścicieli realności Walne Zgroma- owners of properties, convened a General Assembly of dzenie swych członków w dzielnicy Krowodrza. its members in the district Krowodrza. The Association’s Lokal stowarzyszenia zapełnił się bardzo szczelnie headquarters was filled very tightly with the citizens of obywatelami z Krowodrzy i Warszawskiego, których Krowodrza and Warszawskie, more than one hundred of przybyło przeszło 100. whom turned up. Przedmiotem narad były niedomagania gminy The subjects of the meeting were the weaknesses Krowodrza i dzielnicy „Warszawskie” [...]. within the community of Krowodrza and the district Pierwszy referat „o warunkach umowy gminy Krowodrza of ‘Warszawskie’ .[...]. z m. Krakowem” wygłosił p. inżynier Czaputowicz. The first paper ‘On the Terms of the Agreement between Nadmienił, że po raz pierwszy gmina Krowodrza the Community of Krowodrza and Krakow’ was delivered podnosi głos protestu przeciw nowej gospodarce. by the engineer, Mr. Czaputowicz. He mentioned that Dróg polnych zupełnie się nie konserwuje, a nawet the community of Krowodrza raised its voice in protest szuter, przygotowany na reperacyę dróg, against the new economies for the first time. został gdzie indziej wywieziony. Również Dirt roads are not being maintained at all, and even zupełnie ulic się nie czyści, a do końca grudnia zupełnie gravel, ready for the repair of roads was transported się nie oświetlało. Część ulicy Krowoderskiej przed i za elsewhere. Moreover, the streets are not being cleaned at dawną bramą fortyfikacyjną zupełnie nie jest all, and ‘till the end of December were not illuminated at oświetlona. [...] all. The section of Krowoderska street before and after the Drugi referat o „stosunkach w dzielnicy warszawskiej” old fortification gate is not illuminated at all. [...] wygłosił p. inżynier Barański. Omawiał najpierw The second paper, on ‘Relations within the District obszernie sprawę rewersów demolacyjnych w pasie of Warszawskie,’ was delivered by the engineer, fortecznym. Gmina miasta Krakowa miała postarać Mr. Barański. Firstly, he discussed extensively the matter się o to, aby zniesiono rejon demolacyjny od północy of demolition vouchers relating to the fortifications i wschodu dzielnicy i skasowano pole ćwiczeń. Dotychczas belt. The Municipality of Krakow was to try to get the nic nie zrobiono w tej sprawie. Chodniki na moście nad demolition area abolished from the north and east areas koleją są bez spadku i utrzymują stale błoto na moście. of the district, and the field exercise area closed down. So Droga za mostem na zakręcie, na przestrzeni przeszło far, nothing has been done in this case. Paving on the 200 m nie jest zupełnie oświetlona, mimo, iż tam schodzą się bridge over the railway is without a camber and so the 4 ulice i jest wysoka szkarpa bez dostatecznych zabezpieczeń mud constantly remains on the bridge. poręczami. Ścieków na ulicach nie ma. [...] Są i drogi bez The bend in the road behind the bridge, is totally nazwy, np. droga od ul. Warszawskiej do Prądnika białego[!]. unlit for over 200 meters, despite the fact that four Według umowy miała gmina wybudować tramwaj jak roads converge there, and there is a high embankment najdalej na Warszawskiem. Do najbliższego postoju without the sufficient protection of handrails. [...] There dorożek mają mieszkańcy dzielnicy Warszawskiej 2 i pół are even roads without a name, such as the road from klm. Strefa zaś dorożkarska kończy się tablicą drewnianą, Warszawska Street to Prądnik Biały. According to the przybitą na kasztanie koło drogi. [...] agreement, the Municipality was to build a tram line W dyskusyi pierwszy zabrał głos p. Staczek [...] as far as possible in Warszawskie. The residents of the Brak nazw ulic i numeracyi powoduje takie figle, że np. Warszawskie district have two and a half km to the telegram wysłany ze Lwowa doszedł na Krowodrzę po nearest public carriage stop. The public carriage zone 3 dniach przez Łobzów. [...] ends with a wooden board, nailed to the chestnut tree near the road. [...] Nasza ankieta. The first to speak in the discussion was Mr. Staczek [...] Dębniki. The lack of street names and numbers plays such tricks Z Dębnik piszą nam: that, for example, a telegram sent from L’viv arrived at I. W urządzeniach publicznych gminy naszej od czasu Krowodrza after 3 days via Łobzów. [...] przyłączenia jej do Krakowa nie tylko, że nie zaszły żadne zmiany na lepsze, ale nawet to, co było kosztem gminy Our survey. Dębniki zrobione, zepsuto, jak np. betonowe chodniki, Dębniki. które przy przeprowadzeniu kablów elektrycznych They write to us from Dębniki: porujnowano i nie doprowadzono do pierwotnego stanu. I. Concerning the public facilities in our community; from Obecnie chodnik jest nierówny, jedne płyty leżą wyżej od the time of incorporation into Krakow not only have there drugiej, niektóre są pochyłe, co może w razie ślizgawicy been no changes for the better, but even what had been (gołoledzi) pociągnąć za sobą fatalne skutki. A stało się done, at the expense of the community of Dębniki, was to dlatego, że kable zamiast w lecie, zakładano w zimie, destroyed, e.g. concrete pavements were ruined during the kiedy ziemia nie jest podatną do takich robót. Skutkiem installation of electrical cable, and were not brought back tego robota nic niewarta i kosztuje więcej, bo trzeba to their original condition. Currently, the pavement is drugi raz poprawiać. uneven, some slabs were re-laid with edges proud of others, some of them are skewed, which in the event of icy roads (black ice) may be the cause of disastrous consequences. And all this happened because the cables, instead of being installed in the summer, were installed in the winter when the ground is not predisposed to such works. As a result, the job is worth nothing and costs more, because it needs mending for a second time. II. Co do spełnienia nadziei mieszkańców gminy II. As for the fulfilment of the hopes of the local Dębniki, dużo by się dało powiedzieć, ale to jedno residents of Dębniki, a lot could be said, but one thing można dzisiaj już stwierdzić, że bardzo często dają się may be stated today, that voices of discontent over the słyszeć głosy niezadowolenia z przyłączenia. incorporation can now be very plainly heard. Przyczyną tego wzrost drożyzny i fakt, że nic a nic The reason for this is the increase in the cost of living z ulepszeń przyrzeczonych w czasie pertraktacyi przez and the fact that absolutely none of the improvements stary Kraków (prezydyum miasta) nie zrobiono. Nie promised at the time of the negotiations with the old mamy przewozu pod Wawelem, który jest konieczny, Krakow (the city Presidium) have been done. We do not nie mamy kanałów, nie mamy wodociągów, ale za to have public transport about the Wawel Castle, which pobierano myto rogatkowe od mieszkańców gminy is necessary; we do not have provision for sewage, we Dębniki od 1 kwietnia do 31 grudnia 1910 niesłusznie, have no water supply system, and more, the toll was ale co więcej i co gorsze, przecięto obecnie gminę na wrongly levied on the local residents of the community dwie połowy i umieszczono nową rogatkę na gruntach of Dębniki from the 1st April to 31st December 1910. dawniej hr. Lasockiego, skutkiem czego obywatele Worse still, the community has been cut into two halves „Wielkiego Krakowa”, mieszkający za pałacem aż po and a new tollgate placed on the former land of Count karczmę Rzym, uzyskali wielkie zero, bo nadal będą Lasocki, has resulted in those citizens of Greater Krakow płacić rogatkowe, a o ulepszeniach i komunikacyi mowy who live behind the palace and up to the ‘Rome’ inn nie ma. [...] obtaining for themselves, all in all, a big zero. They will W ogóle na poruszony w ankiecie temat można by pisać continue to pay the toll, but there is a complete silence bez końca, ale [...] doprawdy, gdyby istotnie miało about the improvements or about public transport. [...] pozostać tak, jak jest obecnie, to lepiejby było zrezygnować One could write about the questions addressed in the z godności ... wielkokrakowskiego obywatela. survey forever, but [...] indeed if the things were to remain as they are today, it would be better to resign from the (Poniedziałkowy „Głos Narodu”, R. XIX, nr 2, ideal and dignity of ... being a ‘Greater Krakow’ citizen. Kraków 9 stycznia 1911 r., s. 1–2) (Monday’s ‘Głos Narodu’, XIX, No. 2, Krakow, 9th January 1911, pp. 1–2)

339 Pocztówki humorystyczne. wyd. nieznany, ok. 1910 Zbiór widokówek, sygn. C X-123, C X-125 Humorous Cards. Unknown publisher, ca. 1910

340 Pismo mieszkańców Ludwinowa z dnia 9 stycznia 1912 r. Letter from the residents and citizens of Ludwinów, skierowane do „Świetnego Magistratu w Krakowie”: directed to the ‘Excellent Municipality Office in Krakow’, 9th February 1912: Świetny Magistrat przyłączył gminę Ludwinów do Wie- lkiego Krakowa i obiecywał mieszkańcom złote góry, ale The Excellent Municipality incorporated the community opiekuje się Ludwinowem sto razy gorzej, jak każda of Ludwinów into Greater Krakow and promised the macocha o swe pasierby. Rok upływa, nie mamy żadnego residents mountains of gold, but it cares for Ludwinów dozoru, drogi w najgorszym obecnie stanie, oświetlenia a hundred times worse than a stepmother does for her żadnego, policyi nad bezpieczeństwem żadnej, a co naj- stepchild. The year ends and we have no supervision, the ważniejsza poczty brak wielki. Listy błąkają się roads in the worst state ever, no lighting, no police to po innych miejscowościach, a jeżeli ktoś prywatnie jaki secure safety and, what is most important, there is list doręczy, żąda 20. halerzy za doręczenie. Taka to a great need for a post office. Letters wander around opieka Panie Prezydencie! Lepiej nam było należeć do the other towns, and if someone delivers letters privately, Podgórza. Jeżeli tak dalej pozostanie, wniesiemy prośbę he claims 20 heller per piece for the service. Such is the gdzie należy, abyśmy z powrotem przyłączeni byli do care given, Mr. President! It would have been better for us gminy Podgórze. [...] to have belonged to Podgórze. If the situation remains as it is, we will rightly bring the request to the appropriate Akta miasta Krakowa, Akta odnoszące się do organ to be incorporated back to the community Podgórze. Wielkiego Krakowa, sygn. IT 1276, s. 277

341 Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, wyd. Karol Rolle, Protokół z posiedzenia nadzwyczajnego Rady miasta Kraków 1931 – strona tytułowa. Krakowa w dniu 16 kwietnia 1910 r. (fragmenty). Akta miasta Krakowa, sygn. Mag 340, s. 725, 727 Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, ed. K. Rolle, Kraków 1931 – title page. Minutes of the extraordinary meeting of the Krakow City Council held on the 16th April 1910 (excerpts). Poświęcenie przez bpa Adama Sapiehę kamienia węgielnego pod drewniany kościółek w Dębnikach w dniu 26 października 1919 r. fot. Zakład Fotograficzny Józefa Neidra i Ski, 1919 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-347

Consecration by Bishop Adam Sapieha of the cornerstone for a wooden church in Dębniki, 26th October 1919. Photo: Atelier Józef Neidr and co., 1919

Prowizoryczny drewniany kościół w Dębnikach, w dniu 5 grudnia 1920 r. poświęcony przez bpa Adama Sapiehę. fot. Agencja Fotograficzna „Światowida”, Kraków, 1927 Zbiór fotograficzny, sygn. A III-1036

A temporary wooden church in Dębniki, consecrated by Bishop Adam Sapieha, 5th December 1920. Photo: Photographic Agency ‘Światowid’, Krakow, 1927 Rysunek perspektywiczny kościoła parafialnego pw. św. Stanisława Kostki i Jana Bosko w Dębnikach przy ul. Konfederackiej, 1931 r. Kościół wybudowano w latach 1932–1938 wg projektu Wacława Krzyżanowskiego. Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie, sygn. ABM ul. Konfederacka (kościół), f. 410, pl. 6

Freehand drawing in perspective of the parish church under the invocation of St. Stanisław Kostka and Jan Bosko in Dębniki, Konfederacka Street, 1931. The church was built between 1932– 1938 according to a design by Wacław Krzyżanowski.

Wybuch wojny, później kryzys ekonomiczny The outbreak of World War I and the subsequent uniemożliwiły realizację obietnicy wybudowania economic crisis prevented the realization of the kościoła dla ludności zamieszkałej na prawym promise to build a church for the residents on the brzegu Wisły. W latach 1919–1920 postawiono south bank of the Vistula. In the years 1919–1920 w Dębnikach prowizoryczny drewniany kościół, a temporary wooden church was built in Dębniki który został poświęcony przez bpa Adama Sapiehę and consecrated by Bishop Adam Sapieha on the 5th w dniu 5 grudnia 1920 r. December 1920. Realizując obietnicę poprzedników, dopiero Fulfilling the promise of their predecessors only as 31 października 1930 r., Rada miasta Krakowa late as on the 31st October 1930, the Krakow City bezpłatnie oddała nowo powstałej parafii parcelę Council donated to the newly created parish a plot at u zbiegu ulic Konfederackiej i K. Pułaskiego, the intersection of Konfederacka and K. Pułaskiego a następnie ofiarowała obiecaną kwotę 100 000 zł. Streets, and offered the promised amount of 100,000 344 W latach 1932–1938, w oparciu o projekt architekta zł. In the years 1932–1938, based on a design by the Wacława Krzyżanowskiego, budowniczy Piotr Ka- architect Wacław Krzyżanowski, the builder Piotr czmarczyk prowadził budowę kościoła. Ostatecznie Kaczmarczyk carried out the construction. Finally, w dniu 9 października 1938 r. bp Stanisław Rospond on the 9th October 1938, Bishop Stanisław Rospond dokonał uroczystej konsekracji kościoła parafialnego solemnly consecrated the parish church, under the pod wezwaniem św. Stanisława Kostki i św. Jana invocation of St. Stanislaus Kostka and Jan Bosco in Bosko w Dębnikach. Dębniki.

... czcigodne, królewskie serce Krakowa przez dostojnych ... the venerable and royal heart of Krakow, by the Prezydentów: śp. Dr Juliusza Lea, Inż. Karola Rollego, eminent Presidents: the late Dr. Juliusz Leo, the engineer a nade wszystko przez rządzącego Miastem w okresie Karol Rolle, and above all by Dr Mieczysław Kaplicki budowy, Dr Mieczysława Kaplickiego i Wysokie Rady and the High City Councils ruling over the city during Miasta, to królewskie serce, buduje Kościół Wotywny, the construction period, this royal heart is building the ku upamiętnieniu powstania Wielkiego Krakowa, Votive Church to commemorate the creation of Greater ofiarowując grunt i sto tysięcy złotych. Pomnik gotowy. Krakow, offering land and a hundred thousand zloties. Za hojny dar składa parafia dębnicka Królewskiemu The monument is now ready, and for the generous gift, Krakowowi i jego Władzom hołd wdzięczności the parish of Dębniki pays tribute of gratitude and i szczerego przywiązania... sincere affection to Royal Krakow and its authorities...

(ks. Jan Symior, Salezianin, proboszcz, fragment tekstu z dnia (Father Jan Symior, Salezian, parish priest, part of a text from the 1 września 1938 r., [w:] Pamiątka konsekracji Kościoła parafii 1st September 1938, [in:] Pamiątka konsekracji Kościoła parafii św. św. Stanisława Kostki, Kraków-Dębniki, 9 października 1938 r., Stanisława Kostki, Kraków-Debniki, 9 października 1938, Krakow- Kraków 1938, s. 20–21) Dębniki, 9th October 1938, Krakow 1938, pp. 20-21)

345 Wybrana bibliografia (oprac. Małgorzata Klimas)

Materiały archiwalne przechowywane w Archiwum Państwowym w Krakowie: Akta miasta Krakowa (akta Magistratu Stołecznego Królewskiego Miasta z [1804] 1848–1934 [1941] w tym m.in. Protokoły z posiedzeń Rady Miejskiej z l. 1902–1915, Akta Biura Prezydialnego Magistratu dot. rozszerzenia granic miasta Krakowa z l. 1867–1915 (sygn. IT 1272-1300) Akta gmin przyłączonych do Krakowa (Gmina Czarna Wieś, Gmina Dąbie, Gmina Dębniki, Gmina Grzegórzki, Gmina Krowodrza, Gmina Ludwinów, Gmina Łobzów, Gmina Nowa Wieś, Gmina Płaszów, Gmina Półwsie Zwierzynieckie, Gmina Zakrzówek, Gmina Zwierzyniec) Akta miasta Podgórza Kataster galicyjski Archiwum planów Budownictwa Miejskiego w Krakowie Zbiór kartograficzny Teki architekta Jana Zawiejskiego Zbiór fotograficzny Zbiór ikonograficzny Zbiór widokówek

Druki: „Dzienniki rozporządzeń dla Stoł. Król. Miasta Krakowa” t. XXIII – XXXVI, z lat 1902–1915. Do Wysokiego Sejmu król. Galicyi i Lodomeryi we Lwowie. Petycya gmin Półwsie Zwierzynieckie, Zwierzyniec, Czarna Wieś, Nowa Wieś Narodowa, Łobzów, Krowodrza, Prądnik Czerwony z Olszą, Grzegórzki-Piaski, Dąbie z Beszczem i Głębinowem o przyłączenie ich do miasta Krakowa, Kraków 1908. Do Wysokiego Sejmu król. Galicyi we Lwowie. Petycya gmin Dębniki, Ludwinów i Zakrzówek o przyłączenie ich do miasta Krakowa, Odpis, Kraków 1908. Godło: „Sigma”. Sprawozdanie do projektu na plan regulacyjny Wielkiego Krakowa, Kraków 1910. Godło: „Słowacki w kole ziel.”. Uwagi do projektu „Wielki Kraków”, Kraków, b. r. [1910]. Godło: „Wawel”. Sprawozdanie, Kraków, b. r. [1910]. Godło: „Znak królewski”. Sprawozdanie do planów zabudowania gmin podmiejskich włączyć się mających do Wielkiego Krakowa, Kraków, b. r. [1910]. Godło: „Crescat Cracovia”. Opis techniczny, Kraków, b. r. [1910]. Godło „5”. Objaśnienie projektu konkursowego na plan regulacyjny Wielkiego Krakowa, Kraków, b. r. [1910]. Godło „Szerokie Serce”. Sprawozdanie objaśniające do planu regulacyjnego dla Wielkiego Krakowa, Kraków, b. r. [1910]. [Godło] „Urbs”. Opisanie projektu zagospodarowania Wielkiego Krakowa, Kraków, 1 marca 1910. Motto: „Krak”. Opis projektu regulacji miasta Krakowa, Kraków, b. r. [1910]. O alei obwodowej w przyszłym Wielkim Krakowie przez prof. Jana Rakowicza [maszynopis], Kraków 1911. Odpowiedź Prezydyum Rady miasta Krakowa na memoryał Reprezentacyi powiatowej krakowskiej w sprawie przedłożonego przez Wydział krajowy projektu ustawy o przyłączenie kilkunastu gmin i obszarów dworskich do miasta Krakowa – a wydzielenia ich z powiatów krakowskiego i wielickiego, Kraków 1908. Program i warunki konkursu. Celem uzyskania podstawy dla ustalenia sposobu zabudowania obszarów gmin podmiejskich, włączyć się mających do Wielkiego Krakowa, rozpisuje gmina m. Krakowa publiczny konkurs na plan regulacyjny dla techników i artystów polskich, Kraków 1908. [Rakowicz Jan], Projekt konkursowy na plan regulacyjny Wielkiego Krakowa odznaczony w roku 1910 pod godłem „Szerokie serce” drugą nagrodą podał... [odbitka], Kraków 1913. Sprawozdanie Komisyi dla rozszerzenia granic Krakowa oraz sekcyi skarbowej i sekcyi prawniczej Rady Miasta w sprawie połączenia król. Wolnego Miasta Podgórza z stoł. Król. Miastem Krakowem, Kraków 1913. Sprawozdanie Komisyi dla rozszerzenia granic Krakowa w sprawie przyłączenia do niego gminy i obszaru dworskiego Płaszów, Kraków 1910. Sprawozdanie Komisyi Rady miasta dla rozszerzenia granic miasta Krakowa w sprawie przyłączenia do niego sąsiednich gmin i obszarów dworskich, Kraków 1907. Ustawa z dnia 13. listopada 1909 w przedmiocie przyłączenia kilkunastu gmin i kilku obszarów dworskich do miasta Krakowa, wyłączenia tychże gmin i obszarów dworskich z okręgów Rad powiatowych Krakowskiej i Wielickiej, tudzież w przedmiocie zmiany ustawy z dnia 6. października 1901, Dz. U. I rozp. Kraj. Nr. 108, nadajacej statut dla stoł. król. miasta Krakowa. Wysoki Sejmie! [formularz petycji mieszkańców gminy... o załatwienie sprawy przyłączenia do Krakowa], Kraków 1908.

Literatura: Album fotografii dawnego Krakowa z atelier Ignacego Kriegera, Kraków 1989. „Architekt” Miesięcznik poświęcony architekturze, budownictwu i przemysłowi artystycznemu R. X, Kraków 1909. Bąk-Koczarska Celina, Juliusz Leo twórca Wielkiego Krakowa, Wrocław 1986. Bąkowski Klemens, Przewodnik po okolicach Krakowa..., Kraków 1909. Bąkowski Klemens, Sprawa rozszerzenia granic Krakowa, Kraków 1905. Bieniarzówna Janina, Małecki Jan M., Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1796–1918, Kraków 1979, t. 3. Bogdanowski Janusz, Warownie i zieleń twierdzy Kraków, Kraków 1979. Encyklopedia Krakowa, pod red. Antoniego Henryka Stachowskiego, Warszawa–Kraków 2000. Grabowski Ambroży, Kraków i jego okolice, Kraków 1836. [Grodyński Władysław, Sikorski Rudolf], Wielki Kraków. Studia do sprawy przyłączenia gmin sąsiednich do miasta Krakowa, Kraków 1905. Grodziska Karolina, Generalny – powszechny – krakowski. Cmentarz Rakowicki w świadomości krakowian w latach 1803–2003, [w:] 200 lat Cmentarza Rakowickiego. Materiały z sesji naukowej odbytej 12 kwietnia 2003 roku, Kraków w Dziejach Narodu, nr 23, Kraków 2005, s. 7–49. Jelonek-Litewka Krystyna, Zbiory sfragistyczne Archiwum Państwowego w Krakowie (tłoki pieczętne, pieczęcie luźne, odlewy), [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Zenona Piecha i Wojciecha Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 79–100.

347 Kobiela Dagmara, Pieczęcie miasta Podgórza, [w:] Urzędy i urzędnicy Podgórza. IX Sesja Podgórska, Kraków 5 listopada 2008, s. 47–62. Kobiela Dagmara, Pieczęcie gmin włączonych do Krakowa, [w:] Wieś w heraldyce i sfragistyce polskiej, pod red. Agnieszki Gut i Pawła Gut [w druku]. Komorowski Waldemar, Stacja kolejowa Kraków Główny Osobowy, „Rocznik Krakowski” t. LXIII, Kraków 1997, s. 89–117. Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915, wyd. Karol Rolle, Kraków 1931. Kusek Renata, „Wielki Kraków” czy „Pipidówka”? Opis wyglądu miasta za czasów Juliusza Leo zarysowany na łamach czasopisma humorystycznego „Diabeł”, „Krakowski Rocznik Archiwalny” t. XIV, Kraków 2008. Łuszczkiewicz Władysław, Stare cmentarze krakowskie, ich zabytki sztuki i obyczaju kościelnego, „Rocznik Krakowski” t. I, Kraków 1898, s. 9–36. Marszałek Anna, Bembenek Mariusz, Wokół placu Inwalidów, Kraków 2009. Maszczak Marek, Skrejko Magdalena, Wielki Kraków, Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie, Kraków 2007. Mączyński Józef, Włościanie z okolic Krakowa w zarysie..., Kraków 1858. Mossakowska Wanda, Zeńczak Anna, Kraków na starej fotografii, Kraków1984. Pamiątka konsekracji kościoła parafii św. Stanisława Kostki Kraków-Dębniki dnia 9 października 1938, Kraków 1938. Peroś Jan, Wielki Kraków a międzynarodowy Kongres mieszkaniowy w Wiedniu, Kraków 1910. Peroś Jan, Wielki Kraków w planach konkursowych, Kraków 1910. Piech Stanisław, W cieniu kościołów i synagog. Życie religijne międzywojennego Krakowa 1918–1939, Biblioteka Krakowska, nr 139, Kraków 1999. Pięćdziesięciolecie samorządu Krakowa 1866–1916, Kraków 1917. Prądnik Biały. Dziedzictwo kulturowe historycznych miejscowości tworzących Dzielnicę IV Krakowa, pod red. Jacka Salwińskiego, Kraków 2004. Purchla Jacek, Jak powstawał nowoczesny Kraków, wyd. drugie, przejrzane i uzupełnione, Kraków 1990. Purchla Jacek, Jan Zawiejski architekt przełomu XIX i XX wieku, Warszawa 1986. Purchla Jacek, Rozwój przestrzenno-urbanistyczny i architektoniczny Krakowa doby autonomii galicyjskiej i Drugiej Rzeczpospolitej, [w:] Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta. Praca zbiorowa pod red. J. Wyrozumskiego, Kraków 2007. Radzikowski Walery Eliasz, Kraków dawny i dzisiejszy..., Kraków 1902. Rozwój demograficzny dzielnic Krakowa, Warszawa 1915. Supranowicz Elżbieta, Nazwy ulic Krakowa, Kraków 1995. Zbroja Barbara, Myślik Konrad, Nieznany portret Krakowa, Kraków 2010. Z dziejów Krowodrzy, pod red. Małgorzaty Niechaj, Kraków 2000. Zieliński Jerzy, Pozdrowienie z Krakowa, Krosno 2005. Żeleński Boy Tadeusz, Znaszli ten kraj? Cyganeria krakowska oraz inne wspomnienia o Krakowie (Wybór), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983.

348 g reater

w Małgorzata KliMas iel ożena esiaK rzyBył

K B l -P Ki ra K anna soKół K ra ow K ów . e . xP

r Wielki krakóW ansion ozszerzenie rozszerzenie granic Miasta

of w latach 1910–1915

the

wyBrane Materiały ze zBiorów granic

city archiwuM Państwowego

B

orders M w KraKowie iasta

w in

latach

the

Greater krakoW years 1910–1915 exPansion of the city Borders 1910–1915 in the years 1910–1915 selected Materials froM Projekt zrealizowano przy udziale finansowym Gminy Miejskiej kraków the state archive in KraKow

iSBN: 978-83-927658-2-0