NOS XHUVANI – PAVLI HAXHILLAZI NA FLET VISARION XHUVANI Tiranë, 2008 1 Redaktor: PAVLI HAXHILLAZI, gjuhëtar. Recensues: Kasem Biçoku, historian Ilirian Martiri, gjuhëtar PARATHËNIE Dr. Visarion Xhuvani është Kryetari i parë shpirtëror i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë, e cila u shpall më 11.9.1922 në Kongresin Kishtar të Beratit. Për jetën dhe veprimtarinë e shquar atdhetare dhe kishtare të Dr. Visarion Xhuvanit (1.5.1887 – 15.12.1965) janë botuar këta libra: 1. Visarion Xhuvani – apostull i atdhetarizmit dhe i ortodoksisë shqiptare, Tiranë 2003, 262 faqe, nga Nos Xhuvani dhe redaktorë shkencorë Pavli Haxhillazi dhe Kasem Biçoku; 2. Visarion Xhuvani, Vepra, Tiranë 2007, 518 faqe, përgatitur nga Nos Xhuvani dhe Pavli Haxhillazi dhe redakor i saj Pavli Haxhillazi. Lexuesit shqiptar tani po i jepet edhe libri i tretë Na flet Visarion Xhuvani, Tiranë 2007, 318 faqe, me autorë Nos Xhuvanin dhe Pavli Haxhillazin, redaktor Pavli Haxhillazi. Ky libër i është kushtuar veprimtarisë së shquar atdhetare dhe kishtare të Visarion Xhuvanit, Kryepeshkopit të parë të Kishës Ortodokse Autoqefale Kombëtare të Shqipërisë. Në pjesën e parë të titulluar “Nga vepra e Visarion Xhuvanit” janë ribotuar Çështje politiko religjioze Kostandinopoli –Tiranë, pjesa e parë dhe e dytë, botuar për herë të parë në Tiranë më 1926; Kujtim vepre dhe intrige, Tiranë 1926; artikujt Formimi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare nga pikëpamja juridike dhe kanonike, botuar në Gazetën e Re më 20 qershor 1929 dhe Referate mbi krizën politiko – fetare të komunitetit ortodoks të Shqipnisë këto ditë, që botohet sipas dorëshkrimit të daktilografuar që ruhet në Arkivin Qendror të Shqipërisë, Fondi 536, Dosja 1432, viti 1937. Nga vepra e shkruar e Dr. Visarion Xhuvanit po ribotojmë shkrimet e mësipërme sepse ato përbëjnë platformën e përgjithshme teorike e kanonike të veprimtarisë atdhetare dhe teologjike, që i shërbeu drejtpërdrejt lëvizjes ortodokse të kohës për shpalljen e autoqefalisë së Kishës Ortodokse Kombëtare Shqiptare. Dialogu fetaro – politik i viteve 20 – 30 të shekullit XX hodhi poshtë me argumente kanonike dhe historike të gjitha pretendimet fanariote dhe greke, me të cilat pengoheshin veprimet për shpalljen e Kishës Ortodokse Autoqefale të shqiptarëve në Ballkan. Dr. Visarion Xhuvani kundërshtoi fuqishëm ndërhyrjen e Patriarkanës Ekumenike të Stambollit për të emëruar peshkopë të huaj në dioqezat shqiptare, të cilën ai e cilësoi edhe si antikanonike dhe antikombëtare. Me shpalljen e Pavarësisë së Shtetit Shqiptar më 1912 në Vlorë de jure shqiptarët ortodoksë shqiptarë e kishin të proklamuar Kishën e tyre Autoqefale, por tashmë Kisha Ortodokse Autoqefale Kombëtare Shqiptare duhej shpallur edhe de fakto, duke krijuar Sinodin Episkopal dhe prej tij të zgjidhej edhe Kryepeshkopi i Kishës Ortodokse të Shqipërisë. Ashtu si çdo komb tjetër i besimit ortodoks, edhe populli ortodoks shqiptar lipset të përdorë gjuhën e vet shqipe për meshën kishtare, për mësimin e Ungjillit dhe për çdo shërbim fetar, sepse në gjuhën shqipe i shërbehet më së miri edukimit fetar të ortodoksëve shqiptarë. 2 Fushatës së shfrenuar kundër autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare Visarion Xhuvani i është përgjigjur në Gazetën e Re, më 20 qershor 1929, me artikullin e posaçëm “Formimi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare nga pikëpamja juridike dhe kanonike” dhe me pjesën e parë “Referate mbi krizën politiko – fetare të komunitetit ortodoks të Shqipnisë këto ditë”, që ia ka drejtuar në vitin 1937 autoriteteve më të larta të Kishës Ortodokse dhe të Shtetit Shqiptar. Në pjesën e dytë të librit “Na flet Visarion Xhuvani”, që është titulluar “Për veprën e Visarion Xhuvanit”, janë përmbledhur 8 artikuj të botuar në organet e shtypit shqiptar për ngjarjet më të rëndësishme të historisë së autoqefalisë së Kishës Ortodokse Shqiptare dhe për veprimtarinë atdhetare e kishtare të Visarion Xhuvanit, Kryepeshkopit të parë të Kishës Ortodokse Autoqefale Kombëtare të Shqipërisë. Këta artikuj pasqyrojnë gjendjen e Kishës Ortodokse Shqiptare në vitet 20 deri në vitet 40 të shekullit XX kur u arrit zgjidhja kombëtare e autoqefalisë së saj, e cila u mbështet dhe u përkrah në atë kohë nga autoritetet më të larta shtetërore dhe qeveritare, duke i kërkuar Imzot Visarion Xhuvanit që të dorëzonte peshkopë të tjerë për të plotësuar nevojat e dioqezave ortodokse shqiptare. Edhe sot zgjidhja e çështjes së autoqefalisë së Kishës Ortodokse të Shqipërisë ka rëndësi të madhe kombëtare për kombin shqiptar. Kjo çështje e rëndësishme më shumë spikat për vlerat e veta atdhetare dhe fetare për të gjithë shqiptarët e në veçanti për komunitetin e krishterë ortodoks në mbarë trojet shqiptare. Pavli Haxhillazi Tiranë, gusht 2007 PJESA E PARË: NGA VEPRA E VISARION XHUVANIT 3 15. MAJ 1926 Çashtje politiko-religjoze KONSTANDINOPOLI -TIRANË PREJ: EPISKOPIT VISARION XHUVANIT Theollog me Dipllomë t’Universitetit t’Athinës Ish Senator i Elbasanit dhe ish Deputet i Durrësit Botohet me rastin e bisedimevet përkatëse që janë duke u bamë kto ditë në Tiranë. BOTOHET NË DY PJESË Landa e Pjesës së I-rë: 1) Kisha Orthodhokse Shqiptare dhe Patriarhia e Konstandinopojës 2) Ndërhymja e Patriarhis së Konstandinopojës 3) Episkopët e huej në Shqipni 4) Gjuha e huej në Kishë 5) Gjuha e huej në Shkollat Shqiptare KOSTON NJI KORONË TIRANË Shtypshkronja “Tirana” 1926 4 Kjo vepër e vogël i dedikohet Shqiptarit të mirë Elbasanas, Zotni Dr. Filip Papajanit. 5 KISHA ORTHODHOKSE SHQIPTARE DHE PATRIARHIA E KONSTANDINOPOJËS Delegatët Klerikë dhe Laikë të gjithë elementit Orthodhoks të Shqipnis, u mblodhën në Berat në nji Kongres të posaçëm Kishtar. Atje më 11 të Vjeshtës së I të vitit 1922 proklamuen Kishën Orthodhokse Autoqefale (Indipendente në pikëpamje administrative). Asnji delegat nuk votoi kundra; dhe asnji krahinë si dhe asnji qytet nuk mungoi për me u përfaqsue. Ky Kongres formoi dhe këshillin e naltë të kishës së Shqipnis për Qeverimin e saj dhe votoi statutin provizor të kishës. Statutin definitiv ja la për detyrë nji kongresi tjetër kishtar që do të mblidhet pas dy vjet; d.m.th më 1924. Këto vendime u banë në bazë të Kanoneve Kishtarë Pan-orthodhoks. N’at kohë në Shqipni nuk kishte për fat asnji Episkop. Për formimin e këshillit të naltë definitiv, d.m.th të Sinodhit Episkopal, Kongresi para-vështroi dhe vendosi si duhej kanonikërisht për Episkopët e Kishës. Por vendimet e tij për këtë pikë nuk hynë në veprim deri sot. As kongresi i ri për formimin e Statutit definitiv nuk u mblodh më 1924, si dhe as deri sot nuk asht provokue. Për shkaqet e kësaj të mete do të bajmë fjalë veçanërisht. Tash le të spiegojmë pak arsyenat kanonike që provokuen krijimin e kishës autoqefale të Shqipnis dhe randësinë e nevojës për të njoftunin e kishës s’onë prej Patriarhis së Konstandinopojës e cila akoma mban titullin e Patriarkis Ekumenike, d.m.th ka vendin e parë të nderit ndërmjet Patriarhinave dhe kishavet të tjera orthodhokse autoqefale të Botës. Nga kjo Patriarhi urdhënohej kisha orthodhokse e Republikës Shqiptare kur Shqipnia ishte nën sundimin t’ati shteti, nën sundimin e të cilit ishte dhe asht sot Patriarhia e Konstandinopojës, nën Turqinë. Kanonet Apostolikë të statutit të përgjithshëm Pan-orthodhoks urdhënojnë: “Eteras Vasilias Ekklisia mi dhiatatestho ta eteras”, d.m.th: “nji kishë e nji Shtetit tjetër të mos urdhënojë ma nji kishë të nji shteti tjetër”, dhe: “Elefthera Ekklisia En Elefthero Krati”, d.m.th. “Kishë e lirë në nji Shtet të lirë”. Për këto arsyena kanonike të patundshme orthodhoksët e Shqipnis kishin detyrë të krijojshin kishën e vet Autoqefale, e cila de jure, pas kanoneve të sipërm, ishte Autoqefale që prej proklamimit të Indipendencës politike të Shqipnis në Vlonë. Por q’at- herë deri më 1922, revolucionet e ndryshme kundra Shqipnis, si dhe ato kundra Regjimit Mbretnuer të Vidit dhe luftnat e Përgjithshme, nuk i dhanë raste Orthodhoksvet të Shqipnis me e pasë Proklamue edhe de fakto. Tash Kisha Autoqefale Shqiptare asht edhe de fakto në veprim q’prej vitit 1922 e deri sot, e paskëtaj autoqefale. Asnji kanon kishtar dhe asnji arsye nuk mund të ndalojë vazhdimin e jetës autoqefale të kishës s’onë. Por vetvetiu vinë këto pyetje: 6 I-Ç’relacion duhet të ketë kisha e Shqipnis prej vitit 1922 e deri më sot dhe paskëtaj, me kishat e tjera autoqefale orthodhokse të Botës dhe sidomos me Patriarhin e Konstandinopojës dhe ç’lidhje? II-A ka ndonji të drejtë Patriarhia e Konstandinopojës mbi kishën t’onë sot e paskëtaj q’prej vitit 1922? III-A njihet kisha jonë prej kishave të tjera të çdo vendi të huej, si njihen gjithë kishat orthodhokse autoqefale njena prej tjetrës, dhe a gëzon kisha jonë sot nderimet e zakonshme që i detyron njana kishë autoqefale tjetrës? Këto pyetje kanë përgjigjet që pasojnë: I-Kisha jonë duhet të ketë relacione miqsore me gjithë kishat orthodhokse të Botës dhe bashkim Dogmatik Fetar, dhe duhet të ruejë pikërisht gjith Kanonet kishtare të përmbledhuna në të drejtën kanonike të përgjithshme kishtare orthodhokse dhe kjo vetëm asht lidhja. II-Patriarhia e Konstandinopojës kanonikërisht nuk ka sot asnji të drejtë ndërhymje mbi Kishën e Shqiptare (shih artikullin përkatës që pason). III-Kisha jonë nuk njihet deri sot prej asnji Patriarhie, prej asnji kishe autoqefale orthodhokse të botës, si dhe as prej Patriarhis Konstandinopojës, por tolerohet, durohet deri sot prej anës tyne dhe nuk gëzon nderimet e zakonshme si nji kishë e rregullshme Autoqefale. Prej tri pikave të sipërme vetëm kësaj të fundit do t’i spiegojmë shkurt nji pjesë, tue i lanë dy të parat për nji rast tjetër. Shkaku i kësaj mosnjohjeje të kishës sonë dhe të mosnderimit të saj asht: I-Mosnjohja e saj nga ana e Patriarhisë së Konstandinopojës, dhe vazhdimi i nji kryetari Prift dhe nji këshilli Prifto-civil në krye të kishës sonë duke mos i dhanë kështu besimin e duhun Botës Orthodhokse të brendshme si dhe asaj të jashtme. II-Mosformimi i nji Sinodhi Episkopal me Theollogë Episkopë rregullisht, si kanë gjithë kishat e tjera.