Z bigniew Beiersdorf Wieliczka: an Example of Heritage Site Protection in Poland, with a Special Focus on Sites Inscribed on the u n e s c o Cultural and Natural Heritage List

280

Wieliczka is a town located 15 km south-east of Krakow. It is Poland’s and Europe’s largest historical centre of exploitation of edible salt from Miocene deposits, which, together with the neighbouring mine in Bochnia, formed the former Royal Krakow Salt Works Enterprise.

The Wieliczka Salt Mine was inscribed on the First u n e s c o World Heritage Site on September 8, 1978. In support ofthe decision it was stated that it was the world’s only mining site which had worked non-stop since the Middle Ages. Its original caves (galleries, ramps, excavation chambers, lakes and shafts) totalling 300 km in length are situated on 9 levels that reach 327 m down and offer a cross-section of all the stages of the development of mining technologies over epochs.

Wieliczka as a historic monument Wieliczka’s underground resources affected the planning policy on the ground; it evolved over time, but was defined according to a medieval formula of a mining town. The town was situated on the verge ofWieliczka Foothills, in a place shaped as a promontory which raises above the River Srawa (Serafa), a right-bank tributary of the Vistula.

Prehistoric times and the Middle Ages Excavations in the region ofWieliczka have a long tradition that dates back

to the Neolithic Age (ca 3500 b .c .). Originally, in prehistoric times and the early Middle Ages, salt was obtained only in the process of evaporating brine drawn from salt lakes in pans. In the 13th century, the quantity of Z bign iew B eiersdo rf Wieliczka jako przykład polskiej ochrony zabytków, w szczególności wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego u n e s c o

Wieliczka - miejscowość oddalona o 15 kilometrów na południowy wschód od Krakowa - to największy w Polsce i w Europie Środkowej historyczny ośrodek eksploatacji soli jadalnej (w oparciu o złoże z okresu mioceńskiego), który tworzył wraz z sąsiednią kopalnią w Bochni dawne przedsiębiorstwo królewskie - Krakowskie Żupy Solne. Kopalnia wielicka wpisana została na pierwszą Listę Światowego

Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego u n e s c o 8 września w 1978 roku z uzasadnieniem, że jest to jedyny obiekt górniczy na świecie czyn­ ny nieprzerwanie od średniowiecza do chwili obecnej. Jej oryginalne wyrobiska (chodniki, pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby, szybiki) o łącznej długości 300 kilometrów, usytuowane na 9 poziomach sięgających do głębokości 327 metrów, ilustrują wszystkie etapy rozwoju techniki górniczej w poszczególnych epokach historycznych.

Wieliczka - pomnik historii Zasoby podziemne Wieliczki uwarunkowały zagospodarowanie prze­ strzenne terenu na powierzchni ziemi, zmieniające się w czasie, a zde­ finiowane od średniowiecza w formule miasta górniczego. Miasto to usytuowane zostało na krawędzi Pogórza Wielickiego, w miejscu ukształ­ towanym jako cypel, który wznosi się ponad doliną rzeki Srawy (Serafy), prawobrzeżnego dopływu Wisły. brine was increased by excavating mines. Traces of settlement relating to salterns were found on the territory of today’s Wieliczka (near the present Regis Shaft, the parish church and the castle), east of the town (near the latter-day Mierżączka village) and north-west of it, in the area of the surviving Church ofthe Holy Cross.

The Middle Ages In the mid-i3th century, mining began to be used as the prevailing exploit­ ation technology beside using salt evaporation pans. The exploration shaft discovered in what today is the Castle in Wieliczka (Zamek Zupny), originates exactly from that period. The oldest rock salt exploitation shaft, the Goryszowski, dates back to the 1280s. Mining technologies were imported from Western Europe, possibly through the Cistercian monas­ tery in Wąchock, directly affiliated to the French Morrimond Abbey, for which Wieliczka was a salt provider. The Cistercians represented the cul­ tural elite of contemporary Europe, promoting progress in architecture (the Gothic) and engineering (agronomy, water engineering, watermills, etc.). Specialists coming from Hungary (as in the legend of St Kinga) might have contributed to the progress as well. As anticipated in 1289 by Fr. Henryk Probus, in 1290 king Premysl I conferred a charter according to the Franconian law on Wieliczka, then named Magnum Sal. Situated in the area of a former mining settlement, the town encompassed a relatively small area with an urban plan based on a chequered street grid with a rectangular central market place. A masonry parish church, possibly constructed on the site of an earlier one, was built through the efforts of the Benedictine Order in Tyniec. The Castle, which served as a fortified salt warehouse, had the same origin. At the same time, town lands were measured (7 Ians, Lat. laneus) and remuneration of the sheriff was assessed (4 Ians). The grant ofthe charter was connected with rock salt mining because planning changes coincided with a new excavation technology and reorganisation consisting of doing away with individual exploitation by abbeys holding salt privileges (the Benedictine monks in Tyniec, the Benedictine nuns in Staniątki, the Miechów monks of the Holy Sepulchre and the Cysterians in Wąchock, Sulejów, Koprzywnica and Jędrzejów) and by wealthy laymen. Changes to privileges and recovery of the salt-bearing areas by the monarch were compensated for with inter­ est in revenues or salt in kind. With the salt resources in his possession, the king could regulate land planning by the charter. 1361: KingCasimir’s Second Charter of Wieliczka granted the Magdeburg Rights to the municipality. Enforcing an active urban policy in his country, Czasy prehistoryczne i wczesne średniowiecze Wydobycie soli w rejonie Wieliczki ma długą tradycję, sięgającą od neo­ litu (ok. 3500 lat przed Chr.) po czasy współczesne. W czasach prehistorycznych i wczesnym średniowieczu sól pozyski­ wano wyłącznie w procesie warzenia solanki czerpanej ze słonych źró­ deł. W XIII wieku zwiększono ilość solanki przez kopanie studni. Ślady osadnictwa związanego z warzelniami stwierdzono na terenie obecnego miasta (rejon szybu „Regis”, kościoła parafialnego i zamku), a także na wschód od niego, w rejonie późniejszej Mierzączki, i na północny zachód, w rejonie niezachowanego kościoła Świętego Krzyża.

Średniowiecze Od połowy XIII wieku obok warzenia solanki zaczęto stosować metody górnicze jako dominującą technikę wydobywczą. Z tego czasu pocho­ dzi szyb poszukiwawczy, odkryty na terenie obecnego zamku żupnego (obiekt w ekspozycji). Najstarszy szyb do eksploatacji soli kamiennej „Goryszowski” datowany jest na lata osiemdziesiąte xin wieku. Technika górnicza importowana była z Europy Zachodniej - zapewne za pośrednic­ twem cystersów z klasztoru w Wąchocku, bezpośredniej filii francuskiego opactwa w Morrimond, która posiadała uposażenie solne w Wieliczce. Cystersi należeli do ówczesnej europejskiej elity kulturalnej i technicznej, niosąc postęp w architekturze (gotyk) i inżynierii (rolnictwo, budownic­ two, młyny wodne itp.). Prawdopodobny jest także udział specjalistów przybyłych z Węgier, na który wskazuje legenda świętej Kingi. W 1290 roku nastąpiła I lokacja miasta Wieliczki (Magnum Sal) na prawie frankońskim przez króla Przemysława 11, zapowiadana w 1289 roku przez księcia Henryka Probusa. Miasto, usytuowane w rejonie star­ szej osady górniczej, objęło stosunkowo mały obszar według założenia urbanistycznego na planie szachownicowym, z kwadratowym rynkiem. Wzniesiono murowany kościół parafialny (zapewne w miejscu starszego, wzniesionego staraniem benedyktynów tynieckich i zamku żupnego, spełniającego rolę warownego magazynu soli), zmierzono grunty miej­ skie (7 łanów) i uposażenie wójta (4 łany). Lokacja miasta miała zwią­ zek z solą kamienną, zmiany przestrzenno-prawne zbiegły się bowiem z nową technologią wydobycia i ze zmianą jego organizacji. Polegała ona na odejściu od indywidualnej eksploatacji, prowadzonej przez upo­ sażone solą klasztory (w tym: benedyktynów z Tyńca, benedyktynki ze Staniątek, bożogrobców z Miechowa, cystersów z Wąchocka, Sulejowa, Koprzywnicy i Jędrzejowa) oraz możnych świeckich. Rozpoczął się pro­ ces zmiany nadań i odzyskiwania przez panującego terenów solonośnych Casimir the Great clearly took great care of Wieliczka, building strong city walls around it which were attached to the Castle, expanding the Castle with walls and the tower ofthe House Among Salinas, remodelling the church and founding a municipal hospital and the Church ofthe Holy Ghost. The king showed special interest in salt mining in Wieliczka. Two new shafts were sunken in his times: the Regis and the Świętosławski, continuing the mine’s development in the ist half of the 14th century. The Świątkowski Shaft was built under the management of Swanthco (1337-1338). The draining Shaft ofWodna Góra (Water Mount) (1334) was used to extract brine forthe production oftable salt. Finally, king Casimir the Great ended the process of reorganising salt management in salt mines by granting the status of żupa (castellany) to them in 1368. This marked the foundation of a royal enterprise that exercised joint management ofthe salt mines in Wieliczka and Bochnia. They were head­ ed by żupnik, a royal salt mine administrator and bachmistrz, a superin­ tendent ofthe mine or a mine master, both ofwhom reported to the king. The administration of the mine had its seat in the Castle in Wieliczka. Originally, a royal administrator, żupnik, was later a leaseholder of a mine, and bachm istrz was a hereditary entrepreneur who did prospecting works at his own cost and was responsible for the technical condition of and equipment for new excavations. In compensation, he received life rent on mine income. In time, his role was taken over by żupnik as leaseholder. Another office in a salt mine was that of karbarz, the manager of a pan house that produced salt from underground waters in Wieliczka. The crew of each mine consisted of sixty digger miners organised in a guild. The late 14th and early 15th century saw Wieliczka flourish. The town in­ creased its arable land by incorporating neighbouringtownships: Gieraszów (today part of the village Siercza known as Klasno) in the south in 1377; Lednica Dolna in the east with a pond supplying the town with water in 1381-1399; Marcinkowice (today’s Grabówki) in the west in 1393 and 1398; and part of a farm ofthe wójt (chief borough officer) in Tur (today’s Turówka) from 1413 onwards, finally incorporated into the town in 1609. In the 15th century, the financing of shafts was taken over from mine masters by żupniks. Only one shaft was created, the Seraf (ca 1442), sunk­ en under the management of Mikołaj Serafin of Barwałd (filled back in 1877). Otherwise known as the Nowa Góra (New Mount), it prompted the development of the mine in the south-eastern direction of the Regis Shaft, which from then on was dubbed the Stara Góra (Old Mount). Until the end ofthe 15th century, exploitation reached level i. The pits were secured with wooden frames: props in the corridors and horizontal (w zamian za udział w dochodach lub sól w naturze). Dysponując tymi terenami, władca mógł dokonać lokacyjnej regulacji przestrzennej. W 1361 roku miała miejsce 11 lokacja Wieliczki przez króla Kazimierza Wielkiego, polegająca na przeniesieniu miasta na prawo magdeburskie. Prowadząc w swym państwie aktywną politykę miejską, Kazimierz Wielki otaczał Wieliczkę wyraźną opieką: zbudował silny obwód mu­ rów miejskich, sprzężonych z zamkiem żupnym, rozbudował ten zamek (mury i wieżowy „Dom pośród Żupy”), przebudował farę i ufundował szpital miejski wraz kościołem Świętego Ducha. Król okazał szczegól­ ne zainteresowanie sprawie górnictwa wielickiego. W jego czasach po­ wstały dwa nowe szyby: „Regis” i „Świętosławski”, kontynuujące rozwój kopalni z pierwszej połowy xiv wieku, gdy powstał szyb „Świątkowski”, za żupnika Swanthco (1337-1338), i szyb „Wodna Góra” (1334), odwadnia­ jący, którym wydobywano zasolone wody kopalniane, wykorzystywane do produkcji soli warzonej. Przede wszystkim Kazimierz Wielki zakoń­ czył proces reorganizacji gospodarki solnej w żupach poprzez nadanie im w 1368 roku statutu żupnego. Powstało przedsiębiorstwo królewskie obejmujące wspólnym zarzą­ dem kopalnie w Wieliczce i w Bochni. Na czele żupy stać mieli żupnik i bachmistrz, odpowiedzialni przed królem. Siedzibą zarządu był zamek żupny w Wieliczce. Żupnik początkowo był administratorem królewskim, a następnie dzierżawcą żupy, bachmistrz zaś był dziedzicznym przed­ siębiorcą prowadzącym własnym kosztem prace poszukiwawcze i odpo­ wiadającym za stan techniczny oraz wyposażenie otwieranych wyrobisk. W zamian pobierał z dochodów kopalni określony czynsz wieczysty. Jego rolę z czasem przejęli żupnicy - dzierżawcy. W żupie istniało również sta­ nowisko tak zwanego karbarza kierującego warzelnią, która produkowała sól z wód kopalnianych w Wieliczce. Załogę każdej z kopalń stanowiło po 60 górników-kopaczy, zorganizowanych w bractwo kopaczy. Przełom xiv/xv wieku to okres prosperity Wieliczki. Miasto powięk­ szyło swój areał rolny poprzez przyłączenie sąsiednich terenów: w 1377 roku Gieraszowa (dziś rejonu Sierczy zwanego Klasno) od strony po­ łudniowej; w latach 1381-1399 roku Lednicy Dolnej po stronie wschod­ niej, ze stawem zaopatrującym miasto w wodę; w latach 1393 i 1398 Marcinkowic (dziś Grabówki) od strony zachodniej i od 1413 roku części folwarku wójtowskiego Tur (dziś Turówka), który ostatecznie do miasta został włączony w roku 1609.

W X V wieku finansowanie budowy szybów przejęli od bachmistrzów żupnicy. Powstał tylko jeden szyb: „Seraf” (ok. 1442), zgłębiony za żup­ nika Mikołaja Serafina z Barwałdu. Szyb ten, zwany także „Nową Górą” timber structured pillars (kaszta) in the chambers. From the 15th century onwards, protective pillars were put up in the newly dug chambers and horse-powered treadmills were used as hoists within wooden sheds (kleta), which consisted oftwo parts: a high rotunda with a treadmill and low, rectangular shacks used as storage space for the output. In the 2nd half of the 15th century, the Polish kings pledged the salt mines with wealthy Krakow burghers who overexploited the resources.

Modern times: i6th-i8th centuries In the early n6th century the pledges were paid off and the mines be­ gan to develop again under the efficient management of the new lease­ holder Andrzej Kościelecki, and later jan Boner (1515-1521), the Grand Treasurer of king Sigismund the Old (who allocated significant funds from the salt mine to the remodelling of Wawel Castle after Renaissance fashion), and his nephew Seweryn Boner, the successor to the office of mine administrator (1523-1545). Major exploitation was carried out in three shafts: the Regis, the Seraf and the Wodna Góra, and intensi­ fied as the mine extended eastwards, southwards and south-eastwards, where new shafts were sunken: the Boner (1532-1533, east of the Seraf), the Bużenin (1564-1565, at the eastern limit ofthe mine) and the Loiss (1577-7159). The south-eastern direction contributed to the development ofthe suburb of Mierżączka, as well as the village of Lednica, which was bought by the town ofWieliczka in 1549 and re-chartered by King Sigismund Augustus according to the Magdeburg Rights. A district of miners’ houses was built in Mierżączka for the area ofthe Boner Shaft. Nearby, in 1581 (dating according to tradition) a wooden church devoted to Saint Sebastian was built and later consecrated in 1596. Towards the end ofthe 16th century, mine management went into a crisis again as the leaseholders were only interested in maximiz­ ing profit. This was especially true of Sebastian Lubomirski, who, af­ ter he was deposed, built a private shaft, the Lubomierz (1601-1602) in the neighbouring village of Lednica. (The shaft was purchased by the king in 1607 and was annexed to the Wieliczka mine.) Private shafts were legal underthe parliamentary constitution of 1576, which broke up with royal monopoly and vested nobility with freehold and unlimited rights of exploitation of mines on their land. Therefore, Sebastian’s son, Stanisław Lubomirski, continued to build his salt mine meant to compete with Wieliczka in the nearby village of Siercza in the ist half of the 17th century (liquidated only in the early 18th century, cf. the Saxon Age below). (zasypany w r. 1877), rozpoczął rozwój kopalni w kierunku południowo- -wschodnim od szybu „Regis”, zwanego odtąd „Starą Górą”. Do końca xv wieku eksploatacja sięgała tylko poziomu 1. Wyrobiska zabezpieczano drewnianą obudową, na którą składały się, stemple w ko­ rytarzach i tak zwane kaszty (filary budowane zrębowo) w komorach. Od xv wieku pozostawiano w wykopywanych komorach filary ochronne i stosowano kieraty konne jako urządzenia wyciągowe, umieszczane w drewnianych budynkach - ldetach, składających się z dwóch części: wysokiej rotundy z kieratem i niskiej, prostokątnej szopy służącej jako magazyn wydobytego urobku. W drugiej połowie xv wieku żupy solne zostały zastawione przez królów polskich u bogatych mieszczan krakowskich, którzy prowadzili gospodarkę rabunkową w kopalni.

Okres nowożytny, χνι-χνιιι wiek Na początku xvi wieku wykupiono żupy z zastawu. Kopalnia rozwi­ jała się dzięki starannemu zarządowi nowego dzierżawcy Andrzeja Kościeleckiego, a później Jana Bonera (1515-1521), podskarbiego króla Zygmunta 1 Starego. Boner przekazywał z kopalni soli duże fundusze na renesansową przebudowę zamku królewskiego na Wawelu. Następcą Jana Bonera na stanowisku administratora żup został jego bratanek, Seweryn Boner (1523-1545). Zasadnicza eksploatacja prowadzona była w trzech szybach: „Regis”, „Seraf” i „Wodna Góra”, i powiększana wraz z rozwojem kopalni w kierunku wschodnim, południowym i połu­ dniowo-zachodnim, gdzie wykopano nowe szyby: „Boner” (1532-1533, na wschód od „Góry Seraf”), „Bużenin” (1564-1565, na wschodnim skraju kopalni) oraz „Loiss” (1577-1579)· Z kierunkiem południowo-wschodnim związane jest powstanie przedmieścia wielickiego Mierzączka oraz wsi Lednica, którą miasto zakupiło w 1549 roku a król Zygmunt August przeniósł ją z prawa polskiego na magdeburskie. Na terenie Mierzączki powstało osiedle domów górników związanych z rejonem szybu „Boner”. W pobliżu, w 1581 roku (datowanie wg tradycji), wzniesiono kościół drew­ niany Świętego Sebastiana, konsekrowany w 1596 roku. Pod koniec xvi wieku ponownie nastąpił kryzys zarządzania kopalnią, spowodowany przez dzierżawców nastawionych wyłącznie na jak najwięk­ szy zysk, szczególnie przez Sebastiana Lubomirskiego, który po usunięciu go z dzierżawy wybudował w latach 1601-1602 w sąsiadującej z Wieliczką wsi Lednicy prywatny szyb „Lubomierz” (wykupiony w 1607 roku przez króla i przyłączony do kopalni wielickiej). Było to legalne w świetle kon­ stytucji sejmowej z 1576 roku, łamiącej monopol monarszy i przyznającej In the first half of the 17th century attempts were made to reorganise and develop the mine. In 1633, Wieliczka, just as other mining towns, was exempted from wartime levies. More rational management was to be sup­ ported by the first, very detailed plans of the mine and of the town made in the years 1631-1638 by Martin German, a geometrist brought to Poland from Sweden. Mining works were launched to deepen the Górski Shaft (after 1620) and the Danielowiec Shaft (presently the Danifowicz’s Shaft, 1635-1640). The same was undertaken in six other shafts - unsuccess­ fully in some, as water kept flooding them. Being the owner ofTurówka, the town of Wieliczka located the Order of the Franciscan Reformati there in 1623, with a brick Baroque church erected thanks to an endow­ ment from king Sigismund the Vasa. Originally wooden, the monastery buildings dating from 1623-1629 were replaced by a brick construction after 1718. The suburb of Mierżączka was made a separate jurisdiction in 1629, holding the town status according to the Magdeburg Rights. Following the Swedish Deluge and an invasion by the Transylvanians under Rakoczy, the second half ofthe 17th century saw an approximately fifty-year decline ofthe mining business.

The Saxon Age: the first half of the 18th century and the age of Borlach The upgrade and development ofthe mine underthe reign of Augustus 11 the Saxon (king of Poland from 1697 to 1706 and from 1709 to 1733) and his son Augustus III the Saxon (king of Poland between 1733 and 1763),) is attributable to johann Gottfried Borlach, who was brought from Saxony to take over technical supervision and who worked in Wieliczka from 1617 to 1745. As a surveyor, Borlach prepared plans for three levels ofthe mine, a town plan and a perfect cross-section ofthe mine in 1718-1727. He cleared up and secured pits and corridors and improved hoisting machinery using a state-of-the-art treadmill, modelled on those used in Saxon mines.

Underthe Austrian rule: 1772-1918 The period of the partitions of Poland covered two principal phases in the history ofthis part of the country: the direct rule between 1772 and 1867 and the Galician autonomy from 1857 to 1918. During the first phase, the Wieliczka Salt Mine was controlled directly by the authorities in Vienna. All management functions were performed either by Austrians or by Germanised Czechs. For a brief period from 1809 to 1812, the mine man­ agement and proceeds were shared by Austria and the Duchy of Warsaw. Taking over Wieliczka and the mine was of utmost importance for the Hapsburg monarchy: it acquired a highly lucrative plant, one of szlachcie prawo nieograniczonego władania i eksploatowania kopalń na swoim terenie. Dlatego także syn Sebastiana Stanisław Lubomirski kontynuował w pierwszej połowie xvn wieku budowę konkurencyjnej kopalni soli w swej wsi Siercza, sąsiadującej z Wieliczką. Kopalnię zlikwi­ dowano dopiero na początku χνιιι wieku (por. niżej: czasy saskie). W pierwszej połowie xvn wieku podjęto próby naprawienia i rozwo­ ju kopalni. W 1633 roku Wieliczka, podobnie jak inne miasta górnicze, zwolniona została z obowiązków wojennych. Bardziej racjonalnej go­ spodarce służyć miało wykonanie w latach 1631-1638 pierwszych i bar­ dzo precyzyjnych planów kopalni i miasta Wieliczki autorstwa geome­ try Marcina Germana, przybyłego ze Szwecji. Podjęto prace górnicze, w wyniku których zgłębiono szyb „Górsko” (po 1620) i „Danielowiec” (ob. „Daniłowicza”, 1635-1640), a także 6 innych; część pogłębień była nieudana z powodu zalewania wodą. Miasto jako właściciel Turówki zlokalizowało tam w 1623 roku klasztor Franciszkanów Reformatów, z murowanym kościołem barokowym, wzniesionym dzięki fundacji króla Zygmunta i i i Wazy. Drewniana początkowo zabudowa klasztorna z lat 1623-1629 została po 1718 roku zastąpiona murowaną. Przedmieście Mierzączka w roku 1629 przekształcone zostało w odrębną jurydykę 0 statusie miasta na prawie magdeburskim. Druga połowa xvii wieku, po wojnie szwedzkiej i najeździe Siedmiogrodzian pod wodzą Rakoczego, przyniosła upadek żupy trwający około 50 lat.

Czasy saskie - pierwsza połowa χνιιι wieku - epoka Borlacha Modernizacja i rozwój kopalni nastąpiły w czasach Augusta и Sasa

(króla Polski w latach 1697-1706 i 1709-1733) oraz jego syna Augusta i i i Sasa (panującego w latach 1733-1763), gdy nadzór techniczny objął Jan Gotfryd Borlach, sprowadzony z Saksonii i pracujący w Wieliczce w okre­ sie od 1617 do 1745 roku. Borlach jako mierniczy opracował w latach 1718-1727 plan trzech poziomów kopalni i plan miasta, a także idealny przekrój kopalni. Porządkował i zabezpieczał wyrobiska oraz korytarze; udoskonalił maszyny wyciągowe, stosując nowszy typ kieratu, wzorowa­ ny na używanych w kopalniach saskich.

Okres zaboru austriackiego, 1772-1918 Obejmuje dwie zasadnicze fazy: rządów bezpośrednich (1772-1867) 1 czas autonomii galicyjskiej (1857-1918). W okresie pierwszym sali­ na wielicka podlegała bezpośrednio władzom w Wiedniu, wszystkie stanowiska obsadzone były przez Austriaków lub zgermanizowanych Czechów. Na ten okres przypada epizod z lat 1809-1812, gdy zarząd the largest in the empire, and definitely the largest in the region of Galicia. The occupant’s authorities were prudent in their economy and managed the salt mine with care. The place was raised in rank by locating mine offices there, as well as an administrative centre, initially a circuit, later a poviat (county). In the last quarter of the i8th century, an ‘imperial’ route connecting Vienna with Lviv, the capital city of Galicia, was carried through Wieliczka; additionally, the town and the mine had earth fortifications built around them. Half ofthe Wieliczka Fortress, with its headquarters located in the newly remodelled Castle, was to protect Austrian interests threatened by the imminent Austrian-Prussian War of 1777—1779. At that time, late Baroque palaces that belonged to the Konopkas and the Przychockis, rich families of salt traders, added a much-welcome variety to the landscape of Wieliczka (ca 1784), as did the modest, ‘offi­ cial’ josephinian style, which conflated Baroque and Classicist traditions in the houses of salt mine office workers and, after 1780, in a colony of settlers from the Rheinland (Lednica Niemiecka), which was constructed on areas owned by a beer brewery in the country township of Lednica. The Josephine phase also influenced the overall remodelling of the local parish church, which had been destroyed by mining damage in 1786 and reconstructed between 1804 and 1815. Care for the mine and its technical development was key. In the light of symptoms indicating exhaustion of the deposits, plans were made to increase the production of salt from brine. A new pan house was built in Turówka between 1809 and 1812, but was never launched. Instead, new shafts were sunken: the Joseph 11 (now Kościuszko) in 1790; the Francis (now Paderewski) in 1812; the Elizabeth (now Kinga) in 1864; and the Wilson in 1913-192°. At the same time the old shafts were shut down: the Lubomierz (1789), the Wodna Góra (1869), and the Seraf (1883). Regardless of when they were built, all the shafts were equipped with new brick pitheads with metal towers in the third quarter ofthe 19th century, as a consequence of installing new steam winches. The first one was installed in Wieliczka in 1862 in the Regis Shaft (at that time called the Francis Joseph; the pithead datable to 1860-1861). More steam engines were used in the Elizabeth Shaft in 1868, and in the Danifowicz’s Shaft (then called the Archduke Rudolf) in 1874, replacing the wooden headframes and treadmills. The last one was dismantled in 1888 at the Boża Wola (God’s Will) Shaft. Between 1854 and 1857 the shafts were equipped with modern, steel hoist ropes. New urban planning tendencies in the 19th century led to founding an English-style city park in 1837 in Nowy Świat, a district planned on the nad żupą i dochody z niej podzielone były między Austrię i Księstwo Warszawskie. Przejęcie Wieliczki z jej kopalnią soli miało dla monarchii habsbur­ skiej kluczowe znaczenie, gdyż dzięki niej imperium wzbogaciło się 0 wysoko dochodowy zakład przemysłowy, jeden z największych w pań­ stwie, a największy w Galicji. Władze zaborcze prowadziły racjonalną gospodarkę i staranne zarządzanie saliną. Rangę miejsca podkreślało zlokalizowanie tutaj urzędów salinarnych, a także ośrodka władz admi­ nistracyjnych: cyrkułu, potem powiatu. W ostatniej ćwierci χνιπ wieku przez Wieliczkę przeprowadzono trakt „cesarski", łączący Wiedeń ze stolicą Galicji - Lwowem, a także otoczono miasto i kopalnię fortyfikacjami ziemnymi. Polowa twierdza Wieliczka, z dowództwem zlokalizowanym w przebudowanym wówczas zamku żupnym, zabezpieczać miała interesy austriackie, zagrożone spodziewaną wojną austriacko-pruską w latach 1777-1779· W tym czasie zabudowa Wieliczki wzbogaciła się o późnobaroko- we pałace należące do zamożnych, handlujących solą rodzin Konopów 1 Przychockich (ok. 1784) oraz o budynki wznoszone w skromnym, „urzędo­ wym ” stylu józefińskim, łączącym barokową tradycję z klasycyzmem. Tak budowano domy dla urzędników salinarnych, a także w 1780 roku kolonię józefińską dla osadników z Nadrenii (Lednica Niemiecka) na terenie nale­ żącym do browaru we wsi miejskiej Lednica. Z fazą józefińską związana jest także gruntowna przebudowa kościoła parafialnego, zniszczonego przez szkody górnicze w roku 1786 i odbudowanego w latach 1804-1815. Zasadnicze znaczenie m iała dbałość o kopalnię i jej rozwój technicz­ ny. Wobec oznak wyczerpywania się złoża planowano zwiększenie pro­ dukcji soli warzonej. W tym celu wzniesiono w latach 1809-1812 nową warzelnię na tak zwanej Turowce, jednak nigdy jej nie uruchomiono. Podjęto natomiast drążenie nowych szybów: w 1790 roku powstał szyb „Józef 11” (obecnie Kościuszko), w 1812 roku szyb „Franciszek” (obecnie „Paderewski”), w 1864 roku szyb „Elżbieta” (obecnie „Kinga”), w latach 1913-1920 szyb „Wilson”. Równolegle następowała likwidacja starych szybów: „Lubomierza” (1789), „Wodnej Góry” (1869), „Serafa” (1883). Wszystkie szyby, niezależnie od czasu powstania, wyposażone zostały w trzeciej ćwierci xix wieku w nowe murowane nadszybia z metalowymi wieżami, co było związane z wprowadzeniem parowych maszyn wy­ ciągowych. Pierwsza taka maszyna w Wieliczce została zainstalowana w 1862 roku w szybie „Regis” (wówczas zwanym „Franciszek Józef”, nadszybie z lat 1860-1861). Kolejne maszyny parowe zastosowano w roku 1868 w szybie „Elżbieta” i w 1874 roku w szybie „Daniłowicz” (wówczas western side of the town, and a salinary park in 1873. Also, Towarzystwo Akcyjne (the Stock Association) made an attempt to organise a spa with brine baths in Wieliczka (1837). This project fell through despite the fact that a spa building was opened in 1838. The building, however, was never completed, and in the mid-i9th century it was converted into a school (today in Mickiewcza Street). Also a relic of a spa garden that was once planned there has survived in the form of a big green area surrounding the abovementioned school. Although fruitless at that time, this effort showed that Wieliczka could potentially be used for medicinal purposes; this idea was resumed later. In 1857 the first railway line to Wieliczka was laid as an offshoot of the main line from Krakow to Tarnow and Lviv built in 1852. Mine sidings were carried from the Wieliczka passenger train station to the Regis Shaft (1861) and the Kinga Shaft (1868). In 1861 the Wieliczka School of the Mining Industry and the small Museum of Salt were founded in Wieliczka. Initially, they were located in the former spa buildings, and from 1870 in the Castle, from where they were moved to their own, neo-Cothic building designed in 1897 by Tomasz Mostowski, a Lviv-based architect, and built between 1898 and 1899 by Ignacy Miarczyriski, a Krakow engineer. Today it houses the office ofthe Wieliczka Starost (head o fpoviat) and is located at 2 Dybowskiego Street. The Museum was shut down in 1920 and the School ofthe Mining Industry was relocated to Katowice in 1932. The 1970s brought the beginning of a guided underground tourism in the Wieliczka Salt Mine. It has been a permanent element of the mine operation ever since. In the early 20th century production oftable (refined) salt was resumed after the practice stopped in the Saxon Age in 1724. A new, vacuum pan house was built before World War I (1910-1912) at the Kinga Shaft. It used a new technology of obtaining brine by dissolving rock salt deposits with water carried to the mine from the ponds in Lednica and Grabówki. The upgrade project for the salt works included the construction of a sali­ nary bath in the salinary park next to the Danifowicz’s Shaft. It was designed in 1907 by the Krakow architect Władysław Ekielski (today it is a hotel). The growing mine built a housing development called Niwa for its miners between 1908 and 1910, located in Lednica Dolna near the south- -eastern limits of Wieliczka. It consisted of 24 two- or four-family houses designed uniformly and surrounded by gardens. Right before World War I, another attempt to create a therapy centre with baths in Wieliczka was made. A citizens’ committee bought a piece zwanym „Arcyksiążę Rudolf”). Jednocześnie likwidowano klety i drew­ niane kieraty. Ostatni z nich, przy szybie „Boża Wola”, rozebrany został w 1888 roku. Nowoczesne szyby wyposażono w latach 1854-1857 w sta­ lowe liny wyciągowe. Nowe, dziewiętnastowieczne tendencje urbanistyczne zaowocowały założeniem około 1837 roku „angielskiego” parku miejskiego na tere­ nie Nowego Świata, dzielnicy planowanej po zachodniej stronie mia­ sta, i parku salinarnego, założonego w roku 1873. Podjęto także pró­ bę stworzenia przez Towarzystwo Akcyjne zakładu uzdrowiskowego w Wieliczce, z kąpielami w solance (1837). Inicjatywa ta nie powiodła się, mimo iż powstał budynek zakładu otwarty w 1838 roku. Nie został on nigdy ukończony i już w połowie x ix wieku adaptowano go na szkołę (dziś przy ul. Mickiewicza). Zachował się również relikt projektowanego parku zdrojowego, który istnieje w formie dużego zieleńca, otaczającego wspomnianą wyżej szkołę. Choć wówczas nieudana, próba ta wskazała jednak możliwości wykorzystania Wieliczki do celów leczniczych, czego podjęto się w czasach późniejszych. W 1857 roku Wieliczka uzyskała połączenie kolejowe dzięki odgałęzie­ niu od głównej linii Kraków - Tarnów - Lwów, zbudowanej w 1852 roku. Od stacji pasażerskiej Wieliczka doprowadzono bocznice przemysłowe do szybu „Regis” (1861) i do szybu „Kinga” (1868). W 1861 roku powstała w Wieliczce Szkoła Górnicza i niewielkie Muzeum Solne. Mieściły się początkowo w obiekcie po zlikwidowa­ nym zakładzie uzdrowiskowym, a od 1870 roku na zamku żupnym, skąd przeprowadzone zostały do własnego budynku, zaprojektowanego w stylu neogotyckim przez architekta lwowskiego Tomasza Mostowskiego (1897), a zbudowanego przez krakowskiego budowniczego Ignacego Miarczyńskiego (1898-1899). Budynek jest dziś siedzibą Starostwa Wielickiego, ul. Dębowskiego 2. Muzeum zlikwidowano w 1920 roku, a Szkołę Górniczą przeniesiono do Katowic w roku 1932. Lata siedemdziesiąte x ix wieku to początek zorganizowanej podziem­ nej trasy turystycznej w kopalni wielickiej. Od tego czasu stała się ona trwałym elementem funkcjonowania żupy. Początek xx wieku przynosi wznowienie produkcji soli warzonej, którą wstrzymano jeszcze w okresie saskim, w 1724 roku. Nowa, duża warzelnia próżniowa powstała tuż przed pierwszą wojną światową (1910-1912) przy szybie „Kinga”. Wykorzystywano w niej nową techno­ logię uzyskiwania solanki, polegającą na wyługowywaniu złoża przy pomocy wody, którą do kopalni doprowadzano ze stawów w Lednicy i Grabówkach. of land on the western side of the city park, but the plan was thwarted by the outbreak ofthe war. The only outcome was the expansion of an already existing park.

Between the Wars and World War и After 1918, in the independent Republic of Poland, the Wieliczka Salt Mine remained government property. Its condition was relatively un­ changed compared to the previous epochs. Only historical Polish names ofthe mine’s facilities were symbolically reintroduced. In salt production, brine evaporation dominated over rock mining. Salt trade was government monopoly. The principal urban plan of Wieliczka remained unchanged as well, except for a highway from Krakow to Bochnia which, between 1936 and 1937, was carried through the northern suburb of the town by adapting the route of a medieval road. During World War 11, the salt mine was taken over by the Nazi General-Governement. Salt excavation continued, but in 1944, in the af­ termath ofthe Nazi defeat on the eastern Front, the Germans tried to relo­ cate the production of engine parts for aircrafts from Mielec to Wieliczka’s underground caverns. In the last phase ofWorld War 11 (1945), the Castle as well as the Gothic House Among Salinas and the former steelworks kitchen were damaged by air raids.

Transformation ofthe salt works: from salt production to a heritage site After World War 11, the mine was kept in operation. Organisationally, the Wieliczka Salt Mine went through a variety of changes. For example, in the years 1960-1970 it formed a joint enterprise with the salt mine in Bochnia. Exhaustion ofthe rock salt deposit proved an unquestionable and vital fact. Excavation came to a halt in 1964, but the processes of evaporat­ ing brine continued, however, only until 1996, when brine resources ran out as well. Nevertheless, the mine as an engineering facility was not closed: the management of natural leaks and pit securing services are still provided today. Even in the latest phase, when the salt mine was still the largest work­ place in Krakow, its operation justified, at least partly, the 1960 building of workers’ residential developments consisting of blocks of flats. Located mostly in the eastern and north-eastern part of Wieliczka, they changed the imageofthetown. Even more important forthe urban plan ofWieliczka was its incorporation into the small Krakow Municipal Voivodeship estab­ lished in 1975. The borders ofWieliczka were re-demarcated to embrace Modernizacja żupy objęła budowę łaźni salinarnej, usytuowanej w parku salinarnym, koło szybu „Daniłowicza”. Łaźnię zaprojektował w 1907 roku krakowski architekt Władysław Ekielski; dziś mieści się tam hotel. Rozwijająca się kopalnia wybudowała w latach 1908-1910 patronackie osiedle górnicze Niwa, usytuowane przy południowo-wschodniej granicy miasta, na terenie Lednicy Dolnej. Składało się ono z 24 domów dwu- i czte- rorodzinnych, zaprojektowanych jednolicie i usytuowanych w ogrodach. Tuż przed pierwszą wojną światową podjęto kolejną próbę stworzenia w Wieliczce zakładu leczniczego z kąpielami. Komitet obywatelski nabył w tym celu teren po zachodniej stronie parku miejskiego, jednak na sku­ tek wybuchu wojny do realizacji zamierzenia nie doszło; powiększony został jedynie obszar parku.

Okres międzywojenny i druga wojna światowa W Polsce niepodległej od 1918 roku kopalnia wielicka pozostawała własnością Skarbu Państwa. Stan kopalni nie zmienił się w stosun­ ku do okresu poprzedniego. Symbolicznie przywrócono tylko polskie nazwy historyczne obiektom kopalni. W produkcji soli dominowało warzelnictwo nad górnictwem. Handel solą objęty został monopolem państwowym. Zasadniczy układ przestrzenny miasta także pozostał niezmieniony, z wyjątkiem budowy w latach 1936-1937 szosy Kraków - Bochnia, przez dawne przedmieście od strony północnej; zaadaptowano zresztą przebieg drogi średniowiecznej. W czasie drugiej wojny światowej kopalnię przejęła niemiecka Generalna Gubernia. Utrzymano wydobycie soli, natomiast w podziem­ nych wyrobiskach próbowano zorganizować w 1944 roku produkcję części do silników lotniczych, przeniesioną z Mielca z powodu klęski na froncie wschodnim. W ostatniej fazie drugiej wojny światowej (1945) uszkodzony został zamek na skutek bombardowania. Zburzeniu uległ gotycki „Dom po­ śród Żupy” i dawna kuchnia żupna.

Transformacja żupy: od produkcji do zabytku W okresie po drugiej wojnie światowej działalność kopalni została utrzy­ mana. Wielicka kopalnia podlegała różnym przemianom organizacyj­ nym, między innymi w latach 1960-1970 połączona była instytucjonal­ nie z kopalnią soli w Bochni. Istotnym faktem stało się wyczerpanie złóż soli kamiennej, której eks­ ploatację zakończono w 1964 roku. Produkcję soli warzonej zakończono the neighbouring Krzyszkowice and part of Siercza (Klasno). Also, a new trend emerged: Wieliczka’s residential character was strongly emphasized by the new developments of multifamily units near the town centre, and a large development of family houses called "Lekarka”. The bottom line was to turn Wieliczka into a “bedroom suburb” of Krakow and to liquidate its autonomy, in keeping with the 1977 urban plan of Greater Krakow. A by­ pass that was built at that time in the north proved a blessing for the town as it removed the intense east-west vehicle traffic (road E4). The process of phasing out salt production ran parallel to raising the awareness of the cultural significance of the mine and its growing importance for tourism. The collecting and securing ofthe historical equipment ofthe mine started back in 1949, initiated and supervised by Adolf Długosz. This provided foundation to build upon when creat­ ing the Museum of the Krakow Salt Works with an underground display in 1954. Its status of a branch of the State Art Collection at Wawel Castle between 1956 and 1961 confirmed the high position ofthe Museum. Since 1963, it has been counted among an elitist group of sixteen central muse­ ums in Poland that are supervised directly by the Minister of Culture and Art (now Minister of Culture and National Heritage). Wieliczka’s museum is an institution of culture with many branches, which additionally started archaeological research in 1960. The results have vastly contributed to what we know today about the history ofthe town. The museum has its seat in the Castle in Weliczka. In the post-war period it was briefly and accidentally used for a health clinic. The ruins of the House Among Salinas were secured in 1965, architectonic research was carried out in the Castle and a design for reconstruction and adapta­ tion ofthe building for museum purposes was prepared between 1970 and 1972. Conservation works began in 1976 and lasted until 1985. In 1976 the salt mine in Wieliczka was inscribed on the Heritage List of Krakow Voivodeship, which implied conservators’ protection. Listing the urban plan ofthe historical town ofWieliczka in 1977 supported a more comprehensive approach to conservation issues. In 1978, the Wieliczka Salt Mine was inscribed on the First World Heritage List as one of the twelve sites included in a document adopted pursuant to the 1972 u n e s c o Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. The Polish President nominated the Wieliczka Salt Mine a Historic Monument in 1994, the highest formal status a monument can be granted in Poland. In the mid-1980s, a disastrous leak of underground waters caused min­ ing damages to the Reformati Church and Monastery. Securing the mine w 1996 roku. Nie oznaczało to jednak zamknięcia kopalni jako obiektu inżynierskiego; czynna jest utylizacja naturalnych wycieków i zabez­ pieczanie wyrobisk. Funkcjonowanie kopalni soli nawet w schyłkowym okresie, gdy sta­ nowiła nadal największy zakład pracy w Wieliczce, uzasadniało przy­ najmniej częściowo budowę pracowniczych osiedli blokowych w latach sześćdziesiątych. Ich powstanie, głównie po wschodniej i północno- -wschodniej stronie Wieliczki, zapoczątkowało zmiany obrazu miasta. Istotniejsze jednak konsekwencje dla urbanistyki przyniosło wejście Wieliczki w skład niewielkiego województwa miejskiego krakowskiego, utworzonego w 1975 roku. Zmieniły się wówczas granice Wieliczki, do której włączono sąsiednie wsie Krzyszkowice i część Sierczy (Klasno). Ujawniła się tendencja do silnego akcentowania funkcji mieszkanio­ wej Wieliczki poprzez budowę kolejnych wielkich osiedli blokowych w pobliżu centrum miasta i dużego zespołu domów jednorodzinnych, tworzącego osiedle „Lekarka”. Fakty te wynikały z prób przekształcenia Wieliczki w „sypialnię” dla mieszkańców Krakowa, a zarazem likwida­ cji jej autonomii, zgodnie z założeniami planu Krakowskiego Zespołu

Miejskiego (k z m ) z roku 1977. Korzystna była natomiast budowa ob­ wodnicy drogowej po północnej stronie miasta, odciążającej centrum od intensywnego ruchu tranzytowego w kierunku wschód-zachód (szosą E4). Proces wygaszania produkcji przebiegał równolegle ze wzrostem świadomości kulturowej rangi kopalni i coraz większego jej znaczenia dla turystyki podziemnej. Już w 1949 roku z inicjatywy i pod kierun­ kiem Adolfa Długosza rozpoczęto zabezpieczanie i kolekcjonowanie historycznego wyposażenia kopali. Pozwoliło to na otwarcie w 1954 roku Muzeum Żup Krakowskich z ekspozycją podziemną. Wysoką rangę tej placówki potwierdzał jej status oddziału Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu w Krakowie w latach 1956-1961, a od roku 1963 przynależ­ ność do elitarnej grupy 16 muzeów centralnych w Polsce, podlegających bezpośredniemu nadzorowi Ministra Kultury i Sztuki (obecnie Kultury i Dziedzictwa Narodowego). Muzeum wielickie jest wielooddziałową instytucją kulturalną, która od i960 roku prowadzi także badania ar­ cheologiczne. Ich wyniki wniosły istotny wkład w wiedzę o najstarszych dziejach miejscowości. Siedzibą muzeum jest zamek żupny. W okresie powojennym pełnił on przypadkową funkcję ośrodka zdrowia. W 1965 roku zabezpieczono ruiny „Domu pośród Żupy”, a latach 1970-1972 przeprowadzono badania architektoniczne zamku oraz opracowano projekt odbudowy i adaptacji and repairing the damage (conservation of the monastery) took until the turn ofthe 1980s and 1990s. The site could be preserved on the con­ dition that the mine was drained permanently and ventilated to remove humidity. This remains an ongoing responsibility, separate from industrial exploitation which has come to a halt. This responsibility is fulfilled by

Kopalnia Soli “Wieliczka” s .a . (the Salt Mine “Wieliczka”, the joint-stock company), a specialised state-owned enterprise that was converted to a state holding companyin 2008. The company provides management of leaks of mine waters (brine) in the former pan house, which was re­ modelled in 1996 by dismantling a high stag of the boiler house and the distinctive cooling towers. As a result, wastewater is now neutralised to protect the environment against pollution and to obtain material for a limited manufacture of medicinal and cosmetic salts. With its professional mining personnel ensuring the visitors’ safety, the mine organises tours along its underground tourist routes. This function has been performed by the mine for nearly 130 years. At present, the tourist route is supported by the mine through the agency of a special company. Wieliczka’s specific function as a spa (initiated unsuccessfully still in the 19th century) was resumed in 1958, when programmes of microcli- matic therapies of the respiratory system were launched in the mine’s caverns. In 1964, an underground sanatorium was opened and it has remained in operation till this day.

Preservation and management I. Preservation l. Objects of preservation: a) The Salt Mine situated under the town of Wieliczka at the depth of 63 m (Level 1) to 327 m (Level 9). The pit spreads 5 km east-west and around 1 km north-south. The protected area is smaller, 3.5 km long and approx. I km wide, and covers Levels 1-5, with the oldest pits on Levels 1-3 (medieval, mostly 16th—18th century) being most precious. The lower levels date back to the age of intense industrial exploitation in the 19th and 20th centuries. The pits were created in the course of 700-year excavations of twen­ ty-one to twenty-seven million tonnes of salt. 218 chambers on levels 1-5 (out ofthe total of 235 chambers) and 190 km of corridors (out of a total of 245 km) are protected. A museum is located on Level 3. b) The urban plan of the historical centre of the mining town of Wieliczka. całości na cele muzealne. Prace konserwatorskie podjęto w roku 1976, a zakończone zostały w roku 1985. W 1976 roku Kopalnia Soli w Wieliczce wpisana została do „Rejestru zabytków województwa krakowskiego” i objęta ochroną konserwa­ torską. Kolejny wpis układu urbanistycznego historycznego miasta Wieliczki w roku 1977 umożliwił kompleksowe podejście do problemów konserwatorskich. W 1978 roku Kopalnia Soli w Wieliczce wpisana została na pierwszą

Listę Światowego Dziedzictwa u n e s c o jako jeden z 12 obiektów tego dokumentu, uchwalonego w oparciu o Konwencję w sprawie Ochrony

Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego u n e s c o z roku 1972. Najwyższy formalny krajowy status zabytkowy wielickiej kopalni potwierdziło uzna­ nie jej przez Prezydenta r p za pomnik historii w roku 1994. W połowie lat osiemdziesiątych nastąpił katastrofalny wyciek wód 299 kopalnianych połączony ze szkodami górniczymi na powierzchni, mię­ dzy innymi w kościele i klasztorze Reformatów. Zabezpieczanie kopalni i usuwanie zniszczeń (konserwacja klasztoru) trwało kilka lat na przeło­ mie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Nieustanne odwadnianie kopalni i jej wentylacja w celu usunięcia wilgoci to warunki zachowania zabytku, są to zatem zadania stałe, niezależne od zakończenia eksplo­ atacji przemysłowej. Zadania te realizuje Kopalnia Soli w Wieliczce jako specjalistyczne przedsiębiorstwo państwowe, przekształcone w 2008 roku w spółkę Skarbu Państwa. Kopalnia utylizuje wycieki wód ko­ palnianych (solanki) w dawnej warzelni, która po 1996 roku została przebudowana, z wyburzeniem wysokiego komina kotłowni i charakte­ rystycznych wież chłodniczych. Efektem tego jest neutralizacja ścieków w celu ochrony środowiska przed zatruciem oraz uzyskanie surowca do ograniczonej produkcji soli leczniczych i kosmetycznych. Kopalnia, dysponując fachowym personelem górniczym, zapewniają­ cym bezpieczeństwo zwiedzających, jest także organizatorem podziem­ nej trasy turystycznej. Działalność tę prowadzi od blisko 130 lat. Obecnie trasa turystyczna obsługiwana jest przez kopalnię za pośrednictwem podwykonawczej spółki. Specyficzną funkcją wielickiej kopalni jest działalność uzdrowisko­ wa. Po nieudanych inicjatywach w tym zakresie, sięgających xix wieku, powrócono do niej w roku 1958, gdy w podziemiach kopalni rozpoczęto miniklimatyczne leczenie dróg oddechowych. W roku 1964 otwarte zostało podziemne sanatorium, czynne do czasów obecnych. с) Historical town buildings: above-ground salt plant (head frame) and historical, religious and municipal buildings. 2. Legal reference for the protection: a) The mine: - Inscribed on the Heritage List of Krakow Voivodeship, no. A-500, April 2,1976,

- Inscribed on the u n e s c o World Heritage List: June 8-9,1978, Paris, September 5-8, 1978, Washington, - Recognised as Historic Monument, September 8,1994, Warsaw; - Decision ofthe Chief Conservation Officer in Krakow: “Basic Con­ servation Guidelines for the Wieliczka Salt Mine”, 1985. b) The urban plan ofthe town - Inscribed on the Heritage List of Krakow Voivodeship, no. A-447, June 22, 1977. c) Town buildings - The Heritage List of Krakow Voivodeship, 48 entries in 1970-1997.

II. Management (responsible authorities) 1. The mine: government property a) supervision: the Ministry ofthe Treasury and the Ministry of

Infrastructure; management: Kopalnia Soli “Wieliczka” s .a . (the Salt Mine “Wieliczka”, the joint-stock company), b) supervision: the Ministry of Culture and National Heritage; man­ agement: the Museum ofthe Krakow Salt Works in Wieliczka. 2. Self-government of the town ofWieliczka and Wieliczka borough. 3. Town buildings: - Miscellaneous entities: the salt mine enterprise, the borough, the Church, private owners.

III. Functions and roles: 1. The mine a) Engineering works aiming at: - Preserving the mine in good condition as a heritage site, secure for visitors and conforming to the provisions of the Law on Geology and Mining and the Act on Heritage Protection, - securing caverns that are no longer in use, and adapting protected historical caverns, - preventing the threat of cave-ins or flooding by surface and under­ ground waters, Konserwacja i zarządzanie I. Ochrona konserwatorska 1. Przedmiot ochrony a) Kopalnia soli usytuowana pod miastem Wieliczka na głębokości od 63 metrów (I poziom) do 327 metrów (ix poziom). Wyrobiska rozciągnięte na przestrzeni 5 kilometrów w kierunku wschód- zachód i około 1 kilometra w kierunku północ-południe. Obszar chroniony jest nieco mniejszy: długość około 3,5 kilometra, sze­ rokość około 1 kilometra, i obejmuje poziomy od 1 do v, przy

czym najstarsze wyrobiska na poziomach i - i i i (średniowieczne i z okresu χνι-χνιιι w.) są najcenniejsze. Niższe poziomy pocho­ dzą z czasu intensywnej eksploatacji przemysłowej w wiekach X IX -X X . Wyrobiska kopalni są efektem wydobycia w ciągu 700 lat 21-27 milionów ton soli. Chronionych jest 218 komór (na 235) na poziomach ι-v oraz odpowiednio 190 kilometrów odcinków

chodników (na 245 kilometrów łącznie). Na i i i poziomie znajduje się muzeum. b) Układ przestrzenny historycznego centrum miasta górniczego Wieliczka. c) Zabytkowa zabudowa na terenie miasta: żupna na powierzchni (nadszybia) oraz zabytkowe obiekty sakralne i municypalne. 2. Podstawa prawna ochrony: a) Kopalnia - „Rejestr zabytków województwa krakowskiego”, nr A-500 z 2 kwiet­ nia 1976 roku, - wpis na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego u n esc o , Paryż, 8-9 czerwca 1978; Waszyngton, 5-8 września 1978, - uznanie za pomnik historii, Warszawa, 8 września 1994, - zarządzenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie: „Podstawowe zasady konserwatorskie obowiązujące w zabytkowej Kopalni Soli w Wieliczce”, 1985. b) Układ przestrzenny miasta - „Rejestr zabytków województwa krakowskiego”, nr A-447 z 22 czerwca 1977 roku. c) Zabudowa na terenie miasta - „Rejestr zabytków województwa krakowskiego”, 48 pozycji z lat 1970-1997. - mine wastewater management to protect the environment and recover valuable minerals for the manufacture of medicinal, table and cosmetic salts. b) tour operation through the agency Trasa Turystyczna (the Tourist Route), a controlled company that provides tour guides and keeps lifts, ventilation and lighting in operative condition (ю % ofthe prof­ it margin is paid to the Museum); c) medical and wellness services through the agency of Sanatorium Podziemne (the Underground Sanatorium). 2. The Krakow Salt Works Museum. Functions: an institution of culture providing the following services: a) exhibition underground (the mine) and on the ground (the Castle); b) collecting, storing, and conserving cultural property in the field of salt mining and panning in Krakow salt works, as well as providing access to it, c) research, d) publications: monographs, a high-quality periodical Research and Materials for the History of Salt Works in Poland (since 1965), e) educational and exhibiting activities.

IV. Finances A. Available funds: та. The mine - government funding: pln 50,000,000 annually, - revenues: - admission and touring fees: ca pln 30,000,000 annually, - revenues from wellness services: ca pln 30,000,000 annually, - revenue from renting space for cultural events, - profit from the manufacture of medicinal, table and cosmetic salts. ib. The Krakow Salt Works Museum - government funding, - revenues: - admission fees, - io % interest in revenues from mine tours. 2. The Town ofWieliczka: the budget ofthe Municipality and Wieliczka Borough; 3. Town buildings: funding by their owners (no data available). B. Costs та. The mine: current expenses of maintaining the mine; II. Zarządzanie (podmioty odpowiedzialne) 1. Kopalnia: własność państwowa a) nadzór: Ministerstwo Skarbu i Ministerstwo Gospodarki; zarzą­

dzanie: Kopalnia Soli „Wieliczka” s .a . , b) nadzór: Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego; zarzą­ dzanie: Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce. 2. Miasto: Samorząd Miasta i Gminy Wieliczka. 3. Zabudowa na terenie miasta: podmioty różne - Kopalnia Soli

„Wieliczka” s .a . , Gmina Wieliczka, Kościół, osoby prywatne.

III. Funkcje i zadania 1. Kopalnia a) prowadzenie prac technicznych w celu: - utrzymania kopalni w dobrym stanie jako zabytku i bezpiecznym dla zwiedzających, z uwzględnieniem przepisów prawa geologiczno-gór­ niczego i Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, - zabezpieczenia wyrobisk poeksploatacyjnych i adaptacji zabytko­ wych, przeznaczonych do zachowania, - powstrzymania zagrożenia zawałowego kopalni oraz zagrożenia ze strony wód powierzchniowych i kopalnianych, - utylizacji ścieków kopalnianych celem ochrony środowiska i od­ zyskania cennego surowca do produkcji soli leczniczych, diete­ tycznych i kosmetycznych; b) obsługa ruchu turystycznego za pośrednictwem spółki zależnej: Trasa Turystyczna, zajmującej się nie tylko przewodnictwem, ale także utrzymującej w ruchu maszyny wyciągowe, wentylację, oświetlenie (10 procent zysku dla Muzeum); c) usługi sanatoryjno-lecznicze za pośrednictwem sanatorium podziemnego. 2. Muzeum Żup Krakowskich, instytucja kultury: a) prowadząca ekspozycję podziemną w kopalni i na powierzchni w zamku żupnym, b) gromadząca, przechowująca, konserwująca i udostępniająca dobra kultury w zakresie górnictwa i warzelnictwa solnego w żupach krakowskich, c) prowadząca badania naukowe, d) prowadząca działalność wydawniczą (monografie i znakomite wy­ dawnictwo ciągłe od roku 1965 - „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce”), e) prowadząca działalność dydaktyczną i wystawienniczą. Kopalnia soli w Wieliczce, kaplica św. Kingi. Fot. Archiwum Urzędu Miasta i Gminy Wieliczka

Wieliczka Salt Mine, the St Kinga’s Chapel. Photo by Archives of Municipality ofWieliczka

- management of mine wastewater and securing the mine for envi­ ronmental protection, - ю % ofthe income from mine tours paid to the Krakow Salt Works Museum, ib. The Krakow Salt Works Museum: current expenses of running the statutory activity. 2. The Town ofWieliczka: renovation and upgrades of public space: the High Market, the Lower Market, greenery, street, 3. Town buildings: current and general revamps.

Final notes The preservation ofWieliczka is an unusual and difficult task owing to the natural and geological conditions prevailing in the mine. Nevertheless, the integration of natural and cultural values produces model results for the preservation of this type of a heritage site. Special credit for this achievement should go to the Krakow Salt Works Museum, one ofthe larg­ est mining museums in Europe, and to Kopalnia Soli “Wieliczka” s . a . (the Salt Mine “Wieliczka”, the joint-stock company), because both have demonstrated a good understandingoftheir mission as depositaries and continuators of a centuries-long tradition.

Translated from the Polish by Monika Myszkiewicz IV. Finanse A. Środki do dyspozycji: ia. Kopalnia - dotacja z budżetu państwa: 50 min złotych rocznie, - dochody własne: - bilety wstępu i opłaty za zwiedzanie trasy turystycznej - około 30 min złotych rocznie, - opłaty za leczenie sanatoryjne, - opłaty za udostępnianie kopalni dla imprez kulturalnych, - zysk z produkcji soli leczniczych, dietetycznych i kosmetycz­ nych. ib. M uzeum Żup Krakowskich - dotacja z budżetu państwa - dochody własne: - opłaty za zwiedzanie Muzeum: bilety wstępu, - udział 10 procent w dochodach z trasy turystycznej. 2. Miasto Wieliczka: budżet Miasta i Gminy Wieliczka. 3. Zabudowa na terenie miasta: środki własne właścicieli, wielkość: brak danych.

B. Koszty ia. Kopalnia: wydatki bieżące na utrzymanie kopalni: - utylizacja wycieków kopalnianych dla zabezpieczenia kopalni i w celu ochrony środowiska, - 10 procent z trasy turystycznej dla Muzeum Żup Krakowskich. ib. Muzeum Żup Krakowskich: koszty bieżące, prowadzenie działalności statutowej. 2. Miasto Wieliczka: remonty i rewaloryzacja przestrzeni publicznych: Rynki Górny i Dolny, ulice, zieleń. 3. Zabudowa na terenie miasta: remonty bieżące i kapitalne.

Uwagi końcowe Ochrona konserwatorska Wieliczki jest zadaniem nietypowym i trud­ nym ze względu na przyrodniczo-geologiczne uwarunkowania kopalni. Niemniej integracja wartości przyrodniczych i kulturowych daje wzorowe rezultaty zachowania tego dziedzictwa. Szczególne zasługi w tym zakresie ma Muzeum Żup Krakowskich, jedno z największych muzeów górniczych Europy, oraz Kopalnia Soli „Wieliczka”. Doskonale rozumieją one swoją misję - jako depozytariusza i kontynuatora wielowiekowej tradycji.