Studia Przyrodniczo-Krajobrazowe Województwa Pomorskiego

STUDIA PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

Gdañsk, 2006

1 2 STUDIA PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

Pod redakcj¹ Jaros³awa Czochañskiego Mariusza Kistowskiego

POMORSKIE STUDIA REGIONALNE URZ¥D MARSZA£KOWSKI WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

Gdañsk, 2006

3 Wydawca URZ¥D MARSZA£KOWSKI WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Departament Rozwoju Regionalnego i Przestrzennego 80-810 Gdañsk, ul. Okopowa 21/27 tel. (058) 32-61-684; fax (058) 32-61-688 www.woj-pomorskie.pl e-mail: [email protected]

STUDIA PRZYRODNICZO-KRAJOBRAZOWE WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO pod redakcj¹ Jaros³awa Czochañskiego i Mariusza Kistowskiego

Autorzy Czêœæ I – Micha³ Buliñski, Mateusz Ciechanowski, Jaros³aw Czochañski, S³awomir Zieliñski Czêœæ II – Mariusz Kistowski, Bogna Lipiñska, Barbara Korwel-Lejkowska

Grafika / redakcja map Jaros³aw Czochañski, Mariusz Kistowski, S³awomir Szymañski,

Wspó³praca techniczna Iwona Borkowska, Aleksandra Rudziñska

Recenzenci Maciej PrzewoŸniak (czêœæ I) Krzysztof H. Wojciechowski (czêœæ II)

Koncepcja ok³adki Grzegorz Filip „Indygo”

Fotografie Micha³ Buliñski, Mateusz Ciechanowski, Jaros³aw Czochañski, Marcin S. Wilga, Jolanta Zarembska, S³awomir Zieliñski

Zdjêcie na ok³adce: Cypel Rewski (fot. J. Czochañski)

Druk Wydawnictwo Tekst Spó³ka z o.o., Bydgoszcz, ul. Kossaka 72

Gdañsk, 2006

ISBN 83-88262-42-4

4 SPIS TREŒCI

Wprowadzenie ...... 9

Czêœæ I WALORY PRZYRODNICZE TRÓJMIEJSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO I ICH OCHRONA 1. Wstêp ...... 13 2. Ogólna charakterystyka ró¿norodnoœci biologicznej Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego ...... 16 2.1. Ogólna charakterystyka zró¿nicowania œrodowiska przyrodniczego ...... 16 2.2. Ogólna charakterystyka zró¿nicowania siedliskowego ...... 17 2.3. Ogólna charakterystyka ró¿norodnoœci gatunkowej ...... 19 2.4. Kierunki przemian ró¿norodnoœci biologicznej ...... 22 3. Terytorialne powi¹zania ekologiczne – sieæ korytarzy ekologicznych ...... 27 4. Kompleksowa waloryzacja przyrodnicza Trójmiejskiego Obszaru Matropolitalnego na tle istniej¹cych i proponowanych obszarów chronionych ...... 31 4.1. Charakterystyka obszarów przyrodniczo cennych ...... 31 4.2. Problem ochrony roœlinnoœci kulturowej w centralnej czêœci Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego ...... 98 5. Propozycje dzia³añ ochronnych na obszarach przyrodniczo cennych ...... 100 6. Podsumowanie ...... 118 Piœmiennictwo ...... 121

Czêœæ II WALORY, ZAGRO¯ENIA I PROPOZYCJE OCHRONY ZASOBÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO (ze szczególnym uwzglêdnieniem Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego) 1. Wstêp ...... 137 2. Metody opracowania ...... 139 3. Zasoby krajobrazowe województwa pomorskiego ...... 149 3.1. Identyfikacja i wstêpna analiza zasobów krajobrazowych regionu ...... 149 3.2. Ocena wartoœci zasobów krajobrazowych regionu ...... 152 3.3. Identyfikacja i ocena zagro¿eñ zasobów krajobrazowych ...... 155 3.4. Strefy i obszary priorytetowe dla ochrony i kszta³towania zasobów krajobrazowych ..... 157 4. Zasoby krajobrazowe metropolii trójmiejskiej ...... 163 4.1. Modyfikacja metody dla potrzeb studiów metropolitalnych ...... 163 4.2. Wartoœci i zagro¿enia zasobów krajobrazowych metropolii trójmiejskiej ...... 166 4.3. Ochrona i kszta³towanie zasobów krajobrazowych metropolii trójmiejskiej ...... 169 5. Syntetyczna charakterystyka obszarów priorytetowych w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu – katalog obszarów województwa pomorskiego ...... 176 Piœmiennictwo ...... 276

5 6 Szanowni Pañstwo

Samorz¹d województwa zgodnie z ustaw¹ o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r. prowadzi analizy i studia, opracowuje koncepcje oraz programy odnosz¹ce siê do obszarów i problemów zagospodarowania przestrzennego regionu. W woje- wództwie pomorskim zadania te s¹ realizowane od pocz¹tku jego istnienia, a ich efektem jest opublikowanie 25 tomów opracowañ, wydanych w serii Pomorskie Studia Regionalne. S¹ to wa¿ne dla województwa dokumenty strategiczne, uchwalone przez Sejmik Wojewódz- twa Pomorskiego, a tak¿e studia oraz wyniki prac badawczych prowadzonych (na potrzeby tych dokumentów) przez wybitnych specjalistów, przedstawicieli trójmiejskiego œrodowiska naukowego. W ten sposób wiedza, wczeœniej dostêpna nielicznym, przekazywana jest ogó³o- wi mieszkañców regionu, a samorz¹d nie tylko uzyskuje materia³y wa¿ne dla podejmowa- nia decyzji kreuj¹cych rozwój województwa, ale staje siê tak¿e mecenasem tej wiedzy szeroko j¹ udostêpniaj¹c. Z prawdziw¹ przyjemnoœci¹ przekazujê mieszkañcom województwa 25. tom Pomor- skich Studiów Regionalnych, poœwiêcony zagadnieniom zachowania zasobów przyrodniczych i krajobrazowych naszego regionu. S¹ one elementem naszego dziedzictwa, które nie tylko urozmaica i ubogaca nasz¹ ziemiê, ale stanowi jedn¹ z podstaw rozwoju gospodarki – zw³aszcza turystyki, odgrywaj¹cej coraz wiêksz¹ rolê w rozwoju regionu. Prze- strzeñ przyrodnicza i krajobraz stanowi¹ te¿ wa¿ne podstawy kszta³towania œrodowiska ¿ycia mieszkañców, wp³ywaj¹c na jego stan i warunki regeneracji si³ oraz wypoczynku. S¹ to wartoœci, które nie mog¹ zostaæ pominiête i nie dostrze¿one w kreowaniu wysokiej jakoœci ¿ycia i konkurencyjnoœci naszego regionu. Problemy ochrony przyrody i rozwoju przestrzennego s¹ trudnymi kwestiami, z któ- rymi samorz¹d województwa i samorz¹dy lokalne musz¹ siê zmierzyæ przy podejmowaniu decyzji rozwojowych. Konstytucyjna zasada rozwoju zrównowa¿onego wymaga, aby wszystkie kwestie wa¿ne dla województwa i jego mieszkañców by³y rozpatrywane z uwzglêdnieniem potrzeb ochrony œrodowiska i utrzymania równowagi pomiêdzy zachowaniem jego stanu i walorów a osi¹gniêciem oczekiwanego poziomu rozwoju. Ufam, ¿e materia³ zawarty w niniejszej publikacji pozwoli na œwiadome podejmowanie decyzji dotycz¹cych rozwoju regionalnego i przestrzennego, podpowie jak zachowaæ te walory i zasoby przestrzeni, bez których ¿ycie mieszkañców i rozwój województwa nie by³yby w pe³ni satysfakcjonuj¹ce.

Gdañsk, paŸdziernik, 2006 Jan Koz³owski Marsza³ek Województwa Pomorskiego

7 8 Od Redaktorów

Coraz wiêkszy stopieñ skomplikowania procesów rozwoju spo³eczno-gospodarczego, spowodowany procesami globalizacji, metropolizacji i wielowiekowego nawarstwia- nia siê struktur przestrzennych sprawia, ¿e w trakcie jego planowania i monitorowania niezbêdne jest uwzglêdnianie bardzo du¿ej liczby czynników. Jedn¹ z najwa¿niejszych grup tych czynników stanowi¹ zasoby i walory przyrodnicze oraz œciœle z nimi powi¹zane walory krajobrazowe, traktowane jako warstwa œrodowiska odbierana przez ludzi za po- moc¹ ró¿nych zmys³ów, ze szczególnym uwzglêdnieniem zmys³u wzroku. Spo³eczeñstwa, wkraczaj¹c w erê postindustrialn¹, w coraz wiêkszym stopniu doce- niaj¹ kontakt z ma³o przeobra¿onym œrodowiskiem przyrodniczym oraz krajobrazem semi- naturalnym lub harmonijnym krajobrazem kulturowym. Powoli do przesz³oœci odchodzi okres, gdy spo³eczeñstwa, tak¿e w Polsce, przedk³ada³y zamieszkanie i wypoczynek na obszarach silnie zainwestowanych nad kontakt z naturalnymi terenami przyrodniczymi. Tendencja ta wynika zarówno z globalnych trendów przemian œwiadomoœci spo³ecznej, jak i z gwa³townej transformacji ustrojowej naszego kraju. Z jednej strony nale¿y j¹ uznaæ za korzystn¹ – wskazuj¹c¹ na zwiêkszenie znaczenia kryteriów przyrodniczych przy podejmowaniu przez inwestorów, polityków i przeciêtnych obywateli decyzji o lokalizacji ró¿nych dzia³alnoœci i obiektów w przestrzeni, z drugiej jednak – chêæ lokalizacji ró¿nych form aktywnoœci cz³owieka w wartoœciowych przyrodniczo i krajobrazowo obszarach, przyczynia siê do utraty tych walorów i powolnego zaniku przyczyn, dla których dzia³alnoœæ ta zosta³a tam zlokalizowana. Szereg przyk³adów takich procesów mo¿na obserwowaæ tak¿e w naszym regionie. Wœród nich wymieniæ mo¿na suburbanizacjê, niszcz¹c¹ przestrzeñ przyrodniczo-krajobrazow¹ Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego i otoczenie innych wiêk- szych miast oraz nadmierne zainwestowanie turystyczne, koncentruj¹ce siê w strefie nadmorskiej i pojeziernej, degraduj¹ce przyrodê i krajobraz – g³ówny walor rekreacyjny. Niedostrzeganiu sukcesywnego ubywania zasobów i walorów przyrodniczo-krajobrazowych, spowodowanego nadmiern¹ ekonomizacj¹ procesów planowania i zagospodarowania przestrzennego, mo¿na przeciwdzia³aæ przede wszystkim poprzez uwzglêdnianie dwóch podstawowych zasad wymienionych w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym – zasady rozwoju zrównowa¿onego i utrzymania ³adu przestrzennego. Tylko takie postêpowanie pozwoli w przysz³oœci na utrzymanie i wzrost jakoœci ¿ycia mieszkañców regionu. Aby by³o to mo¿liwe, konieczne jest dok³adne rozpoznanie zasobów i walorów przyrodniczych oraz krajobrazowych województwa. Rolê tê w pewnym zakresie spe³nia³y dotychczas prowadzone prace, realizowane na przyk³ad w ramach opracowania ekofizjograficznego do planu zagospodarowania przestrzennego wo- jewództwa oraz Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego. Niniejszy tom zawiera wybór materia³ów studialnych stanowi¹cych jedn¹ z podstaw dla sporz¹dzania kolejnej edycji opracowañ fizjograficznych. Przestrzennie jego treœæ koncentruje siê na obszarze metropolii trójmiejskiej, pokazuj¹c j¹ – szczególnie w odniesieniu

9 do zasobów krajobrazowych – na tle ca³ego województwa pomorskiego. Wybór obszaru opracowania wynika ze szczególnej rangi walorów przyrodniczych i krajobrazowych Trój- miasta i jego otoczenia, tak ze wzglêdu na licznie wystêpuj¹ce tu unikatowe systemy i obiekty przyrodnicze oraz rzadkie w skali kraju i Europy walory krajobrazowe, jak i ze wzglêdu na szczególnie du¿¹ presjê wywieran¹ na nie w wyniku dzia³alnoœci antropogenicznej. Potrze- ba ich ochrony wynika nie tylko z konicznoœci zrównowa¿onego rozwoju regionu, ale tak- ¿e z zobowi¹zañ Polski na arenie miêdzynarodowej, wœród których wymieniæ nale¿y przede wszystkim obowi¹zek ustanowienia i ochrony sieci obszarów Natura 2000, regulowany dyrektywami „ptasi¹” i „siedliskow¹” Unii Europejskiej, jak i deklaracje wynikaj¹ce z ra- tyfikowania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej Rady Europy. Obie czêœci tomu to opracowania zespo³owe. Pierwsza dotyczy zasobów i walorów przyrodniczych, ze szczególnym uwzglêdnieniem biotycznych elementów œrodowiska, druga zaœ – zasobów krajobrazowych w ujêciu wizualno-estetycznym. Przedstawione zagadnienia dotycz¹ identyfikacji, waloryzacji oraz oceny tych zasobów, a tak¿e prezentuj¹ reko- mendacje w zakresie ich ochrony i kszta³towania. Posiadaj¹ one nie tylko wartoœæ poznawcz¹ i naukow¹ (w tym oryginaln¹, opracowan¹ przez autorów drugiej czêœci tomu, metodê waloryzacji wartoœci i zagro¿eñ zasobów krajobrazowych oraz sposobów ich ochrony), ale maj¹ przede wszystkim pos³u¿yæ praktycznemu wykorzystaniu w trakcie sporz¹dzania opra- cowañ planistycznych i strategicznych na szczeblu województwa, powiatów i gmin. Nale- ¿y te¿ wyraziæ nadziejê, ¿e dziêki wsparciu samorz¹du województwa i samorz¹dów lokalnych, mo¿liwe bêdzie prowadzenie dalszych, bardziej pog³êbionych studiów, nad inwentaryzacj¹, waloryzacj¹ i planowaniem ochrony zasobów przyrodniczych i krajobrazowych województwa pomorskiego. Stanowi¹ one bowiem wa¿ny dla gospodarki i ludnoœci regionu, nieodnawialny zasób, którego zachowanie winno byæ jednym z podstawowych celów w rozwoju spo³eczno-gospodarczym.

10 Czêœæ I

WALORY PRZYRODNICZE TRÓJMIEJSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO I ICH OCHRONA

Micha³ Buliñski, Mateusz Ciechanowski, Jaros³aw Czochañski, S³awomir Zieliñski

11 12 1. WSTÊP

Trójmiejski Obszar Metropolitalny to rozleg³a, okreœlona zasiêgiem administracyjnym 48 miast i gmin (ryc. 1), intensywnie zagospodarowywana przestrzeñ, o powierzchni ponad 5300 km2 (32% powierzchni województwa) i zamieszkana przez ponad 1,3 mln mieszkañców (63% ludnoœci województwa) – w tym ponad 1 mln ludnoœci miejskiej. Na obszarze tym zlokalizowanych jest ponad 17 tys. ha powierzchni terenów zabudowanych i ponad 2000 km dróg, a jednoczeœnie jest to obszar na którym 32% powierzchni stanowi¹ tereny leœne, 32% u¿ytki rolne i 2% wody powierzchniowe. Cechuje siê on znacznym zró¿- nicowaniem typów œrodowiska, stanowi¹cych silne dominanty kszta³tuj¹ce warunki rozwoju przestrzennego. Centrum metropolii – Trójmiasto, po³o¿one jest na styku czterech typów krajobrazów: strefy krawêdziowej wysoczyzny morenowej i krawêdzi kêp wysoczyznowych, mierzejowego typu wybrze¿a morskiego, równinnego (deltowego) pobrze¿a przymorskiego oraz den dolinnych o genezie rynien subglacjalnych lub pradolin. Mimo ponad 1000 letniej historii osadnictwa w tym regionie, specyfika przyrodnicza obszarów i trudnoœci, jakie stwarza³y w przesz³oœci dla ich zainwestowania, spowodowa³y, ¿e nadal zachowa³y siê tu interesuj¹ce walory przyrodnicze i krajobrazowe. Zosta³y one dostrze¿o- ne i objête ochron¹ ju¿ dawno, bowiem w 1938 r. powsta³ tu jeden z pierwszych w Polsce rezerwatów przyrody „Kêpa Red³owska”. W latach 50. i 80. XX w. utworzono szereg re- zerwatów w bezpoœrednim s¹siedztwie rozrastaj¹cych siê miast, a lasy otaczaj¹ce Trójmia- sto, mimo prowadzenia w nich gospodarki leœnej, zosta³y zachowane i w 1979 roku objête ochron¹ w postaci Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego (jako jednego z pierwszych par- ków krajobrazowych w Polsce). W 1994 r. na ich obszarze ustanowiono te¿ Leœny Kom- pleks Promocyjny „Lasy Oliwsko-Dar¿lubskie”. Pomimo podejmowanych przez lata dzia- ³añ ochronnych zasoby przyrodnicze w otoczeniu metropolii ulegaj¹ sta³ej, powolnej degradacji i dewaloryzacji, a wiele cennych przyrodniczo obszarów nie doczeka³o siê dotychczas objêcia ochron¹. D¹¿¹c do stworzenia warunków prawid³owego rozwoju i zagospodarowania, a wiêc zgodnego z zasadami rozwoju zrównowa¿onego i kszta³towania ³adu przestrzennego, pod- jêto prace nad zinwentaryzowaniem i wskazaniem obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych, posiadaj¹cych cenne, a czêsto wrêcz unikatowe cechy naturalne, stanowi¹cych ostoje siedlisk i gatunków zagro¿onych wyginiêciem, maj¹cych istotne znaczenie dla zachowania trwa³oœci istnienia biosfery i jej zró¿nicowania, a dotychczas nie objêtych ochron¹ prawn¹. Wskazanie tych terenów, wraz z obszarami prawnie chronionymi, winno stanowiæ spójny przestrzennie obraz walorów i zasobów przyrody, których zachowanie powinno byæ priorytetem przy podejmowaniu decyzji przestrzennych i gospodarczych. Niniejsza publikacja stanowi syntezê szerszego opracowania studialnego. Dla jego realizacji konieczne by³o zapoznanie siê z obszern¹ literatur¹ (³¹cznie ok. 510 pozycji), obejmuj¹c¹ zagadnienia bogactwa szaty roœlinnej, fauny oraz œwiata grzybów terenów Trój- miejskiego Obszaru Metropolitalnego (zwanego dalej TOM). Analizowano tak¿e ustano- wione tu obiekty ochrony przyrody i propozycje nowych obiektów tego typu. Gdañsk od wieków stanowi³ prê¿ny – przyrodniczy oœrodek naukowy, w którym od kilku dziesiêcio- leci prowadzone s¹ badania nad elementami œrodowiska przyrodniczego regionu, a poza wieloma instytucjami badawczymi, przez ostatnie kilkanaœcie lat dzia³a³o te¿ na obszarze

13 województwa Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, prowadz¹ce systematyczne prace nad inwentaryzacj¹ przyrodnicz¹ gmin. Trzeba jednak przyznaæ, ¿e dla niektórych terenów wci¹¿ brakuje dostatecznej iloœci danych, a niektóre grupy organizmów, jak np. grzyby, czy bezkrêgowce s¹ s³abo poznane. Brakuje elementarnych informacji o obecnoœci wielu i o zró¿nicowaniu wiêkszoœci grup organizmów. Pomimo tych braków w otoczeniu metropolii trójmiejskiej i w samych jej miastach wskazaæ mo¿na wiele obiektów i gatunków, które w urbanizuj¹cej siê przestrzeni s¹ coraz rzadsze. Jednoczeœnie zniszczeniu ulegaj¹ tak¿e przestrzenne powi¹zania przyrodnicze, gwarantuj¹ce trwa³oœæ œrodowiska i jego ga- tunków. One równie¿ musz¹ stanowiæ przedmiot ochrony. Potrzeba ochrony dotyczy tak¿e wielu za³o¿eñ parkowych – zarówno w miastach jak i gminach TOM. Mimo braku danych o ich wartoœciach przyrodniczych, pilota¿owe badania niektórych z nich wskazuj¹ na piln¹ potrzebê inwentaryzacji ich walorów przyrodniczych oraz ochrony. Autorzy opracowania, wykorzystuj¹c literaturê z zakresu swoich zainteresowañ oraz znacz¹ce materia³y w³asne, starali siê wypracowaæ opiniê na temat wspó³czesnego stanu ochrony œrodowiska przyrodniczego TOM, kierunków jego przemian, a tak¿e ocenê potrzeb ochrony przyrody, szczególnie w kontekœcie dzia³añ planistycznych. Ze wzglêdu na ró¿ny charakter i zakres informacji dostêpnych materia³ów badawczych, a tak¿e potrzeby planistyczne, przyjêto zró¿nicowany stopieñ szczegó³owoœci waloryzacji przyrodniczej terenu TOM. Obszary, wskazane jako cenne przyrodniczo, wyznaczano ze wzglêdu na obec- noœæ p³atów rzadkich b¹dŸ zagro¿onych siedlisk przyrodniczych, ostoi ró¿norodnoœci biologicznej lub szczególnie cennych taksonów flory, mykoflory, b¹dŸ fauny. Do ochrony prawnej zaproponowano wszystkie obiekty zg³aszane ju¿ przez s³u¿by Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, zarz¹dy parków krajobrazowych, organizacje pozarz¹dowe, czy pracowników naukowych, o ile postulaty te by³y uzasadnione udokumentowanymi dany- mi1. Ponadto przed³o¿ono w opracowaniu szereg w³asnych propozycji: rezerwatów przyrody, obszarów Natura 2000, u¿ytków ekologicznych i zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych, wraz z propozycj¹ korekty granic kilku obiektów. Utworzone przez Ministra Œrodo- wiska obszary Natura 20002 oraz projektowane i zg³oszone do Komisji Europejskiej, po- traktowano równorzêdnie, jako wymagaj¹ce ochrony – zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880, art. 33, ust. 2). Zrezygnowano z propozycji tworzenia obszarów chronionego krajobrazu, jako w praktyce najmniej skutecznej formy ochrony przyrody. Ze wzglêdu na ponadlokalny charakter opracowania, zrezygnowano te¿ z oma- wiania i postulowania utworzenia pomników przyrody (za wyj¹tkiem stanowiska unikatowego gatunku cymbalarii murowej na Bastionie Œw. El¿biety w Gdañsku). Szczegó³owo analizowano tylko wystêpowanie i powi¹zania siedliskowe gatunków rzadkich lub zagro- ¿onych (regionalne i krajowe czerwone listy / ksiêgi3 – Zarzycki i Szel¹g 1992, KaŸmier- czakowa i Zarzycki 2001, G³owaciñski 2001, 2002, Cieœliñski i in. 2003, Fa³tynowicz

1 Aktualny stan istotnej czêœci obiektów nie jest niestety znany i wymaga weryfikacji w terenie (przyp. red.). 2 Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dn. 21 lipca 2004 r., w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U. nr 229, poz. 2313). 3 Po zakoñczeniu prac redakcyjnych ukaza³a siê nowa polska czerwona lista roœlin i grzybów (Mirek i in. 2006), dlatego stosowane obecnie krajowe kategorie ochronne dla tych organizmów (za wyj¹t- kiem porostów) s¹ odmienne od oznaczonych symbolem PL w niniejszym opracowaniu (red.).

14 i Kukwa 2003; G³owaciñski, Nowacki 2004; Markowski, Buliñski 2004), chronionych pra- wem Unii Europejskiej, stanowi¹cych osobliwoœæ florystyczn¹, mykologiczn¹ lub fauni- styczn¹ (np. interesuj¹ce elementy biogeograficzne), a tak¿e wskaŸnikowych dla zagro¿o- nych siedlisk. Natomiast nie omawiano i nie delimitowano granic wystêpowania wielu naj- pospolitszych gatunków, objêtych w Polsce ochron¹ œcis³¹.

Ryc. 1. Zasiêg Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego

15 2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA RÓ¯NORODNOŒCI BIOLOGICZNEJ TRÓJMIEJSKIEGO OBSZARU METROPOLITALNEGO

Ró¿norodnoœæ biologiczn¹ okreœla siê obecnie jako rozmaitoœæ wszelkich form ¿ycia na Ziemi (Gliwicz 1995). Rozpatruje siê j¹ na ró¿nych poziomach: genetycznym, gatunko- wym oraz ekologicznym. Ten ostatni definiuje siê jako „rozmaitoœæ powtarzalnych i podlegaj¹cych klasyfikacji uk³adów tworzonych przez ró¿ne gatunki i ich kombinacje, a wiêc rozmaitoœæ zgrupowañ, biocenoz, ekosystemów i krajobrazów” (Gliwicz, ibidem). Omó- wione poni¿ej zagadnienie ró¿norodnoœci gatunkowej TOM oraz pewnych elementów zró¿nicowania sk³adowych ekosystemów i jednostek ponadekosystemowych, stanowi jedynie sygnalne ujêcie kwestii ró¿norodnoœci osobniczej, populacyjnej i gatunkowej. Obszar ten nale¿y do grupy najcenniejszych przyrodniczo w Polsce i z ca³¹ pewnoœci¹ jest jednym z kluczowych dla utrzymania ró¿norodnoœci biologicznej kraju. Obiektywna wartoœæ wielu wystêpuj¹cych tu gatunków i siedlisk przyrodniczych nadaje mu znaczenie miêdzynarodo- we, szczególnie w obrêbie Unii Europejskiej. Oszacowanie ca³kowitego bogactwa gatunkowego i siedliskowego nie jest mo¿liwe, gdy¿ wiele wystêpuj¹cych tu grup organizmów nie doczeka³o siê kompleksowej inwentaryzacji, a dla innych brak niemal jakichkolwiek danych.

2.1. Ogólna charakterystyka zró¿nicowania œrodowiska przyrodniczego Trójmiejski Obszar Metropolitalny (TOM) obejmuje tereny o wysokim stopniu zró¿- nicowania pod wzglêdem abiotycznym, a w zwi¹zku z tym – tak¿e znacznym urozmaiceniem siedlisk przyrodniczych, szaty roœlinnej i krajobrazu, z czym z kolei powi¹zane jest bogactwo œwiata zwierz¹t i grzybów. Nak³ada siê na ten obraz, zró¿nicowane pod wzglêdem d³ugoœci trwania, intensywnoœci oraz form dzia³alnoœci – wykorzystanie tutejszych terenów przez cz³owieka. £¹cznie, wspó³czeœnie na obszarze TOM odnotowujemy mozaikê terenów, bardzo urozmaicon¹ pod wzglêdem warunków œrodowiska przyrodniczego. Wskazuje to na potrzebê i koniecznoœæ odmiennego ich traktowania w planowaniu dalszego rozwoju metropolii, zgodnie z przyjêtymi przez Polskê zobowi¹zaniami miêdzynarodowymi, w tym realizacj¹ zasad zrównowa¿onego rozwoju i kszta³towania ³adu przestrzennego. Najwa¿niejszymi elementami œrodowiska przyrodniczego TOM, okreœlaj¹cymi jego wysok¹ wartoœæ przyrodnicz¹, s¹: • przyleganie do wód morskich Ba³tyku, skutkuj¹ce obecnoœci¹ specyficznych siedlisk – wydm pasów mierzejowych, brzegów klifowych, ujœciowych odcinków dolin rzecznych, a tak¿e przyleg³ych obszarów, np. rozleg³ych b³ot przymorskich. Jednoczeœnie pas wybrze¿a morskiego stanowi wa¿ny szlak migracji ptaków; • rozleg³a równina deltowa Wis³y stanowi¹ca specyficzny typ œrodowiska i obszar migracji wielu gatunków (np. niektórych roœlin górskich na ni¿, gatunków synantropijnych). Dolina ta ma zarazem znaczenie, jako bariera, dla pewnych zbiorowisk i gatunków roœlin; • wysoka jeziornoœæ znacznej czêœci obszaru, z obecnoœci¹ jezior zró¿nicowanych pod wzglêdem wielkoœci, pochodzenia, cech ich wód. Na szczególn¹ uwagê zas³u- guj¹ jeziora lobeliowe oraz specyficzne zbiorniki dystroficzne. Wa¿na jest tak¿e obec- noœæ licznych obszarów Ÿródliskowych, daj¹cych pocz¹tek wielu ciekom regionu;

16 • obecnoœæ licznych torfowisk, o zró¿nicowanej wielkoœci, genezie i stopniu zniekszta³cenia szaty roœlinnej, wci¹¿ stanowi¹cych ogromny potencja³ œrodowiska. O ich wybitnej wartoœci decyduje zarówno rola retencyjna, jak te¿ ostoi gin¹cych i zagro- ¿onych zbiorowisk roœlinnych, gatunków roœlin, grzybów i zwierz¹t; • bogactwo siedlisk, zró¿nicowanych pod wzglêdem wilgotnoœci i ¿yznoœci – od mad ¿u³awskich, po siedliska moren czo³owych i piaszczystych pasów mierzejowych. Bogactwo to jest powiêkszone przez obecnoœæ stref ekotonowych – na styku jednostek o odmiennych warunkach; • znaczna lesistoœæ – z obecnoœci¹ kilku rozleg³ych kompleksów leœnych, jak Lasy Oliwskie, Puszcza Dar¿lubska, Lasy Mirachowskie, warunkuj¹ca bogactwo leœnych ekosystemów i wartoœciowe cechy krajobrazu. Bardzo wa¿ne jest wystêpowanie terenów posiadaj¹cych ci¹g³oœæ istnienia siedlisk leœnych od pradziejów, w odró¿- nieniu od zalesieñ na gruntach, u¿ytkowanych w przesz³oœci rolniczo; • obecnoœæ starych oœrodków osadniczych, w tym du¿ych – miejskich oraz wielu wsi, o ci¹g³oœci osadniczej licz¹cej wiele wieków. Warunkuj¹ one wzbogacenie od pradziejów ró¿norodnoœci siedlisk i zwi¹zanych z nimi zbiorowisk oraz ga- tunków synantropijnych. Obecnoœæ „bram” wlotowych dla obcych gatunków, takich jak porty morskie, oraz szlaki komunikacyjne o znaczeniu ponadregionalnym, powoduje wiêksze urozmaicenie œwiata przyrody i wprowadza wiele gatun- ków inwazyjnych, komplikuj¹c sytuacjê ró¿norodnoœci i funkcjonalnoœci w œro- dowisku przyrodniczym; • istnienie du¿ych i dawnych tradycji kszta³towania zieleni kulturowej, przejawia- j¹ce siê pozosta³oœciami wielu parków podworskich oraz licznych jeszcze, urozmaiconych pod wzglêdem sk³adu gatunkowego, alei drzew przydro¿nych. Rów- nie¿ istotne znaczenie maj¹ stare tradycje gospodarki leœnej, warunkuj¹cej m.in. obecnoœæ wiekowych nasadzeñ drzew obcych geograficznie, introdukowanych na Pomorzu.

2.2. Ogólna charakterystyka zró¿nicowania siedliskowego Na terenach TOM istnieje mozaika zró¿nicowanych siedlisk, na jakich w przesz³oœci wykszta³ci³y siê urozmaicone zbiorowiska roœlinne. Pierwotnie przewagê mia³y lasy. Jedy- nie wody otwarte oraz w¹skie pasy wzd³u¿ brzegu morskiego i dolin rzecznych, a tak¿e czêœæ ¯u³aw i obszarów rozleg³ych torfowisk bezleœnych, pokrywa³a roœlinnoœæ nieleœna. Najwiêksze powierzchnie na terenach TOM zajmuje (wg mapy potencjalnej roœlinnoœci naturalnej Pomorza Gdañskiego – Wojterski i in. 1980) siedlisko lasu bukowo-dêbowego (acydofilnej d¹browy typu „pomorskiego”) Fago-Quercetum petraeae oraz siedlisko kwa- œnej buczyny ni¿owej Luzulo pilosae-Fagetum. W mozaice siedlisk znaczny udzia³ wzd³u¿ pasa nadmorskiego ma tak¿e siedlisko ¿yznej buczyny ni¿owej Galio odorati-Fagetum. Wystêpuje ono np. na kêpach nadmorskich (takich, jak Oksywska, Pucka, Swarzewska) i w pasie terenu wzd³u¿ Trójmiasta. Drzewostan bukowy i szereg gatunków charakterystycznych w runie – to cechy dobrze wykszta³conych fitocenoz tego zespo³u. Znacz¹ce powierzchnie innego siedliska ci¹gn¹ siê wzd³u¿ Wis³y i ¯u³aw po Zatokê Gdañsk¹, a w¹- skimi pasami obecne s¹ te¿ wzd³u¿ pradolin i dolin rzecznych. Jest to siedlisko regionalnie stosunkowo naj¿yŸniejsze (oprócz bardziej wilgotnych siedlisk ³êgowych) i ciep³e – subatlantyckiego nizinnego lasu dêbowo-grabowego (gr¹du gwiazdnicowego) Stellario holoste- ae-Carpinetum betuli. Z tego wzglêdu wszystkie rozleg³e powierzchnie tego siedliska zosta³y

17 ju¿ przed wiekami odlesione i zajête na pola uprawne. Na tym siedlisku rozwinê³o siê osadnictwo, maj¹ce obecnie kontynuacjê w takich miastach, jak Pruszcz Gdañski, Rumia, czêœæ Gdyni i przewa¿aj¹ca czêœæ Gdañska. Dlatego nie spotykamy wspó³czeœnie na terenach TOM du¿ych powierzchni lasów o drzewostanie z udzia³em dêbu, buka, lipy, graba i obec- noœci¹ leszczyny w warstwie krzewów, a tak¿e urozmaiconym runem, zró¿nicowanym w zale¿noœci od postaci zespo³u. Na zapleczu brzegu morskiego, od strony otwartego morza, w pasie b³ot przymorskich, a tak¿e w szerokich pradolinach (jak Pradolina Redy-£eby) wystêpuj¹ szerokimi pasami ¿yzne, wilgotne siedliska ³êgu jesionowo-olszowego Fraxino-Alnetum. W¹skie pa- ski tego siedliska s¹ rozpowszechnione te¿ na wiêkszoœci pozosta³ych terenów w dolinach cieków i rynnach glacjalnych (tzw. ³êgi przystrumykowe). Ten zespó³ ³êgowy zwi¹zany jest z lekko zabagnionym pod³o¿em, w drzewostanie zawiera olszê czarn¹ i jesion wynio- s³y oraz posiada urozmaicone runo, z udzia³em gatunków olsowych i szuwarowych. Siedlisko innego zespo³u ³êgowego – ³êgu wi¹zowo-jesionowego Ficario-Ulmetum minoris – jest znacznie rzadsze. Towarzyszy jedynie w¹skim pasem niektórym ciekom. Potencjalnie rozleg³e p³aty tego zespo³u rozwinê³yby siê na wiêkszoœci terenu ¯u³aw, gdyby nie ich osuszanie i zagospodarowanie rolnicze przez cz³owieka. Bardzo wa¿ne s¹ inne siedliska ³êgowe, o niewielkiej roli przestrzennej – nadrzecznego ³êgu wierzbowego oraz topolowego (najrzadziej spotykane w Polsce). Obecne s¹ pasem wzd³u¿ Wis³y oraz Nogatu i Szkarpawy. Siedliska te, tak rzadkie w Polsce i ca³ej Europie, zwi¹zane z dolinami du¿ych rzek, zosta³y silnie zniekszta³cone przez obwa³owania teras zalewowych i ich osuszanie. Wci¹¿ jednak stanowi¹ cenny element œrodowiska przyrodniczego, mimo braku dobrze zachowanych p³atów zajmuj¹cych je w przesz³oœci zespo³ów. Specyficzne i wa¿ne dla regionu jest siedlisko nadmorskiego boru ba¿ynowego Em- petro nigri-Pinetum. Wystêpuje ono na pasie mierzejowym – od zachodniej granicy TOM. Jego p³aty dominuj¹ przestrzennie na Mierzei Helskiej oraz ci¹gn¹ na wschód od Gdañska, wzd³u¿ brzegu Zatoki Gdañskiej – na Mierzei Wiœlanej. Specyficzny drzewostan sosnowy oraz obfita obecnoœæ w runie ba¿yny czarnej Empetrum nigrum i kilku gatunków charakterystycznych – to cechy zespo³u. Jest on zwi¹zany jedynie z wydmowym obszarem piasków morskich, dlatego spotykamy go w kraju tylko nad Ba³tykiem. Inne siedliska borowe s¹ bardziej rozpowszechnione, g³ównie w po³udniowo zachodniej czêœci TOM. Mozaikê tworz¹ tam przede wszystkim siedliska kontynentalnego boru mieszanego Querco roboris-Pine- tum oraz suboceanicznego boru œwie¿ego Leucobryo-Pinetum. Pozosta³e siedliska maj¹ mniejsze znaczenie przestrzenne, co nie znaczy, ¿e nie odgrywaj¹ istotnej roli przyrodniczej. Na uwagê zas³uguj¹ zw³aszcza siedliska ³¹k s³onawych, obecne nad Zatok¹ Gdañsk¹ (wiêkszoœæ zniszczona przez rozwój miast i portów), torfowisk atlantyckich wrzoœcowych oraz torfowisk innych typów, olsów, brzeziny bagiennej i boru bagiennego, a tak¿e zaroœli i muraw ciep³olubnych. Charakterystycznymi dla regionu zaroœlami s¹ ¿arnowczyska, opisane st¹d jako nowy zespó³ Holco mollis-Cytisetum scoparii (Markowski 1991). Szczególne znaczenie maj¹ tereny Ÿródliskowe, których istnienie ma nierzadko kluczowe znaczenie dla ci¹g³oœci wystêpowania wilgotnych siedlisk i zwi¹zanych z nimi eko- systemów. Szczególne urozmaicenie siedlisk i zagêszczenie na niewielkiej powierzchni, a tak¿e najwiêksze bogactwo i zró¿nicowanie gatunków na jednostkê powierzchni, wystêpu- je w obrêbie dolin rzecznych. S¹ to jednoczeœnie naturalne korytarze ekologiczne, utrzymuj¹- ce wymianê genetyczn¹ pomiêdzy rozdzielonymi kompleksami leœnymi i innymi obszarami o wartoœciowym œrodowisku przyrodniczym.

18 2.3. Ogólna charakterystyka ró¿norodnoœci gatunkowej Rozpatruj¹c obszar metropolitalny pod k¹tem wystêpowania cennych sk³adników flory naczyniowej, np. gatunków z Polskiej Czerwonej Ksiêgi Roœlin (KaŸmierczako- wa, Zarzycki 2001), trzeba odnotowaæ, ¿e dla wielu gin¹cych gatunków flory, teren ten nale¿y do najwa¿niejszych ich ostoi w kraju. Przyk³adem jest poryblin kolczasty Isoëtes echinospora, którego siedem aktualnie znanych stanowisk w Polsce (jeziora: Folwarcz- ne, Saliñskie, Czarne ko³o Saliñskiego, Warleñskie, Jelenie Du¿e, Jelenie Ma³e oraz Pa³sznik i Wygoda) znajduje siê wy³¹cznie na terenie TOM. Podobnie jest z innymi gatunkami wskaŸnikowymi dla jezior lobeliowych, jak np. lobeli¹ jeziorn¹ Lobelia dortmanna (oko³o po³owa stanowisk krajowych), brze¿yc¹ jednokwiatow¹ Littorella uniflora (oko³o po³owa stanowisk krajowych), elism¹ wodn¹ Luronium natans (oko³o 1/3 notowañ w Polsce) i poryblinem jeziornym Isoëtes lacustris. Œwiadczy to o wielkiej roli tutejszych jezior w utrzymaniu tych gatunków, gin¹cych w skali kraju, jak i ca³ej Europy. Dalszy byt tych zbiorników i ich unikatowej flory jest uzale¿niony od utrzymywania dobrej kondycji œrodowiska przyrodniczego na obszarach otaczaj¹cych je, czyli na istotnym fragmencie TOM. Inn¹ grup¹ gatunków z czerwonej ksiêgi roœlin, s¹ taksony zwi¹zane z brzegiem mor- skim. Nale¿¹ tu roœliny wodne, jak np. rupia morska Ruppia maritima, której g³ówne wy- stêpowanie w kraju ogranicza siê do wód Zatoki Puckiej, a tak¿e roœliny pasa wydm nadmorskich – jak lnica wonna Linaria odora, której wiêkszoœæ krajowych stanowisk znajduje siê na obszarze TOM. Inn¹, du¿¹ grup¹, s¹ roœliny s³onolubne, zwi¹zane z brzegiem morza. Szereg taksonów (rosn¹cych w przesz³oœci nad Zatok¹ Gdañsk¹) uznano ju¿ za wymar³e w kraju, (np. ³oboda zdobna Atriplex calotheca, obione szypu³kowa Halimione peduncula- ta, sodówka nadmorska Suaeda maritima), inne staj¹ siê coraz rzadsze. Nale¿¹ do nich m.in. ³oboda nadbrze¿na Atriplex littoralis, centuria nadbrze¿na Centaurium littorale, babka nadmorska Plantago maritima, perz sitowy Elymus farctus, ostrzew rudy Blysmus rufus. Krajow¹ ostoj¹ tych roœlin jest brzeg morski w granicach TOM. Kolejn¹ grup¹ gatunków z czerwonej ksiêgi (KaŸmierczakowa, Zarzycki 2001), ma- j¹cych stanowiska na terenach TOM, s¹ roœliny torfowiskowe. Nale¿¹ do nich np. turzyca bagienna Carex limosa (notowana nawet na terenie Gdañska i Gdyni), lipiennik Loesela Liparis loeselii, malina moroszka Rubus chamaemorus, przygie³ka brunatna Rhynchospo- ra fusca, we³nianeczka darniowa Baeothryon cespitosum, turzyca strunowa Carex chor- dorrhiza. Skupienie stanowisk maj¹ rzadkie wodne roœliny zbiorników dystroficznych, jak grzybienie pó³nocne Nymphaea candida i gr¹¿el drobny Nuphar pumila. G³ówne zgrupowanie notowañ w Polsce ma tu je¿og³ówka pokrewna Sparganium angustifolium. Liczniejsze stanowiska maj¹ takie gatunki, jak wielosi³ b³êkitny Polemonium coeru- leum, jarz¹b szwedzki Sorbus intermedia (jednak s¹ w¹tpliwoœci odnoœnie do naturalnoœci stanowisk tego gatunku rzadkiego i chronionego w naszym kraju). Pojedyncze notowania, ale z ostatnich lat, maj¹ takie taksony wybitnie rzadkie w Polsce, jak np. podejŸrzon marunowy Botrychium matricariifolium (Mieñko i in. mat. niepubl.) oraz storczyki – storzan bezlistny Epipogium aphyllum (nawet na terenie Gdyni – Mieñko mat. niepubl.), obuwik pospolity Cypripedium calceolus, w¹tlik b³otny Hammarbya paludosa, a tak¿e inne, jak rdestniczka gêsta Groenlandia densa (Markowski mat. niepubl.), przytulia szorstkoowoc- kowa Galium pumilum (Stasiak 1974). Zacytowane powy¿ej gatunki s¹ uznane za szczególnie zagro¿one we florze ca³ej Polski. Oprócz nich, tereny TOM stanowi¹ ostojê dla wielu gatunków zagro¿onych w skali

19 Pomorza (por. ¯ukowski, Jackowiak 1995), a tak¿e Pomorza Gdañskiego (Markowski, Buliñski 2004). Stanowiska maj¹ tu jeszcze liczne gatunki cenne w skali samej metropolii, ale wyraŸnie zagro¿one przy zwiêkszaniu siê natê¿enia antropopresji. Jedn¹ ze szczegól- nych cech flory Pomorza, wyró¿niaj¹c¹ w stosunku do innych obszarów ni¿owych kraju, jest obecnoœæ grupy gatunków roœlin górskich. S¹ to taksony, których centrum wystêpowa- nia stanowi¹ góry, jednak posiadaj¹ te¿ nieliczne stanowiska na ni¿u, g³ównie na terenach o cechach lokalnego klimatu nawi¹zuj¹cych do klimatu górskiego (Markowski 1986, Zaj¹c M. 1996). Na obszarze TOM wystêpuj¹ takie górskie roœliny naczyniowe, jak: kokoryczka okó³kowa Polygonatum verticillatum, kosmatka gajowa Luzula luzuloides, manna gajowa Glyceria nemoralis, olsza szara Alnus incana, paprotnik kolczysty Polystichum aculeatum, podrzeñ ¿ebrowiec Blechnum spicant, pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris, przetacznik górski Veronica montana, przewiercieñ d³ugolistny Bupleurum longifolium, œwie- rz¹bek orzêsiony Chaerophyllum hirsutum, tojad dzióbaty Aconitum variegatum, tojeœæ gajowa Lysimachia nemorum, wroniec widlasty Huperzia selago, ¿ebrowiec górski Pleu- rospermum austriacum. Do rozpowszechnienia takich górskich gatunków, jak klon jawor Acer pseudoplatanus i bez koralowy Sambucus racemosa, przypuszczalnie przyczyni³ siê wy³¹cznie cz³owiek; za synantropijne uwa¿a siê równie¿ stanowiska wiechliny Chaixa (su- deckiej) Poa chaixii, jak równie¿ pojedyncze notowanie na terenie Gdañska przenêtu pur- purowego Prenanthes purpurea. Podobnie, zgrupowanie stanowisk posiadaj¹ tu niektóre górskie gatunki mchów (por. Rusiñska 1981) oraz przedstawiciele innych grup systematycznych roœlin, jak np. z glonów – krasnorost hildenbrandia rzeczna Hildenbrandtia rivularis (Markowski 1980), zwi¹zana z czystymi, dobrze natlenionymi wodami i objêta œcis³¹ ochron¹ gatunkow¹. Obok specyficznej obecnoœci grupy gatunków górskich, charakterystyczne jest wy- stêpowanie przedstawicieli grup taksonów roœlin atlantyckich i subatlantyckich (np. wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum, sit têpokwiatowy Juncus subnodulosus) oraz wschodnich (np. trzmielina brodawkowata Euonymus verrucosa, jaskier kaszubski Ranun- culus cassubicus), i docieraj¹cych z po³udnia (dolin¹ Wis³y, jak np. klon polny Acer campestre, krwawnik pannoñski Achillea pannonica), czy obecnoœæ reliktów wêdruj¹cych, jak np. gatunku borealnego – zimozio³u pó³nocnego Linnaea borealis. Nie mniej bogata i ró¿norodna jest mykoflora obszaru, obfituj¹ca – oprócz gatunków spotykanych powszechnie – tak¿e w rzadkoœci mykologiczne, takie jak np.: soplówka je¿o- wata Hericium erinaceum (jedno z trzech stanowisk w Polsce), podgrzybek paso¿ytniczy Xerocomus parasiticus, czarka austriacka Sarcoscypha austriaca, ¿agiew okó³kowa Poly- porus umbellatus i inne gatunki, np.: Albatrellus cristatus, Boletinus cavipes, Coltricia cinnamomea, Boletus reticulatus, Lactarius deliciosus (Wilga 2002b). Interesuj¹ca jest te¿ lichenoflora, z obecnoœci¹ pokaŸnej grupy gatunków rzadkich i gin¹cych. Wystêpuje tu grupa taksonów atlantyckich, w tym porosty morskie, jak Caloplaca marina, Lecanora helicopsis, L. salina, Pyrenocollema halodytes, Verrucaria erichsenii. Du¿¹ grupê, licz¹c¹ kilkadziesi¹t gatunków, stanowi¹ porosty górskie, jak np. Lecanora intumescens, Hypo- gymnia farinacea, czy Cetraria nivalis. Najwiêksze zagêszczenia tych gatunków, podobnie jak i atlantyckich, na ca³ym Pomorzu Zachodnim stwierdzono w³aœnie w rejonie TOM (Fa³tynowicz 1991, 1992). O szczególnej wartoœci TOM, z faunistycznego punktu widzenia, stanowi kilka cech unikalnych lub przynajmniej nieczêstych w skali kraju. Obecne s¹ tu, na niewielkim terenie, gatunki reprezentuj¹ce ró¿ne elementy geograficzne, osi¹gaj¹ce tu swoje granice za-

20 siêgu. Zwi¹zane jest to zarówno z po³o¿eniem geograficznym (wyklinowywanie siê zasiê- gów elementów wschodnich: borealnych b¹dŸ eurosyberyjskich oraz zachodnich: subatlantyckich i atlantyckich), jak i ze znacznym zró¿nicowaniem topograficznym i siedliskowym, kszta³tuj¹cym wyj¹tkowo szerok¹ i urozmaicon¹ gamê warunków termicznych (zim- nolubne gatunki arktyczne, borealne, górskie i borealno-górskie oraz ciep³olubne gatunki pontyjskie i œródziemnomorskie). Regionalnymi przyk³adami gatunków borealnych lub arktycznych mog¹ byæ: ³êczak Tringa glareola, motyl dostojka akwilonaris Boloria aqu- ilonaris i muchówka Cladotanytarsus teres, borealno-górskich – sowa w³ochatka Aego- lius funereus, orzechówka Nucifraga caryocatactes i osa Dolichovespula media, gór- skich – pliszka górska Motacilla cinerea, wyp³awek alpejski Crenobia alpina i chrz¹szcze: obwê¿yn lipowiec Stenostola dubia oraz rozpucz lepiê¿nikowiec Liparus glabriro- stris, pontyjskich – muchówka Conops scutellatus, œródziemnomorskich – nietoperz nocek du¿y Myotis myotis, chrz¹szcz cioch barwny Anaglyptus mysticus i wa¿ka Sympe- trum striolatum, subatlantyckich – œlimak ostrokrawêdzisty Helicigonia lapicida i chrz¹szcz Anoplodera sexguttata. Obecnoœæ w bezpoœrednim s¹siedztwie du¿ej aglomeracji miejskiej rozleg³ych ob- szarów o stosunkowo niewielkim stopniu przekszta³cenia antropogenicznego – du¿ych i zwartych kompleksów leœnych, nieznacznie zanieczyszczonych zbiorników i cieków wodnych, terenów wodno-b³otnych oraz tradycyjnego krajobrazu rolniczego, umo¿liwia bytowanie silnych populacji (choæ ju¿ czêsto o charakterze rozdrobnionych subpopulacji), wielu gatunków zwierz¹t. Dla czêœci z nich region stanowi najwa¿niejsz¹, b¹dŸ jedn¹ z najwa¿niejszych ostoi w kraju. Przyk³adem mo¿e tu byæ nietoperz karlik wiêkszy Pipistrellus nathusii (najwiêksze rejestrowane w Polsce kolonie rozrodcze, do ponad 700 osobników na jednym stanowisku – Sachanowicz, Ciechanowski 2005) lub kormoran czarny Phala- crocorax carbo (najwiêksza w kraju kolonia lêgowa – co najmniej 10.000 par, co stanowi ponad 70% populacji krajowej). Szczególne znaczenie ma to dla taksonów rzadkich i zagro¿onych wyginiêciem, których utrzymanie w kraju mo¿e byæ w znacznym stopniu uzale¿nione od zachowania stanowisk po³o¿onych w obrêbie obszaru metropolitalnego (biegus zmienny Calidris alpina schinzii – W³odarczak 1999, szlachar Mergus serrator – Gro- madzki 2004, strzebla b³otna Eupallasella perenurus – Radtke 1995, Kusznierz i in. 2005). Na wyj¹tkow¹ uwagê zas³uguj¹ taksony, dla których region stanowi jedyne, b¹dŸ jedno z dwóch – trzech miejsc wystêpowania w Polsce (³êczak – Sikora i in. 2004, ¿¹d³ówka z rodziny grzebaczowatych Crossocerus heydeni – Wiœniowski i Kowalczyk 1998, mu- chówka z rodziny ochotkowatych Paratanytarsus natvigii) oraz opisane po raz pierwszy ze stanowiska po³o¿onego na omawianym obszarze4 (ma³¿oraczki Candona alexandri i C. prespica subsp. pomeranica – Sywula 1980, muchówka Cladotanytarsus gedanicus – Gi³ka 2001). Du¿e znaczenie, dla gatunków zwi¹zanych z ekosystemami leœnymi, ma stosunkowo wysoki wiek czêœci tutejszych drzewostanów, zw³aszcza liœciastych i miesza- nych, co wi¹¿e siê te¿ z fragmentarycznie znacznym zagêszczeniem drzew dziuplastych oraz obecnoœci¹ martwego drewna. Sprzyja to wystêpowaniu szeregu gatunków tzw. pusz- czañskich lub para-puszczañskich (Kowalczyk i Zieliñski 1998b, Zieliñski 2004) – powszechnie zagro¿onych przez intensywn¹ gospodarkê leœn¹ (nietoperz borowiaczek Nyc- talus leisleri, go³¹b siniak Columba oenas, chrz¹szcze kozioróg bukowiec Cerambyx sco-

4 Tzw. locus typicus, czyli miejsce sk¹d pochodzi okaz, na podstawie którego opisano dany takson.

21 polii, Anoplodera sexguttata i cio³ek matowy Dorcus paralellopipedus, ¿¹d³ówki grzeba- czowate z rodzaju Crossocerus, muchówki bzygowate z rodzajów Temnostoma i Xylota). W odniesieniu do ptaków i nietoperzy kluczowe znaczenie ma po³o¿enie w miejscu przeciêcia istotnych dla ca³ej zachodniej Palearktyki szlaków d³ugodystansowych wêdró- wek. S¹ to przede wszystkim dwa g³ówne szlaki – biegn¹cy z pó³nocnego wschodu na zachód (z Syberii do Europy Zachodniej i Afryki, wzd³u¿ wybrze¿y morskich) oraz biegn¹cy z pó³nocy na po³udnie (ze Skandynawii przez Ba³tyk i doliny du¿ych rzek europejskich nad Morze Œródziemne). W okresie migracji sezonowych (wiosna i jesieñ) powoduje to dodatkowe wzbogacenie fauny regionu zarówno o liczne gatunki ptaków, jak i towarzysz¹ce im gatunki paso¿ytów, niespotykanych u lokalnej awifauny lêgowej (np. kleszcz œró- dziemnomorski Ixodes festai – Izdebska i in. 1997). Wêdruj¹cy przedstawiciele awifauny tworz¹ w optymalnych siedliskach regionu znaczne koncentracje, licz¹ce w przypadku pta- ków wodno-b³otnych dziesi¹tki tysiêcy osobników (np. siewkowe Charadriiformes, ¿uraw Grus grus, blaszkodziobe Anseriformes). Niektóre gatunki, migruj¹ce przez obszar metropolitalny, docieraj¹ tu z odleg³oœci ponad 3500 km (tereny lêgowe na syberyjskim pó³wyspie Tajmyr), inne – jak rybitwa popielata Sterna paradisea – pokonuj¹ maksymalny dystans 25000 km z Arktyki do Antarktyki (Bartel i in. 1995). Na omawianym obszarze notuje siê najwiêksze w Polsce zagêszczenie obserwacji niegniazduj¹cych u nas, przypadkowo zalatu- j¹cych gatunków ptaków, takich jak azjatyckie pokrzewkowate Sylvidae, drozdowate Turdi- dae, synogarlica wschodnia Streptopelia orientalis, amerykañski perkoz grubodzioby Podi- lymbus podiceps, czy arktyczne mewy Laridae i siewkowe (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Region po³o¿ony jest równie¿ na g³ównym szlaku wêdrówkowym nietoperzy (zw³aszcza karlika wiêkszego) z krajów nadba³tyckich do Europy Zachodniej, przebiegaj¹cym po³udniowym wybrze¿em Ba³tyku (Jarzembowski 2003a). Wœród bezkrêgowców, podnosi siê aspekt ci¹g³ego, dynamicznego formowania lokalnych faun wielu ich grup, zasilanych migrantami, g³ównie z po³udnia (Zieliñski 2004). Wskazuje siê przy tym na rolê, jak¹ pe³ni¹ w tych procesach takie czynniki, jak: ukszta³towanie powierzchni, cechuj¹ce siê brakiem wyraŸnych barier migracyjnych, udogodnienia szlaku migracyjnego doliny Wis³y, z najprawdopodobniej du¿¹ rol¹ dolin rzecznych jej dop³ywów, np. Szpêgawy, Wierzycy (Czubiñski 1950, Buliñski 1993). Wystêpuj¹ tu równie¿ doœæ licznie gatunki zwierz¹t rzadziej spotykanych w innych czêœciach kraju – np. ¿mija zygzakowata Vipera berus, odnotowywana na omawianym terenie w trzech barwnych odmianach (Zieliñska i in. 1998), a z bezkrêgowców np. chrz¹szcze: pêtlak pstrokaty Leptura maculata i kozulka dêbowa Pogonocherus hispidulus. Cha- rakterystyczny jest te¿ przebieg korytarzy migracyjnych du¿ych ssaków, w tym wêdruj¹- cych niekiedy na Pomorze Zachodnie ³osi Alces alces.

2.4. Kierunki przemian ró¿norodnoœci biologicznej W okresie ostatnich kilkudziesiêciu lat na terenie Pomorza, w tym w granicach Trój- miejskiego Obszaru Metropolitalnego, nast¹pi³y istotne zmiany w szacie roœlinnej – zarów- no roœlinnoœci, jak i florze. Miniony okres charakteryzowa³ siê istotnymi przeobra¿eniami siedlisk, zwi¹zanymi m.in. z: odstêpowaniem cz³owieka od wielowiekowych sposobów gospodarowania, ekspansj¹ zabudowy, chemizacj¹ rolnictwa, intensyfikacj¹ produkcji rolnej (m.in. osuszanie ³¹k i ich zagospodarowywanie ork¹ i wysiewaniem mieszanek pastew- nych), mechanizacj¹ rolnictwa, gospodark¹ wielkoobszarow¹. Procesy te mia³y i maj¹ ogromny wp³yw na rozleg³e siedliska nieleœne i ich szatê roœlinn¹. Gospodarka leœna, w okresie

22 powojennym nastawiona na intensyfikacjê produkcji drewna dla kraju, równie¿ spowodowa³a znaczne przemiany w szacie roœlinnej lasów. Tak¿e powszechne, przez wiele lat, osuszanie terenów podmok³ych przynios³o du¿o zmian degeneracyjnych zbiorowisk. Wa¿nymi zjawiskami, szczególnie na obszarze aglomeracji i jej najbli¿szego otoczenia, by³a nara- staj¹ca przez dziesiêciolecia urbanizacja s¹siaduj¹cych z ni¹ terenów, rozwój przemys³u (a zw³aszcza powstanie nowych, du¿ych i uci¹¿liwych dla œrodowiska zak³adów – np. rafinerii, fabryk chemicznych „Siarkopolu”, Fosforów” i innych), gwa³towny rozwój motoryzacji. Odrêbnym zjawiskiem by³y przemiany brzegu morskiego, zwi¹zane z budow¹ por- tów (np. inwestycja Portu Pó³nocnego), dzia³alnoœci¹ portów (np. za³adunek siarki) i stocz- ni, jednolit¹ dzia³alnoœci¹ dla utrwalania wydm (prace Urzêdu Morskiego) oraz masowym wykorzystywaniem pla¿ w okresie letnim przez wczasowiczów. Rozwój turystyki spowodowa³ degradacjê wielu terenów atrakcyjnych przyrodniczo, zw³aszcza w pobli¿u miejsco- woœci, w tym – poprzez zabudowê letniskow¹ (nierzadko te¿ nielegaln¹). Okres silnego zanieczyszczania œrodowiska, a zw³aszcza wód powierzchniowych, spowodowa³ powa¿ne przemiany wodnej szaty roœlinnej – dotyczy to zarówno wód morskich (np. Zatoka Pucka), jak te¿ rzek regionu i wszelkich wód stoj¹cych. Rolnictwo, turystyka i inne dzia³ania (np. intensyfikacja gospodarki rybackiej) spowodowa³y degradacjê szaty roœlinnej jezior, zw³aszcza lobeliowych. Zanieczyszczenie powietrza (szczególnie zwi¹zki siarki i spaliny samo- chodowe) wp³ynê³o na zmiany w œwiecie grzybów i w lichenoflorze. Poprawa warunków ¿ycia ludzi oraz przekszta³cenia w gospodarce rolnej przynios³y te¿ zmiany w roœlinnych zbiorowiskach antropogenicznych – synantropijnych: z jednej strony zanika³y dawne zespo³y i ich sk³adniki (zw³aszcza archeofity), z drugiej – pojawi³y siê nowe zbiorowiska, budowane przez rozpowszechniaj¹ce siê kenofity. Niekorzystne przemiany roœlinnoœci obejmuj¹ te¿ zanik torfowisk lub ich degradacjê, gwa³town¹ degradacjê ³¹k (w tym – halofilnych) oraz os³abienie zbiorowisk leœnych, zanik lub ograniczenie typowych zbiorowisk segetalnych i niektórych ruderalnych, os³abienie zbiorowisk nawydmowych oraz wodnych. Zmiany w obrazie roœlinnoœci doprowadzi³y do zaniku wystêpowania szeregu gatunków i zmniejszania liczby stanowisk kolejnych takso- nów. Do lat dziewiêædziesi¹tych XX w. przemiany we florze na terenie TOM by³y zbli¿one do tych, jakie zachodzi³y w ca³ej Polsce, jak te¿ Europie (por. Kornaœ 1971, 1976). Ca³kowity zanik dotyczy³ najbardziej wra¿liwych gatunków: niektórych storczyków (zarówno le- œnych, jak te¿ z torfowisk, muraw i ³¹k – jak np. storczyk samczy Orchis morio, storczyk b³otny O. palustris), przedstawicieli flory ³¹k (zw³aszcza wilgotnych – jak mieczyk b³otny Gladiolus paluster), halofitów (babka pierzasta Plantago coronopus), wra¿liwych roœlin wodnych (paproæ ga³uszka kulecznica Pilularia globulifera), gatunków muraw ciep³olubnych, wra¿liwych roœlin zbiorowisk segetalnych (np. z upraw lnu, a¿ do wyginiêcia w kraju) oraz zbiorowisk ruderalnych i zanikania wra¿liwych na zmiany w œrodowisku roœlin paso¿yt- niczych (np. zaraza niebieska Orobanche purpurea). W sumie a¿ 47 gatunków roœlin naczyniowych wymar³o w regionie w ci¹gu ostatnich 50 lat (por. Markowski, Buliñski 2004). Poniewa¿ reakcja roœlinnoœci, a zw³aszcza flory, na zmiany zachodz¹ce w przestrzeni jest opóŸniona, trudno jeszcze oceniæ wp³yw przemian w gospodarce regionu z ostatnich lat na szatê roœlinn¹. Nak³ada siê na to fala zmian fluktuacyjnych we florze, które byæ mo¿e wynikaj¹ ze zmian klimatycznych (okresowe ocieplenie w ramach cyklicznych przemian lub te¿ wp³yw globalnego ocieplenia). Od kilkudziesiêciu lat na obszarze TOM obserwo- wane jest rozpowszechnianie siê szeregu gatunków kenofitów, z których niektóre sta³y siê roœlinami ekspansywnymi. Na naszych ziemiach, zw³aszcza po II wojnie œwiatowej, zaczê-

23 ³y siê rozpowszechniaæ pó³nocnoamerykañskie naw³ocie – póŸna Solidago gigantea i kanadyjska S. canadensis, szczególnie nad wodami (np. wzd³u¿ Wis³y), na polach – m.in. po³udniowoamerykañskie ¿ó³tlice (najpierw drobnokwiatowa Galinsoga parviflora, a na- stêpnie ow³osiona G. ciliata), na ró¿nych siedliskach, w tym – nawet w lasach – azjatycki niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, a w ró¿nych zbiorowiskach terenów otwartych np. konyza (przymiotno) kanadyjska Conyza canadensis. Lista obcych gatunków, wykazuj¹cych ostatnio ekspansywnoœæ, jest doœæ du¿a. Dla przyk³adu od ostatnich kilkunastu lat gwa³townie rozpowszechnia siê po³udniowoamerykañska trawa – stok³osa sp³asz- czona Bromus carinatus. Do wystêpowania szeregu obcych roœlin cz³owiek przyczyni³ siê bezpoœrednio, sadz¹c je, jak np. niektóre drzewa i krzewy w naszych lasach (d¹b czerwony Quercus rubra, czeremcha amerykañska Padus serotina). W ostatnich latach w polityce le- œnej nastêpuj¹ zmiany, st¹d zalecane na przysz³oœæ ograniczanie introdukcji tych taksonów. Dla pojawiania siê i rozpowszechniania neofitów teren TOM jest szczególnie sprzyjaj¹- cy. Zlokalizowane s¹ tu du¿e porty morskie, maj¹ce ogromne znaczenie dla mo¿liwoœci pojawiania siê obcych przybyszów (por. Misiewicz 1976 oraz Schwarz 1967). Podobnie donios³¹ rolê odgrywaj¹ miêdzynarodowe szlaki drogowe oraz kolejowe i zwi¹zane z nimi wêz³y prze- ³adunkowe, jakie znajduj¹ siê na terenie metropolii. Kolejnym wa¿nym czynnikiem jest obec- noœæ doliny du¿ej rzeki – Wis³y, z jej ujœciami, wzd³u¿ której od pradziejów wêdrowa³y gatunki z obszaru zlewni (np. gatunki górskie i wiele antropofitów). Innym czynnikiem jest œwiadome wprowadzanie wielu gatunków do upraw (np. w ogrodach dzia³kowych, otaczaj¹- cych i wkraczaj¹cych na teren aglomeracji), co niekiedy koñczy siê ich „ucieczk¹” i pojawianiem w ekosystemach nawi¹zuj¹cych do naturalnych. S¹ te¿ na terenie TOM pozosta³oœci po dawnej uprawie pewnych gatunków (m.in. w PGR-ach), takich jak np., znany ze swych w³aœciwoœci parz¹cych w letnie upa³y, barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi (Buliñski mat. niepubl.). Niektóre elementy przekszta³cania œrodowiska przyrodniczego objawiaj¹ siê specyficz- nie w obrazie wybranych grup organizmów. Przyk³adem s¹ porosty, zw³aszcza epifityczne (wy- stêpuj¹ce na korze drzew i krzewów), wykazuj¹ce szczególn¹ wra¿liwoœæ na zanieczyszczenia powietrza, zw³aszcza zwi¹zkami siarki i azotu. Z tego wzglêdu sta³y siê one bioindykatorami, pozwalaj¹cymi oceniæ stopieñ ska¿enia powietrza bez kosztownych i ¿mudnych badañ chemicznych. Na obszarze TOM, dla wielu oœrodków miejskich, wykonane by³y badania bioindy- kacyjne lichenoflory, m.in. dla aglomeracji trójmiejskiej (Fa³tynowicz i in. 1991). Centra miast, oœrodki przemys³owe, czy otoczenie arterii drogowych TOM – stanowi¹ ju¿ tzw. „pustyniê porostow¹”, z ca³kowitym zanikiem tych organizmów. Inne tereny wskazuj¹ na nasilenie oddzia³ywania zanieczyszczeñ powietrza, ³¹cznie z zanikiem porostów krzaczkowatych, np. z rodzajów brodaczka Usnea i w³ostka Bryoria (niektóre z nich ca³kowicie wymar³y w regionie – np. Usnea diplotypus, Bryoria chalybeiformis). Istotne zmiany w lichenoflorze dotycz¹ te¿ bezpoœredniej eliminacji ich siedlisk, czego przyk³adem jest np. wycinanie starych drzew wzd³u¿ dróg (ostatnio nasilaj¹ce siê w sposób zastraszaj¹cy), nadmierne preferowanie mono- kultur sosny w lasach, czy likwidacja starych sadów (Fa³tynowicz 1997a). Likwidacja g³azo- wisk (modny materia³ budowlany oraz kamieniarski), presja turystyczna na skupienia g³azów (modne ostatnio odwiedzanie stanowisk archeologicznych – krêgów kamiennych – niegdyœ ostoi najrzadszych epilitycznych porostów), czy wrêcz czyszczene eratyków – pomników przyrody nieo¿ywionej (por. Fa³tynowicz, Zieliñski 1996) – prowadzi do zaniku cennych gatun- ków naskalnych. Przyk³adem mo¿e byæ zanik jedynego na ni¿u Europy Œrodkowej stanowiska górskiego epilita Sphaerophorus globosus (Fa³tynowicz 1998) lub wymarcie innych ga-

24 tunków z tej grupy (Aspilicia obscurata, Lecidea sulphurea, Porpidia musiva, Rhizocarpon grande). Liczba stanowisk wielu innych (np. Aspilicia gibbosa, Neofuscelia pulla, Rhizocar- pon geographicum i R. lecanorinum) zmniejszy³a siê (Fa³tynowicz 1997b). Za ca³kowicie wymar³e w regionie uwa¿a siê 37 gatunków porostów (Fa³tynowicz, Kukwa 2003). Równie¿ ró¿norodnoœæ fauny regionu i liczebnoœæ populacji poszczególnych gatun- ków uleg³y powa¿nym zmianom w ci¹gu ostatnich 50 lat, g³ównie w zwi¹zku z dzia³aniami cz³owieka lub zaniechaniem niektórych dzia³añ. Szczególnie dobrze jest to udokumento- wane w odniesieniu do ptaków. Ca³kowicie zanik³ w regionie g³uszec Tetrao urogallus (ostatnie obserwacje w 1968 roku – Grus 1969), g³ównie na skutek degradacji siedlisk (melioracji i zalesiania torfowisk mszarnych) oraz polowañ. Przesta³ tu równie¿ gniazdo- waæ krzy¿odziób sosnowy Loxia pytyopsittacus (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Drastycz- nie zmniejszy³a siê liczebnoœæ ptaków siewkowych, zwi¹zanych z nadmorskimi ³¹kami halofilnymi (biegus zmienny, batalion Philomachus pugnax, rycyk Limosa limosa, krwa- wodziób Tringa totanus), na skutek zaprzestania wypasu byd³a i sukcesji roœlinnoœci na terenach lêgowych; niew³aœciwa w tym wypadku œcis³a ochrona rezerwatowa jeszcze przyspieszy³a ten proces. Podobnemu losowi uleg³ – w zwi¹zku z rosn¹cym zagospodarowaniem turystycznym i rekreacyjnym – gniazduj¹cy na Jeziorach Raduñskich szlachar. Z drugiej strony zmiany zasiêgów doprowadzi³y do wzbogacenia awifauny przez nowe gatunki lêgowe, takie jak np. mewa czarnog³owa Larus melanocephalus, ³abêdŸ krzykliwy Cygnus cygnus, pliszka cytrynowa Motacilla citreola, czy (sporadycznie) kl¹skawka Saxicola torquata i edredon Somateria mollissima (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Powa¿nie wzros³a te¿ liczebnoœæ niektórych gatunków, co tylko czêœciowo – jak w przypadku kormorana – mo¿na uznaæ za efekt skutecznej polityki ochroniarskiej. Pewne zmiany zasz³y równie¿ w faunie ssaków i populacjach tworz¹cych j¹ gatun- ków. Wyginê³a notowana z I po³owy XX w. popielica Glis glis (Jurczyszyn 1997), co wi¹- zane jest z intensywn¹ gospodark¹ leœn¹ w drzewostanach z udzia³em buka. Natomiast ekspansje bobra Castor fiber i wydry Lutra lutra zaowocowa³y – podobnie jak w ca³ym kraju – pojawieniem siê szeregu nowych stanowisk tych ssaków (Bartel i in. 1995), choæ pierwszy z nich nadal jest gatunkiem rzadkim w obszarze metropolitalnym (w 2001 r. znane zaledwie 4 stanowiska – Aszyk i Kistowski 2002, Ciechanowski dane niepubl.). Zareje- strowano, w ci¹gu ostatniej dekady, wzrost liczebnoœci nietoperzy hibernuj¹cych w pod- ziemiach regionu. Powa¿ne zmiany zasz³y w sk³adzie herpetofauny i ichtiofauny – ca³kowicie ust¹pi³ z regionu w¹¿ gniewosz plamisty Coronella austriaca oraz niektóre ryby dwuœrodowisko- we, wchodz¹ce na tar³o do rzek przecinaj¹cych obszar metropolitalny (jesiotr ba³tycki Aci- penser oxyrhynchus, ³osoœ Salmo salar). Z drugiej strony prowadzone zarybiania i towarzysz¹ce im przypadkowe zawleczenia doprowadzi³y do pojawienia siê w wodach œródl¹- dowych obcych gatunków, m.in. amura bia³ego Ctenopharyngodon idella, to³pygi bia³ej Hypophthalmichthys molitrix i pstrej Aristichthys nobilis, karasia srebrzystego Carassius auratus gibelio, babki byczej Neogobius melanostomus, pelugi Coregonus peled i pstr¹ga têczowego Oncorhynchus mykiss (Bartel i in. 1995); znacznie zniekszta³ci³o to obraz lokalnej ichtiofauny. W przypadku bezkrêgowców zmiany s¹ trudniejsze do przeœledzenia, z powodu znikomego stanu rozpoznania tych grup fauny. Z wód regionu ca³kowicie ust¹pi³ rak szlachetny Astacus astacus. Za symptomatyczny nale¿y uznaæ brak nowszych stwier- dzeñ okaza³ego i ³atwego do rozpoznania, chronionego chrz¹szcza – jelonka rogacza Luca-

25 nus cervus, mimo ¿e by³ podawany z co najmniej kilku stanowisk w I po³owie XX w. (G³owaciñski, Nowacki 2004). Zmniejszaj¹ce siê zasoby starych drzewostanów i obumieraj¹cych, starych drzew sugeruj¹, ¿e ten œciœle zwi¹zany z nimi gatunek móg³ ca³kowicie wygin¹æ w regionie. Równie¿ wœród bezkrêgowców, fauna zosta³a wzbogacona przez nowych, ekspansywnych przybyszów, czego dowodem jest doœæ powszechne wystêpowanie monofaga kasztanowców – motyla – szrotówka kasztanowcowiaczka Cameraria ohridella, czy coraz czêstsze obserwacje rzadkiego niegdyœ w kraju paj¹ka – tygrzyka paskowanego Agrioppe bruennichi, wczeœniej nie notowanego w regionie (np. Ciechanowski i in. 2001). Przynajmniej czêœæ nowo przyby³ych bezkrêgowców opanowa³a teren TOM na skutek introdukcji lub zawleczenia przez cz³owieka, np. wodne skorupiaki: rak prêgowany Orconectes limosus (praktycznie uniemo¿liwiaj¹cy reintrodukcjê rodzimego raka szlachetnego), krabik amerykañski Rhitropanopeus harrisi i krab we³nistorêki Eriocheir sinensis (http://www.iop.krakow.pl/ias/lista.asp). Nale¿y zak³adaæ, ¿e w najbli¿szych latach procesy zmian w sk³adzie gatunków w centrum i otoczeniu obszaru metropolitalnego bed¹ siê potêgowaæ, zarówno ze wzglêdu na antropogeniczne oddzia³ywania na warunki siedliskowe, wp³ywy komunikacyjne (m.in. zawlekanie nowych gatunków), jak i ponadregionalne trendy zmian œrodowiskowych – w tym przemian klimatycznych i hydrologicznych. Z tego wzglêdu nale¿a³oby d¹¿yæ do objêcia ochron¹ niewielkich, pozosta³ych jeszcze naturalnych enklaw przyrodniczych, stanowi¹cych ostatni¹ mo¿liwoœæ zachowania ró¿norodnoœci biologicznej nie tylko TOM, ale te¿ zdecydowanej wiêkszoœci regionu.

26 3. TERYTORIALNE POWI¥ZANIA EKOLOGICZNE – SIEÆ KORYTARZY EKOLOGICZNYCH

Trójmiejski Obszar Metropolitalny po³o¿ony jest w rejonie, gdzie s¹siaduj¹ ze sob¹ korytarze ekologicznie ró¿nej rangi – pocz¹wszy od lokalnych, subregionalnych i regionalnych, do krajowych i kontynentalnych (ryc. 3). Stanowi¹ one istotne, z punktu widzenia funkcjonowania i trwa³oœci œrodowiska, elementy przestrzeni, gwarantuj¹ce (poprzez zachowanie warunków migracji organizmów) utrzymanie pomiêdzy populacjami mo¿liwo- œci wymiany i istnienia okreœlonej puli genetycznej, liczebnoœci osobników i gatunków, a w konsekwencji zachowanie ró¿norodnoœci biologicznej œrodowiska. Zachowanie ci¹- g³oœci tej sieci jest szczególnie wa¿ne dla niewielkich powierzchniowo obszarów cennych przyrodniczo, których izolacja doprowadziæ mo¿e do zaniku stanowisk najcenniejszych taksonów, mimo objêcia ich ochron¹ prawn¹. Korytarze ekologiczne zapewniaj¹ wielu gatunkom mo¿liwoœæ dyspersji, a w przypadku taksonów osi¹gaj¹cych tu granicê zasiêgu, warunkuj¹ utrzymanie ich obecnoœci w regionie (w znacznym stopniu niestabilnej), poprzez zasilanie lokalnych puli genowych przez osobniki z centralnych czêœci ich zasiêgu. Umo¿liwiaj¹ równie¿ wielu zwierzêtom d³ugodystansowe sezonowe wêdrówki, zwi¹zane z rozrodem lub zimowaniem. Przynajmniej te ostatnie maj¹ znaczenie miêdzynarodowe, poniewa¿ trasy, np. migracji ptaków czy nietoperzy, osi¹gaj¹ wiele tysiêcy kilometrów, wykraczaj¹c poza granice obszaru metropolitalnego, województwa, kraju, a nawet Wspól- noty Europejskiej. Jednak zachowanie nawet lokalnych korytarzy migracyjnych i przestrzeni wolnych od barier infrastrukturalnych ma fundamentalne znaczenie dla œrodowiska. Wiele bowiem gatunków posiada wpisane w swe zachowania naturalne przemieszczanie siê w celach poszukiwania nowego terytorium dla ¿ycia lub schronienia (w tym wêdrówki co- dzienne i sezonowe) lub w celach rozrodczych, czy pokarmowych. Liczne gatunki ¿yj¹ce w obszarze metropolitalnym i jego otoczeniu posiadaj¹ terytoria o wielkoœci od 1 i kilku km2 (np. kuny Martes spp., lisy Vulpes vulpes, sarny Capreolus capreolus, zaj¹ce Lepus europaeus) do 30 km2 (jelenie Cervus elaphus), a ich migracje siêgaj¹ od kilku do ponad 200 km odleg³oœci (Jêdrzejewski i in. 2005). Wraz z p³atami ekologicznymi (zwartymi i ci¹g³ymi przestrzennie fragmentami œrodowiska przyrodniczego stanowi¹cymi obszary bytowania i migracji organizmów ¿ywych – np. du¿e kompleksy leœne) korytarze tworz¹ ³¹czny przestrzennie i przenikaj¹cy siê uk³ad, umo¿liwiaj¹cy migracjê gatunków i zmniejszaj¹cy ich izolacjê. W warunkach regionalnych i lokalnych d¹¿enie do zachowania powi¹zañ ekologicznych wymaga wspó³dzia³ania wszystkich instytucji odpowiedzialnych za gospodaro- wanie w przestrzeni. Jest to szczególnie wa¿ne w obszarach wielkomiejskich i ich otoczeniu, gdzie zachowanie terenów naturalnych oraz ich spójnoœci jest skrajnie zagro¿one. W województwie pomorskim zachowanie sieci powi¹zañ ekologicznych traktowane jest na poziomie regionalnym jako wa¿ne zadanie w planowaniu rozwoju zrównowa¿onego. Cechy funkcjonalne i stopieñ zachowania zró¿nicowania biotycznego oraz naturalnoœæ obszarów sieci ekologicznej odgrywaj¹ nie tylko stabilizuj¹c¹ rolê w krajowych i europejskich strukturach i powi¹zaniach ekologicznych, ale kszta³tuj¹ te¿ warunki ekologiczne ¿ycia mieszkañców (Czochañski i in. 2006). Niestety brak prawnych podstaw ochrony struktury ekologicznej regionu utrudnia wprowadzanie i ogranicza wymagalnoœæ tej ochrony na poziomie lokalnym. Jej zagro¿enie jest w szczególnoœci widoczne w³aœnie w otoczeniu

27 obszaru metropolitalnego, gdzie zbiegaj¹ siê wa¿ne szlaki wêdrówkowe i gdzie zachowane s¹ fragmenty ekosystemów tworz¹ce w przesz³oœci elementy struktur buduj¹cych spójnoœæ s¹siedztwa wielkich i zró¿nicowanych jednostek krajobrazowych naszego kraju. W sieci tej po³o¿one s¹ te¿ cenne i wymagaj¹ce ochrony obiekty przyrodnicze. Z racji skali opracowania w materiale nie przedstawiono korytarzy o randze lokalnej, stanowi¹cych sieæ licznych drobnych ekosystemów dolin, terenów hydrogenicznych, le- œnych, ³¹kowych itp. maj¹cych jednak istotne znaczenie dla funkcjonowania i zachowania elementów przyrody. Poza nimi w otoczeniu obszaru metropolitalnego, zachowane s¹ dziœ fragmenty korytarzy ekologicznych o nastêpuj¹cej randze:

I) kontynentalna i krajowa 1. Wybrze¿e Ba³tyku – obejmuje strefê przybrze¿n¹ po³udniowego Ba³tyku, stanowi¹c¹ czêœæ szlaku wêdrówkowego ptaków z Syberii do Europy Zachodniej i Afryki. Prze- lot ptaków wróblowych i drapie¿nych koncentruje siê na w¹skich mierzejach (Wiœlanej – wraz z Wysp¹ Sobieszewsk¹, Helskiej, Sarbskiej) oraz zalesionych pasach wydmowych (miedzy Dêbkami, a Jeziorem Sarbsko) i wybrze¿ach klifowych (np. miêdzy Swarzewem a W³adys³awowem, miêdzy Mrzezinem a Puckiem). Wêdrówki ptaków siewkowych koncentruj¹ siê na mulistych i piaszczystych wybrze¿ach morskich. W samym Parku Krajobra- zowym Mierzei Wiœlanej, w okresie wêdrówek, regularnie spotykanych jest 130 gatunków ptaków (Gerstmannowa red. 2001). Zalesione odcinki wybrze¿y stanowi¹ równie¿ czêœæ szlaku wêdrówkowego niektórych gatunków nietoperzy z krajów nadba³tyckich do Europy Zachodniej i Po³udniowej. Ci¹g³oœæ nadmorskich siedlisk zapewnia te¿ wymianê genów oraz dyspersjê roœlin i osiad³ych zwierz¹t, zwi¹zanych z tymi specyficznymi biotopami. Szczególnie pla¿e nadmorskie uwa¿a siê za g³ówn¹ trasê rozprzestrzeniania drobnej fauny podziemnej, ¿yj¹cej w wodach interstycjalnych (miêdzy ziarnami ska³ luŸnych – Skalski 1994). Ci¹g³oœæ tego korytarza jest ograniczona przez aglomeracjê trójmiejsk¹ i infrastruk- turê portów handlowych, a tak¿e (w mniejszym stopniu) portów rybackich, np. w Pucku, czy we W³adys³awowie. Siedliska leœne korytarza na terenie Gdañska, Sopotu i Gdyni s¹ ju¿ ograniczone do niewielkich fragmentów (lasy i parki miêdzy BrzeŸnem a Jelitkowem, Park Pó³nocny w Sopocie, klify w Or³owie i Kêpa Red³owska). Nawet one spe³niaj¹ jednak wci¹¿ wa¿n¹ rolê lokaln¹, umo¿liwiaj¹c migracje fauny leœnej, w tym du¿ych ssaków i wnikanie ich do drzewostanów w g³êbi aglomeracji. Przerwy w korytarzu kompensuje czêœciowo zalesiona krawêdŸ Wysoczyzny Gdañskiej (Trójmiejski PK) i tam koncentruj¹ siê wêdruj¹ce ptaki, zw³aszcza drapie¿ne. 2. Dolina Wis³y – korytarz obejmuje dno doliny i jej otoczenie, która w znacznym stopniu zachowa³a naturalny i pó³naturalny charakter doliny wielkiej rzeki nizinnej z licznymi mieliznami, wêdruj¹cymi piaszczystymi ³achami, terasami zalewowymi, stanowi¹- cymi siedliska ptactwa wodnego. Od rejonu Zawichostu rzeka objêta jest ochron¹ w postaci Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 „Dolina Dolnej Wis³y”. Korytarz ten stanowi kluczowy w Europie szlak d³ugodystansowych wêdrówek ptasich – przebiegaj¹cy z pó³nocy na po³udnie, tj. ze Skandynawii nad Morze Œródziemne. Migruj¹ têdy zw³aszcza ptaki siewkowe i blaszkodziobe, korzystaj¹ce z dostêpnoœci ¿erowisk na zalewowych ³¹kach nadrzecznych (Gerstmannowa red. 2001, Sid³o i in. 2004). Dolina Wis³y odgrywa tak¿e rolê krajow¹ i regionaln¹. Rzek¹ pod¹¿a na tar³o minóg morski Petromyzon marinus (Adam- ski i in. 2004) oraz ryby anadromiczne – troæ wêdrowna Salmo trutta m. trutta i certa Vimba vimba (Bartel i in. 1995). Dolina jest równie¿ g³ówn¹ drog¹ dyspersji na teren me-

28 tropolii ciep³olubnych, po³udniowych i po³udniowo-wschodnich gatunków roœlin (Buliñski 2000g) oraz analogicznych gatunków bezkrêgowców, w tym reprezentuj¹cych element pon- tyjski. Migracje z kierunku po³udniowo-wschodniego odbywaj¹ siê tzw. starym szlakiem migracyjnym przez doliny Bugu, œrodkowej i dolnej Wis³y, po teren TOM. Korytarzem tym docieraj¹ równie¿ gatunki rozprzestrzeniaj¹ce siê z wodami Wis³y, np. lepnica tatarska Silene tatarica, wy¿pin jagodowy Cucubalus baccifer, a mog¹ nim te¿ migrowaæ niektóre gatunki owadów, przenoszone w materiale (np. drewnie) niesionym wodami rzeki.

II) regionalna 3. Pradolina Redy-£eby – rozci¹ga siê od kompleksu ³¹k nadmorskich w ujœciu rzeki Redy do Zatoki Puckiej (Moœcie B³ota), krêt¹ form¹ pradoliny pomiêdzy Pobrze¿em i Pojezierzem Kaszubskim, przez pó³nocne otoczenie miasta Wejherowa w kierunku zachodnim ku Ÿródliskom rzeki Redy, dalej przez niski dzia³ wodny w kierunku pn.-zach. dolin¹ £eby, przez miasto Lêbork do jez. £ebsko. £¹czy obszar metropolii i otoczenie Zatoki Gdañskiej z Pobrze¿em S³owiñskim. Lasy strefy krawêdziowej na po³udniowym obrze¿u Pradoliny umo¿liwiaj¹ (za poœrednictwem doliny Goœciciny) jedyny kontakt populacji zwierz¹t leœnych, zasiedlaj¹cych silnie izolowany, pó³nocny kompleks Trójmiej- skiego Parku Krajobrazowego z lasami na po³udnie od Lêborka i kompleksem Lasów Mi- rachowskich. Zachowanie jego ci¹g³oœci jest wiêc priorytetowe dla ochrony puli genowych populacji fauny TPK. Podobn¹ rolê spe³niaj¹ lasy na pó³nocnym zboczu doliny dla fauny Puszczy Dar¿lubskiej, utrzymuje ona bowiem równie¿ kontakt z korytarzem ekologicznym Wybrze¿a Ba³tyku. Rzeki Reda i £eba stanowi¹ trasy migracji tarliskowych troci wê- drownej, niewykluczone, ¿e równie¿ innych ryb anadromicznych. 4. Dolina S³upi – rozci¹ga siê od rejonu Sulêczyna i kompleksów leœnych pomiêdzy jeziorami Wêgorzyno i Mausz, poprzez obszar Parku Krajobrazowego Dolina S³upi, po Ustkê i ujœcie do Ba³tyku. £¹czy po³udniowo-zachodni skraj TOM z Pobrze¿em S³owiñ- skim. Dla fauny i flory terenów wodno-b³otnych pe³ni prawdopodobnie zbli¿on¹ funkcjê jak Pradolina Redy-£eby, natomiast znikom¹ i tylko lokaln¹ – dla fauny leœnej, poniewa¿ obszar gminy Sulêczyno cechuje siê niewielk¹ lesistoœci¹, zaœ tamtejsze niewielkie p³aty lasów s¹ izolowane od pozosta³ych kompleksów leœnych Kaszub. 5. Dolina Wdy – wraz z bezpoœrednio s¹siaduj¹cymi lasami, jeziorami i obszarami torfowiskowo-bagiennymi, rozci¹ga siê od miejscowoœci Lipusz poprzez kompleks jezior Wdzydzkich oraz Bory Tucholskie, przez Wdecki Park Krajobrazowy po ujœcie w dolinie Wis³y. Na terenie TOM korytarz ten obejmuje tylko niewielki, po³udniowy fragment gminy Stê¿yca (doliny Owœniczki, Rakownicy i Czarnej Wody oraz otaczaj¹ce lasy). Mo¿e on mieæ jednak kluczowe znaczenie dla ³¹cznoœci regionu Jezior Raduñskich z Borami Tu- cholskimi, lasami charzykowsko-koœcierskimi i szczecinecko-koczalskimi, a wiêc ze wschodni¹ czêœci¹ najwiêkszego, zwartego kompleksu leœnego Pomorza, umo¿liwiaj¹cego dys- persjê fauny a¿ po Pojezierze Drawskie, Wa³eckie i Dolinê Noteci. 6. Dolina Szpêgawy i lasy szpêgawskie – stanowi¹ potencjaln¹ trasê migracji wielu organizmów miêdzy terenami TOM a pozosta³¹ czêœci¹ województwa. £¹czy korytarze ekologiczne Wis³y i Wierzycy, stanowi¹c leœny ci¹g ekologiczny na sk³onie Pojezierza Starogardzkiego – w tym cenny przyrodniczo obszar Lasu Szpêgawskiego. Stanowi wa¿ny element struktury ekologicznej gminy Tczew. 7. Dolina Raduni – ³¹cz¹ca obszar ¯u³aw Wiœlanych oraz ponadregionalne korytarze Doliny Wis³y i Wybrze¿a Ba³tyku z centraln¹ czêœci¹ Pojezierza Kaszubskiego.

29 III) subregionalna Mo¿liwe do wyró¿nienia (na ponadlokalnym poziomie opracowania) w krajobrazie metropolii i w jej otoczeniu, subregionalne korytarze ekologiczne, tworz¹c sieæ powi¹zañ, dróg migracji organizmów i wymiany genów, niezwykle wa¿n¹ dla funkcjonowania i zachowania zasobów przyrody wewn¹trz tego obszaru. Do najwa¿niejszych z nich nale¿¹: 8. Dolina Strzelenki – stanowi¹ca ³¹cznik miêdzy Rynn¹ Kczewsko-Tuchomsk¹ a korytarzem ekologicznym doliny Raduni. 9. Dolina K³odawy – ³¹cz¹ca obszar ¯u³aw Wiœlanych oraz ponadregionalny korytarz ekologiczny Doliny Wis³y z cennymi przyrodniczo okolicami Przywidza. 10. Dolina Piaœnicy i rynny Jeziora ¯arnowieckiego – stanowi¹ca ³¹cznik miêdzy Puszcz¹ Dar¿lubsk¹, a Równin¹ B³ot Przymorskich i korytarzem Wybrze¿a Ba³tyku. 11. Dolina P³utnicy – ³¹cz¹ca ponadregionalny korytarz Wybrze¿a Ba³tyku z Rów- nin¹ B³ot Przymorskich, prawdopodobnie umo¿liwiaj¹c lokalne migracje organizmów hi- gro- i hydrofilnych w otwartym krajobrazie rolniczym. 12. Dolina Gizdepki – stanowi¹ca ³¹cznik miêdzy Puszcz¹ Dar¿lubsk¹, a ponadregionalnym korytarzem Wybrze¿a Ba³tyku. 13. Dolina Czarnej Wody – ³¹cz¹ca Puszczê Dar¿lubsk¹ z Równin¹ B³ot Przymor- skich i ponadregionalnym korytarzem Wybrze¿a Ba³tyku. 14. Dolina Bychowskiej Strugi – stanowi¹ca ³¹cznik miêdzy kompleksem Lasów Lêborskich i Puszczy Wierzchuciñskiej, a Równin¹ B³ot Przymorskich i – za ich poœred- nictwem – ponadregionalnym korytarzem Wybrze¿a Ba³tyku. 15. Doliny Goœciciny i Bolszewki – ³¹cz¹ce pó³nocny kompleks Trójmiejskiego PK i Pradolinê Redy-£eby z lasami na po³udnie od Lêborka i Lasami Mirachowskimi. Najpowa¿niejszym problemem istnienia powi¹zañ ekologicznych jest niemal ca³kowita izolacja wielu cennych przyrodniczo obszarów w centrum metropolii. Dotyczy to La- sów Oliwskich i Gdyñskich, które s¹ oddzielone od kompleksów leœnych Pojezierza Ka- szubskiego obwodnic¹ trójmiejsk¹ i dynamicznie rozrastaj¹c¹ siê zabudow¹ peryferyjnych dzielnic Gdañska i Gdyni. Nastêpuje równie¿ ich fragmentacja na niewielkie p³aty leœne, na skutek rozbudowy sieci dróg. Pó³nocny i po³udniowy kompleks Trójmiejskiego PK coraz silniej izoluje od siebie oœ osadniczo-komnikacyjna Gdynia-Chwaszczyno. Potencjalne korytarze ekologiczne, prowadz¹ce z TPK na Pojezierze Kaszubskie (dolina Kaczej, dolina Strzy¿y, rynna Jeziora Wysockiego i dolina Strzelenki, rynna Jeziora Tuchomskiego), spe³- niaj¹ swoj¹ funkcjê w ograniczonym stopniu, ale zachowanie powi¹zañ lokalnych stanowi ostatni¹ szansê utrzymania ¿ycia wielu populacji i osobników, a nawet trwa³oœci biocenoz.

30 4. KOMPLEKSOWA WALORYZACJA PRZYRODNICZA TRÓJMIEJSKIEGO OBSZARU MATROPOLITALNEGO NA TLE ISTNIEJ¥CYCH I PROPONOWANYCH OBSZARÓW CHRONIONYCH

Poszczególne, zinwentaryzowane obiekty cenne przyrodniczo zosta³y pogrupowane w obszary (symbole liczbowe I-XXV) i zestawione w kolejnoœci, wzglêdem usytuowania do centrum obszaru metropolitalnego (ryc. 4). Zosta³y one ogólnie scharakteryzowane pod wzglêdem botanicznym i faunistycznym5. W obszarach tych wyspecyfikowano poszcze- gólne obiekty cenne przyrodniczo, rozdzielone na istniej¹ce formy ochrony przyrody (ryc. 5) oraz proponowane do ochrony – ze wskazaniem konkretnej postaci. Ogó³em wy- znaczono 393 obiekty, w tym: 7 ostoi Natura 2000, 50 rezerwatów przyrody, 1 park krajobrazowy, 311 u¿ytków ekologicznych, 23 zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe i 1 pomnik przyrody. Numery obiektów sieci Natura 2000 podano zgodnie z propozycj¹ Ministerstwa Œrodowiska. Ze wzglêdu na zró¿nicowane rozpoznanie obszarów zakres informacji przy- pisany proponowanym formom ochrony jest ró¿ny. Generalnie przyjêto zasadê szczegó³o- wego opisywania obiektów chronionych i proponowanych do ochrony, po³o¿onych w granicach gmin stanowi¹cych centrum obszaru metropolitalnego (Gdañsk, Sopot i Gdynia) lub na terenach zagro¿onych najsilniejsz¹ presj¹ rozwijaj¹cej siê aglomeracji (obszary VI i VII oraz w gminie Szemud). Natomiast w odniesieniu do pozosta³ej czêœci TOM zamiesz- czono jedynie szczegó³owe opisy obszarów przyrodniczo cennych, zaœ znajduj¹cym siê w ich obrêbie obiektom poœwiêcono jedno-dwuzdaniowe charakterystyki.

4.1. Charakterystyka obszarów przyrodniczo cennych

Obszar I. „Lasy Oliwskie” Obejmuj¹ po³udniow¹ enklawê Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego wraz z p³atami lasów, które znalaz³y siê poza jego granicami, ale tworz¹ z nim strukturaln¹ i funkcjonaln¹ ca³oœæ. Teren kompleksu – to silnie urzeŸbiona krawêdŸ wysoczyzny, z g³êbokimi dolinami o ch³odnym topoklimacie, lokalnie równie¿ z wartkimi, dobrze natlenionymi ciekami – grupuj¹ one florê i faunê o charakterze podgórskim. Dominuj¹ce siedliska przyrodnicze to: kwaœna buczyna ni¿owa (DH I), lokalnie równie¿ ¿yzna buczyna ni¿owa (DH I), zaœ na dnach dolin – gr¹d gwiazdnicowy (DH I) oraz ³êgi: jesionowo-olszowy i wi¹zowo-

5 W charakterystykach poszczególnych obszarów u¿yto skróty i symbole, odnosz¹ce siê do statusu wymienianych tam gatunków: ** objêty ochron¹ œcis³¹; * objêty ochron¹ czêœciow¹; PL – umieszczony na polskiej czerwonej liœcie; PK – umieszczony w Polskiej czerwonej ksiêdze; PG – umieszczony na regionalnej czerwonej liœcie (Pomorza Gdañskiego), IUCN – umieszczony na œwiatowej czerwonej liœcie; EX, RE – uwa¿any za wymar³y w kraju lub regionie; CR – skrajnie zagro¿ony; EN, E – zagro¿ony; VU, V – nara¿ony; R – rzadki; NT, LR, nt – bliski zagro¿enia; LC – najmniejszej troski; DD, I – nierozpoznane zagro¿enie (brak danych); DH II – umieszczony w Za³¹czniku II Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej; DP I – umieszczony w Za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej UE; # – gatunek rzadki w kraju lub regionie; osobliwoœæ florystyczna, mykologiczna, faunistyczna; DH I – siedlisko przyrodnicze umieszczone w Za³. I Dyrektywy Siedliskowej UE.

31 jesionowy (DH I). Lasy Oliwskie stanowi¹ wa¿n¹ ostojê dla grupy roœlin górskich i szeregu rzadszych leœnych taksonów. Charakteryzuj¹ siê wysokim (w skali kraju) wiekiem drzewo- stanów. Szczególn¹ ich wartoœci¹ jest du¿a frekwencja zagro¿onych gatunków (tzw. pusz- czañskich) grzybów i owadów, korzystaj¹cych z wiêkszej ni¿ gdzie indziej zasobnoœci drze- wostanów w martwe drewno. Ma³e powierzchnie zajmuj¹ wyj¹tkowo cenne torfowiska przejœciowe (DH I), brzeziny i bory bagienne (DH I) oraz wilgotne ³¹ki ostro¿eniowe (Prze- woŸniak red. 2001). Stwierdzono tu 44 rzadkie i zagro¿one gatunki grzybów wielkoowocnikowych, do których zalicza siê np.: soplówka je¿owata (**, PL E, jedno z trzech stanowisk w Polsce, pomnik przyrody w Dolinie Radoœci), smardz jadalny Morchella esculenta (** PL), czarka austriacka (#), ¿agiew okó³kowa (** PL), Albatrellus cristatus (PL E), Boletinus cavipes (PL E), Coltricia cinnamomea (PL E), Boletus reticulatus (PL), Lacta- rius deliciosus (PL), Leccinum holopus (PL V) (Wilga 2002b). Wœród porostów na uwagê zas³uguj¹: Bacidia subincompta (PL EN) oraz B. arnoldiana (#, PL NT) (Kowalewska i in. 2000). Bogata entomofauna reprezentowana jest przez szereg cennych taksonów; s¹ to: muchówki, m.in. Eristalis picea (# jedno z czterech stanowisk w kraju), Sphegina verecun- da (#), S. elegans (#), Xylota tarda (#), Volucella zonaria (#), V. inanis (#) i Paratanytarsus natvigi (# drugie stanowisko w Polsce); ¿¹d³ówki: Psithyrus norvegicus (PL), Dolichove- spula norvegica (# borealno-górski) i Ancistrocerus scoticus (#), chrz¹szcze kózkowate, m.in. ostrokrywka Oxymirus cursor (#) (Kowalczyk, Zieliñski 1998b, Ciechanowski i in. 2001, Gi³ka 2002). Wœród ptaków na uwagê zas³uguj¹ lêgowe: trzmielojad Pernis apivo- rus (**, DP I), dziêcio³ czarny Dryocopus martius (**, DP I), mucho³ówka ma³a Ficedu- la parva (**, DP I), lerka Lullula arborea (**, DP I), wójcik Phylloscopus trochiloides (**, #), zniczek Regulus ignicapillus (**, #), pliszka górska (**, #) oraz przelotne i zimu- j¹ce: pluszcz Cinclus cinclus (**, #), zimorodek Alcedo atthis (**, DP I), orzechówka (** #) i dziêcio³ œredni Dendrocopus medius (** DPI, #) (Jakubas, O¿arowski 1997, Cie- chanowski i in. 2001).

I-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Trójmiejski Park Krajobrazowy (kompleks po³udniowy). • Rezerwaty przyrody: „Zajêcze Wzgórze”. Obejmuje kompleks kwaœnych buczyn (DH I) oraz przesz³o 200-letni drzewostan sosnowy na siedlisku buczyny, bogaty w drzewa martwe i dziuplaste. We florze m.in. jarz¹b szwedzki (**, PG DD, PL V), a wœród grzybów – szmaciak ga³êzisty Sparassis crispa (**). Teren jest ostoj¹ unikalnej, saproksylicznej entomofauny – ¿¹d³ówki z rodziny grzebaczowatych: Crossocerus heydeni (# jedyne stanowisko w Polsce) i C. cetratus (#) oraz muchówki: Leopoldius brevirostris (#), Metasyrphus lundbecki (#) i Brachypalpoides lentus (# PL DD) (Kowalczyk 1997, 2004b, Wiœniowski i Kowalczyk 1998). „ • ródliska w Dolinie Ewy”. Rezerwat leœny – obejmuje rzadkie na ni¿u zbiorowiska Ÿródliskowe Pellio-Conocephaletum i szuwar manny gajowej Glycerietum nemoralis- plicatae oraz towarzysz¹c¹ Ÿródliskow¹ postaæ ³êgu jesionowo-olszowego (DH I). We florze na uwagê zas³uguj¹: listera jajowata Listera ovata (**), wawrzynek wilcze³yko Daphne mezereum (**, PG LC), manna gajowa (PG NT), czerniec gronkowy Actaea spicata (PG LC), tojeœæ gajowa (gatunek górski) i jaskier kaszubski (PG NT) (PrzewoŸniak red. 2001). Faunê reprezentuj¹ m.in. cenne, saproksyliczne chrz¹szcze – kozulka kolcokrywka Pogono-

32 cherus hispidus (#) i kostrzeñ Sinodendron cylindricum (Ciechanowski i in. 2001). W wodach Potoku Prochowego wystêpuje pstr¹g potokowy Salmo trutta m. fario (Grochowski, Radtke 2000). „£êg nad Swelini¹”. Rezerwat leœny – obejmuje p³aty ³êgu jesionowo-olszowego (DH I) i gr¹du gwiazdnicowego (DH I) w górnym, Ÿródliskowym odcinku doliny Swelini; towarzysz¹ im te¿ fitocenozy ³¹kowe. Wœród roœlin na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ storczyki: stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata (**, PG VU), stoplamek plamisty D. maculata (**, PG VU, PL V), stoplamek szerokolistny D. majalis (**, PG NT) oraz kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine (**) (PrzewoŸniak red. 2001). Faunê reprezentuj¹ m.in. chrz¹szcze z rodziny biegaczowatych: Carabus coriaceus (**, #), C. granulatus (**) i C. hortensis (**), stenotop ³êgów i olsów – muchówka fa³ta Arctophila superbiens (#) oraz pstr¹g potokowy (Ciechanowski i in. 2001). Granice rezerwatu wymagaj¹ korekty, tak aby obejmowa³y przylegaj¹cy od zachodu p³at podmok³ej ³¹ki ostro¿eniowej na Polanie Bernadowo – siedlisko rzadkich gatunków muchówek: Stratiomys singularior (PL VU), Helophilus hybridus (#) i H. affinis (# gatunek borealno-górski) (Kowalczyk 2004 a). „W¹wóz Huzarów”. Obejmuje g³ównie p³aty kwaœnej i ¿yznej buczyny (DH I) oraz wzd³u¿ strumienia roœlinnoœæ Ÿródliskow¹ (Cardamino-Chrysosplenietum). Celem utworzenia obiektu jest ochrona licz¹cej ponad 90 kêp populacji podgórsko-górskiej paproci: podrzenia ¿ebrowca (**, PG VU). Towarzysz¹ mu np.: przetacznik górski (PG NT) i manna gajowa (PG NT). Niezbêdne jest powiêkszenie rezerwatu o dolinkê Kociego Rowu i W¹wóz Karoliny, w których znajduj¹ siê kolejne dwa stanowiska podrzenia ¿ebrowca (PrzewoŸniak red. 2001).

I-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 8): • Rezerwaty przyrody: 1. „Dolina Radoœci”. Celem jego utworzenia by³aby ochrona ³¹kowo-Ÿródliskowego dna doliny dop³ywu Potoku Oliwskiego przy Drodze Wêglowej. Na podmok³ych, zarasta- j¹cych ³¹kach egzystuje populacja pe³nika europejskiego Trollius europaeus (**, PG VU, jedyne stanowisko w TPK), o znacznej liczebnoœci (kilkaset osobników) oraz egzemplarze wielosi³a b³êkitnego (**, PK VU, PG VU), nasiêŸrza³a pospolitego Ophioglossum vulga- tum (**, PG VU), a tak¿e storczyków: stoplamka plamistego (**, PG VU, PL V) i stoplamka szerokolistnego (**, PG NT) (PrzewoŸniak red. 2001). Mykoflorê reprezentuje m.in. purchawica olbrzymia Langermannia gigantea (**). Z drobnych ssaków nale¿y wymieniæ badylarkê Micromys minutus (*, IUCN LR: nt) (Ciechanowski 1998). 2. „Doliny Samborowo i Zielona”. Obejmuje dwie niewielkie doliny i ich zbocza, z ³¹kami i lasami ³êgowymi (DH I), z p³atami kwaœnej i ¿yznej buczyny oraz gr¹du (DH I); we florze naczyniowej obecne s¹ gatunki górskie, w tym manna gajowa (PG NT) i wroniec widlasty (**, PG NT). Niezwykle bogata mykoflora grzybów wielkoowocnikowych (203 gatunki), gromadz¹ca liczne taksony unikalne w skali regionu: bielaczek owczy Albatrel- lus ovinus (PL V, relikt puszczañski), galaretówka przejrzysta Neobulgaria pura (PL V), poroblaszek ¿ó³toczerwony Phylloporus rhodoxanthus (**, PL R), maczu¿nik nasiêŸrza³o- waty Cordyceps ophioglossoides (PL R), ozorek dêbowy Fistulina hepatica (**, PL V), Asterophora parasitica (PL V) i Ramaria botrytis (PL R) (Wilga 2000b, Wilga 2004a-c), a tak¿e podgrzybek paso¿ytniczy (**, PL R – pomnik przyrody w oddz. 123). £¹ki gromadz¹ bogat¹ entomofaunê, w tym szereg cennych taksonów: muchówki – Sericomyia

33 lappona (# PL NT, czêstszy w górach), Brachypalpoides lentus (# PL DD) i Hammersch- midtia ferruginea (# PL DD); chrz¹szcze – biegacz pomarszczony Carabus intricatus (**, PL LC), krêpieñ górski Pachytodes cerambyciformis (#), pêtlak pstrokaty (#), zmorsznik krwisty Anastrangalia sanguinolenta (#) i cioch barwny (#); motyle dzienne – paŸ królo- wej Papilio machaon (PL LC) i mieniak têczowiec Apatura iris (PL LC). Ze œlimaków warto wymieniæ œlimaka ostrokrawêdzistego Helcigona lapicida (**, PL NT,) i œwidrzyka ¿eberkowanego Macrogastra latestriata (PL NT) (Wilga 1998b, Ciechanowski i in. 2001). 3. „Lasy w Dolinie Strzy¿y”. Obejmuje p³aty gr¹du gwiazdnicowego (DH I), zró¿ni- cowanego na trzy podzespo³y, z pomnikowymi dêbami szypu³kowymi. Flora zawiera liczne taksony, np.: tojad dzióbaty (**, PG VU, gatunek górski), wawrzynek wilcze³yko (**, PG LC), kopytnik pospolity Asarum europaeum (*, PG NT), manna gajowa (PG NT, gatunek górski), naparstnica zwyczajna Digitalis grandiflora (**, PG NT), wiechlina odleg³o- k³osa Poa remota (PG VU), fio³ek przedziwny Viola mirabilis (PL NT, PG NT) (PrzewoŸ- niak red. 2001). Wœród grzybów wielkoowocnikowych na uwagê zas³uguje rzadki na ni¿u szyszkowiec ³uskowaty Strobilomyces strobilaceus (**, PL I) (Wilga 2001). Do najcenniejszych gatunków fauny nale¿¹ saproksyliczne chrz¹szcze: Stenurella bifasciata (#), Anoplodera sexguttata (#) i zakliniec Platycerus caraboides (#), a z krêgowców: pstr¹g potokowy oraz minóg strumieniowy Lampetra planeri (**, DH II, PL NT) (Ciechanowski i in. 2001). • U¿ytki ekologiczne (PrzewoŸniak red. 2001 oraz mat. w³asne): 4. „Bagno przy Rozstaju”. Ma³e, nieodwodnione torfowisko przejœciowe (DH I) w oddz. 27f, obr. Oliwa, m.in. z bagnem zwyczajnym Ledum palustre (**), czermieni¹ b³otn¹ Calla palustris i borówk¹ bagienn¹ Vaccinium uliginosum. 5. „Borkowe B³oto”. Œródleœne zabagnienie w oddz. 27b, obr. Oliwa, m.in. z torfowcami Sphagnum spp. (*/**), bagnem zwyczajnym (**) i bobrkiem trójlistkowym Menyan- thes trifoliata (*). 6. Brzezina bagienna i tofowisko w oddz. 28b, obr. Oliwa. Torfiaste zabagnienie, miejscami z torfowcami (*/**), poroœniête brzoz¹ oraz kruszyn¹ pospolit¹ Frangula alnus (*). 7. „Dolina Czystej Wody”. Boczne odga³êzienie Doliny Radoœci, o wyj¹tkowych walorach krajobrazowych i przyrodniczych; m.in. unikatowy w skali kraju i Pomorza (por. np. Markowski, Stasiak 1988) zespó³ Juncetum subnodulosi (Buliñski 2005c) o charakterze subatlantyckim, osi¹gaj¹cy w Polsce wschodni¹ granicê zasiêgu (Matuszkiewicz 2001). Jest to aktualnie najdalej na wschód wysuniête, znane miejsce wystêpowania tego zespo³u (Zaj¹c i Zaj¹c 2001) i jedyne w Gdañsku stanowisko buduj¹cego je gatunku – situ têpo- kwiatowego (PL V, PG VU) (por. Abromeit 1898-1940, Schwarz 1967). Cenne s¹ równie¿ obecne tu p³aty szuwarów i zio³oroœli, a tak¿e zespo³y leœne – ³êgowe, gr¹dowe i buczyny (DH I; Buliñski mat. niepubl.). Mokre ³¹ki stanowi¹ siedlisko licznych storczyków, w tym atlantyckiego stoplamka zaniedbanego Dactylorhiza praetermissa (**), maj¹cego tu byæ mo¿e swoje jedyne wspó³czesne stanowisko w Polsce (Wilga 2002c). Cennym elementem flory obiektu jest grupa gatunków górskich, jak np. manna gajowa (PG NT), tojeœæ gajowa, przetacznik górski (PG NT), a tak¿e wiechlina sudecka (PG DD) (Buliñski 2001b). 8. Dwa torfowiska w oddz. 24j, obr. Oliwa. Dwa ma³e œródleœne torfowiska. 9. Dwa torfowiska w oddz. 27a, obr. Oliwa. Œródleœne zabagnienia, podtopione, zarasta- j¹ce brzozami i œwierkiem; we florze m.in. masowo czermieñ b³otna i p³aty torfowców (*/**). 10. „Kocie Bagno”. Torfowisko przejœciowe z p³atem boru bagiennego (DH I) oraz stanowiskami m.in. modrzewnicy pospolitej Andromeda polifolia (PG NT) i bagna zwy-

34 czajnego (**), wid³aka ja³owcowatego Lycopodium annotinum (**) i we³nianki pochwo- watej Eriophorum vaginatum. 11. „Konwaliowe Wzgórze”. Wzgórze w lasach Sopotu, z interesuj¹cym p³atem œwietli- stej d¹browy oraz licznymi ciep³olubnymi i kalcyfilnymi gatunkami lasu, jak np.: naparstnic¹ zwyczajn¹ (**, PG NT), pajêcznic¹ ga³êzist¹ Anthericum ramosum i przylaszczk¹ pospolit¹ Hepatica nobilis (**) oraz bogat¹ populacj¹ konwalii majowej Convallaria majalis (*). 12. „Koñskie £¹ki”. Kompleks mokrych ³¹k ostro¿eniowych z interesuj¹c¹ entomofaun¹, reprezentowan¹ tu m.in. przez ¿¹d³ówki: Crossocerus cetratus (#) i Polistes nimpha (# jedno z trzech stanowisk w pó³nocnej Polsce) oraz muchówki: Didea alneti (#), Ischyro- syrphus laternarius (# czêstszy w górach), Myolepta luteola (#), Melangyna umbellatarum (#) i Sericomyia silentis (PL DD) (Ciechanowski i in. 2001). 13. £¹ka œródleœna w oddz. 27b+f, obr. Oliwa. 14. „£¹ki w Kacku”. Wyj¹tkowo rzadka, w TPK i jego s¹siedztwie, wilgotna ³¹ka, o stosunkowo dobrze zachowanym sk³adzie florystycznym. Wymaga w³¹czenia do TPK. 15. „M³aka przy •ródle Marii”. Kompleks m³ak, z dominacj¹ turzycy nitkowatej Carex lasiocarpa, oraz mokrych ³¹k, z jedynym w centrum metropolii stanowiskiem ko- saæca syberyjskiego Iris sibirica (**, PL V, PG VU) i liczn¹ populacj¹ storczyka – stoplamka szerokolistnego (**, PG NT) (Wilga 1998a). 16. „Murawy Polany Bernadowo”. Poroœniête murawami œródleœne wzgórze, z wyrobiskiem po eksploatacji ¿wiru oraz p³at wrzosowiska – ostoja ciep³olubnej entomofauny, m.in. pasikonika siwoszka b³êkitnego Oedipoda caerulescens (PL NT), ¿¹d³ówek: Chrysis bicolor (PL LC), Didineis lunicornis (PL NT), Miscophus concolor (#) i Podalonia hirsuta (#) oraz muchówki Sericomyia silentis (PL DD) (Kowalczyk 2004a). 17. „Ropuchowy Staw”. Niewielki zbiornik wodny przy ul. Smolnej w Sopocie, stanowi¹cy godowisko ropuchy szarej Bufo bufo (**), gromadz¹ce ponad 1.500 osobników, miejsce rozrodu ¿aby trawnej Rana temporaria (**) i traszki zwyczajnej Triturus vulgaris (**). Zagro¿enie dla obiektu stwarza zbudowana w bezpoœrednim s¹siedztwie restauracja. 18. „Salwinia w Owczarni”. Niewielkie œródleœne oczko wodne (oddz. 71d, obr. Oliwa), z liczn¹ populacj¹ wodnej paproci – salwinii p³ywaj¹cej Salvinia natans (**, PG VU, PL V) (Markowski i in. 2004). 19. „Torfowisko ko³o Owczarni”. Torfowisko przejœciowe (DH I) – w oddz. 77j, obr. Oliwa, z zespo³em turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae i brzezin¹ bagienn¹; we florze m.in. rosiczka okr¹g³olistna Drosera rotundifolia (**, PL R), borówka bagienna i bagno zwyczajne. 20. Torfowisko w oddz. 24i, obr. Oliwa, leœn. Go³êbiewo. Ma³e, œródleœne zabagnienie. 21. Torfowisko w oddz. 26d, obr. Oliwa. Ma³e, nieodwodnione torfowisko przej- œciowe (DH I) z ³anem czermieni b³otnej i ko¿uchem torfowców (*/**); ostoja p³azów (**). 22. Torfowisko w oddz. 27c, obr. Oliwa. Niewielkie torfowisko mszarne, z du¿ym udzia³em kruszyny pospolitej (*) i p³em torfowcowym Sphagnum spp. (*/**), regeneruj¹- cym w do³ach po eksploatacji torfu. 23. Torfowisko w oddz. 28c, obr. Oliwa. Niewielkie torfiaste zabagnienie. W warstwie mchów dominuj¹ torfowce Sphagnum spp. (*/**). 24. Torfowisko w oddz. 28d, obr. Oliwa. Czêœciowo odwodnione torfowisko przej- œciowe (DH I), obecnie w fazie renaturyzacji po zablokowaniu odp³ywu (obumieraj¹ce drzewa); we florze m.in. torfowce (*/**), kruszyna pospolita (*) i czermieñ b³otna. 25. Torfowisko w oddz. 41h, obr. Oliwa. Wilgotne zag³êbienie z torfowcami (*/**).

35 26. Torfowisko w oddz. 135g, obr. Oliwa. Torfowisko mszarne z luŸn¹ brzezin¹ i potorfiami; we florze m.in. rosiczka okr¹g³olistna (**, PL R) i p³ywacz Utricularia sp. (**). 27. „Turzyca dr¿¹czkowata Lasów Oliwskich”. Stanowisko rzadkiego w regionie gatunku – turzycy dr¿¹czkowatej Carex brizoides (PG NT) (Buliñski 2000c). Obecna tu populacja jest aktualnie obfita i miejsce to stanowi ostojê gatunku w regionie. 28. „Zaros³e £¹ki”. Podmok³a, czêœciowo zatorfiona ³¹ka ostro¿eniowa w oddziale 16c, obrêbu Oliwa; w bogatej, zró¿nicowanej florze obecny jest m.in. storczyk stoplamek plamisty (**, PG VU, PL V) i we³nianka pochwowa, wœród bezkrêgowców – m.in. chrz¹szcz pêtlak pstrokaty (#) i paj¹k ko³osz wielobarwny Aculepeira ceropegia (#). 29. „¯abi Staw w Owczarni”. Niewielki zbiornik, bêd¹cy wa¿nym miejscem rozrodu p³azów – ¿aby moczarowej Rana arvalis (**, rzadka w Gdañsku), ¿aby wodnej R. esculenta (**) i traszki zwyczajnej (**) (B³a¿uk, dane niepubl.); ¿erowisko i wodopój dla nietoperzy, m.in. nocka rudego Myotis daubentonii (**) i nocka w¹satka M. mystacinus (** #) (Jarzembowski, Stêpniewska 1996). 30. „¯abi Stawek przy Obwodnicy”. Niewielki zbiornik – miejsce rozrodu p³azów: ¿aby moczarowej (**, rzadka w Gdañsku) i traszki zwyczajnej (**) (B³a¿uk, dane niepubl.). 31. „¯ebrowiec Doliny Radoœci”. Stroma, leœna skarpa, z bogat¹ flor¹, w tym – bardzo rzadkim w kraju, a zw³aszcza na ni¿u (jedno z kilku stanowisk na Pomorzu Gdañ- skim), gatunkiem – ¿ebrowcem górskim (PG EN). By³ st¹d podany sto lat temu (por. Abro- meit i in. 1898-1940) i dopiero niedawno odnaleziony (Buliñski 1997). Razem z ¿ebrowcem roœnie szereg interesuj¹cych taksonów, jak np. bluszcz pospolity Hedera helix (*), kostrzewa leœna Festuca altissima, dziurawiec sk¹polistny Hypericum montanum, kokorycz w¹t³a Corydalis intermedia, przylaszczka pospolita (**), wyka leœna Vicia sylvatica (PL V). Dla zachowania populacji ¿ebrowca ogromne znaczenie ma utrzymanie dotychczasowych warunków topoklimatycznych, a zw³aszcza trwanie cieku i zabagnienia poni- ¿ej skarpy. Do cennych przyrodniczo terenów w granicach Lasów Oliwskich nale¿y równie¿ zaliczyæ £ys¹ Górê w Sopocie. Jest to rozleg³e, odlesione zbocze, poroœniête relatywnie ciep³ym i suchym zbiorowiskiem murawowym, o interesuj¹cej, termofilnej faunie owa- dów, wœród której wyró¿nia siê trzmiel paskowany Bombus subterraneus (**, PL VU), trzmielec Psithyrus norvegicus (PL DD), chrz¹szcz rabie¿ Emys hirtus (PL NT) oraz mu- chówki: Phasia aurigera (PK EN), Merodon avidus i M. equestris (Kowalczyk i Zieliñski 1998b, Kowalczyk 2004 b, 2006). Obecny sposób u¿ytkowania (ekstensywnie koszony stok narciarski z wyci¹giem) nie stoi w sprzecznoœci z ide¹ zachowania walorów przyrodniczych obiektu (a nawet jest niezbêdny dla jego ochrony przed zarastaniem krzewami i podrostem drzew), jednak pod ¿adnym pozorem nie wolno dopuœciæ do wzrostu zainwestowania w tym miejscu (wysiewanie tzw. szlachetnych gatunków traw, kryty stok lub nawierzchnie tartanowe). Interesuj¹ca flora i fauna zachowa³a siê tak¿e w Dolinie Radoœci na odcinku przylegaj¹cym do ul. Bytowskiej (Wilga i in. 1999, Ciechanowski i in. 2001, Gi³ka 2002, Wilga 2002b). Stopieñ jej zainwestowania (zabudowa mieszkalna, ogródki dzia³kowe, infrastruk- tura), skutkuj¹cy zanikiem spójnoœci przestrzennej, uniemo¿liwia objêcie jej w ca³oœci ochron¹ obszarow¹ w formie u¿ytku ekologicznego lub rezerwatu przyrody. Mimo tych niekorzystnych przemian, ca³oœæ terenu doliny wci¹¿ posiada wysok¹ wartoœæ przyrodnicz¹ (m.in. Buliñski mat. niepubl.), obok wartoœci kulturowych istniej¹cych tu obiektów. Dlatego niezale¿nie do propozycji utworzenia tu innych form ochrony, powinna ona zostaæ

36 objêta ochron¹ w postaci zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego. Pozosta³e p³aty naturalnych i pó³naturalnych siedlisk (³êgi jesionowo-olszowe, szuwary, zio³oroœla, ³¹ki) musz¹ pozostaæ zachowane w obecnej postaci, co powinny zagwarantowaæ zapisy w planie zagospodarowania przestrzennego. Nale¿y równie¿ zaniechaæ ewentualnych dalszych inwestycji budowlanych i innych na tym terenie.

Obszar II. „Lasy Gdyñskie” Obejmuje po³udniow¹ czêœæ pó³nocnego kompleksu Trójmiejskiego Parku Krajo- brazowego (do zachodniej granicy gminy Gdynia) wraz z p³atami lasów, które znalaz³y siê poza granicami Parku, ale tworz¹ z nim strukturaln¹ i funkcjonaln¹ ca³oœæ (np. tereny miê- dzy Wzgórzem œw. Maksymiliana, a Witominem). W³¹czono doñ równie¿ grupê u¿ytków ekologicznych ko³o dzielnicy Gdynia-D¹browa. Teren kompleksu – to silnie urzeŸbiona krawêdŸ wysoczyzny, z g³êbokimi dolinami o ch³odnym topoklimacie, lokalnie równie¿ z wartkimi ciekami. Wystêpuj¹ce tu zbiorowiska: kwaœna buczyna ni¿owa (DH I), lokalnie równie¿ ¿yzna buczyna ni¿owa (DH I), wzd³u¿ cieków ³êgi – jesionowo-olszowy i wi¹zowo-jesionowy (DH I), w zachodniej czêœci niewielkie p³aty torfowisk mszarnych (Prze- woŸniak red. 2001). Lasy tutejsze charakteryzuj¹ siê wysokim (w skali kraju) wiekiem drzewostanów. Wystêpuje tu szereg interesuj¹cych gatunków, jak np. górskich i tak rzadkich, jak bezzieleniowy storczyk – storzan bezlistny (**, PL V, PG EN) (Mieñko, mat. niepubl.). Bogata entomofauna reprezentowana jest przez szereg cennych taksonów, jak m.in. chrz¹szcze saproksyliczne: cio³ek matowy (**, PL VU), kozioróg bukowiec (**, PL DD, #) i ostrokrywka (#) (Kowalczyk i Zieliñski 1998 b). W potokach wystêpuje pstr¹g potokowy, œliz Barbatula barbatula (**, #) i minóg strumieniowy (**, DH II, PL NT). Wœród ptaków na uwagê zas³uguj¹ lêgowe: dziêcio³ zielony Picus viridis (**, #), siniak (**, #), paszkot Turdus viscivorus (** #), zniczek (**, #) i orzechówka (**, #) (Jakubas i O¿arowski 1997).

II-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Trójmiejski Park Krajobrazowy (czêœæ œrodkowa). • Rezerwaty przyrody: „Cisowa”. Obejmuje dobrze zachowane p³aty ¿yznej buczyny (DH I) oraz ³êgu jesionowo-olszowego (DH I), z cenn¹ flor¹, m.in: wawrzynkiem wilcze³yko (**, PG NT), stor- czykiem gnieŸnikiem leœnym Neottia nidus-avis (**, PG NT), ¿ywcem cebulkowym Den- taria bulbifera (PG NT) oraz taksonami górskimi: wroñcem widlastym (**, PG NT), prze- tacznikiem górskim (PG NT), mann¹ gajow¹ (PG NT), tojeœci¹ gajow¹ (PrzewoŸniak red. 2001). Nad wodami potoku obserwowano pliszkê górsk¹ (**, #, J. B³a¿uk, inf. ustna) oraz ¿eruj¹cego bociana czarnego Ciconia nigra (**, DP I). „Kacze £êgi”. Dobrze zachowany ³êg wi¹zowo-jesionowy (DH I), z okaza³ym drzewostanem jesionowym. We florze m.in. gatunki górskie, jak np.: przetacznik górski (PG NT), tojeœæ gajowa (PrzewoŸniak red. 2001). Wœród owadów odnotowano tu m.in. biegacza skórzastego Carabus coriaceus (**, #) i muchówkê Sericomyia silentis (PL DD) (Ko- walczyk i Zieliñski 1998b, Kowalczyk 2004b). Awifaunê wyró¿niaj¹, stwierdzane w nie- których sezonach, lêgi pliszki górskiej (** #) i dziêcio³ka Dendrocopus minor (**) (Jaku- bas 2003).

37 • U¿ytki ekologiczne: a. D¹browa I. Dystroficzne torfowisko przejœciowe mszarne (DH I). b. D¹browa II. Wilgotne i mokre ³¹ki ze stanowiskami storczyków z rodzaju Dacty- lorhiza (**). c. D¹browa III. Wilgotne i mokre ³¹ki z oczkiem wodnym oraz stanowiskami stor- czyków z rodzaju Dactylorhiza (**). d. D¹browa IV. Roœlinnoœæ wodna i szuwarowa, zaroœla wierzbowe. e. D¹browa V. Roœlinnoœæ wodna i szuwarowa. f. D¹browa VI. Torfowisko przejœciowe (DH I) z p³atem brzeziny bagiennej i stanowiskiem rosiczki okr¹g³olistnej (**, PL R).

II-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 8): • U¿ytki ekologiczne: 32. „Dwa Bagienka”. Niewielkie, œródleœne torfowiska przejœciowe w oddz. 214c i d, obr. Chylonia, chroni¹ce cenne gatunki roœlin, zwierz¹t i grzybów. 33. „Polana za Krykulcem”. Obejmuje zró¿nicowane zbiorowiska, m.in. z p³atami ³êgu jesionowo-olszowego (DH I) oraz pozosta³oœci po dawnej osadzie leœnej (oddz. 216a- d, f-g). Ostoja cennych, saproksylicznych chrz¹szczy kózkowatych, jak m.in. obwê¿yn lipowiec (#, element górski, jedno z dwóch pewnych stanowisk w pn. czêœci kraju), wonnica pi¿mówka Aromia moschata (#), Exocentrus lusitanus (#), Molorchus umbellatarum (# wskaŸnikowy dla opuszczonych siedlisk ludzkich). 34. „Œwiêta Góra”. Skarpa w oddz. 212b, obr. Chylonia; jedyne na Pomorzu Gdañ- skim, wspó³czesne stanowisko kalcyfilnego mchu Fissidens dubius var. mucronatus, zna- nego g³ównie z pasa wy¿yn na po³udniu kraju (Hajek 2005). 35. „Wielka Rola”. Kompleks mokrade³ na po³udnie od £ê¿yc, stanowi¹cych wa¿ne lêgowisko ptaków wodno-b³otnych (PrzewoŸniak red. 2001). Do cennych przyrodniczo terenów w granicach Lasów Gdyñskich nale¿a³oby rów- nie¿ zaliczyæ Polanê Krykulec w dolinie potoku •ród³o Marii (oddz. 218k, obr. Chylonia). By³a to rozleg³a, œródleœna polana ze zró¿nicowan¹ roœlinnoœci¹. Wyró¿nia³a j¹ unikalna fauna owadów, wœród których na szczególn¹ uwagê zas³ugiwa³ chrz¹szcz Oplosia fennica (Zieliñski, Graczyk 2003), wa¿ka trzepla zielona Ophiotomphus cecilia (**, DH II), trzmiel paskowany (**, PG VU), osa kopu³ka Symmorphus crassicornis (PL DD), ¿¹d³ówka Pseu- dogonalos hahnii (PL LC), a tak¿e muchówki: Chalcosyrphus eunotus (PL CR, jedyne znane wspó³czeœnie stanowisko w Polsce), Mallota fuciformis (PL EN), Stratiomys singularior (PL VU) oraz górskie: Cheilosia canicularis (#), Ischyrosyrphus laternarius (#) i Leucozona lucorum (#) (Kowalczyk, Garbalewski 2004; Kowalczyk 2004b). Bu- dowa na polanie zbiornika retencyjnego doprowadzi³a do zniszczenia tej bezcennej enklawy. Nale¿y jednak zachowaæ tu, przed kolejnymi inwestycjami, ocala³e jeszcze p³aty najcenniejszych siedlisk (³êgi ze zwalonymi pniami w korycie potoku, zio³oroœla, murawy, stary sad).

Obszar III. Enklawy przyrodnicze centrum metropolii Obejmuj¹ izolowane przez zabudowê wielkomiejsk¹ enklawy z zachowanymi cennymi walorami przyrodniczo-krajobrazowymi, nie zagospodarowane ze wzglêdów fizjograficznych (np. klify, skarpy), dawnych form u¿ytkowania (tereny zamkniête) lub pozo- stawione ze wzglêdów techniczno-historycznych obiekty budowlane (forty, bunkry, schro-

38 ny), stanowi¹ce ostoje nietoperzy. Zaliczaj¹ siê do nich najciekawsze i najcenniejsze fragmenty œródmiejskie i s¹siedztwa krawêdzi wysoczyzny morenowej – w tym: – Dolina Swelini – stanowi¹ca jedyny, zachowuj¹cy wzglêdn¹ ci¹g³oœæ przestrzenn¹, lokalny korytarz ekologiczny, ³¹cz¹cy kompleks Lasów Oliwskich z kontynentalnym i kra- jowym korytarzem ekologicznym Wybrze¿e Ba³tyku. Jej górna czêœæ (miêdzy TPK, a tora- mi kolejowymi) zajêta jest przez w¹ski pas ³êgów jesionowo-olszowych (DH I) i stanowi miejsce gniazdowania pliszki górskiej (**, #). – Skarpa Sopocka wraz z Parkiem Pó³nocnym – po³o¿ona wœród zwartej zabudowy miejskiej, bêd¹ca odcinkiem dawnego klifu Morza Litorynowego, z g³êbokimi w¹wozami i starymi drzewostanami. Obejmuje równie¿ podmok³¹ czêœæ Parku Pó³nocnego, za- s³uguj¹c¹ na zachowanie w obecnej postaci, jako poroœniêt¹ naturalnie odnawiaj¹cym siê drzewostanem, obfituj¹cym w kwitn¹ce okazy bluszczu pospolitego (*) i bogat¹ awifaunê, m.in. z udzia³em dziêcio³a zielonego (**, #). Stanowi fragment lokalnie wa¿nego korytarza ekologicznego, przebiegaj¹cego Skarp¹ Sopock¹ i nadmorskimi klifami miêdzy Sopotem a Gdyni¹, umo¿liwiaj¹cego dyspersjê fauny leœnej. – Grodzisko w Gdañsku – rozleg³y kompleks fortyfikacji z XVIII i XIX wieku, obejmuj¹cy konstrukcje murowane (w tym podziemia), ziemne skarpy, zbiornik wodny oraz porastaj¹c¹ teren roœlinnoœæ: drzewostany, rozleg³e murawy i zaroœla ciep³olubne, zespo³y ruderalne. W urozmaiconej florze s¹ obecne m.in. kwitn¹ce okazy bluszczu pospolitego (*) (Duriasz dane niepubl.). Jest tu miejsce rozrodu p³azów: ropuchy szarej (**) i ¿aby trawnej (**), stanowisko jaszczurki zwinki Lacerta agilis (**), ostoja bogatej awifauny (55 gatunków, w tym 52 chronione, 24 lêgowe) oraz rzadkich gatunków owadów. – Jaœkowy Las – stanowi¹cy izolowan¹ enklawê zbiorowisk leœnych i nieleœnych, w centrum Gdañska. Wystêpuj¹ tu p³aty buczyn – kwaœnej i ¿yznej (DH I) oraz lasu bukowo-dêbowego, w wielu miejscach przekszta³cone przez gospodarkê leœn¹ oraz dawne za- ³o¿enia ogrodowe, a tak¿e dzia³ania przystosowuj¹ce ten teren do funkcji rekreacyjnej. Zawiera wartoœciowe kompozycje o charakterze przyrodniczo-kulturowym oraz stanowiska wielu gatunków roœlin, np. kokoryczy w¹t³ej, kokoryczy pe³nej Corydalis solida (PG NT, zdzicza³a z uprawy) i przylaszczki pospolitej (**) (Buliñski mat. niepubl.). Intere- suj¹ca jest mykoflora oraz entomofauna drzew owocowych, np. jab³oni (chrz¹szcz kurtek Molorchus umbellatarum #). – Okolice Migowa – rozleg³e, w wiêkszoœci bezleœne wzgórza, poroœniête zró¿nicowan¹ roœlinnoœci¹, z bogat¹ flor¹ i faun¹, obecnie stopniowo zabudowywane. – Op³yw Mot³awy – stanowi¹cy element systemu nowo¿ytnych fortyfikacji, obejmu- j¹cy pas fosy i przylegaj¹ce bastiony, poroœniête roœlinnoœci¹ murawow¹, z rzadkimi w regionie gatunkami antropofitów (Buliñski mat. niepubl.). Na brzegach Op³ywu wystê- puj¹ szuwary z interesuj¹cymi roœlinami halofilnymi, jak np. mlecz b³otny Sonchus palustris (PG NT). Wzd³u¿ cieku rosn¹ resztki nasadzonych g³ogów, licz¹ce obecnie oko³o stu lat (pozosta³oœæ ¿ywop³otu – elementu obronnego artylerii pruskiej – por. Buliñski 1995b). Towarzyszy³a im cenna roœlinnoœæ zielna, zniszczona w wyniku utworzenia tu trawników oraz przy urz¹dzaniu ci¹gów spacerowych wzd³u¿ fosy. W wodzie wystêpuj¹ liczne gatunki roœlin, jak rdestnice Potamogeton spp., grzybienie bia³e Nymphaea alba (*, PG DD), strza³ka wodna Sagittaria sagittifolia, rukiew wodna Nasturtium officinale (**) i brodo- brzanka wodna Catabrosa aquatica (PG VU) (Buliñski 2001c i mat. niepubl.). Jest to wa¿- ne miejsce rozrodu p³azów – g³ównie du¿ych populacji ¿aby œmieszki Rana ridibunda (**) i ¿aby wodnej (**), jak równie¿ traszki zwyczajnej (**).

39 – Skarpy Oruni i Œwiêtego Wojciecha – fragment krawêdzi Wysoczyzny Gdañskiej przylegaj¹cej do ¯u³aw, miêdzy Gdañskiem-Oruni¹ i Œw. Wojciechem, z intersuj¹cymi rozciêciami erozyjnymi, ciep³olubn¹ roœlinnoœci¹ zaroœlow¹, murawow¹ oraz segetaln¹ na pozosta³oœciach pól uprawnych. Liczne stanowiska archeologiczne z ró¿nych okresów dzie- jów. Wysoka wartoœæ przyrodnicza, historyczna i krajobrazowa obszaru. – Pojedyncze obiekty fortyfikacyjne stanowi¹ce zimowiska nietoperzy – g³ównie: nocka du¿ego (**, DH II, IUCN LR: nt), nocka Natterera M. nattereri (**), nocka rudego (**) i gacka brunatnego Plecotus auritus (**).

III-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • U¿ytki ekologiczne: „Fort Nocek”. Podziemny korytarz, stanowi¹cy zimowisko czterech gatunków nietoperzy: nocka du¿ego (**, DH II, IUCN LR: nt), nocka Natterera (**), nocka rudego (**) i gacka brunatnego (**) (Jarzembowski i in. 2000). „Jar Swelini”. G³êboki w¹wóz z nieuregulowanym ciekiem o charakterze pod- górskim i naturalnymi procesami erozyjnymi, obfituj¹cy w martwe drewno i g³azy narzutowe. G³ówne zbiorowiska roœlinne to: gr¹d gwiazdnicowy (DH I) i ¿yzna buczyna ni¿owa (DH I); we florze m.in. czerniec gronkowy (PG LC) i storczyk listera jajowata (**) (Staszek 1999, Grochowski i Radtke 2000). Faunê reprezentuj¹ m.in. pstr¹g potokowy, wyp³awek alpejski (#, relikt glacjalny); zim¹ obserwowano tu s³onkê Scolopax rusticola (PL DD). „Luneta z Pasikonikiem”. Fragment fortyfikacji ziemnych z opuszczonym sadem, zaroœniêty krzewami, z niewielkimi p³atami muraw. Interesuj¹ca ciep³olubna entomofauna: pasikonik w¹tlik punktowany Leptophyes punctatissima (# jedno z dwóch stanowisk w Polsce), muchówka Conops scutellata (#) (Ciechanowski 2001b). „Murawy na Oruni”. Garb wysoczyzny, na jej krawêdzi, otoczony rozciêciami erozyjnymi, pokryty przez p³aty muraw ciep³olubnych (nawi¹zuj¹ce do Origano-Brachypodie- tum pinnati – DH I), bêd¹ce unikatowymi w rejonie Gdañska (Buliñski 2000; Buliñski, Prze- woŸniak 1997). We florze jest wiele taksonów wybitnie rzadkich w regionie, zw³aszcza z ciep³olubnych muraw (24 reprezentantów klasy Festuco-Brometea), jak m.in. g³owienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora (PG VU; gatunek nowy dla flory miasta), pszeniec ró¿owy Melampyrum arvense (PG VU), przetacznik pagórkowy Veronica teucrium (PG VU) i wiele innych, zagro¿onych w regionie (Buliñski 2000a, por. Markowski, Buliñski 2004). W przyleg³ym fragmencie leœno-parkowym rosn¹ m.in.: dzwonek szerokolistny Campanula latifolia (**, PL R, PG NT) i zdzicza³e obrazki plamiste Arum maculatum (**, PK VU). „Oliwskie Nocki”. Podziemny schron przy ul. Podhalañskiej w Gdañsku-Oliwie. Jedno z dwóch najwiêkszych zimowisk nietoperzy w granicach aglomeracji trójmiejskiej – ponad 90 osobników z 4 gatunków: nocka du¿ego (**, DH II, IUCN LR: nt), nocka Natterera (**), nocka rudego (**) i gacka brunatnego (**) (Jarzembowski i in. 2000). „Prochownia pod Kasztanami”. Niewielki, ceglany fragment fortyfikacji, stanowi¹cy zimowisko trzech gatunków nietoperzy: nocka du¿ego (**, DH II, IUCN LR: nt), nocka Natterera (**) i nocka rudego (**) (Jarzembowski i in. 2000). Obejmuje równie¿ przyleg³y teren ze starymi drzewami – stanowisko saproksylicznej, drapie¿nej ¿¹d³ówki Crossocerus styrius (PL VU). „W¹wozy Grodowe”. W¹wóz z rozleg³ym kompleksem Ÿródlisk, poroœniêty dobrze zachowanym ³êgiem jesionowo-olszowym (DH I), obfituj¹cy w martwe drewno i naturalne

40 odnowienie wi¹zu górskiego Ulmus glabra. We florze m.in. manna gajowa (PG NT, gatunek górski). Fauna bezkrêgowców obfituje w gatunki rzadkie i zagro¿one, jak m.in. chru- œcik krynicznia wilgotka Crunoecia irrorata (** #), chrz¹szcz krêpieñ górski (#), muchów- ki: Pedicia rivosa (#, czêstszy w górach), Stratiomys potamida (PL EN), Sericomyia lappona (PL NT), Temnostoma vespiforme (PL DD), Leucozona lucorum (# borealno-górski), Sphegina clunipes (#) i S. elegans (#). • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: „Dolina Potoku Oruñskiego”. Fragment doliny cieku, sp³ywaj¹cego rozciêciem w krawêdziowej strefie wysoczyzny, cechuj¹cy siê bogactwem i urozmaiceniem szaty ro- œlinnej, a tak¿e walorami krajobrazowymi i kulturowymi (Buliñski, PrzewoŸniak 1997). Wybitnie wystromione zbocza (do 50°), czêœciowo sterasowane w przesz³oœci, zajête s¹ przez zaroœla oraz p³aty muraw i bujnej roœlinnoœci ruderalnej. Jednym z najcenniejszych elementów doliny jest Park Oruñski (stare za³o¿enie parkowe z XVI/ XVII w.), o walorach kulturowych, jak te¿ przyrodniczych (Baranowska 1999, Buliñski, PrzewoŸniak 1997). Wystêpuj¹ tu m.in. stare drzewa, z których szereg zas³uguje na ochronê pomnikow¹; bogata jest roœlinnoœæ zielna (w tym – gatunki leœne, jak np. gnieŸnik leœny **, PG NT), a malownicze stawy i ciek sprzyjaj¹ obecnoœci urozmaiconej fauny. Z interesuj¹cych gatunków mo¿na wymieniæ: s³owika szarego Luscinia luscinia (**), zimorodka (**, DP I) i nietoperza karlika wiêkszego (**). „Dolina Strzy¿y”. Fragment doliny Strzy¿y, w strefie krawêdziowej wysoczyzny, porozcinanej gêst¹ sieci¹ dolin erozyjnych. Roœlinnoœæ jest tu urozmaicona, ze zbiorowiskami leœnymi (m.in. ³êg jesionowo-olszowy DH I, gr¹d gwiazdnicowy DH I oraz buczyny – ¿yzna i kwaœna DH I), zaroœlowymi oraz szuwarami, murawami, ³¹kami i zespo³ami ruderalnymi. Bogata flora, a w niej m.in. jarz¹b szwedzki (**, PL V, PG DD) oraz kilka gatunków górskich, jak: tojad dzióbaty (**, PG VU), manna gajowa (PG NT), przetacznik górski (PG NT), tojeœæ gajowa. Urozmaicona, chocia¿ s³abo rozpoznana, jest równie¿ fauna tego terenu, posiadaj¹cego przede wszystkim wybitne walory krajobrazowe (Buliñski, PrzewoŸniak 2001).

III-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6, 8): • U¿ytki ekologiczne: 36. „Bastion œw. Gertrudy”. XVII-wieczny bastion z rozleg³ymi, nieu¿ytkowanymi podziemiami, stanowi¹cymi wa¿ne zimowisko nietoperzy – nocka Natterera (**), nocka rudego (**) i gacka brunatnego (**). Na stromych skarpach bastionu, usypanego m.in. ze œmieci miejskich, wystêpuj¹ murawy z wieloma rzadkimi w regionie gatunkami antropofi- tów, jak np. pop³och pospolity Onopordum acanthium (PG NT), œwierz¹bek korzenny Cha- erophyllum aromaticum, konietlica ³¹kowa Trisetum flavescens (Buliñski mat. niepubl.) Niestety, usi³owano niszczyæ te bogate, barwne zbiorowiska, zamieniaj¹c je na strzy¿one trawniki (szczególnie du¿ym nak³adem kosztów uczyniono to na s¹siednim bastionie ¯ubr, powoduj¹c siln¹ erozjê skarp, a w dalszym efekcie powolne odtwarzanie wczeœniejszej roœlinnoœci). 37. „Cisowe Zbocza”. Fragment Skarpy Sopockiej i p³askiej, podmok³ej terasy u jej podnó¿a. Wielogatunkowy drzewostan, bogaty w martwe drewno. G³ównym walorem obiektu jest populacja cisa Taxus baccata (**, PG VU), licz¹ca ponad 30 pêdów – siewek, jak i drzewek do 3 metrów wysokoœci. Z roœlin zielnych – m.in. licznie czerniec gronkowy

41 (**, PG LC). Faunê reprezentuj¹ m.in. cenne gatunki ksylobiontycznych chrz¹szczy: ob- wê¿yn Stenostola sp. (#), Pogonocherus hispidus (#), P. hispidulus (#) i krêpieñ górski (#). 38. „Flora Cygañskiej Górki”. Czêœciowo odlesione wyniesienie w strefie krawê- dziowej wysoczyzny, wyró¿niaj¹ce siê pozosta³oœciami ciep³olubnych zbiorowisk, z jakich znana by³a niegdyœ ta okolica (por. Abromeit i in. 1898–1940, Schwarz 1967). Trwa tu jeszcze szereg gatunków, jak m.in. oleœnik górski Libanotis pyrenaica (PG NT), k³osowni- ca pierzasta Brachypodium pinnatum (Buliñski 2005a). 39. „G³ogowa Skarpa ko³o Œwiêtego Wojciecha”. Strome zbocze doliny, stanowi¹- cej rozciêcie erozyjne krawêdzi wysoczyzny, zajête g³ównie przez zaroœla, z dominacj¹ tarniny Prunus spinosa oraz g³ogów Crataegus spp. – trzech ich gatunków, uznawanych za rodzime w naszym kraju, oraz ca³ej gamy mieszañców. Jest tu m.in. g³óg wielkoowocowy Crataegus xma... macrocarpa (PG NT) i wybitnie rzadki – g³óg prostokielichowy C. rhipi- dophylla var. lindmanii (PG VU). Z roœlin zielnych s¹ tu m.in.: czarcikês ³¹kowy Succisa pratensis, jastrzêbiec ³¹kowy Hieracium caespitosum (PG VU), poziomka twardawa Fra- garia viridis (PG NT), tymotka Boehmera Phleum phleoides (PG NT), groszek bulwiasty Lathyrus tuberosus (Buliñski 2002 mat. niepubl.). 40. „Jaœkowe Bluszcze”. Pó³nocny skraj Doliny Królewskiego Potoku poroœniêty kwaœn¹ (DH I) i ¿yzn¹ (DH I) buczyn¹, miejscami o drzewostanie z domieszk¹ ró¿nych gatunków, w tym obcego pochodzenia, jak np. kasztan jadalny Castanea sativa. Jest tu obfite i o znacznej powierzchni stanowisko p³o¿¹cego siê po ziemi i wspinaj¹cego na drzewa bluszczu pospolitego (*) oraz jedyne znane na Pomorzu stanowisko chrz¹szcza z rodziny wachlarzykowatych Metoecus paradoxus (#) (Zieliñski mat. niepubl.), bêd¹cego paso- ¿ytem larw os spo³ecznych. Na Wzniesieniu Królewskim – wie¿a widokowa zwana „œlima- kiem” – jedna z atrakcji tzw. Szlaku Królewskiego (Wilga 2005). 41. „Jaœkowe Parowy”. Zró¿nicowany, czêœciowo odlesiony teren na krawêdzi wysoczyzny, po by³ym sk³adzie amunicji nieistniej¹cej ju¿ jednostki wojskowej. Kompleks podlegaj¹cych dynamicznej sukcesji wtórnej p³atów traworoœli, zio³oroœli i zakrzewieñ, poddawanych ró¿nym formom antropopresji; jedno z kilku znanych w Gdañsku stanowisk paj¹ka tygrzyka paskowanego Argiope bruennichi (**) (Garbalewski inf. ustna). 42. „Kokoryczowe Zbocze”. Poroœniête parkowym drzewostanem (na siedlisku gr¹- du gwiazdnicowego) zbocze w¹wozu i Skarpy Sopockiej. Jedna z najwiêkszych w granicach TOM (wiele tysiêcy osobników) populacja kokoryczy pustej Corydalis cava (PG NT), o du¿ych walorach estetycznych w okresie kwitnienia gatunku. 43. „Migowska Bielawa”. Torfowisko mszarne w niewielkim zag³êbieniu terenu. Mi¹¿szoœæ z³o¿a torfu – oko³o 4 m, st¹d wiek torfowiska jest oceniany na co najmniej 2-3 tysi¹ce lat (Gos 2000). Dobrze zachowana roœlinnoœæ, typowa dla torfowisk przejœciowych (DH I), z kobiercem torfowców Sphagnum fallax (*); z gatunków zielnych mi.in: turzyca bagienna (**, PL V, PG NT), rosiczka okr¹g³olistna (**, PL R), modrzewnica pospolita (PG NT), borówka bagienna. Œrodek torfowiska zajmuj¹ drzewa i krzewy, w tym – brzoza kar³owata Betula nana (**, PL EN), introdukowana tu z polskich stanowisk w Sudetach (Gos 2000). Ten takson, ma obecnie w Polsce zaledwie trzy znane stanowiska (Zaj¹c i Zaj¹c 2001, Kruszelnicki i Fabiszewski 2001). Jego skuteczne wprowadzenie w Migowie mo¿na uznaæ za ochronê ex situ, zabezpieczaj¹c¹ rodzim¹ pulê genow¹ gatunku, zw³aszcza, ¿e znane s¹ Ÿród³a uzyskania materia³u do introdukcji i historia jej wprowadzenia (Gos mat. niepubl.). W wodzie na obrze¿ach torfowiska wystêpuje m.in. nieczêsty w¹trobowiec – wg³êbik p³ywaj¹cy Ricciocarpos natans (Buliñski 2002 mat niepubl.). Dla ochrony torfowiska ko-

42 nieczne jest zachowanie zalesionej górki, os³aniaj¹cej obiekt od po³udnia i odgrywaj¹cej istotn¹ rolê w utrzymywaniu specyficznych warunków topoklimatu. Na ochronê zas³uguj¹ te¿ po³o- ¿one obok oczka wodne z szuwarami, bêd¹ce ostoj¹ m.in. ptactwa i p³azów. 44. „Migowskie Wzniesienie”. Wzniesienie wyró¿niaj¹ce siê w krajobrazie zarów- no form¹, jak te¿ urozmaicon¹ szat¹ roœlinn¹ (Buliñski 2001d). Wystêpuje tu mozaika zaro- œli, muraw oraz zbiorowisk ruderalnych, jest tak¿e zbiorowisko semileœne. We florze m.in. gatunki rzadsze w regionie, jak goŸdzicznik wyciêty Petrorhagia prolifera (PG NT). Walory krajobrazowe terenu uleg³y degradacji, gdy zbudowano tu wie¿ê telefonii komórkowej. 45. „Morena”. Œródmiejska enklawa leœna (drzewostan mieszany z dominacj¹ sosny zwyczajnej) z niewielk¹, piaszczysto-gliniast¹ skarp¹. Miejsce gromadnego wystêpowania ciep³olubnego gatunku grzyba – naparstniczki czeskiej Verpa bohemica (**, PL V, jedyne znane stanowisko na Pomorzu Gdañskim) (Wilga 2002d). 46. „Murawy Forteczne”. Strome stoki i korony wa³ów fortecznych oraz stoki fos z rozleg³ymi p³atami muraw ciep³olubnych oraz zaroœlami g³ogów, tarniny i podrostu klo- nów. We florze m.in.: lulek czarny Hyoscyamus niger (PG VU), ró¿a francuska Rosa gal- lica (PK VU), œniedek zwis³y Ornithogalum nutans (**) (Duriasz dane niepubl.). Stanowi- sko bogatej, ciep³olubnej fauny owadów, reprezentowanej m.in. przez: osê klecankê rdza- woro¿n¹ Polistes gallicus (PK CR), kopu³kê Eumenes coronatus (#), trzmiela ró¿nobarw- nego Bombus soroeensis (**, PL VU), trzmiela zmiennego B. humilis (**, PL VU), motyla kraœnika zmiennego Zygaena ephialtes (#), chrz¹szcza Cteniopus flavus (#), pasikonika w¹tlika punktowanego (# jedno z dwóch stanowisk w Polsce), muchówek: Conops scutellatus (#), Anthrax anthrax (#), Volucella inanis (#), V. zonaria (#), Myolepta luteola (#), Pipiza bimaculata (#) (Kowalczyk dane niepubl.). 47. „Piecewski Staw”. Ma³y zbiornik wodny, stanowi¹cy w obszarze zabudowanym ostojê ptaków wodno-b³otnych oraz p³azów, jak np. ropucha szara (**). (Podbereski, Wil- ga 1996). Wyró¿nia go tak¿e interesuj¹ca roœlinnoœæ wodna, urozmaicone zbiorowiska szuwarowe oraz du¿e zró¿nicowanie flory (Buliñski 2002 mat. niepubl.). 48. „Sierpnice Suchanina”. Na stromych skarpach bocznego rozciêcia doliny Poto- ku Siedleckiego, na skraju osiedla Suchanino, obecne s¹ zbiorowiska, w których trwaj¹ roœliny ciep³ych muraw, jakie niegdyœ tu wystêpowa³y (por. Abromeit i in. 1898–1940, Schwarz 1967). Szczególnie obficie roœnie tu sierpnica pospolita Falcaria vulgaris (PG VU) i jest to obecnie jej g³ówna ostoja w Gdañsku (Buliñski 2005a, b). 49. „Skarpa w Krzy¿ownikach”. Stroma skarpa doliny Potoku Siedleckiego przy zespole budynków dworu w Krzy¿ownikach, zajêta przez zdzicza³e, dawne za³o¿enie parkowe. Obok licznych dorodnych okazów drzew pomnikowych, np. dêbów, wystêpuj¹ tu odizolowane stanowiska leœnych gatunków, m.in. przytulii (marzanki) wonnej Galium odo- ratum (*) oraz wiosennych geofitów (Buliñski mat. niepubl.). 50. „Skarpy nad Strzy¿¹”. Strome skarpy doliny Strzy¿y, posiadaj¹ce zró¿nicowan¹ szatê roœlinn¹ oraz towarzysz¹cy jej œwiat zwierz¹t i grzybów. Jest tu m.in. stanowisko jarzêbu szwedzkiego (**, PL V, PG DD), prawdopodobnie spontaniczne, gdy¿ st¹d w³aœnie by³ podawany oko³o sto lat temu (Wangerin 1925 – za Browiczem 1961), a po wojnie potwierdzono jego obecnoœæ (Browicz 1961, Podbereski, Wilga 1996). W p³atach ¿arnowczysk i muraw obecne s¹ m.in.: zawci¹g pospolity Armeria maritima, chondrilla sztywna Chondrilla juncea. 51. „W¹wozy Grodowe II”. Wzgórze z pomnikowymi bukami oraz ciep³olubnymi murawami i zaroœlami, wraz z s¹siaduj¹cym, zalesionym w¹wozem Potoku Grodowego

43 w Sopocie. Florê reprezentuj¹ m.in. czerniec gronkowy (PG LC), przylaszczka pospolita (**) i storczyk – kruszczyk szerokolistny (**). Martwe i stare drzewa gromadz¹ interesuj¹- ce taksony: ¿¹d³ówkê Crossocerus congener (PL NT) oraz chrz¹szcze: pêtlak pstrokaty (#), Pogonocherus hispidus (#), œciga modrzewiowa Tetropium gabrieli (# jedyne stanowisko w Gdañsku) i kostrzeñ (#). Na murawach obserwowano nieczêste w kraju motyle, jak: pazik dêbowiec Quercusia quercus (#) i Satyrium w-album (#), chrz¹szcza Cteniopus flavus (#) i osê Eumenes coronatus (#). Niezbêdne jest przy³¹czenie obiektu do u¿ytku ekologicznego „W¹wozy Grodowe”. 52. „Zanokcica skalna Cystersów”. Jedyne w Gdañsku i jego okolicach stanowisko rzadkiej na ni¿u paproci – zanokcicy skalnej Asplenium trichomanes (PG EN) (Buliñski 2000b, por. Zaj¹c i Zaj¹c 2001), rosn¹cej na starym, ceglanym murze przy ul. Cystersów. • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: 53. „Folwarczna”. Zabytkowy zespó³ pa³acu wraz z przylegaj¹cym parkiem i sta- wem oraz mozaika zbiorowisk leœnych (m.in. Ÿródliskowe ³êgi olszowe i jesionowo-olszowe – DH I), zaroœlowych, szuwarowych, ³¹kowych i popastwiskowych, z cennymi gatunkami roœlin (m.in. miko³ajek polny Eryngium campestre), grzybów (m.in. purchawica olbrzymia **, flagowiec olbrzymi Meripilus giganteus **) oraz zwierz¹t, m.in. dziêcio³a zielonego (**) i s³onki (PL DD), a tak¿e obecnoœci¹ wielu pomnikowych drzew. 54. „Poligon w Jasieniu”. Teren zarastaj¹cego, by³ego poligonu wojskowego, z p³a- tami urozmaiconych zbiorowisk, m.in. muraw, ¿arnowczysk, roœlinnoœci ruderalnej, szu- warów i zaroœli wierzbowych oraz zbiorowisk leœnych. Obecny tu zbiornik wodny jest miejscem rozrodu du¿ych populacji: ropuchy szarej (**), ¿aby wodnej (**) i ¿aby jeziorko- wej (**) oraz miejscem lêgowym licznych gatunków ptaków, m.in. perkoza rdzawoszyje- go Podiceps griseigena (**), ³abêdzia niemego Cygnus olor (**) i trzciniaka Acrocephalus arundinaceus (**). Gatunkiem lêgowym na terenie poligonu jest tak¿e pokrzewka jarzêba- ta Sylvia nisoria (**, DP I); przelotnie obserwowano tu kobczyka Falco vespertinus (**, DP I, PK EX). • Pomnik przyrody 55. „Cymbalaria Bastionu Œw. El¿biety”. Ruiny dawnej podwalni nadszañca Ba- stionu Œw. El¿biety w Gdañsku, na których ceglanym murze wystêpuje cymbalaria muro- wa Cymbalaria muralis (PG VU), maj¹ca zaledwie kilka stanowisk w Gdañsku i niewiele w ca³ym regionie (por. Buliñski 2000d). Mimo niszczenia w ostatnich latach, trwa wzbogacaj¹c florê miasta.

Obszar IV. „Lasy Wejherowskie” Obejmuje skrajnie pó³nocn¹ czêœæ Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego (na zachód od granicy miasta Gdyni) oraz przyleg³e lasy na krawêdzi wysoczyzny ko³o Wejherowa. Teren stanowi silnie urzeŸbiona krawêdŸ wysoczyzny, z g³êbokimi dolinami o ch³odnym mikroklimacie, lokalnie z wartkimi ciekami i znaczn¹ powierzchni¹ wierzchowiny wysoczyzny. Dominuj¹ce tu zbiorowiska to: kwaœna buczyna ni¿owa (DH I), gr¹d gwiazdnicowy (DH I), ¿yzna buczyna ni¿owa (DH I), wzd³u¿ cieków ³êgi: jesionowo-olszowy i wi¹zowo-jesionowy (DH I), a na Ÿródliskach podgórski ³êg jesionowy (DH I). Pewne obszary zajmuj¹ bory œwie¿e, las dêbowo-bukowy (acydofilna d¹browa, w tym regionalnie rzadka, ciep³olubna postaæ z konwali¹ majow¹ – projektowany rezerwat „Dolina Pieleszewska”), w zachodniej czêœci rozleg³e p³aty dobrze zachowanych torfowisk wysokich i przejœcio-

44 wych (DH I), zwykle poroœniête przez bór bagienny (DH I). W dolinach Zagórskiej Strugi i Cedronu (proj. rezerwat „Nadrzeczne” - Mieñko i in. 2005b) du¿y obszar zajmuj¹ ³¹ki ostro¿eniowe i rajgrasowe. Znajduje siê tu równie¿ 13 jezior, w wiêkszoœci dystroficznych (DH I) i 5 jezior lobeliowych (DH I) (PrzewoŸniak red. 2001). Lasy cechuj¹ siê wysokim wiekiem znacznej czêœci drzewostanów, co sprzyja wystêpowaniu tzw. reliktów puszczañ- skich w faunie i lichenoflorze. Flora naczyniowa torfowisk i jezior obfituje w gatunki rzadkie i zagro¿one, jak: malina moroszka (**, PG EN, PL V, jedyne stanowisko na Pojezierzu Kaszubskim), wrzosiec bagienny Erica tetralix (**, PG VU), bagnica torfowa Scheuchzeria palustris (**, PG VU), turzyca bagienna (**, PG NT, PL V), rosiczka owalna Drosera xobo- vata (**, PG VU), rosiczka d³ugolistna (**, PG VU, PL V), przygie³ka bia³a Rhynchospora alba (PG NT), modrzewnica pospolita (PG NT), lobelia jeziorna (**, PG VU, PL V), brze¿y- ca jednokwiatowa (**, PG VU, PL R), porybliny: jeziorny (**, PG VU, PL V) i kolczasty (**, PG EN, PL E, jedno z siedmiu stanowisk w Polsce), je¿og³ówka pokrewna (PG VU, PL V), gr¹¿el drobny (**, PK EN, PG VU), elisma wodna (**, PG VU, PL V). Licznie wystêpuj¹ równie¿ chronione, rzadkie lub zagro¿one roœliny leœne, np. po- drzeñ ¿ebrowiec (**, PG VU, podgórsko-górski), wroniec widlasty (**, PG NT, podgór- sko-górski), naparstnica zwyczajna (**, PG NT), ¿ywiec cebulkowy (PG VU) i gruszycznik jednokwiatowy Moneses uniflora (PG NT). Florê storczyków reprezentuj¹: stoplamek plamisty (**, PG VU, PL V), stoplamek szerokolistny (**, PG NT), tajê¿a jednostronna Goodyera repens (**, PG NT), gnieŸnik leœny (**, PG NT), podkolan zielonawy Platan- thera chlorantha (**, PG EN) i podkolan bia³y P. bifolia (**, PG VU). Z pozosta³ych roœlin naczyniowych na uwagê zas³uguj¹ m.in. dziurawiec rozes³any Hypericum humifusum (PG NT), koz³ek ca³olistny Valeriana simplicifolia (PG VU), wielosi³ b³êkitny (**, PL V, PK VU, PG VU), olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia (PG NT) i podejŸrzon marunowy (**, PK CR, PG CR). W cenne gatunki obfituje flora mszaków – zarówno torfowiskowych (np. Sphagnum rubellum **, S. papillosum ** PL V, S. tenellum ** PL V, S. riparium **, S. balticum ** PL V, S. fuscum ** PL V), jak i górskich, zwi¹zanych z zalesionymi dolinami i strumieniami (m.in. Cratoneuron decipiens, Plagiothecium curvifolium, P. undulatum) (PrzewoŸniak red. 2001). W wodach Cedronu i Zagórskiej Strugi wystêpuje równie¿ gór- ski krasnorost hildenbrandia rzeczna (**, PL V) (Markowski 1980). Szereg rzadkich gatunków odnotowano wœród porostów; s¹ to m.in. Arthonia lapidi- cola (PL NT), A. patellulata (PL EN, PG VU), Bacidina inundata (PG NT), Haematomma ochroleucum (PL DD, PG DD), Opegrapha viridis (PL VU, PG VU), O. herbarum, Sclero- phora farinacea (PL CR, PG CR) i S. peronella (PL CR, PG) (Fa³tynowicz i in. 2000). Omawiany kompleks leœny jest ostoj¹ interesuj¹cej fauny, wœród której na szcze- góln¹ uwagê zas³uguj¹ owady zwi¹zane z martwym drewnem, m.in. chrz¹szcze: pachnica próchniczka Osmoderma eremita (**, PK VU, DH II), krêpieñ górski (#) i ³ucznik Stenoco- rus meridianus (#) oraz muchówki: Hammerschmidtia ferruginea (PL DD) i Sphegina elegans (#) (Kowalczyk i Zieliñski 1998b, Ciechanowski i in. 2001). Cenne gatunki s¹ rów- nie¿ wœród owadów zwi¹zanych z wod¹, jak m.in. muchówki Eristalis vitripennis (#, borealny) i Orthonevra intermedia (#, borealny), chrz¹szcz Helmis maugei (#) oraz wa¿ki Aeshna subarctica elisabethae (**, PL NT), A. juncea (PL DD) i Leucorrhina albifrons (**, PL LC) (Michalski 1969, Ciechanowski i in. 2001, Wendzonka 2003); z innych owadów nale- ¿y wymieniæ osê klecankê Polistes nimpha (#) i biegacza pomarszczonego (**, PL LC, #) (Kowalczyk i Zieliñski 1998b, Ciechanowski i in. 2001).

45 Torfowiska projektowanego rezerwatu „Bieszkowickie Moczary” s¹ ostoj¹ unikalnych, reliktowych paj¹ków: Arctosa alpigena lamperti (PL EN), Pardosa sphagnicola (PL VU) i Thanatus striatus (PL VU) (Jankowska 2003). Czyste wody potoków s¹ siedliskiem reofilnej ichtiofauny, reprezentowanej przez pstr¹ga potokowego oraz minoga strumieniowego (**, DH II, PL NT) (Grochowski i Radtke 2000). Z p³azów warto wymieniæ ropuchê paskówkê (**, #) (Mieñko i in. 2005a). Bogata jest równie¿ awifauna tego obszaru; do najcenniejszych gatunków lêgowych nale¿¹: g¹go³ Bucephala clangula (**, #), bocian czarny (**, DP I), ¿uraw (**, DP I), samotnik Tringa ochropus (**, #), w³ochatka (**, DP I, PK LC), dziêcio³ czarny (**, DP I), pliszka górska (**, #), zniczek (**, #), paszkot (**, #), droŸdzik Turdus iliacus (**, #) i orzechówka (**, #). Za najcenniejsze, spoœród ptaków przelotnych, nale¿y uznaæ: bielika Haliaeetus albicilla (**, DP I, PK LC) i drozda obro¿nego Turdus torquatus (**, #); nad wartkimi ciekami zimuje te¿ regularnie pluszcz (**, #) (Jakubas, O¿arowski 1997, Ciechanowski i in. 2001). Ssaki reprezentowane s¹ m.in. przez rzêsorka rzeczka Neomys fodiens (**, jedyne stanowisko w TPK), badylarkê (*, IUCN LR: nt) i gronostaja Mustela erminea (**) (Ciechanowski 2001a, Ciechanowski i in. 2001). Na osobn¹ uwagê zas³uguje Park Miejski w Wejherowie, po³o¿ony nad zbiornikami wodnymi, wysiêkami i odcinkiem strumienia Cedron – przylega on bezpoœrednio do La- sów TPK w s¹siedztwie Kalwarii Wejherowskiej . Na jego terenie znajduj¹ siê dobrze zachowane p³aty ³êgu jesionowo-olszowego (DH I) i zio³oroœli; we florze m.in. tojad dzióba- ty (**, PG VU, podgórsko-górski). Bogata awifauna, zw³aszcza lêgowa – reprezentowana m.in. przez pliszkê górsk¹ (**, #) i puszczyka Strix aluco (**) (Fehlauer 2000). Park mo¿e pozostaæ w dotychczasowym u¿ytkowaniu, teren nale¿y jednak chroniæ przed niektórymi dzia³aniami z zakresu tzw. rewitalizacji terenów zielonych.

IV-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: “Mawra-Bagno Bia³a” (SOOS) PLH 220016. “Pe³cznica” (SOOS) PLH 220020. • Trójmiejski Park Krajobrazowy (czêœæ pó³nocna). • Rezerwaty przyrody: „Ga³êŸna Góra”. Kompleks buczyn i ³êgów Ÿródliskowych oraz obiekty archeologiczne – grodzisko i kurhany. „Lewice”. Torfowisko wysokie i przejœciowe. „Pe³cznica”. Jeziora lobeliowe i torfowiska mszarne, z wyj¹tkowo cenn¹ flor¹. • U¿ytki ekologiczne: „Szuwary Jeziora Wyspowskiego”. Torfowisko z bogat¹ roœlinnoœci¹ ³¹k i szuwarów. „Wyspowska £¹ka”. Œródpolne zag³êbienie z torfowiskiem zajêtym przez szuwary i ³¹kê.

IV-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6, 8): • Obszar Natura 2000 (nowa propozycja) 56. SOOS „Lasy Wejherowskie” – dominacja siedlisk z DH I (wg powy¿szego opisu). • Rezerwaty przyrody (Mieñko, 2005a, b; PrzewoŸniak red. 2001): 57. „Bieszkowickie Moczary”. Torfowiska mszarne i jeziora dystroficzne.

46 58. „Dolina Pieleszewska”. UrzeŸbiona krawêdŸ wysoczyzny, poroœniêta buczynami. 59. „Jezioro R¹bówka”. Œródleœne jezioro, otoczone zachowanym torfowiskiem. 60. „Nadrzeczne”. Kompleks pó³naturalnych ³¹k w dolinie cieku z cenn¹ flor¹ naczyniow¹. 61. „Dolina Zagórskiej Strugi”. Buczyny i ³êgi nad ciekiem o charakterze podgórskim.6 • U¿ytki ekologiczne (PrzewoŸniak red. 2001, TPK mat. niepubl.): 62. „Bagno Krystkowo”. Œródleœne torfowisko przejœciowe w oddz. 271c, leœn. Kamieñ. 63. „Borowo”. Torfowisko przejœciowe z jeziorkiem i cenn¹ awifaun¹. 64. „Brzezina bagienna” – oddz. 279d, leœn. Kamieñ. 65. „Bór bagienny ko³o Grabowca”. Niecka z p³atem boru bagiennego. 66. „Bór ko³o Lewic”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 67. „Cudne”. Torfowisko œródleœne z cenn¹ flor¹. 68. „Dolina ko³o Reszek”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 69. „Jezioro Bieszkowickie”. Jezioro lobeliowe. 70. „Jezioro Zawiat”. Jezioro lobeliowe. 71. „Jezioro ¯abno”. Jezioro dystroficzne. 72. „Lêgowisko ko³o Ustarbowa”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 73. £¹ka – w oddz. 115c, leœn. Wyspowo. Œródleœne torfowisko zajête przez bogate zbiorowisko ³¹kowe; ostoja zwierz¹t. 74. £¹ka – w oddz. 264d, leœn. Kamieñ. 75. £¹ka – w oddz. 281h+o, leœn. Piekie³ko. 76. £¹ka – w oddz. 294, leœn. Piekie³ko. 77. „£ochyniowy Bór”. Koliste zag³êbienie z borem bagiennym. 78. „M³aka ko³o Ustarbowa”. Torfowisko przejœciowe. 79. „Moczyd³o”. Torfowisko z oczkiem wodnym. 80. Oczko wodne i torfowisko – oddz. 292f, leœn. Kamieñ. 81. „Okoniewko”. Torfowisko œródleœne. 82. „Piñskie”. Torfowisko przejœciowe z cenn¹ awifaun¹. 83. „Skrajne”. Œródleœne torfowisko i jeziorko, z cenn¹ flor¹. 84. „Sopieszyñski Moczar”. Torfowisko w oddz. 104d, leœn. Bia³a. 85. „Torfowiska ko³o Bieszkowic”. Dwa torfowiska z borem bagiennym. 86. „Torfowisko ko³o Borowa”. Nieodwodnione torfowisko kot³owe. 87. „Torfowisko ko³o Jeziora Borowo”. Kwaœne torfowisko przejœciowe. 88. „Torfowisko ko³o Kamienia”. Kwaœne torfowisko przejœciowe. 89. Torfowisko w oddz. 107g, leœn. Wyspowo. Torfowisko œródleœne. 90. Torfowisko – oddz. 149c, leœn. Wyspowo. Torfowisko œródleœne. 91. Torfowisko przejœciowe z oczkami wodnymi – w oddz. 148s+t, leœn. Wyspowo. 92. „Torfowisko w Reszkach”. Oczko wodne z torfowiskiem przejœciowym. 93. Trzy ³¹ki – w oddz. 288d, l, 289i, j, 290h, leœn. Kamieñ. Œródleœne enklawy dawnych ³¹k.

6 Obiekt priorytetowy (cenna flora, m.in. kryptogamiczna, i fauna, obfituj¹ca w elementy górskie i puszczañskie), wymagaj¹cy objêcia ochron¹ w mo¿liwie krótkim czasie.

47 • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy 94. „Park Miejski w Wejherowie”. Stare za³o¿enie parkowe nad potokiem Cedron, z p³atami dobrze zachowanych lasów ³êgowych, chronionymi roœlinami i bogat¹ awifaun¹.

Obszar V. Wybrze¿e Zatoki Gdañskiej w rejonie Trójmiasta Obejmuje tereny wzd³u¿ brzegu Zatoki Gdañskiej, na których zachowa³y siê fragmenty wybrze¿a o mniej przekszta³conym antropogenicznie krajobrazie i œrodowisku, obejmuj¹ce fragmenty kêp: Oksywskiej i Red³owskiej oraz pas miêdzy Portem Pó³nocnym i ujœciem Wis³y Œmia³ej (Stogi i Górki Zachodnie), a wschodnim krañcem Wyspy Sobie- szewskiej i ujœciem Wis³y Przekopu – w tym w szczególnoœci: – wybrze¿a klifowe Kêpy Oksywskiej – miêdzy Gdyni¹, a Mechelinkami, podlega- j¹ce w znacznym stopniu naturalnym procesom abrazyjnym, poroœniête m.in. przez kwa- œne buczyny ni¿owe (DH I), p³aty gr¹du gwiazdnicowego (DH I) oraz zró¿nicowane stadia sukcesyjne muraw i zaroœli; – wybrze¿a klifowe Kêpy Red³owskiej – obejmuj¹ce izolowany przez zwart¹ zabu- dowê kompleks lasów liœciastych i nadmorskich klifów – z najwy¿szym fragmentem klifu w województwie – tzw. Klifem Or³owskim. – Stogi i Górki Zachodnie – obejmuj¹ce g³ównie leœny pas wydm i zag³êbieñ miê- dzywydmowych z bagnami i zbiornikami wodnymi oraz tereny nad Martw¹ Wis³¹, z pozosta³oœciami roœlinnoœci halofilnej; – Wyspa Sobieszewska wraz z Ujœciem Wis³y – obejmuje fragment Mierzei Wiœla- nej, ograniczony wodami Wis³y Œmia³ej, Martwej Wis³y i Przekopu Wis³y, znajduj¹cy siê na jej zapleczu fragment ¯u³aw Wiœlanych oraz niewielki fragment prawego brzegu Prze- kopu Wis³y. Dominuj¹cymi zbiorowiskami s¹ tu bory sosnowe na wydmach nadmorskich, towarzysz¹ce im nieleœne stadia sukcesji roœlinnoœci nawydmowej (zw³aszcza wydmy szare – DH I), roœlinnoœæ szuwarowa, rozleg³e ³¹ki i pola uprawne. Wystêpuj¹ tu niewielkie, w¹skie p³aty ³êgów i gr¹dów (wzd³u¿ Przekopu Wis³y) oraz zdegradowane olsy i zbiorowiska roœlinnoœci solniskowej (w rejonie jeziora Ptasi Raj). Teren jest ostoj¹ gatunków wodno-b³otnych i wydmowych, choæ wystêpuj¹ tu równie¿, gatunki zwi¹zane z krajobrazem rolniczym, jak skowronek Alauda arvensis (**), dymówka Hirundo rustica (**), bocian bia³y Ciconia ciconia (**, DP I). Obszar po³o¿ony jest na skandynawsko-iberyjskim szlaku wêdrówek ptaków i stanowi czêœæ korytarza ekologicznego Wybrze¿a Ba³tyku; w okresie jesiennej migracji liczny jest nietoperz karlik wiêkszy (**) (Jarzembowski 2003b).

V-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: · Obszary Natura 2000: „Ostoja w Ujœciu Wis³y” (SOOS) PLH 220044 „Twierdza Wis³oujœcie” (SOOS) PLH 220030 „Ujœcie Wis³y” (OSOP) PLB 220004 „Zatoka Pucka” (OSOP) PLB 220005. • Rezerwaty przyrody: „Kêpa Red³owska”. Najstarszy w woj. pomorskim rezerwat (utworzony w 1938 roku, a ochroniony ju¿ od 1910), chroni¹cy krajobraz i przyrodê fragmentu nadmorskiej, polodowcowej kêpy, z aktywnym klifem (DH I) i typowymi dla niego procesami geomorfolo- gicznymi i biologicznymi oraz bogat¹ i charakterystyczn¹ szat¹ roœlinn¹, œwiatem grzybów

48 i faun¹. Dominuj¹cymi zbiorowiskami s¹ tu: kwaœna buczyna ni¿owa (DH I), ¿yzna buczyna ni¿owa (DH I) i las dêbowo-bukowy (acydofilna d¹browa); wystêpuje równie¿ gr¹d gwiazdnicowy (DH I) i ³êg jesionowo-olszowy (DH I). Szczególnie cenne s¹ poroœniête zbiorowiskami nieleœnymi klify nadmorskie (DH I), objête naturalnymi procesami abrazji; na pozosta³ych obszarach procesy abrazyjne ograniczone s¹ dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Za najcenniejszy element flory Kêpy Red³owskiej uwa¿a siê jarz¹b szwedzki (**, PG DD, PL V), którego populacja rejestrowana jest w rezerwacie od ponad 100 lat. Na uwagê zas³u- guj¹ równie¿ gnieŸnik leœny (**, PG NT), wawrzynek wilcze³yko (**, PG LC), krwawnik pannoñski (PG NT) oraz rogownica drobna Cerastium pumilum (PG VU) (Buliñski i Prze- woŸniak 1996a, b). Odnotowano tu równie¿ gatunki porostów bardzo rzadkie w Polsce pó³nocnej: Cladonia caespitica (PL EN, PG VU), Lecania cyrtellina (PL DD), Lecanora caenisia (PG EN) i Pyrenocollema halodytes (PL VU, PG VU) (S¹gin 1993). Kêpa Re- d³owska jest ostoj¹ bogatej fauny owadów, m.in. zwi¹zanych z nas³onecznionymi okrajka- mi i klifem. Wœród nich na uwagê zas³uguj¹ osy: Euodynerus notatus (PL DD), E. quadri- fasciatus (PL DD) i Odynerus spinipes (PL DD), grzebacz Mimumesa beaumonti (PL NT, jedno z trzech stanowisk w kraju), trzmiel paskowany (**, PL VU) oraz chrz¹szcz ziolarka Phytoecia virgula (#). Bogata jest entomofauna zwi¹zana z martwym drewnem, wœród któ- rej do najcenniejszych nale¿¹ muchówki bzygowate Criorhina ranunculi (#), Myolepta luteola (#) i Temnostoma vespiforme (PL DD), biegacz pomarszczony (PL LC) oraz chrz¹szcze kózkowate: Clytus lama (#), Molorchus umbellatarum (#) i Oxymirus cursor (#). Z pozosta³ych owadów za szczególnie cenne nale¿y uznaæ paso¿yty gniazdowe os i mró- wek, takie jak: przydanek Pseudogonalos hahnii (PL LC), z³otolitki Chrysis bicolor (PL LC) i Ch. ruddi (PL DD), muchówki Clitellaria ephippium (#) i Volucella inanis (#) (Kowal- czyk, Zieliñski 1998a). Wzglêdnie ubog¹ awifaunê reprezentuje m.in. wyj¹tkowo liczna mucho³ówka ma³a (**, DP I) i dziêcio³ czarny (**, DP I) (Goc 1996); stwierdzono tu równie¿ zimowanie czterech gatunków nietoperzy (**) (Ciechanowski i Jarzembowski 1999). „Mewia £acha”. Obszar po obu stronach ujœcia Przekopu Wis³y. Gromadzi w okresie migracji i zimowania wielotysiêczne stada ptaków, m.in. mewy pospolitej Larus canus (**), mewy ma³ej L. minutus (**), rybitwy rzecznej Sterna hirundo (**, DP I), rybitwy czubatej S. sandvicensis (**, DP I, PK CR), rybitwy czarnej Chlidonia niger (**, DP I), biegusa zmiennego Calidris alpinus (**, DP I), siewnicy Pluvialis squatarola (**), œniegu- ³y Plectrophenax nivalis (**, jedno z niewielu sta³ych zimowisk w kraju) oraz kaczek, w tym ogorza³ki Aythya marila (**), czernicy A. fuligula, lodówki Clangula hyemalis (**) i g¹go³a (**). Regularnie ¿eruje tu bielik (**, DP I, PK LC), gniazduje zaœ m.in. b¹k Botau- rus stellaris (**, DP I, PK LC), ohar Tadorna tadorna (**, PK LC), ostrygojad (**, PK VU), sieweczka obro¿na (**, PK VU), sieweczka rzeczna Charadrius dubius (**) oraz do 31 par rybitwy bia³oczelnej (**, DP I, PK NT). Awifauna obiektu wykazuje du¿e i nieprze- widywalne zmiany z roku na rok, w zwi¹zku z pojawianiem siê i znikaniem piaszczystych wysp w ujœciu Wis³y, st¹d w niektórych latach rejestrowano tu kolonie lêgowe œmieszki Larus ridibundus (**), rybitwy czubatej (**, DP I, PK CR, jedyne gniazdowisko w Polsce), rybitwy popielatej (**, DP I, PK LC, jedyne gniazdowisko w Polsce) i rybitwy zwyczajnej (**). Wyj¹tkowo obserwowano tu lêgi sieweczki morskiej Charadrius alexandrinus (**, DP I) (Gromadzki 2004, Gerstmannowa 2001, Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Rezer- wat jest równie¿ jedynym na ni¿u Polski stanowiskiem rzadkiego porostu Caloplaca cre- nulata (Kukwa 2000) oraz jednym z nielicznych w granicach Gdañska i metropolii stanowisk bobra (*, DH II) (Aszyk i Kistowski 2002). Najcenniejszymi elementami flory naczy-

49 niowej s¹: kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens (**, PG VU, PL V) i miko³a- jek nadmorski Eryngium maritimum (**, PG NT). „Ptasi Raj”. Obejmuje jeziora przybrze¿ne, powsta³e przy ujœciu Wis³y Œmia³ej oraz fragment mierzei nadmorskiej, z roœlinnoœci¹ wydmow¹ (DH I), szuwarami i resztkami zbiorowisk halofilnych (DH I) oraz lasem. We florze m.in.: mlecznik nadmorski Glaux maritima (**, PG VU), sit Gerarda Juncus gerardi (PL V, PG VU), aster solny Aster tripo- lium (**, PL V, PG VU), nasiêŸrza³ pospolity (**, PG VU) i miko³ajek nadmorski (**, PG NT) (Buliñski 1996). Jest to miejsce gniazdowania 20 gatunków ptaków wodno-b³otnych (Zieliñska 2004), w tym: zausznika Podiceps nigricollis (**, #), b¹ka (**, DP I, PK LC), ohara (**, PK LC), b³otniaka stawowego Circus aeruginosus (**, DP I), ¿urawia (**, DP I), zielonki Porzana parva (**, DP I, PK NT), kropiatki Porzana porzana (**, DP I, PL DD), ostrygojada Haematopus ostralegus (**, PK VU), sieweczki obro¿nej Charadrius hiaticu- la (**, PK VU), s³onki (PL DD), rybitwy bia³oczelnej Sterna albifrons (**, DP I, PK NT), podró¿niczka Luscinia svecica (**, DP I, PK NT) i w¹satki Panurus biarmicus (**, PK LC). W okresie migracji jeziora rezerwatu gromadz¹ tysi¹ce kaczek i setki ³abêdzi krzykli- wych (**, DP I). S¹ te¿ miejscem rozrodu rzadkiej ropuchy paskówki Bufo calamita (**, #) i ropuchy zielonej Bufo viridis (**) (PrzewoŸniak red. 1996). Wœród owadów na uwagê zas³uguje wa¿ka Sympetrum depressiusculum (najdalsze na pó³nocy stanowisko w Euro- pie) oraz rzadkie, tyrfofilne pluskwiaki Notonecta lutea i N. reuteri (Mielewczyk 1970); ssaki reprezentuje m.in. rzêsorek rzeczek (**), wyj¹tkowo obserwowano tu rozród foki pospolitej Phoca vitulina (**, DH II) (PrzewoŸniak red. 1996). • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Wyspy Sobieszewskiej” „¯u³aw Gdañskich”.

V-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 11): • U¿ytki ekologiczne: 95. „Bunkry przy Gaspolu”. Betonowe schrony na wydmach poroœniêtych lasem i zaroœlami – wa¿ne zimowisko nietoperzy: nocka Natterera (**) i nocka rudego (**), sporadycznie równie¿ nocka du¿ego (**, DH II) i gacka brunatnego (**) (Jarzembowski i in. 2000). Zbiorniki wodne w schronach s¹ zimowiskiem p³azów, zw³aszcza ¿aby trawnej (**), a zbiornik na zapleczu wydm, nieopodal bunkrów, jest jednym z nielicznych w Gdañsku miejsc rozrodu grzebiuszki ziemnej Pelobates fuscus (**) (B³a¿uk dane niepubl.). 96. „Karasiowe Jeziorka”. Oczka wodne, w ci¹gu zag³êbieñ miêdzywydmowych, w leœnym pasie Górek Zachodnich, ze zbiorowiskami wodnymi i bagiennymi, rozpowszech- nionymi niegdyœ w pasie Mierzei Wiœlanej ko³o Gdañska, aktualnie zaœ zanikaj¹ (m.in. w wyniku wydobywania bursztynu metod¹ hydrauliczn¹). Stanowi¹ ostojê wielu gatun- ków rzadkich i gin¹cych w obszarze aglomeracji, zarówno roœlin, jak i zwierz¹t (Buliñski mat. niepubl.). 97. „Leœne bagno na Stogach”. Œródleœne oczko, otaczone pasem zabagnienia, z interesuj¹c¹ roœlinnoœci¹ wodn¹ oraz gatunkami, jak np. bobrek trójlistkowy (*) (Buliñ- ski 2000h). W otoczaj¹cym lesie wystêpuje m.in.: paprotka zwyczajna Polypodium vulgare (**), bluszcz pospolity (*) oraz wiciokrzew pomorski (**, PG VU). 98. „£acha na Stogach”. Obejmuje ciek £achê, wraz z szuwarowymi brzegami, oraz kompleks przyleg³ych, dawnych pastwisk (Buliñski 2000h), które wyró¿nia³a w przesz³o-

50 œci obecnoœæ s³onaw – ³¹k z udzia³em gatunków halofilnych. Teraz dominuje roœlinnoœæ ruderalna, a halofity trwaj¹ g³ównie w rowach, jak np. mlecz b³otny (PG NT), koniczyna rozdêta Trifolium fragiferum (PG NT); roœnie tu równie¿ starzec gorczycznikowy Senecio barbaraeifolius (PG VU). W pobli¿u, nad Martw¹ Wis³¹, rosn¹ te¿: nostrzyk z¹bkowany Melilotus dentata (PG VU) (Buliñski 2000e) oraz aster solny (**, PL V, PG VU). 99. „Ma³y Pusty Staw”. Podawanych st¹d by³o wiele bardzo rzadkich gatunków roœlin (por. Abromeit i in. 1898-1940), które niestety wyginê³y. Obiekt by³ objêty ochron¹ rezerwatow¹ na pocz¹tku XX w. (por. Schwarz 1967), a ostatnio (rok 2006) uleg³ powa¿nej degradacji, w wyniku hydraulicznego pozyskiwania tu bursztynu. 100. „Oksywskie Nocki”. Ceglano-betonowy schron w zalesionym zboczu ko³o ul. Zielonej w dzielnicy Gdynia-Babie Do³y. Zimowisko nietoperzy: nocka du¿ego (**, DH II, IUCN LR: nt), nocka rudego Myotis daubetnonii (**), nocka Natterera Myotis nattereri (**), mroczka póŸnego Eptesicus serotinus (**) i gacka brunatnego Plecotus auritus (**). 101. „Sobieszewska Pastwa i Szuwary”. Pas szuwaru trzcinowego, a tak¿e fragment terasy, zajêtej w przesz³oœci przez pastwiska, gdzie w obni¿eniach trwa roœlinnoœæ halofilna. Notowano tu m.in.: aster solny (**, PL V, PG VU), mlecznik nadmorski (**, PG VU), sit Gerarda (PL V, PG VU) i œwibkê morsk¹ Triglochin maritimum (PG VU) (Buliñski 2002). Ponowienie wypasu oraz zalewania terenu mo¿e wzmocniæ zespo³y halofilne. 102. „Szuwary w Przegalinie”. Szuwar trzcinowy wzd³u¿ brzegu Martwej Wis³y, z paskiem kidziny oraz skupieniem (zw³aszcza przy kamiennej opasce brzegu) roœlin s³o- nolubnych, jak np.: dziêgiel (arcydziêgiel) litwor nadbrze¿ny Angelica archangelica subsp. litoralis (**), aster solny (**, PL V, PG VU) i mlecznik nadmorski (**, PG VU). 103. „Szuwary Wyspy Sobieszewskiej”. Pas szuwaru trzcinowego, z przylegaj¹- cym zbiorowiskiem na tzw. kidzinie (szcz¹tki, g³ównie roœlinne, wyrzucone przez wodê). W lukach szuwaru obecna roœlinnoœæ b³otna i halofilna, z udzia³em m.in. astra solnego (**, PL V, PG VU); na skraju obiektu wystêpuje pop³och pospolity (PG NT). 104. „W¹wóz Kalkucz”. Interesuj¹ce rozciêcie erozyjne klifu, poroœniête dobrze zachowanym lasem liœciastym – g³ównie kwaœn¹ buczyn¹ ni¿ow¹ (DH I) i ¿yzn¹ buczyn¹ ni¿ow¹ (DH I); kilka cennych gatunków roœlin, jak np. wawrzynek wilcze³yko (** PG LC), paprotka zwyczajna Polypodium vulgare (**) (Mieñko i in. 1995d). 105. „Wiciokrzew pomorski, tajê¿a i pomocnik ko³o Orlinek”. Na zboczu najstar- szego pasa wydmowego ko³o Orlinek, w leœnym zbiorowisku znajduj¹ siê stanowiska m.in.: wiciokrzewu pomorskiego (**, PG VU), tajê¿y jednostronnej (**, PG NT) i pomocnika baldaszkowego Chimaphila umbellata (**, PG NT) (Buliñski 2002). 106. „Wielki Pusty Staw”. Jeden z wiêkszych zbiorników w Gdañsku, z bogat¹ flor¹ (np. ³¹czeñ baldaszkowy Butomus umbellatus) (Buliñski mat. niepubl.) oraz urozmaicon¹ faun¹; wa¿ny m.in. ze wzglêdu na odbywaj¹ce tu rozród p³azy: ropuchê szar¹ (**), ¿abê wodn¹ (**) i traszkê zwyczajn¹ (**) (B³a¿uk inf. ustna) oraz miejsce odpoczynku ptaków przelotnych. 107. „Wydma w Górkach Zachodnich”. Najwy¿sza w tej czêœci Gdañska piaszczy- sta wydma (22,2 m n.p.m.), nazywana „•ródlan¹ Gór¹”, pokryta lasem oraz fragmentami muraw. Rosn¹ tu m.in.: ciemiê¿yk bia³okwiatowy Vincetoxicum hirundinaria (PG NT), kostrzewa poleska Festuca polesica (PG VU), paprotka zwyczajna (**), turzyca piaskowa Carex arenaria (*). W ramach ochrony zbocza przed erozj¹ wykonano p³otki zaporowe i nasadzenia drzew (pocz¹tek XXI w.), co prowadzi do zaniku muraw.

51 108. „Zielone Wyspy na Wiœle Œmia³ej”. Rozleg³e szuwary trzcinowe oraz urozmaicona roœlinnoœæ l¹dowa, zajmuj¹ca refulat z pog³êbiania ujœcia Wis³y Œmia³ej (pocz¹tek lat 60. XX w.), niegdyœ – skupienie roœlinnoœci halofilnej (por. Piotrowska 1980, 1986). Do dziœ rosn¹ tu m.in.: aster solny (**, PL V, PG VU), mlecz b³otny (PG NT), sit Gerarda (PL V, PG VU). Zaroœla tworzy m.in. jarz¹b szwedzki (**, PL V, PG DD) i rokitnik zwyczajny Hippophaë rhamnoides (**) (Buliñski 2002 mat niepubl.). Szuwar jest dogodnym miejscem gniazdowania ptaków oraz ostoj¹ dla zwierzyny z pobliskiego lasu. 109. „Zimozió³ Wyspy Sobieszewskiej”. W pasie najstarszych wydm, ci¹gn¹cych siê miêdzy Sobieszewem i Orlinkami, znajduje siê obfite stanowisko zimozio³u pó³nocnego (**, PG NT) (Buliñski 2002). Wymaga ono objêcia ochron¹, dla zabezpieczenia przed ewentualn¹ degradacj¹ w wyniku rozmaitych dzia³añ cz³owieka. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy 110. „Twierdza Wis³oujœcie” (to¿samy z SOOS PLH 220030). Kompleks XVII- XIX-wiecznych fortyfikacji ceglanych, wraz z otaczaj¹cym systemem fos i zieleni¹ wysok¹ porastaj¹c¹ wa³y. Najwiêksze zimowisko nietoperzy na terenie TOM – do 313 osobni- ków z 9 gatunków: nocka du¿ego (**, DH II), nocka Natterera (**), nocka w¹satka (**), nocka Brandta Myotis brandtii (**, # jedyne stanowisko we wschodniej czêœci Pobrze¿a Ba³tyku), nocka rudego (**), nocka ³ydkow³osego Myotis dasycneme (**, PK EN, DH II, jedyne zimowisko w regionie), mroczka póŸnego Eptesicus serotinus (**), karlika wiêk- szego (**) i gacka brunatnego (**) (Ciechanowski i Przesmycka 2001, Ciechanowski i Sachanowicz 2003b, Sachanowicz i Ciechanowski 2005). Z ptaków na uwagê zas³uguje zimorodek (**, DP I), z roœlin naczyniowych m.in.: lulek czarny (PG VU), mlecz b³otny Sonchus paluster (PG NT), perz sitowy Elymus farctus subsp. boreali-atlanticus (PL E, PG EN) (Buliñski dane niepubl.).

Obszar VI. Zachodnie otoczenie Trójmiasta Peryferyjne w stosunku do Trójmiasta tereny rolno-leœne, objête procesami suburbanizacji, z liczn¹ zabudow¹ rekreacyjn¹. Posiadaj¹ szereg cennych przyrodniczo obiek- tów, rozproszonych g³ównie wœród mozaiki pól uprawnych, lasów, jezior i wsi.

VI-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • U¿ytki ekologiczne: „Œmieszka w Bojanie”. Œródpolne rozlewiska, zasiedlone przez najwiêksz¹ na Poje- zierzu Kaszubskim koloniê mewy œmieszki (**). Przy niej gnie¿d¿¹ siê inne, cenne gatunki ptaków, m.in. perkoz zausznik (**, jedyne stanowisko na Poj. Kaszubskim), b³otniak stawowy (**, DP I), ¿uraw (**, DP I) i mewa czarnog³owa (**, DP I, #). Obecne granice u¿ytku wymagaj¹ rozszerzenia ich na ca³y obszar kolonii i przyleg³ych mokrade³ oraz podniesienia rangi obiektu do rezerwatu przyrody (PrzewoŸniak red. 2001). „Tuchomskie Moczary”. Zag³êbienie z torfowiskiem wysokim (DH I) i bogat¹ populacj¹ przygie³ki brunatnej (**, PL V, PG EN, jedno z dwóch stanowisk na Pojezierzu Kaszubskim). Towarzysz¹ jej m.in.: modrzewnica pospolita (PG NT), rosiczka okr¹g³olistna (**, PL R) i 10 gatunków torfowców, m.in. Sphagnum magellanicum (**), S. fuscum (**, PL V), S. contortum (**), S. fimbriatum (**) i S. russowii (**) (Budyœ i in. 2004). Niezbêdne jest rozszerzenie granic obiektu na s¹siednie torfowisko.

52 VI-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 7, 8): • Rezerwaty przyrody: 111. „Pêpowskie Gr¹dy”. P³at dobrze wykszta³conego gr¹du subatlantyckiego (DH I) ze starodrzewem, na zboczach niewielkiej dolinki. Stanowisko bluszczu pospolitego (*) i kopytnika pospolitego (PG NT). 112. „Œmieszka w Bojanie”. Proponowane powiêkszenie istniej¹cego u¿ytku ekologicznego i zmiana prawnej formy ochrony na rezerwat przyrody. • U¿ytki ekologiczne: 113. „Bursztynnik”. Dolina strumienia Trzy Rzeki z p³atami cennej roœlinnoœci – œwie¿ych ³¹k (DH I), ³êgu (DH I) i gr¹du gwiazdnicowego (DH I). We florze m.in. tojad dzióbaty (**, PG VU, gatunek górski) oraz pe³nik europejski (**, PG VU) (Mieñko i in. 1993a). 114. „Byczy Moczar”. Rozleg³y kompleks potorfi na wsch. od Ma³kowa, czêœciowo zarastaj¹cy. Stanowisko m.in. wid³aka ja³owcowatego (**). 115. „D¹brówka w D¹browie”. Œródpolna kêpa lasu z cennym zestawem gatunków, zw³aszcza typowych dla œd¹brów, m.in. bukwicy zwyczajnej Betonica officinalis (PG NT), turzycy pagórkowej Carex montana (PG NT), olszewnika kminkolistnego (PG NT). 116. „Jezioro Jelonek”. Niedu¿e jezioro lobeliowe (DH I), z gatunkami typowymi dla tych cennych, gin¹cych zbiorników (Lenartowicz mat. niepubl.) oraz stanowisko interesuj¹cych gatunków wa¿ek: Sympetrum striolatum (gatunek œródziemnomorski), Lestes virens (#) i Leucorrhinia dubia (#, tyrfobiont) (Wendzonka 2003). Ochrona jest konieczna, zw³aszcza, ¿e w otoczeniu intensywnie rozwija siê zabudowa letniskowa. 117. „Jezioro Wycztok i Torfowisko”. Jezioro lobeliowe (DH I), z obecnoœci¹ lobe- lii jeziornej (**, PL V, PG VU), brze¿ycy jednokwiatowej (**, PL R, PG VU) i poryblinu jeziornego (**, PL V, PG VU) – w bardzo obfitych populacjach (Buliñski i Lenartowicz mat. niepubl.). Na ochronê zas³uguje te¿ przylegaj¹ce torfowisko, z obecnoœci¹ m.in.: turzycy sk¹pokwiatowej Carex pauciflora (PG CR, PL V, jedno z dwóch wspó³czesnych stanowisk w regionie – Bloch-Or³owska 2005a), przygie³ki bia³ej (PG NT), a tak¿e trzech gatunków rosiczek (**, PL V, PG VU) (Buliñski mat. niepubl.). Jest tu stanowisko ¿mii zygzakowatej (**), w tym odmiany melanistycznej tego gatunku. Ze wzglêdu na rozwój zabudowy letniskowej w otoczeniu zbiornika, powinien on zostaæ szybko objêty ochron¹. 118. „Kczewskie Turzyce”. Rozszerzenie rynny dolinnej bezimiennego cieku – do- p³ywu strumienia Trzy Rzeki. Obejmuje wilgotne ³¹ki ekstensywnie u¿ytkowane (DH I), zaroœla wierzbowe i zbocza doliny poroœniête lasami liœciastymi. Stwierdzono tu stanowisko turzycy strunowej (**, PL V, PG EN) i w¹tlika b³otnego Hammarbya paludosa (**, PL V, PG EN) (Bloch-Or³owska, 2005b). 119. „Klukowskie Oczko”. Niewielki zbiornik (wyrobisko) przy ul. Azymutowej w dzielnicy Gdañsk-Klukowo, stanowi¹cy wa¿ne miejsce rozrodu p³azów – traszki zwyczajnej (**), a zw³aszcza rzadkich na terenie Trójmiasta: kumaka nizinnego Bombina bombina (**, DH II, PL DD) i ropuchy paskówki (**, #). 120. „Kuku³kowa M³aczka”. Niewielki fragment sk³onu z wysiêkami, ze zbiorowiskiem ³¹kowo-zio³oroœlowym i obfit¹ populacj¹ (ponad 100 okazów) stoplamka (kuku³ki) Dactylorhiza spp. (**) (Buliñski mat. niepubl.). 121. „Leœne Jary ko³o Kielna”. Enklawa lasu z pomnikowymi okazami buków i dêbów, porozcinana g³êbokimi jarami z wysiêkami i gr¹dem (DH I). We florze m.in.

53 czerniec gronkowy (PZ V, PG LC) i gatunki górskie, np. manna gajowa (PZ R, PG NT), przetacznik górski (PG NT). 122. „Lêgowisko ko³o Koleczkowa”. Torfowisko (DH I) z jeziorkiem – lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 123. „£¹ki nad Jeziorem Wysockim”. Pó³nocna czêœæ rynny Jeziora Wysockiego na zapleczu Lasów Oliwskich, zajêta przez wilgotne i podmok³e ³¹ki ekstensywnie u¿ytkowane (DH I) lub porzucone i zarastaj¹ce krzewami, z bogat¹ flor¹ naczyniow¹. 124. „Potorfia Bojana”. Dwa fragmenty potorfii, z bogat¹ flor¹; rosn¹ tu m.in.: przygie³ka bia³a (PG NT), rosiczka okr¹g³olistna (**, PL R), turzyca bagienna (**, PL V, PZ V, PG NT), turzyca dwupienna Carex dioica (PZ E, PG VU), zaœ na obrze¿ach – stoplamki (**). 125. „Rosiczki Piekie³ka”. Obiekt obejmuje oczko dystroficzne, otoczone pasem p³a mszarnego oraz bór bagienny z potorfiami. Wystêpuj¹ tu m.in.: turzyca bagienna (**, PL V, PG NT), bagnica torfowa (**, PG VU) oraz trzy gatunki rosiczek – okr¹g³olistna (**, PL R), d³ugolistna (**, PL V, PG VU) i poœrednia (**, PL V, PG VU) (Lenartowicz mat. niepubl.). 126. „Rynny Dobrzewina”. Trzy rozciêcia erozyjne z ciekami, w zboczu rozleg³ej rynny – cenne enklawy lasu w rolniczym krajobrazie, z ³êgiem (DH I) i gr¹dem (DH I) oraz flor¹, z udzia³em licznych interesuj¹cych gatunków, w tym górskich. 127. „Rynny Kielna”. Dwa rozciêcia erozyjne w zboczu rynny, z ciekami oraz gr¹- dem (DH I) na zboczach. We florze m.in. gatunki górskie: koz³ek bzowy Valeriana sambu- cifolia, przetacznik górski, tojeœæ gajowa (Buliñski mat. niepubl.). 128. „Stoplamek”. Obiekt maj¹cy chroniæ bogat¹ populacjê stoplamka (kuku³ki) szerokolistnego (**, PG NT) (Lenartowicz mat. niepubl.). 129. „Torfowiska ko³o Koleczkowa”. Torfowiska (DH I) z cennymi gatunkami, m.in. bagnic¹ torfow¹ (**, PG VU), turzyc¹ bagienn¹ (**, PL V, PG NT), turzyc¹ dwupienn¹ (PG VU), rosiczk¹ okr¹g³olistn¹ (**, PL R), ba¿yn¹ czarn¹, borówk¹ bagienn¹ i stoplamkami (kuku³kami) Dactylorhiza spp. (**) (Buliñski mat. niepubl.). 130. „Torfowiska ko³o £ebna”. Dobrze zachowane p³aty zespo³ów torfowiskowych (DH I), z licznymi rzadkimi gatunkami (Lenartowicz mat. niepubl.). 131. „Torfowisko Jeleñskiej Huty” („Otal¿ynko”). Torfowisko, w przesz³oœci eksploatowane, obecnie posiadaj¹ce interesuj¹c¹ roœlinnoœæ i florê, z udzia³em m.in. bagna zwyczajnego (**), modrzewnicy pospolitej (PZ V, PG NT), rosiczki okr¹g³olistnej (**, PL R) i obficie – ¿urawiny drobnoowocowej Oxycoccus cfr. microcarpus (PL V, PZ E, PG EN) (Lenartowicz mat. niepubl.). 132. „Torfowisko ko³o Stoszewa”. Zespo³y torfowiskowe (DH I), z udzia³em wielu rzadkich gatunków, jak m.in.: gr¹¿el drobny Nuphar cfr. pumila (**, PZ V, PG VU), przygie³ka bia³a (PG NT), p³ywacz (**), rosiczka d³ugolistna (**, PL V, PG VU) i okr¹g³olistna (**, PL R), wrzosiec bagienny (**, PG VU), ¿urawina drobnoowocowa (PL V, PZ E, PG VU) (Lenartowicz mat. niepubl.). 133. „Torfowisko £ebieñskiej Huty”. Cenne torfowisko mszarne (DH I) z dobrze zachowanymi zespo³ami oraz obfitymi populacjami takich gatunków, jak rosiczka okr¹- g³olistna (**, PL R), przygie³ka bia³a (PG NT), bagno zwyczajne (**) i ba¿yna czarna (Lenartowicz mat. niepubl). 134. „Torfowisko Piekie³ka”. Torfowisko z cennymi p³atami roœlinnoœci torfowiskowej (DH I), z szeregiem rzadkich gatunków. Na uwagê zas³uguje m.in. bardzo obfita populacja bagnicy torfowej (**, PG VU) (Lenartowicz mat. niepubl.).

54 135. „Torfowiskowe oczka Dobrzewina”. Ma³e œródleœne torfowiska mszarne (DH I), z dobrze zachowanymi zespo³ami oraz bogatym zestawem gatunków, w tym m.in. bagnic¹ torfow¹ (**, PG VU), rosiczk¹ okr¹g³olistn¹ (**, PL R); miejsce gniazdowania ¿urawia (**, DP I) (Buliñski mat. niepubl.). 136. „Torfy G³odawa”. Torfowisko z oczkami wodnymi i borem bagiennym (DH I), z cenn¹ flor¹ – m.in.: bagnica torfowa (**, PG VU), rosiczka okr¹g³olistna (**, PL R), turzyca bagienna (**, PL V, PZ V) (Lenartowicz mat. niepubl.). 137. „Wisz¹ca M³aczka”. Fragment zbocza doliny, z wysiêkami, zajêty przez p³at zbiorowiska ³¹kowo-zio³oroœlowego, z obecnoœci¹ storczyka stoplamka(**). 138. „•ródliska ko³o Bojana i Koleczkowa”. Teren leœny z niszami Ÿródliskowymi, z których woda sp³ywa strumykami, zajêty przez zbiorowiska Ÿródliskowe oraz towarzysz¹ce im szuwary i zio³oroœla, m.in. z rze¿uch¹ gorzk¹ Cardamine amara (Buliñski mat. niepubl.). • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: 139. „Dolina Strzelenki”. Odcinek doliny Strzelenki, z p³atami gr¹du (DH I), zaro- œlami g³ogów, ³¹kami i zio³oroœlami, m.in. z pe³nikiem europejskim (**, PG VU) i szcza- wiem wodnym Rumex aquaticus (PG NT). Stanowisko turzycy dr¿¹czkowatej (PG NT) (Lenartowicz, Buliñski mat. niepubl.). 140. „Martenki”. Dolina strumienia ze stromymi zboczami i p³atami kwaœnej buczyny ni¿owej (DH I) (Mieñko i in. 1993a). 141. „Rynna Jeziora Orzechowskiego”. Rynna z ciekiem i malowniczym jeziorem; interesuj¹ce zbiorowiska wodne, szuwarowe oraz torfowiskowe, z rzadkimi gatunkami, m.in. stoplamkami (**), pe³nikiem europejskim (**, PG VU) (Buliñski mat. niepubl.). Czêœæ zboczy rynny zajmuj¹ lasy oraz pastwiska i pola. 142. „Rynna Kczewsko-Tuchomska”. Rynna glacjalna z wieloma cennymi siedliskami nieleœnymi (jeziora, Ÿródliska, torfowiska mszarne – DH I, ³¹ki storczykowe, ¿arnowczyska), p³atami lasów (nasadzenia sosnowe, gr¹dy – DH I) oraz z interesuj¹cym przyrodniczo grodziskiem nad Jeziorem Tuchomskim. Maj¹ tu swoje stanowiska m.in. zimo- zió³ pó³nocny (**, PG NT), tojeœæ gajowa (gatunek górski), dziurawiec rozes³any (PG NT) i przêstka pospolita Hippuris vulgaris (PG VU) (Buliñski mat. niepubl.). Nad Jeziorem Kczewskim odnotowano bobra europejskiego (*, DH II) (Aszyk i Kistowski 2002), zaœ nad Jeziorem Tuchomskim b³otniaka stawowego (**, DP I) i nurogêsia Mergus merganser (**). 143. „Tokarskie Pnie”. W¹ska erozyjna dolina strumienia Trzy Rzeki, wraz z licznymi, zalesionymi w¹wozami; stanowiska rzadkich gatunków roœlin oraz drzewa o wymiarach pomnikowych (Mieñko i in. 1993a). 144. „Zbocza Doliny Strzelenki”. Strome, lewe orograficznie zbocze doliny rzeki Strzelenki, m.in. z wykszta³conymi zbiorowiskami gr¹dowymi (DH I).

Obszar VII. „Lasy Otomiñskie i okolice” Kompleks lasów, z przewag¹ kwaœnej buczyny ni¿owej (DH I) i lasu bukowo-dêbo- wego oraz licznymi mokrad³ami w zag³êbieniach terenu. Wystêpuje tu wiele interesuj¹- cych gatunków roœlin, m.in. pomocnik baldaszkowy (**, PG NT), gruszycznik jednokwiatowy (PG NT), wroniec widlasty (**, PG PG NT, gatunek górski), jak te¿ zwierz¹t: m.in. grzebiuszka ziemna (** – Buliñski mat. niepubl.), ¿mija zygzakowata (**, stanowisko najbli¿sze Gdañska – B³a¿uk mat. niepubl.).

55 VII-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Rezerwat przyrody „Bursztynowa Góra”. Zalesione wyrobiska dawnej, odkrywkowej kopalni bursztynu (osobliwoœæ archeologiczno-geologiczna). Jedyny rezerwat przyrody nieo¿ywionej w regionie, który dziêki wy³¹czeniu jego drzewostanów z gospodarki leœnej, staje siê wa¿n¹ ostoj¹ ró¿norodnoœci biologicznej, np. zwi¹zanej z martwym drewnem. Cenne s¹: fragmenty olsu w zag³êbieniu terenu, miejsce gniazdowania ¿urawia (**, DP I), jak te¿ bogactwo gatunków – zw³aszcza grzybów. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Doliny Raduni” „Otomiñski”.

VII-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 8): • U¿ytki ekologiczne: 145. „Jezioro Otomiñskie”. Jezioro eutroficzne, wraz z przyleg³ymi p³atami olsów i torfowisk, o du¿ym znaczeniu dla nauki, stanowi locus typicus czterech, opisanych st¹d gatunków ma³¿oraczków: Candona alexandri, C. prespica pomeranica, Cyclocypris laevis var. labialis, Cypria ophtalmica var. lata (Sywula 1980). Stwierdzono tu równie¿ kilka innych, rzadko spotykanych skorupiaków z tej grupy, jak np. Cypridopsis obesa (Sywula i in. 1982). Na pó³wyspie, wcinaj¹cym siê w jezioro, jest grodzisko wczesnoœredniowiecz- ne oraz cenna flora leœna, m.in. z geofitami wiosennymi, jak przylaszczka pospolita (**). Utworzenie u¿ytku nie wyklucza utrzymania obecnej funkcji rekreacyjnej jeziora. 146. „£ozy w Kie³pinie Górnym”. Pod³u¿ne zag³êbienie terenu ze zbiornikiem, w wiêkszoœci zajêtym przez zaroœla ³ozy i zbiorowiska szuwarowe. Wystêpuj¹ tu m.in. osoka aloesowata Stratiotes aloides, okrê¿nica bagienna Hottonia palustris oraz du¿e bogactwo gatunków nadwodnych (Buliñski 2002 mat. niepubl.). Jest to dogodne miejsce bytowania i zatrzymywania siê na przelotach ptaków wodno-b³otnych oraz korzystne miejsce rozrodu p³azów, w tym du¿ej populacji traszki zwyczajnej (**) (B³a¿uk dane niepubl.). 147. „Rzekotka w Kowalach”. Niewielkie, zaroœniête szuwarami rozlewiska na ³¹kach, w pobli¿u wsi Kowale i granicy Gdañska. Jedyne w bezpoœrednim s¹siedztwie aglomeracji miejsce rozrodu rzekotki drzewnej Hyla arborea (**, #) (B³a¿uk i Madanecki dane niepubl.). 148. „Smêgorzyñskie Bagno”. Nieckowate zag³êbienie terenu, otoczone ³agodnymi zboczami zajmuje czêœciowo zbiornik wodny i czêœciowo nachodz¹ce na niego torfowisko, z obrze¿em z szuwarów i roœlinnoœci bagiennej. Z gatunków rzadszych w aglomeracji rosn¹ tu np. trzcinnik lancetowaty Calamagrostis canescens, czermieñ b³otna, turzyca brze- gowa Carex riparia, tojeœæ bukietowa Lysimachia thyrsiflora (Buliñski 2002 mat. niepubl.). 149. „Torfowisko w Kie³pinie Dolnym”. Oczko wodne, czêœciowo zajête przez szuwary i zaroœla ³ozy, a tak¿e torfowisko, nasuwaj¹ce siê na zbiornik, z obecnoœci¹ procesów torfotwórczych i dobrze zachowanym pok³adem torfu. Stanowi ono rezerwuar gin¹cych gatunków roœlin mokrad³owych, a równie¿ ostojê zwierzyny, w okresach wzmo¿onej penetracji ludzi w przyleg³ych lasach (Buliñski 2002 mat. niepubl.). 150. „Torfowisko w lesie na po³udnie od Smêgorzyna”. Œródleœne torfowisko na dnie obni¿enia pochodzenia wytopiskowego, cechuj¹ce siê specyficzn¹ roœlinnoœci¹ i flor¹. Bogat¹ populacjê ma tu bagnica torfowa (**, PG VU, jedyne stanowisko w Gdañsku),

56 wystêpuj¹ m.in.: bagno zwyczajne (**), modrzewnica pospolita (PG NT), rosiczka okr¹- g³olistna (**, PL R), borówka bagienna (Buliñski 2002 mat. niepubl.). 151. „Uroczysko na po³udnie od Smêgorzyna”. Teren od dawna osuszonego i zale- sionego torfowiska otoczony pó³koliœcie przez leœne zbocza. Wystêpuje tu m.in.: bogata populacja wid³aka ja³owcowatego (**), bagno zwyczajne (**). Obiekt stanowi ostojê zwierzyny, szczególnie w okresach masowej penetracji lasów (zbiór jagód i grzybów).

Obszar. VIII. ¯u³awy w okolicach Gdañska i Dolina Dolnej Wis³y Fragment rozleg³ej równiny aluwialnej w delcie Wis³y, przylegaj¹cy do granic miasta Gdañska (czêœciowo w jego granicach). Wystêpuj¹ tu agrocenozy ze zbiorowiskami segetalnymi, rozleg³e ³¹ki, szuwary, gêsta sieæ kana³ów oraz ujœciowe odcinki kilku rzek. Stanowi ostojê ptaków, zarówno zwi¹zanych z krajobrazem rolniczym, jak i wodno-b³otnych. Odbywaj¹ tu równie¿ rozród liczne p³azy, np. du¿e populacje ¿aby œmieszki (**) i ¿aby wodnej (**) stwierdzone w Mot³awie (B³a¿uk dane niepubl.). Od strony wschodniej s¹siaduje z tym obszarem pó³nocna czêœæ doliny dolnej Wis³y, cen- nego przyrodniczo obszaru (patrz: Sid³o i in. 2004), z dominuj¹cymi siedliskami ekstensywnie u¿ytkowanych ³¹k nizinnych (DH I) i pastwisk, z towarzysz¹cymi zaroœlami wierzbowymi. Wystêpuje tu szereg gatunków roœlin charakterystycznych dla dolin du- ¿ych rzek, znacznie wzbogacaj¹cych florê regionu o te sk³adniki. Jest wœród nich szereg taksonów rzadkich, zagro¿onych wyginiêciem. Poligon w Tczewie jest wskazywa- ny jako ostoja populacji rzekotki drzewnej (**, #) (Bartel i in. 1995). Na terenach tych gniazduj¹ te¿ interesuj¹ce gatunki ptaków: rycyk (**), krwawodziób (**), sieweczka rzeczna Charadrius dubius (**), kszyk i pliszka cytrynowa (**, #, jedno z kilku miejsc gniazdowania w Polsce). Jednak miêdzynarodowe znaczenie Doliny Dol- nej Wis³y widoczne jest dopiero w okresie wêdrówek ptaków, gdy¿ stanowi ona wa¿ny szlak migracyjny z pó³nocy na po³udnie i tym samym ponadregionalny korytarz migracyjny. Na ³¹kach lub w korycie rzeki gromadzi siê do 2500 gêsi bia³oczelnych Anser albifrons, do 1600 œwistunów Anas penelope (**, PK CR), ponad 2300 czajek Vanellus vanellus (**), do 6000 g¹go³ów (**, #) i do 1000 batalionów (**, DP I, PK EN). Reje- strowane s¹ te¿ m.in. migruj¹ce biegusy zmienne (**, DP I, PK EN), ³êczaki (**, DP I, PK CR), ro¿eñce Anas acuta (**, PK EN) i kuliki wielkie Numenius arquata (**, PK VU) (Gerstmannowa i in. 2001, Sid³o i in. 2004).

VIII-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Dolina Dolnej Wis³y” (SOOS) PLB 040003 „Ujœcie Wis³y” (OSOP) PLB 220004. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Œrodkowo¿u³awski” „¯u³aw Gdañskich”.

VIII-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 11): • U¿ytki ekologiczne: 152. „£¹ki zalewowe w dolinie Wis³y”. Ekstensywnie u¿ytkowane ³¹ki, miejsce gro- madzenia siê stad wielu gatunków ptaków na przelotach (Gerstmannowa i in. 2001).

57 153. „Miêdzywale Raduni i Mot³awy”. Tereny tzw. miêdzywala na odcinkach Ra- duni i Mot³awy w granicach Gdañska. S¹ tu m.in. zespo³y wodne, np.: rdestnic, rzêsy gar- batej Lemnetum gibbae, strza³ki wodnej Sagittario-Sparganietum emersi, gr¹¿ela ¿ó³tego (*), rukwi wodnej (**) i brodobrzanki wodnej (PG VU). Bogate i urozmaicone s¹ szuwary, z udzia³em m.in. dwóch gatunków pa³ek Typha spp., dziêgla (arcydziêgiela) litwora nadbrze¿nego (**), mlecza b³otnego (PG NT) i ³¹czenia baldaszkowego. Towarzysz¹ im zaro- œla wierzbowe, zgrupowania drzew, roœlinnoœæ porzuconych ³¹k i ruderalna. 154. „Szuwar przy P³oni”. Szuwar trzcinowy na brzegu Martwej Wis³y, do którego od strony wody wkracza rzêsa garbata Lemna gibba (PG NT) i kilka gatunków roœlin zanurzonych, a od l¹du – np. halofity: dziêgiel (arcydziêgiel) litwor nadbrze¿ny (**), aster solny (**, PL V, PG VU), sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, forma solniskowa ³obody oszczepowatej Atriplex prostrata (Buliñski 2002 mat. niepubl.). Szuwar jest miejscem bytowania licznych gatunków ptaków. 155. „Szuwar przy Rafinerii”. Rozleg³y szuwar trzcinowy przy brzegu Martwej Wis³y, wzbogacony o zbiorowiska rzês, m.in. z rzês¹ garbat¹ (PG NT), a tak¿e kilku roœlin zanurzonych. Na obrze¿ach s¹ zbiorowiska welonowe z kielisznikiem zaroœlowym Caly- stegia sepium (Buliñski 2002 mat. niepubl.).

Obszar IX. „Wybrze¿a Zatoki Puckiej” Rejon wybrze¿a Zatoki Puckiej posiada cenne pod wzglêdem przyrodniczym obszary kêp wysoczyznowych i ujœcia Pradoliny Redy-£eby. Zbocza kêp, schodz¹ce do morza, cechuj¹ siê obecnoœci¹ m.in. p³atów bogatych zbiorowisk leœnych – gr¹du (DH I) i buczyn (DH I), np. ko³o Rzucewa oraz zaroœli, jak np. w rejonie Swarzewa. Wiêksz¹ czêœæ obecnych tu brzegów klifowych charakteryzuje aktywnoœæ geomorfologiczna zboczy, a w zwi¹z- ku z tym istnienie ci¹gów sukcesji roœlinnoœci od zbiorowisk inicjalnych z podbia³em Tus- silago farfara i skrzypem polnym Equisetum arvense, po zaroœla z rokitnikiem zwyczajnym (**). Charakterystycznym i cennym elementem szaty roœlinnej s¹ urozmaicone wrzosowiska ¿arnowcowe (¿arnowczyska), obecne m.in. miêdzy Os³oninem i Mrzezinem (Ger- stmannowa, Lenartowicz 2000). Cenne s¹ równie¿ elementy zieleni kulturowej, jak np. s³ynna aleja lipowa do Rzucewa i resztki parku przy pa³acu (m.in. stary okaz tulipanowca Liriodendron tulipifera, pomnikowe kasztany jadalne). Pas wybrze¿a jest tak¿e wartoœcio- wy ze wzglêdów archeologicznych. Tereny kêp stanowi¹ obszary od pradziejów wykorzystywane rolniczo przez cz³owieka. St¹d bogata i interesuj¹ca flora segetalna, jakiej przy- k³adem mo¿e byæ pszeniec ró¿owy (PG VU; stanowisko ko³o W³adys³awowa odnalezione w roku 2004 (Buliñski mat. niepubl.). Przyleg³y do skraju Kêpy Swarzewskiej, podmok³y pas brzegu Zatoki Puckiej ko³o W³adys³awowa, objêty jest ochron¹ ze wzglêdu na zbiorowiska i gatunki halofilne (DH I), jako rezerwat przyrody „S³one £¹ki”. Wystêpuje tu wiele bardzo rzadkich i gin¹cych ostatnio gwa³townie gatunków, jak np. centuria nadbrze¿na (**, PL V, PG EN), ostrzew sp³aszczony Blysmus compressus, ostrzew rudy B. rufus (PG EN, PL V), babka nadmorska (**, PG VU), a zw³aszcza jarnik solankowy Samolus valerandi (PL R, PG EN, jedyne stanowisko w regionie). Niestety trwaj¹ obecnie intensywne dzia³ania w³aœcicieli ³¹k, na których utworzono rezerwat, na rzecz zlikwidowania tego chronionego obiektu. Lasy na klifie, miêdzy Swarzewem a Puckiem, maj¹ istotne znaczenie dla migruj¹cych drobnych ptaków, g³ównie wróblowych. Wynika to z ca³kowitego odlesienia przyleg³ych terenów, co wymusza koncentracjê przelotu na w¹skim pasie wybrze¿a (Mieñko i in. 1996a, b). Na

58 s³onych ³¹kach ko³o W³adys³awowa podczas wêdrówek zatrzymuj¹ siê niekiedy gêsi Anser spp. oraz ptaki siewkowe: biegus zmienny (**, DP I, PK EN), kszyk Gallinago gallinago i ³êczak (**, DP I, PK CR) (Meissner 1997). W bezpoœrednim s¹siedztwie kêp po³o¿one jest ujœcie Pradoliny Redy-£eby do Zato- ki Puckiej. Znajduj¹ siê tu najwiêksze i jedne z najlepiej zachowanych w regionie p³atów roœlinnoœci halofilnej – s³onych ³¹k (tj. s³onaw) Juncetum gerardi (DH I), pó³halofilnych szuwarów Scirpetum maritimi i zespo³u mannicy odstaj¹cej Puccinellio-Spergularietum. Pewne obszary zajmuj¹ równie¿ glikofilne i kalcyfilne ³¹ki na wysiêkach (DH I), olsy i murawy napiaskowe na wydmach, dominuj¹ natomiast szuwary trzcinowe, zaroœla wierzbowe i zmeliorowane ³¹ki. Reprezentowanych jest tu ponad 40 ró¿nych zbiorowisk niele- œnych. Flora obfituje w rzadkie i zagro¿one gatunki, w tym halofity: mlecznik nadmorski (**, PG VU), sit Gerarda (PL V, PG VU), sitowiec nadmorski, aster solny (**, PL V, PG VU), dziêgiel (arcydziêgiel) litwor nadbrze¿ny (**), koniczyna rozdêta (PG NT), babka nadmorska (**, PG VU) i centuria nadbrze¿na (**, PG EN, PL V). Na wale wydmowym w rezerwacie „Rzeczne £¹ki” liczn¹ populacjê (oko³o 1.800 osobników) tworzy miko³ajek nadmorski (**, PG NT). Z roœlin niezasolonych ³¹k warto wymieniæ takie, jak: t³ustosz pospolity Pinguicula vulgaris (**, PG CR), groszek b³otny Lathyrus palustris (PG VU, PL V), rutewka ¿ó³ta Thalictrum flavum (PG NT), gnidosz b³otny Pedicularis palustris (**, PG VU) oraz storczyki, jak: stoplamek plamisty (**, PG VU, PL V), stoplamek Traunste- inera (**, PG DD, PL V) i kruszczyk b³otny Epipactis palustris (**, PG VU, PL V); z roœlin wodnych na uwagê zas³uguje przêstka pospolita (PG VU) (Mieñko i in. 1995d, Herbich i Meissner 1997, Herbich i in. 1997). Rejon ujœcia Redy i okolice wsi Rewa cechuj¹ siê niezwykle bogat¹ awifaun¹ lêgow¹, reprezentowan¹ m.in. przez b¹ka (**, DP I, PK LC), ohara (**, PK LC), gêgawê Anser anser, szlachara (**, PK EN), b³otniaka stawowego (**, DP I), b³otniaka zbo¿owego Circus cyanus (**, DP I, PK VU), b³otniaka ³¹kowego C. pygargus (**, DP I), zielonkê (**, DP I, PK NT), kropiatkê (**, DP I, PL DD), ostrygojada (**, PK VU), biegusa zmiennego (**, DP I, PK EN, jedno z kilku miejsc gniazdowania w Polsce), sieweczkê obro¿n¹ (**, PK VU), krwawodzioba (**), kszyka, rybitwê bia³oczeln¹ (**, DP I, PK NT), pliszkê cytrynow¹ (**, # jedno z kilku miejsc gniazdowania w Polsce), w¹satkê (**, PK LC), potrzeszcza Milia- ria calandra (**, #), g¹siorka Lanius collurio (**, DP I) i jarzêbatkê (**, DP I). W olsie ko³o Mostów znajduje siê kolonia czapli siwej Ardea cinerea (*), licz¹ca oko³o 80 gniazd (Meis- sner 1997, Wójcik i in. 2002, Sid³o i in. 2004). W okresie migracji tutejsze ³¹ki i pla¿e gromadz¹ wiele tysiêcy ptaków siewkowych, m.in. ³êczaków (**, DP I, PK CR), batalionów (**, DP I, PK EN), biegusów zmiennych, biegusów krzywodziobych Calidris ferruginea (**) i biegusów rdzawych C. canutus (**). Przymorskie rozlewiska gromadz¹ równie¿ wiosn¹ migruj¹ce stada kaczek, g³ównie œwistuna Anas penelope (**, PK CR), ro¿eñca A. acuta (**, PK EN) i p³askonosa A. clypeata (**). S¹ one tak¿e miejscem rozrodu wszystkich trzech krajowych ropuch: szarej (**), zielonej Bufo viridis (**) i paskówki B. calamita (**, #).

IX-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Przybrze¿ne Wody Ba³tyku” (OSOP) PLB990002 „Zatoka Pucka” (OSOP) PLB 220005 „Zatoka Pucka i Pó³wysep Helski” (SOOS) PLH 220032.

59 • Nadmorski Park Krajobrazowy. • Rezerwaty przyrody: „Beka”. Kompleks ³¹k halofilnych i glikofilnych z cenn¹ flor¹ i awifaun¹. „Rzeczne £¹ki”. Kompleks szuwarów i s³onaw z cenn¹ awifaun¹. „S³one £¹ki”. Kompleks szuwarów i s³onaw z cenn¹ flor¹ halofiln¹.

IX-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6): • U¿ytek ekologiczny (Mieñko i in. 1995d) 156. „Rewskie B³ota”. Szuwary, ³¹ki i zbiorniki wodne z cenn¹ flor¹ oraz ostoja ptaków wodno-b³otnych. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy (Gerstmannowa red. 2000) 157. „Rzucewsko-Os³oniñski”. Ochrona zespo³ów dworsko-parkowych oraz cha- rakterystycznego krajobrazu leœno-³¹kowo-polnego w strefie krawêdziowej Kêpy Puckiej.

Obszar X. „Puszcza Dar¿lubska” Jest to najdalej wysuniêty na pó³noc Polski zwarty kompleks leœny, wraz z przyle- g³ym fragmentem doliny Redy (miêdzy Kana³em Redy, a jej starym korytem), nieck¹ Je- ziora ¯arnowieckiego oraz dolin¹ œrodkowego biegu rzeki Czarnej Wody. Wœród zbiorowisk leœnych dominuj¹: suboceaniczny bór œwie¿y, kwaœna buczyna ni¿owa (DH I), las dêbowo-bukowy (acydofilna d¹browa) oraz ¿yzna buczyna pomorska (DH I). Rzadsze s¹ dobrze wykszta³cone p³aty wielogatunkowego gr¹du gwiazdnicowego (DH I), zaœ w dolinach strumieni, na Ÿródliskach i wysiêkach – ³êgu jesionowo-olszowego (DH I) i ³êgu wi¹- zowo-jesionowego (DH I) (D¹browski 1978). Znaczn¹ powierzchniê zajmuj¹ starodrzewy w wieku powy¿ej 150 lat, w tym p³aty nadal zasobne w martwe drewno i drzewa dziuplaste. Liczne s¹ lokalne, bezodp³ywowe zag³êbienia z niewielkimi mokrad³ami; w niektó- rych z nich wykszta³ci³y siê bory bagienne (DH I), brzeziny bagienne i niewielkie p³aty mszarów przejœciowotorfowiskowych; zlokalizowanych jest tu równie¿ kilka jezior dystroficznych (DH I), np. jezioro Witalicz. Najwiêksze z jezior (Jezioro Dobre) opisywano jako jezioro lobeliowe (DH I). Na œródleœnych polanach i obrze¿ach kompleksu zachowa³y siê p³aty wilgotnych ³¹k zio³oroœlowych, w czêœci pó³nocnej (projektowany obszar Natura 2000 „Trzy M³yny”) – rozleg³e nisze Ÿródliskowe oraz unikalne na Pomorzu gleby typu pararêdzin wapiennych z rozwiniêtymi torfowiskami alkalicznymi (DH I). Na terenie Puszczy znajduj¹ siê stanowiska wielu rzadkich i zagro¿onych gatunków roœlin, takich jak m.in.: tojad dzióbaty (**, PG VU, podgórsko-górski), wroniec widlasty (**, PG NT, podgórsko-górski), wielosi³ b³êkitny (**, PK VU, PG VU), wrzosiec bagienny (**, PG VU), dzwonek szerokolistny (**, PG NT, PL R), d¹brówka piramidalna Ajuga pyramidalis (PG NT), sit têpokwiatowy (PG VU, PL V), turzyca dwustronna Carex disti- cha (PG NT), goŸdzik pyszny Dianthus superbus (**, PG EN, PL V), olszewnik kminkolistny (PG NT), gr¹¿el drobny (**, PK EN, PG VU), rzêœl hakowata Callitriche hamulata (PG VU) i rzêœl d³ugoszyjkowa C. cophocarpa (PG NT). Liczne s¹ tak¿e storczyki, jak: stoplamki – Fuchsa Dactylorhiza fuchsii (**, PG VU), plamisty (**, PG VU, PL V), krwisty (**, PG VU), szerokolistny (**, PG NT), listera jajowata (**), tajê¿a jednostronna (**, PG NT), gnieŸnik leœny (**, PG NT) i podkolan bia³y (**, PG VU) (D¹browski 1978, Mieñko i in. 1995a, Turek 2002). W wodach niektórych cieków (Piaœnica, dop³ywy Piaœni- cy i Redy) wystêpuje górski krasnorost – hildenbrandia rzeczna (**, PL V) (Markowski

60 1980). Puszcza jest ostoj¹ szeregu rzadkich gatunków porostów, jak np.: Anisomeridium nyssaegenum (#), Bacidia rubella (PL VU), Hypnomyce caradocensis (#) i Lecidea nylan- deri (#) (Kowalewska i in. 2000). W wartkich wodach Redy i jej starego koryta wystêpuj¹ górskie chrz¹szcze z rodzaju Oredytes (#) (Buczyñski inf. ustna), pstr¹g potokowy, lipieñ Thymallus thymallus (PL DD), na tar³o wchodzi te¿ troæ wêdrowna. L¹dow¹ entomofaunê reprezentuj¹ m.in. saproksyliczne chrz¹szcze: cio³ek matowy (**, PL VU), miedziak sosnowy Buprestis mariana (#) i pêtlak pstrokaty (#) (Zieliñski 1985, Ciechanowski dane niepubl.). Bogata jest awifauna kompleksu – stanowi on m.in. jedn¹ z 10 w Polsce najwa¿niejszych ostoi w³ochatki (**, DP I, PK LC), gniazduj¹ tu równie¿: bocian czarny (**, DP I), bielik (**, DP I, PK LC), jarz¹- bek Tetrastes bonasia (DP I, PL DD), derkacz Crex crex (**, DP I, PL DD), sóweczka Glaucidium passerinum (**, DP I, PK LC), lelek Caprimulgus europaeus (**, DP I), samotnik (**), dziêcio³ czarny (**, DP I), mucho³ówka ma³a (**, DP I), lerka (**, DP I) i zimorodek (**, DP I) (Sid³o i in. 2004). Wœród ssaków na uwagê zas³uguje wydra (*, DH II), rzêsorek mniejszy Neomys anomalus (**, PK LC) oraz 11 gatunków nietoperzy, w tym borowiaczek (**, PK VU), mroczek posrebrzany Vespertilio murinus (**, PK LC) i nocek ³ydkow³osy (**, DH II, PK EN) (Ciechanowski 2001c, 2003 i dane niepubl.).

X-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Puszcza Dar¿lubska” (OSOP) PLB 220007 „Trzy M³yny” (SOOS) PLH 220029. • Rezerwaty przyrody: „Dar¿lubskie Buki”. Kwaœna buczyna ni¿owa – starodrzew z naturalnym odnowie- niem, obfituj¹cy w martwe drewno. „•ródliska Czarnej Wody”. Kompleks Ÿródlisk i urozmaiconych zbiorowisk leœnych, a zw³aszcza cennych ³êgów (Mieñko i in. 1995a). • U¿ytki ekologiczne (Kostarczyk i PrzewoŸniak red. 2002): „Dar¿lubskie •ródliska”. •ródliska z szuwarami turzycowymi. „G³uszewskie Moczary”. Torfowisko przejœciowe. „Jezioro Witalicz”. Jezioro eutroficzne i oczka ze stanowiskiem gr¹¿ela drobnego.7 „Kêpiñski Moczar”. Torfowisko przejœciowe (DH I). „Ksiê¿a £¹ka”. Wilgotne ³¹ki i torfowiska przejœciowe (DH I). „Lisewskie £¹ki”. Wilgotne ³¹ki i szuwary turzycowe.8 „£uczywne B³oto”. Torfowisko mszarne (DH I) z cennymi gatunkami flory.9 „Mechowska £¹ka”. Wilgotna ³¹ka. „Muzowa £¹ka”. Podmok³a ³¹ka. „Nanicka £¹ka”. £¹ka zio³oroœlowa. „Nanicki Szuwar”. £¹ka zio³oroœlowa.

7 Niezbêdne jest w³¹czenie w granice u¿ytku terenów wokó³ jeziorek, zgodnie z koncepcj¹ Mieñki i in. (1995a). 8 Wskazane jest poszerzenie granic u¿ytku na przyleg³e p³aty ³êgu jesionowo-olszowego (Mieñko i in. 1995a). 9 Wskazane jest znaczne poszerzenie granic u¿ytku, zgodnie z koncepcj¹ Mieñki i in. (1995a).

61 „Piaœnickie Oparzelisko”. Oczko wodne. „Por¹bski Moczar”. Torfowisko przejœciowe. „Pryœniewska £¹ka”. £¹ka nawapienna.10 „Œwiêciñska Topiel”. Szuwary turzycowe i olsy. • Obszar Chronionego Krajobrazu „Puszczy Dar¿lubskiej”.

X-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6): • Obszary Natura 2000 (nowe propozycje): 158. SOOS „Puszcza Dar¿lubska”. Dominacja siedlisk z DH I. Charakterystyka obszaru w opisie powy¿ej. 159. OSOP „W³ochatka Puszczy Dar¿lubskiej”. Ostoja w³ochatki na obszarze Pusz- czy Dar¿lubskiej. • Rezerwaty przyrody (Mieñko i in. 1995a, 2002, W³odarczak 2002): 160. „Lasy Puszczy Dar¿lubskiej”. Kompleks starodrzewi, g³ównie acydofilnych d¹brów oraz buczyn. 161. „£êgi w Rybnie”. Nisze Ÿródliskowe z dobrze zachowanymi fitocenozami ³êgów, fragmentami ¿yznej i kwaœnej buczyny. 162. „Opaliñskie Wzgórza”. Kulminacja strefy krawêdziowej wysoczyzny, z kompleksem dobrze zachowanych p³atów ¿yznej i kwaœnej buczyny. 163. „Zamkowa Góra”. Kompleks starodrzewi, p³aty buczyny i ³êgu, porastaj¹ce grodzisko i strome zbocza wysoczyzny. 164. „•ródliska w Nadolu”. Kompleks Ÿródlisk z dobrze zachowanymi p³atami ³êgów i gr¹du. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1995a, 1996a, 1996c, 1999, 2002): 165. „Dar¿lubskie W¹wozy”. Dolina strumienia, ze zbiorowiskami Ÿródliskowymi i dobrze wykszta³conymi p³atami ³êgu podgórskiego. 166. „Lisewskie £êgi”. P³at ³êgu ze starym drzewostanem oraz bogatym florystycznie runem. 167. „£¹ka w Dolinie Czarnej Wody”. Podmok³e ³¹ki oraz p³aty ³êgów i olsów. 168. „£êg w Krokowej”. £êg jesionowo-olszowy. 169. „£uczywne B³oto”. Propozycja powiêkszenia istniej¹cego u¿ytku ekologicznego z torfowiskiem mszarnym i cennymi gatunkami flory. 170. „Muzowy Bór”. Dobrze zachowany bór bagienny, ze 120-letnim drzewostanem. 171. „Œmiechowskie W¹wozy”. Zalesione rozciêcie erozyjne.

Obszar XI. „Pradolina Redy-£eby” Rozleg³y, malowniczy pas p³askiego obni¿enia, z obu stron obramowanego wznie- sieniami, przewa¿nie zalesionymi, zajmuj¹ przede wszystkim siedliska torfowisk niskich, przekszta³conych na ³¹ki lub zajêtych przez urozmaicone szuwary. W szeregu miejscach zachowa³y siê jeszcze cenne zbiorowiska, jak np. w rejonie jeziora Orle, gdzie wystêpuj¹ p³aty rzadkiego, atlantyckiego zespo³u Juncetum subnodulosi (Markowski, Stasiak 1988).

10 Niezbêdne jest poszerzenie u¿ytku w kierunku po³udniowo-wschodnim, w celu objêcia ochron¹ bogatej populacji stoplamka krwistego (Minasiewicz i in. 2004).

62 Buduje go sit têpokwiatowy (PL V, PG VU), a wskazany teren jest jego g³ówn¹ ostoj¹ w regionie. Obecny tu kompleks ³¹kowo-torfowiskowy wykszta³ci³ siê na najwiêkszym w Polsce z³o¿u postglacjalnych, jeziornych osadów wapiennych (mi¹¿szoœæ 6,7 m), zalega- j¹cych w Pradolinie Redy (ponad 50% udzia³u CaCO3). Na uwagê zas³uguje bogactwo wielu rzadkich i chronionych gatunków, jak np. storczyków – stoplamka: Fuchsa (**, PG VU), krwistego (**, PG VU), plamistego (**, PL V, PG VU), Russowa Dactylorhiza russowi (**, PL V, PG DD; s¹ w¹tpliwoœci czy wystêpuje w Polsce), kruszczyka b³otnego (**, PL V, PG VU), listery jajowatej (**) oraz innych, jak np. goŸdzika pysznego (**, PL V, PG EN), groszku b³otnego (PL V, PG VU), wielosi³u b³êkitnego (**, PG VU). Na rozleg³ych powierzchniach torfowiskowo-szuwarowych Pradoliny mo¿na równie¿ w innych jej rejonach odnaleŸæ wiele rzadkich taksonów, jak np. przetacznik d³ugolistny Veronica longifolia (PG VU) oraz storczyki – lipiennik Loesela (**, DH II, PL V, PG VU) i stoplamki (**). W granicach obszaru znajduj¹ siê równie¿ niewielkie p³aty torfowisk przejœciowych (DH I). Na leœnych zboczach Pradoliny dominuj¹ siedliska buczyn (DH I) i lasu dêbowo- bukowego, przewa¿nie ze zniekszta³conymi drzewostanami przez nasadzenia sosny i œwier- ka. Na ich tle wyró¿nia siê fragment strefy krawêdziowej wysoczyzny Pojezierza Kaszub- skiego ko³o Paraszyna, z bogatym systemem dolin i rozciêæ erozyjnych. Pokrywaj¹ go zwarte, dobrze zachowane p³aty rozleg³ych buczyn – ¿yznej i kwaœnej, fitocenozy gr¹du gwiazdnicowego i ³êgu jesionowo-olszowego (wszystkie – DH I) (Mieñko i in. 1998b). Szczególnie cenne s¹ zbocza z kompleksami Ÿródlisk, gdzie w zbiorowiskach leœnych obecne jest skupienie gatunków górskich, takich jak: wroniec widlasty (**, PG NT), manna gajowa (PG NT), przetacznik górski (PG NT), tojeœæ gajowa, kokoryczka okó³kowa (PG VU), a zw³aszcza najobfitsze w regionie populacje podrzenia ¿ebrowca (**, PG VU). Obecne s¹ tak¿e fitocenozy „ciep³ego” zbiorowiska, m.in. z licznym udzia³em krzewów (np. berbery- su Berberis vulgaris) i rzadkimi gatunkami w runie (jak ¿ywiec cebulkowy PG VU, gnieŸ- nik leœny **, PG NT i in.). Nawet na zrêbach pojawiaj¹ siê interesuj¹ce gatunki, jak np. obficie niekiedy wystêpuj¹ca naparstnica zwyczajna (**, PG NT). Nierzadkie s¹ interesu- j¹ce zbiorowiska czy¿ni – zaroœli na miedzach i wzd³u¿ dróg, z udzia³em zw³aszcza tarniny i g³ogów (Mieñko i in. 1998b). Informacje o faunie s¹ ograniczone niemal wy³¹cznie do krêgowców. P³azy reprezentowane s¹ m.in. przez traszkê grzebieniast¹ Triturus cristatus (**, DH II, PK NT). Wœród ptaków obserwowano tu ³abêdzia krzykliwego (**, DP I, #), derkacza (**, DP I, PL DD), s³onkê (PL DD), sieweczkê rzeczn¹ (**), czajkê (**), kszyka, jarz¹bka Bonasia bonasia (PL DD), zimorodka (**, DP I), potrzeszcza (**, #) i mucho³ówkê ma³¹ (**, DP I). Szcze- gólnie bogat¹ awifaun¹ cechuje siê Jezioro Orle – notowano tu m.in. ro¿eñca (**, PK EN), kuliczka piskliwego Actitis hypoleucos (**), rybitwê zwyczajn¹ (**, DP I), rybo³owa Pan- dion haliaetus (**, DP I, PK VU), bielika (**, DP I, PK LC) i brzêczkê Locustella luscinio- ides (**) (Mieñko i in. 1998a-b, 1999, 2005a, B³a¿uk mat. niepubl.). Wœród ssaków nale¿y odnotowaæ wystêpowanie rzêsorka rzeczka (**) i nietoperza – mroczka posrebrzanego (**, PK LC) (Ciechanowski 2001d, B³a¿uk mat. niepubl.).

XI-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Orle” (SOOS) PLH 220019 „Paraszyñskie Buczyny” (SOOS) PLH (shadow – pltmp 244).

63 • Rezerwaty przyrody (Mieñko i in. 1999): „Paraszyñskie W¹wozy”. Zbiorowiska Ÿródliskowe oraz ciek o du¿ym spadku i ka- mienistym dnie. „Wielistowskie £êgi”. Cyrk Ÿródliskowy z bardzo dobrze wykszta³conymi p³atami ³êgów i fragmentami gr¹du. „Wielistowskie •ródliska”. Kompleks Ÿródlisk, w mozaice z ³êgiem olszowym, otoczony p³atami ¿yznej i kwaœnej buczyny. • Obszar Chronionego Krajobrazu „Pradoliny Redy-£eby”. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1999): „Torfowisko w Roz³azinku”. Torfowisko przejœciowe, otaczaj¹ce zbiornik dystroficzny. „•ródliska Redy”. Kompleks Ÿródlisk rzeki Redy. „•ródliskowa £¹ka”. •ródlisko i górny bieg strumienia ze zbiorowiskiem ³êgowym.

XI-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6): • Obszar Natura 2000 (nowa propozycja) 172. SOOS „Paraszyñskie Buczyny”. Jeden z najwiêkszych w regionie komplek- sów dobrze zachowanych kwaœnych i ¿yznych buczyn, porastaj¹cych krawêdŸ wysoczyzny, z bogatym systemem dolin i rozciêæ erozyjnych oraz licznymi Ÿródliskami. • Park Krajobrazowy (Kostarczyk i PrzewoŸniak red. 2002) 173. „Lêborski PK” – obszar strefy krawêdziowej wysoczyzny morenowej pó³- nocnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego, w rejonie od Doliny £eby na wschodzie po doliny Unieszynki i Pogorzeliczanki na zachodzie. Obecnie chroniony w postaci OChK: Pradolina Redy £eby i Dolina £eby. Teren o unikalnej strukturze œrodowiska przyrodniczego – silnie rozciêta erozyjnie strefa krawêdziowa z buczyn¹ pomorsk¹. Park stanowi³by po³¹czenie z Kaszubskim Parkiem Krajobrazowym w rejonie doliny £eby, której koñcowy odcinek – Dolina Paraszyñska – stanowi unikat przyrodniczo-kulturowy i krajobrazowy. • Rezerwaty przyrody (Markowski, Stasiak 1988; Mieñko i in. 1999): 174. „Orle”. Ochrona kompleksu torfowisk i wilgotnych ³¹k na pod³o¿u wapiennym (DH I), z cennymi zbiorowiskami i rzadkimi gatunkami roœlin. 175. „Paraszyñskie Buczyny”. Pó³nocne zbocza Paraszyñskiej Góry z licznymi Ÿró- dliskami, pokryte przez p³aty buczyn, gr¹du i ³êgów. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1998a, 1999): 176. „Bielawa ko³o Zelewa”. Kompleks ³¹kowo-szuwarowy oraz fragmenty ³êgu i olsu, z cenn¹ flor¹, m.in. sitem têpokwiatowym. 177. „£êg nad Jeziorem Lubowidzkim”. Kompleks ³êgu i zbiorowisk Ÿródlisko- wych, z obecnoœci¹ gatunków górskich. 178. „£êgi w Bo¿ympolu”. Kompleks roœlinnoœci Ÿródliskowej i ³êgu oraz skarpa z fragmentem gr¹du i pomnikowymi dêbami. 179. „Zielnowo”. Dobrze zachowane torfowisko przejœciowe z cenn¹ flor¹, m.in. bogat¹ populacj¹ bagnicy torfowej (**, PG VU). 180. „•ródlisko”. Obszar Ÿródliskowy z cennymi p³atami ³êgu i gr¹du.

64 Obszar XII. „Doliny Bolszewki i Goœciciny” Doliny niedu¿ych cieków z leœnymi zboczami i dominacj¹ siedliska gr¹du gwiazdnicowego (DH I), a nad ciekiem – zbiorowisk ³êgowych – zw³aszcza ³êgu jesionowo-olszowego (DH I), z czêstymi te¿ u podstawy zboczy wysiêkami, skupiaj¹cymi rzadkie gatunki (w tym górskie, jak np. tojeœæ gajowa, przetacznik górski – PG NT). Mimo przekszta³conych drzewostanów (g³ównie nasadzenia sosny) utrzymuje siê jeszcze w wielu p³atach bogata flora leœna, typowa dla gr¹du (m.in. wawrzynek wilcze³yko **, PG LC). £¹ki nad ciekami, w szeregu miejscach, zw³aszcza przy ich mniejszych powierzchniach i eksten- sywnym u¿ytkowaniu, posiadaj¹ charakter zio³oroœlowy, z udzia³em interesuj¹cych takso- nów, m.in. stoplamków (**, PG VU/NT) i wielosi³u b³êkitnego (**, PK VU, PG VU). W dolinach tych notowano tak¿e skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia (**, PG NT) oraz pióropusznik strusi (**, PG NT) (m.in. Mieñko i in. 1998a). Interesuj¹ce s¹ zbiorowiska segetalne, obecne na po³ogich zboczach, z obecnoœci¹ gin¹cych w Europie roœlin polnych, jak np. k¹kolu Agrostemma githago, jak równie¿ p³aty psiar z Nardetalia (DH I). W zlewni wystêpuj¹ równie¿ niewielkie p³aty torfowisk przejœciowych (DH I) i zasadowych oraz borów bagiennych (DH I). Wœród s³abo zbadanej fauny, na uwagê zas³uguj¹: minóg strumieniowy (**, DH I, PL NT) oraz reofilne ryby: pstr¹g potokowy, œliz (**) i g³owacz bia³op³etwy Cottus gobio (**, PL DD), korzystaj¹ce z podgórskiego charakteru cieków (Grochowski i Radtke 2000). Z ptaków warto wymieniæ dziêcio³a zielonego (**, #), s³owika szarego (**) i pliszkê górsk¹ (**, #) (Mieñko i in. 1998a). Ssaki reprezentuje m.in. rzêsorek mniejszy (**, PK LC) (Koñczyk 1988).

XII-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • U¿ytki ekologiczne: „Luziñski Moczar”. Zbiorowiska torfowiskowe i mszarne. „Robakowski Moczar”. Torfowisko przejœciowe. „Torfowisko w Zielonym Dworze”. Torfowisko przejœciowe. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Doliny £eby” „Pradoliny Redy-£eby”.

XII-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6, 7): • Rezerwaty przyrody (Mieñko i in. 1998a, Buliñski i Lenartowicz – mat. niepubl.): 181. „Jezioro Czarne ko³o G³azicy”. Jezioro otoczone lasem i torfowiskiem (DH I), z wieloma cennymi gatunkami, jak m.in. p³ywacze Utricularia spp. (**), rosiczka okr¹g³o- listna (**, PL R) (Buliñski mat. niepubl.). Teren ten stanowi równie¿ cenne lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 182. „Pióropusznik nad Bolszewk¹”. Fragment doliny cieku, zajêty przez p³aty gr¹- du i ³êgu (DH I), z obecnoœci¹ m.in. pióropusznika strusiego. 183. „Zêblewska Struga”. Torfowiska zasadowe (DH I) o charakterze m³ak, turzycowisk i mechowisk, z cenn¹ roœlinnoœci¹ i flor¹ kalcyfiln¹ oraz interesuj¹c¹ awifaun¹ (Lenartowicz, Buliñski mat. niepubl.). 184. „•ródliska nad Goœcicin¹”. Kompleks Ÿródlisk ze stanowiskiem m.in. skrzypu olbrzymiego i wielosi³u b³êkitnego.

65 • U¿ytki ekologiczne: 185. „Bagnowy Moczar”. Fragment zatorfionego dna doliny, z borem bagiennym oraz cennymi mszarami – stanowisko we³nianeczki darniowej (**, PL V, PZ V, PG VU), a tak¿e m. in.: rosiczki okr¹g³olistnej (**, PL R), modrzewnicy pospolitej (PZ V, PG NT), narecznicy grzebieniastej Dryopteris cristata (PL V, PZ V, PG NT) (Lenartowicz mat. niepubl.). 186. „Dolina Goœciciny”. Leœny fragment doliny cieku, z obecnoœci¹ wysiêków i cenn¹ flor¹ (gatunki górskie i rzadsze leœne) oraz drzewami pomnikowymi. 187. „G³odowa Struga”. Dolinka erozyjna z ciekiem, wyró¿nia siê p³atami gr¹du na skarpach (DH I), z bogat¹ flor¹ leœn¹, w tym m.in. bluszczem pospolitym (*), paprotk¹ zwyczajn¹ (**) (Lenartowicz mat. niepubl.). 188. „Gr¹dowe Wide³ki”. Dwa ³¹cz¹ce siê rozciêcia erozyjne, zajête przez p³aty gr¹du (DH I), z bogat¹ flor¹ leœn¹, m.in. bluszczem pospolitym (*), przytuli¹ wonn¹ (*) i tojeœci¹ gajow¹ – górskim gatunkiem (Lenartowicz mat. niepubl.). 189. „Jar do Lipek”. Zalesione, malownicze rozciêcie erozyjne, z p³atami gr¹du (DH I), o starym drzewostanie grabowo-bukowym. We florze m.in. paprotka zwyczajna (**) (Lenartowicz mat. niepubl.). 190. „Jezioro Bia³e”. Dystroficzny zbiornik otoczony p³em torfowym (DH I), z obec- noœci¹ cennej flory. 191. „Kamlotowy Jar”. Rozciêcie erozyjne, wyró¿niaj¹ce siê m.in. nagromadzeniem g³azów wyp³ukanych z polodowcowego materia³u oraz dobrze zachowanymi p³atami gr¹du gwiazdnicowego (DH I), z bogat¹ flor¹ leœn¹ (Lenartowicz mat. niepubl.). 192. „Potorfia G³odowa”. Torfowisko eksploatowane w przesz³oœci, z regeneruj¹- cymi potorfiami (DH I) i cennymi gatunkami, jak np. bogat¹ populacj¹ wid³aczka torfowego Lycopodiella inundata (**, PL V, PG EN), p³ywaczami (**), je¿og³ówk¹ najmniejsz¹ Sparganium minimum (PG VU) (Lenartowicz mat. niepubl.). 193. „Szemudzkie Storczyki”. Fragment skarpy bocznej dolinki od doliny Goœcici- ny; na wysiêkach zio³oroœla z obfit¹ obecnoœci¹ m.in. stoplamków (kuku³ek), g³ównie – szerokolistnego (**, PG NT) (Buliñski mat. niepubl.). 194. „Wielosi³”. Fragment dna doliny z wysiêkami wód, zajêtymi m.in. przez zio³o- roœla o cennej florze (np. z wielosi³em b³êkitnym **, PK VU, PG VU). 195. „Wroñcowy Jar”. Rozciêcie erozyjne, z meandruj¹cym ciekiem, m.in. z dobrze zachowanymi p³atami gr¹du (DH I) i bogat¹ flor¹ leœn¹, w tym m.in.: wroñcem widlastym (**, PG NT, gatunek górski), d¹brówk¹ piramidaln¹ (PG NT), fio³kiem przedziwnym (PG NT) oraz obfitym udzia³em bluszczu pospolitego (*) (Lenartowicz mat. niepubl.). 196. „Wyszeciñski W¹wóz”. Rozciêcie erozyjne zbocza doliny Bolszewki z wysiê- kami; dobrze zachowany p³at gr¹du (DH I) oraz roœlinnoœæ Ÿródliskowa. 197. „Zakole Minogów”. Fragment koryta rzeki Bolszewki oraz pas ³¹k: stanowisko minoga strumieniowego (**, DH II, PL NT) oraz cennej roœlinnoœci ze zwi¹zku Potamion (DH I) (Lenartowicz mat. niepublikowane).

Obszar XIII. „Okolice Kartuz” Rozleg³e, choæ rozcz³onkowane kompleksy leœne, tworzone g³ównie przez dobrze zachowane kwaœne buczyny ni¿owe (DH I) i ¿yzne buczyny ni¿owe (DH I), z fragmentami gr¹dów (DH I), ³êgów (DH I) i brzezin bagiennych. Wiek najstarszych drzewostanów bu- kowych przekracza 240 lat (PrzewoŸniak red. 2000). Osobliwoœci¹ rezerwatu „Stare Mo-

66 drzewie” jest grupa modrzewi europejskich Larix decidua, posadzonych tu przesz³o 200 lat temu, osi¹gaj¹cych 40 m wysokoœci i oko³o 1 m pierœnicy (PrzewoŸniak, Rolbiecki 1995). Spoœród zbiorowisk nieleœnych, na uwagê zas³uguj¹ mokre i wilgotne ³¹ki ekstensywnie u¿ytkowane (DH I), m.in. ze stoplamkiem szerokolistnym (**, PG NT) oraz torfowiska przejœciowe (DH I) i wysokie (DH I), zaœ w okolicach Pomieczyna – wyeksploatowane torfowisko wysokie typu ba³tyckiego (Pawlaczyk i in. 2005). Liczne jeziora s¹ w wiêkszo- œci eutroficzne, z typowo wykszta³conymi strefami roœlinnoœci na brzegach i typow¹ flor¹, m.in. grzybieniami bia³ymi Nymphaea alba (*, PG DD) i osok¹ aloesowat¹ Stratiotes aloides (np. Herbich 1994, Wendzonka 2003). Wystêpuj¹ tu równie¿ jeziora lobeliowe (DH I), s¹ jednak silnie zdegradowane przez u¿ytkowanie turystyczne i eutrofizacjê – ze wskaŸni- kowych gatunków utrzyma³a siê ju¿ tylko brze¿yca jednokwiatowa (**, PG VU, PL R) w jeziorach: Karlikowskim i Sitnie oraz wyw³ócznik skrêtoleg³y Myriophyllum alterniflo- rum (PG VU) w ostatnim z wymienionych zbiorników. Jeziora te s¹ równie¿ stanowiskami interesuj¹cych gatunków wa¿ek – zalotki bia³oczelnej Leucorrhinia albifrons (**, PL LC), L. dubia (#, tyrfobiont) i Sympetrum striolatum (#, gatunek œródziemnomor- ski) (Wendzonka 2003). Niewiele wiadomo o pozosta³ych grupach fauny, choæ znane s¹ tu letnie kryjówki i/lub kolonie rozrodcze nietoperzy: karlika wiêkszego (**), karlika drobnego Pipistrellus pygmaeus (** #) i gacka brunatnego Plecotus auritus (**) (Ciechanowski dane niepubl.). Na torfowisku w Za³ê¿u obserwowano rybitwê zwyczajn¹ Sterna hirundo (**, DP I).

XIII –A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Kaszubski Park Krajobrazowy. • Rezerwaty przyrody: „Stare Modrzewie”. Grupa modrzewi o wymiarach pomnikowych. „Zamkowa Góra”. Grodzisko z kompleksem starych buczyn. 11 • Obszar Chronionego Krajobrazu „Kartuski”.

XIII–B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 7, 8): • Rezerwat przyrody (Mieñko i in. 1993a,d; PrzewoŸniak red. 2000): 198. „Lasy Kartuskie”. Dobrze zachowane p³aty kwaœnej buczyny i gr¹dów. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1993a,d; PrzewoŸniak red. 2000): 199. „Jezioro Ciche”. Kalcioligotroficzne jezioro z kalcyfilnymi mechowiskami i ³¹kami Ÿródliskowymi. 200. „Jezioro G³êbokie”. Dawne jezioro lobeliowe, obecnie zeutrofizowane, z liczn¹ populacj¹ grzybieni bia³ych i torfowiskiem mszarnym. 201. „Jezioro Karlikowskie”. Jezioro lobeliowe. 202. „Jezioro Sitno”. Jezioro lobeliowe (Wendzonka 2004). 203. „£apalice”. Torfowisko przejœciowe oraz zaroœla wierzbowe i szuwary turzycowe. 204. „Mezowo”. Mokre i wilgotne ³¹ki oraz szuwary turzycowe, na dnie dawnego jeziora, z rzadkimi gatunkami roœlin.

11 Wskazane powiêkszenie rezerwatu o doln¹ czêœæ wschodniego zbocza i przyleg³y odcinek doliny ma³ego strumienia (J. Herbich w: PrzewoŸniak red. 2000).

67 205. „Osokowe Jeziorko”. Niewielkie, eutroficzne jeziorko, poroœniête osok¹ aloesowat¹. 206. „Prokowo”. Zespó³ dziesiêciu rozciêæ erozyjnych z p³atami buczyn i gr¹du. 207. „Ramleje”. £¹ki ze stanowiskiem storczyka – stoplamka szerokolistnego. 208. „Torfowisko w Za³ê¿u”. Potorfia i zdegradowane torfowisko. 209. „Torfowisko w Kosach”. Torfowisko wysokie i przejœciowe, regeneruj¹ce po wczeœniejszej eksploatacji. 210. „Zdroje”. Dobrze zachowane wilgotne i mokre ³¹ki oraz ³êg. 211. „Turzyca w Za³ê¿u”. Torfowisko z liczn¹ populacj¹ turzycy sk¹pokwiatowej (PG CR, PL V, jedno z dwóch wspó³czesnych stanowisk w regionie) (Bloch-Or³owska 2005a).

Obszar XIV. „Doliny rzek Raduni i Reknicy” Sp³ywaj¹ce z centralnej czêœci Pojezierza Kaszybskiego w kierunku pn.-wsch. rzeki Radunia i Reknica stanowi¹ dobrze wykszta³cone morfologicznie formy dolinne, z g³êbo- kimi odcinkami jarów i zachowanymi interesuj¹cymi siedliskami. S¹ te¿ wa¿nymi korytarzami ekologicznymi rangi lokalnej. Radunia ³¹czy kr¹g Jezior Raduñskich z dolin¹ Wis³y. Posiada kilka odcinków prze³omowych, gdzie przybiera charakter podgórski. Najwa¿niejszymi zespo³ami leœnymi w jej zlewni s¹: subatlantycki gr¹d zboczowy (DH I), ³êg jesionowo-olszowy (DH I), ³êg wi¹zowo-jesionowy (DH I). Wystêpuj¹ tu równie¿: ekstensywnie u¿ytkowane ³¹ki (DH I), niewielkie powierzchnie zio³oroœli nadrzecznych i zbiorowisk okrajkowych (DH I), m.in. Aegopodio-Petasitetum, a tak¿e torfowiska alkaliczne (DH I). We florze naczyniowej na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ bogate populacje gatunków gór- skich i podgórsko-górskich: przewiercienia d³ugolistnego (PG EN), ¿ebrowca górskiego (PG EN), wroñca widlastego (**, PG NT), tojadu dzióbatego (**, PG VU), œwierz¹bka orzêsionego (PG NT), olszy szarej i kokoryczki okó³kowej (PG VU). Inne, godne uwagi roœliny, to m.in. widlicz sp³aszczony Diphasiastrum complanatum (**, PG VU), pe³nik europejski (**, PG VU), dzwonek szerokolistny (PG NT, PL R), tu- rówka leœna Hierochloë australis (PG VU, PL R), wiechlina odleg³ok³osa (PG VU, PL V), poziomka wysoka Fragaria moschata (PG VU, PL V), stok³osa Benekena Bromus beneke- nii (PG NT), wierzbownica rózgowata Epilobium obscurum (PG NT), fio³ek przedziwny (PG NT), lilia z³otog³ów Lilium martagon (**, PG NT), gruszycznik jednokwiatowy (PG NT) i bodziszek krwisty Geranium sanguineum (PG NT). Storczyki reprezentowane s¹ przez takie gatunki, jak: obuwik pospolity (**, DH II, PK VU, PG EN), kruszczyk rdzawoczerwony (**, PG VU), storzan bezlistny (**, PG EN, PL V), gnieŸnik leœny (**, PG NT), stoplamek szerokolistny (**, PG NT), stoplamek plamisty (**, PG VU, PL V) i podkolan bia³y (**, PG VU) (Piotrowska i Stasiak 1982, Markowski, Chojnacki 1982, Urbanowicz 2001). Wystêpuje tu szereg rzadkich i zagro¿onych gatunków porostów, m.in.: Arthopyre- nia lapponina (PG DD, nowy dla Pojezierza Pomorskiego), Bacidia arnoldiana (PL NT, PG DD), Bacidina chloroticula (PG DD), Chaenotheca brunneola (PL NT, PG EN), Cybebe gracilenta (PL CR, PG CR), Graphis scripta (PL NT), Hypogymnia tubulosa (**, PL NT), Microcalicium disseminatum (PG VU), Opegrapha viridis (PL VU, PG VU), Porina chlorotica (PG LC), Pyrenula nitidella (PL VU, PG EN), Ramalina fraxi- nea (**, PL EN, PG VU), Thelocarpon epibolium (PL LC, PG DD), Verrucaria hydrela (PL VU, PG EN), V. aquatilis (PL VU, PG EN) (Fa³tynowicz i Królak 2001, Kowalew- ska i in. 2001b).

68 Fauna tego obszaru by³a dok³adniej badana jedynie w okolicach Babiego Do³u i Przy- jaŸni-Niestêpowa. Wœród owadów na uwagê zas³uguje górski chrz¹szcz z rodziny ryjkow- cowatych – rozpucz lepiê¿nikowiec (#, jedno z kilku stanowisk na ni¿u) oraz muchówki: Sericomyia lappona (PL NT, czêstsza w górach), Cheilosia scutellata (#) i Ch. intonsa (#). Cenne s¹ owady zwi¹zane z martwym drewnem, m.in. muchówki Temnostoma vespiforme (PL DD) i Sphegina elegans (#) oraz chrz¹szcze: Anoplodera sexguttata (#), Dinoptera collaris (#), krêpieñ górski (#) i cio³ek matowy (**, PL VU). Warto te¿ wymieniæ motyle dzienne: pazia królowej (PL LC) i mieniaka têczowca (PL LC) oraz trzmiela ró¿nobarwne- go Bombus sorooensis (**, PL VU) (Kadulski 1979, Burakowski i in. 1995, Ciechanowski i in. 2001). W wodach Raduni wystêpuje rzadki gatunek ma³¿a – skójka gruboskorupowa Unio crassus (**, DH II, PK EN). Wystêpowanie borealnego motyla nocnego – wstêgówki Catocala pacta (**, PL CR) (Kadulski 1979) wymaga potwierdzenia. Zbiornik wodny ko³o Hopowa jest ostoj¹ du¿ej populacji strzebli b³otnej (**, DH II, PK EN) (Kusznierz i in. 2005). Herpetofauna reprezentowana jest m.in. przez rzekotkê drzewn¹ (**, #) i kumaka nizinnego (**, DH II, PL DD) (Ciechanowski i in. 2001). Bogata jest awifauna tego regionu – gnie¿d¿¹ siê tu m.in. derkacz (**, DP I, PL DD), go³¹b siniak (**, #), dziêcio³ czarny (**, DP I), strumieniówka Locustella fluviatilis (**, #), mucho³ówka ma³a (**, DP I), pliszka górska (**, #) i g¹siorek (**, DP I) (Koz³owski 1967, Ciechanowski i in. 2001), obserwowano tu orzechówkê (**, #, borealno-górski) i turkawkê Streptopelia turtur (**, PL DD, #) (Koz³owski 1967, Kadulski 1979). Dolina jest miejscem regularnego zimowania pluszcza (**, #) (Sikora 1993). Wœród ssaków na uwagê zas³uguje borsuk (#), ³asica Mustela nivalis (**) i wydra (*, DH II) (Koñczyk, Schmid 1992, Ciechanowski i in. 2001). Dolina Reknicy, rzeki o bardzo du¿ym spadku, posiada równie¿ odcinki basenowe oraz prze³omowe – leœne, o szczególnie cennej szacie roœlinnej. W górnym biegu rzeka ³¹czy jeziora przep³ywowe, otoczone przez tereny ³¹k i torfowisk, z szeregiem rzadkich gatunków, jak np. pe³nik europejski (**, PG VU), turzyca dwupienna (PG VU), kruszczyk b³otny (**, PL V, PG VU), rutewka ¿ó³ta i rutewka w¹skolistna Thalictrum lucidum (obie PG NT) oraz szereg innych. Przyleg³e leœne zbocza zajmuj¹ p³aty g³ównie ¿yznej buczyny (DH I), m.in. z obfit¹ populacj¹ ¿ywca cebulkowego (PG VU) oraz starymi nasadzeniami jod³y. W leœnym odcinku prze³omowym ko³o Jod³owna udzia³ gatunków górskich niewiele ustêpuje stwierdzonemu w rezerwacie „Jar Rzeki Reknicy” (Buliñski 1979 oraz mat. niepubl.). W obszarze tym, stanowi¹cym czêœæ bardzo g³êboko wciêtej rynny polodowcowej, o wysokich zboczach i nachyleniu przekraczaj¹cym miejscami 30o, koryto Reknicy jest zas³ane g³azami narzutowymi, na których wystêpuje hildenbrandia rzeczna (**, PL V). Na terasie nadrzecznej, w zbiorowiskach ³êgowych (DH I), wystêpuje wiele cennych gatun- ków, jak np. bogata populacja pióropusznika strusiego (**, PG NT), œwierz¹bka orzêsione- go (PG NT, gatunek górski), tojadu dzióbatego (**, PG VU, gatunek górski), dzwonka szerokolistnego (PL R, PG NT), wiele geofitów wiosennych, jak m.in. kokorycz pusta (PG NT). Na zboczach, z ró¿nego wieku niszami osuwiskowymi, w p³atach buczyny i gr¹du gwiazdnicowego (DH I) bytuje bogata flora, m.in.: naparstnica zwyczajna (**, PG NT), przewiercieñ d³ugolistny (PG EN, gatunek górski), storczyki – storzan bezlistny (**, PL V, PG EN) i gnieŸnik leœny (**, PG NT), a tak¿e ¿ebrowiec górski (PG EN, gatunek górski), lilia z³otog³ów (**, PG NT), wroniec widlasty (**, PG NT, gatunek górski) i wiele innych (Buliñski 1979). Na g³azach w jarze wystêpuj¹ bardzo rzadkie gatunki porostów (Fa³tynowicz 1981, 1991) oraz mchów (Rusiñska 1981, Hajek mat. niepubl.). Obok wartoœci szaty roœlinnej i bogatego œwiata zwierz¹t, teren posiada wybitne walory krajobrazowe. Czêœæ

69 doliny poza rezerwatem zas³uguje na ochronê w postaci proponowanego zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina rzeki Reknicy”.

XIV-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Dolina Reknicy” (SOOS) PLH 220008 „Hopowo” (SOOS) PLH 220010 „Jar Rzeki Raduni” (SOOS) PLH 220008. · Rezerwaty przyrody: „Jar rzeki Raduni”. Prze³om rzeki z kompleksem gr¹dów zboczowych i ³êgów oraz jednym z najbogatszych skupieñ roœlin górskich w regionie. „Jar rzeki Reknicy”. Chroni leœny, prze³omowy odcinek doliny Reknicy, z obecno- œci¹ gr¹dów i ³êgów oraz bogat¹ flor¹, w tym gatunkami górskimi. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Przywidzki” „Doliny Raduni”.

XIV-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 8, 10): • Rezerwat przyrody: 212. „PrzyjaŸñ”. Dolina strumienia, z dobrze zachowanymi gr¹dami i ³êgami oraz puszczañskimi i podgórsko-górskimi elementami w faunie i florze.12 • U¿ytki ekologiczne: 213. „Borcz”. Wilgotne ³¹ki ze stanowiskami pe³nika europejskiego i storczyka – stoplamka szerokolistnego. 214. „Liliowy Jar”. G³êboko wciêty erozyjny jar leœny z Ÿródliskami oraz gr¹dem zboczowym (DH I) i szeregiem cennych gatunków, jak np. lilia z³otog³ów i gruszycznik jednokwiatowy (Buliñski mat. niepubl.). 215. „Nowy Dwór”. Stanowisko strzebli b³otnej i grzybieni pó³nocnych; obiekt to¿- samy z SOOS PLH 220010. 216. „¯ukowski Gr¹d”. P³aty gr¹du subatlantyckiego (DH I) i nadrzecznych ³¹k nad Raduni¹ w ¯ukowie; stanowiska interesuj¹cych roœlin. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy 217. „Dolina Rzeki Reknicy”. Celem jego powo³ania by³aby ochrona nieprzeciêt- nych wartoœci krajobrazu, szaty roœlinnej i elementów kulturowych doliny rzeki Reknicy.

Obszar XV. „Pó³wysep Helski” Na terenie Pó³wyspu Helskiego, wzd³u¿ brzegu morskiego, dominuj¹ siedliska wydmowe, na których wystêpuj¹ zbiorowiska muraw nadmorskich nawydmowych: tzw. wydmy bia- ³ej, z charakterystycznym zespo³em Elymo-Ammophiletum (DH I) oraz wydmy szarej, z zespo- ³em Helichryso-Jasionetum (DH I), w których bytuj¹ m.in. miko³ajek nadmorski (**, PG NT), groszek nadmorski Lathyrus japonicus subsp. maritimus (**, PG VU), lnica wonna (**, PG VU), rukwiel nadmorska Cakile maritima (PG NT) oraz szereg gatunków pospolitych w kraju,

12 W granicach zaproponowanych przez Ciechanowskiego i in. (2001) i Urbanowicz (2001).

70 ale tu wystêpuj¹cych w specyficznych podgatunkach lub odmianach, znanych tylko z wydm nadmorskich. Zbiorowiska nawydmowe s¹ cennym elementem œrodowiska przyrodniczego Pó³wyspu, mimo sta³ych dzia³añ Urzêdu Morskiego, ingeruj¹cego w tej strefie i sztucznie utrwalaj¹cego pas wydmowy, m.in. poprzez nasadzenia roœlin zielnych oraz krzewów i drzew. Tere- ny leœne pó³wyspu, obok sztucznych nasadzeñ sosny, posiadaj¹ jeszcze cenne fragmenty ba¿y- nowego boru nadmorskiego, miejscami o piêknie wykszta³conych p³atach, jak np. miêdzy Ju- rat¹ i Helem, z ogromnymi poduchami ba¿yny czarnej i innymi gatunkami charakterystycznymi zespo³u. Wilgotne fargmenty boru, z udzia³em m.in. borówki bagiennej, bagna zwyczajnego (**) i wrzoœca bagiennego (**, PG VU) zachowa³y siê znacznie s³abiej, np. w rejonie Jastar- ni. Wyj¹tkowo cenne by³y torfowiska, jakie niegdyœ zajmowa³y fragmenty brzegu pó³wyspu od strony Zatoki Puckiej. Dziœ jeszcze s¹ obecne, chocia¿ znacznie zubo¿a³e, np. w u¿ytku “Torfowe K³yle”, gdzie kiedyœ wystêpowa³a w oczkach wodnych strzebla b³otna (**, DH II, PK EN) (Radtke 1995). Do lat siedemdziesi¹tych XX w. cenne by³y wrzosowiska ci¹gn¹ce siê nad Zatok¹ Puck¹, jednak obecnie nieomal zupe³nie zdewastowane przez potworzone na ich terenie parkingi i kempingi. Wci¹¿ wartoœciowy, na czêœci odcinków, jest sam brzeg Zatoki, z obecnoœci¹ na mulistych pasach roœlin halofilnych i innych rzadkich (namuliskowych) oraz ¿eruj¹cych tu ptaków siewkowych. Dane o faunie pó³wyspu nale¿y uznaæ za nadal niewystarczaj¹ce, szczególnie w odniesieniu do bezkrêgowców. Do najcenniejszych mo¿na zaliczyæ paj¹ka Philodromus fallax (PL EN, #), œciœle zwi¹zanego z wydmami nadmorskimi (Izdebska i in. 1997), a zw³aszcza gin¹cego w regionie skorupiaka – zmieraczka zatokowego Talorchestia deshaesii (PL NT) (Gerstmannowa red. 2000). W okolicach Jastarni i KuŸnicy odbywa rozród ropucha paskówka (**, #) (Mieñko i in. 1993). Najwiêcej informacji posiadamy o awifaunie. Z ptaków lêgowych na uwagê zas³uguje kobuz Falco subbuteo (**), pustu³ka F. tinnunculus (**), dziêcio³ czarny (**, DP I), lerka (**, DP I) i wójcik (**, #) (Janowski 1999, Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Pó³wysep ma kluczowe znaczenie dla ptaków migruj¹cych i jest miejscem ich wielkich koncentracji w tym okresie. Dotyczy to zw³aszcza ptaków wróblowych i drapie¿nych (szponiastych); wœród tych ostatnich na uwagê zas³uguje intensywny, wio- senny przelot trzmielojada (**, DP I), krogulca Accipiter nissus (**) i dominuj¹cego w tym okresie myszo³owa w³ochatego Buteo lagopus (**) (Meissner 1997). Pó³wysep znany jest z du¿ej liczby obserwacji gatunków tylko sporadycznie pojawiaj¹cych siê w Polsce – m.in. regularnych pojawów poœwierki szponiastej Calcarius lapponicus (**, #) i czeczotki tun- drowej Carduelis hornemanni (**, #, DP I), prób lêgów czarnowrona Corvus corone corone (*, #) oraz jedynych w kraju notowañ œwistunki pó³nocnej Phylloscopus borealis (**, #) i pokrzewki aksamitnej Sylvia melanocephala (**, #) (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). Na skutek zaniku podmok³ych ³¹k, spad³o natomiast znaczenie Pó³wyspu dla wêdruj¹cych pta- ków siewkowych (Meissner 1997). Pla¿e s¹ niekiedy miejscem odpoczynku (sporadycznie rozrodu) foki szarej Halichoerus grypus (**, DH II, PK EN).

XV-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Zatoka Pucka” (OSOP) PLB 220005 „Zatoka Pucka i Pó³wysep Helski” (SOOS) PLH 220032. • Nadmorski Park Krajobrazowy. • U¿ytki ekologiczne (Gerstmannowa red. 2000):

71 „Helskie Wydmy”. Zachowuje zró¿nicowane zbiorowiska roœlinne, charakterystyczne dla obszarów wydmowych Pó³wyspu Helskiego oraz chroni procesy brzegowe, eoliczne i glebotwórcze, jakie je kszta³tuj¹. Aktualnie – powiêkszenie i objêcie ochron¹ rezerwatow¹. „Torfowe K³yle”. Ochrona miejsc ¿erowania i odpoczynku ptaków przelotnych i zró¿nicowanych nieleœnych zbiorowisk roœlinnych.

XV-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6): • Rezerwat przyrody 218. „Bory Ba¿ynowe Helu”. Fragment leœnego kompleksu po³o¿onego pomiêdzy Jurat¹ i Helem od strony Zatoki Puckiej. Tereny te przez d³ugi czas by³y pod kontrol¹ wojska. Zachowa³y siê tu p³aty boru ba¿ynowego w bardzo dobrym stanie (Buliñski mat. niepubl.). • U¿ytki ekologiczne (Gerstmannowa red. 2000): 219. „Góra Lubek”. Wydmowy krajobraz, z dobrze wykszta³conymi nadmorskimi borami oraz bogata populacja paprotki zwyczajnej (**). 220. „Ka¿a”. Kompleks wrzosowisk, muraw bliŸniczkowych (DH I), turzycowisk i ³¹k halofilnych (DH I), typowych dla zatorfionych wybrze¿y Pó³wyspu Helskiego. 221. „Zmieraczek zatokowy”. Odcinek pla¿y z bogat¹ populacj¹ gin¹cego skorupiaka – zmieraczka zatokowego. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy 222. „Cypel Helski”. Krajobraz mierzejowy, z pe³nym zestawem form wydmowych, nadmorskimi zbiorowiskami leœnymi i murawowymi oraz historyczn¹ osad¹ latarnian¹ w Helu (Gerstmannowa red. 2000).

Obszar XVI. „Wybrze¿e miêdzy W³adys³awowem a Mierzej¹ Sarbsk¹” Odcinek wybrze¿a cechuj¹cy siê zró¿nicowaniem form brzegowych, a co siê z tym wi¹¿e – szaty roœlinnej i krajobrazu. Na odcinku W³adys³awowo – Jastrzêbia Góra wystêpuje jeden z najpiêkniejszych w Polsce i drugi co do wysokoœci (po Wolinie) fragment wybrze¿a klifowego. Jego walory podnosz¹ rozciêcia erozyjne, schodz¹ce jarami do morza, jak np. znany W¹wóz Ch³apowski. Skarpy zajmuj¹ bujne ¿arnowczyska oraz zaroœla, a fragmentami zbiorowiska leœne (zw³aszcza buczyny – DH I), z wieloma cennymi gatunkami. Czêœæ odcin- ków dawnego aktywnego klifu, zosta³a w ostatnich latach zabudowana w Jastrzêbiej Górze œcianami gabionowymi. Dalszy odcinek opisywanego wybrze¿a stanowi fragment Mierzei S³owiñskiej. Jest ona zró¿nicowana, czêœciowo (przy Karwieñskich B³otach) prezentuj¹c zaledwie jeden, w¹ski wa³ wydmowy (sztucznie umacniany); dalej na zachód pas wydmowy jest szerszy, wydmy s¹ wysokie (do ponad 20 m n.p.m.) i miejscami abradowane (klify wydmowe). Wystêpuj¹ tu ró¿norodne ich formy, w tym wydmy paraboliczne. Pas lasu ci¹gn¹cy siê wzd³u¿ morza tworzy na Wybrze¿u S³owiñskim du¿e kompleksy. Dominuj¹ tu dwa zbiorowiska: nadmorski bór ba¿ynowy, zró¿nicowany na cztery podzespo³y (w tym dwa rzadsze – gruszyczkowy oraz wrzoœcowy z wrzoœcem bagiennym **, PG VU) i las brzozowo-dêbo- wy Betulo-Quercetum (DH I), równie¿ reprezentowany przez kilka postaci (z konwali¹ majow¹ Convallaria majalis (*), leszczyn¹, orlic¹ pospolit¹ Pteridium aquilinum i trzêœlic¹ modr¹ Molinia coerulea). Inne zbiorowiska leœne, jak np. olsy i brzeziny bagienne oraz wielogatun- kowe ¿yzne lasy liœciaste o nieustalonej genezie, pojawiaj¹ siê rzadziej. Oprócz p³atów dobrze wykszta³conych i zachowanych, lasy nosz¹ piêtno dzia³alnoœci cz³owieka: dawnej intensywnej gospodarki leœnej, a obecnie – bardzo silnego naporu turystycznego.

72 Do interesuj¹cych gatunków tutejszej flory leœnej nale¿¹ m.in.: d³ugosz królewski Osmunda regalis (**, PL V, PG VU), wid³ak goŸdzisty Lycopodium clavatum (**), naparstnica zwyczajna (**, PG NT) oraz storczyki: listera sercowata Listera cordata (**), kruszczyk rdzawoczerwony (**, PG VU, PL V), podkolan bia³y (**, PG VU) i tajê¿a jednostronna (**, PG NT). Na uwagê zas³uguj¹ równie¿ bogate populacje bluszczu pospolitego (*) (Mieñko i in. 1995c, Gerstmannowa red. 2000). Szczególnie cennymi obiektami w pasie omawianego wybrze¿a s¹ torfowiska mszarne (DH I), zw³aszcza inicjalne w zag³êbieniach miêdzywydmowych, jak np. ko³o Bia³ogóry (Herbichowa 1998). Cech¹ ich flory jest m.in. wystêpowanie wielu rzadkich i zagro¿onych gatunków, w tym szeregu o atlantyckim typie zasiêgu. Wystêpuj¹ tu np.: ponik³o wielo³odygowe Eleocharis multicaulis (**, PL E, PG CR; jedno z piêciu stanowisk krajowych, jedyne na Pomorzu i najdalej wysuniête na wschód), przygie³ka brunatna (**, PL V, PG EN; jedno z najobfitszych stanowisk w kraju), we³nianeczka darniowa niemiecka Baeothryon cespitosum subsp. germanicum (**, PL V, PG VU), rosiczka poœrednia Drosera intermedia (**, PL V, PG VU), p³ywacz œredni Utricularia intermedia (**, PG VU), gnidosz rozes³any Pedicularis sylvatica (**, PG EN), rdestnica pod³ugowa- ta Potamogeton polygonifolius (PL V, PG CR), je¿og³ówka pokrewna (PL V, PG VU), a tak¿e cenne torfowce (np. Sphagnum molle ** PL V, S. papillosum ** PL V) oraz w¹trobowce: natorfek torfowcowy Odontoschisma sphagni (**, #), Gymnocoela inflata (#) i Fossombronia doumortieri (#). Interesuj¹ca jest flora porostów, reprezentowana w samym rezerwacie „Bab- nica” przez 61 gatunków, m.in. Lobaria pulmonaria (**, PL EN, PG VU), Thelotrema lepadinum (**, PL EN, PG EN) oraz bardzo rzadkie na ni¿u: Bacidia beckhausii (PL VU, PG VU), B. incompta (PL EN, PG DD), Cladonia polydactyla (PG LC), Buellia alboatra (PL VU), Opegrapha vermicellifera (PL EN, PG VU) i Sphinctrina gelasinata (Fa³tynowicz 1988, Jando 2000). Aktywny klif w Jastrzêbiej Górze jest siedliskiem porostów efemerofitycznych – Collema limosum (#) i Steinia geophana (#, PG DD), zaœ du¿a wilgotnoœæ i znikome zanieczyszczenie powietrza sprzyjaj¹ rozwojowi okaza³ych plech Pseudevernia furfuracea (**), Usnea hirta (**, PL VU) czy Bryoria fuscescens (**, PL EN, PG VU). Fauna tego terenu jest s³abo poznana, wiêkszoœæ informacji ogranicza siê do okolic rezerwatu „Bia³ogóra”. Wœród owadów rozwijaj¹cych siê w astatycznych zbiornikach miê- dzywydmowych, na uwagê zas³uguj¹ wa¿ki Aeshna juncea (PL DD) i Lestes virens (#) oraz tyrfobiontyczny pluskwiak Notonecta lutea (#). Do regionalnie rzadkich chrz¹szczy l¹dowych nale¿¹ m.in. – z rodziny ¿ukowatych – bycznik Typhoeus typhoeus (PL NT) oraz przedstawiciele kózkowatych: zmorsznik krwisty (#), wonnica pi¿mówka (#), œciga mato- wa Tetropium fuscum (#), d³u¿ynka dwukropkowa Oberea oculata (#) i naœliwiec lilipucik Tetrops preusta (#). Warto równie¿ wymieniæ okaza³ego motyla – skalnika semele Hippar- chia semele (#, znany z rozproszonych stanowisk w kraju) (Herbichowa i in. 2005, Bu- czyñski mat. niepubl.). Za najcenniejszych przedstawicieli awifauny lêgowej nale¿y uznaæ: dziêcio³a czarnego (**, DP I), lelka (**, DP I), ¿urawia (**, DP I), s³onkê (PL DD), cze- czotkê Carduelis flammea (**, PK LC), paszkota (**, #) (Sikora 2001, Herbichowa i in. 2005), zaœ w okolicach Osetnika i Kopalina równie¿ puchacza Bubo bubo (**, DP I, PK NT) i bociana czarnego (**, DP I) (Mieñko i in. 1995c). Wyj¹tkowo notowano tu lêgi ¿o³ny Merops apiaster (**, PK NT) (Meissner 1997). Wœród s³abo poznanej teriofauny warto wymieniæ borsuka Meles meles (#) oraz nietoperze: mroczka posrebrzanego (**, PK LC), karlika drobnego (#), wyj¹tkowo zaœ mroczka poz³ocistego Eptesicus nilssonii (**, PK NT, jedyne stwierdzenie w TOM) (Ciechanowski, Szkudlarek 2003; Ciechanowski, Sachano- wicz 2003a, Ciechanowski, mat. niepubl.). W Bychowskiej Strudze (wody pstr¹gowo-li-

73 pieniowe) stwierdzono wystêpowanie wydry (*, DH II) (Mieñko i in. 1995a) i górskiego chruœcika Rhyacophila dorsalis (#) (Czachorowski 1989).

XVI-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: Obszary Natura 2000: „Bia³ogóra” (SOOS) PLH 220003 „Mierzeja Sarbska i Jezioro Sarbskie” (SOOS) PLH 220018 „Piaœnickie £¹ki” (SOOS) PLH 220021 „Widowo” (SOOS) PLH 220054. • Nadmorski Park Krajobrazowy. • Rezerwaty przyrody (Gerstmannowa red. 2000): „Babnica”. Wydma paraboliczna z lasem bukowo-dêbowym, z wyj¹tkowo bogatym zestawem gatunków porostów (w tym – bardzo rzadkich). „Bia³ogóra”. Chroni unikatowe zbiorowiska atlantyckie w zatorfionych zag³êbie- niach miêdzywydmowych, z obecnoœci¹ rzadkich gatunków roœlin, jak równie¿ zró¿nicowane postacie boru ba¿ynowego. „Choczewskie Cisy”. Prê¿na, odnawiaj¹ca siê naturalnie populacja cisa pospolitego w zbiorowisku leœnym na miejscu dawnego parku; stanowisko wielu innych rzadkich i chronionych roœlin (Fa³tynowicz i in. 1984). „Mierzeja Sarbska”. Chroni cenne zbiorowiska nawydmowe oraz bagienne, wykszta³cone na w¹skim pasie mierzei nadmorskiej, a tak¿e naturalne procesy sukcesyjne, od wydm ruchomych po zbiorowiska leœne. „Przyl¹dek Rozewie”. Odcinek wybrze¿a z martwym klifem i kompleksem starych drzewostanów gr¹du oraz kwaœnej i ¿yznej buczyny ni¿owej. „Rudnik”. Utworzony w celu zachowania krajobrazu nadmorskiej doliny erozyjnej wraz z charakterystyczn¹ roœlinnoœci¹, m.in. ¿arnowczyskami. „Widowo”. Zespó³ form wydmowych, kompleks nadmorskich d¹brów i lasów dêbo- wo-brzozowych, z bogatymi populacjami chronionych gatunków roœlin, zw³aszcza stor- czyków13. • Obszar Chronionego Krajobrazu „Nadmorski”. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1995c): „Bia³ogórskie Torfowisko”. Torfowisko przejœciowe (DH I). „Gajówka”. Torfowisko przejœciowe (DH I), z dobrze zachowanymi p³atami zbiorowisk tworz¹cych mozaikowy uk³ad. „Lubiatowskie Bluszcze”. Fragment soœniny i parku podworskiego z bogat¹ populacj¹ bluszczu pospolitego, w tym obecnoœci¹ wielu okazów kwitn¹cych14 . „Osoczne Oczko”. Oczko wodne zaroœniête osok¹ aloesowat¹; w otoczeniu wystê- puje m.in. wrzosiec bagienny. „Torfowisko w Szklanej Hucie”. Torfowisko przejœciowe (DH I). „•ródliska Bezimiennej”. Obszar Ÿródliskowy niewielkiego strumienia.

13 Niezbêdne powiêkszenie rezerwatu o teren przyleg³y od wschodu, zgodnie z koncepcj¹ Mieñki i in. (1995a). 14 Niezbêdne jest powiêkszenie obiektu do granic proponowanych przez Mieñkê i in. (1995c).

74 XVI-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6): • Rezerwaty przyrody (Mieñko i in. 1995a, c, Gerstmannowa red. 2000): 223. „Bia³ogarda”. Krajobraz mierzejowy, z potê¿n¹ wydm¹ paraboliczn¹, torfowiskami w zag³êbieniach miêdzywydmowych i nadmorskimi zbiorowiskami leœnymi. 224. „Lisi Jar”. Ochrona krajobrazu doliny erozyjnej, rozcinaj¹cej krawêdŸ Kêpy Swarzewskiej, z kwaœn¹ buczyn¹ ni¿ow¹ i stanowiskiem bluszczu pospolitego. 225. „Rosettowe Buki”. Fragment klifu Kêpy Swarzewskiej, z wysiêkami wody i obecnoœci¹ naklifowych lasów liœciastych oraz zaroœli, a tak¿e cennej flory. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1995a, c, Gerstmannowa red. 2000): 226. „Brzezina w Stilo”. Dobrze zachowane p³aty brzeziny bagiennej i boru bagiennego, z licznymi cennymi gatunkami roœlin. 227. „Bór w Stilo”. P³at wrzoœcowego boru ba¿ynowego ze 130-letnim drzewostanem z sosen „sztandarowych” i typowym runem. 228. „Dolina Bychowskiej Strugi”. Dolina wartkiego cieku z dobrze zachowanymi p³atami ³êgu (DH I), gr¹du (DH I) oraz ³¹k ekstensywnie u¿ytkowanych (DH I). 229. „¯arnowczysko w Jastrzêbiej Górze”. Kompleks wrzosowisk i ¿arnowczysk z udzia³em ja³owca Juniperus communis, charakterystycznych dla ekstensywnie u¿ytkowanych terenów strefy krawêdziowej wysoczyzn pobrze¿a15. 230. „•ród³o Roztoka”. Kompleks Ÿródlisk, otoczony dobrze zachowanymi p³atami lasu dêbowo-bukowego, obok olsu torfowcowego o starym drzewostanie.

Obszar XVII. „Równina B³ot Przymorskich” Pod wzglêdem geobotanicznym obszar ten posiada wybitne walory i wyró¿nia siê zachowaniem cennych elementów szaty roœlinnej – tak na Pomorzu, jak i w skali Polski Ni¿owej. Do najcenniejszych siedlisk nale¿¹ tu torfowiska niskie oraz zmiennowilgotne ³¹ki (DH I) i szuwary, szczególnie w rejonie ujœciowego odcinka Piaœnicy, z racji specyficznych wahañ poziomu wód (okresowe zalewy i okresowe przesuszenie), w przesz³oœci zawsze jedynie ekstensywnie u¿ytkowane. Najlepiej zachowany fargment takich siedlisk jest obecny w rezerwacie “Piaœnickie £¹ki”, gdzie wystêpuje kilkanaœcie zbiorowisk ro- œlinnych, w tym tak unikatowe, jak zespó³ z turzyc¹ Buxbauma Carex buxbaumii (**, PL V, PG CR, gatunek rzadki w ca³ej Europie, zespó³ – DH I). Obszar ten stanowi swoist¹, unika- tow¹ enklawê dla trwania wielu wybitnie rzadkich gatunków ³¹kowych, niskoturzycowych i szuwarowych. Ich przyk³adami s¹: mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus (**, PG EN), kosaciec syberyjski (**, PL V, PG VU), fio³ek mokrad³owy Viola stagnina (**, PL V, PG CR), selernica ¿y³kowana Cnidium dubium (PL V, PG EN), okrzyn ³¹kowy Laserpitium prutenicum (PG EN), turzyca Hartmana Carex hartmanii (PG CR), turzyca Hosta C. ho- stiana (PG CR), turzyca pchla C. pulicaris (**, PL V, PG EN), oman wierzbolistny Inula salicina (PG VU), nerecznica grzebieniasta (PL V, PG NT), nasiêŸrza³ pospolity (**, PG VU), storczyki – jak np. podkolan zielonawy (**, PG EN) (Herbichowa i Herbich 1993). Dla wiêkszoœci z nich teren rezerwatu jest jedyn¹ ostoj¹ lub jedn¹ z nielicznych na Pomo- rzu Gdañskim. Mo¿na tu spotkaæ te¿ wiele innych rzadszych w regionie gatunków, jak np. turówkê wonn¹ Hierochloë odorata (*, PL R, PG EN) (Buliñski mat. niepubl.).

15 Alternatywna nazwa – „Jastrzêbiogórskie Wrzosowiska” (Gerstmannowa red. 2000).

75 Za niezywkle cenne nale¿y uznaæ rozleg³e pozosta³oœci torfowisk atlantyckich (DH I), a zw³aszcza licz¹ce pierwotnie ponad 2.000 ha Bielawskie B³ota, z kompleksem wrzosowisk i mszarów, nadal utrzymuj¹cych (mimo przesuszenia i po¿arów) wysokie walory florystyczne, z takimi gatunkami, jak: je¿og³ówka poœrednia (PG VU), przygie³ka brunatna (**, PL V, PG EN), woskownica europejska Myrica gale (**, PG VU), czy malina moroszka (**, PG EN, PL V). Silnie zniszczone torfowisko ba³tyckie, utrzymuj¹ce jednak wci¹¿ populacje cennych gatunków roœlin (np. wrzoœca bagiennego **, PG VU) znajduje siê rów- nie¿ po obu stronach drogi £ebcz-Starzyno. P³aty lasów powsta³ych na dawnych torfowiskach w po³udniowej i zachodniej czêœci obszaru s¹ ostojami takich rzadkoœci, jak wiciokrzew pomorski (**, PG VU), d³ugosz królewski (**, PL V, PG VU), czy ¿³obik koralowy Corallorhiza trifida (**, PL V, PG EN) (Gerstmannowa red. 2000, Budyœ 2001, 2002, Paw- laczyk i in. 2005). Fauna jest wci¹¿ s³abo poznana. Rowy melioracyjne i P³utnica s¹ ostoj¹ zagro¿onej ryby – ró¿anki Rhodeus sericeus amarus (**, DH II, PK NT), zaœ przyleg³e obszary Puc- kich B³ot – miejscem obserwacji kulika wielkiego (**, PK VU) (Mieñko i in. 1996a). Nie- zwykle cenna jest awifauna Bielawskiego B³ota – gnie¿d¿¹ siê tu m.in.: ³êczak (**, DP I, PK CR, jedyne miejsce gniazdowania w Polsce), b³otniak zbo¿owy (**, DP I, PK VU), b³otniak ³¹kowy (**, DP I), derkacz (**, DP I, PL DD), uszatka b³otna Asio flammeus (**, DP I, PK VU) i turkawka (**, PL DD); du¿e liczebnoœci osi¹gaj¹ równie¿ lêgowe: lelek (**, DP I), lerka (**, DP I), œwiergotek polny Anthus campestris (**, DP I), jarzêbatka (**, DP I) i g¹siorek (**, DP I). Teren ten jest tak¿e miejscem gniazdowania ¿urawia (**, DP I) i miejscem najwiêkszych w regionie koncentracji tego gatunku w okresie wêdró- wek (do 800 osobników). Zbieraj¹ siê tu równie¿ migruj¹ce stada kobczyków (**, DP I, PK EX), drzemlików Falco columbarius (**, DP I) i pustu³ek (**) (Sid³o i in. 2004, Sikora i in. 2004). Ze ssaków Bielawskiego B³ota na uwagê zas³uguje rzêsorek mniejszy (**, PK LC), zaœ wœród p³azów traszka grzebieniasta (**, DH II, PK NT) (£upiñski i in. 2005). W po³o¿onych na Bielawie jeziorkach dystroficznych od³awiano larwy interesu- j¹cych wa¿ek: ¿agnicy torfowej (PL DD), ¿agnicy torfowcowej (**, PL NT) i zalotki wiêkszej (#) (Mielewczyk 1969).

XVII-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Piaœnickie £¹ki” (SOOS) PLH 220021. • Nadmorski Park Krajobrazowy. • Rezerwaty przyrody (Gerstmannowa red. 2000): „Bielawa”. Torfowisko wysokie typu atlantyckiego, kompleks wrzosowisk oraz ostoja interesuj¹cej awifauny. „D³ugosz Królewski w Wierzchucinie”. Stanowisko d³ugosza królewskiego i ¿³obika koralowego oraz czêœæ torfowiska atlantyckiego. „Piaœnickie £¹ki”. Bogate florystycznie ³¹ki, z wybitnie rzadkimi na ni¿u zespo³ami roœlinnymi oraz gin¹cymi gatunkami roœlin. „Zielone”. Bogate stanowisko wiciokrzewu pomorskiego. Niezbêdne jest powiêk- szenie rezerwatu o teren przyleg³y od zachodu (Mieñko i in. 1995a). • Obszar Chronionego Krajobrazu „Nadmorski”.

76 XVII-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6): • Obszar Natura 2000 (nowa propozycja) 231. OSOP i SOOS „Bielawskie B³ota”. Rozleg³e torfowisko wysokie typu ba³tyckiego, ostoja wielu gatunków ptaków – m.in. b³otniaka ³¹kowego, ³êczaka, sowy b³otnej, lelka i ¿urawia – w granicach istniej¹cego rezerwatu „Bielawa”. • U¿ytek ekologiczny 232. „M³aka nad Jeziorem ¯arnowieckim”. Wyp³ycona zatoka jeziora z m³akami turzycowymi i stanowiskami rzadkich roœlin, m.in. storczyków.

Obszar XVIII. „Lasy Lêborskie i Dolina Che³stu” Kompleksy leœne, z obecnoœci¹ fragmentów dobrze zachowanych p³atów buczyn (DH I), a tak¿e gr¹dów (DH I) i ³êgów (DH I) w dolinach cieków, takich jak np. dolina Che³stu. Szczególnie wartoœciowa jest obecnoœæ Ÿródlisk oraz licznych torfowisk mszarnych (DH I), borów bagiennych (DH I), brzezin bagiennych, a tak¿e ³¹k i zio³oroœli. Cenn¹ florê reprezentuj¹ m.in. tak rzadkie gatunki, jak: malina moroszka (**, PG EN, PL V), d³ugosz królewski (**, PL V, PG VU), pe³nik europejski (**, PG VU), stoplamek plamisty (**, PL V, PG VU), przygie³ka brunatna Rhynchospora fusca (**, PL V, PG EN) i rosiczka okr¹g³o- listna (**, PL R), p³ywacz drobny Utricularia minor (**, PG VU), bagnica torfowa (**, PG VU) oraz reprezentuj¹ce element podgórski: wroniec widlasty (**, PG NT), tojeœæ gajowa, przetacznik górski (PG NT) i manna gajowa (PG NT). Wystêpuj¹ tu równie¿ interesuj¹ce jeziora lobeliowe (DH I) i dystroficzne (DH I), jak Saliñskie i pobliskie Czarne, ze stanowiskami wybitnie rzadkiego gatunku – poryblinu kolczastego (**, PL E, PG EN) oraz najbo- gatsza w województwie populacja cisa (**, PG VU). Teren ten posiada cenn¹ awifaunê; gnie¿d¿¹ siê tu m.in. w³ochatka (**, DP I, PK LC, jedna z najwa¿niejszych ostoi w Polsce), bielik (**, DP I, PK LC), ¿uraw (**, DP I), lelek (**, DP I), dziêcio³ czarny (**, DP I), zimorodek (**, DP I), go³¹b siniak (**, #), lerka (**, DP I), dzierlatka Galerida cristata (**, PL DD, #), mucho³ówka ma³a (**, DP I) i g¹siorek (**, DP I) (Mieñko i in. 1995c, Sid³o i in. 2004).

XVIII-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszar Natura 2000 „Lasy Lêborskie” (SOOS) PLB 220006. • Rezerwaty przyrody (Mieñko i in. 1995c, 1999): „Borkowskie W¹wozy”. Fragment doliny Che³stu z p³atami buczyn i ³êgów; obec- noœæ Ÿródlisk oraz cennej flory (zgrupowanie gatunków górskich).16 „D³ugosz Królewski w £êczynie”. Dwa torfowiska – bogate stanowisko rzadkiej paproci – d³ugosza królewskiego. „Pu¿yckie £êgi” („£¹ki i ³êgi w Pu¿ycach”). Dobrze zachowany kompleks ³êgu, ³¹k i zio³oroœli z cenn¹ flor¹, m.in. pe³nikiem europejskim. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Choczewsko-Saliñski” „Pradoliny Redy-£eby”.

16 Niezbêdne w³¹czenie do rezerwatu s¹siedniego w¹wozu, zgodnie z pierwotn¹ koncepcj¹ Mieñki i in. (1995 c).

77 • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1995c, Ciechanowski mat. niepubl.): „Brzeziñski Moczar”. Ma³e torfowisko mszarne z fragmentem boru bagiennego i cennymi gatunkami roœlin17. „Diabelski Opar”. Torfowisko przejœciowe, z zarastaj¹cymi potorfiami oraz borem bagiennym; stanowisko p³ywacza drobnego. „Dwojaczki” („Trojaczki”). Zespó³ trzech torfowisk z oczkiem wodnym oraz le- œnych zbiorowisk bagiennych; obecnoœæ wielu cennych gatunków roœlin18. „Maluszek”. Niewielkie torfowisko wysokie i przejœciowe, z licznymi chronionymi i rzadkimi gatunkami. „Kacza £apa”. Mszarne torfowisko przejœciowe, z rzadkimi gatunkami roœlin. „Wysokie”. Torfowisko przejœciowe, z potorfiami z p³em mszarnym oraz bogat¹ populacj¹ przygie³ki brunatnej. „Zolnica”. Torfowisko wysokie i przejœciowe, z chronionymi i rzadkimi gatunkami. „Zwartówko”. Torfowisko przejœciowe z bogat¹ populacj¹ bagnicy torfowej oraz p³at boru bagiennego.

XVIII-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6): • Obszar Natura 2000 (nowa propozycja) 233. OSOP „Lasy Lêborskie” – kompleks lasów z jeziorami, obfitoœci¹ bagien i wilgotnych siedlisk leœnych. Istotna w skali kraju ostoja w³ochatki, osi¹gaj¹cej tu wysokie zagêszczenie populacji. • Rezerwaty przyrody (Mieñko i in. 2002): 234. „Borkowskie W¹wozy”. Proponowane powiêkszenie istniej¹cego rezerwatu przyrody, obejmuj¹cego fragment doliny Che³stu z p³atami buczyn i ³êgów (DH I). 235. „Dworski Las”. P³aty gr¹du i kwaœnej buczyny (DH I) ze starodrzewem w dolinie strumienia, z rzadkimi gatunkami roœlin; prawdopodobnie pozosta³oœæ dawnego za³o¿enia parkowego. 236. „S³uszewskie •ródliska”. Dolina strumienia z niszami Ÿródliskowymi, dobrze zachowanymi p³atami ³êgów, buczyn i gr¹dów (DH I) oraz rzadkimi gatunkami roœlin. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1999, Mieñko i in. 2002): 237. „D¹brski Moczar”. Dobrze uwodnione torfowisko przejœciowe (DH I), z fragmentami boru bagiennego i mszaru sosnowego. 238. „Jezioro Czarne”. Dystroficzny zbiornik, z obecnoœci¹ wybitnie rzadkiego w Polsce gatunku – poryblinu kolczastego. 239. „Malina Moroszka w D¹brówce”. Jezioro D¹brze z kompleksem borów i brzezin bagiennych oraz stanowiskiem maliny moroszki. 240. „Œwietliñski Moczar”. Torfowisko przejœciowe, z dobrze zachowanymi p³atami zbiorowisk torfowiskowych, z cenn¹ flor¹ i faun¹. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy 241. „Jezioro Salino”. Jezioro lobeliowe z obecnoœci¹ poryblinu kolczastego, w przesz³oœci tak¿e stanowisko paproci wodnej – ga³uszki kulecznicy (**, PL E, PG RE), posia-

17 Niezbêdne jest powiêkszenie obiektu, zgodnie z koncepcj¹ Mieñki i in. (1999). 18 Wskazane przy³¹czenie s¹siedniego, trzeciego torfowiska, zgodnie z projektem u¿ytku ekologicznego „Trojaczki”, autorstwa Mieñki i in. (1999).

78 daj¹ce interesuj¹c¹ roœlinnoœæ (m.in. szuwarow¹ oraz na wyspie z grodziskiem œrednio- wiecznym), otoczone cennymi pod wzglêdem kulturowym i przyrodniczym terenami (kurhany, stary cmentarz z cenn¹ flor¹, zbiorowiska leœne i nieleœne).

Obszar XIX. „ Zlewnia Górnej £eby” Poligenetyczna forma dolinna, o szerokoœci do 1,5 km, z silnie porozcinanymi zboczami, licznymi dop³ywami i malowniczymi odcinkami prze³omowymi £eby, która miejscami osi¹ga spadek do 4 ‰ (na odcinku oko³o 50 km, wynosi on a¿ 96 m). Zbocza doliny, o wysokoœci nierzadko przekraczaj¹cej 100 m, maj¹ nachylenie do oko³o 40° w prze³o- mach. £eba zasilana jest wod¹ z licznych Ÿródlisk i wysiêków wystêpuj¹cych na zboczach doliny i rynien, m.in. z obfitych Ÿróde³ rezerwatu „Staniszewskie Zdroje” oraz z Mira- chowskiej Strugi. W rezerwacie „Staniszewskie Zdroje”, na stromym stoku cyrku Ÿródli- skowego, podcinanego przez erozjê wsteczn¹, wystêpuje p³at buczyny storczykowej (DH I) (Herbich 1998). W dolinie zlokalizowane s¹ liczne ostoje ptaków wodno-b³otnych, w tym pó³naturalne zbiorowiska wilgotnych ³¹k i pastwisk, zbiorowiska szuwarowe, jeziora (Sia- nowskie, Osuszyno), torfowiska niskie dna doliny oraz przejœciowe na terasach zboczowych, gdzie spotkaæ tak¿e mo¿na p³aty m³ak, Ÿródlisk i wysiêków, nierzadko w fizjoceno- tycznych kompozycjach z p³atami zbiorowisk leœnych. P³atom tym, bêd¹cym pozosta³o- œciami dominuj¹cych tu w przesz³oœci zbiorowisk leœnych, przypisywana jest rola refugiów (Herbich 1982), tak¿e w kontekœcie roli ostojowej dla leœnej fauny (Zieliñski 2004). •ródliskowe ³êgi, które wystêpuj¹ niemal wy³¹cznie w centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego na Ÿródliskach w dolinie górnej £eby (i Mirachowskiej Strugi), nale¿¹ do dwu zespo³ów – podgórskiego ³êgu jesionowego Carici remotae-Fraxinetum (DH I), od- znaczaj¹cego siê m.in. ³anowym wystêpowaniem skrzypu olbrzymiego (**, PG NT), oraz Ÿródliskowej postaci ³êgu jesionowo-olszowego (DH I). Fitocenozy te (zajmuj¹ce razem ze zbiorowiskami zaroœli wierzbowych a¿ oko³o 15% powierzchni obiektu), wraz ze zbiorowiskami z klasy Montio-Cardaminetea, fitocenozami szuwaru manny gajowej i innych szuwarów (Caricetum acutiformis, Caricetum paniculatae, Glycerietum maximae) oraz ³¹kami ostro¿eniowymi, z udzia³em m.in. pe³nika europejskiego (**, PG VU) i wielosi³u b³êkitnego (**, PG VU), nale¿¹ do najbardziej wartoœciowych sk³adników roœlinnoœci Ka- szubskiego Parku Krajobrazowego, w sk³ad którego wchodzi opisywany obiekt (PrzewoŸ- niak red. 2000). Wœród zbiorowisk leœnych dominuj¹ powierzchniowo ¿yzna i kwaœna buczyna ni¿owa (DH I); mniejsze udzia³y maj¹ zbiorowiska subatlantyckiego gr¹du (DH I) i kwaœnej d¹browy. Na zboczach doliny wystêpuj¹ w paru miejscach Ÿródliskowe torfowiska wisz¹ce, m.in. z turzyc¹ prosow¹ Carex paniculata i œwierz¹bkiem orzêsionym (PG NT, gatunek górski). Ogó³em torfowiska (w wiêkszoœci alkaliczne – DH I) zajmuj¹ oko³o 10% powierzchni tego obszaru. W bezpoœrednim s¹siedztwie doliny znajduj¹ siê równie¿ torfowiska mszarne (DH I) z wrzoœcem bagiennym (**, PG VU) i bagnem zwyczajnym (**). Podmok³e ³¹ki dna doliny i dolnych partii jej zboczy, w tym m.in. zmiennowilgotne ³¹ki trzêœlicowe (DH I), stanowi¹ miejsca wystêpowania interesuj¹cych roœlin, np. storczyka – stoplamka plamistego (**, PL V, PG VU), z³oci pochwolistnej Gagea spathacea (PL V, PG NT) (Buliñski mat. niepubl.), olszewnika kminkolistnego (PG NT) i innych. Spoœród interesuj¹cych roœlin, stwierdzonych w lasach na zboczach doliny, warto wymieniæ: obuwik pospolity (**, DH II, PK VU, PG EN), fio³ek przedziwny (PG NT), wroniec widlasty (**, PG NT, gatunek górski) i turówkê leœn¹ (*, PG VU, PL R). W granicach obszaru stwierdzono 8 typów siedlisk z za³¹cznika I Dyrektywy Siedliskowej, zajmu-

79 j¹cych ponad 90% powierzchni tego terenu, jednoczeœnie posiada on wybitne walory krajobrazowe. Jezioro Osuszyno stanowi ostojê reliktowego gatunku muchówki Cladotany- tarsus teres (#) z rodziny ochotkowatych (Gi³ka 1997). Na wyspie tego jeziora stwierdzono wystêpowanie rzadkiego na tym obszarze chrz¹szcza z rodziny kózkowatych – rzemlika Saperda perforata (Zieliñski 2004). Przecinaj¹ce dolinê w kilku miejscach przydro¿ne aleje lipowe – to z kolei miejsce wystêpowania niedawno w ogóle nie stwierdzanego na Poje- zierzu Pomorskim chrz¹szcza z rodziny kózkowatych Exocentrus lusitanus; inne interesu- j¹ce kózkowate to: tryk dêbowiec Clytus arietis (#), kurtek (#), kozulka dêbowa (#) i rodzaj obwê¿yn Stenostola sp. (#) (Zieliñski 2004). Dolina stanowi obszar ¿erowania bocianów i ptaków drapie¿nych, a ponadto lokalny szlak migracyjny, zw³aszcza fauny nieleœnej. Pod wzglêdem ichtiofauny, £eba zaliczana jest tutaj do wód pstr¹gowo-lipieniowych. Awifau- nê lêgow¹ reprezentuje m.in. ¿uraw (**, DP I), derkacz (**, DP I, PL DD), zimorodek (**, DP I), mucho³ówka ma³a (**, DP I), pliszka górska (**, #) i siniak (**, #) (PrzewoŸniak red. 2000); zimuje tu równie¿ pluszcz (**, #) (Sikora 1993). W dolinie odnotowano wystê- powanie 6 gatunków nietoperzy (**) (Jarzembowski i in. 1997). Ze Smolnego B³ota pochodz¹ te¿ niepotwierdzone informacje o obserwacjach chrz¹szcza z rodziny jelonkowatych – jelonka rogacza (**, PK EN, DH II) (Walkusz, Klebba, inf. ustna). W pd.-wsch. czêœci zlewni £eby, zlokalizowane jest znakomicie zachowane torfowisko kot³owe Bia³e B³oto, z aktywnymi procesami torfotwórczymi oraz bardzo du¿ymi populacjami roœlin torfowiskowych, po³o¿one w krajobrazie sandrowym. Ca³y teren zajmuj¹ zbiorowiska torfowisk wysokich (DH I), torfowisk przejœciowych (DH I) oraz obni¿eñ dolinkowych i p³a mszarnego (DH I). We florze m.in. turzyca bagienna (**, PG NT, PL V), rosiczka okr¹- g³olistna (**, PL R), rosiczka d³ugolistna (**, PG VU, PL V). Liczne s¹ chronione gatunki mszaków, jak np. torfowce: Sphagnum cuspidatum (**), S. rubellum (**), S. magellanicum (**), S. papillosum (**, PL V), S. fimbriatum (**), S. russowii (**), S. balticum (**, PL V) i S. fuscum (**, PL V). We wsch. czêœci obszaru znajduje siê równie¿ zdewastowane i w wiêkszoœci zalesione torfowisko wysokie typu ba³tyckiego – Smolne B³o- to, na którym zachowa³y siê nadal p³aty roœlinnoœci mszarnej oraz zbiorniki dystroficzne (DH I) z typow¹ dla nich awifaun¹. Nale¿y rozwa¿yæ przywrócenie ochrony prawnej tego obszaru, w którego centralnej czêœci do lat 70. istnia³ rezerwat przyrody (Pawlaczyk i in. 2005).

XIX -A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Bia³e B³oto” (SOOS) PLH 220002 „Dolina Górnej £eby” (SOOS) PLH 220006 „Lasy Mirachowskie” (OSOP) PLB 220008 „Paraszyñskie Buczyny” (SOOS) PLH 220023. • Rezerwat przyrody „Staniszewskie Zdroje”. Zespó³ Ÿródlisk, cenne zbiorowiska roœlinne (m.in. buczyny storczykowej oraz podgórskiego ³êgu jesionowego) oraz cenne gatunki roœlin, a tak¿e zachodz¹ce, specyficzne procesy geodynamiczne (np. Herbich 1998). • Kaszubski Park Krajobrazowy. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Doliny £eby” „Pradoliny Redy-£eby”.

80 • U¿ytki ekologiczne: „Bór w Betlejem”. Torfowisko przejœciowe. „Dargolewski Moczar”. Zbiorowiska mszarne i bagienne. „Torfowisko w Strzepczu”. Torfowisko przejœciowe. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina £eby w Kaszubskim Parku Krajobrazowym” (czêœæ).

XIX-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 6, 7): • Rezerwaty przyrody: 242. „Bia³e B³oto” (w granicach pokrywaj¹cych siê z granicami SOOS) – œródleœne torfowisko z doskonale zachowanymi zbiorowiskami oraz flor¹. 243. „Smolne B³oto”. Kompleks leœny z mozaik¹ jeziorek i œródleœnych torfowisk; ostoja ptactwa leœno-wodno-b³otnego. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1992d, 1993c, PrzewoŸniak red. 2000): 244. „Cyrk •ródliskowy w Cieszonku” (2 czêœci). Cyrk Ÿródliskowy z ³êgiem jesionowym i obecnoœci¹ skrzypu olbrzymiego. 245. „Czy¿nie w Cieszonku”. Jedyne na tym obszarze ciep³olubne, nazboczowe zbiorowisko zaroœlowe ze œliw¹ tarnin¹ i interesuj¹cym stanowiskiem drewno¿ernych chrz¹szczy na ró¿ach (Zieliñski 2004). 246. „Grodzisko nad Dêbnic¹”. Odcinek doliny Dêbnicy wraz z boczn¹ dolink¹ oraz grodziskiem. Gr¹dy zboczowe (DH I), czêsto z wysiêkami, a na dnie doliny – ³¹ki. W bogatej florze m.in.: stoplamek (kuku³ka) szerokolistny (**, PG NT – wyj¹tkowo liczna populacja), manna gajowa (PG NT), wyka leœna (PL R), fio³ek przedziwny (PZ R, PG NT). 247. “Jezioro Ma³e Osuszyno”. Pó³nocna czêœæ jeziora Osuszyno z zespo³em lilii wodnych oraz pasem szuwarów, zaroœli i mechowisk wzd³u¿ brzegów. 248. „Kêtrzyno”. Torfowisko z cenn¹ flor¹, w tym wrzoœcem bagiennym i obfitymi populacjami bagna zwyczajnego. 249. „Kompleks •ródlisk Doliny £eby” (2 czêœci). Kompleks Ÿródlisk i dolinek na zboczach doliny £eby, w tym – najwiêksza kopu³a torfowiska Ÿródliskowego wisz¹cego w regionie gdañskim; cenna szata roœlinna. 250. „Lêgowisko na Jeziorze Wielkie £¹ki”. Wyspa na œródleœnym jeziorze, ostoja ptaków wodno-b³otnych. 251. „Mi³oszewo”. Dobrze zachowany p³at ³êgu nad dop³ywem £eby. 252. „Prze³om £eby Dolny M³yn – Górny M³yn”. Fragment dna i dolnych czêœci zboczy doliny £eby, z obecnoœci¹ Ÿródlisk i cenn¹ szat¹ roœlinn¹. 253. „Prze³om £eby poni¿ej Mi³oszewa”. Unikatowy kompleks torfowisk Ÿródli- skowych i Ÿródlisk na obu brzegach £eby, z cenn¹ roœlinnoœci¹. 254. „Tojeœciowy Lasek”. Œródpolny lasek na wysiêkach w zboczu doliny Dêbnicy, w górnym biegu £eby, stanowi¹cy kompleks gr¹du oraz ³êgu, z obfitym skupiskiem tojeœci gajowej (Lenartowicz mat. niepubl.). 255. „Torfowisko ko³o T³uczewa”. Mezooligotroficzne torfowisko przejœciowe (DH I) z cenn¹ flor¹ torfowiskow¹. 256. „Torfowisko w Cieszeniu”. Œródpolne zag³êbienie z oczkami wodnymi i kwa- œnymi torfowiskami oraz wrzosowiskami i psiarami (DH I).

81 257. „W¹wozy nad Jeziorem Sianowskim”. Lesiste w¹wozy, g³êboko wciête w zbocza rynny Jeziora Sianowskiego, ze Ÿród³ami i ciekami oraz cenn¹ szat¹ roœlinn¹. 258. „Wyspa na Jeziorze Osuszyno”. Wyspa w po³udniowej czêœci jeziora Osuszy- no ze stanowiskiem rzadkiego chrz¹szcza (Zieliñski 2004). 259. „¯arnowczysko ko³o Nowej Huty”. Dolinka z malowniczymi zaroœlami ¿ar- nowca miotlastego Sarothamnus scoparius – lokalny korytarz ekologiczny. 260. „•ródliska nad Jeziorem Sianowskim”. Œródleœne Ÿródliska w ³êgu jesionowo-olszowym. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy 261. „Dolina £eby Osiek-Paraszyno”. Prze³omowy odcinek doliny £eby, z fragmentami dobrze zachowanych ³êgów (w tym Ÿródliskowych), Ÿródlisk, gr¹du gwiazdnicowego, ¿yznej i kwaœnej buczyny (DH I). Stanowiska górskich roœlin jak : podrzeñ ¿ebrowiec (**, PG VU), wroniec widlasty (**, PG NT), przetacznik górski (PG NT), tojeœæ gajowa (Mieñko i in. 1992d, 1999).

Obszar XX. „Lasy Mirachowskie i dolina Mirachowskiej Strugi” Lasy Mirachowskie stanowi¹ najwiêkszy zwarty kompleks leœny centralnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego. £¹cznikiem ekologicznym, po³o¿onych na dwóch wysoczyznach (Staniszewskiej i Kamienicko-Sierakowickiej) lasów, jest rynna Jeziora B¹ckiego (tzw. Rynna Mirachowska) – rozcinaj¹ca w centralnej czêœci kompeks leœny. Na terenie Lasów Mirachowskich wyró¿niono co najmniej 50 zespo³ów roœlinnych. Roœlinnoœæ tutejsza ma charakter podgórsko-subatlantycki, z wp³ywami subkontynentalnymi i borealnymi. Du¿¹ rolê odgrywaj¹ siedliska stosunkowo ubogie i ch³odne, natomiast siedliska ¿yzne lub ciep³e i zarazem ubogie odgrywaj¹ wielokrotnie mniejsz¹ rolê (Herbich 1982). Najbardziej roz- powszechnionymi leœnymi zbiorowiskami s¹: kwaœna buczyna ni¿owa (DH I) oraz las bukowo-dêbowy; najmniejsz¹ powierzchniê zajmuj¹ ³êgi (DH I). Znaczna czêœæ drzewosta- nów zosta³a zniekszta³cona lub zast¹piona przez nasadzenia œwierka, jednak wykszta³cone obecnie starodrzewy œwierkowe stanowi¹ siedlisko szeregu cennych gatunków fauny. Roz- leg³e obszary zajmuj¹, zmeliorowane niestety, torfowiska wysokie i przejœciowe (DH I), bory bagienne (DH I) i brzeziny bagienne, m.in. z niezwykle bogatymi populacjami wid³a- ka ja³owcowatego (**). Liczne s¹ jeziora dystroficzne, nierzadko z wykszta³conym p³em (DH I). Na WysoczyŸnie Staniszewskiej i w kilku innych punktach, rozwinê³y siê na wy- siêkach (przyzboczowych lub w dnach dolin b¹dŸ rynien) – eutroficzne m³aki, o swoistej florze. Roœnie tu m.in. koz³ek bzowy, rzadkie turzyce – dwupienna (PG VU), ¿ó³ta Carex flava i pchla (**, PL V, PG EN), a tak¿e interesuj¹ce mchy (por. Rusiñska 1981). Wyrazem zró¿nicowania tutejszej flory jest obecnoœæ w niej wielu gatunków o odmiennych typach zasiêgów, jakich przyk³adami s¹: wrzosiec bagienny (**, PG VU), skrzyp olbrzymi (**, PG NT), czy d¹brówka piramidalna (PG NT). Zwraca uwagê wystêpowanie w tutejszej florze gatunków reliktowych, a wœród nich: glacjalnych (ba¿yna czarna), postglacjalnych (grzybienie pó³nocne **, PG DD), borealnych (lobelia jeziorna **, PL V, PG VU, torfowiec brunatny Sphagnum fuscum**), okresu atlantyckiego (k³oæ wiechowata Cla- dium mariscus **, PG NT), o górskim typie zasiêgu (podrzeñ ¿ebrowiec **, PG VU). O du¿ej wartoœci flory tego obszaru œwiadcz¹ stanowiska roœlin rzadkich i bardzo rzadkich na Ni¿u Polskim, a nawet w skali Polski. Nale¿¹ do nich np.: czartawa poœrednia Circaea intermedia (PG DD), dzwonek szerokolistny (**, PL R, PG NT), gnieŸnik leœny (**, PG NT), wiechlina odleg³ok³osa (PG VU), przygie³ka brunatna (**, PL V, PG EN, jedno

82 z dwóch stanowisk na Pojezierzu Kaszubskim) i inne. Wœród mchów stwierdzono m.in.: naleŸlin Andreaea petrophila (**, #), Grimmia trichophylla (#), oraz torfowce Sphagnum papillosum (**, PL V), S. subnitens (**), S. tenellum (**, PL V) i S. girgensohnii (**), zaœ wœród w¹trobowców – biszczycê trójwrêbn¹ Bazzania trilobata (**) oraz Cladopodiella fluitans (PL V) (Rusiñska 1981, Garbalewski i in. 1993, PrzewoŸniak red. 2000, Herbich i in. 2005a). Bogata i interesuj¹ca jest równie¿ lichenoflora tego obszaru. Porosty badano dok³ad- nie na g³azach narzutowych; stwierdzono m.in.: Rhizocarpon geographicum (PG VU, gór- ski), R. lecanorinum (PL VU, PG VU), Psilolechia lucida (PL LC), Mycobylimbia sabule- torum i Protoparmelia badia (PG VU, PL NT). Niestety uleg³o zniszczeniu jedyne na Ni¿u Œrodkowoeuropejskim stanowisko Sphaerophorus globosus (górski, PL CR, PG RE) (Fa³- tynowicz 1997a). Interesuj¹ce s¹ równie¿ porosty rezerwatów torfowiskowych, wœród nich m.in. p³ucnica p³otowa Cetraria sepincola (**, PL EN, PG EN), trzonecznica brunatnawa Chaeonotheca brunneola (PL EN, PG EN), pustu³ka oprószona Hypogymnia farinacea (**, PL VU, PG VU), czy ochrost pyszny Ochrolechia androgyna (PL VU, PG VU) (Her- bich i in. 2005b). Niemal brak jest informacji o grzybach wielkoowocnikowych, ale znane jest st¹d stanowisko podgrzybka paso¿ytniczego (**, PL R) (Wilga, Zieliñski 1998). W dolinie Mirachowskiej Strugi na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ wyj¹tkowo dobrze zachowane zespo³y wilgociolubne: Ÿródliskowy ³êg jesionowo-olszowy (DH I), ³êg wi¹zowo-jesionowy (DH I), szuwar manny gajowej (podgórsko-górski), a tak¿e – zajmuj¹ce dno Rynny Jeziora B¹ckiego – rozleg³e szuwary wielkoturzycowe, turzycowiska mszyste i mechowiska. Za szczególn¹ osobliwoœæ nale¿y uznaæ torfowiska wisz¹ce, powstaj¹ce na wysiêkach wód gruntowych i poroœniête szuwarem turzycy prosowej Caricetum paniculatae. Wystêpuj¹ tu równie¿ p³aty gr¹du gwiazdnicowego (DH I); mniejsze powierzchnie zajmuj¹ ekstensywnie u¿ytkowane ³¹ki koœne (DH I), pastwiska i murawy. Odnotowano tu co najmniej 487 gatunków roœlin naczyniowych (w tym 63 gatunki i mieszañce drzew i krzewów) oraz 128 gatunków grzybów. O florystycznej randze obiektu œwiadczy wystêpo- wanie na jego terenie m.in. przywrotnika karbowanego Alchemilla cfr. subcrenata (PL EN), g³ogu wielkoowocowego (PG NT), jaskra kaszubskiego (PG NT), olszewnika kminkolistnego (PG NT), gwiazdnicy bagiennej Stellaria uliginosa (PG NT), dzwonka szerokolistnego (**, PG NT, PL R), szczawiu gajowego Rumex sanguineus (PG NT), szczawiu wodnego (PG NT) oraz gin¹cych ju¿ antropofitów – szczwo³u plamistego Conium maculatum (PG LC) i o¿êdki groniastej Neslia paniculata. Na szczególn¹ troskê zas³uguj¹ gatunki górskie, takie jak: tojad dzióbaty (**, PG VU), manna gajowa (PG NT) i wroniec widlasty (**, PG NT). Wystêpuj¹ tu równie¿ storczyki: listera jajowata (**) i stoplamek plamisty (**, PG VU, PL V). Z roœlin zarodnikowych na uwagê zas³uguj¹ rzadkie na ni¿u: mech Diphyscium foliosum (#), w¹trobowiec Porelia cordeana (#) i krasnorost hildenbrandia rzeczna (**, PL V). Liczne gatunki specjalnej troski stwierdzono wœród porostów, s¹ to m.in.: Dermatocarpon luridum (PL EN, PG RE, jedyne wspó³czesne stanowisko na ni¿u), Lecanora intumescens (PL EN, PG VU), Bacidia rubella (PL VU), Tephromela atra (PL NT, PG VU), Pleurosticta acetabu- lum (**, PL EN, PG VU), Bacidina inundata (PL NT), Porpidia glaucophaea (PL VU) i Pseudosagedia chlorotica (#). Rzadkie i zagro¿one gatunki odnaleziono tak¿e wœród grzy- bów wielkoowocnikowych – np. szyszkowiec ³uskowaty (**, PL I), Phylloporus pelletieri (#, PL R), czarka szkar³atna Sarcoscypha coccinea (PL V) (Ciechanowski i in. 2004). W Lasach Mirachowskich – zg³oszonych jako OSOP – stwierdzono wystêpowanie co najmniej 19 gatunków ptaków wymienionych w Za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej (w tym

83 14 lêgowych). Lasy Mirachowskie s¹ jedn¹ z najwa¿niejszych w Polsce ostoi w³ochatki (**, DP I, PK LC). Do cennych przedstawicieli awifauny lêgowej kompleksu nale¿¹ ponadto: cyraneczka Anas crecca, g¹go³ (**), kropiatka (**, DP I, PL DD), ¿uraw (**, DP I), s³onka (PL DD), samotnik (**, #), œmieszka (**), lelek (**, DP I), go³¹b siniak (**, #), dziêcio³ czarny (**, DP I), dziêcio³ œredni Dendrocopos medius (**, DP I, #), orzechówka (**, #), lerka (**, DP I), mucho³ówka ma³a (**, DP I), wójcik (**, #) i zniczek (**, #). W okresie migracji listê tê uzupe³niaj¹ m.in. bocian czarny (**, DP I), trzmielojad (**, DP I), kania ruda Milvus milvus (**, DP I, PK NT), b³otniak stawowy (**, DP I) i rybo³ów (**, DP I, PK VU) (PrzewoŸniak red. 2000, Sid³o i in. 2004). Lasy Mirachowskie stanowi¹ jedn¹ z najwa¿niejszych ostoi na Pomorzu Œrodkowym ¿mii zygzakowatej; wystêpuj¹ tu licznie wszystkie trzy jej odmiany barwne (Zieliñska i in. 1998). Z wiêkszych ssaków, szczególnie cennych, bytuj¹ tu: wydra (**, DH II) i borsuk (#). Z drobnych ssaków stwierdzono m.in. rzêsorka mniejszego (**, PK LC) (Pucek, Raczyñski 1983). Fauna bezkrêgowców Lasów Mirachowskich zbadana jest jedynie wyrywkowo. Wystêpuje tu miêdzy innymi stenotopowy, tyrfobiontyczny motyl dostojka akwilonaris (**, PK VU), gatunek uwa¿any za relikt tundry, œciœle zwi¹zany z torfowiskami mszarnymi i ¿urawin¹ b³otn¹ Oxycoccus palustris, jako roœlin¹ pokarmow¹ g¹sienic. Równie¿ z torfowiskami mszarnymi zwi¹zana jest niezwykle cenna fauna stenobiontycznych owadów wodnych, jak m.in.: pluskwiak Notonecta lutea (#), chruœciki Rhadicoleptus alpestris (PL NT) i Hagenella clathrata (PK EN), wa¿ki ¿agnica torfowa Aeshna juncea (PL DD), ¿agnica torfowcowa A. subarctica elisabethae (**, PL NT), miedziopierœ pó³nocna Somatochlo- ra arctica (**, PK VU) i zalotka wiêksza Leucorrhinia dubia (#), chrz¹szcze z rodzaju halawnik Hydroporus gyllenhalii (PL EN) i H. melanocephalus (PL EN), wreszcie okaza³y chrz¹szcz p³ywak lapoñski Dytiscus lapponicus (**, PL VU). Niektóre z nich, jak ¿agnica torfowcowa, zalotka wiêksza i oba halawniki, tworz¹ na tych terenach silne i liczne meta- populacje (Herbich i in. 2005b). Na doœæ licznych stanowiskach stwierdzono pazia królo- wej (PL LC). Wystêpuje tutaj co najmniej piêæ gatunków drapie¿nych chrz¹szczy z rodziny biegaczowatych (Carabus convexus** PL NT, C. glabratus**, C. hortensis**, C. nemoralis**, C. violaceus**) (Zieliñski dane niepubl.). Z kolei badania saproksylicznych chrz¹szczy z rodziny kózkowatych zaowocowa³y stwierdzeniem szeregu gatunków puszczañskich i parapuszczañskich, m.in.: kozioroga bukowca (**, PL DD), ostrokrywki (#), Anoplodera sexguttata (#), Stenurella nigra (#), Leptura aethiops (#) oraz, nieoznaczonych do gatunku, przedstawicieli rodzajów obwê¿yn Stenostola spp. i wêglarek Rhopalopus spp. Na uwagê zas³uguje wystêpowanie silnej populacji lokalnego w Polsce krêpienia górskiego (#) oraz notowanego czêœciej na pogórzu i w górach trykonia Obrium brunneum (#), a tak¿e za- gwoŸdzika z³ocistozielonego (#), Exocentrus lusitanus (#), œredzinki Mesosa curculiono- ides (#) i Opplosia fennica (#) (Zieliñski 2004). Z innych saproksylobiontów warto wymie- niæ rohatyñca Oryctes nasicornis (PL NT) (Ciechanowski dane niepubl.). W dolinie Mirachowskiej Strugi, stwierdzono jak dot¹d 316 taksonów zwierz¹t, w tym: 215 owadów i 97 krêgowców (Ciechanowski i in. 2004, Radtke i in. 2005). Niezwykle bogata jest fauna owadów zwi¹zanych z martwym drewnem; w grupie tej za najcenniejsze nale¿y uznaæ: chrz¹szcze kózkowate, jak Anoplodera sexguttata (# gatunek puszczañski), rzemlik (#), d³u¿ynka leszczynówka Oberea linearis (#) i Dinoptera collaris (#), muchów- ki, jak Ctenophora pectinicornis (PL NT), Brachypalpoides lentus (PL DD), Temnostoma vespiformis (PL DD) i Xylota tarda (#), a tak¿e drapie¿na ¿¹d³ówka (grzebacz) Crossoce- rus assimilis (#). Liczne s¹ gatunki borealne, górskie, gatunki rzadkie na ni¿u, jak pliszka

84 górska (#), muchówki: Paratanytarsus austriacus (#), Rheotanytarsus ringei (#, 4 stanowiska w Polsce), Leucozona lucorum (#) i Eristalis oestracea (#), E. picea (#, 4 stanowiska w Polsce), Stratiomys potamida (PL EN), Oxycera pardalina (PL VU, #, 2 stanowiska w Polsce) i O. nigricornis (PL VU, #, 6 stanowisk w Polsce). Wartki nurt Mirachowskiej Strugi umo¿liwia tak¿e rozwój chruœcika Hydropsyche instabilis (#, nowy dla Pomorza) oraz tar³o reofilnych gatunków: minoga strumieniowego (**, DH II, PK NT) i ryb – lipienia (PL DD), œliza (**) i g³owacza prêgop³etwego Cottus poecilopus (**, PL NT). Spokojny, górny bieg tego samego cieku jest siedliskiem ró¿anki (**, DH II, PK NT). Gatunki borealno-górskie, zwi¹zane z ch³odnymi i cienistymi lasami, to m.in. orzechówka (**, #), chrz¹szcz zmorsznik krwisty (#), osy Dolichovespula adulterina (#) i D. media (#). Owady ciep³o- lub œwiat³olubne reprezentowane s¹ m.in. przez z³otolitkê Pseudomalus violaceus (#), mu- chówkê Dioctria rufipes (#), trzmiela szarego Bombus veteranus (**, PL VU) oraz motyle: przeplatkê diamina Melitaea diamina (PL VU) i kraœnika piêcioplamka Zygaena trifolii (PL VU). Spoœród ssaków, za najcenniejszy gatunek nale¿y uznaæ rzêsorka mniejszego (**, PK LC). Mokrad³a w rynnie Jeziora B¹ckiego s¹ terenami lêgowymi ptaków wodno- b³otnych: cyraneczki (#), cyranki Anas querquedula (**), p³askonosa (**), kropiatki (**, DP I, PL DD), rybitwy rzecznej (**, DP I), brodŸca p³awnego Tringa stagnatilis (**, PK EN) i samotnika (**, #). Wiele walorów omawianego terenu wymaga natychmiastowego przeprowadzenia dzia³añ ochronnych – w tym ponownego spiêtrzenia wód strugi przez zastawkê dawnej pstr¹garni na Mirachowskiej Strudze (otwart¹ od 1998 roku) oraz koszenia ³¹k i szuwarów. Warto przypomnieæ te¿ projekt utworzenia na terenie Lasów Mirachowskich parku narodowego, w nawi¹zaniu do przedwojennej koncepcji Krawca i Wodziczki i propozycji Gar- balewskiego i in. (1993). Nale¿y tak¿e rozwa¿yæ zasadnoœæ koncepcji objêcia ca³ej Rynny Potêgowskiej ochron¹ rezerwatow¹ (w tym m.in. istniej¹ce rezerwaty „Szczelina Lechic- ka” i „Lubygoœæ” oraz proponowany u¿ytek ekologiczny „Lêgowisko Rynny Potêgow- skiej” wg niniejszego opracowania) (Buliñski 1995a, Zieliñski 2004) oraz utworzenia du- ¿ego rezerwatu „Kurze Grzêdy II”, w sk³ad którego wesz³yby istniej¹ce rezerwaty „Kurze Grzêdy” i „Jezioro Turzycowe” oraz kilka proponowanych w tym rejonie u¿ytków ekologicznych.

XX-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody (ryc. 7): • Obszary Natura 2000: „Kurze Grzêdy” (SOOS) PLH 220014 „Staniszewskie B³oto” (SOOS) PLH 220027. • Kaszubski Park Krajobrazowy. • Rezerwaty przyrody: „Jezioro Turzycowe”. Jezioro dystroficzne z dobrze rozwiniêtym p³em mszarnym. „Kurze Grzêdy”. Zestaw dystroficznych jeziorek z unikaln¹ entomofaun¹ torfowiskow¹ w kompleksach borów i brzeziny bagiennej na torfie; dawna ostoja g³uszca. „Leœne Oczko”. Jezioro dystroficzne, z dobrze rozwiniêtym p³em mszarnym. „Lubygoœæ”. Dystroficzne jezioro rynnowe, z dojrza³ymi buczynami na zboczach rynny oraz fragmentami gr¹dów. „Staniszewskie B³oto”. Kompleks borów bagiennych na sztucznie odwodnionej ko- pule torfowiskowej, miejscami osi¹gaj¹cej jedenastometrow¹ mi¹¿szoœæ torfu.

85 „Szczelina Lechicka”. Kompleks buczyn, rozmieszczonych w wyj¹tkowo urozmaiconej konfiguracji rynny polodowcowej. „¯urawie B³ota”. Kilka jezior dystroficznych w kompleksie torfowisk mszarnych wraz z dawniej lobeliowym Jeziorem Kamiennym, na którego brzegu znajduje siê jeden z najwiêkszych g³azów narzutowych na Pomorzu, z interesuj¹cymi epilitycznymi porostami. „¯urawie Chrusty”. Jezioro dystroficzne i torfowisko,mszarne z klasycznie wykszta³conym ci¹giem sukcesji zbiorowisk torfowiskowych i leœnych. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Fragment pradoliny £eby i wzgórza morenowe na po³udnie od Lêborka” „Gowidliñski”. • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: „Rynna Kamienicka”. Malownicza rynna polodowcowa Kamienickiej Strugi, ze zbiorowiskami wilgotnych ³¹k i turzycowisk oraz leœnych i nieleœnych zbiorowisk na stokach rynny, w tym zwi¹zanych z nasypami i wykopami nieczynnej ju¿ linii kolejowej. „Rynna Mirachowska”. Obszar o wysokich walorach krajobrazowych i zró¿nicowaniu siedliskowym, z terenami podmok³ymi i lêgowiskami ptaków wodno-b³otnych. „Rynna Potêgowska”. Atrakcyjna krajobrazowo rynna polodowcowa, g³êboko wciêta w wysoczyznê, o zró¿nicowanych ekosystemach na dnie i zboczach: jeziora, wilgotne ³¹ki, lasy ze starodrzewami, pastwiska, ró¿ne stadia sukcesji na terenach porolnych.

XX-B. Proponowane formy ochrony przyrody: • Obszar Natura 2000 (nowa propozycja) 262. OSOP „Lasy Mirachowskie”. Istotna w skali kraju populacja w³ochatki. Cha- rakterystyka obszaru wg opisu powy¿ej. • Rezerwaty przyrody (PrzewoŸniak red. 2000, mat. w³asne): 263. „Dolina Mirachowskiej Strugi”. Lesisty, prze³omowy odcinek doliny, z cennymi zbiorowiskami oraz wieloma rzadkimi gatunkami, z ró¿nych grup systematycznych (Ciechanowski i in. 2004).19 264. „Przygie³kowy Mszar ko³o Skrzeszewa”. Torfowisko przejœciowe (DH I) z oczkami wodnymi i stanowiskiem przygie³ki brunatnej. 265. „Torfowisko nad Jeziorem Junno”. Torfowisko powsta³e wskutek zl¹dowienia zatoki jeziora. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1993 c, PrzewoŸniak red. 2000): 266. „Brzegi Jeziora Odnoga”. Szuwary, wilgotne ³¹ki, mezotroficzne torfowiska. 267. „Czapliniec”. Kolonia lêgowa czapli siwej. 268. „Jelenie Moczary”. Oligotroficzne, œródleœne torfowiska przejœciowe. 269. „Jezioro D³ugie”. Jezioro lobeliowe. 270. „Jezioro Glinne”. Wilgotne ³¹ki wokó³ jeziora, z interesuj¹c¹ flor¹. 271. „Jezioro Miemino”. Jezioro lobeliowe. 272. „Jezioro Okuniewko”. Jezioro otoczone p³em mszarnym. 273. „Jezioro Trzcinowe”. Eutroficzne jezioro z pasowym uk³adem zbiorowisk szuwarowych; ostoja ptaków wodno-b³otnych.

19 Obiekt o znaczeniu priorytetowym; wskazane objêcie ochron¹ w mo¿liwie krótkim czasie.

86 274. „Lêgowisko ko³o Miechucina”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 275. „Lêgowisko ko³o Mojuszewskiej Huty”. Lêgowisko ptaków wodno- b³otnych. 276. „Lêgowisko ko³o Okuniewka”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 277. „Lêgowisko ko³o Kurzych Grzêd”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 278. „Lêgowisko Mozaika Leœna”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 279. „Lêgowisko Rynny Potêgowskiej”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 280. „Kawle”. Fragment doliny rzecznej z mokrymi ³¹kami, gr¹dem i buczyn¹ (DH I). 281. „Kobylasz”. Torfowisko przejœciowe i wysokie oraz wrzosowiska. 282. „M³yñskie B³ota”. Mokre ³¹ki i m³¹ki, zbiorowiska szuwarowe. 283. „Mokrad³a na po³udnie od Niepoczo³owic”. Dwa œródpolne zag³êbienia z oczkami wodnymi, kwaœnymi m³akami i turzycowiskami. 284. „Mokrad³a na pó³noc od Jeziora Junno”. Kwaœne m³aki i turzycowiska. 285. „Nockowy Tunel”. Przystrumykowy ³êg oraz tunel pod nasypem nieczynnej linii kolejowej, stanowi¹cy ostojê nietoperzy. 286. „Po³udniowy koniec Jeziora B¹ckiego”. Turzycowiska i mechowiska. 287. „Puzdrowski M³yn”. Niewielkie, dobrze zachowane torfowisko w dolinie rzecznej, z cenn¹ flor¹. 288. „Siedlisko w Korytach”. Opuszczona osada leœna, z rzadkimi gatunkami owa- dów, zw³aszcza kózkowatych (Zieliñski 2004). 289. „Stare Staniszewo”. Opuszczona osada leœna, z rzadkimi gatunkami porostów oraz owadów, zw³aszcza kózkowatych (Zieliñski 2004). 290. „Szuwary Jeziora Mirachowskiego”. Szuwary wielkoturzycowe. 291. „Torfowiska na pó³noc od Jeziora Folwarcznego”. Torfowisko z licznymi potorfiami. 292. „Torfowisko Mi³oszewo-G³odnica”. Du¿y kompleks torfowisk z potorfiami i stadiami regeneracji roœlinnoœci torfowiskowej. 293. „Torfowisko na zachód od ¯urawich Chrustów”. Œródleœne torfowisko poro- œniête borem bagiennym. 294. „Torfowisko w B¹ckiej Hucie”. Oczka wodne, szuwary w³aœciwe i turzycowe, oligotroficzne torfowisko przejœciowe i wysokie. 295. „Torfowiska w Mojuszu”. Kwaœne oligotroficzne i mezotroficzne torfowiska oraz szuwary. 296. „Torfowisko w Szopie”. Oczko wodne, niskie turzycowiska i mokre ³¹ki. 297. „Turzycowe Oczka”. Oligotroficzne torfowisko przejœciowe i lêgowisko pta- ków wodno-b³otnych. 298. „Ujœcie Bukowiny do Jeziora Kamienieckiego”. Kwaœne, mezotroficzne torfowisko z szuwarami i koloni¹ mewy œmieszki. 299. „W¹wóz w Borze”. G³êbokie rozciêcie erozyjne ze strumieniem. 300. „Za³akowo”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 301. „Za³akowo Wybudowanie”. Kompleks brzeziny bagiennej i boru bagiennego z cenn¹ flor¹. 302. „¯mijowa Górka”. Roœlinnoœæ ciep³ych muraw oraz wrzosowisk i zaroœli. • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: 303. Dolina Bukowiny. Fragment doliny z ciekiem, z p³atami ³êgów (DH I) i gr¹dów i interesuj¹c¹ flor¹.

87 304. Dolina Czarnej Wody. Fragment doliny z ciekiem, z p³atami ³êgów i gr¹dów (DH I) i interesuj¹c¹ flor¹.

Obszar XXI. „Jeziora Raduñskie i Wzgórza Szymbarskie” Osnowê tego obszaru stanowi¹ du¿e zbiorniki wodne, usytuowane w rynnach subglacjalnych, tworz¹ce charakterystyczne ci¹gi o uk³adzie kaskadowym, odwadniane przez wspólny system hydrologiczny. S¹ wœród nich – jedne z najwiêkszych i najg³êbszych jezior w Polsce – Jeziora Raduñskie Górne i Dolne. Wystêpuj¹ tu g³ównie zbiorniki przep³ywowe, o zró¿nicowanej intensywnoœci wymiany horyzontalnej (np. Jeziora Raduñskie, Brod- no Ma³e), rzadziej odp³ywowe (Lubowisko). Na terenie tym wystêpuje równie¿ szereg drobnych zbiorników bezodp³ywowych i nieliczne wiêksze, np. mezotroficzne jezioro Kniewo. Wystêpuj¹ tu pagóry i wzgórza moreny czo³owej (najwy¿sze wzniesienie na Ni¿u Œrodko- woeuropejskim – Wie¿yca 329 m n.p.m.), falista morena denna, wspomniane ci¹gi rynien jeziornych i niezajêtych przez wody jezior mniejszych rynien polodowcowych (PrzewoŸ- niak red. 2000). Znaczne obszary (zw³aszcza w rejonie Wzgórz Szymbarskich) zajête s¹ przez kwa- œne buczyny ni¿owe (DH I), wiêksza czêœæ terenu jest jednak u¿ytkowana rolniczo, a obecnie coraz intensywniej przeznaczana pod zabudowê. Unikatowym zbiorowiskiem roœlin- nym, wystêpuj¹cym w rezerwacie „Ostrzycki Las”, jest wykszta³cona na kredzie jeziornej kaszubska wilgotna buczyna nawapienna (zbiorowisko Fagus sylvatica-Cypripedium calceolus – por. Matuszkiewicz 2001; DH I, jedyne znane stanowisko w Polsce), z wyj¹tkowo bogat¹ flor¹ storczyków, m.in. obuwikiem pospolitym (**, DH II, PK VU, PG EN, najbo- gatsze stanowisko w regionie), bu³awnikiem czerwonym Cephalanthera rubra (**, PG EN, PL E), ¿³obikiem koralowym (**, PG EN, PL V) i podkolanem bia³ym (**, PG VU) (Fa³tynowicz i Machnikowski 1982a, b). Cech¹ opisywanego obszaru s¹ dobrze zachowane, czêsto niewielkie p³aty torfowisk, w czêœci których – pomimo antropopresji – zachodz¹ procesy torfotwórcze. Naj- cenniejsze tego typu ekosystemy od dawna proponowane s¹ do objêcia ochron¹ rezerwatow¹ (patrz wykaz proponowanych rezerwatów przyrody). Wœród cennych gatunków siedlisk bagiennych mo¿na wymieniæ: torfowce – Sphagnum tenellum (**, PL V), S. papillosum (**, PL V), S. balticum (**, PL V), S. subnitens (**), S. fuscum (**, PL V), S. contortum (**), mchy brunatne – Scorpidium scorpioides (**, PL V), Paludella squarrosa (PL V), Cinclidium stygium (**, PL V) i Helodium blandowii (**, PL V), rosiczki – okr¹g³olistn¹ (**, PL R) i d³ugolistn¹ (**, PL V, PG VU), kruszczyk b³otny (**, PL V, PG VU), wielosi³ b³êkitny (**, PG VU), lipiennik Loesela (**, DH II, PL V, PG VU), a tak¿e turzyce: strunow¹ (**, PL V, PG EN), pchl¹ (PG EN, PL V) i ob³¹ Carex diandra (PG NT). W projektowanym rezerwacie ko³o Skrzeszewa wystêpuje przygie³ka brunatna (**, PL V, PG EN). Na torfowiskach wêglanowych rozwija siê unikatowy w skali kraju zespó³ zwi¹zany z eutroficznymi m³akami nakredowymi Eleocharitetum quinqueflorae (DH I). Zbiorowiska wykszta³cone na pok³adach kredy jeziornej s¹ charakterystycznym wyznacznikiem tego obszaru. Oprócz wspomnianych fitocenoz, na uwagê zas³uguj¹ nakredowe postaci ³¹ki ostro¿eniowej, zespó³ nakredowych m³ak Campylio-Caricetum dio- icae, Ÿródliskowe postaci turzycowisk (g³ównie Caricetum paniculatae i Caricetum acutiformis) oraz mszary Menyantho-Sphagnetum. Nakredowe torfowisko w okolicach Go- ³ubia stanowi ostojê t³ustosza pospolitego (**, PG CR), a w rejonie grodziska ko³o Sta- rych Czapli rosn¹ m.in.: pe³nik europejski (**, PG VU), wielosi³ b³êkitny (**, PG VU)

88 i przedstawiciel rodzaju zaraza Orobanche sp. (**)(Herbich 2000, PrzewoŸniak red. 2000, Buliñski mat. niepubl.). Wœród grzybów na uwagê zas³uguje purchawica olbrzymia (**) (Steliga 1977). Jeziora Raduñskie s¹ ostoj¹ ptaków o randze krajowej. Stanowi¹ one jedn¹ z najwa¿niejszych ostoi szlachara (**, PK EN). W po³owie lat 90-tych ubieg³ego wieku na Jeziorach Raduñskich gniazdowa³o 15-20 samic tego gatunku (Sikora 1996), co stanowi³o oko³o 30% krajowej populacji. Rynna Jezior Raduñskich jest tak¿e wa¿n¹ ostoj¹ tracza nurogêsia (**), g¹go³a (**), b³otniaka stawowego (**, DP I), brodŸca piskliwego (**), dziêcio³a zielonego (**, #) oraz ¿erowiskiem rybo³owa (**, DP I, PK VU) (PrzewoŸniak red. 2000). Mniejsze, np. œródleœne zbiorniki, s¹ siedliskiem ¿urawia (**, DP I), samotnika (**) i kszyka (Mieñko i in. 1992b). Charakterystycznym rysem ichtiofauny jezior jest wystêpowanie sielawy Coregonus albula (PL DD) i znacznie rzadziej spotykanej siei C. lavaretus (PL DD). Spotykany jeszcze nie tak dawno rak szlachetny (*, PL VU) najprawdopodobniej wygin¹³ (PrzewoŸniak red. 2000). Do interesuj¹cych gatunków owadów nale¿y zaliczyæ tyrfofilnego motyla dostojkê akwilonaris (**, PK VU), notowan¹ w okolicach Stê¿ycy (Buszko 1997), zaœ historycznie – gin¹c¹ tyrfofiln¹ wa¿kê – iglicê ma³¹ Nehalennia speciosa, znan¹ z okolic Chmielna (**, PK EN) (Bernard 1998).

XXI-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszar Natura 2000 „Uroczyska Pojezierza Kaszubskiego” (SOOS) PLH 220050. • Rezerwaty przyrody: „Ostrzycki Las”. Kompleks buczyn: kwaœnej, ¿yznej oraz nawapiennej, (storczykowej) z unikaln¹ flor¹, m.in. storczyków. „Szczyt Wie¿yca”. Kulminacja moreny czo³owej, ze starodrzewem bukowym; obiekt zagro¿ony przez siln¹ presjê turystyczn¹, m.in. na skutek budowy wie¿y widokowej. • Kaszubski Park Krajobrazowy. • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: „Dolina £eby w Kaszubskim Parku Krajobrazowym” „Obni¿enie Chmieleñskie” „Rynna Brodnicko-Kartuska” „Rynna D¹browsko-Ostrzycka” „Rynna Raduñska”.

XXI-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 9): • Rezerwaty przyrody (PrzewoŸniak red. 2000, Mieñko i in. 1992b): 305. „Bukrzyno Ma³e”. Œródleœne jezioro w rynnie na przedpolu sandrowym; unikatowa roœlinnoœæ, zwi¹zana ze zbiorowiskami wystêpuj¹cymi na pok³adach kredy jeziornej i w obrêbie wysiêków i torfowisk Ÿródliskowych. 306. „Czapielski M³yn”. Torfowisko przep³ywowe oraz minero-organiczne i kredowe pagórki na przesmyku miêdzyjeziornym; rzadkie w regionie zbiorowiska nieleœne, z grup torfowisk mszarnych, turzycowisk, ³¹k oraz pastwisk. 307. „Czaple”. Torfowisko przejœciowe z ¿erowiskiem ¿urawia.

89 308. „£¹ki nad Jeziorem Patulskim”. Wilgotna, przyjezierna ³¹ka na namu³ach i torfach, z interesuj¹cymi zbiorowiskami szuwarowymi, Ÿródliskowymi, mechowiskami i turzycowiskami.20 309. „Torfowisko miêdzy Go³ubiem i Skorzewem”. Nakredowe torfowisko z rzadkimi i chronionymi gatunkami roœlin, w tym – stanowiskiem t³ustosza zwyczajnego. 310. „Wzgórza Szymbarskie”. Dobrze zachowane p³aty acydofilnych buczyn (DH I) i d¹brów na po³udniowych stokach Wzgórz Szymbarskich ko³o K³obuczyna. 311. „¯uromino”. Torfowiska kot³owe, z klasycznym zestawem roœlinnoœci torfowiskowej, w tym mszarem przygie³kowym oraz Jezioro ¯uromiñskie z aktywnym torfowiskiem zarastaj¹cym zatokê. • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1992b, 1993c, d, PrzewoŸniak red. 2000): 312. „Borzestowska Huta”. Œródpolne torfowiska wysokie i przejœciowe. 313. „Brzegi Jeziora Stê¿yckiego”. Klifowy brzeg jeziora, ze zbiorowiskami murawowymi i Ÿródliskowymi. 314. „Chmielno”. Fragmenty torfowisk przejœciowych i zaroœli wierzbowych. 315. „Dolina Borucinki”. Mokre ³¹ki, m³aki turzycowe i szuwary wokó³ Jeziora Glinno. 316. „Garcz”. Dobrze zachowana wilgotna ³¹ka z rzadkimi gatunkami roœlin. 317. „Grodzisko”. Jeziorko dystroficzne zarastaj¹ce p³em torfowym. 318. „Jezioro Bia³e”. Dobrze zachowane, bogate florystycznie ³¹ki, szuwary i zaro- œla wierzbowe. 319. „Jezioro Nierzostowo”. Wilgotna ³¹ka ostro¿eniowa, na pó³nocnym brzegu jeziora, z bogat¹, interesuj¹c¹ flor¹. 320. „Jezioro Raduñskie Dolne”. Dobrze zachowane szuwary wielkoturzycowe i zaroœla wierzbowe na zachodnim brzegu jeziora. 321. „Jezioro R¹ty”. Jezioro w koñcowej fazie l¹dowienia, z wykszta³caj¹c¹ siê kopu³¹ Ÿródliskowego torfowiska. 322. „Jezioro Reskowo”. Roœlinnoœæ nieleœna i zaroœlowa oraz fragmenty nadjezior- nych olsów. 323. „Ko¿yczkowo”. Doœæ dobrze zachowane fragmenty leœnych i nieleœnych zbiorowisk na torfach przejœciowych. 324. „£¹ki w Grzebieñcu”. Nadjeziorne szuwary, mechowiska i turzycowiska. 325. „Mestwin”. Jeziorko dystroficzne zarastaj¹ce p³em torfowym. 326. „Mokrad³a w Brodnicy Dolnej”. Mokre ³¹ki i mechowiska na kredzie jeziornej oraz nadjeziorne szuwary. 327. „Piotrowo”. Jezioro Piotrowskie i przyleg³e mokrad³a,wraz z lêgowiskiem pta- ków wodno-b³otnych. 328. „Po³udniowa wyspa na Jeziorze Raduñskim Górnym”. Lêgowisko szlachara. 329. „Potu³y”. Jeziorko dystroficzne i dobrze zachowane torfowisko. 330. „Pó³nocny koniec Jeziora Wielkie Brodno”. Nawêglanowe, nadjeziorne mokre ³¹ki i turzycowiska. 331. „Pó³nocna wyspa na Jeziorze Raduñskim Górnym”. Lêgowisko szlachara. 332. „Pó³wysep i zatoka ko³o £¹czyñskiej Huty”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych.

20 Obiekt o znaczeniu priorytetowym – niezbêdne jak najszybsze rozpoczêcie dzia³añ z zakresu ochrony czynnej.

90 333. „Przemuszewo”. Dobrze zachowane torfowiska i szuwary z rzadkimi gatunkami roœlin. 334. „Przesmyk Jezior Lubowisko-D¹browskie”. Roœlinnoœæ szuwarowa i bagienna przystrumykowa, izolowane torfowisko, kredowy pagórek. 335. „Przesmyk Jezior Patulskie-Ostrzyckie”. Interesuj¹ca roœlinnoœæ mokrad³o- wo-segetalna miêdzyjeziornego przesmyku. 336. „Pypkowo”. Fragmenty zbiorowisk szuwarowych i torfowiskowych. 337. „Radunia pomiêdzy Jeziorami K³odno i Ma³e Brodno”. Szuwary turzycowe, trzcinowiska, zaroœla wierzbowe. 338. „Torfowisko na pó³nocnym brzegu Jeziora D¹browskiego”. Szuwary, kwa- œne oligotroficzne torfowiska przejœciowe, bory bagienne i ³ozowiska. 339. „Torfowisko na zachód od Ma³ego Bukrzyna”. Œródleœne torfowisko z ró¿nymi postaciami p³a mszarnego i regeneruj¹ce potorfia. 340. „Torfowisko na zachód od Pierszczewa”. Œródpolne zag³êbienie z oligotro- ficznymi kwaœnymi torfowiskami. 341. „Torfowisko w Delowie”. Torfowisko Ÿródliskowe i zbiorowiska mokrych ³¹k. 342. „Torfowisko w Kucborowie”. Kompleks ró¿nych zbiorowisk torfowiskowych, w czêœci Ÿródliskowych. 343. „Torfowisko w Przewozie”. Œródpolne zag³êbienie z p³em mszarnym, turzyco- wiskiem i zaroœlami wierzbowymi. 344. „Torfowiska w Starych Czaplach”. Oligotroficzne, kwaœne zag³êbienia z p³em mszarnym i turzycowiskami. 345. „Torfowisko w Zdrêbowie”. Kompleks ró¿nych zbiorowisk z dominacj¹ turzyc. 346. „Ujœcie Borucinki”. Wilgotne ³¹ki, turzycowiska, mechowiska i szuwary w dolinie oraz murawy napiaskowe na jej stokach. 347. „Ujœcie Raduni do Jeziora K³odno”. Roœlinnoœæ segetalna na kredowym pa- górku oraz zaroœlowa i leœna na jego klifowych brzegach. 348. „Uniradze”. Niewielkie jeziorka z cennymi gatunkami fauny. 349. „Wyspa na Jeziorze Brodno Wielkie”. Lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 350. „Wyspa na Jeziorze Rekowo”. Wyspa z wilgotnymi ³¹kami; lêgowisko ptaków wodno-b³otnych. 351. „Wyspa wschodnia na Jeziorze Ostrzyckim”. Potencjalna ostoja awifauny. 352. „Wyspa zachodnia na Jeziorze Ostrzyckim”. Lêgi ptaków wodno-b³otnych. 353. „Zachodni koniec Jeziora Lubowisko”. Kwaœne, oligotroficzne torfowisko ze zbiorowiskami mechowisk, mszaru dolinkowego i kêpowego. 354. „Zamkowisko”. Dobrze zachowane torfowisko œródleœne. 355. „Zatoka Jeziora Ostrzyckiego”. Lêgi ptaków wodno-b³otnych. 356. „Zgorza³e”. Fragmenty torfowisk i zregenerowanych potorfi.

Obszar XXII. „Jeziora Sulêczyñsko-Gowidliñskie i Dolina Górnej S³upi” Obszar cenny przyrodniczo, z obecnoœci¹ odcinka doliny rzecznej o wysokiej warto- œci, jak równie¿ du¿ych jezior, z otaczaj¹cymi je urozmaiconymi ekosystemami. Najcen- niejszym elementem œrodowiska przyrodniczego jest kompleks Ÿródliskowych oraz przej- œciowych torfowisk alkalotroficznych ko³o Sulêczyna, znanych jako „Mechowiska Sulê- czyñskie” („Karwêczyno”) i od wielu lat zg³aszanych do ochrony rezerwatowej. Po³o¿one

91 s¹ wœród pagórków moreny czo³owej, a podœcielone osadami gytii wapiennej. Stanowi¹ ostojê wielu rzadkich i gin¹cych zespo³ów oraz gatunków, jak m.in. storczyków – stoplamka: krwistego (**, PG VU), szerokolistnego (**, PG NT), Traunsteinera Dactylorhiza traun- steineri (**, PL V, PG DD), Russowa (**, PL V, PG DD; s¹ w¹tpliwoœci czy wystêpuje w Polsce), kruszczyka b³otnego (**, PL V, PG VU), listery jajowatej (**) oraz wybitnie rzadkich: w¹tlika b³otnego (**, PL V, PG EN) i lipiennika Loesela Liparis loeseli (**, DH II, PG VU, PL V), a tak¿e turzycy bagiennej (**, PG NT, PL V), rosiczki d³ugolistnej (**, PG VU, PL V), rosiczki okr¹g³olistnej (**), przygie³ki bia³ej (PG NT), grzybieni pó³nocnych (**, PG DD), wid³aczka torfowego (**, PL V, PG EN). Bardzo bogaty jest zestaw gatunków torfowców, w tym rzadkie: Sphagnum fuscum (**, PL V), S. contortum (**), S. magellanicum (**), S. teres (**), S. warnstorfianum (**), a tak¿e interesuj¹ce mchy brunatne, jak Paludella squarrosa (PL V), Helodium blandowii (**, PL V) i Scor- pidium scorpioides (**, PL V). Równie¿ pozosta³a czêœæ regionu obfituje w torfowiska mszarne (DH I), m.in. z bagnic¹ torfow¹ (**, PG VU), a tak¿e jeziora dystroficzne (DH I) i jeziora lobeliowe (DH I), z lobeli¹ jeziorn¹ (**, PG VU, PL V), brze¿yc¹ jednokwiatow¹ (**, PG VU, PL R) i poryblinem jeziornym (**, PG VU, PL V). Istniej¹ jedynie przypadkowe dane na temat fauny tego terenu. W S³upi notowano interesuj¹ce gatunki ryb: pstr¹ga potokowego, œliza (**) i g³owacza bia³op³etwego (**, PL DD), natomiast w najwiêkszych jeziorach wystêpuje sieja (PL DD). Za najcenniejszy gatunek p³aza nale¿y uznaæ traszkê grzebieniast¹ (**, DH II, PK NT). Awifaunê reprezentuj¹ m.in. podgorza³ka Aythya nyroca (**, DP I, PK EN), nurogêœ (**, #), puchacz (**, DP I, PK NT), kobuz (**, #), jastrz¹b Accipiter gentilis (**), ¿uraw (**, DP I), dziêcio³ czarny (**, DP I), zimorodek (**, DP I), brzegówka Riparia riparia (**), g¹siorek (**, DP I), œwiergotek polny (**, DP I), œwierszczak Locustella na- evia (**) i rokitniczka Acrocephalus schoenbaenus (**) (Mieñko i in. 1997). Nie wiadomo jednak niczego pewnego na temat statusu lêgowego tych gatunków.

XXII-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Dolina S³upi” (SOOS) PLH 220052 „Jeziorka Choœnickie” (SOOS) PLH 220012 „Mechowiska Sulêczyñskie” (SOOS) PLH 220017. • Rezerwat przyrody „Jeziorka Choœnickie” – kompleks 7 jeziorek dystroficznych i torfowiska wysokiego, poroœniêtego przez bory bagienne (Pawlaczyk i in. 2005). • Obszar Chronionego Krajobrazu „Gowidliñski”.

XXII-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 9): • Rezerwat przyrody (Mieñko i in. 1992a, 1997) 357. „Mechowiska Sulêczyñskie”. Unikalny kompleks torfowisk, m.in. kalcyfilnych (DH I). Pokrywa siê z ostoj¹ SOOS PLH 22001721.

21 Niezbêdne jest jak najszybsze powo³anie rezerwatu i rozpoczêcie dzia³añ z zakresu ochrony czynnej (m.in. budowa zastawek na rowach melioracyjnych, usuwanie krzewów i koszenie trzciny).

92 • U¿ytki ekologiczne (Mieñko i in. 1992a, 1997): 358. „Bagnica”. Œródleœne torfowisko, z dobrze zachowanymi zbiorowiskami i cenn¹ flor¹. 359. „Jezioro Ostrowickie”. Jedno z najcenniejszych w regionie jezior lobeliowych. 360. „Jezioro Warleñskie”. Jezioro lobeliowe. 361. „Kistowski Moczar”. Dobrze zachowane torfowisko przejœciowe. 362. „Ko³odzieje”. Rozleg³e, regeneruj¹ce potorfia z cenn¹ flor¹ (gat. rzadkie i chronione). 363. „Moczyd³o”. Jezioro lobeliowe. 364. „Pustka”. Niewielkie torfowisko i jeziorko dystroficzne. 365. „Skarszyno”. Jezioro lobeliowe. 366. „Stacinko Ma³e i Œrednie”. Dystroficzne zbiorniki wodne, z p³em torfowym. 367. „Stacino”. Jezioro lobeliowe. 368. „Sumiñski Moczar”. Torfowisko przejœciowe w wyp³yconej zatoce jeziora Sumi- no, z obecnoœci¹ cennej flory i fauny. 369. „Tuchlino”. Dobrze zachowane p³aty ¿yznej i kwaœnej buczyny (DH I) na zboczach doliny S³upi oraz mokre ³¹ki nad rzek¹. 370. „Zdunowickie Torfowisko”. Dobrze zachowane torfowisko przejœciowe z cenn¹ flor¹. • Zespó³ przyrodniczo-krajobrazowy (Mieñko i in. 1992a, 1997) 371. „Dolina Czystej Wody”. Fragment doliny rzecznej z dobrze zachowanymi fitocenozami szuwarów i ³¹k, olsem i buczyn¹ (DH I); stanowiska rzadkich gatunków roœlin, m.in. storczyków.

Obszar XXIII. „ Okolice Przywidza” Teren urozmaicony, zarówno pod wzglêdem fizjograficznym, jak te¿ przyrodniczym. Pocz¹tek bierze tu kilka cieków, m.in. K³odawa i Wietcisa. Obok Jeziora Przy- widzkiego, na którym znajduje siê wyspa (rezerwat przyrody) z cenn¹ flor¹ naczyniow¹, otaczaj¹ce tereny równie¿ posiadaj¹ znaczne walory. Czêœciowo s¹ one pokryte lasami, m.in. buczynami (DH I) i gr¹dem gwiazdnicowym (DH I). W bogatej florze naczyniowej notowano tu m.in. takie gatunki, jak: ¿ywiec cebulkowy (PG VU), gnieŸ- nik leœny (**, PG NT), z³oæ pochwolistna (PL V, PG NT), wawrzynek wilcze³yko (**, PG LC). Teren jest równie¿ interesuj¹cy ze wzglêdów historycznych: na pó³wyspie jeziora zlokalizowane jest grodzisko œredniowieczne, a w pobliskim lesie znajduj¹ siê kurhany. Na po³udnie od jeziora, ko³o Gromadzina, pomiêdzy morenowymi pagórka- mi, znajduje siê zbiornik dystroficzny, otoczony torfowiskiem. Jest to jedno ze stanowisk strzebli b³otnej (**, DH II, PK EN) w województwie pomorskim (SOOS PLH 220025) (Radtke i in. 2003, Kusznierz i in. 2005); wystêpuj¹ tu równie¿ traszki – zwyczajna i grzebieniasta (B³a¿uk mat. niepubl.). Nad Jeziorem Przywidzkim obserwowano ¿eruj¹ce nietoperze – karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus (**) i nocka rudego (**) (Ciechanowski mat. niepubl.).

XXIII–A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszar Natura 2000 „Przywidz” (SOOS) PLH 220025. • Rezerwat przyrody

93 „Wyspa na jeziorze Przywidz”. Chroni starodrzew bukowo-dêbowy i rzadkie gatunki flory. • Obszar Chronionego Krajobrazu „Przywidzki”.

XXIII–B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 10): • U¿ytki ekologiczne: 372. „Grodzisko nad Jeziorem Przywidzkim”. Grodzisko na pó³wyspie, pokryte p³atami buczyny i gr¹du (DH I), z cenn¹ flor¹ naczyniow¹ (Buliñski mat. niepubl.). 373. „Piekielne £¹ki”. Fragment doliny górnego biegu Wietcisy ko³o Piek³a Dolne- go. Dobrze zachowane p³aty bujnych ³¹k z obfitym stanowiskiem m.in. pe³nika europejskiego (**, PG VU, PZ V) oraz wielu innych cennych gatunków, jak np. stoplamka (kuku³- ki) szerokolistnego (**, PG NT) (Lenartowicz mat. niepubl.). 374. „Strzebla w Gromadzinie”. Ostoja strzebli b³otnej – obszar Natura 2000 (SOOS) „Przywidz” PLH 220025.

Obszar XXIV. „Mierzeja Wiœlana i zlewnia Szkarpawy” Obszar obejmuje piaszczyst¹ mierzejê, oddzielaj¹c¹ Zalew Wiœlany od Zatoki Gdañ- skiej, oraz przyleg³y fragment ¯u³aw Wiœlanych (gmina Sztutowo) wraz z Delt¹ Szkarpa- wy. Szata roœlinna obszaru cechuje siê du¿ym bogactwem, wysokim stopniem heteroge- nicznoœci (gatunki z wielu grup synsocjologicznych), wysokim stopniem naturalnoœci, obec- noœci¹ wielu gatunków zagro¿onych (Lenartowicz i in. 2001). Wzd³u¿ brzegu morza ci¹gn¹ siê wydmy – bia³a (DH I) i szara (DH I), z relatywnie dobrze wykszta³conymi zespo³ami roœlinnymi. Czêste s¹ tu stanowiska interesuj¹cych gatunków, takich jak m.in. miko³ajek nadmorski (**, PG NT), groszek nadmorski (**, PG VU), lnica wonna (**, PG VU), rukwiel nadmorska (PG NT), paprotka zwyczajna (**) oraz bogactwo porostów, w tym rzadkich taksonów, jak p³ucnica niwalna Cetraria nivalis (PL EN, PG VU) (Fa³tynowicz i Budzbon 1986). Mimo dawnych nasadzeñ oraz wspó³czesnych dzia³añ Urzêdu Morskiego (por. Buliñski 1987), szata roœlinna wydm jest wci¹¿ warto- œciowa. W przylegaj¹cych lasach, pokrywaj¹cych wysokie wydmy nadmorskie, dominuje nadmorski bór, najczêœciej w podzespole gruszyczkowym Empetro nigri-Pinetum piroletosum, a na suchych wierzchowinach wydm – E.n.-P. cladonietosum; wœród flory borów za najcenniejsze nale¿y uznaæ: zimozió³ pó³nocny (**, PG NT) i storczyk – tajê¿ê jednostronn¹ (**, PG NT). Starsze wydmy, oddalone od morza, stanowi¹ siedlisko acydofilnych d¹brów – zubo- ¿a³ej postaci Betulo-Quercetum (DH I) oraz lasu bukowo-dêbowego, gdzie miejscami masowo wystêpuje konwalia majowa (*, najobfisze populacje w regionie) oraz orlica pospolita (dorastaj¹ca do 3 m), trafiaj¹ siê kwitn¹ce okazy wiciokrzewu pomorskiego (**, PG VU, krañcowe stanowiska gatunku w kraju, na wschodniej granicy zasiêgu). W zag³êbieniach miêdzywydmowych wystêpuje ols porzeczkowy Ribeso nigri-Alnetum (w kontakcie z borem nadmorskim), brzezina bagienna Betuletum pubescentis (w powi¹zaniu z d¹browami), obecne s¹ równie¿ torfowiska wysokie (DH I) i przejœciowe (DH I), m.in. z rosiczk¹ okr¹- g³olistn¹ (**, PL R). Zag³êbienia w pobli¿u Zalewu Wiœlanego zajmuje najczêœciej ols (Lenartowicz i in. 2001, Herbich i Markowski 1998). Na wydmach widoczne s¹ miejscami pozosta³oœci intensywnych dzia³añ cz³owieka, zmierzaj¹cych do utrwalenia wydm, w przesz³oœci fragmentami ca³kowicie odlesionych (XVIII w., np. rejon Sztutowa i Przebrna),

94 w tym charakterystyczne nasadzenia kosodrzewiny Pinus mugo. Interesuj¹ce s¹ odcinki wysokiego brzegu od strony Zalewu, ulegaj¹ce abrazji. W ¿u³awskiej czêœci obszaru wyró¿niaj¹ siê kompleksy starorzeczy, odnóg Wis³y, kana³ów i stawów z ró¿norodnymi zespo³ami hydrofitów o liœciach p³ywaj¹cych. Te ostatnie s¹ tworzone m.in. przez wyj¹tkowo bogate i jedyne na obszarze TOM populacje grzy- bieñczyka wodnego Nymphoides peltata (**, PG VU, PL V), a tak¿e gr¹¿ela ¿ó³tego Nu- phar lutea (*), grzybieni bia³ych Nymphaea alba (*, PG DD) i paproci – salwinii p³ywaj¹- cej (**, PG VU, PL V). W kilku zbiornikach stwierdzono równie¿ obecnoœæ najmniejszej na œwiecie roœliny naczyniowej – wolffii bezkorzeniowej Wolffia arrhiza (PG VU). Rów- nie¿ pasy szuwarów wzd³u¿ kana³ów i wybrze¿y Zalewu gromadz¹ cenne gatunki roœlin, jak kielisznik zaroœlowy Calystegia sepium, starzec nadrzeczny Senecio fluviatilis (PG VU), starzec bagienny S. paludosus (PG VU) i pó³halofity, m.in. mlecz b³otny (PG NT) (Gerst- mannowa red. 2001, Lenartowicz i in. 2004, Afranowicz 2005a-b). Interesuj¹ca, choæ wci¹¿ s³abo poznana, jest fauna tego obszaru. Tereny wydmowe s¹ m.in. siedliskiem rzadkiego ¿uka – wa³karza lipczyka Polyphylla fullo (PL NT). Wœród chrz¹szczy biegaczowatych na uwagê zas³uguj¹: Odocantha melanura (PL VU), Amara praetermissa (#, jedyne wspó³czesne stanowisko na pó³nocy kraju), Bradycellus verbasci (#, notowanego g³ównie na po³udniu kraju), Carabus arvensis (**), C. glabratus (**), C. granulatus (**), C. hortensis (**) i C. violaceus (**) (Aleksandrowicz 2004), na torfowiskach obserwowano p³ywaka szerokobrze¿ka Dytiscus latissimus (**, PK) (Buliñski mat. niepubl.). Gady reprezentowane s¹ m.in. przez ¿mijê zygzakowat¹ (**) i licznie tu wystê- puj¹c¹, turkusow¹ odmianê padalca Anguis fragilis (**). Do najcenniejszych przedstawicieli awifauny lêgowej nale¿¹: dudek Upupa epops (**, PL DD, #), turkawka (**, PL DD, #), b³otniak stawowy (**, DP I), bielik (**, PK LC, DP I), ohar (**, PK LC), rybitwa czarna Chlidonias niger (**, DP I), dziêcio³ czarny (**, DP I), lerka (**, DP I), œwiergotek polny (**, DP I), jarzêbatka (**, DP I), wójcik zielony (**, #), mucho³ówka ma³a (**, DP I), g¹siorek (**, DP I) i dziwonia Carpodacus erythrinus (**). Na Mierzei znajduje siê te¿ najwiêksza w Europie kolonia kormorana czarnego (**, DP I). Szczególne znaczenie Mierzeja Wiœlana ma dla ptaków migruj¹cych – wiosn¹ i jesieni¹ regularnie przez jej teren wêdruje oko³o 130 gatunków, koncentruj¹cych siê na tym w¹skim pasie l¹du. Wœród nich nale¿y wymieniæ tak cenne gatunki, jak orze³ przedni (**, DP I, PK EN), rybo³ów (**, DP I, PK VU), kania czarna Milvus migrans (**, DP I, PK NT), jak równie¿ ogromne koncentracje drobnych ptaków wróblowych, pod¹¿aj¹cych skandynawsko-iberyjskim szlakiem wêdrówkowym (korytarz ekologiczny Wybrze¿a Ba³tyku). Mierzeja Wiœlana koncentruje równie¿ odbywaj¹ce sezonowe wêdrówki nietoperze, zw³aszcza karlika wiêkszego (**); stwierdzono tu równie¿ 5 innych gatunków tych chronionych zwierz¹t. Pla¿e regionu s¹ odwiedzane przez foki szare (**, PK EN) (Gerstmannowa i in. 2001). Historycznie rejestrowano tu równie¿ rzadkie gatunki gryzoni: popielicê (**, PK NT) i orzesznicê Muscardinus avellanarius (**, #, IUCN LR: nt) (Pucek, Raczyñski 1983); niewykluczone, ¿e przynajmniej ta ostatnia jest wci¹¿ do stwierdzenia w lasach o bogatym podszycie.

XXIV-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Ostoja w ujœciu Wis³y” (OSOP) PLH 220044

95 „Ujœcie Wis³y” (OSOP) PLB 220004 „Zalew Wiœlany” (OSOP) PLB 280010 „Zalew Wiœlany i Mierzeja Wiœlana” (SOOS) PLH 280007. • Park Krajobrazowy Mierzeja Wiœlana. • Rezerwaty przyrody: „K¹ty Rybackie”. Chroni koloniê lêgow¹ kormorana czarnego i czapliniec. Jest tu najwiêksza w Europie kolonia kormorana, obejmuj¹ca ponad po³owê polskiej populacji tego gatunku (Tomia³ojæ i Stawarczyk 2003). „Buki Mierzei Wiœlanej”. Chroni stary drzewostan bukowy oraz leœne gatunki runa (Gerstmannowa red. 2001). • Obszar Chronionego Krajobrazu „Rzeki Szkarpawy”.

XXIV-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 11): • Rezerwaty przyrody (Gerstmannowa red. 2001, Lenartowicz i in. 2004): 375. „Bory Mierzei”. Ochrona najlepiej wykszta³conych na Mierzei Wiœlanej nadmorskich borów sosnowych. 376. „Grzybieñczykowe Starorzecze”. Dawne ramiê Szkarpawy z bogatymi populacjami nymfoidów, zw³aszcza grzybieñczyka wodnego. 377. „Miko³ajkowe Wydmy”. Ochrona: naturalnej sekwencji m³odych form wydmowych, naturalnych procesów rozwojowych zbiorowisk nawydmowych oraz bogatej populacji miko³ajka nadmorskiego. 378. „Moczary”. Ochrona najlepiej zachowanych na Mierzei Wiœlanej mszarnych torfowisk oligotroficznych. 379. „Wielb³¹dzi Garb”. Zachowanie najwy¿szej, jednej z najpóŸniej utrwalonych roœlinnoœci¹ wydm Mierzei Wiœlanej oraz specyficznych dla tego obszaru lasów z grupy acydofilnych d¹brów, z chronionymi gatunkami roœlin. 380. „Zatoka K¹cka”. Projektowany dla zachowania rzadkich gatunków roœlin oraz zbiorowisk roœlinnoœci wodnej i szuwarowej, a tak¿e miejsc odpoczynku i ¿erowania ptaków. • U¿ytki ekologiczne (Gerstmannowa red. 2001, Lenartowicz i in. 2004): 381. „Grzybieñczykowe Stawy”. Stanowisko grzybieñczyka wodnego i szuwarów pó³halofilnych na starorzeczu Wis³y Królewieckiej. 382. „Jantarowe Oczko”. Œródpolne zbiorniki wodne z roœlinnoœci¹ wodno-szuwarow¹. 383. „Junoszyñskie Starorzecze”. Pozosta³oœæ œródpolnego starorzecza z roœlinno- œci¹ wodno-szuwarow¹. 384. „Królewieckie Nymfoidy”. Bogate populacje grzybieñczyka wodnego i salwinii p³ywaj¹cej Salvinia natans (**, PG VU, PZV, PLV) w korycie Wis³y Królewieckiej. 385. „Liliowe Wody”. Zespó³ grzybieni bia³ych i gr¹¿ela ¿ó³tego, wystêpuj¹cych tu ³anowo. 386. „P³ucnicowa £ysia”. Stanowisko rzadkiego porostu – p³ucnicy niwalnej. 387. „Stegnieñskie Nenufary”. Pozosta³oœæ œródpolnego starorzecza z roœlinnoœci¹ wodno-szuwarow¹ i bogat¹ populacj¹ gr¹¿ela ¿ó³tego. • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: 388. „Delta Szkarpawy”. Krajobraz kulturowy ¯u³aw Wiœlanych, z sytemem kana- ³ów, roœlinnoœci¹ szuwarow¹ i wodn¹.

96 389. „Krajobrazy Mierzei”. Pe³na sekwencja siedlisk i zbiorowisk roœlinnych od wybrze¿a Zatoki Gdañskiej po brzegi Zalewu Wiœlanego.

Obszar XXV. „Pó³nocna czêœæ Pojezierza Starogardzkiego”. Obejmuje urozmaicony krajobraz rolniczy, z licznymi zag³êbieniami i dolinami erozyjnymi, z niewielkimi kompleksami leœnymi w strefach krawêdziowych dolin (m.in. K³o- dawy, Szpêgawy, Styny, Wierzycy). Fragmentarycznie zachowane siedliska ³êgów (DH I) i gr¹du gwiazdnicowego (DH I), a tak¿e szuwary, ³¹ki, murawy, ze stanowiskami szeregu interesuj¹cych gatunków, zarówno leœnych oraz siedlisk wilgotnych, muraw i zaroœli, takich jak np. wawrzynek wilcze³yko (**), turówka leœna (*, PG VU, PL R), sierpnica pospolita (PG VU) oraz bogaty zestaw geofitów wiosennych. (Buliñski mat. niepubl.).

XXV-A. Istniej¹ce formy ochrony przyrody: • Obszary Natura 2000: „Dolina K³odawy” (SOOS) PLH 220007 „Dolina Wierzycy” (SOOS) PLH 220048 „Waæmierz” (SOOS) PLH 220042. • Rezerwat przyrody „Dolina K³odawy”. Chroni fragment prze³omowego odcinka doliny z cenn¹ szat¹ roœlinn¹, w tym – p³atami ³êgów i gr¹du gwiazdnicowego. Cechuje siê bogatym runem, w którym wystêpuj¹ liczne geofity, jak np. z³ocie Gagea spp., oraz przylaszczka pospolita (**) i miodunka æma Pulmonaria obscura. Do najcenniejszych sk³adników flory naczyniowej doliny nale¿y m.in. ¿ebrowiec górski (PG EN, gatunek górski), tojad dzióbaty (**, PG VU, gatunek górski), dzwonek szerokolistny (PL R, PG NT), kopytnik pospolity (*, PG NT). W warstwie krzewów, obok leszczyny, roœnie m.in. wawrzynek wilcze³yko (**, PG LC), szak³ak pospolity Rhamnus cathartica, dereñ œwidwa Cornus sanguinea. • Obszary Chronionego Krajobrazu: „Doliny Wierzycy” „Doliny Wietcisy”.

XXV-B. Proponowane formy ochrony przyrody (ryc. 10): • Rezerwat przyrody 390. „Las w Dolinie Szpêgawy”. W obrêbie postulowanego zespo³u przyrodniczo- krajobrazowego, wskazane jest rozpoznanie najlepiej zachowanego fragmentu zbiorowisk leœnych i utworzenie rezerwatu przyrody. Wyznaczenie jego granic wymaga jednak do- k³adniejszych badañ. • Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe (Buliñski mat niepubl.): 391. „Dolina Szpêgawy Wêdkowy-Lubiszewo”. Pas doliny z dominacj¹ zbiorowisk leœnych, szczególnie ³êgów i gr¹dów (DH I), murawami, ³¹kami oraz zbiornikami z roœlin- noœci¹ wodn¹ i szuwarow¹. 392. „Jezioro Zduñskie”. Malowniczy zbiornik, otoczony stromymi, leœnymi zboczami, z p³atami gr¹du (DH I) i stanowiskami interesuj¹cych gatunków roœlin. 393. „Sobowidzki Las”. Izolowana enklawa lasu w rolniczym krajobrazie zlewni Styny, z siedliskami gr¹du (DH I) i interesuj¹c¹ flor¹ leœn¹, umo¿liwiaj¹c¹ te¿ bytowanie

97 urozmaiconej fauny. W jego obrêbie konieczne jest rozpoznanie najlepiej zachowanych p³atów zbiorowisk leœnych i utworzenie rezerwatu przyrody. Wymaga to jednak dok³adniejszych badañ, bez których niemo¿liwe jest wskazanie granic takiego obiektu.

4.2. Problem ochrony roœlinnoœci kulturowej w centralnej czêœci Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego Dla zachowania to¿samoœci przyrodniczej, kulturowej i krajobrazowej obszaru metropolitalnego wa¿ne s¹ równie¿ uk³ady ukszta³towane dziêki dzia³alnoœci cz³owieka, zw³aszcza tej pradawnej. Nale¿¹ do nich np. zbiorowiska zwi¹zane z wielowiekowym osadnictwem lub z obecnoœci¹ gatunków – reliktów dawnej uprawy i roœlin od pradziejów sponta- nicznie towarzysz¹cych cz³owiekowi (tzw. archeofity). Przyk³adem jest wystêpowanie czosn- ku wê¿owego Allium scorodoprasum (PG NT), spo¿ywanego do póŸnego œredniowiecza, a trwaj¹cego do naszych czasów jedynie w miejscach dawnego osadnictwa (np. grodziska œredniowieczne – por. Buliñski 1992) lub rejonach intensywnej dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka. W Gdañsku takimi miejscami s¹ np. Twierdza Wis³oujœcie (tu obecnie prawdopodobnie stanowisko zginê³o) oraz wa³y Kana³u Raduni, budowanego przez Krzy¿aków w XIV w. (Schwarz 1967, Buliñski 2000g). Istotn¹ wartoœæ przyrodnicz¹ posiadaj¹ te¿ obiekty z zieleni¹ kulturow¹, jak parki, rozleg³e ogrody i skwery. Du¿e, bogate w rozmaite gatunki ogrody, z jakich niegdyœ s³yn¹³ Gdañsk w Europie (por. Schwarz, ¯mijewska 1995) – od dawna nie istniej¹. Z wielu wspa- nia³ych parków pozosta³o do dziœ zaledwie kilka i to w zubo¿a³ej postaci. Do najbardziej obecnie wartoœciowych, pod wzglêdem przyrodniczym, nale¿y Park Oliwski (wraz z czê- œci¹ ogrodow¹ i palmiarni¹) oraz Park Oruñski. Skromne pozosta³oœci po Parku w KuŸ- niczkach (wiêksz¹ czêœæ jego terenu przeznaczono pod browar budowany sto lat temu) zosta³y ostatnio „zrewaloryzowane” z wielkimi stratami dla dendroflory, jak te¿ roœlinno- œci zielnej. Podobnie wykonano takie zabiegi w parku Doliny Królewskiej. Wartoœciowy, starszy drzewostan posiadaj¹ jeszcze parki: w BrzeŸnie, Park Jelitkowski oraz ma³y park na Przymorzu. W Sopocie cenny jest niedu¿y Park Po³udniowy oraz Park Pó³nocny, w znacznej czêœci o charakterze leœnym. Rolê parkow¹ spe³nia te¿ Skarpa Sopocka. Stare parki ciesz¹ obecnoœci¹ wiekowych drzew, których jednak stale ubywa. Wymagaj¹ zatem szcze- gólnie pieczo³owitego uzupe³niania ubytków, a w³aœciwie nasadzeñ uprzedzaj¹cych wypa- danie starych drzew. Z nowszych parków, wiêksz¹ wartoœæ przyrodnicz¹, jak te¿ kulturow¹, posiadaj¹ obiekty utworzone ze zlikwidowanych cmentarzy (wzd³u¿ Alei Zwyciêstwa – od B³êdnika – do Politechniki Gdañskiej). Obecne tu cenne nasadzenia w wiêkszoœci pochodz¹ z dawnych lat, jako pozosta³oœæ alei cmentarnych lub nasadzeñ przy grobowcach. W Gdyni brak parku miejskiego zastêpuj¹ fragmenty zieleni na skarpie klifu nadmorskiego (m.in. zbocza Kamiennej Góry i rezerwat przyrody „Kêpa Red³owska”) oraz przyle- g³e lasy Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Do wiêkszych obiektów zieleni kulturowej mo¿na zaliczyæ miejskie skwery – np. otoczenie Skweru Koœciuszki oraz skwer i ci¹g zieleni przy ul. Marsza³ka Pi³sudskiego. Na realizacjê metropolitalnego ogrodu botanicznego proponowano przeznaczyæ tereny w Kolibkach – przy granicy Gdyni i Sopotu. Nie- stety jak dot¹d plany te nie s¹ realizowane, mimo deklarowanej gotowoœci miasta Gdyni do przeznaczenia terenu na taki cel. W innych miastach TOM stare parki ulegaj¹ degradacji, wymagaj¹c intensywnych podsadzeñ i dba³oœci, zaœ nowych obiektów brak, mimo rozra-

98 stania siê nowych osiedli. W Trójmieœcie formalnie znajduje siê jeden, niedu¿y ogród o charakterze botanicznym, nastawiony na kszta³cenie przysz³ych farmaceutów w zakresie znajomoœci roœlin, g³ównie leczniczych. Jest to Ogród Roœlin Leczniczych przy Wydziale Farmaceutycznym AMG (przy ul. gen. J. Hallera). Cennym sk³adnikiem zieleni aglomeracji, jak te¿ ca³ego TOM, s¹ aleje przydro¿ne i szpalery drzew przy trasach komunikacyjnych. Najbardziej znane spoœród nich i szczególnie cenne, jak np. lipy na Alei Zwyciêstwa w Gdañsku, lipowa aleja ul. gen. J. Hallera, s¹ pod sta³¹ opiek¹, konserwowane i uzupe³niane. Jednak na pozosta³ym obszarze opracowania, podobnie jak w ca³ym regionie i kraju, w ostatnich latach nasili³a siê wycinka starych drzew przydro¿nych. Jest ona czêsto prowadzona w sposób rabunkowy, a zmienione niedawno przepisy w znacznym stopniu j¹ usank- cjonowa³y. Zadrzewienia przydro¿ne, zw³aszcza stare i malownicze, s¹ jednym z bardzo wa¿nych elementów krajobrazu TOM, istotnym równie¿ ze wzglêdów przyrodniczych (por. np. Fa³tynowicz 1998). Obecnie trwa batalia o ratowanie drzew przydro¿nych Polski (por. np. Pawlaczyk 2005), mimo ¿e czêœæ mediów przedstawia je jako najwa¿niejsz¹ przyczynê œmierci ofiar wypadków na polskich drogach (por. np. Paw³owski 2005, Zieliñski 2005).

Ogród Roœlin Leczniczych przy Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej w Gdañsku – przy ul. Hallera (fot. J. Zarembska)

99 5. PROPOZYCJE DZIA£AÑ OCHRONNYCH NA OBSZARACH PRZYRODNICZO CENNYCH

Zestawione w tym rozdziale wskazania ochronne dotycz¹ praktycznie wszystkich obszarów, jeœli tylko na danym terenie wystêpuj¹ siedliska, do których odnosz¹ siê propozycje poszczególnych dzia³añ. Czêœæ z nich mo¿e byæ wprowadzana w ¿ycie opcjonalnie – np. tylko na obszarach wskazanych jako przyrodniczo cenne, z pominiêciem pozosta³ej czêœci obszaru metropolitalnego. Tylko niektóre mog¹ byæ wprowadzone w ¿ycie w oparciu o plany zagospodarowania przestrzennego (punkty 1-5, 13, czêœciowo 10-12, 14, 18, 20). Reszta powinna byæ implementowana w oparciu o odpowiednie plany ochrony obszarów chronionych, akty tworz¹ce (w przypadku u¿ytków ekologicznych, zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych i pomników przyrody) oraz operaty urz¹dzeniowe Lasów Pañstwo- wych. Odnosi siê to zarówno do obiektów chronionych ju¿ powo³anych, jak te¿ proponowanych do powo³ania w niniejszym opracowaniu. 1. Podobnie, jak w przypadku innych obszarów, stanowi¹cych mozaikê terenów o zró¿nicowanej wartoœci przyrodniczej, równie¿ w Trójmiejskim Obszarze Me- tropolitalnym konieczne jest zastosowanie odmiennych rygorów planistycznych, w odniesieniu do terenów przyrodniczo cennych: a. w obszarach o ma³ej powierzchni p³atów szczególnie cennych siedlisk lub stanowisk unikalnych gatunków i zespo³ów (rezerwaty, u¿ytki ekologiczne) konieczne jest wy³¹czenie z u¿ytkowania stricte gospodarczego i ukierunkowanie wszystkich dzia³añ na ich terenie oraz w najbli¿szym otoczeniu na zachowanie walorów przyrodniczych tych obiektów. Umo¿liwi to utrzymanie ich podstawowych funkcji ochronnych – zachowania cennych walorów przyrody oraz wa¿no- œci naukowej i edukacyjnej. Podejœcie takie nie wyklucza utrzymania tradycyjnych, dotychczasowych form gospodarki (np. w ekosystemach nieleœnych), przy zachowaniu celu priorytetowego – tj. ochrony cennych siedlisk i gatunków. b. w wielkoobszarowych obiektach chronionych lub proponowanych do ochrony, stanowi¹cych mozaikê kompleksów osadniczych i terenów u¿ytkowanych gospodarczo (parki krajobrazowe, obszary Natura 2000), niezbêdne jest inte- growanie potrzeb inwestycji i ekonomii z zasadami zrównowa¿onego rozwoju. Umo¿liwi to aktywizacjê regionów po³o¿onych poza centrum metropolii, czê- sto znajduj¹cych siê w gorszej sytuacji gospodarczej, przy zachowaniu i racjo- nalnym wykorzystaniu potencja³u ich walorów przyrodniczych. c. p³aty naturalnych i pó³naturalnych siedlisk, w obrêbie zabudowy metropolii, nale¿y traktowaæ jako wa¿ny element struktury przestrzennej centrum metropolii, kszta³tuj¹cy warunki ¿ycia mieszkañców, zas³uguj¹cy na ochronê, nawet jeœli s¹ one w powa¿nym stopniu przekszta³cone. Ich waloryzacja wymaga pewnego z³agodzenia kryteriów odnoœnie do rangi gatunków i siedlisk, kwalifikuj¹- cych teren do ochrony, gdy¿ dla wielu taksonów osobliwoœci¹ jest samo przetrwanie w obrêbie miasta. S¹ to zwykle obiekty ma³opowierzchniowe, dziêki swojej roli krajobrazotwórczej niezbêdne dla podniesienia i utrzymania jakoœci ¿ycia, poprzez zapewnienie kontaktu z namiastk¹ tzw. „dzikiej przyrody”. Poza funkcj¹ rekreacyjn¹ (wymagaj¹c¹ zreszt¹ niekiedy ograniczenia i skierowania

100 na urz¹dzone tereny zielone), ci¹gle niewykorzystana jest funkcja edukacyjna tych obiektów, mimo du¿ej koncentracji szkolnictwa wszystkich szczebli na terenie centrum metropolii (zajêcia w terenie z przedmiotów zwi¹zanych z przyrod¹). Funkcja rekreacyjna miejskiej przyrody jest realizowana tym skutecz- niej, w im wiêkszym stopniu zachowane p³aty naturalnych siedlisk i umiarko- wanie pielêgnowanej zieleni miejskiej stanowi¹ trwa³e schronienie zró¿nicowanej flory, mykoflory i fauny, w tym grup ciesz¹cych siê powszechn¹ sympa- ti¹ z powodów emocjonalnych i estetycznych (atrakcyjnie kwitn¹ce roœliny, ptaki œpiewaj¹ce, motyle dzienne). 2. Funkcja osadnicza na terenach chronionych i proponowanych do ochrony – o niskim re¿imie ochronnym oraz w ich bezpoœrednim s¹siedztwie musi byæ ograniczona do przeznaczania pod zabudowê terenów w bezpoœrednim s¹siedztwie ju¿ istniej¹cych terenów zabudowanych. Nie nale¿y dopuszczaæ do tworzenia nowych oœrodków osadniczych, ani zabudowy rozproszonej, której trudno zapewniæ ob- s³ugê infrastruktur¹ ochrony œrodowiska. Nie nale¿y rozwijaæ nowych terenów zabudowanych w obrêbie p³atów cennych siedlisk przyrodniczych. W konsekwencji w takich terenach dzia³ki o innym przeznaczeniu nie powinny byæ przekwalifiko- wywane na cele budowlane. Dotyczy to równie¿ budowli o przeznaczeniu pu- blicznym i rekreacyjnym. W szczególnoœci ograniczenie to musi byæ egzekwowa- ne na terenie po³udniowego kompleksu Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, pe³ni¹cego funkcjê ochronn¹ wobec centrum metropolii i najbardziej nara¿onego na niekontrolowan¹ dzia³alnoœæ inwestycyjn¹, zw³aszcza zaœ agresywn¹ zabudo- wê od strony zachodniej, pó³nocnej i po³udniowej. Masowy rozwój zabudowy letniskowej w obrêbie parków krajobrazowych Kaszubskiego i Nadmorskiego mo¿e – paradoksalnie – doprowadziæ do drastycznego spadku nie tylko ich wartoœci przyrodniczej i krajobrazowej, ale równie¿ zwi¹zanej z nimi atrakcyjnoœci turystycznej gmin po³o¿onych w ich obrêbie. Konsekwencj¹ mo¿e byæ zahamowanie ich rozwoju gospodarczego. 3. Za podstawê rozwoju gospodarczego obszarów przyrodniczo cennych nale¿y uznaæ realizacjê funkcji turystycznych, edukacyjnych, rekreacyjnych i proekologicznej gospodarki rolnej, co wymaga utrzymania obecnych walorów przyrodniczych i krajobrazowych. W mozaikowym krajobrazie leœno-rolniczym takich terenów nale¿y promowaæ niedestrukcyjne formy inwestycji turystycznych, wykorzystuj¹- ce ju¿ istniej¹c¹ infrastrukturê, nastawione na agroturystykê i turystykê kwalifiko- wan¹. W miejscowoœciach po³o¿onych na terenie parków krajobrazowych i obsza- rów Natura 2000 dopuszczalna jest realizacja inwestycji niewp³ywaj¹cych destruk- cyjnie na wartoœci przyrodnicze tych terenów i nie zmniejszaj¹ca ich zasobów przyrodniczych (tereny leœne, torfowiskowo-bagienne, dna dolin – musz¹ pozo- stawaæ nieraruszone). 4. Nale¿y odst¹piæ od planów tworzenia nowych ci¹gów komunikacyjnych na najcenniejszych przyrodniczo terenach – w tym silnie pofragmentowanego Trójmiej- skiego Parku Krajobrazowego. Ju¿ obecnie po poszerzeniu jezdni i wprowadzaniu orgodzeñ, ograniczaj¹ one migracje w populacji zwierz¹t naziemnych, zw³aszcza du¿ych ssaków, które osi¹gaj¹ niewielkie zagêszczenia i (co za tym idzie) niewielkie liczebnoœci w poszczególnych, izolowanych p³atach lasów. Wielokierunkowe zagro¿enia niesie koncepcja budowy tunelu przez wzgórza Trójmiejskiego PK,

101 jako fragmentu tzw. Nowej Spacerowej w rejonie wzgórza Pacho³ek, lansowana nadal, pomimo niekorzystnej dla ewentualnej budowy ekspertyzy hydrogeologicz- nej. Zalecenie zawarte w tym punkcie dotyczy równie¿ koncepcji budowy dróg wodnych – za generalnie szkodliwy dla œrodowiska nale¿y uznaæ, forsowany ostatnio intensywnie, projekt budowy kana³u ¿eglugowego w okolicy K¹tów Rybac- kich, przecinaj¹cego Mierzejê Wiœlan¹ wraz z torem wodnym przez Zalew Wiœla- ny do Elbl¹ga. 5. Inwestycje na terenie wyró¿nionych w tym opracowaniu korytarzy ekologicznych – nawet jeœli nie zaproponowano ich ochrony prawnej – musz¹ byæ ograniczone do stopnia, w którym nie bêd¹ narusza³y ich ci¹g³oœci przestrzennej i funkcjonal- nej. Ograniczenie to powinno przejawiaæ siê zw³aszcza w utrzymaniu ci¹g³oœci pasów terenów niezabudowanych i wolnych od przegród terenowych (np. ogro- dzeñ). Minimalna szerokoœæ takich korytarzy, w przypadku zadrzewieñ, nie powinna byæ mniejsza ni¿ 25-50 m, zaœ w przypadku terenów otwartych powinna mieæ optymalnie 200 m. W miejscu, gdzie ruchliwe, wielopasmowe drogi ko³owe (drogi szybkiego ruchu i autostrady) przecinaj¹ wyró¿nione korytarze ekologiczne i obszary chronione lub te¿ stanowi¹ granicê tych ostatnich, niezbêdna jest mi- nimalizacja ich negatywnego wp³ywu przez: a. grodzenie pasa drogowego p³otami z siatki, w miejscach o potencjalnie du¿ej œmiertelnoœci i natê¿eniu migracji naziemnych krêgowców (np. w s¹siedztwie zbiorników wodnych, stanowi¹cych godowiska p³azów); b. budowê (co kilkaset metrów oraz w s¹siedztwie zbiorników wodnych) przejœæ- tuneli (o œrednicy 1,00 m) dla p³azów, gadów oraz drobnych i œrednich ssaków. Ich dno musi byæ wysypane ziemi¹ lub piaskiem, z wejœciami obsadzonymi gêst¹ roœlinnoœci¹, tworz¹c¹ ekran o wysokoœci 1,5 m; c. budowê œcian z pni, konarów i ga³êzi œciêtych drzew, u³o¿onych pod wiadukta- mi dróg; d. budowê przejœæ dla drapie¿ników i ssaków kopytnych. W miejscu przebiegu drogi przez zwarty kompleks leœny tam, gdzie umo¿liwiaj¹ to warunki geomor- fologiczne, kilkusetmetrowy (co najmniej 150 m) fragment drogi nale¿y popro- wadziæ po estakadzie, pozostawiaj¹c lub dosadzaj¹c pod ni¹ pas zadrzewieñ i zakrzewieñ. Za zupe³nie nieprzydatne nale¿y uznaæ natomiast proponowane niekiedy k³adki nad drog¹ o szerokoœci kilku-kilkunastu metrów; 6. Kompleksy leœne, wskazane jako cenne ostoje ró¿norodnoœci biologicznej, powinny podlegaæ ekstensyfikacji gospodarki leœnej – zarówno w odniesieniu do pozyskania drewna, jak i samych zabiegów hodowlano-pielêgnacyjnych. Szczególny nacisk na to zalecenie musi byæ po³o¿ony na terenie Trójmiejskiego Parku Krajo- brazowego (utrzymanie jednej z najwy¿szych w kraju œredniej wieku drzewosta- nów, stanowi¹cych lasy ochronne i pe³ni¹cych wa¿n¹ funkcjê rekreacyjn¹ dla miesz- kañców aglomeracji), Lasów Mirachowskich i Puszczy Dar¿lubskiej. Kluczowym zadaniem jest zachowanie w nich maksymalnej mo¿liwej iloœci martwego drewna in situ, w ró¿nej postaci i stopniu rozk³adu, w tym tak¿e grubszego sortymentu (k³ody i pnie o œrednicy powy¿ej 40 cm). Umo¿liwia to przetrwanie wielu reliktowych, tzw. puszczañskich gatunków: chrz¹szczy, których larwy ¿eruj¹ w próch- nie, b¹dŸ drewnie (np. rodziny kózkowatych Cerambycidae, jelonkowatych Luca- nidae, ¿ukowatych Scarabaeidae, sprê¿ykowatych Elateridae), gniazduj¹cych

102 w drewnie drapie¿nych ¿¹d³ówek (np. z rodziny grzebaczowatych Sphecidae), drapie¿nych chrz¹szczy (np. biegaczowatych, zagwozdnikowatych, przekraskowa- tych), innych drapie¿nych bezkrêgowców (np. wijów), gatunków wybieraj¹cych martwe drewno na noclegowiska (np. nietoperze Chiroptera), b¹dŸ zimowiska (np. biedronkowate Coccinelidae), epiksylicznych mchów, w¹trobowców, porostów, œluzowców i grzybów (Gutowski i in. 2004). Wiele z nich umieszczonych jest na krajowych i regionalnych czerwonych listach, b¹dŸ podlega ochronie prawnej w kraju i Unii Europejskiej (por. Adamski i in. 2004, G³owaciñski, Nowacki 2004). Zapewnienie przetrwania tych organizmów wi¹¿e siê z wype³nianiem zaleceñ Zarz¹dzenia 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych, co nie pozostaje jednak w bezpoœredniej gestii w³adz gminnych i wojewódzkich. Dla- tego szczególn¹ rolê w ich ochronie ma ekstensyfikacja gospodarki drzewostanem w lasach komunalnych, utrzymanie starych „przyrodniczo nieuporz¹dko- wanych” parków (por. Burakowski 1997, Konwerski 2001), a tak¿e zadrzewieñ i zakrzewieñ przydro¿nych i œródpolnych (Oleksa i in. 2003), poniewa¿ s¹ wy³¹- czone z planowej gospodarki leœnej, a ich utrzymanie zale¿y od rad i zarz¹dów gmin. Organy te mog¹ skutecznie chroniæ takie enklawy poprzez odpowiednie zapisy w planach zagospodarowania przestrzennego, a tak¿e (przynajmniej w miastach i wiejskich parkach podworskich) poprzez rezygnacjê z zabiegów pielêgnacyjnych zieleni (zw³aszcza tzw. „leczenia” lub usuwania obumieraj¹- cych i martwych drzew) wszêdzie tam, gdzie nie s¹ one niezbêdne z punktu widzenia bezpieczeñstwa publicznego lub zachowania innych cennych osobników (np. rzadkie gatunki drzew egzotycznych). Równie¿ drzewa pomnikowe nie powinny byæ poddawane „leczeniu”, za wyj¹tkiem okazów wa¿nych z kulturowego punktu widzenia lub ze wzglêdów bezpieczeñstwa ludzi (np. w centrach miast). Konieczne jest jednak skuteczne obalenie stereotypu postrzegania martwego drewna jako Ÿród³a tzw. „szkodników”, zagra¿aj¹cych ¿ywym drzewom, a w domy- œle – egzystencjalnym potrzebom cz³owieka. W leœnych rezerwatach przyrody nie nale¿y w ogóle usuwaæ martwego drewna, co zapewniæ musz¹ jednak wpro- wadzane w ¿ycie plany ochrony tych obiektów. Nale¿y pamiêtaæ tak¿e o tym, ¿e wiekowe drzewa (b¹dŸ ich fragmenty), bêd¹ce miejscem wystêpowania gatun- ków chronionych, np. chrz¹szcza z rodziny ¿ukowatych pachnicy próchniczki Osmoderma eremita, s¹ tak¿e chronione w myœl zapisów ustawy o ochronie przyrody. Ochrona ta zaœ to nic innego, jak zachowanie optymalnych dla gatunków chronionych parametrów przestrzeni ich wystêpowania i rozrodu, tj. np. – pozo- stawienie próchnowiska w pniu drzewa bez prób ingerencji w jego strukturê, wilgotnoœæ, temperaturê, itd. 7. Ochrona zwi¹zanych ze starymi drzewostanami ptaków (liczne sowy Strigiformes, g¹go³, go³¹b siniak, krêtog³ów Jynx torquilla) i ssaków (pilchowate Gliridae, wie- wiórka Sciurus vulgaris, nietoperze: np. borowiec wielki Nyctalus noctula, borowiaczek N. leisleri) wymaga pozostawiania maksymalnej mo¿liwej iloœci drzew dziuplastych. Podstaw¹ do utrzymywania ich zasobów w lasach jest jednak znaczny udzia³ zwartych starodrzewów, a przynajmniej pewnej liczby starych i obumieraj¹cych drzew, umo¿liwiaj¹cych wykuwanie dziupli dziêcio³om (w tym gatunkom cennym w regionie: dziêcio³owi czarnemu, zielonemu i œredniemu Dendro- copus medius). Wszêdzie tam, gdzie istnieje powa¿ny niedobór takich kryjówek,

103 niezbêdne jest zapewnienie ich ekwiwalentu – ró¿nych modeli i wymiarów skrzynek lêgowych dla ptaków, skrzynek dla nietoperzy i pilchowatych. Sposób ten powinien byæ traktowany jako ostateczna alternatywa, nie jako metoda zastêpcza wzglêdem niedoboru dziupli naturalnych b¹dŸ wykutych przez dziêcio³y. Akcje rozwieszania skrzynek powinny uzupe³niaæ standardowe w tym zakresie dzia³ania administracji Lasów Pañstwowych – zw³aszcza w odniesieniu do zadrzewieñ zarz¹dzanych przez inne podmioty. Nale¿y jednak dbaæ, aby przeznaczane na ten cel œrodki finansowe nie by³y marnowane. Mo¿na to uzyskaæ dziêki instalowaniu skrzynek wy³¹cznie w siedliskach o powa¿nym niedoborze dziupli (nie rozwieszaj¹c ich w starych, dojrza³ych drzewostanach, zw³aszcza liœciastych – np. Ciechanow- ski 2005 – ani w biotopach naturalnie ubogich w dziuple). Dla ochrony leœnej awifauny i nadrzewnych ssaków, równie wa¿ne, jak pozostawianie dziuplastych drzew, jest utrzymywanie w³aœciwej dla danego zbiorowiska leœnego fizjonomii (stopnia zwarcia koron, struktury przestrzennej – wielopiêtrowej w gr¹dach i ³êgach, praktycznie jednopiêtrowej w buczynach). 8. Nale¿y d¹¿yæ do doprowadzenia sk³adu gatunkowego drzewostanów (zarówno w lasach pañstwowych, prywatnych jak i komunalnych), do zgodnoœci z poten- cjalnym siedliskiem i obszarem geograficznym. Nale¿y równie¿ unikaæ rozpowszechniania obcych gatunków dendroflory, zw³aszcza, gdy tworz¹ one zwarte drzewostany, zuba¿aj¹c znacznie florê runa oraz faunê danego terenu – w wiêk- szoœci nie s¹ bowiem atrakcyjne dla rodzimych próchno-, liœcio-, drzewo- i drewno¿erców, w konsekwencji równie¿ dla leœnej czy parkowej awifauny. Ten ostatni postulat powinien dotyczyæ równie¿ zadrzewieñ o charakterze nieleœnym; tak¿e w zasobach zieleni miejskiej niezbêdne jest promowanie rodzimych gatunków drzew i krzewów. Nie zmienia to faktu, ¿e pojedyncze drzewa gatunków obcego pochodzenia (lub ich grupy) mog¹ byæ pozostawiane, a nawet chronione, zw³aszcza jeœli posiadaj¹ wymiary pomnikowe, stanowi¹ osobliwoœæ florystyczn¹, czy ciekawostkê natury dydaktycznej i estetycznej, zarazem nie wykazuj¹c tenden- cji do ekspansji. Dotyczy to tak¿e sytuacji ochrony zadrzewieñ przyulicznych (aleje, szpalery) tych gatunków obcych na ziemiach polskich, które s¹ odporne na zanieczyszczenia powietrza (np. sosna czarna Pinus nigra, d¹b czerwony). Funkcja edukacyjna i estetyczna zadrzewieñ ma znaczenie w zabytkowych parkach miejskich i podworskich, stanowi¹cych nierzadko unikalne kolekcje egzo- tycznej dendroflory, jednak nie powinna stanowiæ zachêty do kszta³towania miejskiej zieleni w oparciu o m³ode osobniki ³atwo dostêpnych komercyjnie, obcych taksonów (srebrne odmiany œwierka, ¿ywotniki). Specyficznego podejœcia wymaga œwierk pospolity Picea abies, drzewo obce dla flory wiêkszoœci terenów TOM, powszechnie jednak tu uprawiane na jego terenie, wykazuj¹ce ekspan- sywne tendencje i degraduj¹ce zajmowane siedliska. Zasadniczo nie powinno byæ ono rozpowszechniane w tutejszych lasach, przynajmniej w zwartych drzewostanach. Jednak pewne p³aty starych œwierczyn lub lasów ze znaczn¹ domieszk¹ œwierka musz¹ byæ utrzymane, ze wzglêdu na ochronê zwi¹zanych z nimi cennych gatunków fauny – sowy w³ochatki, krzy¿odzioba œwierkowego Loxia cu- rvirostra, czy górskiego chrz¹szcza tryka œwierkowca. Dotyczy to zw³aszcza wa¿nych w skali ca³ego kraju ostoi w³ochatki w Lasach Mirachowskich, Lasach Lêborskich i Puszczy Dar¿lubskiej (Sid³o i in. 2004).

104 9. Istotne znaczenie, dla utrzymania ró¿norodnoœci fauny w centrum metropolii, ma podejœcie do pielêgnacji zieleni w parkach miejskich. Konieczne jest utrzymanie w nich du¿ego zwarcia koron w górnym piêtrze drzewostanu, analogicz- nego do drzewostanów leœnych, a powszechnie utrzymywanego w innych miastach Polski (np. Warszawie). Umo¿liwi to m.in. gniazdowanie licznych i zró¿nicowanych gatunkowo ptaków œpiewaj¹cych, co – w po³¹czeniu z odpowiednim zacienieniem – pozwoli zachowaæ wysok¹ jakoœæ pe³nionych przez te tereny funkcji rekreacyjnych. Za szkodliwe nale¿y uznaæ maksymalne zmniejszanie objêtoœci koron (w tym obcinanie wierzcho³ków pni) i ich zwarcia, co prowadzi do przeobra¿ania parków miejskich w tereny niemal pó³otwarte, co ma czê- sto miejsce na terenie aglomeracji trójmiejskiej (przyk³ad – Park KuŸniczki w Gdañsku-Wrzeszczu). Ta sama uwaga dotyczy szpalerów drzew przy ulicach starych, willowych dzielnic Gdañska i Sopotu, które zawsze utrzymywane by³y w charakterze zieleni wysokiej. Zachowania wymagaj¹ te¿ zakrzaczenia, które czêsto w ramach utrzymania zieleni miejskiej s¹ obcinane do wysokoœci kilku- dzisiêciu centymetrów. 10. Cenne faunistycznie p³aty siedlisk nieleœnych powsta³y najczêœciej na skutek tradycyjnej gospodarki cz³owieka, dla ich utrzymania niezbêdna jest zatem ochrona czynna (np. koszenie z usuwaniem wykoszonej biomasy roœlinnej, wypas, usuwanie nalotu drzew i krzewów). Dotyczy to takich biotopów, jak: wrzosowiska, murawy kserotermiczne i napiaskowe, ekstensywnie u¿ytkowane pastwiska, wilgotne i podmok³e ³¹ki – np. trzêœlicowe, nadmorskie ³¹ki halofilne (s³onolubne). S¹ one nie tylko ostoj¹ unikalnej, nigdzie indziej nie spotykanej, flory i entomofauny (w których wystêpuj¹ liczne gatunki zagro¿one, o nieprzeciêtnych walorach dydaktycznych i estetycznych), ale równie¿ – w przypadku ³¹k – gniazdowania cennych gatunków ptaków (np. pliszki ¿ó³tej Motacilla flava, derkacza, siewkowych: czajki Vanellus vanellus, kszyka, krwawodzioba – O¿arowski 2000, Gromadzki 2004). Zw³aszcza na obszarach chronionych i proponowanych do objêcia ochron¹, musz¹ zostaæ podjête wszelkie dzia³ania dla utrzymania obec- nego stanu tych siedlisk. Zarówno zanik tradycyjnej gospodarki, z powodu jej nieop³acalnoœci (skutkuj¹cy zarastaniem ³¹k i pastwisk krzewami i lasem, b¹dŸ szuwarami), jak i próby jej intensyfikacji (zaorywanie, melioracje osuszaj¹ce, dosie- wanie wysoko produktywnych gatunków traw) musz¹ byæ powstrzymane, poprzez maksymalne wykorzystanie programów rolnoœrodowiskowych (na obszarach Na- tura 2000 równie¿ funduszu LIFE22 ) i oferowanych przez nie dop³at, jako Ÿród³a alternatywnych dochodów. B³êdem na takich terenach jest promowanie zalesieñ, które na gruntach nieleœnych posiadaj¹ znikom¹ wartoœæ przyrodnicz¹, natomiast doprowadzaj¹ w ten sposób do zaniku cennych siedlisk i gatunków zwi¹zanych z ³¹kami, murawami czy wrzosowiskami. Zagro¿enie to ma szczególne znaczenie w odniesieniu do ³¹k œródleœnych, zarz¹dzanych przez Lasy Pañstwowe – s¹ one kluczowe dla wielu zagro¿onych gatunków fauny leœnej (np. Zieliñski 1998). Ko- nieczne jest zarazem wykorzystanie ró¿norodnoœci biologicznej ³¹k i pastwisk (wp³y- waj¹cych na ró¿norodnoœæ i z³o¿onoœæ krajobrazu) do rozwoju agroturystyki, jako

22 O ile dotyczy siedlisk lub gatunków z Za³. I Dyrektywy Ptasiej oraz Za³. I i II Dyrektywy Siedliskowej.

105 jednej z najwa¿niejszych dróg rozwoju gospodarczego miejscowoœci po³o¿onych w granicach obszarów Natura 2000 i parków krajobrazowych. 11. Agrocenozy (pola uprawne), mimo ¿e nie s¹ zwykle podstaw¹ delimitacji obsza- rów przeznaczonych do ochrony, grupuj¹ cenne, zagro¿one w zachodniej Euro- pie gatunki i ich zespo³y. Wiele z nich jest jeszcze pospolitych w regionie i utrzymuj¹ tu silne populacje (np. skowronek Alauda arvensis, trznadel Emberiza citri- nella, œwiergotek polny Anthus campestris, kuropatwa Perdix perdix), które ulegn¹ jednak drastycznej redukcji, zarówno w zwi¹zku z intensyfikacj¹ produkcji rolnej, jak i z ca³kowitym jej zaniechaniem, np. na skutek sprzeda¿y dzia³ek na domki letniskowe, czy przeznaczeniem gruntów pod zalesienia. Dotyczy to nie tylko ptaków i owadów, ale równie¿ specyficznych, barwnie kwitn¹cych roœlin segetalnych – chwastów polnych, m.in. decyduj¹cych o piêknie krajobrazu. Ró¿- norodnoœæ biologiczn¹ terenów rolniczych, w warunkach obecnej struktury w³a- snoœci ziemi, zwiêksza znacznie obecnoœæ sieci miedz œródpolnych, zarówno poroœniêtych drzewami i krzewami, jak i trawiastych. Równie¿ one grupuj¹ specyficzne gatunki fauny (np. niektóre ptaki, jak g¹siorek Lanius collurio, gady, liczne owady prostoskrzyd³e, ¿¹d³ówki i motyle dzienne), pe³ni¹ te¿ funkcjê korytarzy migracyjnych dla drobnych i œrednich zwierz¹t. Podobnie, jak tradycyj- nie utrzymane agrocenozy, równie¿ miedze i zakrzewienia œródpolne s¹ powa¿- nie zagro¿one zarówno przez intensyfikacjê gospodarki rolnej, jak i jej ca³kowity zanik. Dlatego, zw³aszcza na obszarach Natura 2000 i w parkach krajobrazowych, promowaæ nale¿y programy rolnoœrodowiskowe, a nie dop³aty bezpoœred- nie, jako g³ówne Ÿród³o dofinansowania rolnictwa ze œrodków Unii Europejskiej. Programy te umo¿liwi¹ utrzymanie ekstensywnej produkcji rolnej i zwi¹zanej z ni¹ specyficznej flory i fauny. Jej walory i kszta³towany przez ni¹ tradycyjny krajobraz wiejski powinny na tych terenach staæ siê kolejnym – obok wymienionych wy¿ej ³¹k i pastwisk – z elementów umo¿liwiaj¹cych promocjê regionu i rozwój agroturystyki, jako wa¿nej ga³êzi lokalnej gospodarki. 12. W miastach (zw³aszcza w centrum metropolii) za istotny element ró¿norodnoœci biologicznej nale¿y uznaæ równie¿ zbiorowiska roœlinnoœci ruderalnej. Bez na- k³adów ze strony cz³owieka przeciwdzia³aj¹ one erozji wodnej i wietrznej tere- nów o zdegradowanej przez jego dzia³alnoœæ powierzchni, utrwalaj¹c pod³o¿e. Dziêki obecnoœci licznych, barwnie kwitn¹cych roœlin (jak m.in. ¿mijowiec Echium vulgare, marchew Daucus carota, maki Papaver spp., nostrzyki Melilotus spp., ognicha Sinapis arvensis, wrotycz Tanacetum vulgare) wp³ywaj¹ one pozytywnie na estetykê miasta. S¹ one równie¿ ostoj¹ ciep³olubnej entomofauny (np. motyli dziennych, ¿¹d³ówek), wreszcie – np. w otoczeniu ci¹gów torów kolejowych – gin¹cych w regionie przedstawicieli awifauny (dzierlatka Galerida cristata) lub entomofauny (np. chrz¹szcz ziolarka). Z pewnoœci¹ zas³uguj¹ one na znacznie szersz¹ obecnoœæ w miastach, ni¿ to ma miejsce obecnie (tak, jak w niektórych krajach s¹siednich – np. Niemczech), wymagaj¹ te¿ znacznie mniejszych nak³a- dów finansowych, ni¿ ja³owe biocenotycznie i w¹tpliwe estetycznie (zw³aszcza w okresie letniej suszy) krótko strzy¿one trawniki. 13. Doliny rzek i ma³ych cieków nale¿y traktowaæ jako priorytetowe obszary w regionie, bêd¹ce ostojami ró¿norodnoœci biologicznej, zw³aszcza w obrêbie bardziej przekszta³conych i zubo¿onych przez cz³owieka terenów (Herbich i Górski

106 1993), oraz kluczowe korytarze ekologiczne regionu. Nale¿y dbaæ o ich ci¹g³oœæ przestrzenn¹, zw³aszcza w odniesieniu do lasów ³êgowych – siedlisk ujêtych w Za³¹czniku I Dyrektywy Siedliskowej UE. £¹czna ich powierzchnia oraz war- toœæ rynkowa produkowanego przez nie drewna s¹ znikome (w porównaniu z pozosta³ymi lasami Obszaru Metropolitalnego), dlatego drzewostany ich nie powinny byæ w ogóle eksploatowane gospodarczo, ani pielêgnowane. Po³o¿one w dolinach siedliska nieleœne powinny byæ utrzymane i dofinansowane wed³ug wskazówek zawartych w punktach 10 i 11 niniejszego rozdzia³u. Zupe³nie niece- lowe, a nawet szkodliwe (przyrodniczo i finansowo) s¹ wszelkie próby regulacji ma³ych i œrednich rzek. Zwiêksza to drastycznie zagro¿enie powodziowe ni¿ej po³o¿onych terenów, ogranicza mo¿liwoœæ samooczyszczania wód, niszcz¹c zarazem bezpowrotnie bogate i ró¿norodne biocenozy samych cieków i ich otoczenia oraz walory krajobrazowe. Do najbardziej dotkliwych, bezpoœrednich skut- ków takich dzia³añ nale¿y uznaæ degradacjê wilgotnych ³¹k, dolinnych torfowisk niskich, lasów i zaroœli ³êgowych (ubijanie brzegów ciê¿kim sprzêtem, budowa dróg dojazdowych, gromadzenie wydobytego z koryta rzeki urobku) oraz ubo¿e- nie i niszczenie bazy pokarmowej, kryjówek i tarlisk reofilnych ryb i minogów (pstr¹g potokowy, troæ wêdrowna, lipieñ Thymallus thymallus, g³owacze Cottus spp., œliz Orthrias barbatulus, minóg strumieniowy). To ostatnie dotyczy w szcze- gólnoœci odcinków o charakterze podgórskim, zasiedlanych równie¿ przez unikaln¹ faunê bezkrêgowców, bogat¹ w elementy górskie i borealno-górskie (chrz¹szcze z rodzajów Oredytes i Helmis, wyp³awek alpejski Crenobia alpina). Zahamowanie procesów erozyjnych wzd³u¿ uregulowanych cieków skutkowaæ bêdzie równie¿ zanikiem siedlisk dla szeregu gatunków roœlin (z rzadkimi, czê- sto kalcyfilnymi lub górskimi taksonami, np. ¿ebrowcem górskim) i mo¿liwoœci gniazdowania specyficznych gatunków ptaków (np. zimorodka, pliszki górskiej, pluszcza). Ostateczn¹ konsekwencj¹ regulacji ma³ych i œrednich rzek mo¿e byæ utrata walorów turystycznych i rekreacyjnych ich dolin (atrakcyjne tereny wêd- karskie i kajakarskie), wreszcie zahamowanie rozwoju gospodarczego po³o¿o- nych w nich miejscowoœci. PóŸniejsze próby renaturyzacji oka¿¹ siê bardzo kosztowne (przewy¿szaj¹c koszty prac regulacyjnych), nie zawsze te¿ umo¿liwiaj¹ powrót do stanu wyjœciowego. 14. Powa¿nym problemem ochrony ró¿norodnoœci biologicznej na wiêkszoœci obszaru województwa jest obni¿aj¹cy siê poziom wód gruntowych i wysychanie siedlisk hydrogenicznych (mokrad³a, torfowiska, podmok³e ³¹ki). Kluczowym zadaniem jest wiêc powstrzymanie i w miarê mo¿liwoœci odwrócenie zgubnych skutków przeprowadzonych melioracji osuszaj¹cych, wed³ug nastêpuj¹cych zasad: a. na terenach chronionych lub proponowanych do ochrony mo¿na to czêœciowo osi¹gn¹æ wznosz¹c na kana³ach sieæ zastawek, blokuj¹cych odp³yw wody z rowów (Pawlaczyk i in. 2002, 2005) – z powodzeniem stosuje siê je m.in. w rezerwatach torfowiskowych „Staniszewskie B³oto” i „Kurze Grzêdy”. Bu- dowê takich konstrukcji mo¿na sfinansowaæ z unijnego funduszu LIFE (na obszarach wystêpowania gatunków i siedlisk z list Natura 2000); b. torfowiska mszarne (budowane przez mchy torfowce Sphagnum spp.) i turzycowiska, nie mog¹ w ogóle byæ osuszane i meliorowane; nie przynosi to ¿adnych korzyœci gospodarczych, powoduje natomiast wymierne szkody przyrodnicze;

107 c. postêpowanie z ³¹kami i pastwiskami powinno byæ zró¿nicowane – likwidacja sieci odwadniaj¹cej (oraz nie wydawanie pozwoleñ wodnoprawnych na tworzenie nowej) niezbêdna jest w przypadku najcenniejszych i dobrze zachowanych ³¹k, np. halofilnych, trzêœlicowych, czy z licznymi populacjami storczyków; d. na terenie gmin po³o¿onych w obrêbie ¯u³aw Wiœlanych, system melioracyjny i przeciwpowodziowy musi byæ utrzymany zgodnie z przyjêtymi zasadami, jeœli tereny te maj¹ utrzymaæ dotychczasow¹ funkcjê osadnicz¹ i produkcjê roln¹. Nawet tutaj jednak, wskazane jest wprowadzenie pewnych zmian do re¿imu prowadzonych prac konserwacyjnych, umo¿liwiaj¹cych pe³nienie przez kana³y roli ostoi ró¿norodnoœci biologicznej w krajobrazie rolniczym. Do czyn- noœci takich nale¿y m.in. naprzemienne koszenie trzciny po jednej lub drugiej stronie kana³u w kolejnych sezonach. Umo¿liwi to przetrwanie w szuwarach populacji licznych gatunków ptaków (np. perkozów, b¹ka, wodnika Rallus aquaticus, trzciniaka, w¹satki) oraz ssaków (³asicy, gronostaja, tchórza Mustela putorius, karczownika Arvicola terrestris, badylarki). Równie¿ czyszczenie samych kana³ów nale¿y przeprowadzaæ naprzemiennie, w ró¿nych odcinkach, tak aby utrzymaæ silne jeszcze na ¯u³awach populacje zagro¿onych gatunków roœlin wodnych (salwinia, grzybieñczyk wodny); e. wa¿ne jest utrzymanie licznych wci¹¿, ma³ych oczek, mokrade³ i zag³êbieñ bezodp³ywowych w krajobrazie rolniczym, lokalnie retencjonuj¹cych znaczne ilo- œci wody i bêd¹cych lokalnymi ostojami flory oraz fauny (m. in. miejsca rozrodu p³azów, wa¿ek i ptaków, ¿erowiska nietoperzy). Powinny byæ zachowane wraz z otaczaj¹c¹ i porastaj¹c¹ je roœlinnoœci¹ oraz w obecnym kszta³cie. Na terenach chronionych lub proponowanych do ochrony w ogóle nie nale¿y ich przekszta³- caæ, co jest niestety doœæ powszechn¹ praktyk¹ (budowa – z zastosowaniem ciê¿- kiego sprzêtu – g³êbokich oczek wodnych dla celów rekreacyjnych i hodowli ryb). Na pozosta³ych terenach, przynajmniej reprezentatywna czêœæ takich obiek- tów (zajmuj¹cych w sumie znikomy procent powierzchni gruntów rolnych), powinna byæ zinwentaryzowana i objêta ochron¹, jako u¿ytki ekologiczne. Zacho- wanie ich mo¿e byæ wsparte dop³atami z programów rolnoœrodowiskowych, na podobnych zasadach, jak w przypadku miedz i zadrzewieñ œródpolnych. f. ma³e zbiorniki wodne w miastach (tak¿e parkowe) i w ich otoczeniu powinny byæ utrzymywane, jako ostoje fauny i flory, a prace porz¹dkowe (prowadzone wy³¹cznie jesieni¹) – ograniczane do niezbêdnego minimum. Zasadê tê nale¿y przyj¹æ przynajmniej w odniesieniu do wszystkich du¿ych godowisk p³azów w granicach centrum metropolii oraz zbiorników, gdzie wyprowadzane s¹ lêgi ptasie, np. kaczki krzy¿ówki Anas platyrhynchos, ³yski Fulica atra, czy ko- koszki wodnej Galinula chloropus (równie¿ funkcja edukacyjna). g. modna obecnie „ma³a retencja” wody w lasach mo¿e pe³niæ wa¿n¹ rolê w zubo¿onym hydrologicznie krajobrazie tylko, o ile nie zagra¿a istniej¹cym ju¿ walorom przyrodniczym. Za niedopuszczalne nale¿y uznaæ lokalizowanie zbior- ników retencyjnych na torfowiskach, Ÿródliskach czy podmok³ych ³¹kach; rów- nie¿ na ciekach w strefie krawêdziowej wysoczyzn konieczne jest utrzymanie jak najd³u¿szych odcinków o wartkim nurcie i podgórskim charakterze. Re- tencjê wody w lasach nale¿y oprzeæ raczej na ochronie istniej¹cych ju¿ torfowisk (potrafi¹cych zmagazynowaæ znacznie wiêcej wody ni¿ podobnej objê-

108 toœci zbiorniki), zalegaj¹cym w korytach strumieni martwym drewnie, zaœ w silnie zdegradowanych (zwykle b³êdnie zmeliorowanych) dolinach ma³ych cieków – równie¿ na reintrodukcji bobra europejskiego i tworzonych przezeñ stawach bobrowych. Dzia³alnoœæ tego ssaka pozytywnie wp³ywa równie¿ na ogólne zró¿nicowanie biocenoz zasiedlonych przezeñ dolin rzecznych i tere- nów przyleg³ych. Przyk³adem takich oddzia³ywañ jest dostarczanie bazy pokarmowej ksylobiontycznym grzybom i owadom, przez ¿eruj¹ce na ró¿nych gatunkach drzew i krzewów bobry. Wa¿ne dla retencji wody jest równie¿ zachowanie ju¿ istniej¹cych sztucznych zbiorników (stawów m³yñskich, ma³ych elektrowni wodnych, stawów rybnych i parkowych itp.) oraz utrzymanie zwi¹zanych z nimi urz¹dzeñ hydrotechnicznych (jazów, mnichów, grobli, zastawek, przepustów). S¹ one – podobnie jak stawy bobrowe – ostojami stagnofilnej flory i fauny w dolinach ma³ych rzek (np. roœlinnoœæ szuwarowa i zwi¹zana z ni¹ awifauna, miejsca rozrodu p³azów i wa¿ek, ¿erowiska nietoperzy). Zbiorniki te utrzymaj¹ jednak swoje znaczenie przyrodnicze wy³¹cznie wtedy, gdy presja cz³owieka na porastaj¹c¹ je roœlinnoœæ i osady denne bêdzie ograniczona do nie- zbêdnego minimum (dyktowanego potrzebami gospodarczymi i technicznymi). h. nie nale¿y lokalizowaæ jakiejkolwiek zabudowy hydrotechnicznej na rzekach przymorskich (np. Reda, £eba, S³upia i ich dop³ywy), stanowi¹cych tarliska lub szlaki migracji dwuœrodowiskowych ryb ³ososiowatych (³osoœ, troæ wê- drowna), jeœli zabudowa taka mia³aby uniemo¿liwiaæ wêdrówki tych gatun- ków. Inwestycje tego typu nios¹ powa¿ne szkody równie¿ o charakterze ekonomicznym, jako ¿e gatunki te s¹ bardzo atrakcyjne dla rybo³ówstwa. Wzniesio- ne wczeœniej konstrukcje, w miarê mo¿liwoœci, powinny byæ zaopatrywane w specjalne przep³awki dla wêdruj¹cych ryb. Za szkodliwe nale¿y równie¿ uznaæ lokalizowanie nowych elektrowni wodnych na odcinkach rzek zlewni Wis³y (Radunia, Wierzyca, K³odawa), po³o¿onych na obszarach przyrodniczo cennych. i. kompleksy Ÿródlisk, zw³aszcza w strefie krawêdziowej, powinny byæ obliga- toryjnie chronione (w formie u¿ytków ekologicznych lub rezerwatów), jako unikalne siedliska przyrodnicze, zarazem praktycznie niemo¿liwe do racjonal- nego wykorzystania gospodarczego. S¹ one jedynym miejscem wystêpowania zagro¿onych zespo³ów roœlinnych (³êg podgórski Carici remotae-Fraxinetum), rzadkich gatunków roœlin (manna gajowa) i zwierz¹t (np. chruœcik – krynicznia wilgotka Crunoecia irrorata) (np. Herbich i Stasiak 1971, Herbich 1981). Zwi¹zane ze Ÿródliskami lasy i uk³ady ekologiczne, powstaj¹ce pod ich os³on¹, nie wymagaj¹ jakichkolwiek zabiegów ochrony czynnej. Zabiegi takie s¹ natomiast niezbêdne dla utrzymania niektórych zbiorowisk nieleœnych, takich jak mechowiska, czy szuwar turzycy prosowej. 15. Strategicznym problemem dla ochrony zespo³ów flory i fauny wodnej jest utrzymanie w³aœciwej danemu typowi zbiornika trofii oraz parametrów fizykochemicznych jego wody. Ich zmiany mog¹ w krótkim czasie doprowadziæ do ca³kowitego zaniku silnie zagro¿onych, stenotopowych gatunków – np. zimno- i tlenolub- nych muchówek z rodziny ochotkowatych (rodzaje Micropsectra, Rheotanytar- sus i Paratanytarsus), pstr¹ga potokowego, minoga strumieniowego Lampetra planeri, czy roœlin typowych dla jezior lobeliowych (tzw. izoetydy: lobelia jeziorna Lobelia dortmanna, porybliny Isoëtes spp.). Aby zachowaæ obecn¹ ró¿no-

109 rodnoœæ wodnej flory i fauny obszaru metropolitalnego, niezbêdne jest przestrzeganie nastêpuj¹cych wskazañ i zaleceñ: a. co najmniej ograniczenie sp³ywu œcieków komunalnych i (g³ównie na terenach wiejskich) zawartoœci nieszczelnych szamb do zbiorników i cieków wodnych regionu, a w odniesieniu do obszarów chronionych i proponowanych do ochrony, ze wzglêdu na cenne ekosystemy wodne, niezbêdne jest ca³kowite zahamowanie tego zjawiska. W przypadku jezior lobeliowych, torfowisk i jezior dystroficznych wa¿na jest równie¿ maksymalna mo¿liwa redukcja sp³y- wu biogenów z pól uprawnych, najlepiej poprzez zakaz stosowania nawozów sztucznych w obrêbie zlewni. Eutrofizacja zbiornika, poprzez dop³yw œcieków i rozwój zabudowy mieszkalnej w jego otoczeniu, sta³a siê przyczyn¹ ca³kowi- tej i nieodwracalnej degradacji wielu jezior lobeliowych, czego przyk³adem mo¿e byæ Jezioro Ksiê¿e w gminie Przodkowo. To samo zagro¿enie – choæ nie tak gwa³towne i nieodwracalne – dotyczy g³êbokich, mezotroficznych jezior rynnowych, ze specyficzn¹ faun¹ bezkrêgowców profundalu i cennymi gospodarczo gatunkami ryb (sieja, sielawa); b. konieczne jest ca³kowite zahamowanie dop³ywu zakwaszonej, bogatej w sub- stancje humusowe wody, np. ze zmeliorowanych torfowisk, do jezior lobeliowych. Nie powinny byæ udzielane jakiekolwiek pozwolenia wodnoprawne na budowê, udro¿nianie i konserwacjê rowów uchodz¹cych do tych jezior. Acy- dyfikacja i humifikacja wód, poprzez odwodnienie s¹siedniego torfowiska mszarnego, sta³a siê przyczyn¹ ca³kowitego i nieodwracalnego zniszczenia flory izoetydów w Jeziorze Kamiennym ko³o Mirachowa i to pomimo, ¿e by³o objê- te ochron¹ rezerwatow¹. Podobne zagro¿enie dotyczy równie¿ jeziora Pa³sznik w rezerwacie „Pe³cznica” (Trójmiejski Park Krajobrazowy), jednego z kilku w Polsce stanowisk poryblina kolczastego; c. za powa¿ne zagro¿enie dla jezior lobeliowych i dystroficznych, nale¿y uznaæ hodowlê ryb – a zw³aszcza wapnowanie wody, w celu podniesienia pH i dostarczanie do wody znacznych iloœci karmy (np. ³ubinu). Po d³u¿szym czasie powoduje to ca³kowit¹ zmianê parametrów fizykochemicznych wody, nie tylko w samym jeziorze, ale równie¿ w przyleg³ych doñ torfowiskach. Podobne skutki mo¿e wywo³aæ stosowana na du¿¹ skalê przez wêdkarzy zanêta, wreszcie eksploatacja rekreacyjna jezior (k¹pieliska), czego przyk³adem mo¿e byæ ulegaj¹ce stopniowej degradacji lobeliowe jezioro Zawiat w Trójmiejskim Parku Krajo- brazowym. Dlatego w obiektach chronionych i proponowanych do ochrony jezior lobeliowych i dystroficznych dzia³alnoœæ taka powinna byæ ca³kowicie za- kazana. Stanowi¹ one niewielki procent wszystkich zbiorników wodnych w regionie (równie¿ na terenie parków krajobrazowych), dlatego zakazy takie nie wp³yn¹ w jakikolwiek sposób na rozwój turystyki w objêtych nimi miejscowo- œciach. Zarazem utrzymanie unikalnych w skali Europy jezior lobeliowych, z niezwykle czyst¹ wod¹ i specyficzn¹ flor¹, o du¿ych walorach dydaktycznych i estetycznych, mo¿e wp³yn¹æ pozytywnie na popularnoœæ poszczególnych gmin, zapewniaj¹c im (przy odpowiedniej promocji) atrakcyjnoœæ turystyczn¹; d. nale¿y wyeliminowaæ, powszechne dziœ na terenie obszaru metropolitalnego, wykorzystywanie ma³ych zbiorników wodnych (jeziorka, oczka œródpolne i œródleœne, kompleksy Ÿródlisk, torfowiska, wyrobiska poeksploatacyjne), jako

110 nielegalnych wysypisk œmieci. Niewiele jest ju¿ obiektów wolnych od œmieci pochodz¹cych z gospodarstw domowych, czêsto trafia do nich te¿ gruz budowlany, co prowadzi nie tylko do zmiany trofii takich zbiorników, ale wrêcz do ich ca³kowitego zasypania. Przyk³adem wykorzystania gruzu budowlanego do remontu drogi o znacznym spadku, w bezpoœrednim s¹siedztwie rezerwatu przyrody, jest okolica po³udniowo-wschodniego skraju jeziora Lubygoœæ w Lasach Mirachowskich. Problem zaœmiecania œrodowiska przyrodniczego szczególnie nasilony jest w centrum metropolii, nawet na terenach objêtych ochron¹ (rezerwaty i u¿ytki ekologiczne), prowadz¹c do utraty walorów przyrodniczych i estetycznych takich obiektów; e. do odprowadzania wód opadowych z parkingów, centrów handlowych i osiedli mieszkaniowych w zachodniej czêœci aglomeracji trójmiejskiej nie mog¹ byæ wykorzystywane wartkie, krótkie cieki sp³ywaj¹ce z krawêdzi wysoczyzny w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym (np. Strzy¿a, Potok Rynarzewski, Potok Oliwski, Swelinia). Wody te nios¹ du¿e iloœci zawiesin mineralnych, a nawet soli (stosowanych do odœnie¿ania nawierzchni), s¹ niekiedy ska¿one równie¿ substancjami ropopochodnymi. Powoduje to stopniowy zanik unikalnej, reofilnej fauny (Gi³ka i Kadulski 1999), wœród której liczne s¹ gatunki reliktowe, o górskim lub borealno-górskim typie rozmieszczenia (np. muchówka Paratanytarsus austriacus), a nawet atrakcyjnych wêdkarsko gatunków ryb (pstr¹g potokowy), co stwierdzono np. w Potoku Oliwskim (Grochowski i Radtke 2000). Wszystkim obiektom parkingowym nale¿y zapewniaæ pó³prze- puszczaln¹ powierzchniê; f. za niedopuszczalne na terenach prawnie chronionych nale¿y uznaæ wprowadzanie do zbiorników wodnych œrodków chemicznych, w celu ograniczenia liczeb- noœci populacji niektórych uci¹¿liwych dla cz³owieka gatunków (np. komarów). Tego typu próby – na etapie eksperymentalnym – czynione by³y w œródleœnych zbiornikach torfowiskowych w okolicach Krynicy Morskiej (Zieliñski 2000). 16. Utrzymanie i zwiêkszenie dotychczasowych wysi³ków, na rzecz redukcji zanieczyszczenia powietrza na obszarze TOM, jest istotne nie tylko z punktu widzenia zdrowia cz³owieka, ale i ochrony ró¿norodnoœci biologicznej. Zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki, w istotny sposób ograniczaj¹ wystêpowanie poro- stów krzaczkowatych z rodzajów: brodaczka Usnea, w³ostka Bryoria, odno¿yca Ramalina, m¹kla Evernia i m¹klik Pseudevernia, zaœ w centrach miast – uniemo¿- liwiaj¹ bytowanie jakichkolwiek porostów nadrzewnych (Fa³tynowicz 1997a,b, Fa³- tynowicz i in. 1991). Zahamowanie i odwrócenie procesów wymierania tych tak-

sonów w regionie wymaga minimalizacji emisji SO2, maj¹cej swe Ÿród³o w zak³a- dach przemys³owych, ogrzewaniu mieszkañ, ale równie¿ motoryzacji – w tym ostatnim wypadku, przynajmniej na terenach chronionych, konieczna jest redukcja ruchu ko³owego i planowanie sieci dróg (por. punkt 4 niniejszego rozdzia³u). 17. Kluczowym lub wrêcz jedynym siedliskiem dla specyficznej, epilitycznej flory zarodnikowej – s¹ na obszarach nizinnych g³azy narzutowe, dlatego od ich skutecznej ochrony zale¿y utrzymanie stanowisk wielu gatunków na terenie TOM. Odnosi siê to przede wszystkim do taksonów górskich, w tym reliktów polodowcowych, rosn¹cych wy³¹cznie na ska³ach krystalicznych – mchów (np. rodzaj naleŸlina Andreaea ** – Rusiñska 1981) oraz porostów (np. rodzaje: Rhizocar-

111 pon, Aspicilia, Lecidea i Porpidia – Fa³tynowicz 1997b). Ochrony wymagaj¹ nie tylko g³azy bêd¹ce pomnikami przyrody, ale te¿ wchodz¹ce w sk³ad zabytków archeologicznych, np. krêgów kamiennych. Du¿e i pokryte bogat¹ flor¹ epilityczn¹ eratyki musz¹ byæ zabezpieczone nie tylko przed ich eksploatacj¹, jako materia³ budowlany, ale te¿ przed presj¹ turystyczn¹ (wspinanie siê, wydrapywanie napi- sów itp.). St¹d te¿ obiekty znajduj¹ce siê w pobli¿u szlaków turystycznych, czy w miejsach powszechnie odwiedzanych, powinny byæ otaczane np. p³otkami i zaopatrywane w tablice informacyjne. Pod ¿adnym pozorem nie nale¿y czyœciæ powierzchni pomnikowych eratyków z mchów i porostów (por. Fa³tynowicz i Zieliñ- ski 1996). G³azy zinwentaryzowane jako ostoje gin¹cych, œwiat³olubnych takso- nów powinny byæ – jeœli zachodzi taka potrzeba – chronione przed zacienieniem, poprzez wycinanie otaczaj¹cych drzew i krzewów (por. Fa³tynowicz 1997). 18. Specyficznym siedliskiem przyrodniczym, wystêpuj¹cym w regionie, s¹ pla¿e nadmorskie, okresowo wykorzystywane przez liczne gatunki zwierz¹t. Zaledwie kilka gatunków ptaków nielicznie gniazduje na pla¿ach (np. sieweczka obro¿na), choæ wiele siewkowców intensywnie ¿eruje w tym biotopie; jest on równie¿ sporadycznie miejscem rozrodu fok, oraz miejscem ¿erowania lub rozwoju halofilnych gatunków muchówek z rodzin bzygowatych (Kaczorowska 2004) i ochotkowatych (Gi³ka 2001), b¹dŸ chrz¹szczy z rodziny biegaczowatych (np. œwiêtka Panageus crux-major). Liczne drobne bezkrêgowce odbywaj¹ tam nawet ca³y cykl ¿yciowy (np. skorupiak zmieraczek pla¿owy Talitrus saltator **). Inne z kolei drobne bezkrêgowce (zw³aszcza owady) trafiaj¹ w ten biotop poprzez wywiewa- nie znad l¹du na morze, a nastêpnie wyrzucanie na pla¿e przez fale. Bogata flora bakteryjna, glonowa i wyspecjalizowana mezofauna (g³ównie nicienie), zamiesz- kuj¹ca wody interstycjalne , w po³¹czeniu z procesami fizycznymi, nadaj¹ pla- ¿om istotn¹ rolê w oczyszczaniu przybrze¿nych wód. Intensywne u¿ytkowanie rekreacyjne pla¿ w miejscowoœciach wypoczynkowych (wydeptywanie, mecha- niczne sprz¹tanie) prowadzi zwykle do degradacji tych wra¿liwych siedlisk, jak równie¿ do ca³kowitego zaniku specyficznej makrofauny – np. zmieraczka pla- ¿owego (Fanini i in. 2005), objêtego ju¿ w Polsce ochron¹ œcis³¹. Przy znacznej d³ugoœci wybrze¿a w otoczeniu TOM istnieje mo¿liwoœæ, bez powa¿niejszych skutków ekonomicznych dla nadmorskich gmin, pozostawienia pewnych odcin- ków pla¿ (zw³aszcza na terenach parków krajobrazowych: Nadmorskiego i Mie- rzei Wiœlanej) bez jakiegokolwiek zainwestowania turystycznego, zw³aszcza w bezpoœrednim otoczeniu terenów chronionych. 19. Istniej¹ce ju¿ wyrobiska po eksploatacji ¿wiru, piasku lub gliny mog¹ byæ niekiedy wa¿nymi ostojami specyficznej fauny, grupuj¹cej wiele gatunków objêtych ochron¹ œcis³¹ lub zagro¿onych wyginiêciem. Nale¿y tu wymieniæ np. gniazduj¹- ce w gliniastych zboczach ptaki (tworz¹ca kolonie jaskó³ka brzegówka, wyj¹tkowo – ¿o³na) oraz ¿¹d³ówki (np. z rodziny pszczolinkowatych Andrenidae). Two- rz¹ce siê na dnie wyrobisk zbiorniki s¹ miejscem rozrodu gatunków p³azów, nie- chêtnie zasiedlaj¹cych innego typu zbiorniki (ropucha zielona, ropucha pasków- ka), oraz specyficznej fauny wa¿ek, chrz¹szczy i pluskwiaków wodnych. Na ich brzegach gnie¿d¿¹ siê równie¿ sieweczki rzeczne (np. w zbiornikach powyrobi- skowych rejonu dzielnicy Gdañsk-Osowa) i – wymagaj¹ce wód w inicjalnych stadiach sukcesji – perkozy rdzawoszyje Podiceps grisegena. Bior¹c pod uwagê

112 te przes³anki, nie nale¿y zbyt szablonowo podchodziæ do spraw rekultywacji takich wyrobisk. Przynajmniej kolonie brzegówek i miejsca rozrodu p³azów w pia- skowniach i ¿wirowniach nie powinny byæ poddawane ¿adnej rekultywacji, nale¿y je natomiast chroniæ przed zaœmiecaniem i bezpoœrednim zabijaniem wystê- puj¹cych tam zwierz¹t. 20. Osobn¹ kategori¹ problemów, zwi¹zanych z ochron¹ ró¿norodnoœci biologicznej regionu, jest zachowanie fauny synantropijnej, zasiedlaj¹cej zabudowê miast i wsi. Rola domostw wiejskich, dla zachowania interesuj¹cych gatunków zwierz¹t, jest generalnie niedoceniana. Jej sztandarowym przyk³adem jest gniazdowanie bociana bia³ego Ciconia ciconia, który to gatunek uwa¿any jest za symbol tradycyjnego krajobrazu wiejskiego i jeden z elementów jego atrakcyjnoœci w zakresie agroturystyki. Utrzymywanie ekstensywnego charakteru otoczenia domostw wiejskich w istotny sposób wp³ywa na zachowanie ró¿norodnoœci biologicznej fauny – tak w skali lokalnej, jak i ca³ego województwa. Powa¿ne zmiany w architekturze (zw³aszcza na terenach wiejskich), szczególnie niemal ca³kowity zanik starej zabudowy na obszarze Pojezierza Kaszubskiego, mo¿e doprowadziæ do ust¹pienia z regionu szeregu gatunków zwierz¹t, w tym rzadkich, zagro¿o- nych i objêtych ochron¹ prawn¹. Te same procesy wi¹¿¹ siê z nieodpowiednio prowadzonymi pracami konserwatorskimi w miastach. Najmniejsze natê¿enie tych zagro¿eñ mo¿na odnotowaæ na Pobrze¿ach – S³owiñskim i Gdañskim, g³ównie ze wzglêdu na gorsz¹ – w porównaniu z Kaszubami – sytuacjê maj¹tkow¹ miesz- kañców; architektura tych obszarów cechuje siê jednak odmiennym charakterem (por. Pankau 2002). Aby zachowaæ bogactwo fauny synantropijnej metropolii, wskazane jest uwzglêdnianie poni¿szych zaleceñ w lokalnych dokumentach planistycznych i dzia³aniach z zakresu konserwacji zabytków: a. nale¿y powstrzymaæ zanik tradycyjnego budownictwa na obszarach wiejskich Kaszub. Skutkiem tego procesu – jeœli nie zostanie zahamowany – bêdzie ca³- kowita dewastacja krajobrazu wsi i osad regionu (w wielu miejscowoœciach ju¿ dokonana). Stanie siê ona przyczyn¹ nie tylko utraty odrêbnoœci kulturowej kaszubskich gmin, ale równie¿ znacznego spadku ich atrakcyjnoœci turystycznej – w konsekwencji równie¿ stagnacji gospodarczej. Najwa¿niejszym efektem przyrodniczym bêdzie powa¿ne zubo¿enie fauny synantropijnej. Ma- nifestuje siê ono m.in. poprzez stopniowy zanik niektórych gatunków nietoperzy, preferuj¹cych star¹ zabudowê (np. gacek brunatny, mroczek póŸny), czy ust¹pienie zwierz¹t wymagaj¹cych swobodnego dostêpu do wnêtrza budyn- ków, pe³ni¹cych funkcje niemieszkalne – stodó³, obór, strychów koœcielnych (nocek du¿y, sowa p³omykówka Tyto alba, jaskó³ka dymówka). Szczególnie zagro¿ona jest bogata fauna ciep³olubnych owadów, gnie¿d¿¹cych siê w glinianych œcianach tradycyjnych kaszubskich budynków, zw³aszcza o konstrukcji szachulcowej (wœród nich rzadkie w kraju: osy samotnice Odynerus reni- formis, Ancistrocerus oviventris i Symmorphus murarius, z³otolitka Pseudo- spinolia neglecta, muchówka bujanka drogosz Anthrax anthrax – np. Kowal- czyk 1997). Oprócz ochrony nielicznych ju¿ obiektów tego typu, jako swo- istych pomników architektoniczno-przyrodniczych, niezbêdne s¹ odpowiednie dzia³ania kompensacyjne, przynajmniej na obszarach przyrodniczo cennych. Do dzia³añ takich mo¿na zaliczyæ: instalacjê sztucznych schronieñ dla

113 nietoperzy na œcianach budynków (równie¿ osad leœnych, ambon myœliwskich, czy paœników), pozostawianie dla nich wlotów na strychy i miêdzy warstwy dachów, wreszcie wznoszenie platform lêgowych dla bocianów bia³ych i specjalnych, glinianych konstrukcji dla gniazduj¹cych ¿¹d³ówek; b. konieczne jest zachowanie w obejœciach gospodarstw wiejskich i osadach le- œnych obiektów ma³ej architektury u¿ytkowej – murowanych, nieogrzewanych piwnic wolnostoj¹cych (np. do przechowywania bulw roœlin okopowych) oraz murowanych studni na wodê. Konstrukcje takie s¹ najwa¿niejszym miejscem zimowania nietoperzy z rodzajów Myotis i Plecotus na terenach wiejskich, po³o¿onych z dala od jaskiñ i wiêkszych kompleksów fortyfikacji. Wykorzy- stanie piwnic i studni przez nietoperze nie koliduje w ogóle z u¿ytkowaniem tych obiektów przez ludzi, a nawet bywa od niego uzale¿nione (utrzymanie drzwi lub klap chroni¹cych wnêtrza przed wymarzaniem). Na Pojezierzu Ka- szubskim i znacznej czêœci Pobrze¿a s¹ one powszechnie wyburzane i zasypy- wane, jako swego rodzaju prze¿ytek; wiele miejscowoœci jest ju¿ ca³kowicie ich pozbawionych. Odpowiednia promocja i edukacja mieszkañców umo¿liwi³aby zachowanie znacznej czêœci tych kryjówek, zaœ na obszarach chronionych (parki krajobrazowe i obszary Natura 2000) ³atwiejsze by³oby zdobycie œrodków na ich ochronê, w ramach lokalnych projektów, finansowanych np. z WFOŒiGW, Eko-Funduszu czy GEF; c. wiêksze zimowiska nietoperzy w budowlach fortyfikacyjnych powinny byæ obejmowane obligatoryjn¹ ochron¹ prawn¹ (np. jako u¿ytki ekologiczne), poniewa¿ s¹ w regionie bardzo nieliczne, a gromadz¹ zwierzêta z obszarów o promieniu nawet do 300 km. Nale¿y je równie¿ zabezpieczaæ przed niekontrolowan¹ penetracj¹ ludzi, poprzez instalowanie specjalnych krat w otworach wejœciowych; d. chronione gatunki zwierz¹t, zasiedlaj¹ce zwart¹ zabudowê wielkomiejsk¹ w centrum metropolii, nale¿y traktowaæ jako wa¿ny element miejskiego œro- dowiska, zas³uguj¹cy na utrzymanie, mimo prowadzonych prac moderniza- cyjnych i konserwatorskich budowli. Do gatunków nara¿onych na szczególn¹ presjê z tym zwi¹zan¹, nale¿¹ gniazduj¹ce na budynkach ptaki – jerzyki Apus apus, pustu³ki i wróble Passer domesticus. Ich populacje lokalnie mog¹ w powa¿ny sposób zmniejszaæ liczebnoœæ, w zwi¹zku z niszczeniem lêgów i miejsc do gniazdowania w czasie np. prac ociepleniowych, podczas których zamyka siê wszelkie szczeliny i otwory, istniej¹ce uprzednio w elewacjach. Zjawisku temu mo¿na zapobiec, poprzez instalowanie specjalnych skrzynek lêgowych, zak³adanych na œcianach budynków lub pod izolacj¹ termiczn¹, pozostawianie dostêpnych wlotów do szczelin dylatacyjnych w blokach wielkop³ytowych itp. Bardzo zbli¿one metody pozwalaj¹ te¿ chroniæ liczne na niektórych osiedlach aglomeracji nietoperze, wœród których nie brak gatunków rzadkich w skali kraju (jak np. mroczek posrebrzany – Ciechanowski 2001d); e. wa¿nym elementem ochrony synantropijnej fauny jest przestrzeganie pewnych zasad przy pracach remontowych w budynkach zasiedlonych przez podlegaj¹- ce tej ochronie gatunki zwierz¹t. Nale¿y do nich ograniczenie terminu prac do okresów, kiedy w obiektach tych nie ma kolonii rozrodczych nietoperzy, ani wysiadywanych jaj i nielotnych piskl¹t ptaków. W przypadku strychów z ko-

114 loniami nietoperzy, istotne jest równie¿ stosowanie wy³¹cznie œrodków ochrony drewna (owado- i grzybobójczych) nietoksycznych dla ssaków; f. podlegaj¹ce wtórnej sukcesji, opuszczone siedliska ludzkie na terenach wiejskich, wewn¹trz kompleksów leœnych i w ich ekotonach – s¹ cennymi ostojami ró¿norodnych gatunków, szczególnie jeœli obejmuj¹ równie¿ ogrody i sady, z tradycyjnymi odmianami drzew owocowych. Gromadz¹ one zagro¿one gatunki owadów, np. antofilne, ksylofilne i saproksylofilne (Zieliñski 1997a), gin¹ce taksony roœlin, porostów (np. Bacidia rubella), prawdopodobnie równie¿ liczne, chronione gatunki krêgowców (zw³aszcza ptaki i gady). Obiekty takie – o zniko- mej powierzchni w skali ca³ego TOM – powinny byæ pozostawiane bez prób rekultywacji czy zainwestowania, przynajmniej na terenach chronionych lub proponowanych do ochrony (niezale¿nie od rangi danej formy ochrony). Ochronê czynn¹ tego typu biotopów nale¿y prowadziæ tylko wyj¹tkowo, w celu mo¿liwie d³ugiego utrzymywania specyficznej roœlinnoœci, np. poprzez ograniczanie sukcesji pionierskich gatunków drzew i krzewów (np. topoli osiki, wierzb, brzóz); g. miejscem nasilenia liczebnoœci niektórych gatunków drewno- i próchnojadów oraz ich drapie¿ców i parazytoidów s¹ sk³adowiska drewna i tartaki. Stosy tar- tacznych trocin stanowi¹ obecnie nieomal wy³¹czne siedlisko wystêpowania bli- skiego zagro¿enia w kraju i rzadkiego w rejonie chrz¹szcza rohatyñca nosoro¿ca Oryctes nasicornis. Jednym z kierunków ochrony elementów fauny zwi¹zanych z takimi siedliskami mog³oby byæ ograniczenie do minimum stosowania œrod- ków chemicznych tzw. „ochrony drewna”. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e miejsca takie mog¹ stanowiæ groŸn¹ pu³apkê dla ksylofagów – powoduj¹c z jednej strony straty w populacjach gatunków próbuj¹cych odbywaæ rozwój w drewnie prze- znaczonym do dalszej obróbki, z drugiej zaœ straty gospodarcze poprzez ¿ero- wanie larw w tym¿e drewnie; wydaje siê wiêc, ¿e powinno byæ ono zabezpie- czane przed nalatywaniem owadów szukaj¹cych siedlisk do rozrodu. 21. Na terenie TOM brak jest powa¿niejszych konfliktów, zwi¹zanych z realnymi szko- dami gospodarczymi powodowanymi przez gatunki chronione, choæ rozpowszech- nionych jest wiele wyolbrzymionych informacji na ten temat. Szczegó³owej analizy wymagaj¹ przyk³ady trzech rodzimych gatunków zwierz¹t, co do których pojawiaj¹ siê – lub mog¹ siê pojawiæ – ¿¹dania kontroli liczebnoœci populacji: a. obecny system odszkodowañ za straty spowodowane przez bobry nie powinien – w przeciwieñstwie do terenu Borów Tucholskich – stanowiæ powa¿niejszego obci¹¿enia dla bud¿etu Skarbu Pañstwa, poniewa¿ zamieszkuje tu zaledwie kilka rodzin bobrzych (Aszyk i Kistowski 2002). Powinno siê wrêcz d¹¿yæ do zwiêk- szenia liczebnoœci bobra europejskiego w zdegradowanych ekosystemach hydrogenicznych na obszarze TOM, celem ich renaturyzacji; nale¿y jednak zacho- waæ ostro¿noœæ przy wprowadzaniu go na tereny, gdzie wystêpuj¹ ma³e, izolowane p³aty ocala³ych jeszcze fitocenoz leœnych, zbli¿onych do naturalnych. Od- szkodowania za straty spowodowane przez ten gatunek powinny byæ szybko i sprawnie wyp³acane, jednak po dok³adnym zbadaniu zasadnoœci roszczeñ, w przeciwnym razie mog¹ staæ siê podstaw¹ do wy³udzania œrodków ze szczu- p³ych funduszy publicznych, przeznaczonych na rzecz ochrony przyrody; b. podnoszona coraz czêœciej w mediach sprawa konfliktu wokó³ innego gatunku chronionego – kormorana czarnego – nie ma ¿adnego naukowego uzasadnie-

115 nia, przynajmniej w odniesieniu do 1) najwiêkszej w kraju kolonii lêgowej w K¹tach Rybackich, 2) nielêgowych ptaków, gromadz¹cych siê na wybrze- ¿ach Zatoki Gdañskiej. Kormorany te ¿ywi¹ siê w przewadze b¹dŸ zupe³nie nieatrakcyjnymi dla gospodarki rybackiej gatunkami ryb (jazgarz Acerina cer- nua, ciernik Gasterosteus aculeatus – obserwacje w³asne), b¹dŸ niepo¿¹dany- mi w naszych wodach gatunkami obcymi (babka bycza) (Stempniewicz i in. 1996, Stempniewicz i Grochowski 1997). W zwi¹zku z tym, nale¿y konse- kwentnie odrzucaæ wszelkie postulaty redukcji liczebnoœci populacji przez odstrza³, zaœ próby p³oszenia kormoranów w miejscach lêgów prowadzi³y tylko do przenoszenia siê ich na teren otaczaj¹cych lasów gospodarczych (Goc i Nitecki 1997). Mimo, ¿e kormoran czarny nie jest aktualnie gatunkiem zagro¿onym, obecnoœæ tak du¿ej kolonii lêgowej nale¿y uznaæ za wyj¹tkowo cenn¹ dla prowadzonych tam obecnie badañ naukowych, jest ona równie¿ jedn¹ z najwiêkszych atrakcji turystycznych gminy Sztutowo; c. lis Vulpes vulpes (gatunek ³owny) jest ssakiem drastycznie zwiêkszaj¹cym swoj¹ liczebnoœæ, zw³aszcza w krajobrazie rolniczym. Za jedn¹ z istotnych przyczyn tego zjawiska uwa¿a siê krajowy program szczepienia lisów przeciwko wœcie- kliŸnie, stanowi¹cej wa¿niejszy z czynników ograniczaj¹cych populacjê tego ssaka. Konsekwencj¹ tych dzia³añ jest zwiêkszona liczebnoœæ lisów i ich silna presja drapie¿nicza na liczne gatunki ptaków, gniazduj¹cych w agrocenozach (Tryjanowski i in. 2002), a tak¿e zaj¹ce. Aby chroniæ ten istotny element fauny terenów wiejskich, niezbêdne jest albo odst¹pienie od szczepieñ dziko ¿yj¹- cych drapie¿ników przeciwko wœciekliŸnie, albo – gdyby by³o to niedopuszczalne z przyczyn sanitarnych – utrzymanie pozyskania ³owieckiego lisów na odpowiednio wysokim poziomie (co musi byæ jednak wymuszone, gdy¿ brak jest ostatnio zainteresowania myœliwych t¹ zwierzyn¹). 22. Istotnym zagro¿eniem dla ró¿norodnoœci biologicznej Obszaru Metropolitalnego mog¹ staæ siê introdukcje ekspansywnych, obcych gatunków, zarówno w skali lokalnej, jak i ca³ego regionu. Problem obcych drzew i krzewów omówiono ju¿ w punkcie 8. Jeszcze silniej wyra¿a siê on w odniesieniu do niektórych zwierz¹t, np. norki amerykañskiej Mustela vison i (potencjalnie) szopa pracza Procyon lotor. Mog¹ one doprowadziæ do znacznego przetrzebienia rodzimej awifauny wodno-b³otnej, w tym licznych gatunków rzadkich. •ród³em przynajmniej znacz¹cej czêœci wolno¿yj¹cych w Europie norek i szopów s¹ wielkie fermy futerko- we, dlatego niedopuszczalne jest wydawanie pozwoleñ na budowê takich obiek- tów na terenach chronionych, a zw³aszcza na obszarach Natura 2000, powo³a- nych w oparciu o Dyrektywê Ptasi¹. W przypadku silnej presji obcych drapie¿ni- ków – norki amerykañskiej czy jenota Nyctereutes procyonoides na rodzim¹ fau- nê, niezbêdna bêdzie redukcja liczebnoœci tych pierwszych np. poprzez intensywne pozyskanie ³owieckie. Odrêbn¹ kwesti¹ jest wprowadzanie do wód regionu obcych gatunków ryb. Gospodarka rybacka na terenach chronionych i proponowanych do ochrony (przynajmniej poza zamkniêtymi stawami rybnymi) powinna opieraæ siê na gatunkach rodzimych, co mo¿e byæ promowane przez me- chanizmy finansowe (odpowiednia dystrybucja dop³at itp.). Nale¿y równie¿ za- hamowaæ niekontrolowane wprowadzanie przez wêdkarzy jakichkolwiek ryb (równie¿ rodzimych gatunków) do ma³ych zbiorników, na terenach wskazanych

116 jako ostoje zagro¿onej fauny wodnej. Dzia³ania takie doprowadzi³y do zaniku w regionie niektórych stanowisk strzebli b³otnej (Kusznierz i in. 2005), mog¹ równie¿ spowodowaæ wymarcie lokalnych populacji chronionych gatunków owa- dów wodnych, np. zwi¹zanych ze zbiornikami dystroficznymi na torfowiskach. 23. Narzêdziem odtwarzania flory i fauny regionu, mo¿e byæ reintrodukcja wymar- ³ych taksonów. Nale¿y j¹ jednak stosowaæ wy³¹cznie po uprzednim rozpoznaniu przyczyn, z jakich gatunek ust¹pi³ z danego terenu, uwarunkowañ siedliskowych i biocenotycznych, wreszcie – przy starannym doborze miejsca pochodzenia materia³u do reintrodukcji, tak¿e pod wzglêdem struktury genetycznej populacji wyjœciowej i wype³nieniu wymogów prawnych. Spe³nienie tych wymagañ umo¿- liwi m.in. zabezpieczenie przed marnotrawieniem szczup³ych œrodków publicznych na te kosztowne dzia³ania. Dlatego te¿, reintrodukcja (ewentualnie w po³¹- czeniu z rozrodem ex situ) powinna byæ stosowana wyj¹tkowo i raczej w odniesieniu do gatunków okreœlanych jako flagowe lub charyzmatyczne, tak aby reali- zowaæ równolegle jej funkcjê edukacyjn¹. Przyk³adem takich dzia³añ w regionie mo¿e byæ projekt odbudowy populacji foki szarej przez Stacjê Morsk¹ UG w Helu. Cenne by³oby rozwiniêcie w regionie dalszych projektów tego typu – np. przywrócenie starym lasom bukowym chronionego gryzonia – popielicy, któr¹ z powodzeniem reintrodukowano ju¿ na terenie województwa zachodniopomor- skiego. Ewentualna reintrodukcja g³uszca – choæ atrakcyjna z promocyjnego punktu widzenia – wymaga³aby ju¿ odtworzenia silnie zdegradowanych siedlisk (wielkopowierzchniowych torfowisk wysokich), co nie mo¿e nast¹piæ w krótkim okresie czasu. Reintrodukcja raka szlachetnego, do wód Pojezierza Kaszubskie- go, wymaga³aby odejœcia od intensywnej gospodarki wêgorzowej w jeziorach, jak równie¿ oparcia projektu o zbiorniki wolne od sztucznie tu wprowadzonego raka prêgowanego Ortonectes limosus (PrzewoŸniak red. 2000). Wydaje siê, ¿e programy reintrodukcyjne mo¿na – jako znacznie tañsze – stosowaæ na szersz¹ skalê w odniesieniu do roœlin naczyniowych. Godn¹ wprowadzenia w ¿ycie koncepcj¹ by³aby – postulowana wielokrotnie – reintrodukcja turzycy sk¹pokwiatowej w rezerwacie „Jezioro Turzycowe” w Lasach Mirachowskich.

117 6. PODSUMOWANIE

Tereny objête rozmaitymi formami ochrony przyrody, zatwierdzonymi w polskim prawie (Ustawa o ochronie przyrody), posiadaj¹ zakres re¿imu ochronnego narzucony przez dan¹ formê ochrony. Dla rezerwatu przyrody powinny to byæ zapisy planu ochrony, opra- cowane dla danego obiektu, zgodnie z jego specyfik¹, a zw³aszcza celem ochrony, jaki zosta³ dla niego zatwierdzony (Rozporz¹dzenie w sprawie rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody). Inna sprawa, ¿e wiele obiektów nie posiada aktualnych planów, co utrudnia w praktyce realizacjê zadañ ochronnych. Takie obiekty, jak u¿ytki ekologiczne i zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe, rów- nie¿ musz¹ posiadaæ ustalony zakres zakazów oraz ewentualnych dzia³añ ochrony czynnej, jakie s¹ niezbêdne dla zachowania ich wartoœci przyrodniczej. Mo¿liwoœci u¿ytkowania musz¹ wiêc byæ podporz¹dkowane nadrzêdnemu celowi ochrony, je¿eli dany obiekt w ogóle dopuszcza jakiekolwiek u¿ytkowanie. Warto w tym miejscu poruszyæ problem, jaki pojawia siê w polskich obiektach chronionych w ostatnich latach. Uzna- no, ¿e rezerwat przyrody lub u¿ytek ekologiczny musi wype³niaæ funkcjê dydaktyczn¹ i popularyzatorsk¹ dla spo³eczeñstwa. Jest to zgodne z mod¹, jaka panowa³a przez wiele lat na zachodzie i dotar³a do nas z opóŸnieniem. Podejœcie takie pe³ni równie¿ wa¿n¹ rolê w ca³oœciowej strategii ochrony przyrody w regionie – nie jest mo¿liwe zachowanie geo- i bioró¿norodnoœci w szerszej skali, bez dog³êbnej edukacji spo³eczeñstwa i zaprezentowania mu wartoœci przyrody in situ. Funkcje te musz¹ jednak¿e pe³niæ rolê uzupe³niaj¹c¹ wzglêdem nadrzêdnej ochrony przyrody danego obiektu, musz¹ równie¿ uwzglêdniaæ stopieñ zagro¿enia i wra¿liwoœci jego walorów. Mo¿liwoœæ udostêpnie- nia uzale¿niona jest tak¿e od powierzchni danego obiektu, zapewniaj¹cego okreœlon¹ pojemnoœæ turystyczn¹. Celem powo³ania obiektów chronionych jest zabezpieczenie trwania szczególnych wartoœci œrodowiska przyrodniczego oraz prowadzenie badañ naukowych. Œcie¿ki dydaktyczne, trasy spacerowe, organizowanie turystyki w obiektach chronionych – musz¹ byæ zawsze planowane w taki sposób, aby nie doprowadziæ do degradacji walorów przyrodniczych, na skutek nadmiernej i niekontrolowanej penetracji. Masowa rekreacja powinna byæ realizowana g³ównie na terenach niechronionych, natomiast agroturystyka, turystyka kwa- lifikowana i szeroka edukacja przyrodnicza – równie¿ na terenach parków krajobrazowych i obszarów Natura 2000. Niektóre ma³oobszarowe obiekty chronione (rezerwaty i u¿ytki ekologiczne) mog¹ byæ otwarte dla ukierunkowanej na edukacjê turystyki przyrodniczej i stanowiæ wa¿n¹ atrakcjê turystyczn¹ miejscowoœci czy regionu. Natomiast obiekty, któ- rych walory s¹ niemo¿liwe do wyeksponowania, bez nara¿ania ich na degradacjê, powinny byæ udostêpniane jedynie dla specjalistycznej dydaktyki (np. zajêcia terenowe dla studen- tów biologii). S¹ wreszcie i takie obiekty, w których dzia³alnoœæ niezwi¹zana z ochron¹ przyrody powinna byæ ograniczona do badañ naukowych, o niewielkim stopniu inwazyj- noœci. Trzeba jak najszybciej wprowadzaæ w ¿ycie te regu³y, aby nie pope³niæ b³êdów, jakie w innych krajach zmusza³y niekiedy do wycofywania siê z dydaktycznej i turystycznej eksploatacji obiektów chronionych, w zwi¹zku z niszczeniem ich walorów. Granice obszarów chronionych musz¹ byæ odpowiednio oznakowane w terenie, zaœ w przypadku obiektów ma³oobszarowych (rezerwatów i u¿ytków) zaopatrywane w profesjonalne tabli-

118 ce edukacyjne23. Te ostatnie musz¹ w atrakcyjny sposób przybli¿aæ najcenniejsze elementy przyrody rezerwatu czy u¿ytku i uœwiadamiaæ potrzebê ich ochrony – nawet, jeœli nie s¹ one bezpoœrednio dostêpne ze wzglêdu na chroni¹cy je zakaz penetracji. Umo¿liwi to bu- dowanie lokalnej dumy z posiadania w s¹siedztwie cennych obiektów i przynajmniej zre- dukuje mo¿liwoœæ nieœwiadomego ich niszczenia. Inn¹ kwesti¹ jest gospodarka na terenach zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych oraz dzia³ania ochrony czynnej, konieczne dla podtrzymania wartoœci przyrodniczych szeregu obiektów; mimo ich powo³ania, ulegaj¹ one czêsto degradacji, na skutek zaniku, z przyczyn ekonomicznych, pewnych form gospodarki (g³ównie ³¹karskiej i pasterskiej). Nigdy jednak nie mo¿na zapominaæ, ¿e ka¿dorazowo nie mog¹ to byæ dzia³ania to¿same ze zwyk³¹, rutynow¹ gospodark¹ leœn¹, roln¹, czy zagospodarowaniem turystycznym te- renów niechronionych. Zw³aszcza obecny model gospodarki leœnej mo¿e prowadziæ do degradacji najcenniejszych drzewostanów, szczególnie w warunkach wzrostu pozyskania drewna, wskutek nacisków przemys³u drzewnego i meblarskiego. Nale¿y tu podkre- œliæ, ¿e – w przeciwieñstwie do ekstensywnego rolnictwa, ³¹karstwa i pasterstwa – gospodarka leœna nie jest niezbêdna do utrzymania pe³nej ró¿norodnoœci biologicznej regionu, ani do podtrzymania egzystencji ekosystemów, w których jest prowadzona. Cele gospodarki leœnej – jako dzia³alnoœci o du¿ym znaczeniu ekonomicznym – mog¹ i powinny byæ godzone z ochron¹ przyrody, poza najcenniejszymi biologicznie obszarami, jednak jej dopuszczalnoœæ bêdzie zawsze wynikiem kompromisu, a nie koniecznoœci wynikaj¹cej z potrzeb „ochrony drzewostanów”. Dla zachowania wartoœci œrodowiska przyrodniczego na obszarze kraju, wojewódz- twa pomorskiego, czy Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego, jednym z priorytetowych zadañ powinno byæ nie dopuszczenie do dalszego rozcz³onkowywania kompleksów le- œnych. Wszelkie planowane inwestycje, zw³aszcza drogi szybkiego ruchu, obszary intensywnej urbanizacji, powinny byæ planowane i tworzone poza enklawami lasu, na ich obrze- ¿ach. Tereny leœne powinny posiadaæ ³¹cz¹ce je korytarze, dla swobodnej wymiany organi- zmów pomiêdzy poszczególnymi kompleksami leœnymi, st¹d bezwzglêdnie nale¿y wymu- szaæ na inwestorach ochronê takich terenów oraz d¹¿yæ do ich tworzenie. Najwiêksze bogactwo zró¿nicowanych ekosystemów, z nagromadzeniem wyj¹tkowo bogatego wachlarza siedlisk, zespo³ów oraz gatunków roœlin, zwierz¹t i grzybów na relatywnie ma³ej powierzchni – zapewniaj¹ doliny rzeczne. Dla rzeczywistej realizacji zrów- nowa¿onego rozwoju TOM, tereny ca³ych, obecnych tu dolin rzecznych powinny zostaæ objête specjaln¹ ochron¹. Oprócz objêcia ich odcinków, o wy¿szej wartoœci przyrodniczej, ustawowymi formami ochrony odpowiednimi do ich walorów i powierzchni, pozosta³e odcinki powinny mieæ narzucony, ograniczony zakres wykorzystania gospodarczego. Na terenach zurbanizowanych, zajmuj¹cych doliny rzek, powinno siê d¹¿yæ do tworzenia zieleni wzd³u¿ cieku, gdzie to tylko mo¿liwe (parki, skwery, zadrzewienia), zw³aszcza z zieleni¹ wysok¹. Doliny rzeczne s¹ najbardziej wartoœciowymi korytarzami ekologicznymi

23 W ostatnich latach powa¿nym problemem jest instalowanie na granicach rezerwatów (np. przez gminy lub nadleœnictwa) tablic edukacyjnych o treœci nieuzgadnianej ze specjalistami, zawieraj¹- cych niekiedy kuriozalne b³êdy, nieudanych estetycznie lub ra¿¹cych pseudospecjalistycznym jê- zykiem. Mog¹ one podwa¿yæ sens edukacji przyrodniczej spo³eczeñstwa i doprowadziæ do fiaska jej za³o¿eñ.

119 i, przy najmniejszej powierzchni, zapewniaj¹ utrzymywanie ró¿norodnoœci biologicznej danego obszaru (np. Buliñski 1995). W konkluzji, nawi¹zuj¹c do kwestii ogólnych, trzeba stwierdziæ, ¿e jednym ze sposobów skutecznej ochrony walorów przyrody jakiegokolwiek obszaru (w tym TOM) powinno staæ siê prowadzenie m¹drej i spójnej polityki przestrzennej (tak na etapie plani- stycznym, jak i realizacyjnym), zapobiegaj¹cej powszechnemu i nieuporz¹dkowanemu od wielu ju¿ lat przenikaniu niepo¿¹danych elementów antropogennych do œrodowiska przyrodniczego. Ten proces permanentnej antropizacji przestrzeni, bêdzie (byæ mo¿e) mo¿liwy do powstrzymania i odwrócenia tylko wtedy, gdy m¹dre planowanie, wsparte wszechstron- nym rozeznaniem zasobów i walorów przyrody, krajobrazu i kultury, znajdzie sojusznika w powszechnych proœrodowiskowych procesach decyzyjnych, niesprzecznych z twórczym rozwojem lokalnych spo³ecznoœci.

120 Piœmiennictwo

Abromeit J., Neuhoff W. & Steffen H. 1898–1940. Flora von Ost- und Westpreussen. 1–6. Kommis- sionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin–Königsberg. Adamski P., Bartel R., Bereszyñski A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). 2004. Gatunki zwierz¹t (z wyj¹tkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – poradnik metodyczny. Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa, tom 6: 500 ss. Afranowicz R. 2005a. Nowe stanowisko Nymphoides peltata (S. G. Gmel.) Kuntze na ¯u³awach Wiœlanych. Acta Bot. Cassubica 5: 127–130. Afranowicz R. 2005b. Nowe stanowiska Wolffia arrhiza (L.) Horkel ex Wimm. na ¯u³awach Wiœla- nych. Acta Bot. Cassubica 5: 141–144. Aleksandrowicz O. 2004. Nowe dane o wystêpowaniu biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) Par- ku Krajobrazowego Mierzeja Wiœlana. Parki nar. Rez. przyr. 23: 495–503. Anonim. 1909. Exkursion durch die Mirchauer Forst zum Libagosch-See und nach Mirchau im Kre- ise Karthaus. Bericht der Westpreussichen Botanish-Zoologischen Vereins, 31: 18–20. Aszyk M., Kistowski M., 2002. Monitoring bobra w województwie pomorskim. Ekologiczne, sozo- logiczne i spo³eczne uwarunkowania rozmieszczenia gatunku w regionie. Uniwersytet Gdañ- ski, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Gdañsk – Poznañ, 79 ss. Bartel R., Goc M., Gromadzki M., Wieloch M. 1995. Ochrona fauny (zwierzêta krêgowe), W: Prze- woŸniak M. (red.), Ochrona przyrody w regionie gdañskim. Bogucki Wyd. Nauk. Poznañ. Bernard R. 1998. Stan wiedzy o rozmieszczeniu i ekologii Nehalennia speciosa (Charpentier, 1840) (Odo- nata: Coenagrionidae) w Polsce. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 2: 67–93. Bloch-Or³owska J., 2005a, Carex pauciflora Lighft. na Pomorzu. Acta Bot. Cassubica 5: 71–76. Bloch-Or³owska J., 2005b. Nowe stanowisko Hammarbya paludosa (L.) Kuntze na Pomorzu Gdañ- skim. Acta Bot. Cassubica 5: 137–140. Browicz K. 1961. Jarz¹b szwedzki Sorbus intermedia (Ehrh.) Pers. w Polsce. Ochr. Przyr. 27. Budyœ A. 2001. Aktualny stan populacji Rhynchospora fusca (L.)W.T.Aiton na Bielawskim B³ocie (Pobrze¿e Kaszubskie). Acta Botanica Cassubica 2: 77–82. Budyœ A. 2002. Nowe stanowisko ¿³obika koralowego Corallorhiza trifida Chat. na Pobrze¿u Ka- szubskim. Acta Bot. Cassub. 3: 109–112 Budyœ A., Æwikliñska P., Doborzyñska A. 2004. Nowe stanowisko Rhynchospora fusca (L.) W. T. Aiton na Pojezierzu Kaszubskim. Acta Bot. Cassub. 4: 197–199. Buliñski M. 1979. Wybrane zagadnienia florystyczne doliny rzeki Reknicy na Pojezierzu Kaszub- skim. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG, Biologia 1: 15–27. Buliñski M. 1992. Grodziska œredniowieczne – ostoj¹ interesuj¹cych gatunków roœlin naczyniowych w woj. gdañskim. 49. Zjazd Pol. Tow. Bot., Kielce, 1–5.09.1992. Roœlina a cz³owiek. Stresz- czenia referatów i plakatów, Kielce. Buliñski M., 1993. Flora roœlin naczyniowych Doliny Wierzycy w warunkach antropogenicznych przemian œrodowiska przyrodniczego. Acta Biol., GTN, Wydz. II Nauk Med. i Biol., Wyd. Gdañskie: 9–52. Buliñski M. 1995 a. Potrzeba ochrony dolin rzecznych na ni¿u, jako terenów o szczególnych warto- œciach przyrodniczych. Przegl¹d Przyr. 6.3/4: 227–234. Buliñski M. 1995 b. Zabytkowy szpaler g³ogów nad Op³ywem Mot³awy w Gdañsku – „prezent” od artylerii pruskiej. W: Drzewa w krajobrazie historycznym. Materia³y Seminarium. Studia i Materia³y – Krajobrazy 10(22): 117–120. Buliñski M. 1996. Roœliny Brêtowa. Miasto jak ogród – Brêtowo.1: 10–12. Buliñski M. 1997. ¯ebrowiec górski Pleurospermum austriacum (L.) Hoffm. w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. Przegl¹d Przyr. 8,3: 47–56. Buliñski M. 2000a. Roœliny naczyniowe ciep³olubnych muraw i ich otoczenia w Gdañsku Oruni. Acta Bot. Cassubica 1: 57–66.

121 Buliñski M. 2000b. Stanowisko Asplenium trichomanes L. w Gdañsku. Acta Bot. Cassubica 1: 79–81. Buliñski M. 2000c. Wystêpowanie Carex brizoides L. w Lasach Oliwskich w Gdañsku. Acta Bot. Cassubica 1: 83–85. Buliñski M. 2000d. Wystêpowanie Cymbalaria muralis P. Gaertn., B. Mey. & Scherb. w Gdañsku. Acta Bot. Cassubica 1: 87–92. Buliñski M. 2000e. Wystêpowanie Melilotus dentata (Waldst. & Kit.) Pers. nad Wis³¹ w Gdañsku. Acta Bot. Cassubica 1: 93–97. Buliñski M. 2000f. Wystêpowanie Nasturtium officinale R. Br. w Gdañsku. Acta Bot. Cassubica 1: 99–103. Buliñski M. 2000g. Oczami przyrodnika. Miasto jak ogród – Orunia. 4: 12–16. Buliñski M. 2000h. Przyroda Stogów. Miasto jak ogród – Stogi. 6: 17–21. Buliñski M. 2000i. Roœliny zza morza. Miasto jak ogród – Nowy Port. 7: 13–16. Buliñski M. 2001a. 10. Szata roœlinna. W: J. T. Czochañski (red.). Opracowanie ekofizjograficzne do planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Pomorskie Studia Re- gionalne. Urz¹d Marsza³kowski Województwa Pomorskiego, Gdañsk, 78–91. Buliñski M. 2001b. Nowe stanowiska Poa chaixii Vill. na Pomorzu Gdañskim. Acta Bot. Cassubica 2: 83–87. Buliñski M. 2001c. Szuwary, g³ogi, jarzêbiny. Miasto jak ogród – Œródmieœcie – Dolne Miasto. 8. Buliñski M. 2001d. Lasy, pola, murawy. Zielony œwiat Piecek-Migowa. Miasto jak ogród – Piecki- Migowo. 9: 15–20. Buliñski M. 2001e. Ochrona przyrody, jako wa¿ny element równowa¿enia rozwoju Gdañska. Po- morski Biuletyn Proekologiczny 24/25: 15–19. Buliñski M. 2002a. Zieleñ w cieniu falowców. Miasto jak ogród – Dolna Oliwa – Przymorze. 10: 15–21. Buliñski M. 2002b. Roœlinny œwiat. Nad jeziorem i przy lesie. Miasto jak ogród – Osowa. 11: 13–21. Buliñski M. 2002c. Nasadzenia i samosiejki. Zieleñ wœród starych murów. Miasto jak ogród – Stare Przedmieœcie. 12: 10–14. Buliñski M. 2002d. Przyrodniczy raj. Za krawêdzi¹ wydm. Miasto jak ogród – Wyspa Sobieszewska. 13: 17–20. Buliñski M. 2002e. 2.2.2. Obszary o unikalnych walorach szaty roœlinnej. W: A. Kostarczyk, M. Prze- woŸniak (red.) 2002. Diagnoza stanu i koncepcja ochrony œrodowiska przyrodniczo-kulturowego w województwie pomorskim. Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañ- skiego 8: 31–36. Buliñski M. 2002 mscr. 2.2. Szata roœlinna. W: M. Buliñski, M. PrzewoŸniak. Studium i dokumentacja dla powo³ania 23 u¿ytków ekologicznych w Gdañsku. PROEKO, Gdañsk. Buliñski M. 2005a. Okiem przyrodnika. Parki, ogrody i pastwiska. Miasto jak ogród – Suchanino – Anio³ki. 16: 11–17. Buliñski M. 2005b. Okiem przyrodnika. Wœród wzgórz i lasów. Moje miasto Gdynia – Wielki Kack – Karwiny – D¹browa: 20–18. Buliñski M. 2005c. Wystêpowanie Juncus subnodulosus Schrank w Gdañsku. Acta Bot. Cassubica 5: 145–147. Buliñski M., Czochañski J. T., Zieliñski S. 2001. 14. Procesy w œrodowisku przyrodniczym. W: J. T. Czochañski (red.). Opracowanie ekofizjograficzne do planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Pomorskie Studia Regionalne. Urz¹d Marsza³kowski Woje- wództwa Pomorskiego, Gdañsk, 110–120. Buliñski M., PrzewoŸniak M. 1996a. Monografia rezerwatu przyrody „Kêpa Red³owska”. W: Prze- woŸniak M. (red.) Nadmorskie rezerwaty przyrody (czêœæ 1). Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego 1:5–76, Wyd. Gdañskie, Gdañsk. Buliñski M., PrzewoŸniak M. 1996b. „Kêpa Red³owska” – najstarszy rezerwat przyrody w regionie gdañskim. Gdañski Biuletyn Proekologiczny 15/16: 8–13, Gdañsk.

122 Buliñski M., PrzewoŸniak M. 1997. Dolina Potoku Oruñskiego – unikat przyrodniczo-krajobrazowy. Gdañski Biuletyn Proekologiczny 17/18: 18–21. Buliñski M., PrzewoŸniak M. 2001. Zespó³ przyrodniczo–krajobrazowy „Dolina Strzy¿y” w Gdañ- sku. Pomorski Biuletyn Proekologiczny 24/25: 19–29. Burakowski B. 1997. Uwagi i spostrze¿enia dotycz¹ce chrz¹szczy (Coleoptera) ¿yj¹cych w próchno- wiskach. Wiad. Entomol. 14 (4): 197–206. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefañska J., 1995. Chrz¹szcze (Coleoptera). Ryjkowcowate – Curculionidae. Cz. II. Katalog fauny Polski cz. 23, t. 20, Dzia³ Wydawnictw Muzeum i Insty- tutu Zoologii PAN, Warszawa, 310 pp. Buszko J. 1997. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce 1986–1995. Turpress, Toruñ, 170 ss. Ciechanowski M. 1998. Przyczynek do znajomoœci drobnych ssaków Trójmiejskiego Parku Krajo- brazowego. Przegl¹d Przyr. 9, 4: 100–102. Ciechanowski M. 1999a. Ssaki Dolin Samborowo i Radoœci. W: M. S. Wilga, M. Buliñski, W. Fa³tynowicz, J. B³a¿uk, A. Sikora, M. Ciechanowski. Œcie¿ki przyrodniczo-dydaktyczne w Trój- miejskim Parku Krajobrazowym. Wydawnictwo Gdañskie, Gdañsk: 113–137. Ciechanowski M. 1999b. Rok 1999 u gdañskich nietoperzy. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra”, 11 (2): 6–8. Ciechanowski M. 2001a. Drobne ssaki (Micromammalia) wybranych siedlisk Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Badania Fizjograficzne nad Polska Zachodnia, Seria C–Zoologia, 48: 65–76. Ciechanowski M. 2001b. Nowe u¿ytki ekologiczne w województwie pomorskim. Biuletyn PTOP „Salamandra”, 2 (15): 3–4. Ciechanowski M. 2001c. Stanowisko rzêsorka mniejszego Neomys anomalus Cabrera 1907 (Insecti- vora: Soricidae) w rezerwacie przyrody „•ródliska Czarnej Wody” na Pobrze¿u Kaszub- skim. Przegl¹d Przyr. 12 (1–2): 162–163. Ciechanowski M. 2001d. Wystêpowanie mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 w regionie gdañskim. Studia Chiropterologica 2: 81–83. Ciechanowski M. 2003. Chiropterofauna Puszczy Dar¿lubskiej. Nietoperze 4 (1): 45–59. Ciechanowski M. 2005. Utilization of artificial shelters by bats (Chiroptera) in three different types of forest. Folia Zoologica 54 (1–2): 31–37. Ciechanowski M., Fa³tynowicz F. & Zieliñski S. (red.). 2004. Przyroda projektowanego rezerwatu „Dolina Mirachowskiej Strugi” na Pojezierzu Kaszubskim. Acta Bot. Cassubica 4: 5–137. Ciechanowski M., Garbalewski A., Kowalczyk J. K., O¿arowski D. 2001. Waloryzacja faunistyczna wybranych dolin Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Przegl¹d Przyr., 1–2: 69–91. Ciechanowski M. i Jarzembowski T. 1999. Zimowisko nietoperzy (Chiroptera) w klifie nadmorskim. Przegl¹d Zoologiczny 43 (3 – 4): 219–221. Ciechanowski M., Kowalczyk J. K., Bla¿uk J., Jasku³a R., Zieliñski S. 2001. Wstêpna inwentaryzacja i waloryzacja faunistyczna postulowanego rezerwatu przyrody „PrzyjaŸñ” na Pojezierzu Kaszubskim. Roczniki naukowe PTOP „Salamandra”, 5: 5–25. Ciechanowski M. i Przesmycka A. 2001. Stwierdzenie nocka ³ydkow³osego Myotis dasycneme (Boie, 1825) i nocka w¹satka Myotis mystacinus (Kuhl, 1817) w Gdañsku. Nietoperze 2 (3): 69–73. Ciechanowski M. i Sachanowicz K. 2003a. Rozród mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus Lin- naeus, 1758 w regionie gdañskim. Nietoperze 4 (1): 107–108. Ciechanowski M. i Sachanowicz T. 2003b. Pierwsze stwierdzenie nocka Brandta Myotis brandtii (Eversmann, 1845) we wschodniej czêœci polskiego Pobrze¿a Ba³tyku. Nietoperze 4 (2): 178–179. Ciechanowski M. i Szkudlarek R. 2003. Pierwsze stwierdzenia mroczka poz³ocistego Eptesicus nilssonii (Keyserling & Blasius, 1839) na Pomorzu. Nietoperze 4 (1): 105–107. Cieœliñski S., Czy¿ewska K., Fabiszewski J. 2003. Czerwona lista porostów wymar³ych i zagro¿o- nych w Polsce. – W: Czy¿ewska K. (red.). Zagro¿enie porostów w Polsce. Monogr. Bot. 91: 13–49.

123 Czachorowski S. 1989. Chruœciki (Trichoptera) nowe dla Pojezierza Pomorskiego. Prz. Zool. 33 (2): 267–269. Czochañski J.T., Ha³uzo M., Kubicz G., Wojcieszyk H., 2006, Studium ekofizjograficzne województwa pomorskiego, Pomorskie Studia Regionalne, UMWP, Gdañsk Czubiñski Z. 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 2(4): 439–658. D¹browski A., 1978, mscr., Zespo³y leœne Puszczy Dar¿lubskiej na tle sledliskowych typów lasów. Prac.dr. ZUL SGGW w Warszawie, Gdañsk. Fa³tynowicz W. 1981. Nowe stanowisko Collema flaccidum (Ach.) Ach. (Lichenes) na Pomorzu Zachodnim. Fragm. Flor. Geobot. 27.1–1: 261–263. Fa³tynowicz W. 1991. Porosty Pomorza Zachodniego. Studium ekologiczno–geograficzne. Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk, 187 ss. Fa³tynowicz W. 1992. The lichens od Western Pomerania (NW Poland). An ecogeographical study. Polish Botanical Studies 4: 1–182. Fa³tynowicz W. 1997 a. Zagro¿enia porostów i problemy ich ochrony. Przegl¹d Przyr. 8.3: 35–46. Fa³tynowicz W. 1997 b. Porosty g³azów narzutowych parków krajobrazowych Trójmiejskiego i Ka- szubskiego. Monogr. Bot. 81: 1–54. Fa³tynowicz W. 1998. Porosty regionu gdañskiego – specyfika, zagro¿enia i problemy ochrony. W: J. Herbich, M. Herbichowa (red.). Szata roœlinna Pomorza. Zró¿nicowanie, dynamika, zagro- ¿enia, ochrona. Przewodnik sesji terenowych 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicz- nego. 15–19 IX 1998. Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 293–303. Fa³tynowicz W., Budzbon E. 1986. Drugie stanowisko Cetraria nivalis (L.) Ach. na ni¿u polskim. Fragm. Flor. Geobot. 29 (3–4): 451–456. Fa³tynowicz W., Herbichowa M., Herbich J., Markowski R., Szmeja J. 1984. Flora i zbiorowiska roœlinne projektowanego rezerwatu przyrody „Jeziora lobeliowe Pa³sznik i Wygoda” w Trój- miejskim Parku Krajobrazowym. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG, Biologia 5: 61–91. Fa³tynowicz W., Izydorek I. Budzbon E. 1991. The lichen flora as bioindicator of air pollution of Gdañsk, Sopot and Gdynia. Monogr. Bot. 73: 1–52. Fa³tynowicz W., Królak D. 2001. Porosty rezerwatu “Jar rzeki Raduni” na Pojezierzu Kaszubskim (pó³nocna Polska) Acta Bot. Cassub. 2: 133–142. Fa³tynowicz W., Kukwa M. 2003. Czerwona lista porostów zagro¿onych na Pomorzu Gdañskim. W: K. Czy¿ewska (red.). Zagro¿enie porostów w Polsce. Monogr. Bot. 91: 63–77. Fa³tynowicz W., Machnikowski M. 1982 a. Zbiorowiska roœlinne rezerwatu „Las Ostrzycki” na Po- jezierzu Kaszubskim. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG, Biol. 3: 37–54. Fa³tynowicz W., Machnikowski M. 1982 b. Interesuj¹ce gatunki roœlin naczyniowych rezerwatu „Las Ostrzycki” na Pojezierzu Kaszubskim. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG, Biol. 3: 55–62. Fa³tynowicz W., Marcinkowski E., Rutkowski P. 2000. Porosty rezerwatu „Dolina Zagórskiej Stru- gi” ko³o Rumi na Pojezierzu Kaszubskim. Acta Bot. Cassub. 1: 119–127. Fa³tynowicz W., Zieliñski S. 1996. Nie skrobaæ g³azów. Przegl¹d Leœniczy 2/96: 14. Fanini L., Cantarino C. M., Scapini F. 2005. Relationships between the dynamics of two Talitrus saltator populations and the impact of activities linked to tourism. Oceanologia 47 (1): 93–112. Fehlauer M. 2000 mscr. Porównanie awifauny lêgowej parku miejskiego w Wejherowie i pobliskich terenów zabudowanych. Praca magisterska, Katedra Ekologii i Zoologii Krêgowców UG, Gdañsk. Folwaczny B. 1979. Verzeichnis der Käfer Preussens von Dr. Hans Bercio, kritisch durchgesehen und ergännzt. Verlag Parzeller & Co., Fulda: 369 ss. Garbalewski A., Szmytkowski G., Zieliñski S. 1993. Zagadnienia ochrony Lasów Mirachowskich. Chroñmy Przyr. Ojcz., 1: 39–53. Garbalewski A., Zieliñski S. 1995 mscr. Ochrona rezerwatowa na terenie parków krajobrazowych w ocenie pracowników Zarz¹du Parków Krajobrazowych w Gdañsku. Zagro¿enia. Zarz¹d Parków Krajobrazowych, Gdañsk.

124 Gerstmannowa E. (red.). 2000. Nadmorski Park Krajobrazowy. Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego 3: 9–219, Wyd. „Marpress”, Gdañsk. Gerstmannowa E. (red.). 2001. Park Krajobrazowy „Mierzeja Wiœlana”. Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego 7: 7–281, Wyd. Gdañskie, Gdañsk. Gi³ka W. 1997. Cladotanytarsus teres in Poland (Diptera: Chironomidae). Pol. Pismo Ent. 66: 271–276. Gi³ka W. 2001. A review of Polish Cladotanytarsus Kieffer (Diptera: Chironomidae) with descrip- tion of three new species. Pol. Pismo Entomol. 70: 307–328. Gi³ka W. 2002. Tanytarsini (Diptera: Chironomidae) of Poland – a faunistic review. Pol. Pismo Ent. 71: 415–428. Gi³ka W., Kadulski S. 1999 mscr. Raport o faunie ochotkowatych z plemienia Tanytarsini (Diptera: Chironomidae) po³awianych nad Potokiem Oliwskim. Zarz¹d Trójmiejskiego Parku Krajo- brazowego, Gdañsk. Gliwicz J. 1995. Prognoza zachowania ró¿norodnoœci biologicznej: gatunkowej i genetycznej, /w:/ Prognoza ostrzegawcza zmian œrodowiskowych warunków ¿ycia cz³owieka w Polsce na pocz¹tku XXI wieku (Ekspertyza). Red. S. Koz³owski. Oficyna Wydawnicza IE PAN. Warsza- wa. s: 153–160 G³owaciñski Z. (red.). 2001. Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t. Krêgowce. PWRiL, Warszawa. G³owaciñski Z. (red.). 2002. Czerwona Lista Zwierz¹t Gin¹cych i Zagro¿onych w Polsce. Polska Akademia Nauk, Zak³ad Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych, Kraków. G³owaciñski Z., Nowacki J. (red.). 2004. Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t. Bezkrêgowce. Polska Akademia Nauk, Zak³ad Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych. Internet: http://www.iop.krakow.pl/pczk/ Goc M. 1996. Stan fauny. W: M. Buliñski, M. PrzewoŸniak. Monografia rezerwatu przyrody „Kêpa Red³owska”. W: PrzewoŸniak M. (red.). Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego. Tom 1. Nadmorskie rezerwaty przyrody (czêœæ 1). Wydawnictwo Gdañskie, Gdañsk: 62–64. Goc M., Nitecki Cz. 1997. Human activities accelerate the expansion of the cormorant breeding colony at K¹ty Rybackie, NE Poland. Ric. Biol. Selvaggina XXVI: 443–447. Grochowski A., Radtke G. 2000. Stan i zagro¿enia ichtiofauny potoków Trójmiejskiego Parku Kra- jobrazowego i jego otuliny (mscr.). Zarz¹d Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, Gdañsk. Gromadzki M. (red.). 2004. Ptaki. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podrêcznik metodyczny. Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa, tom 7 (czêœæ I), tom 8 (czêœæ II). Grus W. 1969. G³uszec w lasach gdañskich. £owiec Polski, 1345: 5 i 10–11. Gutowski J. M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004. Drugie ¿ycie drzewa. Wyd. WWF Polska, Warszawa-Hajnówka, 245 ss. Hajek B. 2005. Fissidens dubius P. Beauv. var. mucronatus (Breidl. ex Limpr.) Karttunen, Hedenäs & Söderström – nowy takson we florze mchów Pojezierza Kaszubskiego (Polska pó³nocno– zachodnia). Acta Bot. Cassubica 5: 167–170. Herbich J. 1981. Glycerietum nemoralis–plicatae Kopecký 1972 – a new plant association in Poland. Fragm. Flor. Geobot. 27, 1–2: 165–170. Herbich J. 1982. Zró¿nicowanie i antropogeniczne przemiany roœlinnoœci Wysoczyzny Staniszew- skiej na Pojezierzu Kaszubskim. Monogr. Botan. 63. Herbich J. 1986 mscr. Mapa dziedzictwa naturalnego i kulturowego województwa gdañskiego 1:100.000 z tekstem. Archiwum Komitetu Ochrony Przyrody PAN i Woj. Konserwatora Przy- rody w Gdañsku. Herbich J. 1993. Roœlinnoœæ dynamicznego krêgu zbiorowisk buczyny storczykowej Carici–Fage- tum na Pojezierzu Kaszubskim. Zesz. Nauk. Wydz. BGiO UG, Biologia 10: 31–60. Herbich J. 1994. Przestrzenno–dynamiczne zró¿nicowanie roœlinnoœci dolin w krajobrazie m³odogla- cjalnym na przyk³adzie Pojezierza Kaszubskiego. Monogr. Bot. 76: 1–175 + aneks. Herbich J. 1998. Staniszewskie Zdroje – ochrona szaty roœlinnej Ÿródlisk. W: Herbich J., Herbichowa M. (red.). Szata roœlinna Pomorza. Zró¿nicowanie, dynamika, zagro¿enia, ochrona. Prze-

125 wodnik sesji terenowych 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. 15–19 IX 1998. Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk. Herbich J. 2000. Flora planowanego rezerwatu „£¹ki nad Jeziorem Patulskim” na Pojezierzu Ka- szubskim. Acta Bot. Cassubica 1: 21–30. Herbich J., Górski W. 1993. Specyfika, zagro¿enia i problemy ochrony przyrody dolin ma³ych rzek Pomorza. W: L. Tomia³ojæ (red.). Ochrona przyrody i œrodowiska w dolinach nizinnych rzek Polski. Kom. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, s. 166–188. Herbich J., Herbichowa M., Kukwa M., Herbich P., Jakubas J., Ciechanowski M., Zieliñski S., Bu- czyñski P. 2005 mscr. a. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Staniszewskie B³oto”. Dla Po- morskiego Urzêdu Wojewódzkiego w Gdañsku. Herbich J., Herbichowa M., Kukwa M., Herbich P., Jakubas J., Ciechanowski M., Zieliñski S., Bu- czyñski P. 2005 mscr. b. Plan ochrony rezerwatu przyrody „Kurze Grzêdy”. Dla Pomorskie- go Urzêdu Wojewódzkiego w Gdañsku. Herbich J., Herbichowa M., Markowski R. 1997. Szata roœlinna Nadmorskiego Parku Krajobrazowe- go. W: Janta A. (red.), Nadmorski Park Krajobrazowy. Wyd. Nadmorskiego Parku Krajobra- zowego: 36–56. Herbich J., Markowski R. 1998. Mierzeja Wiœlana i ¯u³awy. W: Herbich J., Herbichowa M. (red.). Szata roœlinna Pomorza. Zró¿nicowanie, dynamika, zagro¿enia, ochrona. Przewodnik sesji terenowych 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. 15–19 IX 1998. Wyd. Uni- wersytetu Gdañskiego, Gdañsk 249–257. Herbich J., Meissner W. 1997. Ochrona przyrody. – W: Janta A. (red.), Nadmorski Park Krajobrazo- wy. Wyd. Nadmorskiego Parku Krajobrazowego: 108–115. Herbich J., Stasiak J. 1971. Roœlinnoœæ projektowanego rezerwatu „Staniszewskie Zdroje” w pow. kartuskim. Chroñmy Przyr. Ojcz. 27(5): 24–31. Herbichowa M. 1998. Torfowiska Pobrze¿a i Pojezierza Kaszubskiego. W: Herbich J., Herbichowa M. (red.). Szata roœlinna Pomorza. Zró¿nicowanie, dynamika, zagro¿enia, ochrona. Prze- wodnik sesji terenowych 51. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego. 15–19 IX 1998. Wyd. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk 199–208. Herbichowa M., Herbich J. 1993. Szata roœlinna rezerwatu „Piaœnickie £¹ki” na Pobrze¿u Kaszubskim. Cz. 1. Flora roœlin naczyniowych. Zesz. Nauk. Wydz. BGiO UG, Biologia 10: 121–149. Herbichowa M., Herbich J., Ciechanowski M., Jakubas D., Zieliñski S. 2005 mscr. Dokumentacja przyrodnicza projektowanego powiêkszenia rezerwatu „Bia³ogóra”. Dla Pomorskiego Urzê- du Wojewódzkiego w Gdañsku. Izdebska J., Janta A., ¯mudziñski L. 1997. Fauna bezkrêgowców Nadmorskiego Parku Narodowego. W: Janta A. (red.). Nadmorski Park Krajobrazowy. Wyd. NPK, W³adys³awowo: 57–75. Jakubas D. 2003. Analiza jakoœciowa i iloœciowa awifauny rezerwatu „Kacze £êgi”. Przegl¹d Przyr. 1–2: 113–119. Jakubas D., O¿arowski D. 1997. Awifauna Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Przegl¹d Przyr. 3: 117–121. Jando K. 2000. Nowe stanowisko Thelotrema lepadinum (Ach.) Ach. (Ascomycota lichenisati) w Polsce pó³nocnej. Acta Bot. Cassubica 1: 135–137. Jankowska M. 2003. Paj¹ki planowanego rezerwatu „Bieszkowickie Moczary” – wstêpny wykaz. W: Materia³y VII Ogólnopolskiego Przegl¹du Dzia³alnoœci Studenckich Kó³ Naukowych Przy- rodników. Bia³ystok 21–23 listopada 2003. Ko³o Naukowe Biologów, Instytut Biologii, Uni- wersytet w Bia³ymstoku, Bia³ystok: 79–84. Janowski P. 1999 mscr. Waloryzacja ornitologiczna lasów Pó³wyspu Helskiego miêdzy Jurat¹ a Helem. Praca magisterska, Katedra Ekologii i Zoologii Krêgowców Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk. Jarzembowski T. 2003 a. Aktywnoœæ socjalna i ¿erowiskowa karlika wiêkszego Pipistrellus nathusii (Keyserling & Blasius, 1839) w okresie wêdrówek sezonowych na Mierzei Wiœlanej. Nieto- perze 4 (2): 117–128.

126 Jarzembowski T. 2003 b. Migration of the Nathusius’ pipistrelle Pipistrellus nathusii (Vespertilioni- dae) along the Vistula Split. Acta Theriologica, 48: 301–308. Jarzembowski T., Ciechanowski M., Przesmycka A. 2000. Zimowanie nietoperzy na Pomorzu Gdañ- skim w latach 1989–1999. Studia Chiropterologica 1 (1): 57–78. Jarzembowski T., Ostrach–Kowalska A., Rymarzak G. 1997. Chiropterofauna Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Przegl¹d Przyrodniczy 8 (3): 123–127. Jarzembowski T., Stêpniewska A. 1996. Nietoperze Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. W: B. W. Wo³oszyn (red.). Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. Centrum Informa- cji Chiropterologicznej, Kraków: 69–77. Jêdrzejewski W., Nowak S. i in., 2005, Projekt korytarzy ekologicznych ³¹cz¹cych Europejsk¹ Sieæ Natura 2000 w Polsce. Opracowanie wykonane dla Ministerstwa Œrodowiska w ramach realizacji programu Phare PL0105.02 „Wdra¿anie Europejskiej Sieci Ekologicznej na terenie Polski”, Zak³ad Badania Ssaków, PAN, Bia³owie¿a. Jurczyszyn M. 1997. Rozmieszczenie popielicy Myoxus glis (L.) (Rodentia, Myoxidae) w Polsce. Prz. zool. 41 (1–2): 101–108. Kaczorowska E. 2004. Hover flies (Diptera: Syrphidae) of the coastal and marine habitats of Poland. Pol. Pismo Ent. 73: 111–145. Kadulski S. 1979. Zarys faunistyczny. W: B. Augustowski (red.). Pojezierze Kaszubskie. GTN Gdañsk, 201–220. KaŸmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) 2001, Polska czerwona ksiêga roœlin. Polska Akademia Nauk – Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. Konwerski S. 2001. Cossoninae (Coleoptera: Curculionidae) Parku „Cytadela” w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Seria C – Zool., 48: 41–44. Koñczyk A. 1988 mscr. Pokarm p³omykówki (Tyto alba Scop., 1769) i puszczyka (Strix aluco L., 1758) z wybranych miejscowoœci Pojezierza Kaszubskiego. mscr, Uniwer- sytet Gdañski. Koñczyk A., Szmid K. 1992. Przyczynek do poznania fauny ssaków rezerwatu Jar Rzeki Raduni. Chroñmy Przyr. Ojcz. 48 (5): 83–87. Kornaœ J. 1971. Uwagi o wspó³czesnym wymieraniu niektórych gatunków roœlin synantropijnych w Polsce. Mat. Zak³. Fitosoc. Stos. UW 27: 51–64; Kornaœ J. 1976. Wymieranie flory europejskiej – fakty, interpretacje, prognozy. Phytocoenosis 5.3/4: 173–185. Kowalczyk J. K. 1997 mscr. Lista gatunków wybranych rodzin ¿¹d³ówek (Hymenoptera, Aculeata) i muchówek (Diptera) parków krajobrazowych Kaszubskiego i Trójmiejskiego (woj. gdañ- skie) z komentarzem. £ódŸ. Kowalczyk J. K. 2004a. Urbanizacja polany Bernadowo zagro¿eniem dla interesuj¹cych owadów. Gawron 2 (31): 7–12. Kowalczyk J. K. 2004b. Aktualny stan poznania bzygowatych (Diptera, Syrphidae) Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Gawron 4 (33): 12–13. Kowalczyk J. K. 2006. £ysa Polana w Sopocie. Gawron 1 (38): 26–29. Kowalczyk J. K., Garbalewski A. 2004. Polana Krykulec w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym (TPK) wa¿n¹ ostoj¹ rzadkich gatunków owadów. Gawron 1 (30): 24–28. Kowalczyk J. K., Zieliñski S. 1998 a. Interesuj¹ca entomofauna rezerwatu przyrody „Kêpa Red³owska”. Chroñmy Przyr. Ojcz. 5: 62–64. Kowalczyk J. K., Zieliñski S. 1998 b. Lasy Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego ostoj¹ interesuj¹- cej entomofauny. Chroñmy Przyr. Ojcz. 5: 86–89. Kowalewska A., Jando K., Kukwa M. 2000. Lichens and lichenicolous fungi of the projected nature reserve ‘PrzyjaŸñ’ (Kaszuby Lakes District, Western Pomerania, N. Poland). Proceedings of International Symposium of Young Lichenologists “Arctic–alpine flora. Protection of Li- chens”, 6–12 sierpnia 2000, Apatity, Rosja.

127 Kowalewska A., Kukwa M., Jando K. 2000. Nowe stanowiska rzadkich gatunków porostów w regionie gdañskim. Acta Bot. Cassub. 1: 127–134. Koz³owski P., 1967. Ptaki rezerwatu Jaru Raduni. Prz. zool. 11 (1): 62–65. Kruszelnicki J., Fabiszewski J. 2001. EN Betula nana L. Brzoza kar³owata. W: KaŸmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona ksiêga roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. PAN – Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, s. 82–83. Kukwa M. 2000. Pierwsze stanowisko porostu Caloplaca crenulatella (Nyl.) H. Olivier (Teloshista- ceae, Ascomycota lichenisati) w pó³nocnej Polsce. Acta Bot. Cassub. 1: 139–142. Kusznierz J. 1998. Wstêpna ocena aktualnego stanu polskich populacji strzebli potokowej Moroco (=Phoxinus) percnurus (Pallas, 1811) (Cyprinidae: Osteichtyes). Acta Univ. Wratisl. 1744, Prace Zool. 26: 59–69. Kusznierz J., Wolnicki J., Radtke G. 2005. Strzebla potokowa Eupallasella perenurus (Pallas, 1814) w Polsce – status i perspektywy ochrony. Chr. Przyr. Ojcz. 61 (2): 70–78. Lenartowicz Z., B³a¿uk J., Knitter R., Mieñko W., Siemion D. 2004 mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Sztutowo. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Lenartowicz Z., Machnikowski M., Wojtyniak J. 2001. Szata roœlinna Mierzei Wiœlanej i terenów przyleg³ych. W: E. Gertmannowa (red.). Park Krajobrazowy „Mierzeja Wiœlana”. Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego 7: 53–104. £upiñski S. £., Suchowolec A., Chêtnicki W. 2006 mscr. Inwentaryzacja batrachofauny na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Ko³o Naukowe Biologów Uniwersytetu w Bia³ymstoku, Bia³ystok, 15 pp + 2 tablice + mapa Markowski R. 1980. Hildenbrandtia rivularis (Liebm.) I. Ag. na Pobrze¿u i Pojezierzu Kaszubskim. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG, Biologia 2: 91–99. Markowski R. 1986. Warunki zachowania zasobów genowych wybranych gatunków górskich w regionie gdañskim. Acta Univ. Lodz., Folia Sozol. 3: 161–172. Markowski R., Buliñski M. 2004. Gin¹ce i zagro¿one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Acta Bot. Cassubica, Monogr. 1: 5–75. Markowski R., Chojnacki W. 1982. Roœliny górskie w rezerwacie Jar rzeki Raduni na Pojezierzu Kaszubskim. W: H. Piotrowska (red.). Szata roœlinna rezerwatu Jar rzeki Raduni na Pojezie- rzu Kaszubskim. Ochr. Przyr. 44: 43–51. Markowski R., Stasiak J. 1988. [V, R] Juncus subnodulosus Schrank. W: Jasiewicz A. (red.). Mate- ria³y do poznania gatunków rzadkich i zagro¿onych Polski. Cz. I. Fragm. Flor. Geobot. 33(3–4): 386–397. Markowski R. 1991. Zaroœla z Cytisus scoparius w pó³nocno–zachodniej czêœci Pomorza. Fragm. Flor. Geobot. 35: 265–281. Markowski R., ¯ó³koœ K., Bloch-Or³owska J. 2004. Salvinia natans (L.) All. na Pomorzu Gdañskim. Acta Bot. Cassub. 4: 187–196. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Seria Vademe- cum Geobotanicum. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 537 ss. Meissner W. 1997. Ptaki Nadmorskiego Parku Narodowego. W: Janta A. (red.). Nadmorski Park Krajobrazowy. Wydawnictwo NPK, W³adys³awowo: 89–95. Michalski K. 1969. Helmis maugei Bed. w wodach Pojezierza Kaszubskiego. Prz. zool. 13 (1): 50–53. Mielewczyk S. 1969. Larwy wa¿ek (Odonata) niektórych torfowisk sfagnowych Polski. Pol. Pismo Ent. 39 (1): 17–81. Mielewczyk S. 1970. Odonata i Heteroptera rezerwatu Ptasi Raj ko³o Gdañska ze szczególnym uwzglêdnieniem s³onawego jeziora. Fragm. faun., 15 (19): 343–363. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Maœlanka W., P³otka M., Siemion D., 1992a. Inwentaryzacja i waloryzacja gminy Sierakowice. Biuro Dok. i Ochr. Przyr., Gdañsk, 58 pp + 8 tablic + 4 mapy

128 Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Maœlanka W., Siemion D. 1992b mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Stê¿yca. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Maœlanka W., Siemion D. 1992c mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza wsi Karwieñskie B³ota. Biuro Dokumet. i Ochr. Przyr., Gdañsk. Mieñko W., Depta J., Jarosik J., Maœlanka W., Siemion D. 1992d mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Linia. Biuro Dok. i Ochr. Przyr., Gdañsk, 58 pp + 8 tablic + 3 mapy. Mieñko W., Depta J., Jarosik J., Maœlanka W., Siemion D. 1993a mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Przodkowo. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J. 1993b mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza miasta Jastarnia. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Maœlanka W., Siemion D., 1993c mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Chmielno. Biuro Dok. i Ochr. Przyr., Gdañsk, 51 pp + 8 tablic + 4 mapy 1:10 000. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Maœlanka W., Siemion D., 1993d mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Kartuzy. Biuro Dok. i Ochr. Przyr., Gdañsk, 96 pp + 8 tablic + 4 mapy 1:10 000. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Siemion D. 1995a mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Krokowa. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Siemion D. 1995b mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza miasta W³adys³awowa. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Kowalski K., Siemion D., B³a¿uk J. 1995c mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Choczewo. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Jarosik J., Kowalski K. 1995d mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Kosakowo. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Siemion D., B³a¿uk J. 1996a mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Puck. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Siemion D., B³a¿uk J. 1996b mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza miasta Pucka. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., Grechuta M., Siemion D., B³a¿uk J. 1996c mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza miasta Reda. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Kowalski K., Siemion D. 1997 mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Sulêczyno. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Grechuta M., Siemion D. 1998a mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Luzino. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Grechuta M., Siemion D. 1998b mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy £êczyce. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Knitter R., Siemion D. 1999 mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy £êczyce. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Grechuta M., Siemion D. 2001 mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Cedry Wielkie. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Knitter R., Lenartowicz Z., Siemion D. 2002 mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Gniewino. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Knitter R. 2005a mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Wejherowo. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mieñko W., B³a¿uk J., Knitter R. 2005b mscr. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza miasta Wejherowa. Biuro Dokumentacji i Ochrony Przyrody, Gdañsk. Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szel¹g Z. 2006. Czerwona lista roœlin i grzybów Polski. Inst. Botaniki PAN, Kraków, 99 ss.

129 Minasiewicz J., Tuka³³o P., Trzepanowska K. 2004. Dactylorhiza incarnata (L.) Soó w regionie gdañ- skim – zmiennoœæ morfologiczna i genetyczna populacji oraz stan zachowania stanowisk. Acta Bot. Cassub. 4: 139–160. Misiewicz J. 1976. Flora synantropijna i zbiorowiska ruderalne polskich portów morskich. WSP, S³upsk, 321 ss. Oleksa A., Szwa³ko P., Gawroñski R. 2003. Pachnica Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleop- tera: Scarabaeoidea) w Polsce – wystêpowanie, zagro¿enia i ochrona. Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra” 7: 101–123. O¿arowski D. 2000. Rozmieszczenie i liczebnoœæ lêgowych siewkowców Charadrii nad Zatok¹ Gdañsk¹ w latach 1991–1992. Notatki Ornitologiczne 41: 172–176. Pawlaczyk P. 2005. Opinia Pañstwowej Rady Ochrony Przyrody w sprawie zadrzewieñ przydro¿nych skierowana do Ministra Œrodowiska, z dn. 29 marca 2005. Chroñmy Przyr. Ojcz. 61/4: 75–78. Pawlaczyk P., Wo³ejko L., Jermaczek A., Stañko R. 2002. Poradnik ochrony mokrade³. Wyd. Lubu- skiego Klubu Przyrodników, Œwiebodzin, 272 ss. Pawlaczyk P., Herbichowa M., Stañko R. 2005. Ochrona torfowisk ba³tyckich. Wyd. Klubu Przyrod- ników, Swiebodzin, 190 ss. Paw³owski R. 2005. Czy powinno wycinaæ siê przydro¿ne drzewa? Szpalery œmierci? Nasze Pomo- rze 10 (57): 1–2. Piotrowska H. 1980. Anthropogenic Changes in the Distribution of Halophytes on the Coastal Frin- ges of the Gulf of Gdañsk. Fragm. Flor. Geobot. 26 (2–4): 279–397. Piotrowska H. 1986 (1987). The State and Degree of Threat of Halophytes on the Polish Shore of the Baltic Sea. Zesz. Nauk. Wydz. BgiO UG, Biologia 7: 37–46. Piotrowska H., Stasiak J. 1982. Flora rezerwatu Jar rzeki Raduni na Pojezierzu Kaszubskim. W: H. Piotrowska (red.). Szata roœlinna rezerwatu Jar rzeki Raduni na Pojezierzu Kaszubskim. Ochr. Przyr. 44: 28–42. Podbereski D., Wilga M. S. 1996. Wêdrówki przyrodnicze II. Trasy wycieczek przyrodniczych. Wydawnictwo Gdañskie, Gdañsk. PrzewoŸniak M. (red.). 1996. Monografia rezerwatu przyrody „Ptasi Raj”. W: PrzewoŸniak M. (red.) Nadmorskie rezerwaty przyrody (czêœæ 1). Materia³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego 1:5–76, Wyd. Gdañskie, Gdañsk. PrzewoŸniak M. (red.). 2000. Kaszubski Park Krajobrazowy. Walory – Zagro¿enia – Ochrona. Mate- ria³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego 2: Wyd. „Marpress”, Gdañsk. PrzewoŸniak M. 2001. Przyrodnicze uwarunkowania zrównowa¿onego rozwoju Gdañska. Pomorski Biuletyn Proekologiczny 24/25: 12–15. PrzewoŸniak M. (red.). 2001. Trójmiejski Park Krajobrazowy. Przyroda – Kultura – Krajobraz. Ma- teria³y do monografii przyrodniczej regionu gdañskiego 6: 7–319, Wyd. Gdañskie, Gdañsk. PrzewoŸniak M. (red.). 2002 mscr. Studium i dokumentacja dla powo³ania 23 u¿ytków ekologicznych w Gdañsku. PROEKO, Gdañsk. PrzewoŸniak M., Rolbiecki J. 1995. Formalno–prawny stan ochrony przyrody. W: M. PrzewoŸniak (red.). Ochrona przyrody w regionie gdañskim. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznañ, 17–36. Pucek Z., Raczyñski J. (red.). 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa, 188 pp. Radtke G. 1995. Nowe stanowiska strzebli przekopowej Phoxinus percnurus w województwie gdañ- skim. Komun. Ryb. 1: 26. Radtke G., Witkowski A., Grochowski A., Dêbowski P., Kotusz J. 2005. Odkrycie g³owacza prêgo- p³etwego Cottus poecilopus Heckel, 1840 (Cottidae) w polskich przymorskich rzekach. Prz. Zool. 49: 145–151. Radtke G., Wolnicki J., Kamiñski R. 2003. Nowe stanowiska strzebli b³otnej Eupalasella perenurus (Pallas) w województwie pomorskim. Komun. Ryb. 6: 20–21. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 28 wrzeœnia 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystê- puj¹cych zwierz¹t objêtych ochron¹. Dz. U. Nr 220, poz. 2237, Warszawa.

130 Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹- cych roœlin objêtych ochron¹. Dz. U. Nr 168, poz. 1764, Warszawa. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹- cych grzybów objêtych ochron¹. Dz. U. Nr 168, poz. 1765, Warszawa. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie rodzajów, typów i podty- pów rezerwatów przyrody. Dz. U. Nr 60, poz. 533. Rusiñska A. 1981. Mchy Pojezierza Kartuskiego. Prace Komis. Biol. PTPN 59: 3–153. Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. MULTICO Oficyna Wydawnicza, War- szawa: 160 ss. S¹gin B. 1993. Flora porostów rezerwatu „Kêpa Red³owska” w Gdyni i jej zmiany w ci¹gu ostatnich szeœædziesiêciu lat. Parki Nar. Rez. Przyr. 12 (4): 21–28. Schwarz Z. 1967. Badania nad flor¹ synantropijn¹ Gdañska i okolicy. – Acta Biol. Med. Soc. Sc. Gedan. 11: 363–494. Schwarz Z., ¯mijewska E. 1995. Ogrody Gdañska i okolicy. 73 ss., Miejski Dom Kultury w Gdañ- sku, Gdañsk. Sid³o P. O., B³aszkowska B., Chylarecki P. (red.). 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce. OTOP, Warszawa. Sikora A. 1993. Wystêpowanie skandynawskiego podgatunku pluszcza (Cinclus cinclus cinclus) w Polsce. Not. Orn. 34: 213–230. Sikora A. 1996. Ekologia rozrodu szlachara (Mergus serrator) na Pojezierzu Kaszubskim. Not. Orn. 37: 5–24. Sikora A. 2001. Gniazdowanie czeczotki Carduelis flammea na polskim Pobrze¿u Ba³tyku. Not. Orn. 42: 73–88. Sikora A., Gromadzki M., Pó³torak W. 2004. Awifauna Bielawskich B³ot. Notatki Ornitol. 45: 1–11. Skalski A. W. 1994. Fauna wód podziemnych Polski. Prz. zool., 38 (1–2): 35–50. Stasiak J. 1974. Stanowisko Galium pumilium Murr. ssp. pumilium na Pojezierzu Kaszubskim w pow. kartuskim. Fragm. Flor. Geobot. 20 (3): 297–302. Steliga W. 1977. Stanowisko purchawicy olbrzymiej Langermannia gigantea nad Jeziorem Ostrzyc- kim. Chroñmy Przyr. Ojcz. 33 (2): 53. Stempniewicz L., Borowski W., Martyniak A. 1996. Kormoran czarny Phalacrocorax carbo i gospodarka rybacka na Zalewie Wiœlanym. Przegl¹d Rybacki 6: 70–74. Stempniewicz L., Grochowski A. 1997. Diet composition of cormorants in the breeding colony of K¹ty Rybackie, NE Poland (1992–1994). Ric. Biol. Selvaggina 26: 518–525. Sywula T. 1980. New taxa of Ostracoda (Crustacea) from Pomerania (North Poland). Bull. Acad. Pol. Sc., seria Biol., 28, 10–11. Sywula T., Sell J., Lorenc T. 1982. Ma³¿oraczki (Ostracoda) okolic Otomina na Pojezierzu Kaszub- skim. Zesz. Nauk. BiNoZ UG 3: 5–17. Tomia³ojæ L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoœæ i zmiany. Tom I–II. PTPP „Pro Natura”, Wroc³aw. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880. Urbanowicz M. 2001 mscr. Szata roœlinna i jej walory przyrodnicze w projektowanym rezerwacie przyrody „PrzyjaŸñ” na Pojezierzu Kaszubskim. Praca magisterska, Katedra Taksonomii i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk. Wendzonka J. 2003. Wa¿ki (Odonata) kaszubskich jezior lobeliowych. Parki nar. Rez. przyr. 23 (3): 395–410. Wilga M. S. 1998 a. Stanowiska podrzenia ¿ebrowca Blechnum spicant w Lasach Oliwskich i problem ich ochrony. Chroñmy Przyr. Ojcz. 54 (5): 91–94. Wilga M. S. 1998 b. Subfosylne stanowisko œlimaka ostrokrawêdzistego Helicigona lapicida w Zie- lonej Dolinie (Lasy Oliwskie). Chroñmy Przyr. Ojcz. (54) 1: 113–116.

131 Wilga M. S. 2000b. Makrogrzyby (Macromycetes) doliny Samborowo w Lasach Oliwskich (Trój- miejski Park Krajobrazowy). Acta Bot. Cassub. 1: 105–112. Wilga M. S. 2001. Szyszkowiec ³uskowaty Strobilomyces floccopus (Vahl. in Dan. ex Fr.) P. Karst. w regionie gdañskim (pó³nocna Polska). Acta Bot. Cassub. 2: 149. Wilga M. S. 2002a. Chroñmy Dolinê Radoœci. Pismo PG 8: 38–40. Wilga M. S. 2002b. Gin¹ce i zagro¿one gatunki grzybów wielkoowocnikowych w Lasach Oliwskich. Acta Bot. Cassub. 3: 117–122. Wilga M. S. 2002c. Stoplamek zaniedbany Dactylorhiza praetermissa (Druce) Soó (Orchidaceae) w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym (TPK) i problem ochrony jego stanowisk. Przegl¹d Przyr. 13 (1–2): 53–58. Wilga M. S. 2002 d. Verpa bohemica (Krombh.) Schroet. (Morchellaceae) w Gdañsku. Acta Bot. Cassub. 3: 123–126. Wilga M. S. 2004a. Maczu¿nik nasiêŸrza³owaty Cordyceps ophioglossoides (Ehrenb.: Fr.) Link w okolicy Gdañska (województwo pomorskie). Chroñmy Przyr. Ojcz. 60 (5): 98–101. Wilga M. S. 2004b. Stanowiska Phylloporus rhodoxanthus (Schw.) Bres. (Basidiomycota) w Trój- miejskim Parku Krajobrazowym. Acta Bot. Cassub. 4: 225–227. Wilga M. S. 2004c. Grzyby wielkoowocnikowe (Macromycetes) Doliny Zielonej (Lasy Oliwskie). Przegl. Przyr. 15 (3–4): 3–18. Wilga M.S.2005. Szlak Królewski w Lasach Oliwskich. Wydawnictwo Gdañskie, Gdañsk. Wilga M. S., Buliñski M., Fa³tynowicz W., B³a¿uk J., Sikora A., Ciechanowski M. 1999. Œcie¿ki przyrodniczo–dydaktyczne w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym. Œcie¿ka w dolinie Sam- borowo – fauna. Œcie¿ka w Dolinie Radoœci. Czêœæ II, Wydawnictwo Gdañskie, Gdañsk. Wilga M. S., Zieliñski S. 1998. Nowe stanowisko podgrzybka paso¿ytniczego Xerocomus parasiticus na Pojezierzu Kaszubskim oraz ochrona gatunku w regionie gdañskim. Chroñmy Przyr. Ojczyst¹ 54 (5):78–82. Wiœniowski B., Kowalczyk J. K. 1998. Nowe dla Polski gatunki grzebaczy (Hymenoptera: Aculeata: Sphecidae) oraz nowe stanowiska gatunków rzadkich. Pr¹dnik. Prace Muz. Szafera 11–12: 219–222. W³odarczak A. 1999. Rozmieszczenie i liczebnoœæ polskiej populacji biegusa zmiennego Calidris alpina schinzii. Not. orn. 40: 45–49. W³odarczak K. 2002 mscr. Szata roœlinna projektowanego rezerwatu przyrody „Puszcza Dar¿lubska. Praca magisterska, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskie- go, Gdañsk. Wojterski T., Wojterska H., Wojterska M. 1980. Potencjalna roœlinnoœæ naturalna Pomorza Gdañ- skiego – mapa 1:300.000, Wroc³aw. Wójcik C., Meissner W., Œciborski M., W³odarczak A. 2002. Awifauna lêgowa rezerwatu „Beka” w latach 1997–2000. Przegl¹d Przyr., 1–2: 149–162. www.iop.krakow.pl/ias/lista.asp Zaj¹c A., Zaj¹c M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Wyd. Pracow- nia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ, Kraków, s. 714. Zaj¹c M. 1996. Mountain vascular plants in the Polish Lowlands. Polish Bot. Stud. 11: 1–92. Zarzycki K., Szel¹g Z. 1992. Czerwona lista roœlin zagro¿onych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roœlin zagro¿onych w Polsce. Inst. Botaniki PAN, Kraków, 87–98. Zieliñska I., Zieliñski L., Zieliñski S. 1998. Trzy odmiany barwne ¿mii zygzakowatej w Lasach Mirachowskich na Pojezierzu Kaszubskim. Przegl. Przyr. 3: 117–118. Zieliñska M. 2004. Lêgowe ptaki wodno–b³otne rezerwatu przyrody „Ptasi Raj” przy ujœciu Wis³y Œmia³ej w latach 1996–2001. Chroñmy Przyr. Ojczyst¹ 60 (5): 30–40. Zieliñski S. 1985 mscr. Próba oceny potencjalnego zagro¿enia sosny w Nadleœnictwie Wejherowo na terenie Puszczy Darzlubskiej przez niektóre ksylofagiczne owady zasiedlaj¹ce odziomkowe czêœci pni. Praca magisterska, SGGW–AR, Warszawa–Gdañsk.

132 Zieliñski S. (red.). 1996. Badania naukowe w parkach krajobrazowych. Materia³y sesji. Streszczenia referatów i posterów, Gdañsk–Schodno. Zieliñski S. 1997a. Ocena biotopów oraz typowanie gatunków lokalnie cennych jako jeden z celów badañ faunistycznych na przyk³adzie analizy kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) La- sów Mirachowskich (Pojezierze Kaszubskie, Kaszubski Park Krajobrazowy). Przegl. Przyr. 3: 85–91. Zieliñski S. 1997b. Znaczenie opuszczonych siedlisk ludzkich dla kózkowatych (Coleoptera: Ceram- bycidae) w Lasach Mirachowskich na Pojezierzu Kaszubskim. Przegl. Przyr. 1–2: 175–186. Zieliñski S. 1998. Wystêpowanie Anoplodera sexguttata (Fabr.) (Coleoptera: Cerambycidae) wskaŸ- nikiem potrzeby wzmo¿enia ochrony starodrzewi Rynny Potêgowskiej w Lasach Mirachow- skich na Pojezierzu Kaszubskim. Przegl. Przyr. 1–2: 21–29. Zieliñski S. 2000. W obronie komarzyc. Gazeta Morska, 13.VI., Gdañsk. Zieliñski S. 2004. Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) Lasów Mirachowskich na Pojezierzu Kaszubskim. Roczniki Naukowe PTOP „Salamandra”, 8: 49–104. Zieliñski S. 2005. Czy powinno wycinaæ siê przydro¿ne drzewa? Szpalery œmierci? G³os w dyskusji. Nasze Pomorze 10 (57): 2. Zieliñski S., Graczyk D. 2003. Jemio³a pospolita Viscum album L. – nowa roœlina ¿ywicielska larw Oplosia fennica (Payk.) (Coleoptera: Cerambycidae). Przegl¹d Przyr. 1–2: 174–175. ¯ukowski W., Jackowiak B. (red.). 1995. Gin¹ce i zagro¿one roœliny naczyniowe Pomorza Zachod- niego i Wielkopolski. Prace Zak³. Taksonomii Roœlin UAM w Poznaniu 3, 141 ss., Bogucki Wyd. Naukowe, Poznañ.

133 Schemat rozmieszczenia rycin, obrazuj¹cych lokalizacjê proponowanych do ochrony obiektów cennych przyrodniczo Ryc. 2.

134 Czêœæ II

WALORY, ZAGRO¯ENIA I PROPOZYCJE OCHRONY ZASOBÓW KRAJOBRAZOWYCH WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO (ze szczególnym uwzglêdnieniem Trójmiejskiego Obszaru Metropolitalnego)

Mariusz Kistowski, Bogna Lipiñska, Barbara Korwel-Lejkowska

135 136 1. WSTÊP

Opracowanie niniejsze stanowi materia³ studialny sporz¹dzony dla potrzeb aktualiza- cji Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego oraz opracowania – w jego ramach – Planu Zagospodarowania Przestrzennego Obszaru Metropolitalnego Trójmiasta. Europejska Konwencja Krajobrazowa uznaje, ¿e ochrona krajobrazu, traktowanego jako zasób wartoœci wizualno-estetycznych regionu, powsta³ych w wyniku wzajemnego oddzia³ywania czynników przyrodniczych i antropogenicznych, nale¿y do najwa¿niejszych dzia³añ w zakresie planowania przestrzennego. Utrzymanie dobrego stanu krajobrazu powinno byæ jednym z najwa¿niejszych wyznaczników osi¹gania ³adu przestrzennego i d¹¿e- nia do zrównowa¿onego rozwoju. Konwencja podkreœla znaczenie krajobrazu, jako specyficznego zasobu œrodowiska przyrodniczego i kulturowego, który mo¿e sprzyjaæ dzia³alno- œci gospodarczej, przyczyniaæ siê do tworzenia nowych miejsc pracy, wp³ywaæ na kszta³towanie lokalnego dziedzictwa kulturowego, przyczyniaæ siê do zwiêkszenia dobrobytu i konsolidowaæ spo³ecznoœci lokalne oraz regionalne. Aby spe³nia³ on te wszystkie funkcje, musi zostaæ utrzymany w stanie sprzyjaj¹cym kreowaniu wysokiej jakoœci ¿ycia, co mo¿na osi¹gn¹æ poprzez eliminowanie czynników zagra¿aj¹cych mu oraz przez jego ochronê i w³aœciwe kszta³towanie. Podstawowym instrumentem ochrony krajobrazu jest opracowanie i wdra¿anie polityk, w tym polityki przestrzennej i polityki ochrony œrodowiska, które bêd¹ w odpowiednio szerokim zakresie implementowaæ problematykê krajobrazow¹. BodŸcem do opracowania studium, obok bie¿¹cych potrzeb, by³y procesy przekszta³- cania krajobrazu regionu, wystêpuj¹ce ze szczególnym natê¿eniem od oko³o æwieræwie- cza. Uleg³y one nasileniu w trakcie transformacji ustrojowej trwaj¹cej od prze³omu lat 80. i 90. XX wieku, m.in. w wyniku wzrostu znaczenia prywatnej w³asnoœci gruntów oraz liberalizacji niektórych przepisów z zakresu planowania i zagospodarowania przestrzennego, ochrony œrodowiska przyrodniczego i kulturowego, a tak¿e coraz wiêkszego rozziewu pomiêdzy treœci¹ przepisów prawnych a ich egzekwowaniem. Krajobraz ulega degradacji zarówno w skali wielkoprzestrzennej, np. w wyniku procesów suburbanizacji oraz rozwoju zainwestowania rekreacyjnego, jak i w mikroskali, np. poprzez likwidacjê przydro¿nych za- drzewieñ lub dewastacjê zabytkowych uk³adów przestrzennych wsi czy za³o¿eñ dworsko- parkowych. Scedowanie wiêkszoœci decyzji przestrzennych na poziom samorz¹du gminnego spowodowa³o, ¿e cele zwi¹zane z w¹sko rozumianym rozwojem gospodarczym i spo³ecz- nym oraz partykularne cele indywidualne, najczêœciej dominuj¹ nad celami zwi¹zanymi z ochron¹ publicznych i uniwersalnych wartoœci wizualno – estetycznych krajobrazu. W œwietle zaleceñ Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, za niezbêdne w studium uznano: 1. Rozpoznanie zasobów krajobrazowych obszaru opracowania. 2. Systematyzacjê zasobów krajobrazowych w postaci typologii krajobrazów regionu. 3. Identyfikacjê elementów ma³oobszarowych, liniowych i punktowych o charakterze przyrodniczym lub antropogenicznym, stanowi¹cych o specyfice krajobrazu regionu. 4. Okreœlenie wartoœci i stanu zachowania poszczególnych typów krajobrazów oraz ich szczególnych elementów.

137 5. Identyfikacjê czynników zagra¿aj¹cych zasobom krajobrazowym. 6. Wskazanie metod ochrony, odtwarzania i kreowania zasobów krajobrazowych regionu, przydatnych dla polityki przestrzennej samorz¹du województwa i samorz¹- dów gminnych. Problemy identyfikacji, zagro¿enia i ochrony zasobów krajobrazowych Pomorza, w szczególnoœci województwa pomorskiego i województw, które wesz³y w jego sk³ad po 1998 roku, by³y podejmowane we wczeœniejszych opracowaniach i publikacjach stosunkowo czêsto (np. Lipiñska 1988, Lipiñska, Pernak, £aguna-Pawelec, 1997; Kistowski, Myœlak, Twardowska, 1998; Kostarczyk, PrzewoŸniak, red. 2002), jednak dotyczy³y one w wiêkszoœci wybranych fragmentów regionu albo opiera³y siê na ograniczonych podstawach metodycz- nych, koncentruj¹cych siê odrêbnie – na przyrodniczym, albo na kulturowym podejœciu do krajobrazu. Syntezy w tym zakresie nale¿¹ do rzadkoœci. Najnowsze z ujêæ syntetycznych zawiera praca Kostarczyka, PrzewoŸniaka i Maszkowskiego (2002), dotycz¹ca ochrony œro- dowiska przyrodniczo-kulturowego. Autorzy koncentruj¹ siê w niej na ochronie œrodowiska, uto¿samianego z krajobrazem, jednak operuj¹ stosunkowo du¿ymi jednostkami regionalnymi, które uznano za zbyt ogólne dla potrzeb niniejszego studium. St¹d te¿, metodyka przyjêta w niniejszym opracowaniu zosta³a stworzona specjalnie dla jego potrzeb. Studium sk³ada siê z dwóch zasadniczych czêœci. Pierwsza z nich dotyczy ca³ego województwa pomorskiego. Zidentyfikowano w niej zasoby krajobrazowe regionu, oceniono ich wartoœæ, wskazano ich zagro¿enia i zaproponowano metody ochrony oraz kszta³towania. Zosta³a ona opracowana na œrednim poziomie szczegó³owoœci. Druga, to bardziej szczegó³owe studium dotycz¹ce obszaru metropolitalnego Trójmiasta, w którym wystê- puj¹ specyficzne problemy dotycz¹ce zagro¿eñ i ochrony krajobrazu, wynikaj¹ce z procesów rozwoju organizmu wielkomiejskiego, procesów suburbanizacji na podmiejskich terenach rolniczych oraz zagospodarowania turystycznego terenów nadmorskich i pojeziernych.

138 2. METODY OPRACOWANIA

Opracowanie metodyki kompleksowej identyfikacji i oceny krajobrazu przyrodniczego i kulturowego nale¿y uznaæ za zadanie doœæ skomplikowane i mimo wczeœniejszych prób jej stworzenia, dotychczas nie wypracowano powszechnie zaakceptowanej metodyki takich opra- cowañ. Wynika to z ró¿norodnoœci podejœæ do krajobrazu (strukturalne i funkcjonalne w geo- grafii fizycznej, ekologiczne w biologii, wizualno – estetyczne w architekturze krajobrazu) oraz bêd¹cych ich konsekwencj¹ trudnoœci w znalezieniu wspólnego jêzyka przez specjali- stów ró¿nych dyscyplin, jak i z trwaj¹cej dyskusji nad szczegó³ami metodologicznymi. Dla czêœci kartograficznej studium przyjêto œredni¹ skalê, wynosz¹c¹ 1:200.000 – 1:300.000. Wynika ona z realnych mo¿liwoœci przeprowadzenia analizy dla obszaru du¿e- go regionu lub ca³ego kraju oraz z dostêpnoœci materia³ów Ÿród³owych o zbli¿onej szcze- gó³owoœci. Wœród najwa¿niejszych materia³ów Ÿród³owych znalaz³y siê: wektorowe mapy w skali 1:250.000 poziomic oraz pokrycia terenu poziomu VMap 2 (element Krajowego Systemu Informacji Geograficznej) oraz mapy geologiczne 1:200.000, które przetworzono samodzielnie na postaæ wektorow¹, uzupe³niaj¹co mapy topograficzne w skali 1:100.000 i 1:50.000, spisy za³o¿eñ dworsko-parkowych oraz rejestry zabytków, katalogi jezior, dane o obszarach chronionych, formach pokrycia kulturowego i osadnictwa. Zastosowanie przed- stawionej metody obejmuje kilka etapów, których zakres zaprezentowano na ryc. 1. Pierwszy etap opracowania stanowi identyfikacja zasobów krajobrazowych. Roz- poczêto j¹ od delimitacji jednostek krajobrazowych, któr¹ przeprowadzono w oparciu o oryginaln¹ metodykê, wykorzystuj¹c¹ wczeœniejsze doœwiadczenia, m.in. Bogdanowskiego (1976) i Badory (2005). W odniesieniu do œrodowiska przyrodniczego, za podstawowe czynniki krajobrazotwórcze uznano rzeŸbê terenu i pokrycie (u¿ytkowanie) terenu. Pokry- cie terenu nie jest wy³¹cznie czynnikiem przyrodniczym, ale zawiera tak¿e elementy kulturowe, wyra¿one ró¿nymi typami u¿ytkowania ziemi przez cz³owieka. Dodatkowo uwzglêd- nionym kryterium przyrodniczym jest typ genetyczno-litologiczny pod³o¿a geologicznego. W³¹czono go do analizy – pomimo i¿ nie stanowi on bezpoœrednio postrzeganego elementu struktury krajobrazu – ze wzglêdu na jego oddzia³ywania poœrednie. Budowa geologiczna stanowi jeden z przewodnich komponentów œrodowiska, od którego uzale¿nione jest wykszta³cenie wielu innych komponentów. G³ówny czynnik glebogeniczny, jaki stanowi ska³a macierzysta, wp³ywa na ¿yznoœæ siedliska, a co za tym idzie jej rodzaj wp³ywa na wykszta³canie siê ró¿nych zbiorowisk roœlinnych, w ró¿norodny sposób oddzia³ywuj¹- cych na walory estetyczno – wizualne krajobrazu (np. buczyny na ¿yznych siedliskach gliniastych vs., monokultury sosnowe na ubogich siedliskach piaszczystych). Tak¿e barwa gleby, bezpoœrednio postrzegana przez obserwatorów krajobrazu, w znacznym stopniu zale¿y od sk³adu litologicznego pod³o¿a geologicznego. Czwartym kryterium, zwi¹zanym z aspektem kulturowym w krajobrazie, jest typ genetyczny osadnictwa wiejskiego lub miejskiego. Jest on uwarunkowany historycznymi sposobami regulacji prawnych form ¿ycia spo³ecznego i publicznego: prawami, nadaniami i przywilejami. Znaczny wp³yw wywar³y tu tak¿e wydarzenia historyczne (wojny, klêski, zarazy, zmiany granic pañstw). Wszystkie te czynniki ukszta³towa³y wyraz przestrzenny form wprowadzanych przez cz³owieka w krajobrazie naturalnym. Okreœlaj¹ one wspó³czeœnie odbierany obraz krajobrazu. Ze wzglêdu na zró¿nicowanie szczegó³owoœci materia³ów Ÿród³owych, wystêpuj¹ce pomimo zbli¿onej podzia³ki u¿ytych map, w poszczególnych kryteriach przyjêto ró¿n¹ liczbê

139 Wielkopowierzchniowe elementy struktury Wybrane Wybrane Wybrane liniowe zasobów krajobrazowych krajobrazowej punktowe Etap I – Identyfikacja elementy i ma³oobszarowe i ma³oobszarowe Typy Typy Typy Typy ekspozycji elementy elementy rzeŸby genetyczne pokrycia pokrycia wizualnej przyrodnicze kultury materialnej (ukszta³to- pod³o¿a (u¿ytko- kulturo- i kompozycji urozmaicaj¹ce urozmaicaj¹ce wania geologicz- wania) wego – krajobrazowej krajobraz terenu) nego terenu osadnictwa krajobraz

Jednostki krajobrazowe integruj¹ce cechy przyrodnicze i kulturowe

Etap II – Analiza Charakterystyka iloœciowa i powierz- Charakterystyka rozk³adu wybranych elementów

zasobów chniowa jednostek krajobrazowych urozmaicaj¹cych krajobraz w uk³adzie regionalnym Unikatowe – Dominuj¹ce – W regionach przyrodniczych W regionach kulturowych epizodyczne jednostki powszechne jednostki krajobrazowe krajobrazowe

Ustalenie skali oceny wartoœci Ustalenie skali oceny wartoœci krajobrazu wynikaj¹cych krajobrazu wynikaj¹cej ze struktury jednostek z wystêpowania wybranych elementów ekspozycji Etap III – Waloryzacja zasobów krajobrazowych krajobrazowej oraz elementów mikroprzestrzennych Ocena wartoœci krajobrazu wynikaj¹cej ze struktury jednostek krajobrazowych Ocena wartoœci Ocena wartoœci Ocena wartoœci krajobrazu krajobrazu Wariant oceny Wariant oceny krajobrazu wynikaj¹cych wynikaj¹cch w 7 klasach wynikaj¹cych w 4 klasach z wystêpowania z wystêpowania z wystêpowania powierzchniowych ma³oobszarowych ma³oobszarowych £¹czna ocena wartoœci makroprzestrzennych i liniowych elementów i punktowych elementów ekspozycji elementów krajobrazu wynikaj¹cych ze struktury przyrodniczych jednostek krajobrazowych i wystêpowania krajobrazowej kulturowych elementów ekspozycji krajobrazowej £¹czna ocena wartoœci mikroprzestrzennych krajobrazu wynikaj¹cych z wystêpowania punktowych i ma³oobszarowych elementów przyrodniczych i kulturowych

Kompleksowa ocena wartoœci krajobrazu wynikaj¹cej ze wszystkich analizowanych kryteriów w regionach przyrodniczychw regionach historyczno-kulturowych w powiatach i gminach i ocena zagro¿eñ zasobów

Etap IV – Wskazanie Stosunek powierzchni Liczba rodzajów krajobraz Ocena zagro¿enia zagro¿eñ obszarowych zagro¿eñ krajobrazu Identyfikacja zagro¿eñ wynikaj¹ca z liczebnoœci do powierzchni w obrêbie jednostek zasobów zagro¿eñ liniowych jednostek krajobrazowych owych krajobrazowych

Kompleksowa ocena stopnia zagro¿enia zasobów krajobrazu w obrêbie jednostek krajobrazowych ochrony krajobrazu i formu³owanie Synteza informacji o ocenie wartoœci i zagro¿eñ krajobrazu jako punkt

Etap V – Analiza dotychczasowej wyjœcia dla delimitacji stref priorytetowych Istniej¹ce i proponowane formy ochrony krajobrazu Delimitacja stref i obszarów priorytetowych dla ochrony krajobrazu przyrodniczego (ustawa o ochronie przyrody) chrony i kulturowego (ustawa Analiza istniej¹cych i proponowanych form ochrony krajobrazu na tle o ochronie zabytków i opiece nad zasiêgu obszarów priorytetowych zabytkami) Okreœlenie form i zakresu ochrony i kszta³towania krajobrazu przyrodniczo- -kulturowego i wizualnego, prowadz¹cych do utrzymania i poprawy stanu

zaleceño- Zasób wiedzy i doœwiadczeñ zasobów krajobrazowych w obszarach priorytetowych z zakresu ochrony i kszta³towania na tle regionów na tle regionów zasobów krajobrazowych na na tle powiatów i gmin Pomorzu i w innych regionach przyrodniczych historyczno-kulturowych Ryc. 1. Schemat metodyki prac na identyfikacj¹, ocen¹ wartoœci i wskazaniami do ochrony zasobów krajobrazowych Pomorza 140 wydzieleñ. Wyró¿niono zatem: 6 typów rzeŸby terenu, 13 typów genetyczno-litologicznych pod³o¿a geologicznego, 41 typów pokrycia (u¿ytkowania) terenu i 12 typów pokrycia kulturowego. Zakres przyjêtych wydzieleñ przestawiono w tabeli 1, ³¹cznie z pro- ponowan¹ ocen¹ wartoœci krajobrazu wynikaj¹c¹ ze struktury jednostek krajobrazowych. Delimitacjê jednostek przeprowadzono poprzez na³o¿enie granic zawartych na 4 mapach wyjœciowych. Oprócz cech krajobrazu wynikaj¹cych z charakterystyki jego struktury wewnêtrznej, do tzw. makroprzestrzennych uwarunkowañ wartoœci zasobów krajobrazowych zaliczono tak¿e wystêpowanie elementów ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej, które w znacznym stopniu warunkuj¹ postrzeganie i ocenê wartoœci estetyczno-wizualnych, a równoczeœnie w procesie obserwacji integruj¹ bodŸce z warstwy przyrodniczej i kulturowej krajobrazu. Nie posiadaj¹ one tak materialnego charakteru jak cechy, które pos³u¿y³y do charakterystyki struktury krajobrazu, jednak mo¿liwa jest identyfikacja ich po³o¿enia w przestrzeni i przedstawienie na mapach. Ekspozycja krajobrazowa mo¿e zaistnieæ wów- czas, gdy z jednej strony wyst¹pi¹ elementy eksponowane, z drugiej zaœ miejsca, z których siê je ogl¹da. Nazywane s¹ one odpowiednio elementami ekspozycji biernej oraz ekspozycji czynnej. Wœród tych elementów, w zastosowanej metodzie uwzglêdniono: punkty i ci¹- gi widokowe, wodne platformy widokowe, widoki panoramiczne miejscowoœci i obsza- rów, wnêtrza krajobrazowe. Przy wyborze elementów ekspozycji i kompozycji krajobrazowej kierowano siê ich unikatowoœci¹ w skali kraju, a jednoczeœnie typowoœci¹ dla danego regionu, uwzglêdniaj¹c ci¹gi i punkty widokowe daj¹ce mo¿liwoœæ najlepszej obserwacji. Kolejny etap opracowania stanowi³a identyfikacja elementów punktowych, liniowych i drobnopowierzchniowych, stanowi¹cych o specyfice krajobrazu regionu. Ele- menty te maj¹ zarówno charakter naturalny, jak i antropogeniczny, lub te¿ stanowi¹ wyraz integracji czynników przyrodniczych i kulturowych (np. aleje). Wœród drobnych, krajobra- zotwórczych elementów przyrodniczych uwzglêdniono: strefy w¹wozowe, strefy o rzeŸ- bie terenu wyj¹tkowo urozmaiconej drobnymi formami, takimi jak ozy i zespo³y kemów, wybrze¿a klifowe, wiêksze jeziora. W grupie krajobrazotwórczych elementów kultury materialnej znalaz³y siê: zespo³y dworsko – parkowe, historyczne zespo³y urbanistyczne, zabytkowe zespo³y ruralistyczne, krzy¿ackie za³o¿enia zamkowe, drogi alejowe, domy podcieniowe, szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne, ceglane koœcio³y gotyckie, kalwarie, wiatraki, porty i przystanie rybackie, stanowiska archeologiczne rzadkich kultur pradziejowych. Drugi etap prac obejmowa³ analizê zasobów krajobrazowych regionu. Nale¿y j¹ sporz¹dziæ odrêbnie dla jednostek krajobrazowych oraz dla pozosta³ych elementów makro- i mikroprzestrzennych. Charakterystyka iloœciowa i powierzchniowa struktury jednostek krajobrazowych polega³a na okreœleniu czêstoœci wystêpowania cech poszczegól- nych kryteriów (komponentów) zastosowanych do delimitacji jednostek krajobrazowych, zarówno pod wzglêdem iloœciowym, jak i powierzchniowym, a nastêpnie okreœleniu li- czebnoœci i powierzchni poszczególnych typów jednostek krajobrazowych Na podstawie danych o liczebnoœci i powierzchni typów jednostek, przeprowadziæ mo¿na analizê po- wszechnoœci ich wystêpowania w regionie. Za unikatowe (epizodyczne) krajobrazy uznano te typy, w których zdelimitowano nie wiêcej ni¿ dwie jednostki indywidualne (bez wzglêdu na sumaryczn¹ powierzchniê typu). Za dominuj¹ce (powszechnie wystêpuj¹ce) typy krajobrazu uznano te, w których wystêpuje ponad 30 jednostek indywidualnych lub te, któ- rych ³¹czna powierzchnia przekracza 500 km2. Taka analiza pozwala na wstêpn¹ ocenê rozk³adu przestrzennego krajobrazów unikatowych i powszechnych w regionie.

141 W odniesieniu do elementów ekspozycji i kompozycji krajobrazowej oraz mikroprzestrzennych elementów przyrodniczych i kulturowych urozmaicaj¹cych krajobraz, dokonano ich wstêpnej analizy, poprzez zestawienie na jednej mapie i na³o¿enie na ni¹ granic regionów fizyczno-geograficznych, historyczno-kulturowych oraz jednostek administracyjnych. Pozwala to na stwierdzenie, które czêœci regionu cechuj¹ siê znacz¹cymi, a które niewielkimi zasobami elementów krajobrazowych. Trzeci etap metody, czyli waloryzacja (ocena wartoœci) zasobów krajobrazowych, nale¿y do najbardziej skomplikowanych. Ze wzglêdu na wielop³aszczyznowoœæ oceny, która posiada nie tylko wymiar przestrzenny, ale te¿ psychologiczny i socjologiczny, nie jest mo¿liwe ca³kowite unikniêcie subiektywizmu w procedurze oceny wartoœci krajobrazu. Mo¿na go zredukowaæ poprzez zastosowanie formalnych kryteriów oceny wartoœci po- szczególnych zasobów krajobrazu. W pierwszym kroku waloryzacji dokonano odrêbnej oceny wartoœci krajobrazu dla czterech grup elementów: jednostek krajobrazowych o strukturze wewnêtrznej okreœlonej czterema cechami, elementów ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej, mikroprzestrzennych elementów przyrodniczych i kulturowych. Poniewa¿ wiod¹cym celem zastosowania metody jest wskazanie i zwaloryzowanie cech wizualno-estetycznych krajobrazu uznano, ¿e podstawowymi kryteriami oceny wartoœci krajobrazu powinny byæ nastêpuj¹ce jego cechy (Kistowski, Myœlak, Twar- dowska, 1998a, 1998b): stan zachowania, urozmaicenie (ró¿norodnoœæ, mozaikowatoœæ) i wyrazistoœæ krajobrazu. Jako kryteria uzupe³niaj¹ce mo¿na u¿yæ harmonijnoœæ (uk³adów przyrodniczo-kulturowych w krajobrazie) i atrakcyjnoœæ (dla przebywania ludzi). Ocenê wartoœci krajobrazu wynikaj¹cej ze struktury jednostek krajobrazowych przeprowadzono w nastêpuj¹cy sposób: • w skali od 1 do 5 oceniono wartoœæ wszystkich cech kryteriów, które pos³u¿y³y do wyznaczenia jednostek krajobrazowych; przyjêto, ¿e cechy rzeŸby terenu, pokrycia terenu i pokrycia kulturowego maj¹ równorzêdne znaczenie dla wartoœci krajobrazu, natomiast dla pod³o¿a geologicznego proponuje siê zastosowaæ wagê 0.5, uznaj¹c, ¿e jego znaczenie dla kszta³towania wartoœci krajobrazu jest mniejsze ni¿ dla pozosta³ych kryteriów (tabela 1), • zsumowano oceny dla cech poszczególnych kryteriów, a nastêpnie obliczono oce- nê œredni¹ dla jednostek krajobrazowych ka¿dego typu, • przypisano obliczon¹ œredni¹ ocenê jednostkom krajobrazowym w poszczególnych typach, traktuj¹c j¹ jako wartoœæ krajobrazu wynikaj¹c¹ ze struktury jednostek krajobrazowych. Dla kryterium rzeŸby terenu uznano, ¿e im jest ona bardziej urozmaicona, tym ma wy¿sz¹ wartoœæ. Dlatego najwy¿ej oceniono krawêdzie wysoczyzn i rzeŸbê silnie pagórko- wat¹. Wœród cech genetyczno-litologicznych pod³o¿a geologicznego najwy¿ej oceniono silnie mozaikowate kompleksy ró¿nowiekowych utworów i nieco ni¿ej mozaikê utworów piaszczysto-organicznych. Drugim kryterium podwy¿szaj¹cym ich wartoœæ by³a potencjalna ¿yznoœæ (wartoœæ siedliskotwórcza), a wiêc wysoko oceniono gliniasto-piaszczyste strefy czo³owomorenowe, jak i biogeniczne utwory akumulacji jeziornej oraz zastoiskowej. Oceniaj¹c typ pokrycia terenu, promowano stopieñ zachowania oryginalnych uk³adów, jak i ich urozmaicenie (mozaikowatoœæ). W odniesieniu do pokrycia kulturowego, wyra¿onego typem osadnictwa, kierowano siê unikatowoœci¹ wybranych form rozplanowania i ich wyrazistoœci¹ w otoczeniu oraz stopniem przeobra¿enia historycznych form osadnictwa. Najwy¿sze oceny otrzyma³y zwarte wsie ¿u³awskie, dobrze eksponowane w otwartym kra

142 Tabela 1. Cechy kryteriów uwzglêdnionych przy delimitacji jednostek krajobrazowych i ocena wartoœci krajobrazu wynikaj¹ca z tych cech

KOD CECHY KRYTERIÓW DELIMITACJI PKT JEDNOSTEK KRAJOBRAZOWYCH Typy rzeŸby (ukszta³towania) terenu I p³aska 2 II falista 3 III pagórkowata 4 IV silnie pagórkowata 5 V krawêdziowa 5 VI rynnowa (jeziorna) 3 Typy genetyczno-litologiczne pod³o¿a geologicznego A piaski eoliczne (holoceñskie) 1,5 B utwory akumulacji biogenicznej i rzecznej (holoceñskie) 1,5 C utwory akumulacji jeziornej 2 D utwory akumulacji zastoiskowej 2 E plejstoceñskie piaski i gliny rzeczne 1,5 F plejstoceñskie gliny glacjalne 1 G plejstoceñskie gliny glacjalne z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych 1,5 H glacjalne strefy czo³owomorenowe gliniasto – piaszczysto – ¿wirowe z g³azami 2 J piaszczysto – ¿wirowe utwory fluwioglacjalne (sandrowe) 0,5 K piaszczysto – ¿wirowe utwory fluwioglacjalne z enklawami gliniastymi i organogenicznymi 1 L piaszczysto – ¿wirowe utwory fluwioglacjalne z enklawami piasków eolicznych 1,5 M silnie mozaikowe z kompleksem ró¿nogenetycznych utworów holoceñskich i plejstoceñskich 2,5 N mozaikowe fluwioglacjalno (sandrowo) – organogeniczne 2 Typy pokrycia (u¿ytkowania) terenu 1 uprawy polowe 2 2 uprawy polowe z osadnictwem mieszanym 2 3 uprawy polowe z osadnictwem rozproszonym 3 4 uprawy polowe z osadnictwem zwartym 3 5 uprawy polowe z enklawami leœnymi 3 6 uprawy polowe z enklawami leœnymi z osadnictwem mieszanym 3 7 uprawy polowe z enklawami leœnymi z osadnictwem rozproszonym 3 8 uprawy polowe z enklawami leœnymi z osadnictwem zwartym 3 9 uprawy polowe z enklawami leœnymi mozaikowate z osadnictwem mieszanym 4 10 uprawy polowe z enklawami leœnymi mozaikowate z osadnictwem rozproszonym 4 11 uprawy polowe z enklawami leœnymi mozaikowate z osadnictwem zwartym 4 12 uprawy polowe z enklawami leœnymi i bagiennymi mozaikowate 4

143 13 uprawy polowe z enklawami leœnymi i jeziornymi z osadnictwem rozproszonym 3 14 ³¹kowo-pastwiskowe 3 15 ³¹kowo-pastwiskowe z osadnictwem mieszanym 3 16 ³¹kowo-pastwiskowe z osadnictwem zwartym 4 17 ³¹kowo – pastwiskowo – bagienne 4 18 ³¹kowo – pastwiskowo – bagienne z osadnictwem zwartym 4 19 ³¹kowo – pastwiskowe z enklawami leœnymi 4 20 ³¹kowo – pastwiskowe z enklawami leœnymi z osadnictwem zwartym 4 21 ³¹kowo – pastwiskowo – bagienne z enklawami leœnymi z osadnictwem zwartym 5 22 leœne 3 23 leœne z enklawami rolnymi 4 24 leœne z enklawami rolnymi mozaikowate 5 25 leœne z enklawami rolnymi i jeziornymi mozaikowate 5 26 leœne z enklawami ³¹kowo-pastwiskowymi i bagiennymi 4 27 leœne z enklawami wydmowymi 4 28 jeziorne 3 29 jeziorno – leœne 4 30 jeziorno – leœno – uprawowopolowe 4 31 jeziorno – leœno – uprawowopolowe z osadnictwem zwartym 4 32 jeziorno – uprawowopolowe z osadnictwem zwartym 4 33 jeziorno – uprawowopolowe mozaikowate z osadnictwem zwartym 5 34 jeziorno – ³¹kowo-pastwiskowo – leœne z osadnictwem zwartym 4 35 jeziorno – ³¹kowo-pastwiskowo – bagienne z osadnictwem zwartym 4 36 wydmowe 3 37 podmiejskie urbanizuj¹ce siê 1 38 podmiejskie urbanizuj¹ce siê mozaikowate 2 39 zurbanizowane (miejskie) 2 40 silnie zurbanizowane (wielkomiejskie) 1 41 przemys³owe 1 Typy pokrycia kulturowego – osadnictwo a zwarte œredniowieczne wsie kmiece 4 b zwarte ¿u³awskie œredniowieczne wsie kmiece 5 c wielka w³asnoœæ ziemska 5 d rozproszone kaszubskie osadnictwo jednodworcze 4 e rozproszone ¿u³awskie osadnictwo jednodworcze 4 f rozproszone nowo¿ytne osadnictwo kolonijne 4 g osadnictwo mieszane 3 h urbanizuj¹ce siê podmiejskie tereny wiejskie 1 j osadnictwo miejskie 3 k osadnictwo wielkomiejskie 2 l tereny intensywnej zabudowy przemys³owej 1 m tereny pozbawione osadnictwa lub z bardzo rzadkim osadnictwem –

144 jobrazie uprawowym oraz obszary o przewadze wielkiej w³asnoœci ziemskiej. Najni¿sz¹ ocenê otrzyma³y obszary urbanizuj¹ce siê i przemys³owe. Kolejnym krokiem by³a ocena wartoœci krajobrazu wynikaj¹cych z wystêpowa- nia obszarowych i liniowych elementów ekspozycji krajobrazowej. Polega³a ona na zliczeniu liczby poszczególnych elementów wystêpuj¹cych w danej jednostce krajobrazowej. Jeœli dany rodzaj elementu (np. ci¹g widokowy lub droga alejowa) wystêpowa³ w jednostce pojedynczo, przypisano mu jeden punkt, a jeœli w wiêkszej liczbie, oceniono go na dwa punkty. Potem w ka¿dej jednostce krajobrazowej zsumowano liczbê elementów. Suma ta stanowi ocenê wartoœci krajobrazu wynikaj¹cych z istnienia elementów ekspozycji krajobrazowej. Nastêpnie dokonano oceny wartoœci krajobrazu wynikaj¹cych z wystêpowania ma³oobszarowych elementów przyrodniczych. We wszystkich jednostkach zliczono powierzchniê ka¿dego z tych elementów, któr¹ zsumowano, aby obliczyæ odsetek obszaru jednostki zajêty przez analizowane elementy przyrodnicze. Odsetek ten, mieszcz¹cy siê w przedziale <0;1>, stanowi ocenê wartoœci krajobrazu ze wzglêdu na elementy przyrodnicze. Ostatni¹ czêœæ waloryzacji cz¹stkowych stanowi³a ocena wartoœci krajobrazu wynikaj¹cych z wystêpowania punktowych elementów kulturowych. Wszystkie analizowane elementy kulturowe zosta³y zliczone i zsumowane w obrêbie jednostek krajobrazowych. Nastêpnie obliczono wskaŸnik zagêszczenia tych elementów w stosunku do powierzchni jednostek krajobrazowych, dziel¹c liczbê elementów przez powierzchniê ka¿- dej jednostki wyra¿on¹ w km2. WskaŸnik ten, okreœlaj¹cy liczbê obiektów na 1 km2 przy- jêto jako ocenê wartoœci krajobrazu wynikaj¹c¹ z wystêpowania punktowych elementów kulturowych. Po obliczeniu cz¹stkowych ocen wartoœci krajobrazu dla czterech grup elementów i przeanalizowaniu otrzymanych wartoœci, przeprowadzono sumowanie tych ocen w dwóch grupach kryteriów o odrêbnym charakterze: wartoœci makroprzestrzennych i mikroprzestrzennych krajobrazu. W ka¿dej z tych grup uzyskany zakres ocen podzielono na siedem równych przedzia³ów, przypisuj¹c tym przedzia³om wartoœci oceny od 1 (zasoby najmniejsze) do 7 (zasoby najwiêksze). W celu okreœlenia koñcowej oceny zintegrowanej, zsumowano wartoœci ocen wynikaj¹ce z waloryzacji obu grup zasobów. Czwarty etap obejmowa³ analizê i ocenê zagro¿eñ zasobów krajobrazowych. Uwzglêdniono takie rodzaje zagro¿eñ krajobrazu jak: ekspansja zabudowy mieszkaniowej i towarzysz¹cej na podmiejskie tereny otwarte, wprowadzanie zabudowy turystyczno- wypoczynkowej na tereny uznane za atrakcyjne dla rekreacji, zmiana pierwotnej struktury agrarnej u¿ytków rolnych, zmiana formy wykorzystania u¿ytków zielonych na inne rolnicze, leœne lub osadnicze, zrealizowana lub planowana lokalizacja farm wiatrowych, od- krywkowa eksploatacja surowców mineralnych, nagminne stosowanie pretensjonalnych form architektonicznych we wspó³czesnej zabudowie, wycinanie drzew wzd³u¿ dróg alejowych, regulacja rzek i potoków, wprowadzanie napowietrznych przesy³owych linii energetycznych wysokich napiêæ. Poza stosowaniem pretensjonalnych form w architekturze, wszystkie wymienione powy¿ej czynniki mog¹ byæ przedstawione w formie kartograficznej i stanowi³y podstawê do oceny stopnia nasilenia wystêpowania zagro¿eñ zasobów krajobrazowych. Ocenê stopnia zagro¿enia wartoœci krajobrazu przeprowadzono trójstopniowo. Najpierw oceniono zasiêg zagro¿eñ poprzez zsumowanie powierzchni wystêpowania sied-

145 miu czynników posiadaj¹cych charakter obszarowy w ka¿dej jednostce krajobrazowej. Nastêpnie obliczanono wskaŸnik zasiêgu zagro¿eñ obszarowych, poprzez podzielenie zsu- mowanej powierzchni zagro¿eñ przez powierzchniê ka¿dej jednostki, w której one wyst¹pi- ³y. Teoretycznie, wartoœci wskaŸnika mog¹ wynosiæ od 0 do plus nieskoñczonoœci, a w praktyce najczêœciej nie przekraczaj¹ wartoœci 2. Dlatego mo¿na je podzieliæ np. na nastêpuj¹ce przedzia³y: wartoœæ wskaŸnika 0 – 0 punktów; 0,01-0,24 – 1 punkt; 0,25-0,49 – 2 punkty; 0,50-0,74 – 3 punkty; 0,75-0,99 – 4 punkty; 1,00-1,49 – 5 punktów; 1,50-1,99 – 6 punktów. Nastêpny krok to ocena trzech zagro¿eñ o charakterze liniowym. W ka¿dej jednostce krajobrazowej zliczono liczbê tych obiektów w poszczególnych rodzajach. Jeœli obiekt okre- œlonego rodzaju wystêpuje jednokrotnie, przypisano jej jeden punkt, jeœli w jednostce wy- stêpuje od dwóch do siedmiu obiektów danego rodzaju, stopieñ zagro¿enia oceniono na dwa punkty. W przypadku liczby wyst¹pieñ obiektów danego rodzaju wynosz¹cej osiem lub wiêcej, ocena wynosi³a trzy punkty. Teoretycznie wiêc, suma punktów przypisanych jednostce z powodu wystêpowania zagro¿eñ o charakterze linijnym, mog³a wynieœæ dziewiêæ. Nastêpnie zsumowano oceny wynikaj¹ce z wystêpowania zagro¿eñ obszarowych i liniowych. Uznano, ¿e o nasileniu zagro¿enia decyduje nie tylko powierzchnia wystêpowania zagro¿eñ lub liczba obiektów, ale tak¿e ³¹czna iloœæ rodzajów zagro¿eñ wystêpuj¹cych w jednostce. Im wiêcej tych rodzajów, tym wy¿sze jest prawdopodobieñstwo wyst¹pienia procesów degraduj¹cych krajobraz. Aspekt ten uwzglêdniono w ocenie koñcowej, dodaj¹c do oceny za ka¿dy rodzaj zagro¿enia 0,5 punktu, przy czym dodawanie to rozpoczêto dopiero, gdy w jednostce krajobrazowej wyst¹pi³y dwa rodzaje zagro¿eñ. Gdy wyst¹pi³y trzy rodzaje zagro¿eñ dodawano 1 punkt, gdy cztery – 1,5 punktu, itd. Koñcowa wartoœæ oceny stopnia zagro¿enia jednostek krajobrazowych stanowi³a wiêc sumê ocen wynikaj¹cych ze: • stosunku powierzchni zagro¿eñ obszarowych do powierzchni jednostki krajobrazowej; • liczby zagro¿eñ liniowych wystêpuj¹cych w danej jednostce krajobrazowej; • liczby rodzajów zagro¿eñ krajobrazu w obrêbie okreœlonej jednostki. Maksymalna mo¿liwa ocena wynikaj¹ca z sumy ocen cz¹stkowych wynosi³a oko³o 20. Uzyskany zakres zsumowanych ocen podzielono na piêæ przedzia³ów, okreœlaj¹c poziom zagro¿enia krajobrazu jako: bardzo s³aby, s³aby, œredni, silny i bardzo silny. Pi¹ty etap badañ dotyczy³ zakresu i metod ochrony oraz kszta³towania zasobów krajobrazowych. Rozpoczêto go od rozpoznania zasiêgu ustanowionych i proponowanych w ostatnich latach form ochrony krajobrazu, tworzonych na podstawie ustawy o ochronie przyrody, jak i ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Nastêpnie przyst¹piono do okreœlenia zasiêgu stref i obszarów priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu. Podstawowe kryterium delimitacji tych obszarów stanowi³y: przeprowadzona w etapie III ocena wartoœci zasobów krajobrazowych oraz w etapie IV ocena stopnia zagro¿enia krajobrazów. Kryterium dodatkowe stanowi³ zasiêg jednostek krajobrazowych o unikatowym w skali regionu krajobrazie. Pocz¹tkowo na³o¿o- no oceny wartoœci i zagro¿eñ zasobów krajobrazowych. Dla wartoœci zasobów krajobrazowych przyjêto nastêpuj¹ce klasy zaczerpniête z III etapu opracowania: A. wybitna, B. bardzo wysoka, C. wysoka, D. umiarkowana, E. niska (krajobraz dekomponowany). Dla si³y zagro¿enia zasobów krajobrazowych przyjêto klasyfikacjê zastosowan¹ w IV etapie studium: I. bardzo silne, II. silne, III. œrednie, IV. s³abe, V. bardzo s³abe. Teoretycznie mo¿e zatem wyst¹- piæ 25 kombinacji oceny wartoœci i zagro¿eñ zasobów krajobrazowych (tabela 2). Uznano, ¿e ich liczba jest zbyt du¿a, aby mo¿na by³o przejrzyœcie, w oparciu o analizê tych kombinacji, dokonaæ wskazania stref priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu, ró¿-

146 ni¹cych siê polityk¹ dotycz¹c¹ tych dzia³añ. Dlatego dokonano agregacji 25 klas w grupy, dla których mo¿na formu³owaæ wzglêdnie jednolite polityki. Podstawowym za³o¿eniem przyjêtym w trakcie tego grupowania by³o uznanie, ¿e im wy¿sza jest wartoœæ i zagro¿enie zasobów krajobrazu, tym bardziej priorytetowa dla ochrony jest strefa jego wystêpowania.

Tabela 2. Schemat typowania stref priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu w oparciu o ocenê wartoœci i zagro¿eñ zasobów krajobrazowych

Ocena wartoœci krajobrazu wybitna bardzo wysoka umiar- krajobraz wysoka kowana zdekomponowany

b. silne AI BI CI DI EI 1 silne AII BII CII4 DII EII

œrednie AIII BIII CIII DIII EIII 7 5 2 s³abe AIV BIV CIV DIV EIV

Ocena zagro¿eñ krajobrazu 6 b. s³abe AV BV3 CV DV EV

Za strefy o priorytetowym znaczeniu dla ochrony krajobrazu uznano jednostki krajobrazowe, w szczególnoœci ich zwarte kompleksy, zaliczone do nastêpuj¹cych grup: 1. Obszary o wybitnej, bardzo wysokiej i wysokiej wartoœci zasobów krajobrazowych, zagro¿one w stopniu bardzo silnym b¹dŸ silnym i najwartoœciowsze krajobrazy zagro¿one w stopniu œrednim, w obrêbie których najpilniejsze jest podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do zahamowania oddzia³ywania czynników degraduj¹cych krajobraz oraz kszta³towanie krajobrazu zmierzaj¹ce do odtworzenia i utrzymania jego walorów w celu ich ochrony. 2. Krajobrazy o najwy¿szej wartoœci zagro¿one w stopniu s³abym lub o bardzo wysokiej wartoœci zagro¿one w stopniu œrednim lub s³abym, które po podjêciu wybranych dzia³añ z zakresu pielêgnacji oraz ograniczania skutków oddzia³ywania nie- których czynników degraduj¹cych, powinny podlegaæ bezwzglêdnej ochronie. 3. Obszary o wybitnych, bardzo wysokich i wysokich walorach krajobrazowych podlegaj¹ce bardzo s³abym wp³ywom czynników degradacyjnych, które powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e na których nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walorów. W dalszej kolejnoœci po¿¹dane jest podjêcie dzia³añ w obrêbie nastêpuj¹cych grup obszarów: 4. Krajobrazów o wysokiej wartoœci, zagro¿onych w wysokim stopniu oraz krajobra- zów o umiarkowanej wartoœci, zagro¿onych bardzo silnie i silnie, gdzie dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na elimino-

147 waniu czynników degraduj¹cych krajobraz; w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu wybranym formom ochrony konserwatorskiej. 5. Terenów o wysokiej wartoœci zasobów krajobrazowych zagro¿onych w stopniu œrednim lub niskim oraz o wartoœci umiarkowanej zagro¿onych w stopniu œred- nim, na których nale¿y staraæ siê ograniczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektórych sytuacjach (s¹siedztwo stref 1-3), mo¿- na je poddaæ ochronie konserwatorskiej. W nastêpuj¹cych strefach zakres i skala dzia³añ odnosz¹cych siê do ochrony i kszta³- towania krajobrazu mog¹ byæ prowadzone na mniejsz¹ skalê w stosunku do wy¿ej opisanych grup: 6. Krajobrazy cechuj¹ce siê umiarkowanymi wartoœciami, s³abo lub bardzo s³abo zagro¿one, w obrêbie których po¿¹dane, ale nie zawsze konieczne, jest utrzymanie obecnych cech krajobrazu. Nie jest tu obligatoryjne wprowadzanie specjalnych form ochrony krajobrazu. Potrzeby w zakresie ich kszta³towania powinny byæ okre- œlane lokalnie (indywidualnie) 7. Obszary o niskiej wartoœci krajobrazu (krajobraz zdekomponowany), spowodo- wanej z regu³y procesami dewastacyjnymi, które zasz³y w przesz³oœci i wywo³a³y nieodwracalne zmiany. Nie s¹ one wskazane do biernej ochrony krajobrazu, lecz powinno siê tu prowadziæ dzia³ania kszta³tuj¹ce, poprawiaj¹ce wartoœæ krajobrazu. Tam zaœ, gdzie krajobraz nie zosta³ jeszcze ca³kowicie zdewastowany, a podlega silnemu oddzia³ywaniu czynników zagra¿aj¹cych, powinien on byæ utrzymany w dotychczasowej kondycji, szczególnie w s¹siedztwie intensywnie przekszta³conych obszarów zurbanizowanych. Nastêpnie dokonano wydzielenia obszarów priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu. S¹ nimi wzglêdnie zwarte kompleksy jednostek krajobrazowych o powierzchni nie mniejszej ni¿ oko³o 20 km2, cechuj¹ce siê wyraŸn¹ dominacj¹ krajobrazów nale¿¹cych do jednej z pierwszych czterech (1 – 4) wy¿ej wymienionych typów stref priorytetowych, ewentualnie zbli¿on¹ powierzchni¹ krajobrazów z dwóch podobnych do siebie typów tych stref, lub te¿ – w przypadku krajobrazów unikatowych (epizodycznych) – dominacj¹ powierzchni nale¿¹cych do strefy 5. Obszary te scharakteryzowano w formie katalogu, zawieraj¹cego syntetyczne informacje o ka¿dym z nich. W celu wskazania sposobów ochrony zasobów krajobrazowych sformu³owano listê dzia³añ, których realizacjê zalecono w poszczególnych obszarach priorytetowych, dobiera- j¹c je w zale¿noœci od specyfiki tych obszarów pod wzglêdem walorów i zagro¿eñ dla ich krajobrazu. Nale¿¹ do nich: zakaz lub ograniczenie lokalizacji nowych elementów wyso- koœciowych lub kubaturowych, zachowanie alei, zachowanie wnêtrz krajobrazowych, zachowanie elementów ekspozycji krajobrazowej, zachowanie geometrii przestrzeni, ochrona tradycyjnych elementów i form krajobrazowych, zachowanie elementów przyrodniczych w krajobrazie. W obrêbie ka¿dej z tych grup sformu³owano konkretne propozycje dzia³añ. Na zakoñczenie przeprowadzono, na tle zasiêgu obszarów priorytetowych, analizê zasiêgu istniej¹cych i wczeœniej proponowanych form ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego. Tam, gdzie proponowane obszary chronione pokrywaj¹ siê ze wskazaniami wynikaj¹cymi z badañ, przewa¿nie potwierdzono wczeœniejsze propozycje, a tam gdzie priorytet dzia³añ uznano za wysoki, a dotychczas nie proponowano ¿adnych form ochrony i kszta³towania krajobrazu, zasugerowano wprowadzenie odpowiednich form ochrony.

148 3. ZASOBY KRAJOBRAZOWE WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

3.1. Identyfikacja i wstêpna analiza zasobów krajobrazowych regionu Na zasoby krajobrazowe województwa pomorskiego sk³adaj¹ siê swoiste cechy œro- dowiska przyrodniczego i kulturowego, które kszta³tuj¹ makroprzestrzenne wartoœci wizualno-estetyczne regionu, wykszta³cone w wyniku ich wspó³wystêpowania elementy ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej oraz mikroprzestrzenne elementy przyrodnicze i kulturowe urozmaicaj¹ce krajobraz. Pierwsz¹ z tych grup zasobów zidentyfikowano w trakcie delimitacji jednostek krajobrazowych. Do podstawowych elementów kreuj¹cych walory krajobrazowe tych jednostek nale¿y rzeŸba (ukszta³towanie) terenu, geneza i wynikaj¹cy z niej sk³ad litologiczny pod³o¿a geologicznego, u¿ytkowanie (pokrycie) terenu oraz typ pokrycia kulturowego zwi¹zany z osadnictwem. Wœród typów ukszta³towania terenu najpowszechniejsza jest rzeŸba falista, ze stosunkowo p³askimi formami, czêsto o charakterze równin porozcinanych ryn- nami i dolinami lub licznymi zag³êbieniami stanowi¹cymi œlady dawnych mis jeziornych lub do dziœ wype³nionych wodami. Tego typu rzeŸba zajmuje a¿ ponad 42% powierzchni województwa. Drugi pod wzglêdem frekwencji jest typ rzeŸby pagórkowatej, bardziej urozmaiconej ni¿ rzeŸba falista, z licznymi wzgórzami morenowymi i innymi formami rzeŸby glacjalnej. Zajmuje on blisko 37% powierzchni regionu. Wœród 13 wydzielonych typów pod³o¿a geologicznego, dominuj¹ dwa zajmuj¹ce a¿ 2/3 obszaru województwa. Prawie 40% zajmuj¹ plejstoceñskie gliny glacjalne z enklawami piaszczystych utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych (g³ównie torfów). Jest to typ pod³o¿a stwarzaj¹cy z regu³y stosunkowo korzystne warunki siedliskowe dla wzrostu roœlin, z którym zwi¹zane s¹ doœæ urozmaicone formy rzeŸby. Prawie 27% obszaru regionu zajmuj¹ piaszczysto-¿wirowe utwory fluwioglacjalne (sandrowe) z enklawami utworów gliniastych i organogenicznych, któ- re tworz¹ mniej korzystne warunki siedliskowe i s¹ zwi¹zane z formami równinnej i lekko sfalowanej rzeŸby sandrowej. Wœród typów u¿ytkowania ziemi w województwie pomorskim zdecydowanie dominuj¹ grunty orne i w konsekwencji, wœród typów pokrycie terenu, a¿ 52,5% zajmuje 13 typów z dominacj¹ pól uprawnych, przy czym wiêkszoœæ z nich posiada liczne enklawy innych typów pokrycia: osadnictwa, lasów, bagien lub jezior. Szeœæ typów pokrycia terenu z dominacj¹ kompleksów leœnych zajmuje prawie 36% powierzchni regionu. A¿ blisko 3% obszaru regionu zaliczono do typu urbanizuj¹cych siê obszarów podmiejskich, przy czym 1/4 z nich stanowi¹ tereny o du¿ej mozaice form u¿ytkowania ziemi. Ostatnie trzy klasy pokrycia terenu obejmuj¹ tereny najsilniej przekszta³cone antropogenicznie: obszary miejskie, wielkomiejskie oraz przemys³owe. £¹cznie zajmuj¹ one blisko 2% powierzchni województwa. Wœród genetycznych typów osadnictwa dominuj¹ dwa typy wsi zwartych: œredniowieczne wsie kmiece, zajmuj¹ce prawie 19% obszaru regionu oraz wielka w³asnoœæ ziemska (ponad 16%). Podtypem pierwszych z nich s¹ ¿u³awskie œredniowieczne wsie kmiece, wystêpuj¹ce na blisko 5% obszaru województwa. Delimitacja jednostek krajobrazowych zosta³a przeprowadzona poprzez na³o¿enie granic zawartych na mapach prezentuj¹cych rozk³ad przestrzenny czterech w/w kryteriów. Obliczenie powierzchni delimitowanych jednostek oraz ocena frekwencji ich liczebnoœci i powierzchni, stanowi³y jedn¹ z podstaw oceny wartoœci krajobrazu regionu. Wœród 467

149 zidentyfikowanych typów jednostek krajobrazowych, stwierdzono 2206 jednostek indywidualnych (ryc. 2). Œrednia powierzchnia jednostki indywidualnej wynosi 8,28 km2, a roz- piêtoœæ ich powierzchni waha siê od 183,26 km2 (¯u³awy Malborskie) do 0,17 km2. Wœród 467 typów a¿ 187 reprezentowanych jest tylko przez jedn¹ jednostkê krajobrazow¹ a kolejne 97 typów przez dwie jednostki. Wynika z tego, ¿e a¿ blisko 61% typów jednostek krajobrazowych województwa pomorskiego stanowi¹ epizodyczne typy krajobrazu. Zajmuj¹ one jednak tylko niespe³na 1/5 powierzchni regionu i grupuj¹ tylko 17% ogó³u wydzielonych jednostek krajobrazowych (ryc.3), natomiast 10 typów krajobrazów grupuj¹cych naj- wiêksz¹ liczbê jednostek krajobrazowych (co najmniej 30 jednostek indywidualnych w typie) lub zajmuj¹cych co najmniej 500 km2 powierzchni, ³¹cznie zajmuje powierzchniê ponad 5700 km2, co stanowi ponad 31% obszaru województwa oraz grupuje 458 indywidualnych jednostek krajobrazowych (prawie 21% ogó³u jednostek w województwie). Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e z jednej strony krajobraz województwa jest bardzo zró¿nicowany, z drugiej jednak wystêpuj¹ du¿e po³acie regionu, na których krajobraz jest stosunkowo jednorodny i ma³o zró¿nicowany. Œrednia powierzchnia zajêta przez typ jednostki krajobrazowej wynosi 39,1 km2, a rozpiêtoœæ powierzchni typów zawiera siê w przedziale od 1713 km2 (typ IIK23m) do 0,28 km2 (typ IIN4c). Œrednia liczebnoœæ jednostek indywidualnych w typie wynosi 4,7. Zarówno najliczniejsze, jak i najwiêksze obszarowo typy jednostek zwi¹zane s¹ z krajobrazami leœnymi. Oba typy o najwiêkszej liczbie jednostek indywidualnych (odpowiednio IIIG23m – 100 i IIIK23m – 89) cechuj¹ siê rzeŸb¹ pagórkowat¹ oraz pokryte s¹ lasami z enklawami rolnymi i s¹ pozbawione osadnictwa (lub jest ono bardzo rzadkie). Ró¿ni¹ siê jedynie pod³o¿em geologicznym: pierwsze po³o¿one s¹ na glinach glacjalnych z enklawami utworów piaszczysto-¿wirowych i organogenicznych, a drugie na piaskach i ¿wirach z enklawami gliniastymi i organogenicznymi. Kolejne dwa najliczniejsze typy krajobrazów s¹ bardzo zbli¿one do wy¿ej opisanych. Ró¿ni¹ siê jedynie typem rzeŸby terenu, a mianowicie wystêpuj¹ w rzeŸbie falistej, czyli mniej urozmaiconej od pagórkowatej. Jest wœród nich typ IIK23m zajmuj¹cy najwiêkszy obszar w województwie – 1713 km2, czyli ponad 9% jego powierzchni i licz¹cy 44 jednostki indywidualne. Jednostki te nale¿¹ do najwiêkszych i najbardziej monotonnych w regionie. Natomiast typ IIG23m, lasy z enklawami rolnymi w rzeŸbie falistej, z g³ównie gliniastym pod³o¿em, posiada 49 jednostek indywidualnych i zajmuje tylko niespe³na 180 km2. Krajobrazy te s¹ du¿o bardziej mozaikowate ni¿ lasy na pod³o¿u piaszczysto-¿wirowym. Kolejne piêæ dominuj¹cych typów kra- jobrazów to tereny rolnicze – uprawowe z enklawami leœnymi i osadnictwem zwartym. Wystêpuj¹ one w typie rzeŸby falistej lub nieco rzadziej pagórkowatej, na pod³o¿u piaszczysto-¿wirowym lub gliniastym z osadnictwem historycznym typu wielka w³asnoœæ ziemska lub zwartymi œredniowiecznymi wsiami kmiecymi. Liczebnoœæ tych piêciu typów waha siê od 28 do 42 jednostek indywidualnych ka¿dy a powierzchnia od 186 do 632 km2. Maj¹ one z regu³y œrednie powierzchnie jednostek ni¿sze od œredniej dla województwa. Specy- ficzny jest typ krajobrazu, z³o¿ony tylko z dwóch jednostek indywidualnych po³o¿onych na ¯u³awach: IB4b, czyli tereny rolne z dominacj¹ upraw ze zwartymi ¿u³awskimi œrednio- wiecznymi wsiami kmiecymi w terenach p³askich na holoceñskich utworach akumulacji biogenicznej i rzecznej. Te dwie jednostki s¹ bardzo rozleg³e i zajmuj¹ ³¹cznie ponad 700 km2, czyli prawie 4% powierzchni województwa. Analiza przestrzennego rozk³adu unikatowych (epizodycznych) typów jednostek krajobrazowych wykaza³a, ¿e koncentruj¹ siê one w czterech mezoregionach fizyczno-

150 geograficznych, zajmuj¹c prawie w ca³oœci ich powierzchnie (ryc.3). S¹ to: Wybrze¿e S³o- wiñskie, Pradolina Redy i £eby, Dolina Kwidzyñska i ¯u³awy Wiœlane. Charakterystyczna dla tych regionów jest du¿a powierzchnia wystêpuj¹cych w ich obrêbie jednostek krajobrazowych, a tak¿e fakt, ¿e s¹ one najbardziej p³askie pod wzglêdem rzeŸby i najni¿ej po³o¿o- ne nad poziomem morza w województwie. Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e krajobrazy te s¹ unikatowe nie tylko w województwie pomorskim, ale tak¿e w Polsce (jak np. krajobraz ¯u³aw Wiœlanych oraz Pradoliny Redy i £eby), nale¿y uznaæ, ¿e powinny one podlegaæ szczególnej ochronie. Poza wymienionymi regionami, wystêpowaniem unikatowych kra- jobrazów cechuj¹ siê: znaczna czêœæ Pobrze¿a Kaszubskiego, centralna czêœæ Pojezierza Kaszubskiego, po³udniowa czêœæ Pojezierza Starogardzkiego, fragmenty Borów Tuchol- skich, Równiny Charzykowskiej, Równiny S³upskiej, Wysoczyzny ¯arnowieckiej i pó³- nocny fragment Wysoczyzny Polanowskiej oraz Zalew Wiœlany. Rozmieszczenie regio- nów o krajobrazach powszechnie wystêpuj¹cych (dominuj¹cych) stanowi odwrócenie wy- ¿ej opisanego rozk³adu krajobrazów epizodycznych. Dominuj¹ one w Borach Tucholskich oraz na Równinie Charzykowskiej, a w nieco mniejszym natê¿eniu na Wysoczyznach: ¯arnowieckiej, S³upskiej i Polanowskiej. Powszechnoœæ krajobrazu nie oznacza braku koniecz- noœci jego ochrony – mo¿e ona byæ wskazana ze wzglêdu na inne jego cechy, takie jak mozaikowatoœæ (urozmaicenie) i wystêpowanie interesuj¹cych obiektów przyrodniczych lub kulturowych, które mog¹ decydowaæ o ogólnej wartoœci krajobrazu i potrzebie jego ochrony. Zaskakuj¹ce mo¿e siê wydawaæ, ¿e ten sam krajobraz ¯u³aw zaliczono równo- czeœnie do unikatowych, ze wzglêdu na wystêpowanie w typie tylko dwóch jednostek, jak i do powszechnych, ze wzglêdu na wielkoœæ zajmowanej powierzchni. Ta specyficzna sytuacja œwiadczy o tym, ¿e ten rzadki typ krajobrazu jest jeszcze w regionie zachowany na doœæ du¿ym obszarze, jednak nie zmniejsza to potrzeby jego ochrony, bo jego wartoœæ jest tym wiêksza, im znaczniejsze s¹ obszary z dobrze zachowanym krajobrazem. Oprócz cech krajobrazu wynikaj¹cych z charakterystyki struktury wewnêtrznej jednostek, do makroprzestrzennych uwarunkowañ wartoœci zasobów krajobrazowych zaliczono wystêpowanie elementów ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej oraz za- siêg wybranych przyrodniczych krajobrazotwórczych elementów krajobrazu (ryc. 4). Przy wyborze tych elementów kierowano siê ich unikatowoœci¹ w skali kraju, a jednoczeœnie typowoœci¹ lub charakterystycznoœci¹ dla Pomorza Gdañskiego i województwa pomorskiego. Nastêpnie zidentyfikowano drobne, posiadaj¹ce w skali województwa z regu³y charakter punktowy, elementy kultury materialnej (ryc. 5). Analizuj¹c rozmieszczenie na terenie województwa elementów decyduj¹cych o war- toœci zasobów krajobrazowych, zarówno makro- (ekspozycja wizualna i kompozycja krajobrazowa), jak i mikroprzestrzennych (ma³oobszarowe i punktowe elementy œrodowiska przyrodniczego i kultury materialnej), podkreœliæ nale¿y du¿e zró¿nicowanie ich zagêsz- czenia i rozmieszczenia. Charakteryzuj¹c je na tle podzia³ów przyrodniczych, zwróciæ trzeba uwagê na ich koncentracjê g³ównie we wschodniej i pó³nocnej czêœci województwa. Me- zoregionem fizycznogeograficznym o najwiêkszym zagêszczeniu tych elementów jest Po- jezierze I³awskie, a niewiele mniejsze zasoby maj¹ Pojezierze Starogardzkie, ¯u³awy Wi- œlane i po³udniowa czêœæ Pojezierza Kaszubskiego. W tych regionach znaczny jest udzia³ zarówno elementów przyrodniczych, jak i kulturowych, przy czy tych ostatnich jest nieco wiêcej. Szczególnie istotne jest w nich du¿e zagêszczenie dróg alejowych. Mo¿na uznaæ, ¿e regiony te s¹ priorytetowe dla ochrony krajobrazu ze wzglêdu na ochronê elementów mikroprzestrzennych. Regiony zajête w wiêkszoœci przez elementy ekspozycji, przede

151 wszystkim makrownêtrza krajobrazowe, to: Dolina Kwidzyñska, Pradolina £eby i znaczna czêœæ Wybrze¿a S³owiñskiego, w szczególnoœci w rejonie S³owiñskiego Parku Narodowe- go (jeziora £ebsko i Gardno wraz z otoczeniem), a tak¿e Zalew Wiœlany. Mniejsze, jednak tak¿e stosunkowo znaczne zasoby elementów krajobrazowych cechuj¹ regiony po³o¿one w pó³nocnej czêœci województwa: Równinê S³upsk¹ oraz Wysoczyznê Damnick¹ i ¯arno- wieck¹. Przewa¿aj¹ w nich zasoby zwi¹zane z dziedzictwem kulturowym. Natomiast na Pojezierzach: Bytowskim i Kaszubskim (czêœæ centralna i pó³nocna) oraz WysoczyŸnie Polanowskiej, o œrednich zasobach elementów krajobrazotwórczych, zdecydowanie przewa¿aj¹ elementy przyrodnicze, których z kolei prawie zupe³nie brakuje na porównywal- nym pod wzglêdem iloœci zasobów Pojezierzu Krajeñskim. Tu dominuj¹ wartoœci kulturowe. Do grupy regionów o œrednich walorach mo¿na tak¿e zaliczyæ Mierzeje: Helsk¹ i Wi- œlan¹ oraz Pobrze¿e Kaszubskie. Po³udniowa czêœæ województwa pomorskiego (Bory Tu- cholskie, Równina Charzykowska i Dolina Gwdy) charakteryzuje siê deficytem elemen- tów ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej oraz drobnych obiektów przyrodniczych i kulturowych urozmaicaj¹cych krajobraz. W tej czêœci wyró¿niaj¹ siê tylko pojedyncze obiekty, takie jak wodna platforma widokowa jeziora Charzykowskiego czy droga alejowa Zblewo – Chojnice. Tak wiêc obszar ten posiada najmniejsze wartoœci w zakresie drobnopowierzchniowych i punktowych elementów krajobrazu, ale w zwi¹zku z tym, te nieliczne istniej¹ce obiekty powinny podlegaæ szczególnej ochronie.

3.2. Ocena wartoœci zasobów krajobrazowych regionu Na podstawie analizy zidentyfikowanych wczeœniej zasobów krajobrazowych przeprowadzono ocenê wartoœci tych zasobów na terenie regionu w granicach jednostek krajobrazowych. Ocena zintegrowana, bior¹ca pod uwagê wszystkie uwzglêdnione kryteria, zosta³a poprzedzona ocen¹ elementów makroprzestrzennych i – odrêbnie – mikroprzestrzennych krajobrazu. Obszary o bardzo wysokiej wartoœci cech wynikaj¹cych ze struktury jednostek przestrzennych krajobrazu koncentruj¹ siê we wschodniej i centralnej czêœci woje- wództwa pomorskiego (ryc.6). Najwiêcej jest ich na Pojezierzu Kaszubskim: w jego czêœci po³udniowej, gdzie wystêpuje szereg urozmaicaj¹cych krajobraz dolin rzecznych (m.in. Raduni, Reknicy, Wierzycy, Wietcisy), centralnej (na pó³noc od Rynny Jezior Raduñskich, w rejonie Lasów Mirachowskich), pó³nocnej (w strefie krawêdziowej s¹siaduj¹cej z Prado- lin¹ Redy i £eby) oraz wschodniej (strefa krawêdziowa wysoczyzny na terenie aglomeracji trójmiejskiej). Bardzo wysoko oceniono tak¿e strukturê krajobrazu wielu fragmentów Po- jezierza I³awskiego, szczególnie na jego pó³nocnej i zachodniej krawêdzi, w s¹siedztwie Doliny Kwidzyñskiej i ¯u³aw Wiœlanych. Najwy¿ej ocenione krajobrazy wystêpuj¹ tak¿e na WysoczyŸnie ¯arnowieckiej, w szczególnoœci na jego po³udniowej krawêdzi w s¹siedztwie Pradoliny Redy i £eby oraz na zboczach Rynny ¯arnowieckiej. Niewielkie obszary o najwy¿szej wartoœci struktury krajobrazu reprezentowane s¹ tak¿e na Pojezierzu Bytow- skim i WysoczyŸnie Polanowskiej. Wiêkszoœæ terytorium województwa zaliczono do obsza- rów o wysokiej wartoœci krajobrazu okreœlonej na podstawie cech jego struktury. Wœród tych terenów wyró¿niaj¹ siê Pojezierze Bytowskie, pó³nocne czêœci Wysoczyzny Polanowskiej i Pojezierza Krajeñskiego, wschodnia czêœæ Wysoczyzny Damnickiej, prawie ca³e obszary Wysoczyzny ¯arnowieckiej oraz Pojezierzy: Kaszubskiego, Starogardzkiego i I³awskiego. Ni¿sz¹ od nich, ale tak¿e stosunkowo wysok¹ wartoœæ, przypisano krajobrazom przewa¿aj¹- cej czêœci: Równiny S³upskiej, Wysoczyzny Polanowskiej, Równiny Charzykowskiej, Bo- rów Tucholskich i ¯u³aw Wiœlanych. Krajobrazy o niskiej wartoœci, wynikaj¹cej z cech ich

152 struktury, zwi¹zane s¹ z obszarami miejskimi (miasta aglomeracji trójmiejskiej, S³upsk, Lê- bork, Tczew, Starogard Gdañski i niektóre mniejsze oœrodki), towarzysz¹cymi im obszarami wielkoprzemys³owymi, a tak¿e niektórymi strefami chaotycznej suburbanizacji, w szczegól- noœci po³o¿onymi na zachód od obwodnicy Trójmiasta oraz w strefie Pruszcz Gdañski – Tczew. Generalnie mo¿na stwierdziæ, ¿e na obni¿enie wartoœci krajobrazowej wiêkszy wp³yw wywieraj¹ czynniki antropogeniczne ni¿ monotonia warunków przyrodniczych. Cechy strukturalne krajobrazu, w szczególnoœci ukszta³towanie terenu, wp³ywaj¹ na wykszta³cenie specyficznych cech ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej, które pozwalaj¹ na obserwacje rozleg³ych przestrzeni lub specyficznych elementów liniowych. Najwiêksz¹ wartoœci¹ krajobrazu, wynikaj¹c¹ z wystêpowania tych elementów, cechuje siê wschodnia i pó³nocna czêœæ województwa, a wiêc w ogólnych zarysach rozk³ad oceny jest zbli¿ony do tej, która wynika³a z cech struktury jednostek, chocia¿ w szczegó- ³ach zaznaczaj¹ siê miêdzy nimi znaczne ró¿nice. Najwy¿sz¹ ocenê uzyska³y trzy du¿e jednostki krajobrazowe po³o¿one na ¯u³awach Malborskich, w pó³nocno-wschodniej czê- œci Pojezierza Starogardzkiego oraz w Pradolinie £eby, na wschód od Lêborka, nastêpnie jednostki po³o¿one na Wybrze¿u S³owiñskim (okolice jezior £ebsko i Gardno), w po³u- dniowo-wschodniej czêœci Pojezierza Kaszubskiego (na zachód od linii Pruszcz Gdañski – Tczew), na Pojezierzu I³awskim (w trójk¹cie Sztum – Przezmark k.Starego Dzierzgonia – Prabuty) oraz na WysoczyŸnie ¯arnowieckiej. Wœród jednostek krajobrazowych o nieco mniejszej, acz wyró¿niaj¹cej siê wartoœci krajobrazu wynikaj¹cej z wystêpowania makroprzestrzennych elementów ekspozycji i kompozycji warto dodaæ: znaczne powierzchnie Równiny S³upskiej na zachód od S³upska, fragmenty Wysoczyzny Polanowskiej, Pradoli- nê dolnej £eby pomiêdzy Lêborkiem a jeziorem £ebsko, znaczne obszary w pó³nocnej czêœci Wysoczyzny ¯arnowieckiej oraz zachodniej i po³udniowej czêœci Pojezierza Ka- szubskiego, Pradolinê Redy, ¯u³awy Gdañskie, Zalew Wiœlany, dolinê Wis³y, a szczegól- nie Dolinê Kwidzyñsk¹, okolice Kopytkowa na po³udniu Pojezierza Starogardzkiego oraz znaczne fragmenty Pojezierza I³awskiego. Elementy z ocenianej grupy, urozmaicaj¹ce krajobraz, wystêpuj¹ na niespe³na po³owie powierzchni województwa. Najwiêksze pozbawione ich obszary to: Pojezierze Krajeñskie i Dolina Gwdy, wiêkszoœæ Borów Tucholskich i Równiny Charzykowskiej, pó³nocna czêœæ Pojezierza Kaszubskiego i po³udniowa czêœæ Wysoczyzny ¯arnowieckiej, Mierzeja Wiœlana oraz ¯u³awy Elbl¹skie. Ma³oobszarowe elementy przyrodnicze wystêpuj¹ w niespe³na 1/5 jednostek krajobrazowych województwa, które zajmuj¹ ponad po³owê jego obszaru, jednak ich udzia³ w powierzchni tych jednostek jest z regu³y niewielki i rzadko przekracza 20% obszaru indywidualnej jednostki krajobrazowej. Procentowy udzia³ powierzchni zajmowanych przez te elementy by³ podstaw¹ do oceny ich wartoœci. Elementy te s¹ spotykane czêœciej w centralnej oraz zachodniej i wschodniej czêœci regionu, a rzadko w pó³nocnej – nadmorskiej i po³udniowej – sandrowej, czêœci województwa. Obszary ich wystêpowania zajmuj¹ wiêk- szoœæ Pojezierzy: Kaszubskiego i Bytowskiego, Wysoczyzn: S³upskiej, Polanowskiej, Dam- nickiej i ¯arnowieckiej. Nieco mniejszy, lecz istotny udzia³ maj¹ tak¿e na: Równinie Cha- rzykowskiej, Pojezierzach: Krajeñskim, Starogardzkim i I³awskim oraz w Dolinach: Gwdy i Kwidzyñskiej. Punktowe i ma³oobszarowe elementy kulturowe, które uwzglêdniono w opracowaniu, stwierdzono tak¿e tylko w niespe³na 1/5 wydzielonych jednostek krajobrazowych. Zajmuj¹ one jednak oko³o po³owy obszaru województwa, przede wszystkim w jego czêœci wschodniej, pó³nocnej i zachodniej. Prawie pozbawiona tych obiektów jest czêœæ po³u-

153 dniowa i centralna. Pomimo znacznego zasiêgu jednostek, w których stwierdzono obiekty kulturowe, z regu³y ich zagêszczenie, wyra¿one liczb¹ elementów na 1 km2 jednostki krajobrazowej, jest niewielkie – w ponad 75% jednostek wynosi ono mniej ni¿ 0,5 obiektu na 1 km2, sytuacja ta wynika jednak czêsto z du¿ej powierzchni jednostek. Nale¿y przy tym pamiêtaæ, ¿e najwiêksze koncentracje obiektów kulturowych wystêpuj¹ w miastach (Gdañsk, Kwidzyn, Malbork, Lêbork, Ustka, Kartuzy, Bytów, Skarszewy, Skórcz, Puck, Pelplin, £eba i Nowy Staw). W celu przeprowadzenia zintegrowanej oceny wartoœci krajobrazowych regionu, pocz¹tkowo zsumowano odrêbnie oceny wartoœci makro- i mikroprzestrzennych krajobrazu. Uzyskany obraz kartograficzny potwierdzi³ wy¿ej opisane zale¿noœci rozk³adu przestrzennego przeprowadzonych ocen cz¹stkowych. Ostatecznie, poprzez po³¹czenie wszystkich wymienionych kryteriów, poprzedzone ich „wa¿eniem”, dokonano oceny zintegrowanej (ryc. 7). W odniesieniu do jednostek fizycznogeograficznych (przyrodniczych), za obszary o najwartoœciowszym w województwie pomorskim krajobrazie nale¿y uznaæ: ¯u³awy Malborskie (po³udniow¹ i centraln¹ czêœæ ¯u³aw Wiœlanych), czêœæ Pojezierza I³awskiego po³o¿on¹ w trójk¹cie Sztum – Stary Dzierzgoñ – Prabuty, po³udniow¹ czêœæ Poje- zierza Kaszubskiego po³o¿on¹ pomiêdzy Koœcierzyn¹ a Tczewem, pó³nocno-zachodni¹ czêœæ Wysoczyzny ¯arnowieckiej, pó³nocno-wschodni¹ i po³udniow¹ czêœæ Pojezierza Sta- rogardzkiego. Poza wymienionymi obszarami, bardzo wysokie wartoœci krajobrazowe posiadaj¹ mniejsze fragmenty: Wysoczyzny Polanowskiej, Pradoliny £eby i Pobrze¿a Ka- szubskiego. Wysokie wartoœci krajobrazowe reprezentuj¹: Równina S³upska, Wysoczyzna Damnicka, Pojezierze Bytowskie, centralna, pó³nocna i zachodnia czêœæ Pojezierza Ka- szubskiego, Mierzeja Helska, ¯u³awy Gdañskie, Zalew Wiœlany, Dolina Kwidzyñska, wiêk- szoœæ obszaru Pojezierzy: Starogardzkiego i I³awskiego, zachodnia i wschodnia czêœæ Po- jezierza Krajeñskiego (w obrêbie województwa pomorskiego). Poza nimi, wiêksze kompleksy krajobrazów o wysokiej wartoœci wystêpuj¹ na fragmentach Wybrze¿a S³owiñskie- go (szczególnie w obrêbie S³owiñskiego Parku Narodowego), Wysoczyzn: ¯arnowieckiej i Polanowskiej oraz Borów Tucholskich (czêœæ po³udniowo-wschodnia). Œrednie wartoœci krajobrazowe reprezentuj¹ na wiêkszoœci terytorium: Równina Charzykowska, Dolina Gwdy, Bory Tucholskie, Pojezierze Krajeñskie, Wysoczyzna Polanowska, Pobrze¿e Kaszubskie, Mierzeja Wiœlana, ¯u³awy Elbl¹skie (w czêœci le¿¹cej w granicach województwa pomorskiego), wschodnia czêœæ Wybrze¿a S³owiñskiego (pomiêdzy £eb¹ a Jastrzêbi¹ Gór¹), wschodnia czêœæ Pojezierza Kaszubskiego. Najni¿sze walory krajobrazowe cechuj¹ suburbanizuj¹c¹ siê strefê podmiejsk¹ na zachód od miast aglomeracji trójmiejskiej oraz Prado- linê Kaszubsk¹ w obrêbie Gdyni i Rumi. W uk³adzie administracyjnym, najbardziej wartoœciowe krajobrazy wystêpuj¹ w powiatach (ryc. 7): malborskim, sztumskim (gmina Miko³ajki Pomorskie, czêœciowo Stary Dzierzgoñ i Sztum), tczewskim (gmina Subkowy, czêœciowo Pelplin i Tczew), gdañskim (gmina Tr¹bki Wielkie, czêœciowo Pszczó³ki i Pruszcz Gdañski), wejherowskim (czêœcio- wo gmina Choczewo, Gniewino i £êczyce), lêborskim (czêœciowo gminy Wicko i Cewice), koœcierskim (gmina Nowa Karczma, czêœciowo gmina Koœcierzyna, Liniewo i Dziemia- ny). Oprócz wymienionych jednostek administracyjnych bardzo wysok¹ wartoœæ krajobrazu stwierdzono w znaczniejszych powierzchniowo czêœciach gmin: Smêtowo Graniczne, Prabuty, Kwidzyn, Nowy Dwór Gdañski, Puck, Somonino, Dêbnica Kaszubska, Kêpice. Wysoka wartoœæ zasobów krajobrazowych charakteryzuje znaczne czêœci powiatów: s³upskiego (z wyj¹tkiem gminy Ustka i Dêbnica Kaszubska oraz miasta S³upska), bytow-

154 skiego (gminy: Miastko, Ko³czyg³owy, Tuchomie, Bytów i Parchowo), kartuskiego (gminy: Sierakowice, Chmielno, Kartuzy, Somonino, czêœciowo Stê¿yca), gdañskiego (gminy: Przywidz, Suchy D¹b, Cedry Wielkie, czêœciowo Pruszcz Gdañski), kwidzyñskiego (wiêk- szoœæ obszaru), tczewskiego (czêœciowo gminy Morzeszczyn, Gniew i Tczew) i starogardzkiego – czêœæ wschodnia (gminy: Skarszewy, Bobowo, Skórcz, Starogard, Osiek). Krajo- braz o wysokiej wartoœci wystêpuje te¿ w wiêkszej czêœci gmin: Luzino, Nowa Wieœ Lê- borska, Czarne, Liniewo, Stara Kiszewa, Jastarnia, Hel, Stegna, Krynica Morska. Umiarkowan¹ wartoœci¹ zasobów krajobrazowych cechuj¹ siê powiaty: cz³uchowski (z wyj¹tkiem gminy Czarne), chojnicki (poza po³udniow¹ czêœci¹ gminy Chojnice), pucki (gmina Kosakowo i czêœciowo gminy: W³adys³awowo, Krokowa oraz Puck), nowodworski – czêœæ wschodnia (czêœæ gmin: Stegna, Sztutowo, Nowy Dwór Gdañski), koœcierski – czêœæ zachodnia (gminy Lipusz, Karsin, czêœciowo Dziemiany i Koœcierzyna), starogardzki – czêœæ zachodnia (gminy Kaliska, Czarna Woda, Osieczna, czêœciowo Zblewo i Lubichowo), a tak¿e czêœci gmin: Czarna D¹brówka, Trzebielino, Lipnica, Studzienice, ¯ukowo i Linia oraz miast: Gdañska, Gdyni, S³upska, Starogardu Gdañskiego, Lêborka, Koœcierzyny. Najni¿szymi zasobami krajobrazowymi cechuj¹ siê: zachodnia czêœæ Gdañska, pó³nocna czêœæ Gdyni i Rumi, wschodnia czêœæ gminy Szemud oraz fragmenty gminy Wejherowo.

3.3. Identyfikacja i ocena zagro¿eñ zasobów krajobrazowych Rozk³ad przestrzenny ró¿nych typów zagro¿eñ krajobrazu wskazuje na ich wy- raŸn¹ koncentracjê przestrzenn¹ w kilku rejonach województwa pomorskiego, w szcze- gólnoœci: • na terenie i w otoczeniu aglomeracji trójmiejskiej (w s¹siaduj¹cych gminach wiejskich); • w pó³nocnej czêœci województwa, w strefie oddalonej o kilka – kilkanaœcie kilome- trów od brzegu Ba³tyku, w tym równie¿ na obszarach chronionego krajobrazu (za wyj¹tkiem S³owiñskiego Parku Narodowego), na Równinie S³upskiej i WysoczyŸ- nie ¯arnowieckiej; • we wschodniej czêœci województwa, na ¯u³awach Wiœlanych i Pojezierzu I³awskim; • w strefie pojeziernej, w szczególnoœci na Pojezierzu Kaszubskim (ryc. 8). W ponad 1400 jednostkach (65% ich liczby), zajmuj¹cych oko³o 1/3 powierzchni województwa, nie stwierdzono wystêpowania zagro¿eñ obszarowych. W stosunku do powierzchni jednostek, najwiêksze natê¿enie wystêpowania tych zagro¿eñ (sumaryczna powierzchnia zagro¿eñ przekracza powierzchniê jednostki, w której one wystêpuj¹), stwierdzono w pasie nadmorskim od £eby na zachodzie do Jastarni na wschodzie oraz w rejonie Stegny, a tak¿e w podmiejskich strefach podlegaj¹cych suburbanizacji, na zachód od aglomeracji trójmiejskiej, w otoczeniu Rumi, Redy i Wejherowa, Lêborka, S³upska, Malborka i Starogardu Gdañskiego oraz w strefie Pruszcz Gdañski – Tczew. WskaŸnik ten przyjmuje tak¿e wysokie wartoœci w strefie Chojnice – Charzykowy oraz na po³udniowo-wschodnim brzegu jeziora Charzykowskiego. Przeciêtne wartoœci wskaŸnika zagro¿eñ obszarowych charakterystyczne s¹ dla Równiny S³upskiej, Pradoliny Redy i £eby, po³udniowo-zachodniej i pó³nocno-wschodniej czêœci Wysoczyzny ¯arnowieckiej, wschodniej krawêdzi Doliny Kwi- dzyñskiej, okolic Bytowa, Skórcza i nasady Mierzei Helskiej. Zagro¿enia zajmuj¹ce poni¿ej 1/4 powierzchni jednostek wystêpuj¹ na wiêkszoœci obszaru pó³nocnej i wschodniej czêœci województwa oraz Doliny Gwdy, Pojezierzy: Bytowskiego, Krajeñskiego i I³awskiego. Analizowanych zagro¿eñ obszarowych pozbawiona jest wiêkszoœæ Borów Tucholskich, Równiny Charzykowskiej i Trójmiasta, oraz wschodnia czêœæ Wysoczyzny Polanowskiej.

155 Najwiêksze zagêszczenie liniowych zagro¿eñ krajobrazu (wycinka alei przydro¿- nych, regulacja cieków, linie energetyczne) wystêpuje we wschodniej czêœci wojewódz- twa, w szczególnoœci na ¯u³awach Malborskich i Gdañskich. Poza nimi, znaczniejsza ich liczebnoœæ charakteryzuje czêœæ Pojezierza I³awskiego miêdzy Miko³ajkami Pomorskimi a Dzierzgoniem oraz Malborkiem a Starym Targiem, Równinê S³upsk¹, Pradolinê £eby w rejonie £êczyc, zachodnie peryferia Gdañska w strefie granicznej z gminami ¯ukowo i Kolbudy Górne, strefê miêdzy Koœcierzyn¹ a Now¹ Karczm¹ oraz okolice Smêtowa Gra- nicznego i Sadlinek. Obszary o œrednim zagro¿eniu krajobrazu degradacj¹ o charakterze linijnym rozproszone s¹ w ca³ym województwie, koncentruj¹c siê na WysoczyŸnie Dam- nickiej, Pradolinie Redy i £eby, Pobrze¿u Kaszubskim, Pojezierzu Bytowskim, po³udniowej czêœci Pojezierza Kaszubskiego, w Dolinie Kwidzyñskiej oraz na ¯u³awach Elbl¹- skich. Tak¿e w ca³ym regionie rozmieszczone s¹ jednostki krajobrazowe z pojedynczymi zagro¿eniami liniowymi. Najwiêcej jest ich w Borach Tucholskich i na Równinie Charzy- kowskiej, co z regu³y wynika z planów regulacji rzek i lokalizacji linii energetycznych. W ponad 1500 (69%) jednostkach krajobrazowych regionu, zajmuj¹cych oko³o 40% jego powierzchni, nie stwierdzono wystêpowania liniowych zagro¿eñ krajobrazu. Najwiêcej jest ich na Wybrze¿u S³owiñskim, Mierzejach: Helskiej i Wiœlanej, WysoczyŸnie Polanowskiej oraz Pojezierzu I³awskim. Syntetyczna ocena zagro¿eñ zasobów krajobrazowych województwa (ryc. 9) wskazuje, ¿e obszary bardzo silnie zagro¿one koncentruj¹ siê we wschodniej oraz pó³nocno- zachodniej czêœci regionu. Za g³ówne obszary o bardzo silnie i silnie zagro¿onym krajobrazie nale¿y uznaæ: ¯u³awy Wiœlane, Równinê S³upsk¹, Pradolinê Redy – £eby, Dolinê Kwi- dzyñsk¹ oraz Pobrze¿e Kaszubskie. Poza nimi, znaczne obszary silnych zagro¿eñ spotykane s¹ na wiêkszym terytorium w obrêbie: Wysoczyzny Damnickiej, centralnej i wschodniej czêœci Pojezierza Bytowskiego, wschodniej i po³udniowej czêœci Pojezierza Kaszubskiego oraz centralnej i po³udniowej czêœci Pojezierza I³awskiego (w obrêbie województwa pomorskiego). Zagro¿enia o œredniej sile wystêpuj¹ w szczególnoœci na terenie: Doliny Gwdy, Borów Tucholskich, Mierzei Helskiej, pó³nocnej czêœci Pojezierza Kaszubskiego, Pojezie- rza Starogardzkiego, wschodniej czêœci Pojezierza I³awskiego. W uk³adzie administracyjnym (ryc. 9), najsilniej zagro¿one zasoby krajobrazowe znajduj¹ siê na terenie powiatów: malborskiego, gdañskiego (gminy: Suchy D¹b, Cedry Wielkie, Pruszcz), kwidzyñskiego (gminy Sadlinki, Gardeja, czêœciowo Kwidzyn), s³upskiego (gminy: S³upsk, Kobylnica, czêœciowo: Ustka, Potêgowo, Damnica), sztumskiego (gmina Miko³ajki Pomorskie, czêœciowo Stary Targ). Oprócz wymienionych, do silniej zagro¿onych nale¿y tak¿e krajobraz na przewa¿aj¹cych obszarach gmin: W³adys³awowo, Jastarnia, Puck, Kosakowo, Nowa Wieœ Lêborska, ¯ukowo, Bytów, Tuchomie, Nowa Karcz- ma, Smêtowo Graniczne, jak i na znacznych terenach w gminach: Wicko, Choczewo, Kro- kowa, Gniewino, £êczyce, Miastko, Czersk, Przywidz, Tr¹bki Wielkie, Skarszewy, Staro- gard Gdañski, Nowy Dwór Gdañski, Stegna i w mieœcie Gdañsku. Œredni poziom zagro¿e- nia krajobrazu reprezentuj¹ w znacznej czêœci powiaty: nowodworski (gminy: Ostaszewo, Krynica Morska), cz³uchowski (miasto Czarne, gminy: Rzeczenica, Przechlewo), starogardzki (Czarna Woda, Osieczna, Osiek, Lubichowo, Kaliska) i tczewski (gminy: Tczew, Subkowy, Morzeszczyn). Poza wymienionymi jednostkami administracyjnymi, œrednie zagro¿enia krajobrazu dominuj¹ w gminach: G³ówczyce, Szemud, Wejherowo, Miastko, Koœcierzyna, Liniewo, Przodkowo, Pszczó³ki, Sztum i Stary Dzierzgoñ.

156 3.4. Strefy i obszary priorytetowe dla ochrony i kszta³towania zasobów krajobrazowych Dokonana charakterystyka i ocena zagro¿eñ krajobrazu województwa pomorskiego, w po³¹czeniu z ocen¹ wartoœci zasobów krajobrazowych, pos³u¿y³a do wskazania stref i obszarów priorytetowych dla realizacji dzia³añ z zakresu ochrony i kszta³towania krajobrazu, a nastêpnie do sformu³owania zakresu metod i zasad ochrony zasobów krajobrazu. Aby te metody i zasady mog³y zostaæ odniesione do konkretnej przestrzeni, wymagaj¹cej zastosowania zró¿nicowanych polityk i instrumentów w zakresie ochrony i kszta³- towania krajobrazu, konieczne by³o zidentyfikowanie obszarów i stref ró¿ni¹cych siê war- toœci¹ zasobów krajobrazowych oraz iloœci¹ i intensywnoœci¹ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych te zasoby. Obszary te zidentyfikowano w nastêpuj¹cy sposób: • zestawiono wczeœniej dokonane kompleksowe oceny wartoœci zasobów krajobrazowych (ryc. 7) i stopnia zagro¿enia tych zasobów (ryc. 9), w wyniku czego uzyskano teoretycznie 25 klas terenów posiadaj¹cych okreœlon¹ ocenê wartoœci i zagro¿eñ krajobrazu (wed³ug metody pokazanej w tabeli 2). W praktyce, na terenie województwa wystêpuj¹ 24 klasy; • w wyniku analizy zasiêgu 24 wydzielonych klas, zidentyfikowano rozk³ad przestrzenny siedmiu typów stref priorytetowych, w obrêbie których powinno siê ró¿nicowaæ politykê przestrzenn¹ w odniesieniu do ochrony i kszta³towania krajobrazu (ryc. 10); • w oparciu o zasiêg typów stref priorytetowych i proporcje rozmieszczenia ich powierzchni w ró¿nych czêœciach województwa, uzupe³niony informacj¹ o wystêpo- waniu krajobrazów epizodycznych, wydzielono 49 obszarów priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu (ryc. 10, ryc. 18), cechuj¹cych siê zró¿nicowanym tempem podjêcia dzia³añ, ich zakresu oraz intensywnoœci ochrony i kszta³towania zasobów krajobrazowych. Wydzielaj¹c obszary priorytetowe kierowano siê szczególnie: wystêpowaniem cennych zasobów i walorów krajobrazowych oraz licznych i intensywnych zagro¿eñ w stosunku do krajobrazu, po³o¿eniem w s¹siedztwie obszarów o silnie przekszta³conym krajobrazie, np. na zapleczu aglomeracji trójmiejskiej, a tak¿e wystêpowaniem krajobrazów epizodycznych. Charakterystyka powierzchni i zasiêgu stref priorytetów na terenie wojewódz- twa zosta³a przedstawiona w tabeli 3.

157 Tabela 3. Syntetyczna charakterystyka stref priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu województwa pomorskiego

Wartoœæ Zagro¿enia Liczba Powaierz- krajo-brazu krajobrazu jednostek chnia (km2) Obszar wystêpowania Strefa w województwiae pomorskim

1 wybitna, bardzo silne, 15 1290,7 ¯u³awy Malborskie i pd. czêœæ Gdañskich (pow. mal- bardzo silne lub borski, gm. Cedry Wlk, Suchy D¹b), Poj. Starogardz- wysoka lub umiarkowa- kie (gm. Subkowy, Pelplin, Smêtowo Gran.), pd. wysoka ne czêœæ Poj. Kaszubskiego (gm. Nw. Karczma, Somo- nino, Liniewo, Skarszewy), Równ. S³upska (gm. Ko- bylnica, Ustka, S³upsk), Poj. I³awskie (Sztum, Mi- ko³ajki Pom., Sadlinki), fragm. gmin: Choczewo, Gniewino, £êczyce, Puck

2 wybitna umiarkowa- 33 653,6 wiêksze fragmenty gmin: Kêpice, Ko³czyg³owy, lub ne Dêbnica Kasz., Czarne, Bytów, Cewice, Linia, Sie- bardzo lub doœæ rakowice, Kartuzy, Przywidz, Tr¹bki Wlk., Stary wysoka s³abe Targ, Dzierzgoñ, Stary Dzierzgoñ

3 wybitna, bardzo s³abe 216 903,4 Poj. I³awskie (gm.Miko³ajki Pom., Stary Dzierzgoñ), bardzo pd. czêœæ Poj. Kaszubskiego (gm. Tczew, Pszczó³ki, wysoka lub Pruszcz Gd., Tr¹bki Wlk.), Wys. ¯arnowiecka (gm. wysoka Wicko, Choczewo), fragmenty gmin: Dêbnica Kasz., Puck, £êczyce, Cewice, Dziemiany, Kêpice)

4 wysoka lub bardzo silne 107 2758,8 znaczne obszary, g³ównie w zach. i pn. czêœci woje- umiarko- lub silne wództwa, g³ównie: Poj. Bytowskie, Wys. Damnic- wana ka, Pradolina Redy-£eby, Równina Charzykowska, Wybrze¿e S³owiñskie, Pobrze¿e Kaszubskie oraz pn. ¯u³awy, Dolina Kwidzyñska i Pojezierze I³awskie

5 wysoka lub umiarkowane 499 7103,8 Strefa zajmuje ok. 40% obszaru województwa, roz- umiarko- lub doœæ proszona na ca³ym jego terytorium, najwiêksze kon- wana s³abe centracje w: Borach Tucholskich, Poj. Krajeñskim, Poj. Kaszubskim i Starogardzkim, M. Helskiej, na Wys. Polanowskiej, Dolina Gwdy

6 umiarko- doœæ 1252 4866,2 Strefa zajmuje ponad 25% obszaru regionu, g³ów- wana s³abe lub nie w czêœci zach. (Wys. Polanowska, Równina bardzo s³abe Charzykowska, Poj. Krajeñskie) i pn. (Wyb. S³o- wiñskie, Wys. ¯arnowiecka, Mierzeja Wiœlana)

7 niska – od bardzo 78 203,1 Pradolina Kaszubska (Gdynia, Rumia), strefa krajobraz silnych Chwaszczyno–¯ukowo na zach. od aglomeracji trój- zdekompo- do bardzo miejskiej, peryferia Lêborka, S³upska, Starogardu, nowany s³abych Czerska, Port Gdañski, SE ¯arnowiec

158 W celu syntetycznego i przejrzystego wskazania czêœci województwa, w których najpilniejsze jest podjêcie ró¿norodnych dzia³añ z zakresu ochrony i kszta³towania krajobrazu, przeprowadzono analizê zasiêgu stref priorytetowych, której efektem by³o wydzie- lenie 49 (I – XLIX) obszarów priorytetowych. Zajmuj¹ one oko³o po³owy obszaru województwa i z racji rozk³adu wartoœci i zagro¿eñ krajobrazu koncentruj¹ siê we wschodniej i pó³nocnej czêœci województwa pomorskiego, chocia¿ pojedyncze obszary priorytetowe po³o¿one s¹ tak¿e w pozosta³ych czêœciach regionu. Wszystkie obszary zosta³y szczegó³owo scharakteryzowane w formie katalogu w rozdziale 5 niniejszego opracowania. Uwzglêdniony w nim zestaw dzia³añ z zakresu ochrony i kszta³towania krajobrazu obejmuje: 1. zakaz lub zdecydowane ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elemen- tów – dominant technicznych (linii przesy³owych wysokiego napiêcia, masztów telefonii komórkowej i si³owni wiatrowych); 2. koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; 3. zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; 4. zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; 5. zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; 6. koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla wnêtrza krajobrazowego, pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; 7. bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego; 8. koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; 9. ochronê ekspozycji b¹dŸ poprawê wyeksponowania obiektów zabytkowych; 10. ochronê ekspozycji b¹dŸ poprawê wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; 11. utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; 12. kontynuacjê zwartoœci wizualnej w krajobrazie w planach zagospodarowania przestrzennego; 13. zachowanie i rewitalizacjê œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego; 14. zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; 15. zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; 16. zakaz lub silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; 17. zakaz lub silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; 18. ochronê, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; 19. ochronê, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym;

159 20. wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; 21. zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Obok wy¿ej wymienionych dzia³añ z zakresu ochrony i kszta³towania krajobrazu, zaproponowano tak¿e obszarowe formy jego ochrony. W tym celu zidentyfikowano istniej¹ce i wczeœniej proponowane w innych opracowaniach formy ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego (ryc. 11), skonfrontowano ich lokalizacjê z zasiêgiem ob- szarów priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu w celu potwierdzenia zgod- noœci zasiêgu wczeœniej ustanowionych lub proponowanych form z priorytetami ochrony lub te¿ stwierdzenia braków w istniej¹cej lub postulowanej sieci obszarów chronionych a nastêpnie zaproponowano nowy zasiêg proponowanych form ochrony obszarowej i innych dzia³añ na rzecz kszta³towania krajobrazu (ryc. 12). Wœród form ochrony krajobrazu przyrodniczego uwzglêdniono: parki narodowe, wybrane rezerwaty przyrody (krajobrazowe), parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe. Dodatkowo uwzglêdniono strefy priorytetowe krajowego programu rolno-œrodowiskowego, którego realizacja tak¿e przyczynia siê do zachowania przyrodniczych elementów otwartych krajobrazów wiejskich. Wœród form ochrony krajobrazu kulturowego uwzglêdniono: parki kulturowe, wpisy obszarowe do rejestru za- bytków uk³adów urbanistycznych (miejskich) i ruralistycznych (wiejskich), a tak¿e rezerwaty kulturowe, proponowane w latach 90. na podstawie poprzednio obowi¹zuj¹cej ustawy o ochronie dóbr kultury, nie uwzglêdnione jednak przez aktualnie obowi¹zuj¹c¹ ustawê. Dodatkowo zaproponowano strefy ochrony ekspozycji krajobrazowej i powi¹- zañ widokowych, jako szczególny sposób ochrony krajobrazu, który mo¿na uregulowaæ np. wpisami do dokumentów planistycznych: studiów uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, wojewódzkiego i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, jak równie¿ planów ochrony parków narodowych, krajobrazowych lub rezerwatów przyrody. Analiza rodzajowa i powierzchniowa form ochrony krajobrazu wskazuje na domina- cjê form utworzonych na podstawie ustawy o ochronie przyrody na formami uwzglêdnio- nymi w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (ryc. 11). Wœród tych ostatnich istniej¹ tylko obszarowe wpisy do rejestru zabytków zespo³ów urbanistycznych i ruralistycznych, natomiast nie utworzono ¿adnego parku kulturowego, a wczeœniej rezerwatu kulturowego. Zdecydowana wiêkszoœæ wpisanych do rejestru zabytków uk³adów koncentruje siê na terenie dawnego województwa gdañskiego, w strefie nadmorskiej oraz na Poje- zierzu Starogardzkim i w Borach Tucholskich. Nieliczne po³o¿one s¹ tak¿e na ¯u³awach Malborskich i na Pojezierzu I³awskim. WyraŸny niedobór form ochrony krajobrazu przyrodniczego zaznacza siê w ca³ej zachodniej czêœci regionu (poza Parkiem Krajobrazowym Dolina S³upi) oraz w czêœci wschodniej (poza Parkiem Krajobrazowym Mierzeja Wiœlana) – szczególnie na ¯u³awach Wiœlanych i Pojezierzu I³awskim. Nieznacznej ochronie podlega tak¿e Pojezierze Starogardzkie i znaczna czêœæ Wysoczyzny ¯arnowieckiej. W woje- wództwie pomorskim utworzono 3 strefy priorytetowe krajowego programu rolno-œrodo- wiskowego: w czêœci pó³nocnej Pobrze¿a S³owiñskiego i Gdañskiego, w centrum woje- wództwa – Centraln¹ Pojeziern¹ i – na po³udniu Borów Tucholskich i Równiny Charzy- kowskiej. Wiêkszoœæ terytorium tych stref pokrywa siê z wczeœniej wymienionymi obszarami ochrony przyrody.

160 Doœwiadczenia ostatniego 15-lecia pokazuj¹, ¿e kluczow¹ kwesti¹ dla ochrony krajobrazu jest skutecznoœæ dzia³añ, wynikaj¹ca m.in. z zakresu przepisów prawnych, które umo¿liwiaj¹ prowadzenie konkretnych dzia³añ na rzecz ochrony i kszta³towania krajobrazu. Sukcesywne ograniczanie instrumentów prawnych z zakresu ochrony œrodo- wiska, przyrody, planowania zagospodarowania przestrzennego i budownictwa, które mog³yby sprzyjaæ ochronie krajobrazu, jak i nieskutecznoœæ egzekucji tych ograniczonych przepisów, powoduj¹ w ostatnich latach, pomimo du¿ego zasiêgu obszarów chronionych, stale postêpuj¹c¹ dewastacjê krajobrazu, zarówno na terenach miejskich, podmiejskich, jak i na otwartych terenach rolniczych, szczególnie najbardziej atrakcyjnych wizualnie, przyci¹gaj¹cych inwestorów mieszkalnictwa i zabudowy rekreacyjnej, a na- stêpnie ca³ej zwi¹zanej z tymi inwestycjami infrastruktury towarzysz¹cej. Z powy¿szego wynika, ¿e w najbli¿szym latach dzia³ania w zakresie ochrony krajobrazu powinny siê koncentrowaæ na zmianie przepisów prawnych a nastêpnie ich pe³nym egzekwowaniu, jak i na poprawie jakoœci projektowania w zakresie planowania przestrzennego i archi- tektonicznego. Nie oznacza to oczywiœcie rezygnacji z prób powo³ania kolejnych obsza- rów chronionych, szczególnie na podstawie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, których jest zdecydowanie za ma³o. W zwi¹zku z koniecznoœci¹ uzupe³nienia sieci obszarów konserwatorskiej ochrony krajobrazu o formy mo¿liwe do utworzenia na podstawie ustawy o ochronie przyrody oraz ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, kieruj¹c siê propozycjami wcze- œniej przedstawionymi przez innych autorów oraz formu³uj¹c w³asne propozycje, stworzo- no listê obszarów postulowanych do ochrony krajobrazu. Obejmuje ona 157 pozycji (ryc.12), wœród których znalaz³y siê propozycje utworzenia w ca³oœci lub powiêkszenia istniej¹- cych: parków krajobrazowych (10), otulin parków krajobrazowych (1), obszarów chronionego krajobrazu (35), zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych (6), parków kulturowych (21), rezerwatów kulturowych (25), wpisów obszarowych do rejestru zabytków (54), stref ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych, stref priorytetowych Programu Rolno-Œro- dowiskowego (5). W uk³adzie jednostek administracyjnych, najwiêksza powierzchnia i liczba proponowanych obszarów ochrony krajobrazu, znajduje siê w powiatach (ryc.12): malborskim (wszystkie gminy powiatu), nowodworskim (w wyj¹tkiem gminy Krynica Morska), s³up- skim (wszystkie gminy powiatu – najmniej propozycji w gminach Smo³dzino i G³ówczy- ce), bytowskim (g³ównie gminy: Bytów, Miastko, Tuchomie, Studzienice, Parchowo), wejherowskim (g³ównie gminy: Linia, £êczyce, Choczewo), gdañskim (Tr¹bki Wielkie, Ce- dry Wielkie, Suchy D¹b), tczewskim (wszystkie gminy powiatu), starogardzkim (gminy: Skarszewy, Smêtowo Graniczne), kwidzyñskim (wszystkie gminy powiatu), sztumskim (w szczególnoœci gminy: Miko³ajki Pomorskie, Sztum, Stary Targ, Dzierzgoñ). Najmniej propozycji utworzenia nowych obszarów ochrony krajobrazu dotyczy miast aglomeracji trójmiejskiej i S³upska, a tak¿e powiatów: chojnickiego, cz³uchowskiego oraz koœcierskiego (poza jego czêœci¹ wschodni¹), a tak¿e takich gmin poza terenem tych po- wiatów, jak: ¯ukowo, Kaliska, Zblewo, Trzebielino i Ko³czyg³owy. Brak propozycji na tych obszarach wynika b¹dŸ to ze stosunkowo niskiej wartoœci i ma³ego zagro¿enia ich krajobrazu, b¹dŸ z wczeœniejszego utworzenia w ich obrêbie obszarów chronionych, któ- rych celem jest zachowanie zasobów krajobrazu. Wszystkie te obszary zosta³y wymienione w formie katalogu (rozdzia³ 5), obejmuj¹- cego charakterystykê wartoœci i zagro¿eñ krajobrazu, a tak¿e zestawy dzia³añ z zakresu

161 ochrony i kszta³towania, zalecane ze wzglêdu na specyfikê danego obszaru, w tym propozycje nowych obszarów wymagaj¹cych ochrony, ze wzglêdu na wartoœæ lub zagro¿enia krajobrazu.

162 4. ZASOBY KRAJOBRAZOWE METROPOLII TRÓJMIEJSKIEJ

4.1. Modyfikacja metody dla potrzeb studiów metropolitalnych Kolejn¹ czêœæ opracowania stanowi uszczegó³owienie problematyki poruszanej powy¿ej dla ca³ego województwa, w odniesieniu do obszaru metropolii trójmiejskiej. Nie polemizuj¹c z zasadnoœci¹ stosowania terminu „metropolia” w odniesieniu do Trójmiasta i jego otoczenia, przyjêto obszar metropolii za „Raportem o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego” (2005), uwzglêdniaj¹c trzy podstawowe strefy metropolii: • centrum metropolii (Gdañsk, Gdynia, Sopot); • pozosta³y obszar metropolii (Rumia, Reda, Wejherowo, Pruszcz Gdañski, Tczew, ¯ukowo i gminy wiejskie: Kosakowo, Wejherowo, Szemud, ¯ukowo, Kolbudy i Pruszcz Gdañski); • otoczenie metropolii (miasta: Puck, Kartuzy i gminy: Puck, Luzino, Przodkowo, Kartuzy, Somonino, Przywidz, Tr¹bki Wlk., Tczew, Pszczó³ki, Suchy D¹b, Cedry Wlk., Stegna). Zasiêg metropolii zosta³ dla potrzeb niniejszego studium nieco zmodyfikowany. Wy³¹- czono z niej skrajnie zachodni¹ czêœæ gminy Kartuzy, w rejonie Staniszewa i Mirachowa (z dominacj¹ lasów), uznaj¹c, ¿e nie podlega ona istotnemu oddzia³ywaniu Trójmiasta, a w³¹- czono W³adys³awowo i gminy Mierzei Helskiej: Jastarniê i Hel, ze wzglêdu na zachodz¹ce tam silne procesy transformacji krajobrazu zwi¹zane g³ównie z zainwestowaniem turystycznym, odbywaj¹ce siê w znacznym stopniu ze wzglêdu na bliskoœæ aglomeracji trójmiejskiej. Przedstawiony podzia³ wewnêtrzny metropolii ma charakter administracyjny i nie jest przystosowany do analiz dotycz¹cych krajobrazu, którego cechy s¹ s³abo zale¿ne od przebiegu granic miast i gmin wiejskich. Dlatego, dla potrzeb opracowania konieczna by³a modyfikacja sposobu wewnêtrznego podzia³u metropolii na strefy, któr¹ przeprowadzono kieruj¹c siê przede wszystkim wystêpowaniem aktualnych i potencjalnych funkcji pe³nionych przez ró¿ne czêœci tego obszaru, ze szczególnym naciskiem na funkcje transurbacyjne (zabudowa mieszkalna i jej towarzysz¹ca) oraz na funkcje rekreacyjne spe³niane na terenach otwartych. Przyjêto istnienie czterech g³ównych stref (ryc.13): 1. zurbanizowanej (miejskiej) – obejmuj¹cej historyczne tereny centrów miast oraz ich zainwestowane otoczenie, jak i zwarte kompleksy zabudowy na peryferiach miast zrealizowane do koñca ubieg³ego stulecia; 2. aktualnej suburbanizacji – obejmuj¹ce obszary na peryferiach miast oraz w s¹siaduj¹cych z miastami gminach wiejskich, w których w ostatnich dwóch dekadach nastêpuj¹ procesy intensywnego zainwestowania, g³ównie o charakterze mieszka- niowym i us³ugowym; 3. potencjalnej suburbanizacji – na których w ostatnich kilku latach pojawiaj¹ siê pierwsze sygna³y o rozpoczynaj¹cych siê procesach rozlewania zabudowy, w postaci podzia³ów gruntów rolnych i ich przekwalifikowywania na dzia³ki budowlane, a tak¿e powstawania inicjalnej nowej zabudowy; 4. rolniczo-leœno-rekreacyjnej – w której przewa¿aj¹ce obszary zajmuj¹ lasy, grunty rolne dobrej jakoœci (podlegaj¹ce ochronie), du¿e kompleksy jeziorne, tereny mo-

163 krad³owe, przyrodnicze obszary chronione o wysokim re¿imie ochronnym; na wiêk- szoœci z nich mo¿liwy jest aktywny wypoczynek, przy czym nie powinny one w przewadze podlegaæ intensywnemu zagospodarowaniu, zarówno o charakterze osadniczym, jak i turystycznym. W celu delimitacji tych stref konieczne by³o przeprowadzenie uszczegó³owionej analizy obszaru metropolii, któr¹ przeprowadzono w oparciu o mapy topograficzne w skali 1:50.000 w uk³adzie 1992, zaktualizowane w pocz¹tku obecnej dekady, a tam gdzie ich nie opracowano, dokonano tego na podstawie map w skali 1:10.000. W trakcie analizy zwró- cono uwagê na takie strukturalne elementy przyrodnicze obszaru, takie jak: doliny g³ów- nych cieków, jeziora, lasy, najbardziej ¿yzne gleby rolnicze, mokrad³a. Obszary te, o ile jeszcze dotychczas nie zosta³y zainwestowane, uznano za konieczne do utrzymania aktualnie pe³nionych funkcji i w wiêkszoœci w³¹czono do IV z wymienionych wy¿ej stref. Wziêto tak¿e pod uwagê tereny zabudowane, szczególnie te zrealizowane w ostatniej dekadzie, gdy¿ wiêkszoœæ z nich po³o¿ona jest na peryferiach miast i w s¹siaduj¹cych gminach, bêd¹c œwiadectwem zachodz¹cej tam suburbanizacji. Tam, gdzie jeszcze dotychczas przejawy zainwestowania s¹ s³abe, a warunki przyrodnicze w szczególny sposób nie ograniczaj¹ mo¿liwoœci zabudowy (tereny s¹ równinne, bezleœne, ze s³abymi glebami mineralnymi i nie podlegaj¹ce szczególnym re¿imom ochronnym) uznano, ¿e mo¿liwa jest transformacja krajobrazu (oczywiœcie prowadzona wed³ug okreœlonych zasad i podlegaj¹ca okreœlonym ogra- niczeniom) i zaliczono je do strefy III – potencjalnej suburbanizacji. Ze wzglêdu na potrzebê bardziej szczegó³owego ujêcia problematyki wartoœci, zagro¿eñ i ochrony krajobrazu w obrêbie obszaru metropolitalnego, ni¿ to uczyniono dla ca³ego województwa, kryteria oceny tych aspektów zosta³y w pewnym stopniu zmodyfiko- wane, przede wszystkim uzupe³nione. W zakresie elementów przyrodniczych, dodatkowo uwzglêdniono wystêpowanie (ryc. 14): • kompleksów leœnych o powierzchniach nie mniejszych ni¿ 10 ha; • jezior zajmuj¹cych nie mniej ni¿ 1 ha powierzchni; • wyraŸnie zaznaczaj¹cych siê w fizjonomii terenu dolin rzecznych. O ile w skali ca³ego województwa kompleksy leœne nie zosta³y ocenione jako posiadaj¹ce szczególnie wysok¹ wartoœæ wizualno-estetyczn¹ w krajobrazie, ze wzglêdu na swoj¹ monotoniê, to na obszarze metropolii – w sytuacji gdy wiêkszoœæ jej obszaru podlega inten- sywnym procesom transformacji krajobrazu, zachodz¹cej g³ównie pod wp³ywem suburbanizacji – uznano, ¿e lasy s¹ istotnym elementem urozmaicaj¹cym krajobraz i podwy¿szaj¹- cym jego wartoœæ. Podobnie w odniesieniu do jezior – wœród których w ca³ym wojewódz- twie uwzglêdniono tylko jeziora lobeliowe – w metropolii w ocenie wartoœci walorów krajobrazowych uwzglêdniono wszystkie zbiorniki o powierzchni ponad 1 ha. W odniesieniu do rzeŸby terenu, w metropolii ograniczono siê do wyznaczenia najbardziej czytelnych w krajobrazie dolin rzecznych, które mo¿na uznaæ za kreuj¹ce atrakcyjnoœæ krajobrazu ze wzglêdu na ukszta³towanie terenu. W odniesieniu do elementów ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej, dodatkowo w stosunku do cech uwzglêdnionych dla ca³ego województwa, kryteria oceny wartoœci krajobrazu poszerzono o (ryc. 14): dobrze zachowane dolinne wnêtrza krajobrazowe na krawêdzi wysoczyzny Pojezierza Kaszubskiego, drogi pejza¿owe (dodatkowe ci¹gi widokowe), punkty widokowe i historyczne komponowane lunety widokowe. Podobnie jak w przypadku elementów przyrodniczych, tak¿e i te elementy, o ile ich rozmiary by³y zbyt ma³e w skali obszaru ca³ego województwa, to w obrêbie metropolii ich rola jest znacz-

164 nie wiêksza. Doliny na krawêdzi wysoczyzny s³abo wyró¿nia³y siê w obrêbie typów rzeŸby zdelimitowanych w skali ca³ego regionu, jednak w obrêbie metropolii, a szczególnie aglomeracji trójmiejskiej ich znaczenie krajobrazowe jest powszechnie uznawane i niepodwa- ¿alne. Tak¿e miejsca po³o¿one wy¿ej lub ci¹gi, z których mo¿na obserwowaæ rozleg³e widoki, wœród których w czêœci ogólnowojewódzkiej uwzglêdniono tylko najwa¿niejsze obiekty, w skali metropolii wymaga³y uszczegó³owienia. Ostatnia grupa elementów, o które poszerzono kryteria oceny wartoœci zasobów krajobrazowych metropolii, to komponowane zespo³y przestrzenne, które nie nale¿a³y do ¿adnego z typów obiektów kulturowych uwzglêd- nionych dla ca³ego województwa, a w skali metropolii wymagaj¹ uwzglêdnienia. Nale¿¹ do nich zespo³y rezydencjonalne, pa³acowo-parkowe lub kalwaryjne. Wystêpowanie wymienionych wy¿ej grup elementów wp³ywa na modyfikacjê, z regu³y podwy¿szenie, oceny wartoœci zasobów krajobrazowych. Podobnie jak w ca³ym wo- jewództwie, podstawowe pole tej oceny stanowi³y jednostki krajobrazowe, których liczba w metropolii ogranicza siê do oko³o 478, podczas gdy pe³na ich liczba w regionie wynosi³a ponad 2200. W metropolii w celach oceny pos³ugiwano siê tymi samymi jednostkami, co w ca³ym województwie. W celu modyfikacji oceny wartoœci zasobów krajobrazowych, do wczeœniej okreœlonej oceny (ryc.7), dodawano punkty wynikaj¹ce z wystêpowania uzupe³- niaj¹cych kryteriów: gdy w jednostce wyst¹pi³ las, jezioro lub dolina rzeczna. Za ka¿d¹ z tych cech dodawano po jednym punkcie, natomiast gdy wyst¹pi³y elementy ekspozycji lub kompozycji krajobrazowej czy te¿ komponowane zespo³y przestrzenne, za ka¿dy obiekt ocena wzrasta³a o jeden. Ca³kowita suma punktów mo¿e wynosiæ dwadzieœcia lub wiêcej, jednak w praktyce nie przekroczy³a ona w obrêbie metropolii 10 punktów, a wiêc wartoœæ najatrakcyjniejszych krajobrazów na obszarze metropolii jest mniejsza ni¿ w najbardziej atrakcyjnych krajobrazowo fragmentach województwa. Nale¿y te¿ pamiêtaæ, ¿e ze wzglê- du na zastosowanie dodatkowych kryteriów, mo¿liwoœci porównania ocen wartoœci zaso- bów krajobrazowych dokonanych dla województwa i metropolii, s¹ czêœciowo ograniczone. Otrzymany zakres punktów, wynosz¹cy od 1 do 10, zosta³ ze wzglêdów praktycznych podzielony na piêæ zagregowanych przedzia³ów oceny wartoœci zasobów krajobrazowych, od zasobów bardzo niskich (E – 1-2 punkty) do wybitnych zasobów krajobrazowych (A – 9–10 punktów). Rezultaty dokonanej oceny przedstawiono na ryc. 15. Podobnie uznano, ¿e modyfikacji powinna tak¿e podlegaæ metoda oceny zagro¿eñ krajobrazu metropolii, jednak nie podjêto próby identyfikacji kolejnych czynników zagra- ¿aj¹cych krajobrazowi. Uznano natomiast, ¿e g³ównym czynnikiem zagra¿aj¹cym krajobrazowi tego obszaru jest zainwestowanie, realizowane przede wszystkim w ramach proce- sów suburbanizacji, a tak¿e stopieñ rozwoju tkanki osadniczej i infrastrukturalnej. Przyjê- to, ¿e wczeœniej zdelimitowane cztery g³ówne strefy metropolii, cechuj¹ siê wzglêdnym wewnêtrznym podobieñstwem aktualnego przebiegu tych procesów i w zwi¹zku z tym uznano, ¿e najwiêksze zagro¿enia dla zasobów krajobrazowych wystêpuj¹ w strefie II – aktualnej suburbanizacji, nieco ni¿sze w strefie I – miejskiej, jeszcze ni¿sze w strefie III – potencjalnej suburbanizacji, a najni¿sze w strefie IV. Uwzglêdnienia tych procesów w ocenie zagro¿eñ krajobrazu na obszarze metropolii dokonano w ten sposób, ¿e do koñcowej oceny zagro¿eñ sformu³owanej na poziomie studiów prowadzonych dla ca³ego wojewódz- twa (ryc.9) dodano 3 punkty w jednostkach krajobrazowych wystêpuj¹cych w strefie II, 2 punkty dla jednostek ze strefy I, a 1 punkt ze strefy III. Dla jednostek krajobrazowych po³o¿onych w strefie IV, czyli rolniczo-leœno-rekreacyjnej, ocena pozosta³a taka sama, jak¹ sformu³owano na poziomie ca³ego regionu. W zwi¹zku z uwzglêdnieniem tego kryterium,

165 ocena zagro¿enia zasobów krajobrazowych znacznie wzros³a – dla ca³ego regionu wynosi- ³a maksymalnie 8, a w metropolii 11. Stopieñ zagro¿enia krajobrazu okreœlono docelowo w piêciu klasach, od zagro¿eñ bardzo s³abych lub ich braku (V – 0 punktów) do bardzo silnych (I – 8-11 punktów). Nastêpnym krokiem, podobnie jak w czêœci studium dotycz¹cej ca³ego wojewódz- twa, by³o skonstruowanie matrycy, wed³ug schematu przedstawionego w tabeli 2. W ten sposób uzyskano teoretycznie 25 typów stref o zró¿nicowanej wartoœci zasobów krajobrazowych i natê¿eniu procesów degradacyjnych. W praktyce na obszarze metropolii nie wyst¹pi³y trzy z tych typów: AI, o najwartoœciowszym i najsilniej zagro¿onym krajobrazie, oraz AV, z najwartoœciowszym ale najs³abiej zagro¿onym krajobrazem, a tak¿e typ BI. Typy te zosta³y po³¹czone wed³ug kryterium podobieñstwa w siedem kategorii, które odpowiadaj¹ strefom, w których powinna byæ realizowana zró¿nicowana polityka ochrony i kszta³towania krajobrazu. Ostatnia czêœæ dotyczy sposobów kszta³towania i ochrony krajobrazu w obrêbie metropolii. Zalecenia sformu³owano w uk³adzie wymienionych na pocz¹tku tego rozdzia³u czterech g³ównych stref funkcjonalnych metropolii, gdy¿ w zale¿noœci od stopnia rozwoju struktury zagospodarowania przestrzennego, zakres dzia³añ powinien byæ zró¿nicowany. Podjêto tak¿e próbê sformu³owania zakresu dzia³añ ochronnych odnosz¹cych siê do po- szczególnych czêœci metropolii (tabela 4), nawi¹zuj¹cych do siedmiu wymienionych stref polityk w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu.

4.2. Wartoœci i zagro¿enia zasobów krajobrazowych metropolii trójmiejskiej Strefy funkcjonalne metropolii trójmiejskiej zajmuj¹ zró¿nicowan¹ powierzchniê (ryc. 13). Ogólnie strefy 1-3, zwi¹zane z aktualn¹ i potencjaln¹ urbanizacj¹, zajmuj¹ niespe³na po³owê jej obszaru (45,3%), a strefa 4 – rolniczo-leœno-rekreacyjna, po³o¿ona jest na 54,7% obszaru metropolii. Najmniejsza z tych stref – zurbanizowana, zajmuj¹ca 11,6% powierzchni, koncentruje siê w centralnym – po³udnikowym pasie metropolii, na terenie miast aglomeracji, a tak¿e w mniejszych oœrodkach (Kartuzy, ¯ukowo, Puck, W³adys³awowo), jaki i w ³¹cz¹cych je pasmach zainwestowania. Oprócz nich wystêpuje tak¿e w pasie nadmorskim, gdzie jest zwi¹zana z urbanizacj¹ o charakterze turystycznym. Strefa aktualnej suburbanizacji o powierzchni 454 km2 (15,2% obszary metropolii) rozci¹ga siê g³ównie na zachód od Trójmiasta w gminach Wejherowo, Szemud, ¯ukowo, Kolbudy oraz w pasie miêdzy Prusz- czem Gdañskim a Tczewem, jak i na pó³noc od Gdyni, Rumi i Redy w gminach Kosakowo i Puck. W nieco mniejszym stopniu procesy suburbanizacji zachodz¹ na zachód od Wejhero- wa, g³ównie w gminie Luzino oraz na pó³noc i zachód od Kartuz oraz na wyspie Sobieszew- skiej w Gdañsku. Urbanizacja „turystyczna” wystêpuje g³ównie na po³udnie od Karwi i Ja- strzêbiej Góry oraz w Cha³upach i Jastarni. Strefa potencjalnej suburbanizacji (18,5% obszaru metropolii) znajduje siê g³ównie na zachód od wy¿ej opisanej strefy, w gminach Szemud, Przodkowo i Tr¹bki Wielkie oraz czêœciowo Luzino, Wejherowo, Kartuzy, ¯ukowo, Kolbu- dy, Przywidz, Pruszcz Gdañski i Tczew. W pó³nocnej czêœci metropolii obejmuje ona g³ów- nie gminê Puck. Ostatnia – IV strefa – otwartych krajobrazów wiejskich (w tym leœnych) zajmuje w przewadze peryferia obszaru metropolitalnego i zajmuje przede wszystkim czêœæ zachodni¹ – w przewadze leœno-jeziorno-rolnicz¹, po³o¿on¹ g³ównie w gminach Somonino, Luzino, Szemud, Kartuzy i Przywidz, wschodni¹ – wybitnie rolnicz¹ na ¯u³awach Wiœlanych w gminach: Cedry Wielkie, Stegna, Suchy D¹b i czêœciowo Pruszcz Gdañski oraz pó³nocn¹ – leœno-rolnicz¹ w gminach Puck i Wejherowo. Wyj¹tek stanowi¹ tu, nale¿¹ce do tej strefy

166 lasy oliwsko-wejherowskie, po³o¿one w centrum metropolii i rozdzielaj¹ce tereny zurbanizowane strefy I i II oraz Pradolina Kaszubska (mokrad³a). Przedstawiony obraz rozk³adu przestrzennego zdelimitowanych stref w istotnym stopniu determinuje procesy transformacji krajobrazu tego obszaru i rzutuje na metody jego ochrony. Dla percepcji krajobrazu metropolii trójmiejskiej du¿e znaczenie maj¹ lasy, które zajmuj¹ na jej obszarze powierzchniê zbli¿on¹ do œredniej ogólnopolskiej (oko³o 30%). Szcze- gólne znaczenie posiada kompleks lasów oliwsko-wejherowskich, Puszcza Dar¿lubska na pó³noc od Wejherowa i Redy, lasy Mierzei Helskiej i Wiœlanej, a tak¿e mniejsze kompleksy leœne na Pojezierzu Kaszubskim. Bardzo istotnym czynnikiem urozmaicaj¹cym wartoœæ krajobrazu jest zró¿nicowana rzeŸba terenu. Np. na terenie Gdañska ró¿nica wysokoœci n.p.m. siêga 190 metrów, a niewiele mniejsza jest tak¿e w Gdyni i w pozosta³ych miastach pó³nocnej czêœci aglomeracji. Urozmaicenie rzeŸby zosta³o poœrednio uwzglêdnione w ocenie wartoœci zasobów krajobrazowych poprzez zbadanie rozciêcia terenu dolinami rzecznymi. Jak siê okaza³o, w obrêbie metropolii jest ono szczególnie du¿e na Pojezierzu Kaszubskim – w jego czêœci centralnej na zachód od Gdañska (gminy: Szemud, Przodkowo, ¯ukowo) oraz po³udniowo-wschodniej – na po³udnie od Gdañska (w gminach Kolbudy, Przywidz, Tr¹bki Wielkie, a czêœciowo Pruszcz Gdañski oraz Tczew). Krajobraz tej czêœci wojewódz- twa urozmaicaj¹ tak¿e liczne naturalne zbiorniki wodne, które w szczególnoœci wystêpuj¹ w gminach Kartuzy i Szemud, a w nieco mniejszej liczbie na obszarze gmin: Wejherowo, Kolbudy, Przywidz, Tr¹bki Wielkie i Tczew. Urozmaicenie struktury przyrodniczej metropolii trójmiejskiej przyczynia siê do du- ¿ego bogactwa elementów ekspozycji wizualnej i kompozycji krajobrazowej, które cechuj¹ siê tu du¿ym zagêszczeniem, tak¿e w stosunku do obszaru ca³ego województwa pomorskiego. Wœród wartoœciowych krajobrazowo dolin, rozcinaj¹cych krawêdŸ wysoczyzny Pojezierza Kaszubskiego na terenie miast aglomeracji, uwzglêdniono najmniej przekszta³- cone zainwestowaniem obiekty, takie jak dolina: Radoœci Potoku Jelitkowskiego w Oliwie, Œwie¿ej Wody Potoku Prochowego w Oliwie, Ewy w Oliwie, Potoku Rynarzewskiego w Lasach Oliwskich, Potoku Œwiemirowskiego w Sopocie-Wyœcigach, Swelini (Bernar- dowska) na granicy Sopotu i Gdyni, Marszewskiej Strugi w Gdyni – Chyloni, Zagórskiej Strugi w Rumi i Cedronu w Wejherowie. Kolejny uwzglêdniony element stanowi¹ drogi pejza¿owe, stanowi¹ce równoczeœnie ci¹gi widokowe. Oprócz wczeœniej uwzglêdnionych najwa¿niejszych tego typu obiektów w skali województwa, dodatkowo na terenie metropolii trójmiejskiej za istotne krajobrazowo uznano nastêpuj¹ce drogi: Sopieszyno – Wejherowo, Koleczkowo – Bieszkowice, Nw. Dwór Wejherowski – Wejherowo, Gniewowo – Reda, Zbychowo – Reda, Koleczkowo – Gdynia-Chylonia, Obwodnica Trójmiasta (na odcinkach Karwiny – Chwarzno oraz Chwarz- no – Demptowo, Starzyno – Gnie¿d¿ewo, W³adys³awowo – Jastarnia, Jastrzêbia Góra – Karwia, Jagatowo – Straszyn, Przywidz – Grabowska Huta, Mierzeszyn – Trzepowo, Pruszcz Gdañski – Tczew, Kiezmark – Przegalina, Mikoszewo – Dworek, Tczew – Rybaki i ci¹g Mot³awy do Pruszcza na pó³nocy. Du¿e znaczenie dla postrzegania widoków maj¹ te¿ punkty widokowe, w tym historyczne komponowane tzw. „lunety widokowe”. Najwa¿niejsze z nich to: wzniesienie Góra Zamkowa w Wejherowie, punkt widokowy „Drei Städte Blick” nad parkiem „Stawowie” w Sopocie, wie¿a widokowa na górze Pacho³ek w Oliwie, luneta widokowa „Widok na morze” w programie kompozycyjnym Parku Oliwskiego, punkty widokowe „na morze” z terenów parkowych zespo³ów rezydencjonalnych Dworów przy ulicy Polanki w Oliwie,

167 nieczynna wie¿a widokowa w Gdyni-Red³owie, punkt widokowy z rezerwatu przyrody „Kêpa Red³owska” na Zatokê Gdañsk¹, wzniesienie u wylotu doliny Zagórskiej Strugi w Rumi, wzniesienie w lasach nad Marszewsk¹ Strug¹ w Gdyni-Chyloni, pawilon widokowy w Parku Kolibki w Gdyni-Or³owie, wzniesienie £ysa Góra w Sopocie, miejsce obok „Wzgórza Królowej Marysieñki” w Sopocie. Oprócz wymienionych, wa¿ne w skali metropolii punkty widokowe po³o¿one s¹ tak¿e w: Pucku, Swarzewie, Helu (latarnia), Rozewiu (latarnia) oraz na Górze Sobótce w Rêboszewie i Z³otej Górze w Brodnicy Górnej (gmina Kartuzy). Wœród elementów dziedzictwa kulturowego, wa¿nych dla podniesienia wartoœci krajobrazu metropolii, nale¿y uznaæ komponowane zespo³y przestrzenne, wœród których znajduj¹ siê zespo³y rezydencjonalne, pa³acowo-parkowe czy kalwaryjne. Nale¿¹ do nich: Kal- waria Wejherowska, zespó³ pa³acowo-parkowy Przebendowskich – Keyserlingk’ów w Wejherowie, uk³ad urbanistyczny miasta Wejherowa, zespó³ rezydencjonalny „Stawo- wie” w Sopocie, zespó³ rezydencjonalny „Ludolfino” w Sopocie, pocysterski zespó³ klasz- torno-pa³acowo-parkowy w Oliwie, zespó³ rezydencjonalny „Ernsttal” w Oliwie wraz z kuŸni¹ na Potoku Jelitkowskim, zespó³ rezydencjonalny „Schwabental” w Dolinie Rado- œci (Dwór Oliwski), zespó³ rezydencji przy ulicy Polanki w Oliwie – dwory mieszczañskie I – V, twierdza Wis³oujœcie (szaniec wschodni i zachodni) w Gdañsku. Wartoœæ krajobrazowa wymienionych elementów wp³ynê³a na modyfikacjê oceny wartoœci zasobów krajobrazowych, dokonanej wczeœniej dla ca³ego województwa. Jednak zasadnicze cechy rozk³adu tamtej oceny nie uleg³y zmianie, z wyj¹tkiem wzrostu wartoœci krajobrazowej lasów po³o¿onych na krawêdzi wysoczyzny Pojezierza Kaszubskiego w rejonie Trójmiasta (ryc.15). Jako wybitn¹ oceniono wartoœæ krajobrazu w po³udniowej i centralnej czêœci metropolii trójmiejskiej. W czêœci po³udniowej s¹ to g³ównie tereny wyso- czyznowe Pojezierza Kaszubskiego po³o¿one na po³udniu gmin: Somonino, Przywidz i Pruszcz Gdañski, w centralnej czêœci gminy Tr¹bki Wielkie, w zachodniej czêœci gminy Pszczó³ki i pó³nocnej Tczew. W czêœci centralnej najwybitniejszymi krajobrazami cechuje siê zalesiona krawêdŸ wysoczyzny morenowej po³o¿ona w obrêbie Gdyni, Rumi, Redy i Wejherowa. W tej czêœci metropolii bardzo wysokimi walorami cechuje siê tak¿e kra- wêdŸ wysoczyzny na terenie Gdañska i Sopotu oraz w po³udniowej czêœci gminy Wejhero- wo. Oprócz tych obszarów bardzo wysokie walory krajobrazowe wystêpuj¹ w centralnej i po³udniowej czêœci ¯u³aw Gdañskich, we wschodniej czêœci gminy Tr¹bki Wielkie, wokó³ Kartuz i Somonina, w rejonie Pucka i Starzyna, a tak¿e na Mierzei Helskiej. Wysokie walory cechuj¹ pozosta³¹ czêœæ ¯u³aw Gdañskich i czêœæ ¯u³aw w gminie Stegna, zachodni¹ i pó³nocn¹ czêœæ gminy Puck oraz prawie ca³¹ zachodni¹ czêœæ metropolii w obrêbie Poje- zierza Kaszubskiego oraz po³udnie gminy Tczew. Ni¿sze w skali metropolii walory, koncentruj¹ siê na zachodnim zapleczu Trójmiasta, w gminach Szemud i ¯ukowo, a tak¿e czêœciowo na terenie miast (Gdañsk, Gdynia, Rumia, Reda, Tczew). Najwiêkszy taki obszar znajduje siê w Pradolinie Kaszubskiej, a tak¿e na s¹siaduj¹cej z ni¹ od pó³nocnego wschodu Kêpie Oksywskiej. Znaczny obszar o umiarkowanej wartoœci krajobrazu znajduje siê tak¿e w po³udniowej czêœci gminy Puck. Do tej grupy zaliczono tak¿e krajobraz Mie- rzei Wiœlanej, w szczególnoœci jej czêœci po³o¿onej na Wyspie Sobieszewskiej. Generalnie, przewa¿aj¹ca czêœæ metropolii trójmiejskiej cechuje siê wysokimi i bardzo wysokimi zasobami krajobrazowymi, przy czym najwy¿sze s¹ one w czêœci po³udniowej obszaru, nieco ni¿sze w pó³nocnej a najni¿sze w centralnej. Na wielu obszarach metropolii krajobraz podlega znacznej degradacji, przy czym dominuj¹cym czynnikiem jego przeobra¿eñ jest suburbanizacja, czyli proces „rozlewania”

168 siê zabudowy miejskiej, a tak¿e urbanizacja „turystyczna” wystêpuj¹ca przede wszystkim na wybrze¿u Ba³tyku oraz z nieco mniejszym natê¿eniem na Pojezierzu Kaszubskim. Ob- raz zagro¿eñ przedstawiony wczeœniej w skali ca³ego województwa, w odniesieniu do metropolii uleg³ niewielkim zmianom (ryc.16). Bardzo silne zagro¿enia dla krajobrazu wystê- puj¹ przede wszystkim na zachodnich peryferiach Trójmiasta, na terenie Gdañska i Gdyni, a tak¿e w s¹siednich gminach: ¯ukowo, Szemud i Wejherowo. Druga strefa najsilniejszych zagro¿eñ rozci¹ga siê pomiêdzy Rumi¹ a Wejherowem z odnog¹ w Redzie ku pó³nocy w kierunku Rekowa. Strefa trzecia to pas nadmorski w rejonie Karwi – Ostrowa – Jastrzê- biej Góry oraz Jastarni. Ostatni teren o najsilniej zagro¿onym krajobrazie znajduje siê miê- dzy Pszczó³kami a Tczewem. Silne zagro¿enie krajobrazu charakteryzuje znacznie wiêk- sze fragmenty metropolii, w szczególnoœci: ca³y obszar ¯u³aw Gdañskich, teren na po³u- dniowy zachód od Gdañska w gminach ¯ukowo, Kolbudy i Pruszcz Gdañski, fragmenty gminy Tr¹bki Wielkie, ni¿ej po³o¿one tereny Gdañska i Gdyni, Kêpê Oksywsk¹, po³udniowo-wschodni¹ czêœæ gminy Puck, Pradolinê Redy na pó³noc od Wejherowa, rejon W³ady- s³awowa oraz pas Jantar – Stegna – Junoszyno. Umiarkowane zagro¿enia krajobrazu s¹ notowane na Mierzei Helskiej i Wiœlanej (chocia¿ lokalnie mog¹ one byæ znacz¹ce), na Kêpie Swarzewskiej i w pó³nocnej czêœci Pradoliny Kaszubskiej, w gminie Przodkowo, w po³udniowej czêœci gmin Somonino i Przywidz oraz w centrum gminy Tr¹bki Wielkie, a tak¿e w wiêkszoœci ¿u³awskiej czêœci gminy Stegna. Najmniej zagro¿ony jest krajobraz zachodniej rolniczo-leœno-jeziornej czêœci metropolii, ale np. ju¿ lasy oliwsko-trójmiejskie podlegaj¹ niestety sukcesywnej fragmentacji (ostatnio wywo³anej np. budow¹ koñcowego odcinka Trasy Kwiatkowskiego w Gdyni) podobnie jak lasy Mierzei Wiœlanej (np. w Ste- gnie, zagro¿one lokalizacj¹ zainwestowania rekreacyjnego). Wstêpem do identyfikacji obszarów metropolii trójmiejskiej, w obrêbie których nale- ¿y realizowaæ zró¿nicowan¹ politykê w odniesieniu do ochrony i kszta³towania krajobrazu, jest na³o¿enie na siebie informacji o wartoœciach i zagro¿eniach krajobrazu, przedstawio- nych na rycinach 15 i 16. Jak z niego wynika, brakuje obszarów o bardzo silnych zagro¿e- niach krajobrazu, a równoczeœnie o wybitnych lub bardzo wysokich walorach krajobrazowych oraz o bardzo s³abych zagro¿eniach i wybitnych walorach krajobrazu. Stosunkowo czêste jest wystêpowanie obszarów o wysokich walorach i s³abych zagro¿eniach krajobrazu (zachodnia czêœæ metropolii, gmina Tczew), bardzo wysokich walorach i silnych zagro¿e- niach (¯u³awy Gdañskie, gmina Tr¹bki Wielkie, po³udniowa czêœæ gminy Puck), wysokich walorach i umiarkowanych zagro¿eniach (zachodnia czêœæ gminy Stegna, gmina ¯ukowo, Kartuzy, Puck) oraz umiarkowanych walorach i bardzo silnych lub silnych zagro¿eniach (rejon Tczewa, Gdañska, W³adys³awowa, gminy: ¯ukowo i Luzino, Kêpa Oksywska).

4.3. Ochrona i kszta³towania zasobów krajobrazowych metropolii trójmiejskiej W obrêbie metropolii przeprowadzono delimitacjê siedmiu stref priorytetowych. Generalnie, wykorzystuj¹c wskazania sformu³owane uprzednio dla ca³ego regionu mo¿na uznaæ, ¿e im wy¿szy numer strefy, tym wy¿szy jest priorytet dla dzia³añ w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu. Najbardziej priorytetowe dla dzia³añ s¹ strefy 1 – 3, a w dalszej kolejnoœci 4 – 5. Kieruj¹c siê rezultatami delimitacji tych stref przedstawionymi na ryc.17, nale¿y stwierdziæ, ¿e najbardziej priorytetowe dla dzia³añ s¹: po³udniowa czêœæ ¯u³aw Gdañskich w obrêbie gmin: Cedry Wielkie, Suchy D¹b, Pszczó³ki i Tczew, po³u- dniowo-wschodnia czêœæ Pojezierza Kaszubskiego w gminach: Pruszcz Gdañski, Tr¹bki Wielkie, Pszczó³ki i Tczew, wschodnia czêœæ Kêpy Puckiej, enklawa lasów wejherowskich

169 z miejscowoœciami Nowy Dwór Wejherowski i Bieszkowice, Jastarnia, fragmenty terenu na po³udnie od Tczewa. Bardzo wa¿ne dla ochrony krajobrazu, jednak nieco mniej zagro¿one, s¹: lasy oliwsko-wejherowskie, lasy w otoczeniu Kartuz, tereny gmin Somonino i Tr¹bki Wielkie oraz po³udniowa czêœæ gminy Przywidz, Kêpa Pucka w strefie wybrze¿a Zatoki Puckiej oraz w rejonie Starzyna, Mierzeja Helska. Stosunkowo nieliczne w metropolii s¹ fragmenty krajobrazów najcenniejszych, a rów- noczeœnie niezagro¿onych, które wymagaj¹ ochrony konserwatorskiej. Najwiêcej z nich po- ³o¿onych jest w: lasach wejherowskich, centralnej i pó³nocnej czêœci gminy Kartuzy oraz w rejonie granicznym gmin Przywidz i Tr¹bki Wielkie w po³udniowej czêœci metropolii. Nieco ni¿szy, ale istotny priorytet dla dzia³añ kszta³tuj¹cych i chroni¹cych krajobraz wystêpuje w strefie 4, która zajmuje przede wszystkim szeroki równole¿nikowy pas od gminy ¯ukowo na zachodzie do rejonu ujœciowego Wis³y na wschodzie, a tak¿e fragment dolnego tarasu Gdañska (Wrzeszcz, Oliwa) i rozproszone fragmenty w pó³nocnej czêœci metropolii (w szczególnoœci na Kêpie Oksywskiej i Puckiej oraz w rejonie W³adys³awowa i Wejherowa). Najwiêksze na analizowanym terenie obszary zajmuje strefa 5, szczególnie w gminach: Szemud, Przodkowo, Przywidz, Puck i Stegna. Natomiast najmniejszy priorytet dzia³añ dotyczy fragmentów suburbanizuj¹cej siê strefy na zachód od Trójmiasta, jak i rozleg³ych fragmentów Gdañska, Gdyni i mniejszych w gminie Stegna. Poniewa¿ dominuj¹cym w metropolii procesem powoduj¹cym przekszta³cenia za- sobów krajobrazowych jest – jak wczeœniej wspomniano – suburbanizacja, bardziej w³a- œciwe ni¿ w obrêbie wy¿ej wymienionych stref, wydaje siê przedstawienie propozycji dzia³añ z zakresu kszta³towania i ochrony krajobrazu, w obrêbie czterech stref funkcjonalnych metropolii (zurbanizowana, aktualnej i potencjalnej suburbanizacji, rolniczo- leœno-rekreacyjna). Na podstawie analizy cech struktury krajobrazów oraz wartoœci istniej¹cych zasobów krajobrazowych, jak równie¿ stopnia ich przeobra¿enia ustalono, ¿e w strefie peryferyjnej aglomeracji trójmiejskiej istnieje niewielka rezerwa terenów, które potencjalnie mog¹ byæ zainwestowane (ryc. 17), pod warunkiem przestrzegania zasad dotycz¹cych wkompono- wywania nowego zainwestowania w krajobraz. Nale¿y jednak mieæ œwiadomoœæ, ¿e wszystkie pozosta³e dotychczas niezaiwestowane tereny otwarte, po³o¿one na obszarze metropolii trójmiejskiej, ze wzglêdu na potrzebê ochrony krajobrazu nie powinny podlegaæ ¿adnej trwa³ej zabudowie. Stanowi¹ one zdecydowanie przewa¿aj¹c¹ czêœæ, zajmuj¹c blisko 85% dotychczas niezainwestowanych terenów metropolii. W dalszej czêœci rozdzia³u przedstawiono zasady i dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu przewidziane dla poszczególnych stref metropolii. Strefa zurbanizowana – wyraŸnie okreœlona przestrzennie, silnie wp³ywa na funk- cjonowanie i wizerunek metropolii. Na obszarze strefy dzia³ania powinny polegaæ na kontynuacji urbanizacji, polegaj¹cej m.in. na porz¹dkowaniu istniej¹cych u³omnych struktur miejskich. Jest to wa¿ne zadanie dla profesjonalnych urbanistów i osób zarz¹- dzaj¹cych przestrzeni¹ miejsk¹. W aspekcie ochrony oraz rewaloryzacji wartoœci krajobrazowych, zarówno przyrodniczych jak i kulturowych, we wszelkich bie¿¹cych i przysz³ych pracach planistyczno-urbanistycznych, nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na rze- telne rozpoznanie i identyfikacjê zastanego zasobu wartoœci kulturowo-krajobrazowych. Nale¿y rozpoznaæ i uwzglêdniæ istniej¹ce i sprawdzone rozwi¹zania urbanistyczne, nie tylko historyczne, ale tak¿e najnowsze, nosz¹ce cechy dobrej praktyki urbanistycznej.

170 Szczególnie wa¿n¹ spraw¹ jest ochrona elementów przyrodniczych, a tak¿e podtrzyma- nie i rozwijanie systemów przyrodniczych. Na obszarze zurbanizowanym tych elemen- tów i systemów jest jeszcze wiele i posiadaj¹ one najwy¿sz¹ wartoœæ przyrodnicz¹. Ich ochrona w strefie zurbanizowanej jest konieczna z uwagi na bardzo silnie zachwian¹ równowagê ekologiczn¹. W zakresie wartoœci ekspozycyjnych krajobrazu, w dzia³aniach kreuj¹cych nowe zagospodarowanie nale¿y zwróciæ uwagê na skutki tego rodzaju inwestycji w „dalekim planie”. Bêdzie tu potrzebna œwiadomoœæ i odpowiedzialnoœæ projektantów i koniecz- noœæ sta³ego monitorowania efektów krajobrazowych uznanych i wczeœniej wytypowa- nych ci¹gów i punktów widokowych metropolii z uwzglêdnieniem panoramy metropolii z wód Zatoki Gdañskiej. Powy¿sze zasady powinny dotyczyæ nastêpuj¹cych terenów: miasta Gdañska w jego administracyjnych granicach, ci¹gu osadniczego Pruszcz Gdañ- ski – Pszczó³ki, Sopotu, Gdyni (szczególnie osiedli Wiczlino i D¹browa, obrêbu Kosako- wo, obrêbu Chwaszczyno, miasta Pucka, zespo³u osadniczego Jastrzêbia Góra – W³ady- s³awowo, Jastarni i Juraty, miasta Hel, pasma osadniczego Mikoszewo – Stegna, miast Kartuzy i Tczew. Zdecydowanie trudniejsze zadanie w zakresie kszta³towania harmonijnego wizerunku krajobrazowego wystêpuje na terenie strefy aktualnej suburbanizacji metropolii. Jest to spowodowane istniej¹cym tu nie³adem przestrzennym spowodowanym ¿ywio³owymi procesami rozwoju terenów zainwestowanych i daleko posuniêt¹, wrêcz niekontrolowan¹, dowol- noœci¹ korzystania ze wspólnej przestrzeni. W tej strefie konieczne s¹ zatem przede wszystkim dzia³ania naprawcze i rekompozycyjne. S¹ one równie istotne, jak dalsze przemyœlane kreowanie nowych form zagospodarowania przestrzennego strefy. Programem swoistej sa- nacji krajobrazu musz¹ byæ objête zarówno istniej¹ce formy zagospodarowania, jak i formy kontynuowane. Odpowiedzialna polityka przestrzenna powinna wymagaæ na obszarze metropolii równorzêdnego traktowania przez inwestorów i projektantów zarówno uwarun- kowañ zwi¹zanych z prawid³owym funkcjonowaniem przyjêtych typów zagospodarowania terenu, jak i uwarunkowañ kompozycyjno-krajobrazowych, jak to postrzega nowo¿yt- na urbanistyka. W dzia³aniach sanacyjnych – naprawczych konieczne jest dokonanie g³ê- bokiej analizy stanu istniej¹cego, ze szczególnym uwzglêdnieniem przestrzegania przepi- sów z zakresu planowania przestrzennego, dopuszczalnoœci s¹siedztwa poszczególnych funkcji, trwa³oœci i estetyki form zagospodarowania. Wskazane dzia³ania koryguj¹ce powinny polegaæ na: • zdecydowanej eliminacji istniej¹cego chaosu przestrzennego i szpetnoœci zagospodarowania; • eliminacji tandetnoœci rozwi¹zañ materia³owych; • wymaganiach w odniesieniu do estetyki otoczenia obiektów budowlanych, tak¿e w rejonach o funkcji nie mieszkaniowej; • zahamowaniu przesadnej maksymalizacji nowych podzia³ów terenu przeznaczone- go na zabudowê mieszkaniow¹; • wymaganiach dostosowania nowej parcelacji do istniej¹cych warunków geomorfo- logicznych, zachowanych elementów przyrodniczych (przede wszystkim zieleni i wód) oraz potencjalnych mo¿liwoœci ekspozycyjnych zwi¹zanych z otoczeniem krajobrazowym; • opracowaniu interdyscyplinarnych projektów ochrony wartoœci krajobrazu naturalnego i kulturowego w skali lokalnej (miejscowego plan zagospodarowania prze-

171 strzennego) oraz jego w³aœciwoœci ekspozycyjnych przed wykonaniem projektu urbanistycznego; • œcis³ej ochronie reliktów wartoœciowych elementów przyrodniczych, zarówno ukszta³towania, sieci hydrograficznej, jak i pokrycia terenu. • preferowaniu – w zale¿noœci od szczegó³owej lokalizacji – ró¿norodnych funkcji miejskich. Zastosowanie tych zasad powinno obj¹æ takie tereny jak: pas Nadmorski Dêbki – Karwia, Pó³wysep Helski na odcinku W³adys³awowo – Jastarnia, Rewa, rejon miejscowo- œci Mosty i Dêbogórze, obrêb dawnego maj¹tku £ê¿yce pod Gdyni¹, osiedla Reszki i Zby- chowi, pasmo osadnicze Goœcicino – Luzino, rejon Chwaszczyna i ¯ukowa, pasmo osadnicze Gdañsk – Przejazdowo wraz z ca³ym obszarem rolniczym po³o¿onym od niego na pó³noc, pasmo osadnicze Pruszcz Gdañski – Rokitnica, pasmo osadnicze wzd³u¿ drogi krajowej nr 1 Pruszcz Gdañski – Tczew, obejmuj¹ce tak¿e obszary roz³ogu, pasmo osadnicze Gdañsk – Juszkowo, z obszarem roz³ogu, rejon ujœcia Wis³y – miejscowoœci Przegalina i Mikoszewo. Dla strefy potencjalnej suburbanizacji (przewidzianych pod nowe zagospodarowania), konieczne jest przeprowadzenie szczegó³owego rozpoznania cech i w³aœciwoœci oraz wartoœci krajobrazu naturalnego i kulturowego, jak i rozpoznanie wszelkich istniej¹cych powi¹zañ (ekologicznych, ekspozycyjnych oraz funkcjonalnych zwi¹zanych z historycznym sposobem u¿ytkowania obszaru). Zadania postawione przed projektowa- niem i planowaniem w tej strefie powinny byæ takie same jak dla strefy zurbanizowanej, poszerzone jednak o wymóg maksymalnej ochrony istniej¹cych walorów œrodowiska naturalnego i kulturowego przy podejmowaniu decyzji planistycznych. Nale¿y zwróciæ uwagê na charakterystyczne formy krajobrazu kulturowego, œwiadcz¹ce o lokalnej to¿sa- moœci kulturowej danego obszaru. Mog¹ do nich nale¿eæ punktowe, szczególne formy zagospodarowania, jak zagrody samotnicze, dawne szko³y jednoklasowe, miejsca lokalizacji m³ynów, lokalne i gospodarcze drogi alejowe i tym podobne œlady historycznego gospodarowania przestrzeni¹. Elementy te powinny byæ zawsze wykorzystywane w nowych rozwi¹zaniach planistycznych jako „land-marki” czyli znaki krajobrazu œwiadcz¹ce o pewnej odrêbnoœci miejsca i identyfikuj¹ce je wœród wieloœci powstaj¹cych wspó³czeœnie, podobnych do siebie osiedli. Wskazane dzia³ania kreuj¹ce powinny polegaæ na: • szczegó³owym rozpoznaniu rodzimych cech, w³aœciwoœci i wartoœci œrodowiska przyrodniczego i kulturowego, zarówno w zakresie jego elementów jak i powi¹zañ; • wyeksponowaniu i wykorzystaniu charakterystycznych elementów krajobrazu; • wymaganiu dostosowania nowej parcelacji do obecnych warunków geomorfolo- gicznych, zachowanych elementów przyrodniczych (przede wszystkim zieleni i wód) oraz potencjalnych mo¿liwoœci ekspozycyjnych zwi¹zanych z otoczeniem krajobrazowym; • opracowaniu interdyscyplinarnych projektów ochrony wartoœci krajobrazu przyrodniczego i kulturowego oraz jego w³aœciwoœci ekspozycyjnych przed wykonaniem projektu urbanistycznego; • œcis³ej ochronie reliktów wartoœciowych elementów przyrodniczych, zarówno ukszta³towania, wód, jak i pokrycia terenu; • zachowaniu dotychczasowych funkcji tradycyjnych oraz wœród nowych – preferowaniu funkcji mieszkaniowej i rekreacyjnej.

172 Strefa potencjalnej suburbanizacji obejmuje przede wszystkim: pasmo osadnicze Reda – W³adys³awowo wraz z obszarem roz³ogu a¿ do granicy z Zatok¹ Gdañsk¹, zachodni¹ czêœæ gminy Szemud, obrêb Przodkowo, pasmo osadnicze ¯ukowo – Somonino, obszar w rejonie Nowego Gliñcza po³o¿ony na po³udnie od ¯ukowa, uk³ad osadniczy – obrêb Tr¹bki Wielkie oraz czêœæ zachodni¹ obrêbów £êgowo i Mi³ob¹dz. Rol¹ strefy rolniczo-leœno-rekreacyjnej powinno byæ zachowanie wszystkich cech i w³aœciwoœci krajobrazu otwartego i jego walorów. Z uwagi na bliskie s¹siedztwo z terenami zurbanizowanymi, jak i urbanizuj¹cymi siê, strefa – si³¹ rzeczy – bêdzie przekszta³caæ siê funkcjonalnie w kierunku intensyfikacji funkcji rekreacyjnej. Nale¿y zadbaæ, by nie odbywa³o siê to poprzez spontaniczne wykorzystywanie istniej¹cych wa- lorów przestrzeni wspólnej, jak to ma miejsce na obszarach urbanizuj¹cych siê, lecz poprzez odpowiedzialne sterowanie przewidywanymi i planowanymi zmianami w korzy- staniu ze œrodowiska. Ró¿ne formy turystyki i rekreacji mog¹ byæ zaspokajane w najbardziej odpowiadaj¹cych im typach œrodowiska. Nale¿y przyj¹æ zasadê dostosowania potrzeb do istniej¹cych wartoœci, nigdy odwrotnie. Jest to zasada znana, lecz nie zawsze w pe³ni przestrzegana w trakcie przekszta³cania œrodowiska i dostosowywania go do za- ³o¿onych potrzeb. Wyznaczone w opracowaniu tereny strefy leœno – rolniczo – rekreacyjnej, powinny byæ potraktowane jako dany i niezmienialny zbiór form krajobrazowych i dopiero przy takim za³o¿eniu mo¿na analizowaæ przydatnoœæ wybranych miejsc strefy dla pojawiaj¹cych siê sukcesywnie potrzeb ludzi. Wskazane dzia³ania kreuj¹ce powinny polegaæ na: • opracowaniu interdyscyplinarnych projektów ochrony wartoœci krajobrazu naturalnego i kulturowego oraz jego w³aœciwoœci ekspozycyjnych przed przyst¹pieniem do dzia³añ z zakresu planowania przestrzennego; • œcis³ej ochronie reliktów wartoœciowych elementów przyrodniczych, zarówno ukszta³towania, sieci wodnej, jak i pokrycia terenu; • dostosowywaniu istniej¹cych cech i wartoœci do planowanych zmian funkcjonalnych przestrzeni, b¹dŸ wprowadzeniu nowej funkcji. • zachowaniu dotychczasowych funkcji tradycyjnych oraz funkcji rekreacyjnej. Strefa rolniczo-leœno-rekreacyjna obejmuje przede wszystkim teren: ¯u³aw Wiœla- nych, doliny P³utnicy, Trójmiejskiego Park Krajobrazowego, Puszczy Dar¿lubskiej, odcinka ujœciowego Pradoliny Redy oraz enklawy w obrêbie gminy Tr¹bki Wielkie i w okolicy Chwaszczyna, jak i obszary peryferyjne metropolii, po³o¿one wzd³u¿ jej zachodniej granicy. Proponowane na obszarze metropolii trójmiejskiej dzia³ania w zakresie generalnych kierunków kszta³towania krajobrazu przyrodniczego i kulturowego mo¿na podzieliæ na nastêpuj¹ce, podstawowe grupy: 1. dzia³ania ochronne, zachowawcze; 2. dzia³ania ochronne, czynne; 3. dzia³ania rewaloryzacyjno-naprawcze; 4. dzia³ania kreuj¹ce ze szczególnym uwzglêdnieniem wartoœciowych elementów i obszarów krajobrazu przyrodniczego i kulturowego; 5. szczególna ochrona w³aœciwoœci i wartoœci ekspozycyjnych krajobrazu. Wskazania w stosunku do poszczególnych stref metropolii przedstawiono w tabeli 4.

173 Tabela 4. Wskazania dotycz¹ce generalnych kierunków kszta³towania krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w poszczególnych strefach metropolii trójmiejskiej

Strefa / szczegó³owe obszary w strefie Kierunek dzia³añ 12345 I – zurbanizowana miasto Gdañsk w jego administracyjnych granicach XXXX ci¹g osadniczy Pruszcz Gdañski – Pszczó³ki XXXX miasto Sopot XX X miasto Gdynia XXXX osiedla Wiczlino, D¹browa XX obrêb Kosakowo XX obrêb Chwaszczyno XX miasto Puck XXXX zespó³ osadniczy Jastrzêbia Góra – W³adys³awowo XXXXX miasto Jastarnia XX XX miejscowoœæ Jurata XX XX miasto Hel XXXXX pasmo osadnicze Mikoszewo – Stegna XXXXX miasto Kartuzy XXX miasto Tczew XXX II – aktualnej suburbanizacji Pas Nadmorski Bia³ogóra, Dêbki, Karwia XXXXX Pó³wysep Helski na odcinku W³adys³awowo – Jastarnia XXXXX miejscowoœæ Rewa XXX rejon miejscowoœci Mosty, Dêbogórze XXXX obrêb dawnego maj¹tku £ê¿yce pod Gdyni¹ XXX osiedla Reszki i Zbychowo XXXXX rejon Chwaszczyna i ¯ukowa XXXX pasmo osadnicze Gdañsk – Przejazdowo wraz z obszarem rolniczym na pó³noc XXXX pasmo osadnicze Pruszcz Gdañski – Rokitnica XXXX pasmo osadnicze wzd³u¿ drogi krajowej nr 1 Pruszcz Gdañski – Tczew obejmuj¹ce tak¿e obszary roz³ogu XXXX pasmo osadnicze Gdañsk – Juszkowo obejmuj¹ce tak¿e obszary roz³ogu XXXXX rejon ujœcia Wis³y – rejon miejscowoœci Przegalina i Mikoszewo XXXXX

174 III – potencjalnej suburbanizacji pasmo osadnicze Reda – W³adys³awowo wraz z obszarem roz³ogu a¿ do granicy z Zatok¹ Gdañsk¹ XXXXX obrêb Przodkowo XXXX pasmo osadnicze ¯ukowo – Somonino XXXX obszar w rejonie Nowego Gliñcza po³o¿ony na po³udnie od ¯ukowa XXXX zespó³ osiedli w obrêbie Jezior Raduñskich XXXXX uk³ad osadniczy – obrêb Tr¹bki Wielkie oraz czêœæ zachodnia obrêbów £êgowo i Mi³ob¹dz XXXX IV – rolniczo – leœno – rekreacyjna ¯u³awy Wiœlane XX X dolina P³utnicy XX X Trójmiejski Park Krajobrazowy XX X Lasy Wejherowskie XX Puszcza Dar¿lubska XX odcinek ujœciowy Pradoliny Redy XX XX enklawy: w obrêbie gminy Tr¹bki Wielkie oraz w okolicy Chwaszczyna XXXXX obszary peryferyjne metropolii po³o¿one wzd³u¿ jej zachodniej granicy XXXXX

175 5. SYNTETYCZNA CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW PRIORYTETOWYCH W ZAKRESIE OCHRONY I KSZTA£TOWANIA KRAJOBRAZU – KATALOG OBSZARÓW WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

Rozdzia³ niniejszy zawiera syntezê rezultatów opracowania, zawartych w poprzed- nich dwóch rozdzia³ach studium, s³u¿¹c¹ w szczególnoœci przeniesieniu i wykorzystaniu jego ustaleñ w opracowaniach strategicznych i planistycznych (strategiach rozwoju spo- ³eczno-gospodarczego, studiach uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego), sporz¹dzanych na szczeblu powiatów i gmin. Zawarto w nim, stosuj¹c uk³ad zdelimitowanych wczeœniej obszarów priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu (ryc.18), charakterystykê tych ob- szarów w zakresie: • ich powierzchni i po³o¿enia; • dominuj¹cych typów krajobrazu; • zasobów krajobrazowych wp³ywaj¹cych na wartoœæ krajobrazu; • oceny wartoœci krajobrazu; • czynników zagra¿aj¹cych wartoœci krajobrazu wraz z ocen¹ stopnia natê¿enia tych zagro¿eñ; • priorytetów w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu; • istniej¹cych i dotychczas proponowanych form obszarowych ochrony krajobrazu; • propozycji dzia³añ dotycz¹cych ochrony i kszta³towania krajobrazu; • obszarowych form ochrony krajobrazu proponowanych do utworzenia w studium. Jak wczeœniej zaznaczono, skuteczna ochrona krajobrazu przyrodniczego i kulturowego jest mo¿liwa tylko przy zastosowaniu pe³nego zakresu dostêpnych w tym celu instru- mentów. Dotychczasowe doœwiadczenia wskazuj¹, ¿e œrodki ochrony konserwatorskiej, polegaj¹ce na ustanawianiu ochrony obszarowej na podstawie ustawy o ochronie przyrody lub ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, nie przynosz¹ po¿¹danych skut- ków, zarówno ze wzglêdu na zbyt s³abe rygory ochronne wynikaj¹ce z przepisów prawnych, jak i zbyt s³abe egzekwowanie obowi¹zuj¹cych zakazów i zaleceñ. Dlatego w kolejnych latach powinna nast¹piæ koncentracja na instrumentach planistycznych. Dziêki racjo- nalnym zapisom studiów i planów przestrzennych, szanse na utrzymanie wartoœciowych cech krajobrazu mog¹ siê zwiêkszyæ. Wydaje siê jednak, ¿e nie bêdzie to mo¿liwe bez prokrajobrazowych zmian w przepisach prawnych, zmian w dotychczasowej praktyce pla- nistycznej i projektowej urbanistów, ruralistów i architektów, jak i bez szerokiej edukacji, która uœwiadomi spo³eczeñstwu, ¿e jakoœæ krajobrazu stanowi jeden z g³ównych elemen- tów wysokiej jakoœci œrodowiska ¿ycia cz³owieka.

176 Po³o¿enie obszarów priorytetowych dla ochrony i kszta³towania krajobrazu województwa pomorskiego na tle gra- priorytetowych dla ochrony Po³o¿enie obszarów nic powiatów i gmin Ryc. 18. Ryc.

177 Numer i nazwa: I. ¯U£AWSKO-KOCIEWSKI Powierzchnia: 960 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: holoceñskie równiny akumulacji rzecznej z uprawowymi terenami rolnymi i zwartym osadnictwem ¿u³awskich œredniowiecznych wsi kmiecych; tereny faliste na pod³o¿u plejstoceñskich glin z enklawami piaszczysto-¿wirowymi i organogenicznymi z uprawowymi terenami rolnymi i zwartym osadnictwem ¿u³awskich œredniowiecznych wsi kmiecych lub wielkiej w³a- snoœci ziemskiej; p³askie dno doliny Wis³y z utworami akumulacji rzecznej i u¿yt- kami zielonymi pozbawione osadnictwa; holoceñskie równiny akumulacji rzecznej z uprawowymi terenami rolnymi i rozproszonym osadnictwem ¿u³awskich wsi jednodworczych. Wiêkszoœæ to krajobrazy unikatowe (epizodyczne) dla wo- jewództwa pomorskiego. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: ¯u³awy Wiœlane (czêœæ pd. i centralna), Pojezie- rze Starogardzkie (czêœæ pn.-wsch.), Pojezierze I³awskie (skraj pn.). • regiony historyczno-kulturowe: ¯u³awy, Kociewie Polne (czêœæ pn.-wsch.), Zie- mia Sztumska (skraj pn.). • powiaty: malborski, gdañski (czêœæ pd.-wsch.), nowodworski (czêœæ pd.), tczewski (czêœæ œrodkowa), sztumski (skraj pn.). • gminy: Lichnowy, Malbork (m. i gm.), Mi³oradz, Nowy Staw (m. i gm.), Stare Pole, Cedry Wielkie, Suchy D¹b, Ostaszewo (czêœæ pd.), Nowy Dwór Gdañski (czêœæ pd.), Subkowy, Tczew (czêœæ pn.-wsch.), Pelplin (czêœæ pn.), Sztum (czêœæ pn.), Stary Targ (czêœæ pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: liczne ci¹gi widokowe na ¯u³awy i dolinê Wis³y (£êgowo – Tczew, Knybawa – Rybaki, Lisewo – Malbork) oraz z koryta Wis³y na otoczenie; punkt widokowy w Gorzêdzieju; unikatowe widoki panoramiczne miast: Malborka i Tczewa. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe w rejonie Gorzêdzieja, Ma³ej S³oñcy i Kraœniewa. • elementy kulturowe: liczne zespo³y dworsko-parkowe, zabytkowe zespo³y ruralistyczne, drogi alejowe, domy podcieniowe, ceglane koœcio³y œredniowieczne; ze- spó³ urbanistyczny Nowego Stawu; zamek krzy¿acki w Malborku; wiatraki w Psz- czó³kach i Palczewie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna i unikatowa, w czêœci pn.-zach. bardzo wysoka, wynikaj¹ca szczególnie z elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej oraz elementów kulturowych, w nieco mniejszym stopniu z cech struktury krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: na wielu odcinkach wycinka drzew przy drogach alejowych; regulacja rzek: Wis³y, Mot³awy, Œwiêtej, Tiny; napowietrzne linie energetyczne; suburbanizacja w strefie Pruszcz Gd. – Tczew, Malbork – Ka³dowo; eksploatacja w rejonie Ró¿yn i Pszczó³ek, miejscami transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo silne, silne (na pd. od Malborka) i œrednie (czêœæ pd.- zach. w obrêbie Kociewia). Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: bardzo wysoki – podjêcie

178 dzia³añ zmierzaj¹cych do zahamowania oddzia³ywania czynników degraduj¹cych kra jobraz oraz kszta³towanie krajobrazu zmierzaj¹ce do odtworzenia i utrzymania walorów krajobrazowych w celu ich ochrony. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: ¯u³awski, Œrod- kowo¿u³awski, Rzeki Nogat: uk³ady urbanistyczne Malborka i Nowego Stawu. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Kulturowy ¯u³aw i Mie- rzei Wiœlanej, Park Kulturowy Powiœla; Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wis³y (skraj pd.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i dróg lokalnych, w tym bezwzglêd- nie na obszarze ¯u³aw Wiœlanych (wraz z zachowaniem gatunku obsadzenia); • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów folwarków ¿u³awskich osadnictwa rozproszonego na obszarze ¯u³aw Wiœlanych oraz zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych w gminach Subkowy, Pelplin, Sztum i Stary Targ, jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza doliny Wis³y pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gów widokowych £êgowo – Tczew, Knybawa – Rybaki, Lisewo – Malbork; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego w Go- rzêdzieju pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca ze szczególnym zwróceniem uwagi na obszary po³o¿one na prawym brzegu Wis³y; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w tym szczególnie widoków na zespó³ zamkowy w Malborku z trasy wodnej rzeki Nogat oraz tras ko³owych i trasy kolejowej, na zespó³ staromiejski w Tczewie z trasy wodnej rzeki Wis³y oraz tras ko³owych (tak¿e z mostu w Knybawie) i trasy kolejowej, na pojedyncze obiekty budownictwa szkieletowego w gminie Pszczó³ki i Tczew; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych wszystkich œredniowiecznych wsi lokacyjnych na ¯u³awach Wiœlanych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego, szcze- gólnie dla reliktów ¿u³awskiego osadnictwa na „terpach”; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych dla wszystkich œredniowiecznych wsi

179 lokacyjnych na ¯u³awach Wiœlanych oraz œredniowiecznych wsi lokacyjnych gmin Subkowy i Pelplin; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym, w przypadku ¯u³aw Wiœlanych zachowanie, w porozumieniu ze s³u¿bami melioracyjnymi, szpalerowych obsadzeñ rowów melioracyjnych wierzb¹; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK ¯u³aw Malborskich (w ca³oœci), Kociewski OChK (czêœæ lewobrze¿na Wis³y). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: enklawa leœna ko³o Cedr Wielkich; (2) kory- to rzeki Mot³awy i jego najbli¿sze otoczenie; (3) w¹wozy i skarpa wiœlana wraz z historyczn¹ zieleni¹ parku dawnej przystani oraz parku dworskiego w Gorzêdzieju. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): ca³oœæ obszaru (zarówno ¯u³aw Wiœlanych jak i czêœci lewobrze¿nej Wis³y). E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): ca³oœæ obszaru ¯u³aw Wiœlanych oraz roz³óg wielkiej w³asnoœci ziemskiej czêœci lewobrze¿- nej Wis³y. F. Rejestr zabytków: wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznych uk³adów ruralistycznych œredniowiecznych wsi kmiecych: A) na ¯u³awach Gdañskich: Cedry Wielkie, Trutnowy, Giemlice, Krzywe Ko³o, Osice, Steblewo; B) na Wielkich ¯u³awach Malborskich: Borêty, Lichnowy, Lichnówki, Pordenowo, Starynia, Bystrze, Gnojewo, Koñczewice, M¹- towy Wielkie, Mi³oradz, Pogorza³a Wieœ, Stara Koœcielnica, Œwierki, Kmiecin, Lubieszewo, Marynowy, Gniazdowo, Nowa Cerkiew, Palczewo; C) Powiœle: Sub- kowy oraz Wielki Garc. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa ¯u³awska.

Numer i nazwa: II. RÓWNINY S£UPSKIEJ Powierzchnia: 310 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: równiny faliste z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych, uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; na pozosta³ych obszarach przewa¿a rzeŸba p³aska lub falista z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi albo utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, tereny uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych albo

180 ³¹kowo-pastwiskowo-bagienne lub leœne pozbawione osadnictwa; pó³nocn¹ czêœc obszaru zajmuj¹ krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Równina S³upska (czêœæ wsch.), Wybrze¿e S³o- wiñskie (fragment). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia S³upska (czêœæ zach.), Pas Nadmorski (skraj zach). • powiaty: s³upski (czêœæ zach.). • gminy: Ustka (m. i gm.), S³upsk, Kobylnica (czêœci zachodnie). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa k. Strzelinka; obszar urozmaiconej rzeŸby k. Reblina. • elementy kulturowe: liczne zespo³y dworsko-parkowe (16) i drogi alejowe; ceglane koœcio³y œredniowieczne (5) i szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne (3); 6 zabytkowych uk³adów ruralistycznych („kraina w kratê”); wiatraki w Swo³owie i Lêdowie; historyczny zespó³ urbanistyczny Ustki, port rybacki w Ustce. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ownie z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania dróg alejowych i punktowych oraz ma³oobszarowych elementów kulturowych tworz¹cych „Krainê w Kratê”. Zagro¿enia krajobrazu: na wielu odcinkach wycinka drzew przy drogach alejowych; regulacja rzeki S³upi; liczne napowietrzne linie energetyczne; bardzo rozleg³e powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Ustki; eksploatacja w rejonie Bruskowa, Kczewa i Zagórek, miejscami transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: bardzo wysoki - podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do zahamowania oddzia³ywania czynników degraduj¹cych krajobraz oraz kszta³towanie krajobrazu zmierzaj¹ce do odtworzenia i utrzymania walo- rów krajobrazowych w celu ich ochrony. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Pas pobrze¿a na zachód od Ustki (skraj pn.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Pas pobrze¿a na zachód od Ustki (skraj pn.), utworzenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Dolnej S³upi, rezerwaty kulturowe: Ustka i Swo³o- wo; Park Kulturowy Ziemi Bia³ogardzkiej (fragment Parku). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi;

181 • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych (we wszystkich gminach obszaru); • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania zespo³u zabytkowych obiek- tów we wsiach „Krainy w Kratê” - Charnowo, Mo¿d¿anowo, Pêplino, Duninowo, G¹bino, Niestkowo, Starkowo, Wodnica, Swo³owo, Runowo, Sierakowo S³upskie i innych podobnych miejscowoœci; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych: „Krainy w Kratê” - Charnowo, Mo¿d¿anowo, Pêplino, Duninowo, G¹bino, Niestkowo, Starkowo, Wodnica, Swo³owo, Runowo, Sierakowo S³upskie i innych podobnych miejscowoœci; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz lub silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz lub silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Równiny S³upskiej (prawie ca³y obszar). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): dla wybranych obszarów roz³ogu wielkiej w³asnoœci ziemskiej oraz historycznych wsi kmiecych, w szczególnoœci wsi „Krainy w Kratê” ze zwróceniem uwagi na mo¿liwoœci po³¹czenia z funkcj¹ agroturystyczn¹. F. Rejestr zabytków: wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznych uk³adów ruralistycznych œredniowiecznych wsi kmiecych: Swo³owo, Charnowo, Duninowo, Machowino, Mo¿d¿anowo, Pê- plino, Starkowo. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa S³upska.

182 Numer i nazwa: III. PO£UDNIOWOKASZUBSKI Powierzchnia: 254 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalne pagórkowate z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o- ¿u, uprawowe z enklawami leœnymi mozaikowate z rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym, miejscami leœne z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ pd.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Koœcierska (czêœæ pn.-wsch.), Ziemia Kar- tusko-¯ukowska (czêœæ pd.-wsch.), Ziemia Gdañska (skraj pd.-zach.), Kociewie Polne (skraj pn.-zach.). • powiaty: koœcierski (czêœæ pn.-wsch.), kartuski (czêœæ pd-wsch.), gdañski (czêœæ zach.). • gminy: Nowa Karczma, Somonino, Koœcierzyna (czêœæ wsch.), Liniewo (czêœæ pn.), Przywidz (czêœæ zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: odcinki lokalnych dróg pejza¿o- wych w rejonie miejscowoœci Skrzyd³owo, Szatarpy, Szumleœ. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe Czarna Huta – Po³êczyno – Szpon; obszar urozmaiconej rzeŸby k. Nowego Wieca; dwa jeziora lobeliowe (Dobrogoszcz). • elementy kulturowe: liczne zespo³y dworsko-parkowe (9) i drogi alejowe, w tym unikatowa aleja lipowa przy drodze lokalnej Egiertowo - Nowa Karczma; ceglany koœció³ œredniowieczny w Mierzeszynie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz elementów przyrodniczych i dróg alejowych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy drodze alejowej Rekownica - Zielenin; regulacja rzek: Wietcisy i Wierzycy; trzy napowietrzne linie energetyczne; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Grabówka; eksploatacja w rejonie Po³êczyna, niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne, z wyj¹tkiem czêœci pn., gdzie s¹ s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: bardzo wysoki - podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do zahamowania oddzia³ywania czynników degraduj¹cych krajobraz oraz kszta³towanie krajobrazu zmierzaj¹ce do odtworzenia i utrzymania walo- rów krajobrazowych w celu ich ochrony. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Kaszubski Park Krajobrazowe (skraj zach.), Obsza- ry Chronionego Krajobrazu: Przywidzki (czêœæ wsch.), Dolina Wietcisy (fragm. pd.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Przywidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (czêœæ pn. i pd.); kulturowe – brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali (linie przesy³owe wysokie-

183 go napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych ze szczególnym wskazaniem lokalnej drogi alejowej Egiertowo – Nowa Karczma; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych w szczególnoœci zespo³y Borcz, Wy- czechowo, Bêdomin (!); • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych Hopo- wo – koœció³, Hopowo - cha³upa szkieletowa (!); • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych jednodworczego kaszubskiego osadnictwa rozproszonego (tzw. „pustek”); • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Po³udniowokaszubski OChK. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³a- dów ruralistycznych, w szczególnoœci dla maj¹tku Bêdomin, Wielki Kliñcz oraz wsi Rekownica. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): obszar ma- j¹tku Bêdomin w oryginalnych, historycznych granicach katastralnych a tak¿e dla wybranych obszarów roz³ogu, w szczególnoœci w rejonie miejscowoœci Szumleœ Królewski, Szumleœ Szlachecki, Szatarpy, Skrzyd³owo. F. Rejestr zabytków: wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznego uk³adu ruralistycznego wsi Rekownica. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

184 Numer i nazwa: IV. KOPYTKOWSKI Powierzchnia: 56 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, z dominacj¹ upraw polowych i zwartym osadnictwem o charakterze wielkiej w³a- snoœci ziemskiej. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Starogardzkie (czêœæ pd.). • regiony historyczno-kulturowe: Kociewie Leœne (czêœæ pn.-wsch.). • powiaty: starogardzki (czêœæ pd.-wsch.). • gminy: Smêtowo Graniczne. Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak • elementy przyrodnicze: obszar urozmaiconej rzeŸby Smêtówko – Fr¹ca. • elementy kulturowe: liczne zespo³y dworsko-parkowe (6) i drogi alejowe (w tym unikatowa kompozycja alejowa dróg lokalnych uk³adu pól maj¹tków: Stara Jania, Leœna Jania, Kopytkowo); ceglany koœció³ œredniowieczny w Lalkowych. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania dróg alejowych i ma³oobszarowych elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy trzech drogach alejowych; dwie napowietrzne linie energetyczne; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: bardzo wysoki - podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do zahamowania oddzia³ywania czynników degraduj¹cych krajobraz oraz kszta³towanie krajobrazu zmierzaj¹ce do odtworzenia i utrzymania walo- rów krajobrazowych w celu ich ochrony. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych w szczególnoœci alei Stara Jania – Leœna Jania – Kopytkowo; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych;

185 • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz lub silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: Kopytkowski ZP-K. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): w ramach komponowanego krajobrazu rolniczego maj¹tków Stara Jania, Leœna Jania i Kopytkowo. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy systemu agrarnego maj¹tków rolnych Stara Jania, Leœna Jania i Kopytkowo wraz z tak zwanym upiêkszonym krajobrazem rolniczym ich roz³ogu. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: V. SZTUMSKO-PRABUCKI Powierzchnia: 356 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty lub pagórkowaty z plejstoceñski- mi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych albo piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, uprawowe z enklawami leœnymi, niekiedy w typie mozaikowatym, ze zwartym osadnictwem o charakterze wielkiej w³asnoœci ziemskiej. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze I³awskie (czêœæ pn.-zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Sztumska (czêœæ pd.), Ziemia Kwidzyñ- ska (czêœæ pn.), Ziemia Ostródzka (czêœæ pd.-zach.). • powiaty: sztumski (czêœæ pd.), kwidzyñski (czêœæ pn.). • gminy: Miko³ajki Pomorskie, Prabuty (m. i gm.) (czêœæ pn.), Stary Dzierzgoñ (czêœæ pd.), Sztum (czêœæ pd.-wsch.), mniejsze fragmenty: Stary Targ, Dzierzgoñ, Ryjewo. Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: ci¹g widokowy na odcinku Barle- wice – Miko³ajki Pomorskie – Górki.

186 • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa k. Przezmarka; obszary urozmaiconej rzeŸby k. Prabut i Linek. • elementy kulturowe: bardzo liczne zespo³y dworsko-parkowe (34) i liczne drogi alejowe; 5 ceglanych koœcio³ów œredniowiecznych (m.in. w Prabutach); wiatrak w Starym Dzierzgoniu; ¿u³awski dom podcieniowy w Obrzynowie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna, na po³udniu unikatowa, na któr¹ sk³adaj¹ siê elementy ze wszystkich grup kryteriów oceny wartoœci krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy trzech drogach alejowych; regulacja rzeki Liwy; dwie napowietrzne linie energetyczne; eksploatacja w rejonie Cygusów i Wa- plewa, miejscami transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne (czêœæ œrdk. i pn.-zach.), œrednie (czêœæ pd.-wsch.). Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: bardzo wysoki – podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do zahamowania oddzia³ywania czynników degraduj¹cych krajobraz oraz kszta³towanie krajobrazu zmierzaj¹ce do odtworzenia i utrzymania walo- rów krajobrazowych w celu ich ochrony. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: Jeziora Dzierzgoñ (czêœæ œrdk.), Rzeki Liwy (skraj pd.), Morawski (skraj pd.), Rzeki Dzierzgoñ (skraj wsch.) Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Rezerwat Kulturowy – zespó³ pa³acowo-parkowy z folwarkiem w Waplewie; Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Barlewice – Miko³ajki Pomorskie – Górki; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych, w szczególnoœci miejscowoœci Krasna £¹ka; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie;

187 • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: poszerzenie OChK Jeziora Dzierzgoñ i Moraw- skiego. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych ze szczególnym uwzglêdnieniem zespo³u pa³acowo-parkowego z folwarkiem i wsi¹ folwarczn¹ w Waplewie Wielkim. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy systemu agrarnego maj¹tku rolnego Waplewo Wielkie wraz z tak zwanym „upiêkszonym krajobrazem rolniczym” jego roz³ogu. F. wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Kwi- dzyñska.

Numer i nazwa: VI. TR¥BKOWSKI Powierzchnia: 270 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowe lub uprawowe z enklawami leœnymi mozaikowate, ze zwartym osadnictwem o charakterze wielkiej w³asnoœci ziemskiej. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ pd.-wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Gdañska (czêœæ pd.), Kociewie Polne (czêœæ pn.). • powiaty: gdañski (czêœæ œrdk.), starogardzki (czêœæ pn.), tczewski (czêœæ pn.). • gminy: Pruszcz Gdañski (czêœæ zach.), Tr¹bki Wielkie (czêœæ wsch.), Pszczó³ki (czêœæ zach.), Skarszewy (m. i gm.) (czêœæ pn.-wsch.), Tczew (czêœæ pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: ci¹g widokowy na odcinku Klesz- czewo – Straszyn. • elementy przyrodnicze: obszary urozmaiconej rzeŸby K³odawa – £oguszewo, k. Go- dziszewa, wsi Turze i Lubiszewa. • elementy kulturowe: bardzo liczne zespo³y dworsko-parkowe (32); cztery drogi

188 alejowe; ceglane koœcio³y œredniowieczne w Skarszewach i Lubiszewie Tczew- skim; historyczny zespó³ urbanistyczny Skarszew; zabytkowy zespó³ ruralistyczny Tr¹bek Wielkich. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna, wynikaj¹ca z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania punktowych i ma³oobszarowych elementów kulturowych, a mniejszym stopniu elementów ekspozycji wizualnej. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy drodze alejowej Tr¹bki Wielkie – Go³êbie- wo; regulacja rzeki Wietcisy; trzy napowietrzne linie energetyczne; eksploatacja w rejonie Wymys³owa i Zaskoczyna, dawna eksploatacja k. Go³êbiewa, niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne (czêœæ œrdk. i pd.-zach.), œrednie. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: bardzo wysoki – podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do zahamowania oddzia³ywania czynników degraduj¹cych krajobraz oraz kszta³towanie krajobrazu zmierzaj¹ce do odtworzenia i utrzymania walo- rów krajobrazowych w celu ich ochrony. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu Dolina Wierzycy (skraj pd.); uk³ad urbanistyczny Skarszew; uk³ad ruralistyczny wsi Tr¹bki Wielkie; Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Skarszewski Obszar Chronione- go Krajobrazu (czêœæ zach.), Kociewski OChK (czêœæ œrdk.); kulturowe – brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Kleszczewo – Straszyn w kierunku wschodnim; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych wnê- trza zespo³u ruralistycznego Tr¹bek Wielkich; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych, w szczególnoœci miejscowoœci Malenin, Tr¹b- ki Wielkie a tak¿e historycznego zespo³u urbanistycznego Skarszew; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych;

189 • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Kociewski OChK. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): obszar po³o¿ony na wschód od drogi Kleszczewo - Straszyn a tak¿e dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): dla wybranych obszarów roz³ogu wielkiej w³asnoœci ziemskiej, w szczególnoœci Park Kultu- rowy Historycznego Krajobrazu wsi Tr¹bki Wielkie (1) i system Parków Kulturo- wych otwartego krajobrazu rolniczego dla miejscowoœci ¯u³awa, Arciszewo, Wo- janowo, Bêdzieszyn, Œwincz, Szczerbiêcin a tak¿e Boles³awowo, oraz wybranych historycznych wsi kmiecych, w szczególnoœci miejscowoœci Malenin, Mieœcin, Tr¹b- ki Ma³e i Kaczki (2) oraz Park Kulturowy Historycznego Krajobrazu otoczenia miasta Skarszewy (3). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Kociewska.

Numer i nazwa: VII. WICKO-CHOCZEWSKI Powierzchnia: 345 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty lub pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowe z enklawami leœnymi ze zwartym osadnictwem o charakterze wielkiej w³asnoœci ziemskiej lub leœne z enklawami rolnymi z bardzo rzadkimi osadami; holoceñskie równiny z utworami akumulacji biogenicznej, ³¹kowo-pastwiskowo-(bagienne) ze zwartym osadnictwem o charakterze wielkiej w³asnoœci ziemskiej lub pozbawione osadnictwa; rynny glacjalne z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, wype³nione jeziorami; w czêœci wschodniej obszaru liczne krajobrazy unikatowe. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Wysoczyzna ¯arnowiecka (czêœæ pn.-zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Lêborska (czêœæ pn.), Pas Nadmorski (czêœæ œrdk.).

190 • powiaty: wejherowski, lêborski, pucki (czêœci pó³nocne). • gminy: Choczewo, Gniewino (czêœæ pn.), Wicko (czêœæ wsch.), Krokowa (czêœæ pn.-zach.), Nowa Wieœ Lêborska (ma³y fragment pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkt widokowy z okolic Rybna w kierunku po³udniowym na dolinê rzeki £eby; ci¹g widokowy na odcinku Prze- bêdowo – Lublewo z ekspozycj¹ Morza Ba³tyckiego. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Przebêdówka, Zwartowa, Choczew- ka; dwa jeziora lobeliowe: Choczewskie i Saliñskie. • elementy kulturowe: bardzo liczne zespo³y dworsko-parkowe (35); cztery drogi alejowe; ceglany koœció³ œredniowieczny w ¯arnowcu; wiatrak w Zdrzewnie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna, w czêœci pn.-wsch. wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu, a w nieco mniejszym stopniu z pozosta³ych walorów, szczególnie zespo³ów dworsko-parkowych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy dwóch drogach alejowych; regulacja rzeki Piaœnicy; napowietrzna linia energetyczna; rozleg³e powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Sasina, Bia³ogóry, Dêbek, Nadola; eksploatacja w rejonie Perlina; zmiana struktury agrarnej terenów rolnych g³. na Równinie B³ot Przymorskich. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: w przewadze silne (szczególnie czêœæ pn.-wsch.) i œrednie, miejscami s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: bardzo wysoki – po podjêciu stosunkowo ograniczonych dzia³añ z zakresu pielêgnacji oraz ograniczania skutków oddzia³ywania niektórych czynników degraduj¹cych, wartoœci powinny podlegaæ ochronie. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Nadmorski Park Krajobrazowy (czêœæ pn.-wsch.), Obszary Chronionego Krajobrazu: Nadmorski (czêœæ pn.-wsch.), Choczewsko-Sa- liñski (czêœæ pd.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Nadmorskiego Parku krajobrazowego, utworzenie S³owiñskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu; Park Kulturowy £eba, Park Kulturowy Ziemi Puckiej (fragment Parku); Rezerwat Kulturowy – zespó³ klasztorny i kompozycja krajobrazowa w ¯arnowcu. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych, szczególnie maj¹tków Ciekocino, Kurowo, Lublewo, Prusiewo; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Przebêdowo – Lublewo;

191 • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego w okolicy Rybna (patrz tak¿e obszary XXIX i XLII) pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w szcze- gólnoœci zespo³u klasztornego i dworsko-parkowego w ¯arnowcu; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie w aktualnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: S³owiñski OChK (czêœæ zach. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych – w szczególnoœci dla zespo³u ma- j¹tków Sasino, Ciekocino, Jackowo, Choczewko i Kurowo oraz maj¹tku Prusiewo; ochrona ekspozycji w kierunku po³udniowym na dolinê rzeki £eby z punktu widokowego w okolicach Rybna; ochrona ekspozycji w kierunku pó³nocnym z ci¹gu widokowego na odcinku Przebêdowo – Lublewo z ekspozycj¹ Morza Ba³tyckiego. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): £eba (1); Park Kulturowy Ziemi Puckiej (fragment Parku) (2); Rezerwat Kulturowy - zespó³ klasztorny i kompozycja krajobrazowa w ¯arnowcu (3). F. wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): Osieki Lêborskie. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹

Numer i nazwa: VIII. DOLINY KWIDZYÑSKIEJ I WALICHNOWSKIEJ Powierzchnia: 300 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: holoceñskie p³askie dna dolin rzecznych z utworami aku-

192 mulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, uprawowe z rozproszonym nowo¿ytnym osadnictwem kolonijnym; holoceñskie dna dolin rzecznych z utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, ³¹kowo-pastwiskowe ze zwartymi ¿u³awskimi œredniowiecznymi wsiami kmiecymi albo pozbawione osad; m³odoglacjalne pagórkowate z silnie mozaikowatym kompleksem ró¿nogenetycznych utworów ho- loceñskich i plejstoceñskich w pod³o¿u, mozaikowate leœne z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; prawie wszystkie krajobrazy obszaru nale¿¹ do unikatowych (epizodycznych). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Dolina Kwidzyñska, Pojezierze Starogardzkie (fragment). • regiony historyczno-kulturowe: Dolina Dolnej Wis³y, Kociewie Polne (czêœæ pd.- wsch.). • powiaty: kwidzyñski (czêœæ zach.), tczewski (czêœæ wsch.). • gminy: Sadlinki, Kwidzyn, Ryjewo (czêœci zachodnie), Gniew, Pelplin, Subkowy (czêœci wschodnie) Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkt widokowy z zamku w Kwi- dzynie; ci¹gi widokowe: z koryta Wis³y na otoczenie, na dolinê Kwidzyñsk¹ na odcinku Gurcz – Okr¹g³a £¹ka; makrownêtrza krajobrazowe Doliny Kwidzyñskiej i Doliny Walichnowskiej; unikatowy widok panoramiczny miasta Gniew. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Ciep³ego, Tymawy i Podzamcza. • elementy kulturowe: zespó³ dworsko-parkowy w Ma³ym Garcu i Opaleniu, droga alejowa Wielki Garc – Ma³e Walichnowy; ¿u³awski dom podcieniowy w Ka- niczkach; ceglane koœcio³y œredniowieczne w Gniewie i Kwidzynie; krzy¿ackie za³o¿enia zamkowe w Gniewie i Kwidzynie; historyczny zespó³ urbanistyczny Gniewa. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej oraz z istnienia za³o¿eñ zamkowych w Gniewie i Kwidzynie. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy drodze alejowej Ma³e Walichnowy - Kot³o; regulacja rzeki Wis³y i Liwy; dwie napowietrzne linie energetyczne; eksploatacja w Opaleniach i Rozpêdzinach; miejscami transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo silne i silne w Dolinie Kwidzyñskiej, s³abe w Doli- nie Walichnowskiej. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki - dzia³ania zmierzaj¹- ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynni- ków degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: Nadwiœlañski, Doliny Kwidzyñskiej, Gniewski (czêœæ zach.), Ryjewski (skraj wsch.); uk³ad urbanistyczny Gniewu. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy Doliny Dol- nej Wis³y; Park Kulturowy Powiœla; Rezerwat Kulturowy – uk³ad urbanistyczny oraz zespó³ zamkowy i pa³acowy w Gniewie; Rezerwat Kulturowy – zespó³ zamkowy w Kwidzynie (strefa graniczna z obszarem 50).

193 Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza krajobrazowego Doliny Kwidzyñskiej (patrz tak¿e obszar 26) i Doliny Walichnowskiej (patrz tak¿e obszar 23) pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na oba wnêtrza; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego wodnego rzeki Wis³y oraz l¹dowego Gurcz – Okr¹g³a £¹ka; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego panoramy z punktu widokowego z zamku w Kwidzynie pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych zespo- ³u zamkowego i staromiejskiego w Gniewie oraz zespo³u zamkowego i staromiejskiego w Kwidzynie; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych w szczególnoœci po³o¿onych w Dolinie Kwi- dzyñskiej (Jarzêbina, Janowo i Gniewskie Pole, Nowy Dwór, Kaniczki, Nebrowo, Rusinowo, Bronis³awowo) i w Dolinie Walichnowskiej (Wielkie i Ma³e Walichno- wy, Polskie Gronowo); • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego w obrê- bie doliny Wis³y; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy na obszarach poza dolin¹ Wis³y; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych.

194 Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Nadwiœlañski Park Krajobrazowy B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona ekspozycji panoramicznej krajobrazu z punktu widokowego z zamku w Kwidzynie; œcis³a ochrona ekspozycji panoramy miasta Gniew; ochrona ekspozycji historycznego krajobrazu osiedleñczego wsi kolonijnych i na dolinê Kwidzyñsk¹ na odcinku trasy ko³owej Gurcz – Okr¹g³a £¹ka; œcis³a ochrona panoramicznej ekspozycji krajobrazowej makrownêtrza krajobrazowego Doliny Wa- lichnowskiej. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Powiœla (czêœæ prawobrze¿na Wis³y) (1); Park Kulturowy krajobrazu osie- dleñczego rolniczego wsi kolonijnych w Dolinie Walichnowskiej (2) (czêœæ lewobrze¿na Wis³y); Rezerwat Kulturowy – uk³ad urbanistyczny oraz zespó³ zamkowy i pa³acowy w Gniewie (1); Rezerwat Kulturowy – zespó³ zamkowy w Kwidzynie (2) (strefa graniczna z obszarem 50). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Doliny Dolnej Wis³y. Numer i nazwa: IX. PRADOLINY £EBY Powierzchnia: 185 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: p³askie dna pradolin z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, ³¹kowo-pastwiskowe bez lub z enklawami leœnymi z osadnictwem zwartych œredniowiecznych wsi kmiecych albo pozbawione osad; m³odoglacjalny o rzeŸbie krawêdziowej z kompleksem utworów czo³owomorenowych gliniasto-piaszczysto-¿wirowych z g³azami w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; wszystkie krajobrazy obszaru s¹ unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pradolina Redy i £eby (czêœæ œrdk. i zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Lêborska (czêœæ œrdk.), Ziemia S³upska (skraj wsch.). • powiaty: lêborski (czêœæ œrdk.-zach.), wejherowski (czêœæ zach.), s³upski (skraj wsch.). • gminy: Lêbork, Nowa Wieœ Lêborska (czêœæ œrdk. i zach.), £êczyce (czêœæ œrdk.), Wicko (czêœæ pd.-zach.), G³ówczyce (skraj wsch.), Potêgowo (skraj pn.-wsch.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkt widokowy z Poraju na dolinê £eby; ci¹g widokowy na odcinku £ugi – Bo¿epole; makrownêtrza krajobrazowe pradoliny na odcinku Lêbork – Charbrowo i Mosty – Strzebielino. • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa k. Bêdzimina. • elementy kulturowe: 9 zespo³ów dworsko-parkowych; trzy drogi alejowe; ceglany koœció³ œredniowieczny w Lêborku; szkieletowy koœció³ nowo¿ytny w Bo¿ympolu Wielkim.

195 Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna w czêœci wschodniej, bardzo wysoka w zachodniej, wynikaj¹ca g³ównie z elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej i w mniejszym stopniu z cech struktury krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew alejowych ko³o £êczyc; regulacja rzeki £eby i Redy; liczne napowietrzne linie energetyczne; powierzchnie przeznaczone pod lo- kalizacjê elektrowni wiatrowych k.Cecenowa; suburbanizacja w rejonie Lêborka; zainwestowanie rekreacyjne nad jez. Lubowidzkim; eksploatacja w rejonie Krakulic, Lêborka i Strzebielina, rozleg³a transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – dzia³ania zmierza- j¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czyn- ników degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: Pradoliny Redy – £eby i Fragment pradoliny £eby i wzgórza morenowe na pd.od Lêborka (czêœæ wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Obszaru Chronio- nego Krajobrazu: Pradoliny Redy – £eby (czêœæ zach. i œrdk.); S³owiñski Obszar Chronionego Krajobrazu (skraj pn.), Park Kulturowy £eba (skraj pn.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrz krajobrazowych pradoliny rzeki £eby na odcinku Lêbork – Charbrowo i Mosty – Strzebielino pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego £ugi – Bo¿epole; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego z Poraju na dolinê £eby pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy;

196 • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Doliny Dolnej £eby. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): ochrona ekspozycji krajobrazu doliny £eby z punktu widokowego w Poraju oraz z ci¹gu widokowego na odcinku £ugi – Bo¿epole. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy £eba (fragment Parku). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji. Numer i nazwa: X. ZIEMI PUCKIEJ Powierzchnia: 240 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: p³askie dna pradolin z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, ³¹kowo-pastwiskowo-bagienne bez lub z enklawami leœnymi pozbawione osadnictwa lub z rozproszonym nowo¿ytnym osadnictwem kolonijnym; plejstoceñskie wysoczyzny morenowe p³askie lub faliste z glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowe z enklawami leœnymi, ze zwartym osadnictwem o charakterze wielkiej w³asnoœci ziemskiej; plejstoceñskie wysoczyzny morenowe faliste z glinami glacjalnymi w pod³o¿u, uprawowe z osadnictwem o charakterze zwartych œredniowiecz- nych wsi kmiecych; krajobrazy dolinne obszaru maj¹ charakter unikatowy. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pobrze¿e Kaszubskie (czêœæ œrdk. i pn.), Wybrze- ¿e S³owiñskie (skraj wsch.), Wysoczyzna ¯arnowiecka (skraj pn.-wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Pas Nadmorski (czêœæ œrdk.), Ziemia Pucko-Wej- herowska (skraj pn.-wsch.). • powiaty: pucki • gminy: W³adys³awowo, Puck (m. i gm.) (poza czêœci¹ zach.), Krokowa (czêœæ wsch.), Kosakowo (czêœæ pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkty widokowe: z Rozewia na Ba³tyk i wybrze¿e, ze Zdrady na Pradolinê P³utnicy; ci¹g widokowy na odcinku Zdrada – Po³czyno; makrownêtrza krajobrazowe: Pradoliny Kaszubskiej, Pradoli-

197 ny P³utnicy wraz z Bielawskimi B³otami, Ma³ej Zatoki Puckiej; unikatowy widok panoramiczny Pucka. • elementy przyrodnicze: liczne wybrze¿a klifowe: jastrzêbskie, rozewskie, ch³a- powskie, puckie, os³oniñskie; strefy w¹wozowe k. Zdrady. • elementy kulturowe: 13 zespo³ów dworsko-parkowych w tym zespó³ zamkowo- parkowy z krajobrazowym parkiem romantycznym w Krokowej oraz neogotycka rezydencja pa³acowo-parkowa w Rzucewie; cztery cenne aleje (pomnikowe aleje lipowe: ¯arnowiec-Krokowa, Rzucewo – Os³onino (kontraleja ! 400-letnia !), Starzyñski Dwór (aleje z kompozycji uk³adu pól maj¹tku); ceglany koœció³ œredniowieczny w Pucku, szkieletowy koœció³ nowo¿ytny w Mechowie; zabytkowy zespó³ ruralistyczny Karwieñskich B³ot; historyczny zespó³ urbanistyczny Pucka, porty rybackie we W³adys³awowie i Pucku; stanowisko pradziejowej kultury rzucewskiej w Rzucewie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka w czêœci pn. i pd., wybitna w œrodkowej i zach., wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej, a w mniejszym stopniu z elementów przyrodniczych (klify) oraz kulturowych (zespo³y dworsko-parkowe). Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy drodze alejowej Po³czyno-S³awutowo i Rzu- cewo-Os³onino; regulacja rzeki Redy; dwie napowietrzne linie energetyczne; bardzo rozleg³e powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych; suburbanizacja w rejonie Pucka, Mrzezina, Redy, Rewy; intensywne zainwestowanie rekreacyjne w strefie Karwia – W³adys³awowa oraz w Pucku, Os³oninie, Rewie; liczne miejsca obecnej i dawnej eksploatacji kopalin; rzadziej transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: w przewadze silne, miejscami œrednie. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – dzia³ania zmierza- j¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czyn- ników degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Rezerwaty krajobrazowe: Przyl¹dek Rozewie, W¹- wóz Ch³apowski, Nadmorski Park Krajobrazowy (czêœæ pn.), Nadmorski Obszar Chro- nionego Krajobrazu (czêœæ pn.); uk³ad urbanistyczny miasta Puck, uk³ady ruralistyczne wsi Karwieñskie B³ota i Mechowo. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajo- brazu Dolina P³utnicy (czêœæ œrdk.), powiêkszenie Obszaru Chronionego Krajobra- zu: Pradoliny Redy – £eby (czêœæ pd.); Park Kulturowy Ziemi Puckiej (wraz z Za- tok¹ Puck¹); Rezerwat Kulturowy Wieœ Karwieñskie B³ota (ostatecznie ten zabytkowy uk³ad ruralistyczny zosta³ wpisany do rejestru zabytków Województwa Po- morskiego), Rezerwat Kulturowy – za³o¿enie rezydencjonalno-parkowe wraz z romantycznym parkiem krajobrazowym w Krokowej (strefa graniczna z obszarem 50); Rezerwat Kulturowy – archeologiczny kultury rzucewskiej i za³o¿enia rezydencjonalnego z komponowanym krajobrazem w Rzucewie; Rezerwat Kulturowy – Zatoka Pucka i jej tonie (patrz tak¿e obszar 38); Rezerwat Kulturowy – wieœ rybacka Rewa; Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe);

198 • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych w szczególnoœci alei: ¯arnowiec-Krokowa, Rzucewo – Os³onino, lokalnie w Starzyñskim Dworze; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi szczególnie w rejonie maj¹tków Sulicice – K³anino – Starzyñski Dwór; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych w szczególnoœci maj¹tków Sulici- ce, K³anino, Starzyñski Dwór; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrz Pradoliny Ka- szubskiej, Pradoliny P³utnicy wraz z Bielawskimi B³otami oraz Ma³ej Zatoki Puc- kiej, pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Zdrada – Po³czyno oraz ¯arnowiec - Krokowa; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktów widokowych z Ro- zewia na Ba³tyk i wybrze¿e, z miejscowoœci Zdrada na Pradolinê rzeki P³utnicy, a tak¿e dla unikatowego widoku panoramicznego Pucka, pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca, równie¿ dla punktu widokowego ko³o Goszczyna w kierunku wschodnim (patrz tak¿e obszar 50); • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w szcze- gólnoœci ekspozycji sylwety miasta Pucka oraz ekspozycji i udostêpnienia rezerwatu archeologicznego kultury rzucewskiej w Rzucewie; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych (z wy³¹czeniem „olêderskiej” wsi Karwieñskie B³ota); • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja osadnictwa rozproszonego tak zwanych „poniatówek”; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz lub silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz lub silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych.

199 Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Pradoliny Kaszubskiej i Pradoliny P³utnicy. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona panoramicznej ekspozycji krajobrazu z punktu widokowego na latarni morskiej w Rozewiu w kierunku l¹du; œcis³a ochrona ekspozycji krajobrazowej otwarcia widokowego z punktu widokowego w rejonie miejscowo- œci Zdrada i z ci¹gu widokowego na odcinku Zdrada – Po³czyno na Pradolinê rzeki P³utnicy; œcis³a ochrona punktu widokowego w kierunku po³udniowo-wschodnim na historyczn¹ panoramê Pucka poprzez wody Zatoki Puckiej. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Ziemi Puckiej (wraz z Zatok¹ Puck¹) (1); Rezerwat Kulturowy – za³o¿enie rezydencjonalno-parkowe wraz z romantycznym parkiem krajobrazowym w Kro- kowej (1) (strefa graniczna z obszarem 50); Rezerwat Kulturowy – archeologiczny kultury rzucewskiej i za³o¿enia rezydencjonalnego z komponowanym krajobrazem w Rzucewie (2); Rezerwat Kulturowy – Zatoka Pucka i jej tonie (3) (patrz tak¿e obszar 38); Rezerwat Kulturowy – wieœ rybacka Rewa (4). F. Wpis (alternatywnie) do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) za³o¿enia rezydencjonalno-parkowego wraz z romantycznym parkiem krajobrazowym w Krokowej. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹. Numer i nazwa: XI. S£UPI – £UPAWY Powierzchnia: 230 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi w pod³o¿u, uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œre- dniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, ³¹kowo-pastwiskowe z enklawami leœnymi i bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny silnie pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi w pod³o¿u, leœne z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; w centralnej czêœci obszaru krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Wysoczyzna Polanowska (czêœæ pn.), Równina S³upska (skraj pd.-wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia S³upska (czêœæ pd.), Ziemia S³awieñska (skraj pn.-wsch.). • powiaty: s³upski (czêœæ pd.), bytowski (fragm. pn.). • gminy: Dêbnica Kaszubska, Ko³czyg³owy (czêœæ pn.), Kobylnica (fragm.), Potê- gowo (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: ci¹g widokowy na odcinku Star- kówko – Barnowo.

200 • elementy przyrodnicze: liczne strefy w¹wozowe k. Ga³êŸni, Krzyni, Kotowa, Ja- worów; obszary urozmaiconej rzeŸby k. Podwilczyna i Cetynia. • elementy kulturowe: liczne zespo³y dworsko-parkowe (14); trzy drogi alejowe; ceglany koœció³ œredniowieczny w miejscowoœci Budowo; szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne w Dobieszewie i Ko³czyg³owach. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: przewa¿nie bardzo wysoka, wybitna w czêœci wschodniej, wynikaj¹ca z cech struktury krajobrazu oraz elementów przyrodniczych, w mniejszym stopniu kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew alejowych w Niepoglêdziu; regulacja rzeki S³u- pi; napowietrzna linia energetyczna; eksploatacja w rejonie Wieliszewa. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe (czêœæ œrdk. i pd.-wsch.) i bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – po podjêciu stosunkowo ograniczonych dzia³añ z zakresu pielêgnacji oraz ograniczania skutków oddzia³ywania niektórych czynników degraduj¹cych, krajobrazy powinny podlegaæ bez- wzglêdnej ochronie. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy Dolina S³upi. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Starkówko – Barnowo; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych, w szczególnoœci koœcio³ów szkieletowych w miejscowoœciach Dobieszewo i Ko³- czyg³owy; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; 201 • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: powiêkszenie parku krajobrazowego Dolina S³upi. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych; ochrona ekspozycji krajobrazowej z ci¹gu widokowego drogi ko³o- wej Starówko – Barnowo. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy systemu agrarnego maj¹tków rolnych Budowo, Kotowo, £abiszewo, Mota- rzyno, Niepoglêdzie, wraz z tak zwanym upiêkszonym krajobrazem rolniczym ich roz³ogu. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) zespo³u elektrowni wodnych w Ga³êŸni (zabytek techniki). G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa S³upska.

Numer i nazwa: XII. MIRACHOWSKI Powierzchnia: 185 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o- ¿u, mozaikowaty leœny z enklawami rolnymi (i/lub jeziornymi) i bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowe z enklawami leœnymi, czasem w podtypie mozaikowatym, z rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; w zachodniej czêœci obszaru krajobrazy unikatowe. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ centralna). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Kartusko-¯ukowska (czêœæ pn.), Ziemia Pucko-Wejherowska (skraj pd.-zach.), Ziemia Lêborska (skraj pd.). • powiaty: kartuski (czêœæ pn.), wejherowski (czêœæ pd.), lêborski (skraj pd.). • gminy: Sierakowice (czêœæ pn.), Kartuzy (czêœæ zach.), Linia (czêœæ wsch.), Luzi- no (czêœæ pd.), Cewice (czêœæ pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: liczne strefy w¹wozowe, g³ównie na zboczach dolin £eby i Bolszewki; obszary urozmaiconej rzeŸby k. Kamienicy Królewskiej, Mirachowa, Sma¿yna; trzy jeziora lobeliowe. • elementy kulturowe: 4 zespo³y dworsko-parkowe, szkieletowy koœció³ nowo¿ytny w Bukowinie.

202 Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania elementów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: zainwestowanie rekreacyjne w rejonie jezior Potêgowskich; nie- liczna transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe i s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walo- rów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Rezerwaty krajobrazowe: Lubygoœæ, Staniszew- skie Zdroje, Kaszubski Park Krajobrazowy (czêœæ zach.), Obszary Chronionego Kra- jobrazu: Fragment pradoliny £eby i wzgórza morenowe na pd. od Lêborka (skraj zach.), Dolina £eby (fragm. œrdk.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Trójmiejsko-Lêborski Obszar Chronionego Krajobrazu (czêœæ wsch.), Obszar Chronionego Krajobrazu Górnej S³u- pi, Bukowiny i £upawy (skraj zach.); Park Kulturowy Kaszuby. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w szcze- gólnoœci zespo³u dworskiego w Mirachowie; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych w szczególnoœci zespo³u ruralistycznego miej- scowoœci Mirachowo; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja osadnictwa rozproszonego (na pó³noc i wschód od Mi- rachowa); • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych;

203 • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Trójmiejsko-Lêborski OChK (czêœæ wsch. obszaru), OChK Górnej S³upi, Bukowiny i £upawy (skraj zach. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Kaszuby; Rezerwat Kulturowy - Zespó³ Dworu Kaszubskiego w Mirachowie wraz z tradycyjnym krajobrazem wsi Mirachowo i jej roz³ogiem. F. Wpis (alternatywnie) do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) zespo³u dworsko-folwarcznego w Mirachowie. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

Numer i nazwa: XIII. PRZYWIDZKO-SKARSZEWSKI Powierzchnia: 143 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty lub silnie pagórkowaty z plej- stoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowaty leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowaty uprawowy z enklawami leœnymi i osadnictwem mieszanym; m³odoglacjalny pagór- kowaty lub silnie pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowaty uprawowy z enklawami leœnymi i rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; w po³udniowej czêœci obszaru krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ pd.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Gdañska (czêœæ pd.), Kociewie Polne (czêœæ pn.-zach.). • powiaty: gdañski (czêœæ zach.), starogardzki (skraj pn.) • gminy: Przywidz, Tr¹bki Wielkie (czêœæ zach.), Skarszewy (czêœæ pn.-zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: liczne strefy w¹wozowe, g³ównie na zboczach rynny jez. Przywidzkiego, dolin Reknicy i Wietcisy oraz k. Szczodrowa; obszar urozmaiconej rzeŸby k. Klonowa i Buszkowych. • elementy kulturowe: jeden zespó³ dworsko-parkowy; cztery drogi alejowe; ceglany koœció³ œredniowieczny w Mierzeszynie; szkieletowy koœció³ nowo¿ytny w Cza- pielsku. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca w przewadze z cech struktury krajobrazu oraz wystêpo- wania elementów przyrodniczych.

204 Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki Wietcisy; napowietrzna linia energetyczna; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Przywidza. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe, œrednie w czêœci pd. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walo- rów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Rezerwat krajobrazowy Wyspa na Jeziorze Przywidz, Obszary Chronionego Krajobrazu: Przywidzki (czêœæ pn.), Dolina Wietcisy (czêœæ pd.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Skarszewski Obszar Chronione- go Krajobrazu (czêœæ œrdk.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja jednodworczego kaszubskiego osadnictwa rozproszonego w rejonie miejscowoœci Szatarpy, Szumleœ Królewski i Szlachecki, Grabow- ska Huta, Starkowa Huta; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Kociewski OChK.

205 C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): nie przewiduje siê szczególnych form ochrony, ewentualnie dla obszaru roz³ogu œredniej w³a- snoœci ziemskiej zespo³u dworskiego w miejscowoœci Szczodrowo. F. wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Kociewska.

Numer i nazwa: XIV. DZIERZGOÑSKI Powierzchnia: 110 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego lub uprawowy z enklawami leœnymi, czasem w podtypie mozaikowatym, z osadnictwem zwartym w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej; m³odoglacjalny pagórkowaty z kompleksem utworów czo³owomorenowych gliniasto-piaszczysto-¿wirowych z g³azami w pod³o¿u rolny z dominacj¹ uprawowego i z osadnictwem zwartym w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze I³awskie (czêœæ pn.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Sztumska (czêœæ pn.). • powiaty: sztumski (czêœæ pn.) • gminy: Stary Targ (czêœæ œrdk.), Dzierzgoñ (m. i gm.) (czêœæ œrdk.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe ko³o Nowego Folwarku i Lubuchowa; obszar urozmaiconej rzeŸby k. Dzierzgonia. • elementy kulturowe: liczne zespo³y dworsko-parkowe (20); cztery drogi alejowe; cztery ceglane koœcio³y œredniowieczne (m.in. w Dzierzgoniu). Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z wystêpowania punktowych i ma³oobszarowych ele- mentów przyrodniczych i kulturowych, w mniejszym stopniu z cech struktury krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew alejowych w Waplewie; regulacja rzeki Dzierz- goñ; eksploatacja w rejonie Dzierzgonia. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe i s³abe (k. Dzierzgonia œrednie). Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walorypowinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walorów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Dzierzgoñ (czêœæ œrdk. i skraj wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Rezerwat kulturowy Waplewo Wielkie; Rezerwat Kulturowy – archeologiczny w dolinie rzeki Dzierzgoñ w miej- scowoœciach B¹gart-Œwiêty Gaj.

206 Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych w szczególnoœci za³o¿enia pa³acowo-parkowego z folwarkiem w Waplewie; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych w szczególnoœci miejscowoœci B¹gart i Jasna; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: poszerzenie OChK Rzeki Dzierzgoñ. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): nie przewiduje siê szczególnych form ochrony za wyj¹tkiem wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy systemu agrarnego maj¹tków rolnych Telkwice i Trankwice wraz z tak zwanym upiêkszonym krajobrazem rolniczym ich roz³ogu oraz elementami wielkiej kompozycji parkowej (zwierzyniec, cmentarze rodowe).

207 F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Pojezie- rza I³awskiego.

Numer i nazwa: XV. WARCIÑSKI Powierzchnia: 60 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œrednio- wiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi lub plejstoceñ- skimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, leœne z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Wysoczyzna Polanowska (czêœæ centralna). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia S³awieñska (czêœæ œrdk.). • powiaty: s³upski (czêœæ pd.-zach.). • gminy: Kêpice (m. i gm.) (czêœæ zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa na zboczu doliny Wieprzy; du¿y obszar urozmaiconej rzeŸby miêdzy Kêpicami a Podgórami. • elementy kulturowe: trzy zespo³y dworsko-parkowe w tym unikatowy zespó³ rezydencjonalny w Warcinie; liczne drogi alejowe; szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne w Ciecholubiu i Osowie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna, wynikaj¹ca g³ównie z wystêpowania punktowych i ma³oobszarowych ele- mentów przyrodniczych i kulturowych, a w pewnej mierze z cech struktury krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: napowietrzna linia energetyczna. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe i bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki - po podjêciu stosunkowo ograniczonych dzia³añ z zakresu pielêgnacji oraz ograniczania skutków oddzia³ywania niektórych czynników degraduj¹cych, powinny podlegaæ bezwzglêdnej ochronie. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Jezioro £êtow- skie i okolice Kêpic (czêœæ wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Zlewni Wieprzy; zabytkowy krajobraz kulturowy Polanów (czêœæ zach.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych;

208 • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych oraz ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w szczególnoœci zespo³u rezydencjonalnego w Warcinie; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz lub silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Kêpicki Park Krajobrazowy B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla unikatowego zespo³u rezydencjonalnego w Warcinie zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy – zespó³ rezydencjonalny pa³acowo-parkowy z folwarkiem i wsi¹ folwarczn¹ w Warcinie oraz historycznym roz³ogiem. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XVI. WIERZCHOCIÑSKI Powierzchnia: 40 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny p³aski, falisty lub pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i

209 organogenicznymi, uprawowy z enklawami leœnymi i z osadnictwem zwartym w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej; m³odoglacjalny falisty z kompleksem utwo- rów czo³owomorenowych gliniasto-piaszczysto-¿wirowych z g³azami w pod³o- ¿u, uprawowy z enklawami leœnymi i z osadnictwem zwartym typu wielka w³a- snoœæ ziemska. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Wysoczyzna Damnicka (czêœæ pn.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia S³upska (czêœæ pn.), Pas Nadmorski (fragm.). • powiaty: s³upski (czêœæ pn.) • gminy: G³ówczyce (czêœæ pn.), Smo³dzino (skraj pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa k. Bêdziechowa. • elementy kulturowe: 6 zespo³ów dworsko-parkowych; droga alejowa ¯elkowo – Rumsko. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, fragmentami wybitna, wynikaj¹ca g³ownie z wystêpowania liniowych i ma³oobszarowych elementów kulturowych, a w mniejszym stopniu z cech struktury krajobrazu oraz elementów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: drobne powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e h nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walorów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: S³owiñski Obszar Chronionego Krajobrazu, Park Kulturowy Ziemi Bia³ogardzkiej (fragment Parku). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Wierzchocino – Choæmirówko; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego na gó- rze Rowokó³ pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych;

210 • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: S³owiñski OChK. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kul- turowy systemu agrarnego maj¹tków rolnych Równo, Rumsko oraz Choæmiro- wo, Choæmirówko i Bêdziechowo wraz z tak zwanym upiêkszonym krajobrazem rolniczym ich roz³ogu (1); Park Kulturowy Ziemi Bia³ogardzkiej (2) (fragment Parku). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

Numer i nazwa: XVII. CEWICKO-ROZ£AZIÑSKI Powierzchnia: 170 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowy z enklawami leœnymi z rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; m³odoglacjalny pagórkowaty lub silnie pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny o rzeŸbie krawêdziowej z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych albo kompleksem utworów czo³owomoreno-

211 wych gliniasto-piaszczysto-¿wirowych z g³azami w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; na fragmencie obszaru w czêœci pó³nocno-wschodniej wystêpuj¹ krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ pn.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Lêborska (czêœæ pd.). • powiaty: wejherowski (czêœæ zach.), lêborski (czêœæ pd.-wsch.). • gminy: £êczyce (czêœæ pd.), Cewice (czêœæ pn.-wsch.), N. Wieœ Lêborska (fragm.), Linia (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: widoki z krawêdzi wysoczyzny na dolinê £eby. • elementy przyrodnicze: dwa jeziora lobeliowe k. Zakrzewa. • elementy kulturowe: 7 zespo³ów dworsko-parkowych; trzy drogi alejowe w tym okazowa aleja Nawcz-Dziêcielec. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka w czêœci pn., wybitna w czêœci pd., wysoka w czêœci wsch., wynikaj¹- ca g³ownie z cech struktury krajobrazu oraz elementów ekspozycji wizualnej. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy drodze alejowej £ebunia-Okalice; regulacja rzeki £eby; napowietrzna linia energetyczna; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie D¹brówki Wielkiej; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: w przewadze s³abe i bardzo s³abe, w pd. czêœci œrednie. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – po podjêciu stosunkowo ograniczonych dzia³añ z zakresu pielêgnacji oraz ograniczania skutków oddzia³ywania niektórych czynników degraduj¹cych, walory powinny podlegaæ bezwzglêdnej ochronie. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: OChK: Fragment pradoliny £eby i wzgórza morenowe na pd. od Lêborka (czêœæ zach.), Pradoliny Redy-£eby (czêœæ pn.), Dolina £eby (czêœæ wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Lêborski Park Krajobrazowy; Park Kulturowy Kaszuby (skraj pd.-wsch.), rezerwat kulturowy Paraszyno. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych w szczególnoœci ochrona alei Nawcz-Dziêcielec; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla wnêtrza doliny rzeki £eby pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrz; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego z krawêdzi wysoczyzny na dolinê £eby; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug lokalnych potrzeb;

212 • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Lêborski Park Krajobrazowy. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych ze szczególnym uwzglêdnieniem wchodz¹cego w sk³ad obszaru fragmentu wielkiej kompozycji krajobrazowej w Paraszynie; ochrona ekspozycji na ci¹gu widokowym z krawêdzi wysoczyzny na dolinê £eby. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Kaszuby (skraj pd.-wsch.); Rezerwat Kulturowy Paraszyno – wielka kompozycja krajobrazowa zwi¹zana z zespo³em dworskim w dolinie £eby (fragment zachodni). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XVIII. SULÊCZYÑSKI Powierzchnia: 30 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego i z rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi (sandrowymi), uprawowy z enklawami leœnymi i z rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym.

213 Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Kartusko-¯ukowska (czêœæ zach.), • powiaty: kartuski (czêœæ zach.). • gminy: Sulêczyno (czêœæ œrdk.), Stê¿yca (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: obszar urozmaiconej rzeŸby k. Borka Kamiennego; 6 jezior lobeliowych. • elementy kulturowe: zespó³ dworsko-parkowy w Sulêczynie; dwie drogi alejowe; stanowisko archeologiczne kultury gockiej w Wêsiorach. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz elementów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Sulêczyna. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe i s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walo- rów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Gowidliñski Obszar Chronionego Krajobrazu (czêœæ œrdk.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Górnej S³upi, Bukowiny i £upawy (czêœæ zach.); Park Kulturowy Kaszuby, Rezerwat Kulturowy – archeologiczny kultury gockiej w Wêsiorach. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych ze szczególnym uwzglêdnieniem ekspozycji i udostêpnie- nia rezerwatu archeologicznego w miejscowoœci Wêsiory; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych kaszubskiego jednodworczego osadnictwa rozproszonego w rejonie miejscowoœci Podjazy i okolicach Jez. Go- widliñskiego; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie;

214 • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Górnej S³upi, Bukowiny i £upawy (czêœæ zach. obszaru) lub poszerzenie Gowidliñskiego OChK. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Kaszuby (fragment), Rezerwat Kulturowy – archeologiczny kultury gockiej w Wêsiorach. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji. Numer i nazwa: XIX. BOBIÊCIÑSKI Powierzchnia: 8 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: rynny glacjalne z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi w pod³o¿u, wype³nione jeziorami. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Bytowskie (czêœæ zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia S³awieñska (czêœæ pd.). • powiaty: bytowski (skraj zach.). • gminy: Miastko (skraj zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa na Skibskiej Górze, dwa jeziora lobeliowe: Bobiêciñskie Wielkie i Ma³e. • elementy kulturowe: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca z wystêpowania elementów przyrodniczych (du¿e jezioro lobeliowe). Zagro¿enia krajobrazu: brak. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walo- rów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Jezioro Bobiê- ciñskie Wielkie ze Skibsk¹ Gór¹. 215 Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug lokalnych potrzeb; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych.

Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XX. BRZE•NIEÑSKI Powierzchnia: 50 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z kompleksem utworów czo³owomorenowych gliniasto-piaszczysto-¿wirowych z g³azami w pod³o¿u albo z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi (sandrowymi), czasem z enklawami gliniastymi i organogenicznymi, mozaikowate uprawowe z enklawami le- œnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; blisko po³owê obszaru zajmuj¹ krajobrazy unikatowe (epizodyczne).

216 Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Bytowskie (czêœæ pd.), Równina Cha- rzykowska (fragm.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Cz³uchowska (czêœæ pn.), Ziemia Choj- nicka (skraj pn.-zach.). • powiaty: cz³uchowski (czêœæ pn.), bytowski (czêœæ pd.). • gminy: Kocza³a (czêœæ pn.), Lipnica (czêœæ zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. BrzeŸna Szlacheckiego; dwa jeziora lobeliowe. • elementy kulturowe: zespó³ dworsko-parkowy w Pietrzykowie; szkieletowy ko- œció³ nowo¿ytny w Pietrzykowie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wysoka w czêœci pn., wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania elementów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: brak. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walo- rów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: •ródliskowy obszar Brdy i Wieprzy na wsch. od Miastka (czêœæ zach.), Fragment Borów Tuchol- skich (czêœæ wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Bytowski Park Krajobrazowy (czêœæ zach.), Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich Zachodnich (czêœæ œrdk.), Park Kulturowy Ziemi Bytowskiej (fragment Parku); Rezerwat Kulturowy – drewniany koœció³ parafialny z pocz. XVIII w. i ci¹g³oœæ tradycji rodowej w miejsco- woœci Borzyszkowy. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug lokalnych potrzeb; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych;

217 • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Bytowski Park Krajobrazowy (czêœæ zach. obszaru). B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Borów Tucholskich Zachodnich (czêœæ œrdk. obszaru) lub poszerzenie OChK •ródliskowy Obszar Brdy i Wieprzy na E od Miastka. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji. Numer i nazwa: XXI. LIPNICKI Powierzchnia: 45 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowate uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecz- nych wsi kmiecych; m³odoglacjalny falisty lub pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Równina Charzykowska (czêœæ pn.), Pojezierze By- towskie (fragm.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Chojnicka (czêœæ pn.), Ziemia Bytowska (skraj pd.). • powiaty: bytowski (czêœæ pd.). • gminy: Lipnica (czêœæ wsch.), Bytów (skraj pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Wojska; 6 jezior lobeliowych. • elementy kulturowe: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka w czêœci pn. i pd., wysoka w czêœci œrdk., wynikaj¹ca z cech struktury krajobrazu i wystêpowania elementów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: eksploatacja w rejonie Zapcenia. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: w wiêkszoœci bardzo s³abe, w centralnej czêœci silne.

218 Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki - walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walorów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Bytowski Park Krajobrazowy (czêœæ pn.); Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich Zachodnich (czêœæ œrdk.); Park Kulturowy Ziemi Bytowskiej (czêœæ pn.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Bytowski Park Krajobrazowy (czêœæ pn. obszaru). B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Borów Tucholskich Zachodnich (czêœæ œrdk. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji.

219 E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Ziemi Bytowskiej (czêœæ pn.). F. wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XXII. ZACHODNIOSTAROGARDZKI Powierzchnia: 20 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o- ¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowate uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Starogardzkie (czêœæ pn.-zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Kociewie Polne (czêœæ zach.). • powiaty: starogardzki (czêœæ pn.). • gminy: Zblewo (czêœæ pn.), Starogard Gdañski (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: trzy zespo³y dworsko-parkowe. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca z cech struktury krajobrazu i czêœciowo z elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: brak. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki - walory powinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walo- rów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Doliny Wierzycy (czêœæ œrdk.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi;

220 • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych w szczególnoœci miejscowoœci Pinczyn oraz otaczaj¹cych go miejscowoœci kolonijnych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja osadnictwa rozproszonego kolonijnego wokó³ miejsco- woœci Pinczyn; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: poszerzenie OChK Doliny Wierzycy. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): ochrona ekspozycji krajobrazowej panoramy miejscowoœci Pinczyn. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XXIII. PELPLIÑSKI Powierzchnia: 67 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z utworami akumulacji zastoiskowej w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego i zwartym osadnictwem œre- dniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; równinny z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; fragmenty obszaru nale¿¹ do krajobrazów unikatowych (epizodycznych).

221 Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Starogardzkie (czêœæ wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Kociewie Polne (czêœæ wsch.). • powiaty: tczewski (czêœæ œrdk.) • gminy: Pelplin (m. i gm.) (czêœæ pd.), Gniew (czêœæ pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkty widokowe na Dolinê Wa- lichnowsk¹ w Rudnie i Szprudowie; ci¹g widokowy na Dolinê Walichnowsk¹ na odcinku Rudno – Ciep³e. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: zabytkowy zespó³ urbanistyczny w Pelplinie (strefa graniczna z obszarem 50), cztery zespo³y dworsko-parkowe; trzy drogi alejowe; ceglane koœcio³y œredniowieczne w Lignowych i Wielkim Garcu; zabytkowy uk³ad ruralistyczny Wielkiego Garca. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: zró¿nicowana (wybitna - bardzo wysoka – wysoka), wynikaj¹ca g³ównie z wystêpo- wania elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej oraz cech struktury krajobrazu, w mniejszym stopniu z elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki Wierzycy; dwie napowietrzne linie energetyczne; eksploatacja w rejonie Gniewa, niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe i bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – walorypowinny byæ bezwzglêdnie chronione przed zmian¹ ich aktualnej wartoœci, a tak¿e nie powinny byæ realizowane ¿adne dzia³ania, które mog¹ spowodowaæ obni¿enie tych walorów (degradacjê krajobrazu). Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: uk³ad urbanistyczny Pelplina. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Nadwiœlañski Park Krajobrazo- wy (czêœæ wsch.), Kociewski Obszar Chronionego Krajobrazu (fragm. œrdk. i zach.); Rezerwat Kulturowy – zespó³ katedralno-klasztorny w Pelplinie. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla wnêtrza Doliny Walichnow- skiej (patrz tak¿e obszar 8) pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego na Dolinê Walichnowsk¹ na odcinku Rudno – Ciep³e; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego na Doli-

222 nê Walichnowsk¹ w rejonie miejscowoœci Rudno i Szprudowo, a tak¿e z zespo³u dworsko-parkowego w Lignowach, pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w szcze- gólnoœci œredniowiecznego koœcio³a w Lignowach oraz innych obiektów wed³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych w szczególnoœci miejscowoœci Rudno i Wielki Garc; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Nadwiœlañski Park Krajobrazowy (czêœæ wsch. obszaru). B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona ekspozycji w punktu widokowego w Rudnie oraz z ci¹gu widokowego Rudno-Lignowy w kierunku wschodnim na Dolinê Walichnowsk¹. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Rezerwat Kulturowy – zespó³ katedralno-klasztorny w Pelplinie. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Doliny Dolnej Wis³y (czêœæ wsch. obszaru), Strefa Kociewska (czêœæ zach. obszaru).

Numer i nazwa: XXIV. WSCHODNIOKWIDZYÑSKI Powierzchnia: 36 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty lub pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego i zwartym osadnictwem w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej.

223 Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze I³awskie (czêœæ zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Kwidzyñska (czêœæ pn.-zach.). • powiaty: kwidzyñski (czêœæ œrdk.). • gminy: Kwidzyn (czêœæ pd.-wsch.), Gardeja (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: obszary urozmaiconej rzeŸby k. Otoczyna i Gilwy. • elementy kulturowe: 5 zespo³ów dworsko-parkowych; dwie drogi alejowe; ceglany koœció³ œredniowieczny w Rakowcu. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wybitna, fragmentami bardzo wysoka, wynikaj¹ca z cech struktury krajobrazu, wy- stêpowania dróg alejowych oraz innych elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: brak. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: wysoki – po podjêciu stosunkowo ograniczonych dzia³añ z zakresu pielêgnacji oraz ograniczania skutków oddzia³ywania niektórych czynników degraduj¹cych, walory powinny podlegaæ bez- wzglêdnej ochronie. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Morawski Obszar Chronionego Krajobrazu (czêœæ wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych zgodnie z lokalnymi potrzebami; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego w rejonie miejscowoœci Otoczyn; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych;

224 • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: poszerzenie Morawskiego OChK. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych; E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Doliny Dolnej Wis³y.

Numer i nazwa: XXV. BORÓWIEÑSKO-OWIDZKI Powierzchnia: 60 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o- ¿u, mozaikowaty leœny z enklawami rolnymi z bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, mozaikowate uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej; m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, leœne pozbawione osadnictwa. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Starogardzkie (czêœæ pn.). • regiony historyczno-kulturowe: Kociewie Polne (czêœæ œrdk.). • powiaty: starogardzki (czêœæ pn.-wsch.). • gminy: Starogard Gdañski (czêœæ wsch.), Skarszewy (czêœæ pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: obszary urozmaiconej rzeŸby k. Jam i Barchnowych. • elementy kulturowe: dwa zespo³y dworsko-parkowe; droga alejowa w Ciecholewach. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu.

225 Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki Wierzycy; dwie napowietrzne linie energetyczne; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Szpêgawska; eksploatacja w rejonie Borówna i Owidza; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne, miejscami bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynników degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Kociewski Obszary Chronione- go Krajobrazu. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych zgodnie z potrzebami lokalnymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Kociewski OChK. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji.

226 E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Kociewska.

Numer i nazwa: XXVI. GARDEJSKI Powierzchnia: 190 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowaty uprawowy z enklawami leœnymi lub rolne z dominacj¹ uprawowego i zwartym osadnictwem w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej; m³odoglacjalny pagórkowa- ty z silnie mozaikowym kompleksem ró¿nogenetycznych utworów holoceñskich i plejstoceñskich, leœne pozbawione osadnictwa; m³odoglacjalny falisty z silnie mozaikowatym kompleksem ró¿nogenetycznych utworów holoceñskich i plejstoceñskich, mozaikowaty uprawowy z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej; na pd. obszaru wystêpuj¹ krajobrazy unikatowe. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze I³awskie (czêœæ pd.-zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Kwidzyñska (czêœæ zach.), Dolina Dol- nej Wis³y (skraj wsch.). • powiaty: kwidzyñski (czêœæ pd.). • gminy: Gardeja, Sadlinki (czêœæ wsch.), m. Kwidzyn (czêœæ pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: ci¹g widokowy na Dolinê Kwi- dzyñsk¹ na odcinku Sadlinki – Okr¹g³a £¹ka. • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa k. Dankowa; obszary urozmaiconej rzeŸ- by k. Nowej Wioski i Rozajnów. • elementy kulturowe: 11 zespo³ów dworsko-parkowych; dwie drogi alejowe; ceglane koœcio³y œredniowieczne w Gardei i Czarnym Dolnym; zabytkowe uk³ady ruralistyczne Gardei i Nowej Wioski. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania punktowych i ma³oobszarowych elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: na trzech odcinkach wycinka drzew przy drogach alejowych; regulacja rzeki Liwy; trzy napowietrzne linie energetyczne; niewielkie zainwestowanie rekreacyjne; dawna eksploatacja w rejonie Sadlinek; miejscami transformacja u¿yt- ków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynników degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: Sadliñski (czêœæ zach.), Morawski (czêœæ wsch. i pd.); uk³ad urbanistyczny dawnego miasta Gardeja (obecnie wieœ), uk³ad ruralistyczny Nowej Wioski.

227 Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Nadwiœlañski Park Krajobrazo- wy (czêœæ zach.), powiêkszenie Morawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (czêœæ wsch. i pd.); Park Kulturowy Powiœle (skraj zach.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla wnêtrza Doliny Kwidzyñ- skiej (patrz tak¿e obszar 8) pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego na Dolinê Kwidzyñsk¹ na odcinku Sadlinki – Okr¹g³a £¹ka; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych zabytkowego zespo³u folwarcznego w Nowej Wiosce oraz innych elementów wed³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych w szczególnoœci miejscowoœci Gardeja oraz Nowa Wioska; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Nadwiœlañski Park Krajobrazowy (czêœæ wsch. obszaru). B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji.

228 C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): ochrona ekspozycji krajobrazowej z ci¹gu widokowego trasy ko³owej Sadlinki – Okr¹g³a £¹ka na Dolinê Kwidzyñsk¹ oraz dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Powiœle (skraj zach.). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Doliny Dolnej Wis³y (czêœæ wsch. obszaru), Strefa Pojezierza I³awskiego.

Numer i nazwa: XXVII. MIASTECKO-BYTOWSKI Powierzchnia: 730 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowy z enklawami leœnymi, czêsto w podtypie mozaikowatym i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñ- skimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi, czasem w podtypie mozaikowatym z bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi (sandrowymi), leœny z enklawami rolnymi z bardzo rzadkimi osadami. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Bytowskie, Wysoczyzna Polanowska (fragm.), Bory Tucholskie (skraj pn.-zach.), Równina Charzykowska (skraj pn.- wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Bytowska, Ziemia S³awieñska (czêœæ pd.- wsch.), Ziemia Chojnicka (czêœæ pn.), Ziemia Koœcierska (czêœæ pn.-zach.), Ziemia Kartusko-¯ukowska (skraj pd.-zach.). • powiaty: bytowski (czêœæ œrdk.), koœcierski (czêœæ pn.-zach.), kartuski (skraj pd.- zach.). • gminy: Bytów (m. i gm.), Tuchomie, Miastko (m. i gm.) (czêœæ œrdk. i wsch.), Lipnica (czêœæ pn.), Borzytuchom (czêœæ wsch.), Studzienice (czêœæ pn. i wsch.), Parchowo (czêœæ pd.), Lipusz (czêœæ pn.), Koœcierzyna (skraj zach.), Sulêczyno (skraj pd.-zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: ci¹g widokowy na odcinku Borzy- tuchom – Bytów. • elementy przyrodnicze: liczne strefy w¹wozowe, g³ównie w rejonie Bytowa, Tu- chomia, Czarnej D¹browy, Parchowa, BrzeŸna Szlacheckiego; obszar urozmaiconej rzeŸby k. Pomyska Wielkiego i jez. Mausz; 28 jezior lobeliowych. • elementy kulturowe: 10 zespo³ów dworsko-parkowych; drogi alejowe Miastko – Œwieszyno; ceglany koœció³ œredniowieczny w Bytowie; 4 szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne; krzy¿ackie za³o¿enie zamkowe w Bytowie.

229 Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka i wysoka w czêœci wschodniej, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania ma³oobszarowych elementów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy drodze alejowej Miastko-Œwieszyno; regulacja rzeki Wdy; trzy napowietrzne linie energetyczne; niewielkie zainwestowanie rekreacyjne; eksploatacja w rejonie Podgórza, Borzyszkowych, Gliœna i Niezabysze- wa; miejscami transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne i œrednie. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - dzia³ania zmierzaj¹- ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynni- ków degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy Dolina S³upi (skraj pn.), Ob- szary Chronionego Krajobrazu: •ródliskowy obszar Brdy i Wieprzy na wsch.od Miast- ka (czêœæ zach.), Fragment Borów Tucholskich (skraj pd.), Gowidliñski (skraj wsch.), Lipuski (czêœæ wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Bytowski Park Krajobrazowy, Obszary Chronionego Krajobrazu: Zlewnia Wieprzy (czêœæ zach.), Borów Tuchol- skich Zachodnich (fragm. pd.), Górnej S³upi, Bukowiny i £upawy (czêœæ wsch.); Park Kulturowy Ziemia Bytowska (czêœæ œrdk.), Park Kulturowy Kaszuby (czêœæ wsch.), Rezerwat Kulturowy – zespó³ zamkowy w Bytowie. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Borzytuchom – Bytów a tak¿e wybranych fragmentów ci¹gu Bytów – Miastko; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy;

230 • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Bytowski Park Krajobrazowy. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Zlewnia Wieprzy (czêœæ zach. obszaru) lub poszerzenie OChK •ródliskowy Obszar Brdy i Wieprzy na E od Miastka, OChK Borów Tucholskich Zachodnich (fragm. pd. obszaru), OChK Górnej S³upi, Buko- winy i £upawy (czêœæ wsch. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): ochrona obustronnej ekspozycji krajobrazowej z ci¹gu widokowego na drodze ko³owej Borzytuchom – Bytów. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Ziemia Bytowska (czêœæ œrdk.) (1), Park Kulturowy Kaszuby (czêœæ wsch.) (2); Rezerwat Kulturowy – zespó³ zamkowy w Bytowie (1), Rezerwat Kulturowy – drewniany koœció³ parafialny z pocz. XVIII w. i ci¹g³oœæ tradycji rodowej w miej- scowoœci Borzyszkowy (2). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XXVIII. WYSOCZYZNY DAMNICKIEJ Powierzchnia: 680 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi w pod³o¿u, wœród których czasem wystêpuj¹ enklawy utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych, uprawowy z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod- ³o¿u, leœny z enklawami rolnymi z bardzo rzadkimi osadami. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Wysoczyzna Damnicka, Równina S³upska (skraj pd.-wsch.), Wysoczyzna Polanowska (skraj pn.-wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia S³upska. • powiaty: s³upski (czêœæ œrdk. i wsch.). • gminy: Damnica, Potêgowo, S³upsk (czêœæ wsch.), Kobylnica (czêœæ wsch.), G³ów- czyce (czêœæ pd.), Dêbnica Kaszubska (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak.

231 • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Krêpy S³upskiej i Pob³ocia; obszary urozmaiconej rzeŸby k. Grapic, Dar¿yna i Lulemina. • elementy kulturowe: bardzo liczne zespo³y dworsko-parkowe (54) i drogi alejowe (8); szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne w Dêbnicy Kaszubskiej i Stowiêcinie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka i wysoka w czêœæ pn.-zach i pd.-zach., wynikaj¹ca z cech struktury krajobrazu oraz liniowych i punktowych elementów kulturowych, a w mniejszym stopniu z przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy dwóch drogach alejowych; regulacja rzek S³upi i £upawy; cztery napowietrzne linie energetyczne; rozleg³e powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych; suburbanizacja w rejonie Kobyl- nicy k. S³upska; eksploatacja w rejonie Malczkowa; niewielka transformacja u¿yt- ków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne, w czêœci pn. œrednie. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynników degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy Dolina S³upi (czêœæ pd.-zach.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajo- brazu: Zlewni Wieprzy (czêœæ pd.-zach.), Doliny Dolnej S³upi (czêœæ pn.-zach.), Górnej S³upi, Bukowiny i £upawy (czêœæ œrdk.), S³owiñski (czêœæ pn.-wsch.), Pra- doliny Redy – £eby (powiêkszenie) (czêœæ wsch.), Park Kulturowy Ziemi Bia³o- gardzkiej (fragment Parku); Rezerwat Kulturowy – zespó³ pa³acowo-parkowy w miejscowoœci Wolinia; Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych – szczególnie powi¹zanych ze sob¹ kompozycj¹ krajobrazow¹ maj¹tków: Cecenowo, Wolinia, Stowiêcino, Górzynom, Rzuszcze, Ciemino, Skórzyno, Klêcino, Rzechcino, Warblino, Wykosowo, Rum- sko, Choæmirówko, Bêdziechowo, ¯elkowo, ¯oruchowo, Karzcino; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza krajobrazowego pradoliny £eby (patrz tak¿e obszar 9) pod k¹tem ochrony istniej¹cych warto- œci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych wg potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych;

232 • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Zlewni Wieprzy (czêœæ pd.-zach. obszaru), OCHK Doliny Dolnej S³upi (czêœæ pn.-zach. obszaru), OChK Górnej S³upi, Bukowiny i £upawy (czêœæ œrdk. obszaru), S³owiñski OChK (czêœæ pn.-wsch. obszaru), Pradoliny Redy – £eby (powiêkszenie) (czêœæ wsch. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych ze szczególnym uwzglêdnieniem zespo³u pa³acowo-parkowego w Wolinii. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Ziemi Bia³ogardzkiej (fragment Parku); Rezerwat Kulturowy – zespó³ pa³a- cowo-parkowy w miejscowoœci Wolinia. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa S³upska

Numer i nazwa: XXIX. PRADOLINY REDY Powierzchnia: 55 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: p³askie dna pradolin z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, ³¹kowo-pastwiskowe z enklawami leœnymi z osadnictwem zwartym wielkiej w³asnoœci ziemskiej albo pozbawione osad; m³odoglacjalny pagórkowaty lub o rzeŸbie krawêdziowej z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowaty leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami o charakterze wielkiej w³asnoœci ziemskiej; p³askie dna pradolin z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, ³¹kowo- pastwiskowe z enklawami leœnymi z osadnictwem zwartym wielkiej w³asnoœci ziem-

233 skiej albo pozbawione osad; wiêkszoœæ krajobrazów obszaru to krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pradolina Redy i £eby (czêœæ wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Pucko-Wejherowska (czêœæ zach.), Zie- mia Lêborska (skraj wsch.). • powiaty: wejherowski (czêœæ œrdk.). • gminy: Wejherowo (m. i gm.) (czêœæ zach.), fragmenty: Gniewino, Luzino, £êczyce. Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: czytelnie zarysowane wnêtrze krajobrazowe. pradoliny £eby. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: zespo³y dworsko-parkowe w Chynowie i Goœcicinie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: w niektórych partiach wysoka, bardzo wysoka w czêœci zach., wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzek Redy i Bolszewki; trzy napowietrzne linie energetyczne; suburbanizacja na zachód od Wejherowa; eksploatacja w rejonie Kniewa, Góry i Strzebielina; rozleg³a transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo silne i silne, s³abe w czêœci zach. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynników degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Pradoliny Redy- £eby. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza pradoliny £eby pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu i ochrony przedpola ekspozycyji na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego na pradolinê £eby wzd³u¿ ci¹gu widokowego Warszkowo – Kniewskie B³ota – Zamostne – ¯elewo – Kêb³owski M³yn – Platen-Zamek oraz Zielnowo – Chynowiec – S³uszewo - Rybska Karczma; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego na po³u- dnie od miejscowoœci Rybno (patrz tak¿e obszar 7 i 42) pod k¹tem ochrony istnie- j¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych histo-

234 rycznych zespo³ów ruralistycznych w szczególnoœci „olêderskiej” wsi rzêdowej Kniewskie B³oto; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych (z wy³¹czeniem „olêderskiej” wsi Kniewskie B³oto); • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja wtórnego osadnictwa rozproszonego w okolicy „olêder- skiej” wsi rzêdowej Kniewskie B³oto; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona ekspozycji unikatowego makrownêtrza krajobrazowego pradoliny £eby z historycznym roz³ogiem XVI-wiecznej wsi „olêderskiej” Kniewskie B³ota; E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Rezerwat Kulturowy organizacji przestrzeni rolniczej w postaci geometrii roz³ogu XVI-wiecznej wsi „olêderskiej” Kniewskie B³ota. F. Wpis (alternatywnie) do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznego uk³adu ruralistycznego wraz z roz³ogiem wsi „olêderskiej” Kniewskie B³ota. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istnieje w czê- œci zach. obszaru.

Numer i nazwa: XXX. GDAÑSKI Powierzchnia: 30 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: p³askie lub faliste równiny z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u ze zurbanizowanymi terenami przemy- s³owymi; p³askie równiny z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, leœne i pozbawione osadnictwa; czêœciowo krajobrazy unikatowe (epizodyczne).

235 Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Mierzeja Wiœlana (fragm.), ¯u³awy Wiœlane (fragm.). • regiony historyczno-kulturowe: Pas Nadmorski (fragm.). • powiaty: Gdañsk. • gminy: m. Gdañsk (czêœæ pn-wsch.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: widoki na specyficzne elementy zagospodarowania miasta charakterystyczne dla funkcji portowej i przemys³u stoczniowego (dominanty w postaci wyraŸnie eksponowanych urz¹dzeñ stoczniowo – portowych) oraz widoki na wody Zatoki Gdañskiej. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: historyczne za³o¿enie urbanistyczne Gdañska. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka, za wyj¹tkiem unikatowej wartoœci urbanistycznego krajobrazu kulturowego Gdañska oraz mo¿liwoœci ekspozycyjnych ze wzgórz morenowych. Zagro¿enia krajobrazu: liczne napowietrzne linie energetyczne; instalacje przemys³owe. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: stosunkowo wysoki - dzia³a- nia zmierzaj¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynników degraduj¹cych krajobraz; wskazane jest kontynuowanie poddania krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Zespó³ urbanistyczny Starego Miasta w Gdañsku (rejestr zabytków). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Rezerwat Kulturowy – Twierdza Wis³oujœcie; Rezerwat Kulturowy – pole bitwy Westerplatte w Gdañsku. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe, zabudowa wysokoœciowa); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktów widokowych eks- ponuj¹cych tkankê miejsk¹ historyczn¹ i wspó³czesn¹ miasta pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tych miejsc; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych w siatce urbanistycznej na wybranych obszarach miasta; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji.

236 B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): uczytelnienie i rewitalizacja i nastêpnie œcis³a ochrona, historycznych punktów widokowych na wody Zatoki Gdañskiej a tak¿e (od po³. XIX wieku) na specyficzne elementy zagospodarowania miasta charakterystyczne dla funkcji portowej i przemys³u stoczniowego. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Rezerwat Kulturowy – Twierdza Wis³oujœcie (1); Rezerwat Kulturowy – pole bitwy Wester- platte w Gdañsku (2). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XXXI. PRZODKOWSKO-STRASZYÑSKI Powierzchnia: 205 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, urbanizuj¹ce siê podmiejskie tereny wiejskie, czasem w podtypie mozaikowatym; m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, mozaikowate urbanizuj¹ce siê podmiejskie tereny wiejskie; m³odoglacjalny falisty z utworami akumulacji zastoiskowej w pod³o¿u, urbanizuj¹ce siê podmiejskie tereny wiejskie; w czêœci œrodko- wej obszaru krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Kartusko-¯ukowska (czêœæ wsch.), Zie- mia Gdañska (czêœæ pn.). • powiaty: kartuski (czeœæ wsch.), Gdañsk (czêœæ zach.), gdañski (czêœæ pn.), wejherowski (skraj pd.). • gminy: ¯ukowo (m. i gm.) (czêœæ œrdk. i pn.), Przodkowo (czêœæ wsch.), m. Gdañsk (czêœæ pd.-zach.) Kolbudy (czêœæ pn.), Pruszcz Gdañski (skraj pn.), Szemud (skraj pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Warzenka i Kczewa; obszar urozmaiconej rzeŸby k. Tokar. • elementy kulturowe: 12 zespo³ów dworsko-parkowych; ceglany koœció³ œrednio- wieczny w ¯ukowie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka, wartoœæ wynika g³ównie z elementów kulturowych i przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy dwóch drogach alejowych; bardzo liczne napowietrzne linie energetyczne; rozleg³a strefa suburbanizacji na zach. od Gdañska; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie jezior: Tuchomskiego, Wysoka, Otomiñskiego; eksploatacja w rejonie Barniewic (Borowiec); niewielka transformacja u¿ytków zielonych.

237 Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne i bardzo silne, miejscami œrednie. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynników degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: Doliny Raduni (czêœæ pd.-zach.), Otomiñski (czêœæ œrdk.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Otomiñskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, Rezerwat Kulturowy – sanktuarium Œw. Wojcie- cha w miejscowoœci Gdañsk-Œwiêty Wojciech; Rezerwat Kulturowy – zespó³ koœciel- no-klasztorny w ¯ukowie. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • zachowanie i rewitalizacja kaszubskiego jednodworczego osadnictwa rozproszonego; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych, zw³aszcza form osadnictwa jednodworczego; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych, zw³aszcza form osadnictwa jednodworczego; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych oraz jej kontynuowanie w s¹siedztwie form zagospodarowania, które zachowa³y cechy regionalne; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: powiêkszenie Otomiñskiego OChK. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widoko-

238 wych): dla wybranych obszarów otoczenia historycznych uk³adów ruralistycznych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Rezerwat Kulturowy – sanktuarium Œw. Wojciecha w miejscowoœci Gdañsk-Œwiêty Woj- ciech; Rezerwat Kulturowy – zespó³ koœcielno-klasztorny w ¯ukowie. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XXXII. PÓ£NOCNO¯U£AWSKI Powierzchnia: 690 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: holoceñskie równiny akumulacji rzecznej z uprawowymi terenami rolnymi i rozproszonym ¿u³awskim osadnictwem jednodworczym lub nowo¿ytnym osadnictwem kolonijnym; holoceñskie równiny akumulacyjne z lagunami (zalewami) przybrze¿nymi; holoceñskie równiny akumulacji rzecznej z uprawowymi terenami rolnymi i zwartym osadnictwem ¿u³awskich œredniowiecznych wsi kmiecych; holoceñ- skie równiny akumulacji rzecznej z ³¹kami i pastwiskami, pozbawione osadnictwa; wiêk- szoœæ to krajobrazy unikatowe (epizodyczne) dla województwa pomorskiego. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: ¯u³awy Wiœlane (czêœæ pn.), Zalew Wiœlany. • regiony historyczno-kulturowe: ¯u³awy (czêœæ pn.), Pas Nadmorski (czêœæ wsch.). • powiaty: nowodworski, gdañski (czêœæ pn.-wsch.), Gdañsk (czêœæ wsch.), malborski (fragm. wsch.) • gminy: pozamierzejowa czêœæ gmin: Stegna, Sztutowo, Krynica Morska, Nowy Dwór Gdañski (m. i gm.) (poza czêœci¹ pd.-zach.), Ostaszewo (poza czêœci¹ pd.), Cedry Wielkie (czêœæ pn.), Pruszcz Gdañski (czêœæ wsch.), m. Gdañsk (czêœæ wsch.), Stare Pole (czêœæ pn.-wsch.), Suchy D¹b (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: ci¹gi widokowe: na Stare Miasto w Gdañsku z okolic Przejazdowa i rafinerii oraz z koryta Wis³y na otoczenie; ma- krownêtrze krajobrazowe oraz wodna platforma widokowa Zalewu Wiœlanego. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: 7 zespo³ów dworsko-parkowych; piêæ dróg alejowych; ceglane koœcio³y œredniowieczne w Komarówce i ¯elichowie; szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne we Wróblewie, Stegnie i Marzêcinie; 12 ¿u³awskich domów podcieniowych; wiatrak w Drewnicy. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wysoka w czêœci wsch., wynikaj¹ca g³ównie z wystêpowania ele- mentów ekspozycji i kompozycji wizualnej oraz elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy dwóch drogach alejowych; regulacja rzek Mot³awy i Œwiêtej; bardzo liczne napowietrzne linie energetyczne; suburbanizacja w rejonie Pruszcza Gdañskiego; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Wyspy So- bieszewskiej i Junoszyna; rozleg³a transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo silne w czêœci zach., silne i œrednie w czêœci wsch. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni – dzia³ania zmierzaj¹- ce do poprawy stanu krajobrazu powinny polegaæ g³ównie na eliminowaniu czynni-

239 ków degraduj¹cych krajobraz, a w niektórych przypadkach wskazane mo¿e byæ poddanie krajobrazu szczególnym formom ochrony konserwatorskiej. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: ¯u³aw Gdañ- skich (czêœæ zach.), Œrodkowo¿u³awski (czêœæ œrdk.), Rzeki Szkarpawy (czêœæ wsch.), Rzeki Nogat (czêœæ wsch.); uk³ad ruralistyczny ¯u³awki-Drewnica. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy nad Zalewem Wiœlanym; Park Kulturowy ¯u³awy, Rezerwat Kulturowy – archeologiczny, warsztaty bursztynnicze w miejscowoœci NiedŸwiedziówka (NiedŸwiedzica), Rezerwat Kulturowy – Kana³ Raduni Pruszcz Gdañski – Gdañsk (fragment Kana³u na wysokoœci Cieplewa). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów folwarków ¿u³awskich osadnictwa rozproszonego jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza krajobrazowego Zalewu Wiœlanego pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu obserwowanych brzegów; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego na Stare Miasto w Gdañsku z okolic Przejazdowa i rafinerii oraz ci¹gu wodnego z koryta Wis³y na otoczenie; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla wodnej platformy widokowej Zalewu Wiœlanego pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu brze- gów Zalewu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych, w szczególnoœci ¿u³awskich domów podcieniowych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych, w szczególnoœci pozosta³ych ¿u³awskich œre- dniowiecznych wsi kmiecych znajduj¹cych siê czêœciowo w tym zespole; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego szcze- gólnie dla reliktów ¿u³awskiego osadnictwa na „terpach”; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych;

240 • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym, w przypadku ¯u³aw Wiœlanych zachowanie w porozumieniu ze s³u¿bami melioracyjnymi szpalerowych obsadzeñ rowów melioracyjnych wierzb¹; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Park Krajobrazowy Zalewu Wiœlanego (lub powiêkszenie Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiœlana). B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): ochrona ekspozycji krajobrazowej z ci¹gów widokowych na: G³ówne Miasto (tzw, „starówkê”) w Gdañsku z okolic Przejazdowa i rafinerii; dla wybranych obszarów historycznych uk³adów ruralistycznych charakterystycznych dla nowo¿ytnego osadnictwa ¿u³awskiego (wsie kolonijne i osadnictwo rozproszone) oraz œcis³a ochrona ekspozycji panoram miejscowoœci œredniowiecznego osadnictwa kmiecego - Nowa Koœcielnica, Ostaszewo i Jeziernik). E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kulturo- wy ¯u³awy, Rezerwat Kulturowy – archeologiczny, warsztaty bursztynnicze w miej- scowoœci NiedŸwiedziówka (NiedŸwiedzica) (1), Rezerwat Kulturowy – Kana³ Ra- duni Pruszcz Gdañski – Gdañsk (fragment Kana³u na wysokoœci Cieplewa) (2). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznych uk³adów ruralistycznych wsi na ¯u³awach Szkarpawskich: ¯u³awki, Nowa Koœcielnica, Jeziernik, Ostaszewo, Marzêcino, ¯elichowo. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa ¯u³awska.

Numer i nazwa: XXXIII. WDZYDZKO-SOMIÑSKI Powierzchnia: 220 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod- ³o¿u, uprawowy z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, jeziorno-uprawowy ze zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; rynien jeziornych z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, jeziorno – leœno – uprawowy z bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi (sandrowymi), uprawowy z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolne z dominacj¹ uprawowego

241 i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; wiêkszoœæ to krajobrazy unikatowe. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Bory Tucholskie (czêœæ zach.), Równina Charzy- kowska (czêœæ wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Koœcierska (czêœæ zach.), Ziemia Czer- ska (czêœæ pn.). • powiaty: koœcierski (zach.), chojnicki (czêœæ pn.), bytowski (fragm. pd.-wsch.) • gminy: Koœcierzyna (czêœæ zach.), Dziemiany (czêœæ pn.-wsch.), Karsin (czêœæ œrdk.), Lipusz (fragm.), Brusy (czêœæ pn.), Studzienice (fragm.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: ci¹g widokowy na odcinku Kalisz – Dziemiany. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Leœna i Radunia; obszary urozmaiconej rzeŸby k. Schodna, £ubiany i Sycowej Huty; jedno jezioro lobeliowe. • elementy kulturowe: zespó³ dworsko-parkowy w Cisewie; trzy drogi alejowe; trzy zabytkowe uk³ady ruralistyczne; stanowisko archeologiczne kultury gockiej w Le- œnie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka i bardzo wysoka w przewadze, fragmentami wybitna, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz elementów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzek Wdy i Zbrzycy; rozleg³e obszary zainwestowania rekreacyjnego; eksploatacja w rejonie £ubiany; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: œrednie w czêœci wsch. i s³abe w czêœci zach. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Wdzydzki Park Krajobrazowy (czêœæ wsch.), Za- borski Park Krajobrazowy (czêœæ zach.), Obszary Chronionego Krajobrazu: Pó³nocny (czêœæ pd.), Lipuski (czêœæ pn.); uk³ady ruralistyczne: W¹glikowice, Wdzydze Tucholskie, Przytarnia. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Borów Tucholskich Wschodnich (czêœæ pn.); Park Kulturowy Zie- mia Bytowska (skraj pn.-zach.), Rezerwat Kulturowy – archeologiczny, cmentarzysko kurhanowe w Leœnie. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych w szczególnoœci œródleœnych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla wnêtrza doliny rzeki Zbrzycy

242 pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Kalisz – Dziemiany oraz wzd³u¿ rzeki Zbrzycy; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych zgodnie z potrzebami lokalnymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych Sominy, Leœno, W¹glikowice, Juszki. • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji: poszerzenie Zaborskiego PK w czêœci pn. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: powiêkszenie OChK Borów Tucholskich Wschodnich (czêœæ pn. obszaru) lub utworzenie Koœcierskiego OChK C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona ekspozycji panoramicznej w kierunku wschodnim z ci¹gu widokowego trasy ko³owej Kalisz – Dziemiany. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Rezerwat Kulturowy – archeologiczny, cmentarzysko kurhanowe w Leœnie. F. wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznego uk³adu ruralistycznego wsi Leœno, Sominy, Czapiewice. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

Numer i nazwa: XXXIV. KRAJEÑSKI Powierzchnia: 190 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty lub pagórkowaty z plejstoceñski- mi glinami glacjalnymi, uprawowy z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem w typie wielkiej w³asnoœci ziemskiej; m³odoglacjalny pagórkowaty z kompleksem utworów czo³owomorenowych gliniasto-piaszczysto-¿wirowych z g³azami w pod-

243 ³o¿u albo z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi, leœny z enklawami rolnymi z bardzo rzadkimi osadami; rynien jeziornych z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, jeziorno – leœno – uprawowy z bardzo rzadkimi osadami; w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Krajeñskie (czêœæ pn.-zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Cz³uchowska (czêœæ œrdk.). • powiaty: cz³uchowski (czêœæ centralna) • gminy: Czarne, Rzeczenica (czêœæ pd.-wsch.), fragmenty: Cz³uchów, Debrzno, Prze- chlewo. Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Skowarnek i Wygonek. • elementy kulturowe: 8 zespo³ów dworsko-parkowych; 8 szkieletowych koœcio- ³ów nowo¿ytnych. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wysoka w czêœci pn.-wsch., wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: napowietrzna linia energetyczna; niewielkie zainwestowanie rekreacyjne; dawna eksploatacja w rejonie Biernatki; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe i œrednie w czêœci pn.-wsch. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Okolice Jezior Krêpsko i Szczytno (czêœæ pn.-wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Krajeñski Obszar Chronionego Krajobrazu (czêœæ pd.), Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich Zachod- nich (skraj zach.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w szcze- gólnoœci nowo¿ytnych koœcio³ów o konstrukcji szkieletowej w zabudowie wsi;

244 • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Krajeñski OChK (czêœæ pd. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XXXV. CHARZYKOWSKI Powierzchnia: 70 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o- ¿u, uprawowy z enklawami leœnymi z osadnictwem zwartym w typie wielkiej w³a- snoœci ziemskiej; rynien jeziornych z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami piasków eolicznych w pod³o¿u, wype³nione jeziorami; m³o- doglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi lub z kompleksem utworów czo³owomorenowych gliniasto-piaszczysto-¿wirowych z g³azami w pod- ³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami piasków eolicznych w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; wiêkszoœæ obszaru stanowi¹ krajobrazy unikatowe (epizodyczne).

245 Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Krajeñskie (czêœæ pn.), Równina Cha- rzykowska (czêœæ pd.-wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Cz³uchowska (czêœæ wsch.), Ziemia Choj- nicka (czêœæ zach.). • powiaty: chojnicki (czêœæ zach.), cz³uchowski (czêœæ wsch.). • gminy: Chojnice (czêœæ zach.), m.Chojnice (skraj pn.), Cz³uchów (czêœæ pn.-wsch.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: wodna platforma widokowa jezior: Charzykowskiego i Karsiñskiego, punkt widokowy „Psia Góra”. • elementy przyrodnicze: stosunkowo nieliczne elementy przyrodnicze kreuj¹ce uni- katow¹ wartoœæ krajobrazu, poza du¿ymi jeziorami. • elementy kulturowe: zespo³y dworsko-parkowe w Kie³pinie, Jarcewie i Czarto³o- miu; szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne w Polnicy i Kie³pinie. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka i bardzo wysoka, wartoœæ wynika g³ównie z cech struktury krajobrazu i wy- stêpowania krajobrazów unikatowych. Zagro¿enia krajobrazu: trzy napowietrzne linie energetyczne; suburbanizacja w rejonie Chojnic; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie jez. Charzykowskiego; eksploatacja w rejonie Jarcewa; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: bardzo silne, silne i œrednie w czêœci wsch., s³abe w czêœci zach. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Zaborski Park Krajobrazowy (czêœæ wsch.), w s¹siedztwie równie¿ Park Narodowy Bory Tucholskie granicz¹cy z obszarem od zachodu. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Cz³uchowski Obszar Chronione- go Krajobrazu (czêœæ œrdk.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza krajobrazowego jezior: Charzykowskiego i Karsiñskiego pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu obserwowanych brzegów; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego „Psia Góra” oraz widokowej platformy wodnej jezior Charzykowskiego i Karsiñskiego pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu brzegów z tych miejsc;

246 • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: poszerzenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego lub jego otuliny na obszar miêdzy Charzykowymi a Chojnicami. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Cz³uchowski OChK (czêœæ œrdk. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona ekspozycji krajobrazowej w kierunku po³udniowym na jeziora: Karsiñskie oraz Charzykowskie z punktu widokowego „Psia Góra”. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istnieje w czê- œci wsch.

Numer i nazwa: XXXVI. KARTUSKO-STÊ¯YCKI Powierzchnia: 310 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny pagórkowaty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego lub uprawowy z enklawami leœnymi i jeziornymi z rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; m³odoglacjalny pagórko- waty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi

247 (sandrowymi) w pod³o¿u, mozaikowate leœne z enklawami rolnymi i jeziornymi oraz bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi (sandrowymi) w pod³o¿u, mozaikowaty uprawowy z enklawami leœnymi i z rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; rynny jeziorne z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych albo z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi (sandrowymi) w pod³o¿u, wype³nione jeziorami; prawie wszystkie krajobrazu obszary zaliczono do unikatowych w skali województwa pomorskiego. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ œrdk.), Bory Tuchol- skie (czêœæ pn.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Kartusko-¯ukowska (czêœæ centralna). • powiaty: kartuski (czêœæ œrdk.), wejherowski (czêœæ pd.), koœcierski (skraj pn.). • gminy: Chmielno, Stê¿yca, Kartuzy (m. i gm.) (czêœæ œrdk.), Przodkowo (czêœæ zach.), Somonino (skraj pn.-zach.), Szemud (czêœæ pd.-zach.), Koœcierzyna (skraj pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkty widokowe na: Z³otej Górze, Jastrzêbiej Górze w Ostrzycach, na Wie¿ycy; liczne ci¹gi widokowe: Przewóz – Rêboszewo – Chmielno, okolice £¹czyna i Miechucina, Ostrzyce, Cieszenie – £apalice, makrownêtrza krajobrazowe zespo³u Jezior Raduñskich. • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Gorêczyna, Nowych Czapli, Pomie- czyñskiej Huty; liczne obszary urozmaiconej rzeŸby g³ównie w rejonie jezior ra- duñsko-ostrzyckich i Kartuz. • elementy kulturowe: zespo³y dworsko-parkowe w Kartuzach i Kobysewie; droga alejowa Klukowa Huta – Skorzewo; ceglany koœció³ œredniowieczny w Kartuzach. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z wystêpowania elementów ekspozycji i kompozycji krajobrazowej oraz w mniejszym stopniu z cech struktury krajobrazu i ele- mentów przyrodniczych. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki £eby; trzy napowietrzne linie energetyczne; rozleg³e zainwestowanie rekreacyjne, g³. nad jeziorami; eksploatacja w rejonie Delowa, £¹czyna i Kobysewa; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe i œrednie (w czêœci zach. i pn.). Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Kaszubski Park Krajobrazowy, Kartuski Obszar Chronionego Krajobrazu (czêœæ wsch.); uk³ad urbanistyczny Kartuz. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Trójmiejsko-Lêborski Obszar Chronionego Krajobrazu (skraj pn.), powiêkszenie Obszaru Chronionego Krajobra- zu Borów Tucholskich Wschodnich (skraj pd.); Park Kulturowy Kaszuby (lub Park Kulturowy Kartusko-Mirachowski) (fragment Parku); Rezerwat Kulturowy – zespó³ koœcielno-klasztorny w Kartuzach. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – domi-

248 nant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza krajobrazowego zespo³u Jezior Raduñskich pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu obserwowanych brzegów; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gów widokowych: Przewóz – Rêboszewo – Chmielno, okolice £¹czyna i Miechucina, Ostrzyce, Cie- szenie – £apalice; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktów widokowych na Z³otej Górze, Jastrzêbiej Górze w Ostrzycach oraz na Wie¿ycy pod k¹tem ochrony istnie- j¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych kaszubskiego jednodworczego osadnictwa rozproszonego; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Trójmiejski-Lêborski OChK (skraj pn. obszaru), powiêkszenie OChK Borów Tucholskich Wschodnich (skraj pd. obszaru) lub utworzenie Koœcierskiego OChK

249 C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona panoramicznej ekspozycji krajobrazowej na charakterystyczny krajobraz pojezierny z punktów widokowych na Z³otej Górze, Jastrzêbiej Górze oraz w Ostrzycach a tak¿e œcis³a ochrona ekspozycji krajobrazowej z ci¹gu widokowego tzw. „Pêtli Kaszubskiej”: Przewóz – Rêboszewo – Chmielno, okolice £¹czyna i Miechucina, Ostrzyce, Cieszenie – £apalice; wprowadzenie szczególnych uwarun- kowañ dla mpzp obszarów znajduj¹cych siê w zasiêgu panoramicznej ekspozycji krajobrazowej z punktu widokowego na wie¿y widokowej na Wie¿ycy. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Kaszuby (lub Park Kulturowy Kartusko-Mirachowski) (du¿a czêœæ Parku); Rezerwat Kulturowy – zespó³ koœcielno-klasztorny w Kartuzach. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

Numer i nazwa: XXXVII. S£OWIÑSKI Powierzchnia: 415 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: holoceñskie równiny akumulacji biogenicznej, jeziorno – ³¹kowo-pastwiskowo – leœne (lub bagienne) z bardzo rzadkimi osadami; holoceñskie równiny akumulacji biogenicznej, leœne z enklawami ³¹kowo-pastwiskowymi i bagiennymi, z bardzo rzadkimi osadami; holoceñskie faliste mierzeje z piaskami akumulacji eolicznej w pod³o¿u, leœne z enklawami wydmowymi, leœne lub wydmowe, pozbawione osadnictwa; holoceñsko-plejstoceñskie równiny akumulacji zastoiskowej, uprawowe z enklawami leœnymi i zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; ca³oœæ obszaru charakteryzuje siê wystêpowaniem krajobrazów unikatowych (epizodycznych). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Wybrze¿e S³owiñskie, Wysoczyzna Damnicka (skraj pn.-zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Pas Nadmorski (czêœæ zach.), Ziemia S³upska (skraj pn.-wsch.), Ziemia Lêborska (skraj pn.-zach.). • powiaty: s³upski (czêœæ pn.), lêborski (czêœæ pn.), wejherowski (skraj pn.-zach.). • gminy: Smo³dzino, Ustka (czêœæ wsch.), G³ówczyce (czêœæ pn.), £eba, Wicko (czêœæ pn.), Choczewo (skraj pn.-zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkty widokowe z latarni morskich w Czo³pinie i Stilo (Osetniku); ci¹g widokowy na jezioro Gardno i okolice na odcinku Dêbina – Objazda – Gardna Wielka; makrownêtrza krajobrazowe jezior: £ebsko i Gardno i ich otoczenia; wodne platformy widokowe jezior: £ebsko i Gardno. • elementy przyrodnicze: wybrze¿e klifowe miêdzy Orzechowem a Rowami, jezioro lobeliowe Do³gie Du¿e. • elementy kulturowe: 9 zespo³ów dworsko-parkowych; droga alejowa £eba – Char- browo; szkieletowe koœcio³y nowo¿ytne w ObjeŸdzie i Wytownie; zabytkowy uk³ad ruralistyczny w Machowinie; port rybacki w £ebie.

250 Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka w centrum, wysoka na obrze¿ach, wynikaj¹ca g³ównie z wy- stêpowania elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej oraz z unikatowoœci krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki £eby i S³upi; planowana lokalizacja elektrowni wiatrowych; zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Ustki, Dêbiny, Rowów i £eby; eksploatacja w rejonie Krakulic; niewielka transformacja u¿ytków zielonych i zmiany w strukturze agrarnej. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: S³owiñski Park Narodowy (czêœæ œrdk.), rezerwat krajobrazowy Mierzeja Sarbska, Obszar Chronionego Krajobrazu Pas pobrze¿a na wschód od Ustki (czêœæ zach.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: S³owiñski Obszar Chronionego Krajobrazu (czêœæ pd.); Park Kulturowy £eba (czêœæ wsch), Park Kulturowy Ziemi Bia³ogardzkiej (fragment Parku); Rezerwat Kulturowy – osada rybacka i rezerwat archeologiczny w £ebie. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrz krajobrazowych jezior: £ebsko i Gardno i ich otoczenia pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu obserwowanych brzegów; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Dêbina – Objazda – Gardna Wielka na jezioro Gardno i okolice; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktów widokowych z latarni morskich w Czo³pinie i Stilo (Osetniku) oraz wodnych platform widokowych jezior: £ebsko i Gardno, pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych, w szczególnoœci obiektów budownictwa szkieletowego w miejscowoœciach Objaz- da, Wytowno i Machowino oraz wed³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych Objazda, Wytowno, Machowino, Osieki S³upskie, Kluki, Izbica, Gaæ;

251 • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: S³owiñski OChK (czêœæ pd. obszaru) C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona panoramicznej ekspozycji krajobrazowej w stronê l¹du z punktów widokowych z latarni morskich w Czo³pinie i Stilo (Osetniku); ochrona ekspozycji krajobrazowej z ci¹gu widokowego na jezioro Gardno i okolice z drogi ko³owej Dêbina – Objazda – Gardna Wielka; ochrona ekspozycji dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych ze szczegól- nym uwzglêdnieniem miejscowoœci Objazda, Machowinko, Wytowno, Karzcino, Osieki S³upskie. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Ziemi Bia³ogardzkiej (fragment Parku) (1); Park Kulturowy £eba (2); F. wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznego uk³adu ruralistycznego wsi Objazda, Machowinko, Wytow- no, Karzcino. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

Numer i nazwa: XXXVIII. MIERZEI HELSKIEJ Powierzchnia: 31 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: holoceñskie faliste mierzeje z piaskami akumulacji eolicznej w pod³o¿u, leœne lub wydmowe, pozbawione osadnictwa lub z bardzo rzadkimi osadami; holoceñskie równiny akumulacji biogenicznej, w przewadze zurbanizowane. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Mierzeja Helska. • regiony historyczno-kulturowe: Pas Nadmorski (czêœæ œrdk.).

252 • powiaty: pucki • gminy: Hel, Jastarnia, W³adys³awowo (czêœæ wsch.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkt widokowy z latarni morskiej w Helu; ci¹g widokowy na Zatokê Puck¹ z jej brzegu na odcinku Cha³upy – Jurata. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: ceglany koœció³ œredniowieczny w Helu; zabytkowy uk³ad ruralistyczny Jastarni; porty rybackie w Jastarni i Helu. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z wystêpowania elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej oraz punktowych i ma³oobszarowych elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: zainwestowanie rekreacyjne wiêkszoœci obszaru mierzei; transformacja u¿ytków zielonych w KuŸnicy i Jastarni. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: œrednie, miejscami silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Nadmorski Park Krajobrazowy; zespó³ ruralistyczny dawnej wsi rybackiej Jastarni (obecnie miasto). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Kulturowy Zatoka Pucka, Re- zerwat Kulturowy – wieœ rybacka Jastania-Bór; Rezerwat Kulturowy – wieœ rybacka KuŸnica; Rezerwat Kulturowy – Zatoka Pucka i jej tonie (patrz tak¿e obszar 10). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego Cha³upy – Jurata, umo¿liwiaj¹ce obserwacjê wód Zatoki Puckiej i jej brzegów; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego z latarni morskiej w Helu pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania wszystkich obiektów zabytkowych w miejscowoœciach Hel, Jastarnia (Pucka i Bór), KuŸnica i Cha³upy; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych z wodnej platformy widokowej Zatoki Puckiej; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • zakaz stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie;

253 • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: poszerzenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego na pas wód oblewaj¹cych ca³¹ Mierzejê Helsk¹. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona panoramicznej ekspozycji krajobrazu w kierunku Pó³wyspu Helskiego oraz wybrze¿a z punktu widokowego z latarni morskiej w Helu; œcis³a ochrona ekspozycji krajobrazowej z ci¹gu widokowego na Zatokê Puck¹ z odcinka drogi ko³owej Cha³upy – Jurata. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Zatoka Pucka, Rezerwat Kulturowy – wieœ rybacka Jastania-Bór (1); Rezer- wat Kulturowy – wieœ rybacka KuŸnica (2); Rezerwat Kulturowy – Zatoka Pucka i jej tonie (3) (patrz tak¿e obszar 10). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego) historycznego uk³adu urbanistycznego z okresu miêdzywojennego miejsco- woœci letniskowej Jurata. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XXXIX. KRAWÊDZI WYSOCZYZNY GDAÑSKIEJ Powierzchnia: 80 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny krawêdziowy z silnie mozaikowym kompleksem ró¿nogenetycznych utworów holoceñskich i plejstoceñskich, leœny pozba- wiony osadnictwa; m³odoglacjalny krawêdziowy z silnie mozaikowym kompleksem ró¿nogenetycznych utworów holoceñskich i plejstoceñskich, silnie zurbanizowany z zabudow¹ wielkomiejsk¹; m³odoglacjalny falisty z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej i rzecznej lub z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, silnie zurbanizowany z zabudow¹ wielkomiejsk¹; prawie w ca³oœci nale¿¹ one do krajobrazów unikatowych (epizodycznych) w skali regionu. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (skraj wsch.), Pobrze¿e Ka- szubskie (czêœæ pd.). • regiony historyczno-kulturowe: Pas Nadmorski, Ziemia Gdañska (czêœæ pn.), Zie- mia Kartusko-¯ukowska (skraj wsch.). • powiaty: Gdañsk (czêœæ pn.), Sopot (czêœæ zach.), Gdynia (czêœæ pd.). • gminy: m. Gdañsk, m. Sopot, m. Gdynia. Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkt widokowy z Pacho³ka w Oli- wie; ci¹g widokowy z obwodnicy trójmiejskiej na jej pó³nocnym odcinku. • elementy przyrodnicze: wybrze¿e klifowe w Red³owie i Or³owie; strefa w¹wozowa w rejonie Kacka.

254 • elementy kulturowe: zabytkowe za³o¿enia urbanistyczne Gdyni i Sopotu, zabytkowy uk³ad urbanistyczny Oliwy z ci¹giem Potoku Jelitkowskiego. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka i wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu, w tym z unikatowoœci krajobrazów. Zagro¿enia krajobrazu: doœæ liczne napowietrzne linie energetyczne, wnikanie zabudowy mieszkalnej w s¹siedztwo obszaru, budowa tras komunikacyjnych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: stosunkowo s³abe, miejscami silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: rezerwat krajobrazowy Kêpa Red³owska, Trój- miejski Park Krajobrazowy; uk³ady urbanistyczne: Gdynia – Kamienna Góra (rej. zab.), Gdañsk – Oliwa, Gdañsk – Wrzeszcz – Jaœkowa Dolina (rej. zab.); uk³ady ruralistyczne: Gdynia – Or³owo, Gdynia – Wielki Kack (rej. zab.). Rezerwat Kulturowy – miasto Sopot; Rezerwat Kulturowy – zespó³ koœcielno-klasztorny oraz pa³acowo-parkowy w Gdañsku-Oliwie. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: rezerwat kulturowy Gdynia – Or³owo. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej), wy- kluczenie lokalizacji si³owni wiatrowych; • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg i ulic; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego: ci¹g widokowy z obwodnicy trójmiejskiej na jej pó³nocnym odcinku; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego: punkt widokowy z Pacho³ka w Oliwie pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych zgodnie z potrzebami lokalnymi; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ wido-

255 kowych): œcis³a ochrona panoramicznej ekspozycji (w ka¿dym kierunku !) z punktu widokowego na wzgórzu Pacho³ek w Oliwie. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Rezerwat Kulturowy modernistycznych osiedli mieszkaniowych z okresu miêdzywojennego w Gdyni – Or³owie. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): zespo³u za³o¿eñ rezydencjonalnych przy ulicy Polanki w Gdañsku-Oliwie jako ci¹gu krajobrazowego. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XL. LUBICHOWSKO-SKÓRSKI Powierzchnia: 170 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, rolny z dominacj¹ uprawowego z osadnictwem mieszanym; m³odoglacjalny falisty z plej- stoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych albo z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, mozaikowaty uprawowy z enklawami leœnymi ze zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; ca³oœæ obszaru zajmuj¹ krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Starogardzkie (czêœæ zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Kociewie Polne (czêœæ pd.), Kociewie Leœne (skraj pn.). • powiaty: starogardzki (czêœæ wsch.), tczewski (skraj zach.). • gminy: Skórcz (m. i gm.), Bobowo, Lubichowo (czêœæ wsch.), Smêtowo Graniczne (skraj pn.), Morzeszczyn (skraj zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: obszar urozmaiconej rzeŸby k. Bobowa. • elementy kulturowe: 4 zespo³y dworsko-parkowe; 3 drogi alejowe; 5 ceglanych koœcio³ów œredniowiecznych; historyczne za³o¿enie urbanistyczne Skórcza. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z unikatowoœci krajobrazu oraz wystêpowania punktowych i liniowych elementów kultury materialnej. Zagro¿enia krajobrazu: dawna eksploatacja w rejonie Bobowa; miejscami transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Kociewski Obszar Chronionego Krajobrazu (czêœæ wsch.).

256 Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych w szczegól- noœci zabytkowych koœcio³ów we wsiach Bobowo, P¹czewo, D¹brówka, Nowa Cerkiew; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania w szczególnoœci sylwety panoramicznej historycznego za³o¿enia urbanistycznego Skórcza oraz sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych miejscowoœci D¹brówka, Bo- bowo, P¹czewo i Nowa Cerkiew; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: Kociewski OChK (czêœæ pn.wsch.). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych a tak¿e dla ekspozycji z wybranych miejsc panoramy miasta Skórcz; E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: Strefa Kociewska.

257 Numer i nazwa: XLI. KISZEWSKI Powierzchnia: 40 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty lub pagórkowaty z mozaikowym kompleksem utworów fluwioglacjalno (sandrowo) – organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowaty uprawowy z enklawami leœnymi i rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; ca³y obszar zajmuj¹ krajobrazy unikatowe. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Bory Tucholskie (czêœæ pn.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Koœcierska (czêœæ pd.-wsch.). • powiaty: koœcierski (czêœæ pd.-wsch.). • gminy: Stara Kiszewa (czêœæ œrdk.-pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: 3 zespo³y dworsko-parkowe; droga alejowa Stara Kiszewa – Struga. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka, wynikaj¹ca g³ównie z cech struktury krajobrazu, w tym jego unikatowoœci. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki Wierzycy; eksploatacja w rejonie Ciêgard³a. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: œrednie. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszary Chronionego Krajobrazu: Doliny Wie- rzycy (czêœæ pn.), Borów Tucholskich (czêœæ pd.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych – szczególny przypadek wspó³czesny budynek plebani i zabytkowy koœció³ w Starej Kiszewie; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych, w szczególnoœci miejscowoœci Stara Kiszewa; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania;

258 • zachowanie i rewitalizacja osadnictwa rozproszonego kolonijnego (m.in. Wilcze B³ota) ko³o miejscowoœci Stare Polaszki; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): historycznego uk³adu ruralistycznego maj¹tku i wsi Wilcze B³ota. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

Numer i nazwa: XLII. LÊBORSKO-ZWARTOWSKI Powierzchnia: 275 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowy z enklawami leœnymi ze zwartym osadnictwem wielkiej w³asnoœci ziemskiej lub œredniowiecznych wsi kmiecych; m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych albo z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, uprawowy z enklawami leœnymi ze zwartym osadnictwem œredniowiecznych wsi kmiecych; nieliczne krajobrazy unikatowe na wsch. obszaru. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Wysoczyzna ¯arnowiecka (czêœæ pd.-zach.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Lêborska (czêœæ pn.). • powiaty: lêborski (czêœæ œrdk.), wejherowski (czêœæ œrdk.-zach.). • gminy: Nowa Wieœ Lêborska (czêœæ pn.), Wicko (czêœæ pd.-wsch.), £êczyce (czêœæ pn.-zach.), Choczewo (czêœæ pd.-zach.), Gniewino (czêœæ œrdk.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak.

259 • elementy przyrodnicze: strefy w¹wozowe k. Gêsi i £ebienia; obszary urozmaiconej rzeŸby k. Janis³awca i Zwartówka; lobeliowe jezioro Czarne. • elementy kulturowe: liczne zespo³y dworsko-parkowe (14); trzy drogi alejowe. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: bardzo wysoka i wysoka w czêœci wsch., wynikaj¹ca z cech struktury krajobrazu oraz wystêpowania elementów przyrodniczych, a w mniejszym stopniu kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy dwóch drogach alejowych; cztery napowietrzne linie energetyczne; rozleg³e powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych; suburbanizacja na pn. od Lêborka; miejscami transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe i œrednie, miejscami silne (szczególnie w czêœci pd. i zach.). Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni - nale¿y staraæ siê ogra- niczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w niektó- rych sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej wartoœcio- wymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Choczewsko-Saliñski Obszar Chronionego Kra- jobrazu (czêœæ wsch.) Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: powiêkszenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pradoliny Redy-£eby (skraj zach. i pd.); Park Kulturowy £eba (skraj pn.). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych, w szczególnoœci drogi alejowej £êczyce – Œwichowo – Œwichówko - Zwartowo; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ ci¹gu widokowego drogi ko³owej £êczyce – Zwartowo; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych, ze zwróceniem uwagi na zabudowê miejscowoœci BrzeŸno Lêborskie, Kaczkowo, Œwietlino i Wysokie oraz relikty wiatraka „holendra” w miej- scowoœci Pu¿yce; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych, w szczególnoœci miejscowoœci BrzeŸno Lê- borskie, Kaczkowo, Œwietlino, Wysokie i Chrzanowo; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych;

260 • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Doliny Dolnej £eby (zach. i pd. skraj obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: obszar miêdzy £ebieniem a Strzelêcinem. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): dla wybranych obszarów zgodnie z wytycznymi ewidencji konserwatorskiej dla zabytkowych zespo³ów dworsko-parkowych i zabytkowych uk³adów ruralistycznych. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy systemu agrarnego maj¹tków rolnych Zwartowo, Zwartówko, Goœciêcino, Œwichowo, Œwichówko wraz z ich roz³ogiem. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹ w czê- œci wsch.

Numer i nazwa: XLIII. BRUSKO-OSIECZAÑSKI Powierzchnia: 160 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z utworami akumulacji biogenicznej w pod³o¿u, ³¹kowo-pastwiskowy z enklawami leœnymi i rozproszonym kaszubskim osadnictwem jednodworczym; m³odoglacjalny falisty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod- ³o¿u, leœny z enklawami rolnymi i bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny falisty z mozaikowym kompleksem utworów fluwioglacjalno (sandrowo) – organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowy uprawowy z enklawami leœnymi z osadnictwem mieszanym; m³odoglacjalny falisty z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, uprawowy z enklawami leœnymi z osadnictwem mieszanym; na wiêkszoœci obszaru wystêpuj¹ krajobrazy unikatowe (epizodyczne). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Bory Tucholskie (czêœæ centralna). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Czerska (czêœæ œrdk.-wsch.), Kociewie Polne (czêœæ pd.-zach.). • powiaty: chojnicki (czêœæ wsch.), starogardzki (czêœæ pd.-zach.), koœcierski (skraj pd.).

261 • gminy: Czersk (czêœæ wsch.), Brusy (czêœæ pd.-wsch.), Osieczna (czêœæ zach.), m. Czarna Woda (czêœæ wsch.), Karsin (skraj pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: droga alejowa Czersk – Czarna Woda, uwaga – tak¿e rezerwat archeologiczny w miejscowoœci Odry w strefie granicznej z obszarem 50. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka, wartoœæ wynika g³ównie z unikatowoœci krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki Wdy; dwie napowietrzne linie energetyczne. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: œrednie (czêœæ wsch.) i s³abe (czêœæ zach.). Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: niski – po¿¹dane, ale nie zawsze konieczne, jest utrzymanie obecnych cech krajobrazu; nie jest konieczne wprowadzanie specjalnych form ochrony krajobrazu. Potrzeby w zakresie ich kszta³towania powinny byæ okreœlane lokalnie (indywidualnie), w zale¿noœci od specyfiki ob- szarów, na których wystêpuj¹. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tuchol- skich (czêœæ wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy Doliny Wdy (skraj wsch.), powiêkszenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich Wschodnich (czêœæ zach.), a tak¿e w strefie granicznej z obszarem 50 – Rezerwat Kulturowy – archeologiczny kultury gockiej – krêgi kamienne, w miejscowoœci Odry. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych, ze szczególnym uwzglêdnieniem ekspozycji i udostêpnie- nia rezerwatu archeologicznego w miejscowoœci Odry; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja form osadnictwa rozproszonego w rejonie miejscowo- œci Osowo oraz na po³udnie od miejscowoœci Odry; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy;

262 • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Park Krajobrazowy Doliny Wdy (skraj wsch. obszaru). B. Obszary Chronionego Krajobrazu: poszerzenie OChK Borów Tucholskich Wschod- nich (czêœæ zach. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istniej¹.

Numer i nazwa: XLIV. KORZYBSKI Powierzchnia: 54 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z utworami akumulacji biogenicznej lub plejstoceñskimi piaskami i glinami rzecznymi w pod³o¿u, leœny z enklawami rolnymi z bardzo rzadkimi osadami; m³odoglacjalny falisty z utworami akumulacji biogenicznej w pod³o¿u, uprawowy z enklawami leœnymi i osadnictwem zwartym œredniowiecznych wsi kmiecych; prawie wszystkie krajobrazy obszaru nale¿¹ do unikatowych (epizodycznych). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Równina S³upska (czêœæ pd.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia S³upska (czêœæ pd.-zach.), Ziemia S³a- wieñska (fragm.). • powiaty: s³upski (czêœæ zach.). • gminy: Kobylnica (czêœæ pd.-zach.), Kêpice (czêœæ pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: strefa w¹wozowa i obszar urozmaiconej rzeŸby k. Barwina. • elementy kulturowe: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka, wartoœæ wynika g³ównie z unikatowoœci krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: napowietrzna linia energetyczna; niewielkie powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: w wiêkszoœci bardzo s³abe, fragmentami silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: niski – po¿¹dane, ale nie za-

263 wsze konieczne, jest utrzymanie obecnych cech krajobrazu; nie jest konieczne wprowadzanie specjalnych form ochrony krajobrazu. Potrzeby w zakresie ich kszta³towania powinny byæ okreœlane lokalnie (indywidualnie), w zale¿noœci od specyfiki ob- szarów, na których wystêpuj¹. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Zlewni Wieprzy. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Równiny S³upskiej. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: obszar miêdzy Korzybiem a Objezierzem. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñcze- go miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji.

264 F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XLV. OSIECKI Powierzchnia: 32 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty z mozaikowym kompleksem utwo- rów fluwioglacjalno (sandrowo) – organogenicznych w pod³o¿u, mozaikowate jeziorno – uprawowe lub mozaikowate uprawowe z enklawami leœnymi czy bagiennymi z osadnictwem mieszanym; ca³oœæ obszaru po³o¿ona w obrêbie krajobrazów unikatowych (epizodycznych). Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Bory Tucholskie (czêœæ wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Kociewie Leœne (czêœæ pn.). • powiaty: starogardzki (czêœæ pd.). • gminy: Osiek (czêœæ pd.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: jedno jezioro lobeliowe. • elementy kulturowe: zabytkowy uk³ad ruralistyczny Osieka. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka, wartoœæ wynika g³ównie z unikatowoœci krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: zainwestowanie rekreacyjne w rejonie Osieka. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe i bardzo s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: niski – po¿¹dane, ale nie zawsze konieczne, jest utrzymanie obecnych cech krajobrazu; nie jest konieczne wprowadzanie specjalnych form ochrony krajobrazu. Potrzeby w zakresie ich kszta³towania powinny byæ okreœlane lokalnie (indywidualnie), w zale¿noœci od specyfiki ob- szarów, na których wystêpuj¹. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tuchol- skich; uk³ad ruralistyczny Osieka. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si- ³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych, ze szczególnym uwzglêdnieniem zabudowy tradycyjnej wsi Osiek; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwety panoramicznej historycznego zespo³u ruralistycznego miejscowoœci Osiek;

265 • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego w szcze- gólnoœci na terenach enklaw osadniczych œródleœnych; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona ekspozycji krajobrazowej, w szczególnoœci panoram z ró¿- nych kierunków historycznego chronionego uk³adu ruralistycznego wsi Osiek. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Rezerwat Kulturowy historycznego uk³adu ruralistycznego i zabudowy wsi kociewskiej Osiek. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: istnieje.

Numer i nazwa: XLVI. CHOCIÑSKI Powierzchnia: 46 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalny falisty lub pagórkowaty z piaszczysto-¿wirowymi utworami fluwioglacjalnymi z enklawami gliniastymi i organogenicznymi w pod³o¿u, ³¹kowo – pastwiskowy z bardzo rzadkim osadnictwem zwartym; w ca³o- œci krajobrazy unikatowe. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Równina Charzykowska (czêœæ œrdk.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Chojnicka (czêœæ pn.). • powiaty: bytowski (czêœæ pd.), chojnicki (czêœæ pn.-zach.). • gminy: Lipnica (czêœæ pd.), Konarzyny (czêœæ pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak.

266 • elementy przyrodnicze: nie posiadaj¹ce szczególnej wartoœci krajobrazotwórczej. • elementy kulturowe: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka, wartoœæ wynika g³ównie z unikatowoœci krajobrazu. Zagro¿enia krajobrazu: niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: niski – po¿¹dane, ale nie zawsze konieczne, jest utrzymanie obecnych cech krajobrazu; nie jest konieczne wprowadzanie specjalnych form ochrony krajobrazu. Potrzeby w zakresie ich kszta³towania powinny byæ okreœlane lokalnie (indywidualnie), w zale¿noœci od specyfiki ob- szarów, na których wystêpuj¹. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Obszar Chronionego Krajobrazu Fragment Bo- rów Tucholskich. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Kulturowy Ziemi Bytow- skiej (fragment Parku). Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • zachowanie i rewitalizacja osadnictwa rozproszonego; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ-

267 czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XLVII. MIERZEI WIŒLANEJ Powierzchnia: 86 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: holoceñskie faliste mierzeje z piaskami akumulacji eolicznej w pod³o¿u, leœne lub leœno-wydmowe, pozbawione osadnictwa lub z bardzo rzadkimi osadami. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Mierzeja Wiœlana. • regiony historyczno-kulturowe: Pas Nadmorski (czêœæ wsch.) • powiaty: nowodworski (czêœæ pn.), Gdañsk (czêœæ pn.-wsh.). • gminy: czêœæ mierzejowa: Stegna, Sztutowo, Krynica Morska, m. Gdañsk (czêœæ pn.-wsh.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkt widokowy – latarnia morska w Krynicy Morskiej. • elementy przyrodnicze: ograniczone, nie posiadaj¹ce szczególnej wartoœci krajo- brazotwórczej. • elementy kulturowe: dwie drogi alejowe; porty rybackie w K¹tach Rybackich i Piaskach. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: wysoka, wartoœæ wynika g³ównie z wystêpowania elementów kulturowych. Zagro¿enia krajobrazu: rozleg³e tereny zainwestowania rekreacyjnego. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: s³abe, miejscami silne. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: œredni – nale¿y staraæ siê ograniczaæ zasiêg i intensywnoœæ oddzia³ywania czynników degraduj¹cych, a w nie- których sytuacjach (szczególnie, gdy s¹siaduj¹ one z krajobrazami bardziej warto- œciowymi), mo¿na poddawaæ je ochronie o charakterze konserwatorskim. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy Mierzei Wiœlanej (czêœæ œrdk. i wsch.), Obszar Chronionego Krajobrazu Wyspy Sobieszewskiej (czêœæ zach.); uk³ad ruralistyczny Krynicy Morskiej (rejestr zabytków). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Kulturowy ¯u³awy. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • zakaz wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komórkowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla makrownêtrza krajobrazowego Zalewu Wiœlanego pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu obserwowanych brzegów (patrz tak¿e obszaru 32);

268 • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ lokalnego ci¹gu widokowego Mikoszewo – K¹ty Rybackie na ¯u³awy Wiœlane i K¹ty Rybackie – Krynica Morska na Zalew Wiœlany i Krynica Morska – Piaski na Morze Ba³tyckie; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego z latarni morskiej w Krynicy Morskiej pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych, w szcze- gólnoœci historycznej zabudowy kuracyjnej w Krynicy Morskiej oraz wed³ug potrzeb lokalnych w innych miejscowoœciach; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: powiêkszenie Parku Krajobrazowego Mierzei Wiœlanej na strefê od Mikoszewa do Sztutowa oraz na otoczenie morskie mierzei. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): œcis³a ochrona panoramicznej ekspozycji krajobrazowej w kierunku Mie- rzei Wiœlanej oraz wybrze¿a nad Zalewem Wiœlanym z punktu widokowego w latarni morskiej w Krynicy Morskiej. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy ¯u³awy (fragment parku). F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XLVIII. CHWASZCZYÑSKI Powierzchnia: 105 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: m³odoglacjalne faliste lub pagórkowate z plejstoceñskimi glinami glacjalnymi z enklawami utworów fluwioglacjalnych i organogenicznych w pod³o¿u, urbanizuj¹ce siê podmiejskie tereny wiejskie.

269 Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pojezierze Kaszubskie (czêœæ wsch.). • regiony historyczno-kulturowe: Ziemia Kartusko-¯ukowska (czêœæ pn.-wsch.), Ziemia Pucko-Wejherowska (skraj pd.-wsch.). • powiaty: wejherowski (czêœæ pd.-wsch.), Gdynia (czêœæ zach.), Gdañsk (czêœæ pn.- zach.), kartuski (skraj pn.-wsch.). • gminy: Szemud (czêœæ wsch.), m. Gdynia (czêœæ zach.), m.Gdañsk (czêœæ pn.- zach.), ¯ukowo (skraj pn.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: lokalne ci¹gi widokowe, punkt widokowy na wzniesieniu „Góra Donas”. • elementy przyrodnicze: jedno jezior lobeliowe (Wysoka). • elementy kulturowe: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: krajobraz zdekomponowany – krajobraz dynamicznie przekszta³cany z uwagi na eks- pansjê suburbiów. Zagro¿enia krajobrazu: cztery napowietrzne linie energetyczne; suburbanizacja na zach. od Gdyni; zainwestowanie rekreacyjne nad jez. Marchowo i Kamieñ; niewielka transformacja u¿ytków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne i œrednie, miejscami s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: niski – lokalnie powinny byæ podejmowane dzia³ania ochronne; tam gdzie krajobraz nie zosta³ jeszcze zdewastowany, jeœli podlega silnemu oddzia³ywaniu czynników zagra¿aj¹cych, powinien zo- staæ utrzymany, szczególnie w s¹siedztwie intensywnie przekszta³conych obszarów zurbanizowanych. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Trójmiejski Park Krajobrazowy (skraj pd.-wsch.). Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego na Górze Donas pod k¹tem ochrony i uatrakcyjnienia ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych we- d³ug potrzeb lokalnych w historycznych miejscowoœciach, w szczególnoœci: Sopie- szynie, Nowym Dworze Wejherowskim, Bieszkowicach, Zbychowie, Reszkach, £ê¿ycach (dwór!), Kielnie (centrum wsi), Chwaszczynie (zespó³ koœcielny); • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych wszystkich historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja kaszubskiego jednodworczego osadnictwa rozproszonego; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyj-

270 nej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy; • ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: brak propozycji. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): w mpzp wyznaczenie strefy kszta³towania wizualnego w panoramicznej ekspozycji krajobrazowej z lokalnego punktu widokowego „Góra Donas”. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: XLIX. PRADOLINY KASZUBSKIEJ Powierzchnia: 45 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: p³askie dna pradolin z holoceñskimi utworami akumulacji biogenicznej lub rzecznej w pod³o¿u, silnie zurbanizowane z zabudow¹ wielkomiejsk¹ lub intensywn¹ zabudow¹ przemys³ow¹ albo urbanizuj¹ce siê wiejskie tereny podmiejskie. Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: Pobrze¿e Kaszubskie (czêœæ œrdk.). • regiony historyczno-kulturowe: Pas Nadmorski (fragm.), Ziemia Pucko-Wejhe- rowska (skraj wsch.). • powiaty: Gdynia (czêœæ pn.), wejherowski (czêœæ wsch.), pucki (skraj pd.). • gminy: Gdynia (czêœæ pn.), Rumia (czêœæ wsch.), Reda (czêœæ wsch.), Kosakowo (skraj zach.). Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: brak. • elementy przyrodnicze: ograniczone w zakresie wartoœci krajobrazotwórczych. • elementy kulturowe: ceglany koœció³ œredniowieczny w Gdyni – Oksywiu. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: krajobraz zdekomponowany – krajobraz dynamicznie przekszta³cany z uwagi na eks- pansjê suburbiów. Zagro¿enia krajobrazu: regulacja rzeki Redy; bardzo liczne napowietrzne linie energe-

271 tyczne; suburbanizacja w rejonie Gdyni, Rumi i Redy; miejscami transformacja u¿yt- ków zielonych. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: silne i œrednie, miejscami s³abe. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: niski – lokalnie powinny byæ podejmowane dzia³ania ochronne; tam gdzie krajobraz nie zosta³ jeszcze zdewastowany, jeœli podlega silnemu oddzia³ywaniu czynników zagra¿aj¹cych, powinien zo- staæ utrzymany, szczególnie w s¹siedztwie intensywnie przekszta³conych obszarów zurbanizowanych. Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: brak. Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: brak. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg lokalnych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla punktu widokowego przy zabytkowym koœciele na Oksywiu pod k¹tem uatrakcyjnienia ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych szcze- gólnie dla otoczenia zabytkowego koœcio³a na Oksywiu • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: brak propozycji. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: OChK Pradoliny Kaszubskiej (skraj pn. obszaru). C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji. D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): brak propozycji. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): brak propozycji. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): brak propozycji. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

Numer i nazwa: L. POZOSTA£E OBSZARY WOJEWÓDZTWA Powierzchnia: 8800 km2 Dominuj¹ce typy krajobrazu: bardzo zró¿nicowane Po³o¿enie: • regiony fizycznogeograficzne: wiêkszoœæ mezoregionów: Borów Tucholskich, Rów- niny Charzykowskiej, Wysoczyzny Polanowskiej, Pojezierza Krajeñskiego; zach., pn.-wsch. i pd.-zach. czêœæ Pojezierza Kaszubskiego, wsch. czêœæ Wysoczyzny ¯arnowieckiej, wiêksze fragmenty Pojezierza Starogardzkiego i Pojezierza I³awskiego. • regiony historyczno-kulturowe: wiêkszoœæ regionów: Ziemi Cz³uchowskiej, Zie- mi Chojnickiej, Ziemi Czerskiej, Ziemi S³awieñskiej, Ziemi Pucko-Wejherowskiej;

272 pd.-wsch. czêœæ Ziemi S³upskiej, wiêksze fragmenty Ziemi Koœcierskiej, Kociewia Polnego, Ziemi Kartusko-¯ukowskiej. • powiaty: w wiêkszoœci: cz³uchowski, chojnicki, koœcierski, starogardzki; bytowski (czêœæ pn.), wejherowski (czêœæ wsch.), pucki (czêœæ zach.), kartuski (czêœæ zach.), kwidzyñski (czêœæ wsch.). • gminy: prawie w ca³oœci: Czarna D¹brówka, Debrzno, Kaliska, Trzebielino, Prze- chlewo; w wiêkszej czêœci: Kêpice, Ko³czyg³owy, Kocza³a, Cz³uchów, m. Czarne, Chojnice, Brusy, Czersk, Sierakowice, Wejherowo, Zblewo, Lubichowo, Liniewo, m.S³upsk, m.Starogard Gdañski. Zasoby krajobrazowe bêd¹ce podstaw¹ oceny wartoœci krajobrazu: • elementy ekspozycji i kompozycji wizualnej: punkty widokowe: Goszczyno k. Krokowej, Psia Góra k.Swornychgaci; ci¹g widokowy na odcinku Reda – Wej- herowo i Suchorze – Jezierze k. Ko³czyg³ów. • elementy przyrodnicze: wybrze¿e klifowe Kêpy Oksywskiej; strefy w¹wozowe, szcze- gólnie w rejonie Mi³oszewa, Przetoczyna, Parchowa; obszary urozmaiconej rzeŸby w rejonie Lubocina, D¹brówki, Otnogi – Rokitek, ponad 50 jezior lobeliowych, szcze- gólnie w rejonie Zaborskiego Parku Krajobrazowego i zlewni Goœciciny. • elementy kulturowe: zró¿nicowane, szczególnie urozmaicone w rejonie Chojnic, Miastka, Starogardu Gdañskiego, Sztumu, Przechlewa, Kolbud. Ocena krajobrazu pod wzglêdem wartoœci kulturowych, przyrodniczych i wizualnych: w przewadze wysoka i umiarkowana, miejscami bardzo wysoka – szczególnie na Pojezierzu Kaszubskim, WysoczyŸnie Polanowskiej, Pojezierzu Starogardzkim i Po- jezierzu I³awskim. Zagro¿enia krajobrazu: wycinka drzew przy drogach alejowych na odcinkach Warcimi- no-Kozin i Sztum-Kwidzyn; regulacja rzek Brdy, Wdy, Wierzycy; napowietrzne linie energetyczne, szczególnie w rejonie Tczewa, Kwidzyna, Chojnic; powierzchnie przeznaczone pod lokalizacjê elektrowni wiatrowych, szczególnie we wsch. czêœci Wysoczyzny ¯arnowieckiej; suburbanizacja w rejonie Zbychowa w TPK; zainwestowanie rekreacyjne, szczególnie w rejonie Lubiatowa, Borkowa, £apina, Swor- nychgaci; eksploatacja w rejonie Niedomowa i Nowej Cerkwi; transformacja u¿yt- ków zielonych, szczególnie na Pojezierzu Krajeñskim i w rejonie Tuchomia. Ocena zagro¿eñ krajobrazu: w przewadze s³abe i bardzo s³abe, miejscami œrednie, szcze- gólnie na Pojezierzu Krajeñskim, Pojezierzu Kaszubskim i w Borach Tucholskich. Priorytet w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu: niski Istniej¹ce formy ochrony krajobrazu: Park Narodowy Borów Tucholskich, rezerwaty krajobrazowe; Szczyt Wie¿yca, Go³êbia Góra, Jar Rzeki Raduni, Jar Rzeki Reknicy, Krzywe Ko³o w Pêtli Gwdy, Dolina Gwdy; Parki Krajobrazowe: Dolina S³upi (czêœæ pd. i wsch.), Zaborski (za wyj¹tkiem czêœci pn. i pd.), Wdzydzki (czêœæ pd.-zach. i wsch.), Tucholski (w obrêbie woj. pomorskiego), Trójmiejski (kompleks pn.), Po- jezierza I³awskiego (w obrêbie woj. pomorskiego); Obszary Chronionego Krajobra- zu (w wiêkszoœci): Puszczy Dar¿lubskiej, Doliny £eby, Gowidliñski, Okolice Jezior Krêpsko i Szczytno, Fragment Borów Tucholskich, Chojnicko-Tucholski, Borów Tucholskich, Gniewski, Szarlocki, Polaszkowski, Doliny Wierzycy, Bia³ej Góry, Do- lina rzeki Debrzynki, Doliny Raduni; uk³ady urbanistyczne: Cz³uchowa, Koœcierzy- ny, Sportu, Starogardu Gdañskiego, Tczewa, Wejherowa; uk³ady ruralistyczne: Jusz- ki, Wiele, Góra Pomorska, Œwiêty Wojciech;

273 Dotychczas proponowane formy ochrony krajobrazu: Park Krajobrazowy Doliny Wdy; Obszary Chronionego Krajobrazu: Doliny Dolnej S³upi, Trójmiejsko-Lêborski (czêœæ wsch.), Górnej S³upi, Bukowiny i £upawy, Zlewni Wieprzy, Polaszkowski (powiêk- szenie), Doliny Wierzycy (powiêkszenie) Borów Tucholskich Zachodnich, Cz³uchowski; Park Kulturowy Kaszuby (czêœæ zach.); Park Kulturowy Ziemi Puckiej (rejon miejscowoœci Lubiatowo, Kopalino, Bia³ogóra); rezerwaty kulturowe: Rezerwat Kul- turowy Kalwarii w Wielu, rezerwat archeologiczny w miejscowoœci Odry, Rezerwat Kulturowy – miasto Wejherowo – uk³ad urbanistyczny, Kalwaria Wejherowska oraz zespó³ pa³acowo-parkowy w Wejherowie; Rezerwat Kulturowy – za³o¿enie dworsko-parkowe i krajobrazowe w Krokowej; Rezerwat Kulturowy – za³o¿enie dworsko-parkowe i krajobrazowe w Paraszynie dolinie £eby; Rezerwat Kulturowy – kalwaria w miejscowoœci Wiele; Rezerwat Kulturowy – sanktuarium Œw. Wojciecha w miejscowoœci Gdañsk-Œwiêty Wojciech; Rezerwat Kulturowy – Kana³ Raduni Pruszcz Gdañski – Gdañsk. Proponowane dzia³ania w zakresie ochrony i kszta³towania krajobrazu – w zale¿noœci od uwarunkowañ lokalnych nale¿y przyj¹æ wybrane dzia³ania: • zakaz lub silne ograniczenie wprowadzania wysokoœciowych elementów – dominant technicznych (linie przesy³owe wysokiego napiêcia, maszty telefonii komór- kowej i si³ownie wiatrowe); • koniecznoœæ wykonania szczegó³owego studium krajobrazowego dla nowych ele- mentów wysokoœciowych i kubaturowych o du¿ej skali; • zachowanie ci¹gów alejowych dróg powiatowych i lokalnych; • zachowanie czytelnoœci lokalnych wnêtrz krajobrazowych i ich powi¹zañ drogami alejowymi; • zachowanie ekspozycji zespo³ów dworsko- i pa³acowo-parkowych jako dominant krajobrazowych we wnêtrzach krajobrazowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla istotnych wnêtrz krajobrazowych pod k¹tem ochrony istniej¹cych wartoœci wizualnych krajobrazu oraz ochrony przedpola ekspozycyjnego na wnêtrze; • bezwzglêdne zachowanie przedpola ekspozycyjnego wzd³u¿ istotnych ci¹gów widokowych; • koniecznoœæ wykonania studium krajobrazowego dla istotnych punktów widokowych pod k¹tem ochrony istniej¹cej ekspozycji krajobrazu z tego miejsca; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania obiektów zabytkowych; • ochrona ekspozycji b¹dŸ poprawa wyeksponowania sylwet panoramicznych historycznych zespo³ów ruralistycznych; • utrzymanie zwartoœci wizualnej w krajobrazie historycznych jednostek osadniczych; • kontynuacja zwartoœci wizualnej w krajobrazie we wspó³czesnych planach zagospodarowania; • zachowanie i rewitalizacja œladów osadniczych osadnictwa rozproszonego – jeœli takie wystêpuje; • zachowanie specyfiki formy geometrii przestrzeni poprzez kontynuacjê tradycyjnej skali i formy podzia³ów geodezyjnych; • zachowanie i kontynuowanie specyfiki historycznego typu rozplanowania jednostek osadniczych; • zakaz lub silne ograniczenie rozpraszania miejsc lokalizacji zespo³ów nowej zabudowy;

274 • zakaz lub silne ograniczenie stosowania dowolnych form architektonicznych w nowej zabudowie; • ochrona, zachowanie i kontynuowanie historyczno-regionalnej skali zabudowy wiejskich jednostek osadniczych; • ochrona, zachowanie i wprowadzanie zieleni œródpolnej w otwartym krajobrazie rolniczym; • wprowadzenie komponowanej zieleni publicznej wewn¹trz nowych jednostek osadniczych; • zachowanie b¹dŸ wprowadzenie drobnych elementów naturalnych (enklawy, korytarze ekologiczne) wewn¹trz nowych jednostek osadniczych. Formy ochrony krajobrazu proponowane do utworzenia: A. Parki Krajobrazowe: Park Krajobrazowy Doliny Wdy w gminach: Lubichowo, Osiek, Osieczna; Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wis³y w gminach: Sztum i Ryjewo; Lêborski Park Krajobrazowy w gminach: Cewice i Nowa Wieœ Lêbor- ska; poszerzenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego w gminie Choczewo, poszerzenie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego w gminie Koœcierzyna, poszerzenie Parku Krajobrazowego Dolina S³upi w gminie Dêbnica Kaszubska. B. Obszary Chronionego Krajobrazu: szczególnie w zachodniej czêœci województwa w gminach: Rzeczenica, Czarne, Debrzno, Cz³uchów, Przechlewo, Kocza³a, Miastko, Kêpice, Trzebielino, Lipnica, Parchowo, Czarna D¹brówka, a tak¿e w gminach: Liniewo, Tczew, Krokowa. C. Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: brak propozycji (wymagaj¹ szczegó³owsze- go rozpoznania). D. Strefy ochrony ekspozycji i powi¹zañ widokowych (osi, otwaræ i zamkniêæ widokowych): strefy ochrony rozpatrywane indywidualnie, zgodnie z istniej¹cymi walorami wymienionych wy¿ej elementów ekspozycji i kompozycji wizualnej. E. Parki Kulturowe (ochrona form tradycyjnego historycznego krajobrazu osiedleñ- czego miejskiego i wiejskiego oraz otwartego krajobrazu rolniczego): Park Kultu- rowy Kaszuby (czêœæ zach.); Park Kulturowy Ziemi Puckiej (rejon miejscowoœci Lubiatowo, Kopalino, Bia³ogóra); Rezerwat Kulturowy Kalwarii w Wielu, Rezer- wat Kulturowy - rezerwat archeologiczny w miejscowoœci Odry, Rezerwat Kultu- rowy – miasto Wejherowo – uk³ad urbanistyczny, Kalwaria Wejherowska oraz ze- spó³ pa³acowo-parkowy w Wejherowie; Rezerwat Kulturowy – za³o¿enie dworsko-parkowe i krajobrazowe w Krokowej; Rezerwat Kulturowy – za³o¿enie dworsko-parkowe i krajobrazowe w Paraszynie w dolinie rzeki £eby; Rezerwat Kultu- rowy – kalwaria w miejscowoœci Wiele; Rezerwat Kulturowy – sanktuarium Œw. Wojciecha w miejscowoœci Gdañsk-Œwiêty Wojciech; Rezerwat Kulturowy – Kana³ Raduni Pruszcz Gdañski – Gdañsk. F. Wpis do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego (w formie wpisu obszarowego): indywidualnie rozpatrzone obszary o istotnych wartoœciach historycznego krajobrazu. G. Strefy priorytetowe Krajowego Programu Rolno-Œrodowiskowego: brak propozycji.

275 Piœmiennictwo

Badora K., 2005, Czerwona lista krajobrazów naturalnych Opolszczyzny, Opole (wydruk komputer.). Baranowski A., Kowalik P., Lipiñska B., Bocheñski J., 2004, Zagospodarowanie przestrzenne doliny i delty Wis³y wraz z otoczeniem (w:) F. Pankau (red.) Studia obszarów problemowych woje- wództwa pomorskiego, Urz¹d Marsza³kowski Województwa Pomorskiego, Gdañsk, s. 11–77. Bogdanowski J., 1976, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu, Wroc³aw. Bogdanowski J. (red.), 1976, O percepcji œrodowiska, Instytut Ekologii PAN, Zeszyty Naukowe nr 9, Dziekanów Leœny. Böhm A., 1998, „Wnêtrze” w kompozycji krajobrazu, Kraków. D¹browska-Budzi³o K., 1990, Wœród panoram Krakowa, Kraków. Gromadzki M., PrzewoŸniak M., 2002, Uwarunkowania lokalizacji elektrowni wiatrowych w woje- wództwie pomorskim, Preoeko, Gdañsk (wydruk komputer.). Kistowski M., Myœlak D., Twardowska K., 1998a, Indykacja wartoœci przyrodniczych: kryteria wy- znaczania i oceny zespo³ów przyrodniczo-krajobrazowych w Polsce pó³nocnej i zachodniej, Przegl. Przyrodn. IX, 1/2, s. 127–138. Kistowski M., Myœlak D., Twardowska K., 1998b, Zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe jako obszary ma³o przekszta³conego krajobrazu naturalnego i harmonijnego krajobrazu kulturowego (na przyk³adzie województwa gdañskiego), Acta Geographica Lodziensia, nr 74, s. 97–101. Kostarczyk A., PrzewoŸniak M. (red.), 2002, Diagnoza stanu i koncepcja ochrony œrodowiska przyrodniczo-kulturowego w województwie pomorskim, Materia³y do Monografii Przyrodniczej Regionu Gdañskiego, T.8, WKOP, WKP w Gdañsku, Marpress, Gdañsk. Kostarczyk A., PrzewoŸniak M, Maszkowski K., 2002, Waloryzacja œrodowiska przyrodniczo- kulturowego (w:) A. Kostarczyk, M. PrzewoŸniak (red.) Diagnoza stanu i koncepcja ochrony œrodowiska przyrodniczo-kulturowego w województwie pomorskim, Marpress, Gdañsk, s. 16–56. Kubicz G., Wojcieszyk H., Wojcieszyk K., 2004, Studium mo¿liwoœci rozwoju energetyki wiatrowej w województwie pomorskim (w:) F.Pankau (red.) Studia obszarów problemowych woje- wództwa pomorskiego, Urz¹d Marsza³kowski Województwa Pomorskiego, Gdañsk, s. 97–132. Lipiñska B., Pernak R., £aguna-Pawelec A., 1997, Ochrona Zabytkowego Krajobrazu Kulturowego Województwa Gdañskiego, V Program Rz¹dowy „Ochrona i konserwacja zabytkowego krajobrazu kulturowego”, Politechnika Gdañska, Gdañsk. Lipiñska B., 1988, Ochrona i kszta³towanie zabytkowego krajobrazu ¯u³aw Wiœlanych, praca dok- torska, Gdañsk-Kraków. Novák Z., 1960, Planowanie regionalne i udzia³ w nim architekta, Kraków. Szmeja J, 1996, Rejestr polskich jezior lobeliowych, Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 3, s. 347–367. Werner A., 2002, Europejska Konwencja Krajobrazowa Rady Europy, Krajobrazy Dziedzictwa Na- rodowego 1(9), Warszawa. Zarys koncepcji krajowego systemu ochrony zabytkowych krajobrazów kulturowych w Polsce, 1996, seria: Krajobrazy, z. 16 (28), Oœrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa, s. 27–37.

276 Dotychczas z serii POMORSKIE STUDIA REGIONALNE ukaza³y siê:

1. Diagnoza stanu województwa pomorskiego; red. M. Dutkowski (1999); 2. Uwarunkowania rozwoju województwa pomorskiego; red. T. Parteka (1999); 3. Strategia rozwoju województwa pomorskiego; red. T. Parteka (2000); 4. Opracowanie ekofizjograficzne do planu zagospodarowania przestrzennego wojewódz- twa pomorskiego; red. J. T. Czochañski (2001); 5. Województwa nadmorskie w Inicjatywie Wspólnotowej INTERREG; red. W. Szyda- rowski (2001); 6. Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego; red. F. Pankau (2002); 7. Programowanie rozwoju województwa pomorskiego w procesie integracji z Uni¹ Europejsk¹; red. W. Szydarowski (2002); 8. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego; red. F. Pankau (2002); 9. Jak gospodarujemy przestrzeni¹ województwa pomorskiego; red. F. Pankau (2002); 10. Strefa rozwoju Po³udniowego Ba³tyku w konkurencyjnoœci regionów nadmorskich; red. T. Parteka i W. Szydarowski (2003); 11. Wspieranie przedsiêbiorczoœci w warunkach konkurencyjnoœci Pomorza; red. I. Borkow- ska i R. Matczak (2004); 12. Studia obszarów problemowych województwa pomorskiego; red. F. Pankau (2004); 13. Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Pomorskiego; red. T. Parteka i P. Kasprzak (2004); 14. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2004–2006; red. R. Matczak (2004); 15. Strategia rozwoju turystyki w województwie pomorskim na lata 2004–2013; red. M. Wa- nagos (2004); 16. Uwarunkowania i kierunki rozwoju turystyki w województwie pomorskim; red. M. Wa- nagos (2004); 17. Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego; red. P. Szysz- kowski (2005); 18. Program Ochrony Œrodowiska Województwa Pomorskiego na lata 2003–2006 z uwzglêdnieniem perspektywy na lata 2007–2010; red. W. Zaworska-Matuga (2005); 19. Strategia rozwoju województwa pomorskiego 2020; red. R. Matczak (2005); 20. Zarz¹dzanie projektami wspó³finansowanymi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach ZPORR 2004–2006; red. J. Szymañski (2006); 21. Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego Województwa Pomorskiego. Ocena realizacji inwestycji; red. F. Pankau (2006); 22. Studium ekofizjograficzne województwa pomorskiego; red. J. T. Czochañski (2006); 23. Studia nad Obszarem Metropolitalnym Trójmiasta; red. F. Pankau (2006); 24. Innowacje – co jest co?; red. T. Parteka, P. Kasprzak 277 278