INSTITUUT VOOR SOCIAAL ONDERZOEK VAN HET NEDERLANDSE VOLK

SOCIOGRAFIE VAN ETTEN-LEUR

RAPPORT, SAMENGESTELD IN OPDRACHT VAN DE

STICHTING MAATSCHAPPELIJK WERK TEN PLATTELANDE

Dr H. A. SCHÖNHAGE

VERSL. VAN LANDBOUWK. ONDERZ. No. 55.16 'S-G RAVEN HA G E - 1949

'pLI^Q^q INHOUD

I. Geschiedenis 1 II. Grootte, vorm en grenzen 23 III. Het physisch-geografisch milieu 30 IV. Bebouwing en verkeerswegen 68 V. De betrekkelijke sociale ligging 83 VI. Demografie 98 VII. Economische structuur 112 VIII. Sociale verhoudingen 229 IX. Bijzondere sociale en culturele verschijnselen 280 X. Groepskarakter 304a Samenvatting 318

De navolgende grafieken zijn niet opgenomen in de tekst, doch voor belangstellenden ter inzage bij het Instituut voor Sociaal Onderzoek van het Nederlandse Volk, Nieuwe Hoogstraat I7 , Amsterdam. Al, A2, A3, 8A, 8B en 9. OV£T\ Z JC HTV S KR R"RT frEMEENTE E.TTEN-LEUH

VE"KKLATUNG GEMEENTES-HENS oS?DQKW£6-EN

WflT£l\ElM nn'uumn it' 11» • VJEG-ÉN HOOFDSTUKI GESCHIEDENIS.

A.INLEIDIN G Hoewelpraehistorisch evondste nbinne nd egemeent eEtte n nietzij nvoorgekomen ,wijze n de inverscheiden e gemeen­ tende rvoormalig e Baronieva nBred a opgegraven oud-e n vroeg-Germaans e alsmedeRomeins e oudheden opvroegtij ­ digebewonin gva nverschillend e gedeelten dezerland ­ streek.I nd e4 eeeu wvestigde n zichi nBraban tSalisch e Frankene nd epagu sTessandru s behoordevoortaa nto the t Frankische rijk .Ouder e schrijvers,zoal sNuyts ,va n 2) Goore nva nde rA a ', willen destichtin gva nEtte ni n deze periodeplaatsen .Volgen she nwa sEtte nreed si nd e Salischewette nbekend ,v/aa rhe tal see nde rmaalstede n ofvergaderplaatse n vand eFranke n omtrent devijfd eeeu w genoemd zouworden .Nuyt smeent ,da tEtte nreed s in42 2 bestond,terwij lhi jvoo rhe t jaar88 8he teerst eoffici ­ ëlestu kgevonde n zouhebben ,waari nd enaa mva nd eplaat s vermeldwordt .He t laterehistorisch e onderzoekheef tech ­ tervoo rdez efeite n geenbevestigin gkunne nvinden . Het oudste archiefstuk,waarui tvestigin g indez estree k blijkt,i sd estichtingsbrie f -bete rdotatiebrie f -va n deabdi jva nThor nui t992 .Hoewe ld ehistorisch e echtheid vandi tepiste lvee lomstrede n is,word t dehoofdinhou d tegenwoordig als juisterken d ->'. Volgens dezebrie fwer ­ denaa nd e juist-gestichte abdijdoo rgravi nHilsondi sva n Strijenverschillend e goederenal sbruidsscha tmeegegeven , o.a.he t castellum ofslo tSprundelhei mi nzij ngeheel ,zo ­ alshe tgelege nwa s aand evlie tMoerwater ,me t zijnomge ­ ving envoll erechte n ^K Het opd ehoger e zandgrondenge ­ legenSprunde lka n dusreed svroe g debakerma t geweestzij n vand eomgeving ,Ette nka nvandaarui t gestichtzijn .Vol ­ gensMerkelbac hva nEnkhuize nvind tdi tsteu n inhe twoor d etten,hetgee n "weidenva nland "betekent .

De plaatszo uda nal s centrumvoo rd ebeweidinge nvanui td e schralere grondenme thu ngebre kaa ngraslan d gestichtzijn , 2. Wellichtvormd e ookhie r -zoal sBlin k inhe talgemee nvoo r Bradantopmerk t- ee nhof ,omring d doorhutte nva nlijfeige - nen, het eerste puntva nvestigin g ;;d eplaat s isechte r nietlang s derivie r deMar kontstaa n ',wan t daarvoorwa s hetaa noverstromin g"blootstaand elan d temoerassig .Z ei s juisto pd ezuidelijker ,e ndaardoo rwatervri jliggende ,grond ­ denontstaa ne nwe lal s gehueht,wa t doord esociaa lgericht e geestesgesteldheid der"bevolkin gvoo r deFrankisch enederzet ­ tingenkenmerken d is ''. Dekerk ,di ed eplaat sal s centrum gaataccentueren ,word t heteers t in126 1vermel d ö'.I nda t jaarn.1 . schonkHilde - gondis,abdi sva nThorn ,he tpatronaatrech tde rkerke nva n Gilze,Baarl e enGeertruidenber gaa nd ekanunnike ne nnonne n vanhaa r abdij,en ,al s ziji nee nschrijve nva n1 1Jun iva n dat jaaraa nEenerus ,scholaste rva nTongeren ,verzoek tva n debisscho pva nLui k de goedkeuring diergif tt everkrijgen , vraagt zijhe mtegelij k tewille nbewerken ,da td ebegiftig ­ deni ndez ekerke ne nhar e dochter-stichtingen "investiti" zullenmoge nbenoemen ,e nda taa ndez e investitiee ndoo rhaa r vastgesteld jaargeld zaltoekomen ,waarbi jzi jda noo kee n "investitusd eEtten M opnoemt,wi e jaarlijks1 5pon dLeuven s wordttoegedach t"' .Daa rd eoverig e bedragen zijn:Prinsen - hage 25,Gilz e enGeertruidenber gel k20 ,Ginneke n18 ,Baarl e 15e nMeerl e 12,blijk t daaruit,da tEtte ni ndi e tijdno g vrijonbelangrij kwas .Kal fmeen t danook ,da te rgee nrede n isEtte nvoo roude rda nd eeerst ehelf tva nd e13d eeeu wt e houden10 ^.Volgen sEley n 'zo uEtte n "nogkor tvoo r125 0 nietvee lmee rda nen emoerweide "gewees tzijn .Di tkom ton s onwaarschijnlijkvoor ,daa rd eopkoms tva nEtte nda nwe lbui ­ tengewoonsne lgewees tmoe tzijn .D ekerke nva nander eplaat ­ seni nd estree ktoc hworde noo keers tomstreek she tmidde n vand e13d e eeuwgenoemd ,e nbovendie nbestaa t ert eEtte n nietallee n in126 1ee nkerk ,maa rheef td eplaat s ookreed s in127 7volgen sKley n 'schou te nschepenen ,di ed ebrieve n vand eHee rverlijden .Dez e "heren"ware ndi eva nBreda . Immers in103 9verdeeld eHee rRagine rva nStrije nzij ngebie d tussenzij nbeid e zonen ,waarbi jd eA ao fBred eA ato t marko fgrensscheidin ggenome nwer de nwaarschijnlij ksinds ­ dienMar kgenoem d zalzij n 4"'.D enoordelijk e grensva nd e gemeente isdu swe lva nzee roud edatum .Ette nkwa m toenaa n de jongste der"beid ezonen ,Hendrik ,daa rdez ehe tLan dva n Bredakreeg ,waarto e destijds ookhe t latereLan dva nBergen - op-Zoombehoord e *'. Uitd etweed ehelf tde r13d eeeu w"bezitte nwi jee n"belangrij k diplaöm,da tenig everklarin ggeef tva nEtten' svoorspoedig e ontwikkeling.He tzg .Hoevens e charteri s- volgen sKal f - zeerzeke ree nzeldzaa mvoorbeel dva nee naa nee nklein elan ­ delijkegemeenscha pgeschonke neige nrecht ,tengevolg ewaarva n Ettenvoortaa n tweeschepenbanke nhad ,d een evoo rda tdeel , waardi t"bijzonder erech t gold,d eander evoo rhe t overigge ­ deeltede rvrijheid ,di ehe tBredas erech tha dt evolgen .Di t charter,i n126 7doo rHendri kI Iva nBred a gegeven ', heeft "blijkbaard ebedoelin g doorhe ttoekenne nva n"bijzonder evoor ­ rechtenaa nd eingezetenen ,d e"bewonin gva nzij ngron dt ebe ­ vorderen.He t geldtvoo rallen ,di ewone nbi jEtte n- va nhe t Liesbosto td eMar ke nbinne nd egren sva nd eHaneberg ,d e Halderberge nhe tbo sVuchte .Volgen sKal fmoe tme n daaronder hetgebie dverstaan ,da t inhe tNoorde nbegrens dword tdoo rd e Mark,i nhe tOoste ndoo rd etegenwoordig e oostgrens dergemeen ­ te,i nhe tZuide ndoo rd etegenwoordig eweg ,di eva nHaansber g overEtten ,Molenein d enHi lto tdi eoostgren sloop te ni nhe t Westendoo ree nlij nva nHaansber gto td eMark ,welk e lijnon ­ geveeree nuu rgaan sbeooste nd etegenwoordig ewestgren sva nd e gemeenteligt .I n129 0- bi jd everdelin gva nhe tgebie dva n Bredaia .da tva nBred a enBerge no pZoom ,i swee r sprakeva n "deHaiderberge" •Daarme eworde nvolgen sJute n ''ee nri jzand - hoogtenbedoel d ophe tgebie d dertegenwoordig e gemeenteHoeven . Danza ld ewestgren svee lverde rverschove ndiene nt eworden ,e n wordthe tbegrijpelijker ,da tvolgen sNuyt si nzij ntij dnagenoe g hetgehel ete nNoorde nva nd eko mEtte ngelege ndee lva nd ehui ­ dige gemeente onderd eHoevens eban kstond . Trouwens,alléé nvoo rdez elage rgelege ngronde nza lhe tnodi g geweestzij nvestigin gaa nt emoedigen ,d ehoger e zandgrondenzul ­ lentoe nreed sdichte rbewoon d geweest zijn.He t charterbepaalt , 4. datallen ,di e inhe tomschreve n gebiedbi jEtte nwonen, d e grond,di e zijva nHee rHendri k end ezijne nverkrijgen ,te n eeuwigen dage zullenbezitten ,o fzi je rwone no fniet .Ech ­ terza lo pieder ehoev e eenhui s gebouwdmoete nworde nte r waardeva n drieponde nLeuven s eni nel khui svoortduren d eenmen smoete nvertoeve n enblijven .Yoort sword tee nerf - cijnsva n1 2denari ivastgestel d voorelk ebunde r enoveri ­ gensd einwoner svrijdo mva nall ebelastin g endienste nver ­ zekerd,behalv e ingeva lva nhuwelijk ,riddersla g engevan ­ genschapva n dehee ro fzijn ekinderen ,o findie nd eHerto g vanBraban t hemmoch t oproepen terbeschermin gva nhe tlan d tegenvijande n '. In127 7verkochte nArnol d ofArnou tva nLeuven ,Hee rva nBre ­ da,e nzij nvrou wElisabeth ,d egehel e tiendenva nEtte naa n -\q) deabdi jTor no fThoo r p'. Dezeabdi jbeza tdaa r ookd eker k metvel e omliggende gronden ',terwij 20 ) lz ebovendie nno gbe - schikte over cijns-e nlaathove n /.Dez 21e)rechte nheef tzi j tothaa r opheffing in179 7behoude n ,hoewe 22 )l volgen sKal f hetplaatselij kbestuu rzic hreed svóó r158 4va n de opbrengst dertiende n zouhebbe nwete nmeeste r temake n •*'. Inel kge ­ valzij nd eno gi n179 7bestaand e rechten ophe tburgerlij k armbestuur overgegaan.No ghede nte ndag edrukke n opsommig e (17)percele n dezg .roggegelden ,hoewe lz eafkoopbaa rzijn » Na dedoo dva nd ereed s genoemde Arnoldva nLeuve n ontstonden moeilijkheden overzij nnalatenschap» ,Di tgeschi lwer ddoo r deleenhee rJa nI ,herto gva nBrabant ,i nhe t jaar128 7i ndie r voegegeregeld ,da td e enepretenden t -Ra so fRazo'va nG-averen , heerva nLiedekerk e -d esta de nhe tlan dva nBred akree gme t alle daarvanafhankelijk e lenen,d eande r- Gerar dva nWezemale , heerva nKwabeek e -he twestelij k deel,he tlan dva nBerge no p Zoom ^'.He tgebie dva nSteenberge n totHoeve nblee fgemeen ­ schappelijkbezit ,to td edefinitiev e grensi n129 0afgebaken d werd.Hoewe lhe tthan smoeilij k isn a tegaan ,welk e palen,be r 25) gen,huize ne.d .toe nal svast e puntenbedoel dwerde n •", ka n mentoc hi nel kgeva lvaststellen ,da tdoo rdez everdelin gEtte . inhe tlan dva nBred akwa m teligge ne nwe li nhe tuiterst eWes ­ tendaarvan .D etegenwoordig ewestelijk e grensva nd egemeent e stamtno g tendel eui t dietijd . 5. Inhe t jaar132 6wer d desta de nhe t landva nBred adoo r G-erardva nRazeghem ,di eme tee nkleindochte rva n dereed s vermelde Razova nLiedekerk e gehuwdwas ,verkoch t aanJa n III,herto g%a nBrabant ,di ehe tgebie d opzij nbeur ti n 1351aa nJa nva nPolanen ,hee rva nde rLek ,verkocht .Dien s kleindochter Joannahuwd e in140 3me tEngelbert ,Graa fva n Nassaue nstadhoude rva nBrabant « Daardoorkwa m dusd eBaro ­ nieva nBred aaa nhe thui sva nNassau .Ren éva nChalon sver ­ maakte ookd eBaroni e aanWille mI ,Prin sva nOranje ,i n wiens geslachtd eheerlijkhede nzij n gebleven.I nd eFrans e tijdwerde nd eheerlijk e rechtenafgeschaft ,doc hi n181 4 hersteld,waarbi jd ehere nhe trech tva nvoordrach tvoo r burgemeester enlede nva nd egemeenteraa d herkregen .I n I848wer d ditrech tafgeschaf t 'K Tochoefend ekonin g Willem Ino gal sheerlij k rechtda tva ncollati e ind eBaro ­ niedorpenui te nkome n erno guitgestrekt e domeingoederen voor28).

Bijd egrondwetsherzienin g van192 2 ishe tcollatierech tzon ­ derschadevergoedin g afgeschaft,terwij li nd e19d e eeuwvel e collatorenreed svrijwilli g afstand haddengedaa nva nhu n recht 29K Ookd eheerlijkhei dEtte n isaa nhe thui sNassa ugekomen . Daarresideerd e oudtijdshe tgeslach tva nde nHout e ofUten - houte,waarva nreed s eenzeke rlid ,genaam d Jan,zic hal s krijgsmanberoem d gemaaktheef t ind eoorlo gtusse nBraban t enGelderland ,z oi n128 5'bi jhe tbele gva nTie le ni n128 8 ind esla gva nWoeringen ,waarbi jhi jgevange n genomene ndaar ­ nagedoo dwerd .D emach tva nd eva n denHoute' szo ukunne n blijkenui the tdoo rNuyt s30 )vermeld efeit ,da tJa nva nPo - laneni n135 6ha dvastgesteld ,da td ewage nva nhee rJa nva n denHout e deeerst eran gkree gn a dieva n deschepene nva n Breda.Vee lhuize ne nlanderije nonde rEtten ,Rucphe ne nZun - Ü dertware nvolgen she m aand ehere n eijnsplichtig 3 '. in144 8 kwam eenregelin gto tstand ,waarbi jM Janva nde nHout ehe tHo f end ehuizin gt eEtte n zoubezitte nme t denomloo pe nme td e manschappen daartoe dienende",terwij lhi jaa nee nande rd e heerlijkheid vanEtte n opdroeg,welk e in145 0aa nJan ,graa f vanNassau ,wer dverkocht ,onde rvoorwaarde ,da td e toenmalige 6. Janva nde nHout ehe trech tzo u"behoude no m "dekapelani je n het gasthuisaldaa r tebegeven "- *' .Daarme eware ndu sd e meeste heerlijke rechtenva nEtte naa nd ehere nva nBred age ­ komen.Hu n"betekeni sverlieze n zijno gnie t geheel,hetgee n blijktui the tfeit ,da td eZwartenber g in150 7aa nJonkhee r Engelbertva nEtte n terbedijkin g totkorenlan dwer duitge - gevenJ '. Hetvermeld e ridderlijke geslachtva nde nHout e heeft teEtte no phe tdoo rhe naldaa raa nd e zuidoostzijde tegenhe tdor pgesticht e slot -Kastee lva n denHout e -ge ­ woond.Di t trotsekastee lgetuigd evolgen sva nde rA a ->^' van de grootheid derbezitters ,doc hwer d inhe tbegi nva nd e19 e eeuwgesloopt . Het isnie tt everwachten ,da the tuitoefene nva n deheerlij ­ kerechte nhie rvee linvloe d gehad zalhebbe n opd ebevolking . VolgensBlin k -> ' werd dehorighei d derboere ni nBraban taf ­ geschaft in124 7doo rherto gHendri k IIva nBrabant ,tenminst e hijbevrijdd e alle opzij ngoe dwonenden ,wel kvoorbeel d veel navolgingvond .D ehorige nwerde n eijnsplichti g -)^'. Het jaar daarvóórha dGodfrie dva nBred areed saa na lzij nonderdanen , dieno g dienstbaarwaren ,d evoll evrijhei dva nhu npersoon , hunhuisgezi ne nhu nbezittinge n gegeven,tege nbetalin gva n eenklei nhoofdgel d -> '. Bovendienvermeld tva nGoo r-*'' : "Dieva nEtte nhebbe nmed everscheyd eRechte nva nde rzelve r Heerenuy t 'tgeslach tva n denHout everkregen ,gelijck ,onde r andereuy tde nvolgende nbrie fblijekt :"Con t (i nkenni sge ­ steld)s yalle nlieden ,di edese nbrief fsulle nsie nof thoo - ren lesen,da twi jJa nva nde nHout eRidde r gelooft (beloofd) hebbenend e gegevento teeuwige n dagen,alle n dengoede nluy - denva nde nVierschar eva nEtte n ende ind epale nva nd ehoe ­ ven totEtten ,da tic knoc hmij n oor(erfgenaam ,rechtverkrij ­ gende)noc hooc kmij nnacomelinge nnyemand tpande n (beboeten, beslag leggenop )e nsulle nmoge nnoc hdoe npande nhi je nsi j (tenzij)voo rva n dersake nverwonne n (bewezen)me tvonniss e endeme tRechte .Voort sso o gevenwi jend e gelovenvoo rons , voor onse oorend evoo rons enacomelinge n den goedenLuyde nva n Ettenend e depale nva nd eHoeve n totEtte nvoorsz ,da twi jva n geenderhande twiste dieonde ron svalle nmac h geen waerheyt ge- 7. "biedene nsulle nnoc hdoe ngebiede nnyemand tva n onsenwe ­ gen,voorde r (eerder)da nvan ,de ngene ndi ed ae rb yend e aengewees t zijn.Voor t zoohebbe nwi jgeloof t ende gege­ venvoo r onsvoo rons e oorend evoo r onsenacomelingen , datwi jgeene nSchoutet hsette n (aanstellen)e nsulle nte n sijb yde r gemeenten (burgerij)end ebi jde rmeeste rmen - nichten (meerderheid),voor tso ohebbe nwi jgeloof tend e gegevenvoo r onsvoo r onse oorend evoo rons enacomelin ­ gen,da tv/i jsulle nhoude n endedoe nhoude nalsulcke nkeu ­ renal s totEtte ngemaeck t sullenworde nb yonse nRichte r endeSchepene n endeb y derGemeente nva nEtte nvoors zto t diertij tda tdi eaffgeley tv/orde nb y dergemeente nend e byde rmeeste rmennichte .Voor thebbe nwi jgeloof t endege ­ gevenvoo r onsvoo rons e oorend evoo r onsenacomelingen , datwi jgee nSpoyweerder s (sluiswachters)sette ne nsulle n nochdoe nsette nbinne n denDorp evoorsz ,da nb yde rmees ­ termennicht e diegegoe t sijnend e gemoerto pdes evaarde . Voortso ohebbe nwi jgeloof t ende gegevenvoo ron svoo r on­ seoo rend evoo rons enacomelingen ,da twi jgee ndagelijcxs e boetene nsulle nneme nnoc hdoe nneme nbinne n derVierschar e vanEtte nander s danme nneem tbinne nde ngerneene nLand eva n Breda.End e omda twi jJa nva nde nHout eRidde rvoorsz .wil ­ lenda tall e devoorsz .puncte nwe lend e gstrouwelickgehou ­ denworden ,va non se nva nons eoi r endeva nons enacomelin ­ gende ngoede nliede nva nEtte nend e inde rpale nva nd eHoe ­ ven totEtte nhe nend e harenoi rend ehare nnacomelingen ,En ­ dei nkenniss e derWaerhey tso onebb e ickJa nva n denHout e Riddervoorn t desenbrief fbesegel tme tmijne npropere nsege ­ leonde ruy thangende » Gegevenin t jaaron sHeere nduysen t IIIC e nvijffentseventic hde sSondaech sna e sinteJacobs - dach". Hieruitblijkt ,da treed si n137 5a ld ebewoner sva nEtte n vanhu nheren ,d eva n denHoute's ,verschillend e rechtenhad ­ denverkrege n dochreed s inhe tmidde nva nd e15d e eeuwblij ­ kend eplaatselijk e herennagenoe ga lhu nmach tverlore nt e hebbenaa nd e gravenva nNassau ,late rd eprinse nva nOranje . Inhe tmidde nva nd e 18e eeuw "komtd eOppermag t overdeez e Baronyde nAlgemeene nStaate ntoe ,di e er d&zelfd eLaste n 8. heffen als in deander e Generaliteits-Landen" ~> '. Dat deze lasten opzichzel f zeer hoogwaren ,i s genoegzaam"bekend . "DeBaro n is eenLeenma n van hunne Hoogmogenden,e nal szo ­ danig gehouden zijnLeen ,voo r denRaa d vanBraban t teko ­ menverheffen .D eBaro n heeft,i n deeze zijne Baronye,aan ­ zienlijkeVoorregten " ^9)m 20blee k hij de regeringsperso­ nen -oo k tenplatteland e -aa n te stellen,"d e Verkooping derAmpte nva nRegeerin g "brengenhe m eenemerkelijk e Somme op".D emeest e korenmolens kwamenhe m toe,terwij lhi jvee l tienden en andere herenrechten trok.D e kerkelijke goederen kwamenhe m ook toe,doc h dit gold o.m.nie tvoo r Etten,daa r deze aan de abdijva n Thoor"behoorden . De feitelijke machtsuitoefening der"baronne nza l zich vrij­ wel tot geldzaken"beperk thebten ,di e zijzovee lmogelij k veiligkonde n stellen doorhe tbenoeme n vanhu n toegedane regeringspersonen ind e plaatselijke besturen.I n 1328ha d Janva nBraban t bepaald, datall e dorpen in *tlan d van Bre­ da schepenen endingbanke nmochte n hebben.D e schepenbank vanBred awer d hethoof d daarvan4 '.Va n Goor deeltmed e ', datEtte n denaa mva nvrijhei d voerde,hoewe lhe t geen hoog gerechthad .Waarschijnlij kheef t het ditwe l gehad ^' e n droeg toen denaa mva n vrijheid,doc hmoes t ditrech t later (wellicht in 1328)aa nBred a afstaan,waarn a het denaa m bleefvoeren .Va n Goorvermeld t voor zijn tijd^' : "DeRecht - banckva nEtten ,waaronde r Leure n Sprundelmed e behooren, bestaetuy t eenSchoute t en zeven Schepenen,waarbij ,to the t behandelen derDorp s Geltmiddelen,med e gevoegt zijn elfGe - meentsluyden ofGezworens .Dez e houden hunneVergaderinge n op hetRaadhuy s dezer Vrijheid". "Etten is zeerverscheide n omtrent deszelfs Plaatzelijcke Rech­ ten.He t eene Gedeelte gebruyckt deRechte n en Costumen van Breda.He t andere gedeelte,gemeenlijck ,Ette n onder dePale n van deHoeven ,genaemt ,heef t zijnbijzonder e Rechtbank mede bestaande uyt zevenSchepenen ,e n een ganschverscheide n Land­ recht,da tme n deHoevensch e Charternoemt , 'tgen e aanhe n bij Hendrik IV,Hee rva nBreda ,i n 'tjaa r 1267gegeve n is".Beid e AA' : rechtbanken stondenno g inNuyts * tijd onder dezelfde schout • 9. Schout,schepene n engeheimschrijve rwerde n doord ehee raan ­ gesteld ^'.Naas thu nrechterlijk e taakha d deplaatselijk e regering ookno gee n"burgerlijke ,e nwel : I .he tmake ne nrame nva nkeure ne nrichtsnoere n totwel ­ standva nd e gemeente en"derzelve rhuishoudinge" . 2°.he tbehere nde rgeldmiddele n enhe tverschaffe nva npen ­ ningen. De eersteva ndez e takenrustt e opschou t enschepenen ,zi j maaktenall eburgerlijk ekeuren ,ordeninge n enramingen « Ook haddenzi jhe tvoorrech tva nt edoe nall e erfelijke enper ­ soonlijke omslagen,alsmed ehe tbestede n etc.vandien . Voord etweed e taakwerde n doorschou te nschepene ngekozen : IIgezworene ne n1 1kwartiermeesters ,ui tel kgehuch to fwij k één.Dez ekwartiermeester s hadden geenste m '.D e "Tegenwoor­ dige Staat"vermeld t (voorhe t jaar1751) : "Dedorpe nva nd e Baronie hebbenel f dingbanken,di eel kschout ,secretari s en schepenenhebben .D e schepenenworde n jaarlijksverander d of herbenoemd,naa rhe tgoedvinde nva nde nbaron .D edorpsrecht ­ banken oordeelen overburgerlijk e zaken,doc hme nka nzic hva n hunvonnisse n opd ehoofdban kva nBred aberoepen ;z eoefene n alleenmiddelbaa r enlaa ggerech t^'' .Tweemaa l °sjaar sword t erdoo rde ndrossaar dva nBred aee nalgemeen e landsvergadering uitgeschreven,bestaand eui tde nschou t entwe e afgevaardigde schepenenva niede rdorp .D edrossaar d zitvoo re nregel t alle zaken.El k jaarword te rbovendie nno g eenbijzonder evergade ­ ringva nel kdor pme tzij nonderhoorighede ngehouden ,i nwelk e mend e sombepaalt ,di e iedervoo rzij npersoo ne ngoedere ni n deverpondinge n enander e lasten dragenmoet .D ebijzonder e ont­ vangers (dieva nde nveertigste n endi eva n dentwintigste npen ­ ning)doe naa ndez evergaderin grekening ,di ebovendie nno gdoo r denraa dva nde nprin sva nOranj e inde nHaa gmoe tworde nnage - ziene ngoedgekeurd" .I nBred awoonde n toenverschillend erent ­ meesters enontvanger sva nd ebaron ,z obijv .di eva nd e domei­ nene nerfgrane n endi eva nd e geestelijke goederen^ '.D eAl ­ gemene Statenhieve nbeden ,gemen e landsmiddelen,verponding , 20ee n40 epennin g encollatéral esuccessio n ^°\ 10. Letme n op de economische ontwikkeling vanEtten ,da nvind t men omstreeks 1300"berichten ,di e eropwijzen ,da t indi e 50) tijd deverveninge n van helan gworden . Zovermelde n v.d<»Aa^ ' enva n Goor ,da t de reeds genoemde heerRas o in129 7d e Moeren onder Ettenverkoch t aan "deMeester s van den Gods- huize van St.Jane nva n denH.Gees t totBrugge ,groo t zijn­ de 738"bunder smoe r enwoestijne n in de parochie vanEtten , dienamaal s genoemd zijn deMonnike-moeren" .No g tegenwoor­ digherinner t denaa mMonnikenheid e aan deze ontginning. In133 1wer d volgensNuyt swee r grond tervervenin guitgege ­ ven;Ja nva nBraban t gaf toen devene nva n deBrember g uit 52 ) 5"} ) aan enige ondernemende Antwerpenaars J '. VolgensNuyt s >J' "betrofhe t 17èhoeven ,el kva n 12bunders .Oo khe t genoemde geslachtva n denHout eheeft zichme t veenexploitatie inde ­ ze streek "beziggehouden .Hendri k van Bautershem, dien a 1350 Bergen op Zoom inlee nhield ,moest door geldgebrek o.m.9I 2 hoeven eigendom,waarva n 37moe r ofveengron d in 'tOoste n van zijnheerlijkheid ,verkope n aanridde r Janva n denHout e invennootscha p met een4-ta landeren .He tvee n zouafgegra ­ ven end e turfnaa r Zeeland vervoerd worden.Dez e verkochte gronden omvatten dieva n het tegenwoordige dorpRukven .D e "bewonersva n dat gebied kregen devoorrechte nva nhe t kie­ zenva n een eigenbestuu r enhe tberechte n van de overtredin­ genva nhu n ingezetenen. Zelfs de schoutwer d door dedorps ­ bewoners aangesteld; de hogere rechtsmacht hield de heerva n Bergenaa n zich J .54.Doo ) r dezeverveninge n zullenvele n naar deze streken gelokt zijn,nie t alleen om turf te steken,maa r ook omvaarte n te graven ofwege n aan te leggen. Tengevolge daarvan zalnatuurlij k tevens het aantalneringdoende n sterk gestegen zijn. InI43 Ower d doorEngelbrech t vanNassa u enzij nvrou w Johan­ na vanPolane n aan een groot aantal personenuitgegeve n 400 bunderenmoeren ,genaam d deLokkert .Va n Goorzeg t hiervan: •'GraafEngelbrech t enVrou w Johannaverkogte n in »tjaa r1430 , erflijk op 'sHeere n cijns,vier-honder t buinderen,gelege n in dewoestijne n tusschen deDorpe nEtte n enRijsbergen ,hede nno g Kijfmoer genaamt" "en zulksno gbove n andere verscheide buin- 11. derenmoere nbi jhe nuitgegeve nvoo rzeker ebruik-jaren ,de n grond aanzic hbehoudend e ?''.» in155 3ha dWille mI 228| - bunderuitgegeve n'- ' '. Daar dezestreke no pd egren stusse n Ettene nZunder t lagen,zij ne rlate rvee l grensgeschillen doorveroorzaakt .O p1 9Februar i155 7 ' gafPrin sWille m vanOranj eui t"te nerfcijns "aa nJoha nva nRenesse ,hee r vanElderen ,Mann y etc.3 4bunder s 750roede ne n220- |bun ­ der58- èroede nmoergronden ,gelege n onderEtte ne nRoosen ­ daal. De onderEtte nbedoeld e grondenlage n "opteLeure" » In153 1 had Johan'svade rreed so pd eLeu rveengron d gekochtva nHen ­ drikva nNassa u omi n6 0 jaara ft egraven .Tege ndez eter ­ mijnbestaa tva nJohan n zijdebedenking ,daa rvolgen she m "detorve nva n jaerto t jaer totmindere nprij send evaleu r zijngecome ndoo rd egroot emennicht eva n torffvendi evuy t HoHandt endeva n ontrentd esta dZeeve nd erevier evande r Leckebinne n corten jaerenaffgecome n sijnend ehoc hdage ­ lije xaffcomen" .Daaro mverzoek thi jd egronden ,nada td e turfweggegrave n zalzijn ,"fructueus "t emoge ndoe nmaken , **t'si jto tcorenlanden ,to tweylanden ,to tbossche n offto t bleckelinckvelders" .Inderdaa dwerde nhe m degenoemd egron ­ deni nerfcijn suitgegeven ,nada tz euitgeveen dzoude nzijn . Verveningblijk t dusme t ontginning sament egaan . Hethie rvolgen d aantalbewoond e huizenove rdez eperiod e geeftee nbeel dva nd ebevolkingstoenam e vanEtte ne nzij n 58) omgeving " '. 1437 1464-1472 1480 1496 1526

tellingann o aan­ aan­ aan­ *••* aan­ aan« rf tal tal tal. tal tal -*- 90 Breda 974 100 945 97 876 1205 124 177218 2 Etten 582 100 525 19 0 486 84 611 105 97416 8 Oosterhout 500 100 535 107 363 73 551 110 94718 9 BaarleN. &H . 310 100 319 103 160 52 364 117 45414 7 Princenhâge 302 100 247 82 255 85 282 94 41613 8 Alphen 261 100 275 105 164 63 312 119 38014 5 Rijsbergen 227 100 414 183 ] 222 98 329 145 162 72 Ginneken 225 100 247 109 168 74 225 100 28412 5 G-ilze 188 100 180 97 176 94 264 140 3J818 0 Dongen 122 100 103 84 54 44 100 82 20316 6 Zundert 112 100 112 100 77 69 149 133 49544 2 12. Hieruit"blijkt ,da tEtte nreed s in143 7d egrootst e plaats isn aBred ae nda tz edez eran gn a eeneeu wheef tbehouden , hoewel"behalv eBred a ookOosterhout ,Gilz ee nvoora lZunder t sneller gegroeid zijn.Aa nd ealgemen e "bevolkingsafnameom ­ streeks148 Ozulle n"besmettelijk eziekte nv/e lnie tvreem d geweestzijn . Hetuitgeve nva ngron d"blee fnie tbeperk t totEtten ,doc h goldvoo rwijde romgeving :"I ne nn ad e13 eeeu wware ngroo - teuitgestrekthede nmoere n enheide nrondo mBreda ,bi jEtten , Rijsbergen,Oosterhout ,Terheyde nenz .o.a .doo rHendri kII I vanSchoten ,Arnol dva nLeuven ,late rdoo rJa ne nHendri kva n Nassau"uitgegeve n omvoo r zekerelang e jaarene no meene n gezettenhooftscha te nlastgel tgebruik t teworden "voo rturf - productie enlater e ontginning ->" '. Nog in161 1verkoch tPhilip sWillem ,Prin sva nOranje ,"aa nd e meestbiedende inde nWilder tbi jhe tdor pSprunde lee nbli ko f vijver,genaam d deKetel ,e nno gee nande rblik ,neven sd e Gasthuisbrug bijde nKlappenberg ,me the trecht ,o mdi edoo r desHeere nvroent e enwatere na ft emoge nbrengen ,e nza lalle s na 50jare naa nde nHee rwede rkomen "DVJ '. fid} In161 8ga f genoemdePhilip sWille mnogmaal s enigemoere nonde r 61) Zundertui t ;.D erechtverkrijgende nliete nvoo r deexploita ­ tieee nnieuw e Turfvaart graven,di erechtstreek snaa rBred a 6? voerde.I n175 1word tvermeld : ' ) "DeezeVaar t dientnie tallee no mTurf ,maa r ooko mallerle i andereWaaren ,va nhe tplatt eLan dnaa r deSta dt evoeren . Langsd ezelv ewordt ,ui t deStad ,mes tnaa rd eHeide nt eru g gebragt,va nwelk eme n eengoe d gedeelte totbouwlan dbekwaa m heeftgemaakt" . Hetgrave nva ndez e "nieuwe"Turfvaar tnu ,za lva ngroo teco ­ nomischbelan g geweest zijnvoo rEtten .He tbetekend eimmers , datvoortaa n detur fe nd eander eware nrechtstreek snaa rBred a gingeno fdaarvandaa nkwamen .Weliswaa rka nhe tzuidelij k deel vand etegenwoordig e gemeente erno gva nme e geprofiteerdheb ­ ben- d evaar tloop tno ghede nvoo ree ndee lvla klang sd ege ­ meentelijke grense nblijk tbovendie nherhaaldelij k verlegdt e 13» zijn -doc hLeu rha d geenvoordee lva n deme t dittranspor t verbondenbedrijvigheid .Hoogstwaarschijnlij kwa stoe nteven s het overgrote deelva nd eveengronde n opEtten s gebiedreed s afgegraven.I nd e17 eeeu wgaa tdu she tnormal eagrarisch eka ­ rakter overwegen,d everveningsperiod e iste neinde . Ind e tijd,da tPiete rNuyt sschou tt eEtte nwa s (1673 -1709 ) ene rzij nbeschrijvin gva nsamenstelde ,ware n landbouwe n veeteelt danoo k devoornaamst e bestaansbronnenva nEtte n ge­ worden. Rogge,haver ,som s ooktarw e engers twerde n erverbouwd ,maa r vooralgoed eboekwei t -dez e laatste inz o grotehoeveelheid ^ datzi jme tmenigt e vanschepe nnaa rHolland ,Zeelan d enver ­ derte rmark twer d gebracht.D e onderEtte n gelegenpolder sbo ­ denweide -e nhooiland ,oo kvoo romliggend e dorpenal sZundert , Rijsbergen enz.Deel swer dhe thoo inaa rdez ehoge rgelege n ge­ biedenal swintervoorraa dvervoerd ,deel swer dhe tve eui tdez e plaatsen 'szomer s ind epolder s onderEtte n MingeschaardM •"'* *sWinter slie tme nd epolder svaa kmoedwilli g drijven totver ­ beteringva nd egron d 64'. Zelfsd ebewoner sva nGlnneke ne nBa - velmoeste nonde rmee rt eEtte nhoo ikope nvoo rd ewintervoedin g vanhu nve e ^' . Invroege rdage nechte rha dEtte nvoornamelij k bestaanva nd e turfnering.Verschillend ebijzonderheden ,doo rNuyt s opgetekend, bewijzend evoormalig e aanwezigheidva nhoogvee no pplaatsen , waar inzij ntij d deheid ereed swas!blootgegraven .D enodig e kanalene nwege n gavengelegenhei d detur f tevervoere nnaa rbe ­ paaldelaadplaatsen ,vanwaa rzi jlang sd etwe ehoofdvaarte n- d e Leurse end eLaaks evaar t- naa rd emarkt-Tt eBred a enverder , zelfsto tAntwerpe nto e ',ko nworde n gebracht.No gbi jover ­ leveringwee tNuyt s '' teverhalen ,da twe l70 0schepe ne n6 0 drimmelaarsschepend etur fva nhe ttege nd ezeedij k gelegenLeu r kwamenhalen .Z okunne nwi jon svoorstellen ,ho ed e turfnering almee rbevolkin gnaa rd e omstrekenva nEtte nha dgelokt » ' OokG-ramay egeef thoo go pva nd eoud ewelvarendhei d inEtte n •7'. 6°.) Delakennerin g is,volgen sNuyts ,i nEtte n "bovenmemori eva n 70) menschen"uitgeoefend ,terwij le rta lva nbrouwerije nbestonde n ; Volgenshe mkrege nd ebewoner sreed si n145 0he trech tzel fbie r 14. te"brouwe n"zonde rgruyt e tebetale n ofde nhee ryet sdaar - van tegeven " 71.I)n zijntij dware n ert eEtte nno gnege n 72) koopbrouwers envee lhuisbrouwerijen ,to tnij dva nBred a ' '. Mede doord e turfneringwer d Etten één van dewelvarendst e enmees tbevolkt e delenva n deBaronie .Hierdoo rka nKal f verklaren,da t toeni ndi tdor pee nz ogrot elaat-gothisch e hallenkerkko n staan,di e afmetingenhad ,gelij kgee nenkel e dorpskerk ind eBaroni eva nBred abeza t '-> ' . Deze bloeiblijk t ookui t Gramaye'sverzekerin g '4'e nui t hetberich tva nKrüge r '•*',da te rt eEtte n (vóór1620 )800 0 communicanten en9 priester sware n enda te ri n162 5nie tmin ­ derda n360 0mense naa nd e peststierve n .Hoewe ld ever ­ veningenreed s omstreeks 1300begonne nv/aren ,schijn t dushe t hoogtepuntva nd ebloe iomstreek s 1600t evallen .I n149 6wa ­ rent eEtte nno g slechts 611bewoond e haardsteden enware ne r 77) 38onbewoond e huizen '. Tochmoe the t toenreed s inopkoms t geweest zijn,daa romstreek s 149Ovoo rbetalin gva ngelde nto t aflossingva nrent eenz .i nrijnsguldens ,behalv e doorBreda , bijgedragenwerde ndoor :Oosterhout ,Ette n enRosendal eel k 448,Zunder t enRijsberge n 375,Hagh e enG-hinneke nel k238 , Alphene nChae m235 ,Baerl e 226e nGhils e 216. '' Talrijk e vreemdenzulle nnaa rdez e strekengekome n zijno me ree nbe ­ staant ezoeken .Vee lactieve n zullene rgeslaag d zijne nzul ­ lenveela llate rv/ee rnaa r elders getrokkenzijn .Z ohadde n zichi n154 9 een5-ta lEttens e turfstekersverhuur d ombi j Parijsee nmoe rui t tedelve nvoo rrekenin gva nee nAntwerp s koopman '"'.Ee ngrote rproblee m isechter ,waa rd eongunsti ­ gerelementen ,di e ongetwijfeld ookaangetrokke nwerden ,n ahe t vervalva nd eturfnerin g geblevenzijn .Zulle ndez egelukzoe ­ kerswee rnaa r eldersgetrokke nzij no fzulle nzi jvoo ree n deelzic hte rplaats e opd e eeno fander emanie rhebbe nkunne n handhaven? Ook devolgend e cijfers illustreren detoenmalig ewe l vaartva nEtten :Voo rd e inkomstva nWille m Ii n155 2t eBred a werd geheven ö0' 15o Breda 555lib . 11 schell. Ü Roosendaal 247 » 17 « 4 Ette n 245 " 4 •• 7 Oosterhout 166 » 13 » 4 Sundert 123 M 4 Haege 103 " 12 n 3 Baerle 90 n 19 n 9 Gilse 85 " 9 H 6 G-innegen 70 •' 5 .~M 10 Alphen 59 " 12 ii 9 ïtongen 44 M 8 H 10 Rijsbergen 41 " 1 Chaem 35 n 1 •w 4 1881 » 7 M 8i Ongetwijfeld zaloo kEtte ntalrijk emale nva n oorlogsgeweld te lijdenhebbe ngehad .Z ozo uhe tbijv .i n157 3 dooroorlo gi n ellendige toestandverkeer dhebbe n ';volgen sNuyt s 'wer d hetgehuch tHi ldoo rd eoorlo gva n162 5grotendeel sverwoest . Ind e18 eeeu wi sd ebetekeni sva nEtte nnaa r bevolkingsaantal sterkgedaald .Di tblijk t duidelijk,al sme nhe taanta lcommu ­ nicanten -800 0- da tKrüge rvóó r162 0noemt ,vergelijk tme t hetaantal ,da tvoo rhe t jaar171 6word t opgegeven °3;.1700 J Dezegetalle nzij nvoo rd eander e genoemde plaatsenda nal s volgt:Bred a 6000,Oosterhou t 2600,Prinsenhag e 2000,(Ette n 1700),Groo tZunder t1200 ,Ginneke n1100 ,Terheyde n1000 ,Gilz e 900,Alphe n870 ,Rijsberge n 800,Teteringe n 600,Chae m550 ,Ba - vel450 ,Rije n 450,Sprunde l400 ,Dors t15 0e nDonge n110 .D e welvaart zali nhe tmidde nde r18 e eeuwechte rno gaanmerkelij k geweestzijn ,i n174 2droege nEtten ,Leu r enSprunde li nd e verpondingenhe tgrootst ebedra gbij ,hoewe le rdri e grotere plaatsenwaren, i nbijdrag e perhoof d derbevolkin gwer dhe t slechtsdoo rGilzen-Rije novertroffe n 4': 16. aantal "bijdrage air -J_ S- cl H o verponding inwoners per noo fd Roozendaale nNispe n f. 12.046,05 4767 f. 2,53 Oosterhout ii 13.883,90 4767 » 2,91 DeHaag e(' s Prinsenhaage) •t 10.250,- 3180 n 3,22 Etten it 14.684,- 3150 ii 4,66 Zundert n 5.575,- 2352 » 2,37 Ginneken H 6.438,60 2101 ii 3,06 Gilzen-Rijen » 7.958,50 1685 H 4,72 Baarle ii 3.600,- 1608 » 2,24 TerHeid e n 3.897,05 1604 •• 2,43 Dongen •i 3.279,15 1124 » 2,99 Rijsbergen ii 3.360,- 1100 H 3,05 Alphen it 2.940,- 1004 •i 2,92 Teteringen n 2.427,60 1001 H 2,42 Cnaam ir 1.937,65 824 It 2,35 Totaal f. 92.277,50 30267 Gemiddeld ti 6.591,25 2162 f. 3,05

Ind etij dva nEtten» sbloe iha dnaas tSprunde lvoora lLeu r grotebetekenis .I n128 4wer dvolgen sva n derA a inhe tte - 85 genwoordigeLeu ree nkape lgestich t J', behorend) e onderd e O/r \ parochieva nEtte n ',zoda tdez e plaatshoogstwaarschijn ­ lijk jongeri sda nEtten .Zi jza lvoo rdi etij d zodich tmoge ­ lijkbi jd eMar k gebouwd zijnaa nhe tzijriviertje ,da ttegen ­ woordigLeurs ehave nheet ,doc hwellich t deels gegravenis . Nogtegenwoordi g loopt deOud eTurfvaar tvanui the tachterlan d naarLeu re nhe tlig tvoo rd ehan d omaa nt enemen, da tva n hierui t demeest e productenverscheep twerde n omlang sMar k enander ewatere nnaa r eldersvervoer d teworden .Dez eMar k tochwa s invroege r tijden,toe nd erivie rbrede re nd esche ­ penkleine rware n eenbelangrijk e vaarweg.Speciaa ldoo rhe t turftransporti sdez e plaats gaanbloeien .Va nde rA adeel t meT de,da tme tLeurs evaar twaarschijnlij k hetzelfdeword tbedoel d 8^ alshe tMoerwater ,da tme nbi joud e schrijversvermel dvind t 88 eenmening ,di edoo rMerkelbac hva nKakhuize n gesteundword t VolgensNuyt szo uLeu ri nd ebloeitij d vand eturfnerin g Etten 17. bijnavoorbijgestreef dzij ndoo rzij ngunstige rliggin g °'. Leurtoc hla gè naa nhe tvaarwate r èndichte rbi jd ewinnings - gebieden.Omstreek s170 0ha dhe thande li. nturf ,rij s engra ­ nenme tGelderland ,Holland ,Zeeland ,Friesland ,he t Stichte n QQ) Kleefsland ^ '.I n159 0wer d indez ehave ntur fgelade ni nhe t schip,da tBred a zouontzetten ,te rherinnerin g daaraan isi n 1904ee nmonumen tvoo rd eschippe rAdriaa nva nBerge nopgericht . Hetverva lde r turfneringha d achteruitgangva nLeu r tengevol ­ ge.Toc hword t in175 1gemel d ° ',da te r "vrijwa tHande li n G-raanen,Rijs ,enz .is n,waardoo rd eplaat s inee ntamelij k bloeiende staatverkeerd e " '.Volgen sva nG-oo r"-* 'wer d er toen- 174 4- vee lrogg e enboekwei ti ndez estree kverbouwd .

Voord egehel eBaroni e geldendword t opgemerkt °4;. «j)e g^nd is 'ervrugtbaa r inhe tvoortbrenge nva n Graanen.Oo kheef tme n 'ereeni ggoe dWeilan d langs deRivieren ,hoewe l 'erd eBeeste n meestgevoe dworde nme the t genelang sd eWege nvoo r dezelven tevinde n is.Me nzie t 'erallenthalve n eengroot everscheiden ­ heidva nBouw -e nWeilanden ,Heide ne nBeplantingen ;He tHou t wast 'erzee rweelig :Opd eHeide nworde n eengroot emenigt e Schaapengeweid :e nz everschaffe nde nLiefhebbere n derJagt , overvloedva nWild .He tWild ,da thie rvalt ,i szee rsmaaklijk : end eBredasch eKapoene nzij nalomm evermaard" .Ee nbeschrij ­ ving,di eva n derA aee neeu w laterno gvrijwe longewijzig d overka nnemen . Voord etoestan dva nhonder d jaargelede nka nhi jvaststellen , datd elandbou whe tbelangrijkst emidde lva nbestaa n isvoo r de ingezetenenva nEtten .Daarnaas tkome n echter ooksteen- , pannen-e npottenbakkerije nvoor ,alsmed e eenzoutziederi je n belangrijke leerlooierijen.Oo kbeston d eree nbeendermole nte r bemestingva nd elanderije n enweide n ??>, DezeEngels emole n was in184 0o phe t "Huisi nhe tBosch "vla k tegend e grensme t Princenhage gebouwd enwer d doorpaarde n gedreven.He twa sd e eersteva ndi e aard inNoord-Braban te nd egenome nbemestings - proevenhadde n eengunsti gresultaa t gehad 7 '.D ebewoner s van.Leurblijke nhu nbestaa nno g ind ehande li ngranen ,rijs , enz.t evinde nalsmed e ind elandbouw .Daarnaas tblijk the t overgrote deelva nd evoo r degehel e gemeente genoemdenijver - 18. heid inLeu r tezetelen :ee nsteen -e npannenbakkerij ,ee n pottenbakkerij,ee nzoutziederi je ndri e"bierbrouwerijen , die zeergoe dwi tbie rleverde n . 97)

B. GEBIEDSWIJZIGING Inhe tmidde nva nd e18 e eeuwvormde nEtten ,Leu re nSprun - deltezame néé nrechtbank .Ee ngedeelt e vanEtte n("Ette n onderd ePaaie nva nde nhoeven" )ha d eenafzonderlink erecht - bank 7 '. In181 0zij nd e dorpenRukven ,Langendijk ,Vorens ­ einde enZegge ,welk eva n oude tijdena f elkee neige nbe ­ stuure nee neige nrechtban khadden ,me the tkerkdor pSprun - delverenig d totéé ngemeente :Rucphen-Vorenseinde-Sprundel^' . Daarmeewer d dusSprunde l inee nande rgemeentelij k verband gebracht.Sindsdie n ishe tnie twaarschijnlijk ,da te rno g grenswijziging isgeweest ,e nzeke rnie tn a 1845.I nda tjaa r tochgeef tva nde rA a ' alsgroott eva n degemeent e op602 2 bunder;volgen s "Bevolkinge nOppervlakt e derGemeente nva nNe ­ derland"bedroe g deoppervlakt e op1 Januar i1940 :602 3ha J Waar ookbi jverder enasporin g geenwijzigin gblijk t tehebbe n plaatsgevonden,ma gme no pgron dva ndez e getallenwe laanneme r dati nhe tbetrokke n territorium,wa t groottebetreft ,n a185 1 geenveranderin g isgekomen . 19. GEBRUIKTELITERATUU RVOO RHOOFDSTU KI ; 1.Va n derAa ,A.J .- 1 -Aardrijkskundi gWoordenboe k derNe ­ derlanden183 9 -1851 . 2.Va n derAa ,A.J . -2 -Geschiedkundig e beschrijvingva nd e stadBred ae nhar e omstreken -1845 . 3.Va n denBergh ,L.Ph.C .- Handboe kde rMiddel-Nederlandsch e Geographie -1872 . 4.Bevolkin g enOppervlakt e derGemeente nva nNederlan d op 1 Januari194 0 5.Blink ,H .- 1- Geschiedeni s van denBoerenstan d ende n Landbouw inNederland ;d lI - 1902 ,d lI I- 1904 . 6.Blink ,H .- 2 -Studië nove rNederzettinge n inNederland , T.K.N.A.G. I904- Noord-Brabant . 7.Cremer ,P.C . -Reorganisati eva ngemeentelijk eindeelin g.- - I927. 8.Droesen ,W.J .- D e gemeentegronden inNoord-Braban t enLim ­ burge nhunn e ontginning -1927 . 9.Va nGoor ,T.E .- Beschrijvin g derstad t enland eva nBred a -1744 . 10.Habets, J .e nFlament ,J.A . -D eArchieve nva nhe tKapit ­ telde rho'ogadellijk eRijksabdi jThor n -I88 9- 1899 . 11.Hedendaagsch e Historie ofTegenwoordig e Staatva nAll e Volkeren- 12 e deel- 1751 . 12.Va nde rHoeven ,H .- Bijdrage n totd ekenni s derGeschie ­ denisva n Zunderte nWernhou t -1920 . 13.Juten ,G.C.A .- Rukven ,in :D e parochiëni nhe tbisdo m Breda. 14.Kalf ,J .- 1- D eker kva nEtten .I n :Bulleti nva nde n NederlandsenenOudheidkundige nBon d -1910 . 15.Kalf ,J .- 2 -D eNederlandsch emonumente nva ngeschiedeni s enkunst . DeelI - Noord-Brabant .Eerst e stuk:D evoormalig e Baronie vanBred a- 1912 . 16.Kleyn ,A.G .- Geschiedeni s vanhe tLan d end eheere nva n Breda- 1861 . 17.Krüger ,J.B .- Kerkelijk e geschiedenis vanhe tBisdo mva n Breda. 18.Merkelbac hva nEnkhuizen ,L .- Sprundelhei m- Legend e of Historie? Jaarboek- 194 1- Oudheidk .krin g "DeGhulde nRoos " - Roosendaal. 19.Merkelbac hva nEnkhuizen ,L .e nHallema ,A » -Geschiedeni s dergemeent e Ginnekene nBave l- 1941 . 20.Nuyts ,P . -Beschrijving e van deVrijhey d endeHeerlijkhey d Etten,me t denGevolge n endeAankleve nvandie n- + 1700 . 20. 21.Taxandria ,Tijdschrift . 22.Verwij se nVerda m- Middelnederlandsc hWoordenboek . 23.Winkle rPrin s- Algemeen eEncyclopaadi e- 5 edruk .

Kalf- 2 -"biz .IX ; Nuyts-blz.1 ;Va nGoo rblz , 387;v.d .A a- 2 -blz .23 3 en1 -blz .270 . Merkelbachva nEnkhuizen - J.HabetsI p. 6n.3 ;Va n Sprundelheim. Goor- blz .392 ;Nuyt s- blz.19 ;v.d .A a- 2 -blz . 245- Verwijse nVerda m- Blink- 2 -blz .25 . onderEtten . Blink- 2 -blz .29 . 8 HabetsI blz .20 ;Kal f- 2-blz .21 7e nXIV ;v.d . Bergh- blz .235 ;Kley n- blz.79 . 9 Kalf- 1 -blz .62 , 10 idem- blz .67 . 11 blz.91 . 12 blz.92 . 13 v.d.Aa2-blz .2 . 14 idemblz .7 15 idemblz .2 16 Latijnseteks tbi jKley n- blz.10 9e.V. ;Middelnederl . vertalingbi jVa nGoo r- blz . 388e.v .e nbi jv.d .A a- 2 - blz.29 1e.v . 17 Juten- blz .2 . 18 Kalf- 1 -blz .6 8e n69 . 19 Kalf- 2 -blz .217 ; 20 Merkelbache nHallem a- blz . HabetsI - blz .45 ; 17. v.d.A a- 2 -blz .233 ; v.d.A a- 1 -blz .270 ; VanGoo r- blz .387 . 21 idem- blz .19 . 22 idem- blz .17 ;v.d .A a- 2 - blz. 236; 1- blz .270 ; 23 Kalf- 1 -blz .215 . 24 v.d.A a- 2 -blz .2 25 Juten- blz .2 ; 26 Oremer- blz .32 . VanGoo r- blz .428-9 « 27 idem- blz .35 . 28 v.d.A a- 2 - blz .2 ,3 »4 . 29 WinklerPrin sonde rcol ­ 30 Nuyts- blz .64 . latie1 . 31 v.d.A a- 2 -blz .234 ; 32 Nuyts- blz .47 ; VanGoo r- blz .387 . VanGoo r- blz .502 . 33 2- blz .235 ,236 ; 34 1- dee lI - blz .153 . Nuyts- blz . 63• 21. Droezen - "biz. 20 3.6 Merkelbachva nEnkhuize n enHallem a -biz .1 5e n16 . biz. 390e.v . 38 Hedend.Historie -biz.243 « Hedend.Hist.-biz.243-244. 40 Van Goor-blz. 23-24. VanGoo r- "biz.387 . 42 ditrech t omvatte hetbe ­ rechtenva nhalsmisdrijven , Nuyts'boe kbeva taanduidin g van deplaat s inEtte nde r terechtstellingen -blz.24 . VanGoo r -"biz .388 . 44 Nuytsblz .23 . idem idem. 46 idemblz .27 . biz.27 6 48 blz. 277. biz.278 . 50 v.d.Aa -2 -blz .233 » VanGoo r -biz .20 , 52 Kalf -1-blz.210 ; in129 3 Nuyts-blz.14. biz.14 . 54 Juten -blz .3 en4 . VanGoor-blz.2 8e n29 . 56 Van derHoeve n -blz.348,349 « Taxandria -32 e jaargang 58 Merkelbachva nEnkhuize n en - biz. 42 e.v. Hallema -blz .107 . Van derHoeve n- biz.313 . 60 v.d.Aa -2 -blz.245 . idembiz .14 . 62 Hedendaagsche Historie - blz. 263. Nuyts -biz . 5. 64 idem- blz .44 . Merkelbachva nEnkhuize n 66 Nuyts -blz .77 . enHallem a -biz .184 . biz.7 . 68 Kalf -1 -blz .210 . idem idemvoetnoo t 2. 70 Nuyts -blz .77 . Nuyts -biz .3 . 72 idemblz .77 . Kalf- 1 -biz.211 . 74 aangehaald doorKalf . deelIII ,biz .350 . 76 Krüger -dee lIII ,blz.350 . Taxandria -21 e jaargang 78 v.d.Hoeven- blz .106 . - biz*224 . Taxandria -34 ejaargan g 80 v.d.Hoeven- blz .107 . - biz. 153 e.v. Taxandria -27 ejaargan g 82 blz. 10. - biz.16 . Taxandria -35 ejaargan g 84 Hedend.Historieblz.265-275 - - biz.9 3 en94 . 22. 85)v.d.A a- 2 -blz .238 . 86)Va nGoo r- blz .311 . 87)v.d.A a- 2 -biz .237 , 238. 88)Sprundelhei m- blz .8 . 89)Nuyt sT "blz .6 . 90)ide mblz .7 . 91)Hedend .Hist .- "blz.266 . 92)Va nGoo r- blz .311 . 93)ide mblz .354 . 94)Hedend.Hist .- blz.239 - 95)v.d.A a- 2 -blz .230 . 96)ide mide m- blz .116 . 97)idem'ide m- blz .238 ; 98)Hedend .Hist .- blz.265 ; 1 -onde rLeur . VanGoo r- blz .388 . 99)Jute n- blz .1 . 100)2 - blz .23O . 231 HOOFDSTUKI I GROOTTE,VOR ME NGRENZE N

A.GROOTT E Volgens "Bevolkinge nOppervlakt e derGemeente nva nNe ­ derlando p1 Januar i1940 "bedroe g de grootteva nd ege ­ meenteEtten-Leu ro pgenoemd e datum602 3h a '.Di theef t dusvolgen s dedesbetreffend e inleiding ' betrekkingo p deoppervlakt e land.Daa rhe taanta linwoner so pdi eda ­ tum1049 9bedroeg ,kom tme nto tee ndichtheidscijfe rva n 2 174*315pe rk m .O p3 1Dec .193 0bedroe gditzelfd e cijfer 159»11 •He tbelie pvoo rd egehel eprovinci e (zonderwa ­ ter)180,6 9 ^',e nvoo r deBrabants e gemeentenme t5001 - 10.000inwoner s (waarEtten-Leu rtoe nto egereken dmoes t worden)161,2 9 •*'.He twee k dusnagenoe gnie tva nda tge ­ middelde af.Deoppervlakt e derwatere nbinne nd egemeent e wasnihi l6 *.

B.VOR M Voord ealgemen evor mva nd egemeent emog everweze nworde n naard etopografisch ekaar t (ziekaar t I). Daaruitblijkt , datd elengtea sNoord-Zui d loopt;d egrootst elengt ebe ­ draagt12, 5km .Dez elij nloop tslecht srui m- ik mbeooste n deko mva nEtten .D egrootst ebreedt ebedraag t7» 3km ,de ­ zea sloop t- £k mbezuide nd egëhoemd ekom .Daarui tblijkt , dathe tdor pEtte ncentraa lgelege nis .He tnoordelij k deel vand egemeent e isi ngrot e trekkenvrijwe lsymmetrisch .D e gemeenteword t ind erichtin gva nd eMar kalleng ssmaller , tothi jongevee rbi jd ezuidpun tva n deZwartenbergs e pol­ derno gslecht s3»2 5k mbree d is,daarn awijke nd egrenze n aanbeid ezijde nuiteen ,zoda tblijkt ,da thi jzic hbi jd e Markwee r tot4, 5k mverbree dheeft .He tzuidelij k deeli s niet zoregelmati gva nvorm .Di tword tvoora lveroorzaak t doord eafsplitsin gva nhe tdor pSprunde li n1810 » Daardoor looptd eZ.W .gren svana f deko mva nSt »Willebror dho lnaa r hetzuidpun tva nd egemeente .Vandaa r gaathi jnagenoe gzui - 24. ver inN.0 .richtin gnaa rd eoostgren stoe . De gunstigeliggin gva nd everschillend e delente nopzicht e vanhe tcentru m -ko mEtte n -blijk tduidelij kal sme n op dekaar tme td eplaat sva nhe traadhui sal smiddelpun t een cirkelme tee nstraa lva n4 k m"beschrijft .(Kaar tII) . Slechtshe tuiterst e Zuidene nNoorde nblijk tda nverde rda n eenuu rgaan s- hemelsbree d -va n deker nverwijder d tezijn . Hetnoordelij k deeli she tvers t daarvandaan .Voo rd elang s deMar kgelege n grondenva nd eBlaa k (dus inhe tuiterst e N.W.)blijk td eafstan d tothe traadhui s Ettenlang sd ewe ­ gengemete n8,7 5 km tezijn .Voo rd elang s deMar kgelege n grondenva nd eBuitenlande n (dusi nlie tuiterst eN.0. )blijk t dat9, 5 kmt ezijn .He tuiterst e Zuiden isaanmerkelij k dich­ terbij .Vandaa rbedraag t deafstan dmaa r 7,1km .He tfeit , dathe tvers tverwijderd e puntva nd egemeent eno g geen 10k m vanhe t centruma fligt ,dien tzee rgunsti g genoemd teworden .

C.GRENZE N 1.Bezie tme nd egemeentegrenze n indi ezin ,da td efuncti e ervanbeschouw dwordt ,da nval top ,da t dezefuncti e opsom ­ mige plaatsennie tmee r isda ndi eva nloute radministratie ­ vescheiding .Di tgeld twe lzee ri nhe tbijzonde rvoo rhe t middelste deelva nd ewestelijk e grens.Dez etoc hloop t vlaklang sd eko mva nhe tdor pHoeve n enzelf sdoo rdi eva n hetdor pSt.Willibror d heen.D e oorzaakva ndez ethan svreem d enonlogisc haandoend e loopka n dan ooknie tander s danee n historische zijn.Reed s isi nhoofdstu k Imedegedeeld ,da t dezegren sgrotendeel sui the t jaar129 0stent ,toe nhe tlan d vanBred ae nda tva nBerge no pZoo mgescheide nwerden .He t verdereverloo pva n deze grens is in '81.0vastgesteld ,toe n hetkerkdor pSprunde lva nEtte ngescheide nwerd .Doo rhe ti n cultuurbrenge nva nd etussenliggend ewoest e grondenvanui t Ettene hSprunde lza lhie ri nd e loopde rtijde n eenwerke ­ lijke grensstrook gegroeid zijn,daa rd ebewoner szic hso ­ ciaale neconomisc hnaa r één derbeid e dorpengewen d zullen hebben.Plaatselij k zijn- i n181 0- waterloopjes totgren s genomen.Hetzelfd eka nopgemerk tworde nte naanzie nva nd e 25. grenzenme tRijsberge n enPrincenhage .Oo khie r zijnzi j langzaamaandoo rhe t ontginnenva nd egron d terweerszijde n ervanto tstan dgekomen .D egeschiedeni s leert,da tdi tvaa k met geschillentusse nd egemeente n onderling gepaardgaat . Zokwame nno gi nd e17 ee n18 e eeuwstrubbelinge nvoo rme t Rijsbergen overd e preciese loopva nd egren s indi e"barre , 7) schraleheidestreek " '' Volgensva nde rHoeve nheef the tZunderts ebestuu rnaa raan ­ leidingva ngrensgeschille nwe lee neeu wlan g (+1700 )me t datva n deVrijhei d Ettenoverhoo pgelege n '.Oo kme tPrin ­ cenhagekwame nmoeilijkhede nvoo r"^ .Di ti si nd etijd ,da t Nuytse nlate rdien s opvolgerGorhkoöpe rschou tva nEtte nwas . Inhu ntij dkwame ngrensgeschille nme tverscheiden e omliggen­ degemeente nvoor ,behalv ewaa r deMar k descheidin gvormt . Overdi egren swa snie tt edisputeren ,maa rbi jd eander ekon ­ denzi jhu nplaatselij k Mimperialisme"late ngelden .Nuyts ' beschrijving geeftmeerder e geschillen over"paalscheydingen" . Daardoorwerde nd ebewoner sva nEtte nminde r gewaardeerd door hunnaburen ;d eno ghede nte ndag e geldende benaming "Ettense steilooren"stam twellich tui t dietijd . Ingrot elijne nvalle nd egrenze ntusse nEtte naa nd een ee n Rijsbergen-Princenhageaa nd eander e zijdesame nme td eplaat ­ selijkewaterscheidin g tussenMar k en ao fWeerijs .Hie re n daarloop td egren slang s eenwe g ofwaterloop ,e noo ki nso ­ ciaal-economischopzich tvorme n zijee nwerkelijk e scheiding. Hetnoordelij k deelva nd egren sme tPrincenhag eword tva nna ­ ture aangegevendoo rd ewestran d vanhe tLiesbos .Dez elij n werdreed s in126 7al sgren sgebruik tbi jhe tvaststelle nvan . 'hetgebie dwaarvoo rhe t "Hoevense charter"zo ugelden . Denoordelijk e grens- d eMar k- i sa lva nzee roud edatu me n stamt*uit1039 » toenStrije nverdeel dwerd .Dez egren sza lal ­ tijd duidelijkhaa rfuncti egeha dhebben .Nie talleen ,da tzi j gemakkelijkwa svas tt estelle ne nee nverkeersbelemmerin g vormde,maa roo kdoorda td eMar kme td edaarlang sliggend edras ­ sigegronde nee nwezenlijk e-scheidin gvormd e envormt .Oo kn u nogzij nd epolder slang s deMar k zeerdu nbehuis d eneers t sindskor ti se ree ngoed ebru gvoo rd everbindin gme t Zeven- 26. bergengebouwd .Restere nn uno gd e"beid estukke n grens,di e vand eMar knaa rd ehoger e grondenlope ndoo rdi tdunbevolk ­ tegebie dva ngraspolders .Hu nloo pza lbepaal d zijndoo rd e wedloopbi jd ebedijkin g dezergorzen .Toestemmin g daarvoor werdverleen d doord eHeren .Lig the tnie tvoo rd ehand » dat zijdi etoestemmin g gavenaa nbewoner sva nhe tdichtstbij ­ zijnde dorp?Daa ri n150 7d eZwartenber g aanJonkhee rEngel ­ bertva nEtte nte rbedijlcin gwer duitgegeve n ishe tbegrij ­ pelijk,da tno ghede n de oostelijke dijkva ndez e polderd e gemeentelijke grensvormt .I nhe tN.W .loop t degren seers t langsd eLaaks eVaar t envervolgen s langs denScheiloo pnaa r dehoger e gronden.I ngrot e trekken zaldi egren sme t dege ­ meenteHoeve nui the t jaar145 8stammen ,toe nda tgebie don ­ derBerge n opZoo mkwa m '.D enaa m "Kibbelvaart"doe td e nodigemoeilijkhede nverwachte n enNuyt svermeld t danook , datdez e grens ind e16 e eeuwettelijk emale ngewijzig d is '.

2. Grensontwikkeling Zoalsreed s ismedegedeeld ,bedraag t deoppervlakt eva nd e p gemeente Etten602 3h a ofwe l60,2 3k m .Hierui tvolgt ,da t indiendi t oppervlak de cirkelvorm zouhebben ,d eomtre k 27,51k mzo ubedragen .Dez ekorts tmogelijk e omtrek isuiter ­ aardgehee l ietsander s alsd eideal e omtrekva n degemeente , daarme nbi jdez elaatst e grootheid metplaatselijk e omstan­ digheden alsaanwezighei d enliggin gva nwater ,moeras ,ter ­ reinhoogten enander everkeersbe. 1emmerend e criteriarekenin g dientt ehouden .Vergelijk tme ndez e cirkelomtrek- 27,5 1k m - met dewerkelijk e omtrekva n degemeent evolgen s de"Histo ­ risch-Statistische Schetskaartva nhe tKoninkrij k derNeder ­ landeno pd eSchaa lva n1 :100.000 M danblijk t dezelaatst e 39k mt ebedragen ,zoda tme nal s grensontwikkeling hetcijfe r 1,42vindt .Di tblijk t evengroo t tezij nal she t gemiddelde cijfervoo rd e2 6bi jhe t onderzoek "betrokkengemeente ne n daardez e laatstevanui t hetoogpun t dergrensontwikkelin gbe ­ zienwillekeuri g gekozen zijn,ka nhierui t de conclusiegetrok ­ kenworden ,da td egemeent eEtte n in.di topzich t eenvri jnor ­ maalbeel dvertoont . 27. D-DELE NVA NHE TGEMEENTELIJ K TERRITORIUM Volgensd eVolkstellin g193 0dee lI "blz .7 2e n7 3kunne n devolgend e dorpen,buurtschappen ,enz ."binne nhe tterri ­ toriumde rgemeent e onderscheidenworden :(zi ekaar tI )

Bewoonde oorden (1): Aantalinwoners : BIU V. i.

Etten 1178 1723 2901 Palingstraat (gedeeltelijk) 38 41 79 Heul ( « ) 114 113 '22 7 Heike (st.Willehrord (ged.) 459 433 892 Hooge-!e nLag e Donk \ 175 '-,15 8 333 Geerstraat 56 56 112 Goorstraat 36 18 54 Slikgat 38 26 64 Haansberg 123 111 234 Sander 25 18 43 Slagveld 44 38 82 Baai 64 62 126 Leur 734 957 1691 Attelaken 117 98 215 Bremherg 141 119 260 Vaartkant 191 177 368 Hil 28 15 43 Neerstraat 72 55 127 Zandspui 53 48 101 Brakkenstraat 74 48 122 Klappenberg 85 102 187 Grauwe Polder 109 105 214 Zwartenherg 55 43 98

Verspreide huizen(2) : BuurtschapVossendaa l 124 109 233 * Vosdon k 102 104 206 w Zwartenherg 9 13 22 Onder Zandspui 28 19 47 " Vaartkant 14 17 31 " Bremherg 55 55 110 "Hi l 12 14 26 " Etten 65 64 129 MKlappenber g 11 10 21 •*Hooge -e nLag eDon k 13 12 25 Overige"verspreidehuize n(3 ) 87 73 160 TotaaltSttene nLeu r(N.B. ) 4529" 5054- 9583 28.

E. ZETELVA NHE T GEMEENTEBESTUUR De zetelva nhe tgemeentebestuu r ishe traadhui st e Etten.

P.ZETEL SVA N ADMINISTRATIE Dezetel sva nadministrati e zijneveneen s teEtte nge ­ vestigd.Nie tallee nda td eburgemeeste r inhe tgemeen ­ tehuiszetel tevenal s desecretarie ,doc hhie rzij nte ­ vensgevestigd :gemeente-ontvanger ,openbar ewerken ,ge ­ meentelijk electricitéitsbedrijfx ',alsmed e steun-e n werkverschaffing.Verde r isoo kd epoliti e inkom-Ette n gevestigd,evenal s debrandweer .Dez e laatste isteven s gestationneerd inLeur ,St.Willebrord ,Heu le nPaling ­ straat.

x)Di tbedrij f ispe r1 Jan .194 8doo rd eP.N.E.M .over ­ genomen. 29.

GEBRUIKTELITERATUU RVOO RHOOFDSTU KI I Bevolkinge nOppervlakt ede rGemeente nva nNederlan do p 1Januar i1940 .

Gommers,J.W.A . -Beschrijvin gva nRijsberge n- 1909 .

Vande rHoeven ,H . -Bijdrage nto td ekenni sde rGeschie - •deni sva nZunder te nWernhou t- 1920 «

Nuyts,P . -Beschrijving eva nd eVrijhey dend e HeerlijkheydEtten ,me tde nGevolge n endeAankleve nvandie n- + 1700 .

Taxandria -Tijdschrift .

Volkstelling193 0 -dee lI .

1)t.p .blz .3 0 2)t.p ."biz .5

3)Volkstellin g193 0- 4)ide m"blz .330 . deelI blz .332 .

5)ide m"blz .340 . 6)ide m"blz .332 .

7)Gommer s- blz .1 9e n2 0 8)v.d.Hoeve n- blz .34 8e n349 .

9)Nuyt s- blz .21 2- 214 ;10 )Taxandri a- 33 ejaargan g- 216- 220 . blz.95 -

11)Nuyt s- blz .46 . 30. HOOFDSTUK III HETPHYSISCH-GEOGRAPISC HMILIE U

A.BODE M a.Relie f Dehoogt eva nd eonde rEtte ngelege ngronde nloop t uiteenva n 12m + N.A.P .to t0, 6 m -N.A.P .(zi e kaart II). Hetlaagst e puntva nd egemeent e ligti n hetN.0. ,i nd eZwartenbergs e Polder.Dez e polder ligtgrotendeel sbenede nN.A.P. ,d eoverig e -alle n inhe tnoordelij k deelgelege n -polder sligge n meestaltusse n0 e n2^ -m + N.A.P .Verde rnaa rhe t Zuidenword t deliggin galleng shoger ,totda ti nhe t Z.W.tege nSprunde lhe thoogst e deel- hove n1 0m + N.A.P."bereik twordt .He tuiterst e Zuidenlig twee r ietslager ,daa rdi treed she tda lva nde n"Bijloop 11 vormt,wel kwatertj elate ri nd eA ao fWeerij suit ­ mondt.Ove rhe talgemee nblijke ndu sd egronde nnaa r hetNoorde n toea ft ehellen .Di tvla kword tonder ­ brokendoo rd edale nva nd eplaatselijk e zijstroompjes vand eMark ,hetgee n duidelijkui the tverloo pde r hoogtelijnen"blijkt .Kibbel -Laakse -e nBrands evaar t zorgenme thu nbijloopje svoo rgolvin gva nhe tter ­ reine nverlevendige n opdi ewijz e het landschapsbeeld.

Hetdee lva nd egemeente ,da tzic hbezuide nd eko mva n hetdor pLeu rbevind t enda tdu soverwegen dhoge rda n 2-£m + N.A.P .i sgelegen ,moe tto td e "hoge"gronde n gerekendworden ,waa rhe tovertollig ewate rva nnatur e afvloeit.He tnoordelij k deelva nd egemeent eval ton ­ derd e«»lage "gronden ,me tkunstmatig e afwatering.To t voorkor twa s degrondwaterstan d daarzodanig ,da tdi t polderlanduitsluiten d voorgraslan d bruikbaarwas .D e hogere grondenware n ookvoo rbouwlan d tebezigen , plaatselijk afgewisseldme tweilan d entuingrond . Dehoogt eva nd egron dblijk t ookgrot e invloedui tt e oefeneno pd everspreidin g derbebouwing .I nhe tgehel e 31. noordelijke endu slage rda n2 £m gelegen gebiedkom t -me tuitzonderin gva nd eko mva nhe tdorpj eLeu r- prac - tischgesproke ngee nbebouwin gvoor *Slecht s eenenke l huisstaa tlang sd ewe gLeu r- Zevenbergen ;he teigenlij ­ ke polderland isgehee lonbewoond .D ewoninge nvind tme n dus inhe tzuidelijke ,hoger e zandgebied.Voo rzove rd e concentraties alsagrarisch enederzettinge nopgekome nzijn , treftme nz eo pd erugge ntusse nd estroompjes ,zoal s dui­ delijkbi jHooge -e nLag eDon kblijkt ,maa rvoora lbi jko m Etten. Dezeblijk thoge rda nT i^ teligge ne nwe ldaar ,waa rd e grondenva ndi ehoogt ehe tvers t- al s eenru gvanui t Sprundel- naa rhe tNoorde ndoordringen, ,Slecht s enkelene ­ derzettingenkome nlang sd ewatertje svoor .He tzij nLeur , Vaartkant enHil ,di eechte rnie tal sagrarisch e centrage ­ groeidzijn ,maa rdoo rd emoernerin gzij nopgekomen ,wa t hunliggin glang sd evroeger eafvoerwege nva nd etur fbe ­ grijpelijkmaakt .

>.Geologisch e enagro-geologisch esamenstellin g Uitd egeologisch ekaar tblijkt ,da tt edie naanzie nd ebo - deuïva nd egemeent eEtten-Leu ri nhoofdzaa ki ntwe edele n ist esplitsen ,ee nnoordelij k enee nzuidelijk .D eschei ­ dingslijnhiertusse nloop t ongeveerOost-Wes te nwe lte n Noordenva nd eko mva nLeur .He tnoordelij k deeli salluvi ­ aal,he tzuidelij kdiluviaal , Inhe tnoordelij k overweegtd e jongezeekle i- i nd erege l metmee ro fminde rzee rfij nto tfij nzan dvermeng d -dik ­ kerda n8 dm .I nhe tuiterst eNoorde ne nNoordweste nvind t menlang sMar k enLaaks evaar tno gee nsmall estroo kbeekaf ­ zetting,di eui t overwegend fijne nmeesta lhumeu szan dbe ­ staat;he tkleigehalt e isbijn asteed s zeergering .He t zui­ delijk deelva n dezeholocen eformati eword t ingenomendoo r eenvri jbred e strook jongezeekle i terdikt eva n4 to t1 d m opveen .Vla kbi jLeu rlig tzelf sno gee nstukj emoerasvee n (dikkerda n5 d m- meesta lzee rzandi g -aa nd eoppervlakte , dochdi tlig t "beschut"tusse nd eplistocen e gronden.Dez e 32. iioloeeneveenformati evorm to flieve rvormd e eendee lva n hetNederlands e samenhangende laagveengebied inhe tWeste n deslands .Toe nd ebeschermend eschoorwa lo pettelijk eplaat ­ sentusse nd etegenwoordig e Zeeuwse enZuid-Hollands e eilan­ denwa s doorbroken,wer d ditdaarachterliggend e veenvoo ree n grootdee lvernield .Ho everde rnaa rhe tOoste n dest egerin ­ gerwer d deabrasiekrach tva nhe tbi jvloe de nvoora lbi j stormvloed binnendringende -e nbi je bwee rwegtrekkend ewa ­ ter.Hie rblee fhe tveen ,da ttege n dehoger eplistocen egron ­ dengevorm dwa s geheelgespaar d ofwer d slechts dooree ndun ­ nelaa gzeekle ibedekt . Beideverschijningsvorme n zijnno gbinne nhe tterritoriu mva n degemeent e Ettenaanwezig .D eveenlage n zijnreed svroe gi n exploitatie gebracht (zie ondergeschiedenis) .Va n derA a meldt inzij n"beschrijving "\oo r 'tjaa r1845 ? datd egron d vand eWestpolde rgrotendeel sbestaa tui tlag ewei -e nhooi - landen,waarva nvel ereed s zijne nander eno gworde nuitge - veend;d eveengron d ligt3 pal mto t5 pal monde rhe tmaaiveld » delaa gi s5 to t8 pal mdi k '. Ook ind eOostpolde rwer dtoe n moergevonde n ;.Omstreek si86 0zij n60-7 0h ai nd eWestpol ­ deruitgeveend ,di ei nd eProvincial eVerslage nnie tvermel d zijn.Slecht svoo rd e jarentachti g end e jarennegentig ,als ­ mede tijdens dewereldoorlo gv/orde nconcessie svoo rvervenin g vermeld -*'» Hetzuidelij k deelva nhe tterritoriu mva nd egemeent e bestaat overwegendui tplistocen e grond enwe lui tpraeglaciaa loude r danhe thoogterras .Di t isd eformatie ,waarui t dediluvial e zandgrondenva nwestelij k Brabant (bewestend elij nHooge - Zwaluwe-Alphen,d.i .du s tenZ.W . vanTilburg )overwegen dbe ­ staan» Hetzij nd ezandmassa's ,di e doord ediluvial e "oer­ stromen"werde nneergelegd ,D eafzettinge nva nkieze le ngro f zandwijze n opgrot e snelheid,terwij ld eleemlage nontstaa n moetenzij n opstiller e plekkeno fi nkommen ,waa rfijner e slibdeeltjeskonde nbezinken .Ho evlakke rechte rhe tland ,ho e geringerd estroomsnelhei dwer d ende st efijne r bestanddelen kwamen totbezinking .Daardoo rwer d hetlan dgeleidelij k opge­ hoogd,waardoo rd ewaterafvoe rwer d bemoeilijkt.Di twer d in 33. latertij dwee rd e"belangrijkst eoorzaa kvoo rhe tvorme nva n veeno pdi tfluviatie ldiluvium .D elage rgelege ndiluvial e zandgrondenzij nrelatie ffijnkorrelig ,waardoo rzi jee nvri j grotewatercapacitei t hebben,maa rteven smoeilij k doorlatend zijn.Da t"breng ti nverban dme t devlakk e ligging,o pvel e plaatsenee nonvoldoend ewaterafvoe rmede .Dez emee rlemig e grondenzij nechte rrijke raa nmineralen ,da nd ehoger egrof ­ korreligekwartszanden ,di esom s totzandverstuivinge n op­ waaiden '• Fabermerk t op ^:"He tmeest e zandva nBraban ti snie thumeu s endaardoo ri she tvochtvasthouden d vermogen inhe talgemee n betrekkelijk gering.D ekorrelgroott e istamelij kfijn ,di t isgunstige rvoo rhe tvasthoude nva nvocht ,maa rd ekan s op verdichtingneem t erdoortoe« 1.Volgen sd egeologisch ekaar t bestaathe t"praeglaciaa loude rda nhe thoogterras "ui t "over­ wegendfijnkorrelig ezande ne ndikwijl svett ekleilagen ,af ­ wisselendme tlage nva nmati g grofto tgrofzan d somsme t eenig grint".All eschakeringe ntusse nkle ie ngrin tblijke ndu s voort ekunne nkomen ,waardoo r dezekenschetsin gweini gprac - tischewaard eheeft ;nade ronderzoe k isda noo kzee rgewenst . Slechts openkel e plaatsenword t dit"praeglaciaa loude rda n hethoogterras "va nhe tzuidelij k deelva nd egemeent e door jongerebodemformatie s afgewisseld.Z ovind tme nlang sd e beekjes -Kibbel -e nLokkervaartje ,alsmed e inhe tOoste n langs deBrands evaar t- beekafzetting . Tenslottevind tme n langs dezuidgren sno genkel e strookjesnoerasvee n (dikteva n 0,5 totmee rda n2 0dm ;meesta l zeerzandig ;doo rontwaterin g enontginnin ggaa nd edunn eveenlage ni nhumeuz ezande n over), datvroege rva n grote economischebetekeni s isgewees t (zie onderhoofdstu k I)e nplaatselij k enkeleklein estuifzanden . Volgens degeologisch ekaar tzij nd everstove n zandenoverwe ­ gendzee rfijnkorrelig ,doc hbevatte noo kzee rklein esteen ­ tjes totc a5 m m grootte.Tusse ndi tstuifzan d end efijnkor ­ relige diluviale zandeni sgenerle i onderscheid opt emerken . Kriskras-structuuri szelde nzichtbaar .D e leemlagen,di eo p pl.m.1- |m dieptebeginnen ,zij neconomisc hva nbetekenis , daarzi jd egrondsto f leverenvoo ree ntweeta lsteenbakkerije n (beideaa nd ewe gRoosendaal-Bred agelegen) . 34. Bezietme nd ebetekeni sva nd egron dvoo rhe tagrarisc hbe ­ drijf,da nka ni nd e eersteplaat s opgemerktworden ,da td e grondva nNoor dnaa r Zuidalleng s "lichter"wordt ,I nhe t noordelijk deeltref tme nkleihouden d zandaa nme t20-25 $ klei,i nhe tmiddelst e deel,ron d deko mva nEtte ni sdi t overgegaan inzwar e zandgrond,da t opzij nbeur twee ri n 't Zuideni nlicht ezandgron d overgaat.Plaatselij kkome nzelf s stuifzandenvoor ,di e echterbebos t zijn.Word the tbo sech ­ tergerooi d enleg tme ne rbouwlan d aan,da ntreedt ,naa rd e ervaringleert ,veela lwee rverstuivin gop .Di thang tuiter ­ aard ookme t destructuu rva nd egron d samen.I ndi tzuide ­ lijk deelvind tme n overwegend korrelstructuur,di edoo rho ­ gerhumusgehalt e teverbetere n is.E- estukke nme td egrofst e structuurzij nda noo kto tbo s genaakt..I nhe tnoordelij k deele nron d deko mva nEtte ni sde -structuu raanmerkelij kbe ­ ter,daa rz emee rkruimeli g is.Doo rhe tvoorkome nva nmee r kluiteni snie tallee nd eluchtcirculati egunstige re nver ­ krijgtme nee nbete rzaaibed ,maa rdoo rd egroter ecapillai ­ rewerkin gi sd egron d ookbete rwaterhoudend *D ezuurgraa d vand eonderzocht e gronden (zie grafiekAl )lig ttusse n4* 3 en7,2 ;hi ji sgemiddel d ongeveer5,7 «Ove rh-a talgemee n 7^ verdient eenzwa k zurereacti e bijzandgron d devoorkeu r y; andersword t dekan s cpalkalisch e ziektent e groot.Dez e zwak zurereacti ebestea tbi jee np H va n6 '.D emeest e grondenverkere n àvz indi xopzich ti ngunstig e toestand,a l stellen develschillend e gewassen zeeruiteenlopend e eisen aand ezuurgraa d van degron d "'.Daarbi jdien tnie tui the t oogverlore n teworden ,da the tkleigehalt e bijd enoordelij ­ ker gelegen grondenalleng shoge rwordt ,Kleigronde ndiene n O\ alsrege lgehee lme tkal kverzadig d tezi;j2 „ «I nd eWest ­ polderblijk thieraa n echteree nzee rgroo t tekortt ebestaan » daard everzadigingsgraa d erto t4 0i sgedaald I Indi tto t voorkor tuitsluiten d alsgraslan d gebruikte gebiedblijk tme n dusdoo rextensiev e cultuurhe tuitlogi^i^sproae si nd eloo p der jarenwe lzee rve r tehebbe nlat^ .voortsehrijder. J Bijla ­ tereonderzoekinge nblee kd ezuurgraac .-io giet slage rt elig ­ genda nhierbove nvermeld ,zoda trui m 'i*hfelf tva nd eonder ­ zochtemonster st elag e cijfersvertoonden, , 35. Tenaanzie nva nhe thumusgehalt e (zie grafiekA2 )lope nd e grondenva n2-27 $uiteen .Percentage shoge rda n11, 5kome n echtersporadisc hvoor ,he tgemiddeld e"bedraag tda noo k slechts 5,07.Zandgron d noemtme nhi jenkel eprocente nhu - musarm eneers thi j10-15 $humusrij k °'. Deklei -e nzavel - grondenhebbe nechte ralgemee nee nlaa ghumusgehalt eva n slechts enkele procenten,doc hhe tpercentag e organische stof,da t"bi jdez egronde n gemetenwordt ,beva tda noo khu ­ muse nnie t- zoal s"bi jander e grondenvaa khe tgeva li s- daarnaastallerle iweini gvergan eplantendele n '.Neem t meni naanmerking ,da td egronde nva nEtte ndeel s"zware " zandgronden zijn,da nka nhe tgevonde n percentage humusdu s nietzonde rmee ral s "laag""beschouw dworden ,doc hmoe teer ­ deral s "vrijnormaal "gekenschets tworden .

Overd egraa dva nverwerin g zijngee ncijfer saanwezig . Alleenka n opgemerktworden ,da td everwerin g inhe tzuide ­ lijkdee lsnelle rza lzij nda ni nhe tnoordelijk .Voo rd ei n hetnoordelij k deelno g aanwezigeveenlage nka n"bi jdroogt e infiltratienodi gzijn ,daa rdez elage n anderskunne ngaa n "verkurken",waardoo rd ewatercirculati e ind egron d geremd wordt.Daaro m dienthe twate rto taa nd e"bovenkan tva ndi e veenlagen testaan .Inlate nva nwate r isi nhe tnoordelij k deelmogelij k (zieonde rhydrografie) .Le tme n tenslotteno g ophe tfosfaat-gehalte ,(zi egrafie kA3 )da nka n tedie naan ­ zienopgemerk tworden ,da td etoestan d dergronde nminde r florissant is.Nie tminde r dan40,1 $de rmonster swa sonvol ­ doende,16,8 $zelf sslecht ,24,7 $"bijn avoldoende ;bi jslecht s 12,6$wa s dekwalificati e "vrijgoed "va ntoepassing ,zoda t 5,8$ "goed"was .voora ln a delaatst e oorlogblijk t eengroo t tekortaa nfosfaa t enkali .Zulk skom t totuitin g ind elage ­ reopbrengstcijfer s (o.a.bi jaardappelen )e nwe lvoora lbi j hetbouwlan d opd ekleigronden .Bi jdez e gegevens - P-toestand, pH-geta l enhumuspercentag e- dien twe lgele tt eworde n ophe t feit,da tzi jster konde r invloedva nmenselij k ingrijpen staan.Ove rd e"natuurlijke "geschikthei d ofongeschikthei dva n degron dzegge nzi jdu snie tveel .E rmoe tno gworde nopge ­ merkt,da tplaatselij k zg.schurf t optreedt.Dez ebenede nploeg - diepte gelegenhard e enondoordringbar e oerlagenbelemmere nd e 26. afwatering.Doo ree ne nande rloop td ekwalitei tva nd e grond plaatselijkster kuiteen .

B.KLIMAA T Indienme nn awi lgaa no fhe tlocal eklimaa tva nd ege ­ meente Ettenno gva n"bijzonder emaatschappelijk e"beteke ­ nis is,da ndien t onderzocht teworde no f ditlocal e kli­ maataanmerkelij kverschil tva nhe ti non slan dalgemee n heersende.Hoewe ldi tlaatst euiteraar dmoeilij k isaa n tegeven ,ka nme n ditdoe ltrachte nt e"bereike ndoo rver ­ gelijkingva n degegeven sva n destation s Oudenbosch, Bredao fGinneke nme t dieva nD eBilt ,He t gemiddeldeva n de"beid eeerst e stations tochza ld et eEtte nheersend e toestandvri jzuive raangeven ,daa rhe t tussen"beid ewaar - nemingspunteni sgelege ne nrelie f e.d.gee nbijzonder e plaatselijke afwijkingendoe nverwachten . Letme nda nallereers t opd etemperatuurverhoudingen ,dan ^ geeftonderstaand e tabeldaari n globaalinzicht :

Ware gemiddelde dagtemperaturen ingrade nCelciu s 11) 1901-1930 "Jan^ Febr. Maart April Mei Juni DeBil t 27T 2,5 4,9 7,8 12,4 14,8 Oudenbosch 2^6 3,0 5*2 8,0 12,4 14,5 Breda ' 2,6 2,9 5*3 8,2 12,8 14*8

Waregemiddeld e dagtemperaturen ingrade nCelciu s 11)

1901-1 93 0 «Juli Aug. Sept. Oct". Höv\. Dec. «Jaar DeBil t 16,6 16,0 13,6 9,6 5,0 2,9 9,0 Oudenbosch MJUI 16,0 13,6 9,7 9.7 5,2 3,3 9,2 Breda !£& 16*2 3-3'»^ 9*6 5,2 3,2 9,3

Degemiddeld e jaartemperatuur zbj. teEtte nongevee ri'" ' G hogerzij nda ndi et eD eBilt ,hetgee nveroorzaak t zal wordendoo rd eiet szuidelijke r ligging.Di ttemperatuur ­ verschilblijk t ooki nd ediTersf .maande naanwezi g te KI;!^. inhe tzomerhalfjaa rvervlak th- %sa'^e rmeer .Speciaa l Oudenboschblijk tee ngeprononceerde r zeeklimaatt eheeo^a . 37. danD eBilt ,he tverschi l tussenwarmst e enkoudst emaan d immers"bedraag tvoo r de eerste plaats 13.9°C ,voo rD eBil t 14,3;Bred aheef t eendergelij k cijfer (14,3)» Ditduide ­ lijker zeeklimaat"blijk too kwannee rme n leto pd egemiddel ­ de dagelijkse maxima,minima ,e nschommeling ,dez e"bedragen : I9OI-I93O Jan. Febr. Maart April Mei Juni Gemiddelde dagelijksem i axima 12) DeBil t 4,9 6,, 0 9,3 12,8 18,1 20,3 Oudenbosch 5,2 6.A 9,4 12,7 17,6 19/1 Breda 5,3 6;,6 10,0 13,5 18,9 20,f i

Juli j toxg • Sept.Oc t . Nov. Dec. Jaar DeBil t 21,9 21 ,3 18,» 9 14 ,0 8,2 5,4 13,4 Oudenbosch 21,2 20 ,6 18,, 3 13 ,8 8,4 5,7 13,2 Breda 21,8 21 ,5 19,, 1 14 ,4 8,5 5,7 13,8

1901-1930 Jan. Febr. Maart April Mei Juni

Gemiddelde dagelijkse minima 13) DeBil t -0, 2 - 0,, 4 1,4 3,5 7,5 10,2 Oudenbosch 0,2 o,,2 1,8 3,8 7,7 10,2 Breda 0,2 o,,2 1,9 4,0 7,7 10,2

Juli j \ug,» Sept; .Oct , . Nov. Dec. Jaar

DeBil t 12,2 11 ,8 9,, 4 6 ,1 2,2 0,6 5,3 Oudenbosch 12,3 11,, 9 9, 6 6 A 2,5 10 5,6 Breda 12,5 12 ,0 9, 5 6. ,1 2,5 1,1 5,7

I9OI-I93O Jan. Pebr. Maart April Mei Juni

Gemiddelde dagelijkses < shommeling; 14) DeBil t 5,1 6,, 4 7,9 9,3 10,6 10,3 Oudenbosch 5,0 6,, 2 7,6 8,6 9,9 9,3 Breda 5,1 6,, 4 8,1 9,5 11,2 10,3 38. 1901-1930 Juli Aug. Sept.,Oct. •Nov. Dec. Jaar Gemiddelde dagelijkses chommeling ' DeBil t 9,7 9,5 9,5 7,9 6,0 12 8,1 Oudenbosch 8,9 8,7 8,7 7,4 5,9 4,7 7,6 Breda 9,3 9,5 9,6 8,3 6,0 4,6 8,1

Hierblijk tweer ,da td etemperature nvoo rEtte nwa thoge r zullenligge nme t dezelfdevervlakkin g ind ezomermaanden . Speciaald edagelijks e schommelingblijk t teOudenbosc hgerin g te zijn (zeeklimaati)."D etemperatuu r teOudenbosc hi sbetrek ­ kelijk laag,zoowe lwa t deminim aal sd emaxim a enhe tdagge - middelde betreft.D e lagemaxim a zoudenaa n deninvloe dva n het omringende geboomtekunne nworde ntoegeschreven ,d elag e minima zijnwellich t toet eschrijve naa nd ebeschutt e ligging, gedeeltelijkwellich t ookaa nd edonker ekleu rde rhut ,di ed e IK) nachtelijkeuitstralin gbevorder t J--"w.Plaatselijk e omstandig­ hedenblijke ndu swe lva nbetekeni s tezijn . Datd egrootst e dagelijkse schommelingen inMe ivoorkome ni s eengevol gva nhe tfeit ,da tdi emaan d dehelderst e isme tho ­ gezonnestan d "',i nDecembe rvind tme nd elaagst e zonnestand eni se rd esterkst ebewolking ,du szij nd eschommelinge n dan hetgerings t ''17.Le} tme n opd e gemiddeldemaandelijks e enjaa i lijksemaxim a enminima ,alsmed e opd eabsolut emaxim a enminis c danblijke ndez e tebedragen :

I9OI-I93O Jan. Febr. Maart April Mei Juni

-1o \ Gemiddeldemaandelijks e en jaarlijksemaxim a ' DeBil t TZJ75 11,6 16,4 20,5 27,2 28,6 Oudenbosch 10,7 11,9 16,7 20,8 26,7 27,8

Gemiddeldemaandelijks e en jaarlijksemaxim a ' I9OI-I93O Juli Aug. Sept.Oct . Nov. Dec^Jaa r DeBil t 29,7 28,7 25,820, 1 14,2 11,331, 8 Oudenbosch 29,1 28,1 25,6 20,0 14,5 11,431, 3 1901-1930 Jan. Febr. Maart April Mei Juni

Gemiddeldemaandelijks ee njaarlijks eminim a *' DeBil t -8, 2 -7, 7 -4, 7 -2, 6 0,6 4,2 Oudenbosch -7,6 -7,1 -3,7 -1,5 1,3 5,1

Gemiddeldemaandelijks ee njaarlijks eminim a 19) I9OI-I93O Juli Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Jaar DeBil t FTo" 6,5 3,4- 0, 9 -4, 5 -7, 3 -11, 6 Oudenbosch 7,3 7,4 3,8- 0, 5 -4, 2 -6, 8 -10, 8

I9OI-I93O Jan. Pebr. Maart April Mei Juni

Absolutemaxim a 2' 0 ) DeBil t 13,0 18,4 21,8 26,4 33,6 33,3 Oudenbosch 14,1 17,2 22,2 25,5 33,8 36,1

Absolutema a :ima 20' ) I9OI-I93O Juli Aug. 1 Sept. Oct. Nov. Dec. Jaar DeBil t 35,6 35,0 31,2 26,7 19,3 13,8 35,6 Oudenbosch 34,7 34,7 31,9 27,8 19,2 14,3 36,1

I9OI-I93O Jan. Pebr. Maart April Mei Juni Absoluteminim a ' DeBil t -14, 9 -20, 0 -11, 9 -5, 8 -3, 7 0,7 Oudenbosch -15, 0 -18, 2 - 9,6 -5, 2 -0, 7 1,4 21) Absoluteminim a ' Dec. Jaar I9OI-I93O Juli Aug. Sept. Oct. Nov. DeBil t 3,2 T7X -0, 1- 7, 8-14, 4 -16,1 -20, 0 Oudenbosch 3,3 4,5 0,0- 6, 1-11, 8 -15,0 -17, 8

Hieruitblijkt ,da td etemperature nva nOudenbosc hove r* t algemeeniet shoge rzij nda ndi eva nD eBilt ,hetgee nuiter ­ aarddoo rd ezuidelijke rliggin gverklaar dka nworden ,maa r bovendienda td everschille ntusse nd euiterste noo kgeringe r zijn,wa ti nverban dme td enabijhei dva nzeearme ngebrach t 40. dientt ev/orden .D eWintertemperature ntoc hva nOudenbosc h zijnove r 'talgemee nhoge rda ndi eva nD eBilt ,terwij ldi t hijd ezomertemperature ndoorgaan snie tz oduidelij knaa r vorenkomt . Ditblijk too kui td evolgend e tabel,di ed ehoogst ee nlaag - 99\ stemaandgemiddelde naangeef t '. Maanden Jan. Febr.Maar tApri l Me:j. Juni Juli Aug. Utrecht- 6,2 6,8 8,1 12,7 17,8 20,8 22,321, 7 DeBil t 1916 1867 1882 1865 1868 1858 1852185 7 1849- -3,3 -5,3 0,7 6,5 10,6 13,5 15,415, 1 1916 1850 1855 1853 1903 1902 1916 1907191 2

Ouden­ 6,6 6,6 8,3 12,3 15,6 18,8 20,8 21,4 bosch 1905 1916 I914 1912 I894 1911 1896 I9II I9II 1894- -0,6 -3,4 3,5 6,7 10,2 13,0 15,3 15,2 1916 1897 1895 1900 1903 I902 lgö6 1907 1912

Ma a nd e n Sei z0 e n en Sept.üct . Nov. Dec. Wi. Le. Zo. He. Jaar

Utrecht-18, 112, 5 9,5 7,3 5,2 12,0 20,4 12,311, 3

DeBil t ,R

Ouden- 17,512, 6 9,1 6,2 5,4 10,8 19,5 12,011, 2 1895190 6 1913 3J12 1916 Ï9Ï3 1911 1913 1911 1894- 11,7 7,2 2,5 -0,4 0,0 8,4 15,8 8,5 9,3 1912190 5 1896 1899 1895 1900 1916 1905 \^ 41. Hierbijdien twe l inaanmerkin ggenome nt eworden ,da td ewaar ­ nemingsperiode voorOudenbosc haanmerkelij kkorte ri sda ndi e voorD eBilt .O meni ginzich tt everkrijge n ind emogelijkhei d vanhe tvoorkome nva nnachtvors t ishe tvolgend e staatjein ­ structief: Aantaldage nme t temperatuur -minim ava nO enlager ,i nd e jaren 199 1 - 19 2 5 23J April ,"Me i ,sept * ,Oct . Oct. "Totaal*

DeBil t 131 12 85 229 Oudenbosch 106 8 60 174 Breda 110 5 64 179

Hieruitblijk tduidelij k degunstige rpositie ,di eEtte nte n opzichteva nD eBil tinneemt ,ee nfactor ,di euiteraar dvoo r detuinbou wva ngrot e practischebetekeni sis .Z oi she ti n deboomgaarde n slechts 2-3nachte npe r jaarnodi g omd ebloe ­ semsdoo rroke ntege nvors t tebeschermen .D egunstig eplaat ­ selijke toestandblijk t ookal sme nd eeerst ee nlaatst eda ­ tumva nhe t optredenva nvors tnagaa t 4' ind e jaren188 4- 1929: Eerstevors t gem.datu m vroegste dat. laatstedat . DeBil t 25Oct .+1 2 d.2 5Sept .190 62 3Nov .191 3 Oudenbosch 26Oct .+1 0 d. 3Oct * 19021 7Nov .I9I O Laatstevors t gem.datu m vroegste dat.laatst edât. ~

•"'• • • m • ••• • !• • • 1 ii —mi • •••—.* ••.!•• 11 » ^wm-mm/HÜmm »• f —•!•!• n—••—•••• .n ••—•^——^»*—•••»• • • n———«— DeBil t 26Apr .+ 9d .2 9Maar t191 42 4Me i 1905 Oudenbosch 19Apr .+1 2 d.1 4Maar t192 02 0Me i 1900

(Hetachte rd egemiddeld edatu mvermeld e aantaldage ngeef t aan,hoevee ld everschillend e datumsgemiddel d daarvanafwij ­ ken) . Ook deaantalle nvorst -e nijsdage nzulle nt eEtte ngeringe r inaanta lzij nda nt eD eBilt ,zoal sblijk tuit : 42. Gem.aanta lvorstdagei i(me tmin.-temp .benede n0 °C )2 -^ I894-I929Sept .Oct .Nov .Dec .Jan .Febr .Mr tApr .le i JuniTot .

DeBil t 2,8 9,8 13,516, 115, 112, 24, 4 0,5 - 74,4 Oudenb. - 2,4 9,512,515,214,310,54,2 0,3 - 68,9 Breda 1,7 8,111, 314, 611, 410, 04, 4 0,3 61,8

Gem.aanta l ijsdagen (metmax.-temp .benede n0 °C ) ' DeBil t 0,3 2,8 3,7 1,8 0,1 8,7 Oudenb. 0,5 2,7 3,2 2,2 0,1 1894-1929 8,7 Breda 0,1 2,9 3,6 0,3 - 6,9

Hetaanta lijsperiode n isva ngrot ebetekeni svoo rhe tverkeer , speciaalvoo rda tt ewater .I ndi topzich tblijk t Oudenbosch erwee rgunstige rvoo rt estaa nda nD eBilt . Aantalijsperiode nva nverschillend e duur,i ndage nI9I6-I92 8 ' 27}

Aantal.p, Ä- D^1+Oude n Aantal_. _-0.5-1 +Oude n Aantal_ -041+Ouden - dageii ne S11X bosch dagen ne iJirD bosch dagen ne ±sirü bosch

1 5 6 10 1 1 25 — 1 2 2 3 11 - 1 26 1 — 3 1 1 12 — 1 Tot. 185 157 4 3 1 15 1 — 5 2 1 16 1 - 6 — 2 17 1 — 7 1 - 18 - 1 8 — 1 19 — 1 21

Tenslottevolg thie rno g eenstaatj eva nhe taanta lzomers eda ­ gen (métmaximu mbove n25 °0 ) .. I894-I929 Apr. Mei Juni Juli Aug., Sept. Oct. Tot. DeBil t 0,1 2,7 4,2 6,4 3,8 2,0 0,1 19,3 Oudenbosch 0,1 2,2 3,2 5,8 3,2 1,8 0,1 16,4 Breda - 3,6 5,4 7,0 6,6 2,7 0,7 26,C Opvallend hierbijis ,da tove rzo' ngering e afstand alsva nOu ­ denbosch totBred a tochaanmerkelijk everschille n opkunne n tre- 43. den.Toc hza lhe t"betreffend eaanta ldage nt eEtte ngrote r zijnda nda tva nD eBilt ,daa rd edaa rheersend etoestan d meerovereenkoms tme tdi et eBred ada nme tdi et eOudenbosc h zalvertonen .D enachtvorste nblijke nvoora li n* tzuidelij k deelva nd egemeent eschad eaa nt ekunne nrichten .Nie tal ­ leen,da td ehave rerva nt elijde nheeft ,doc hspeciaa ld e aacrdbeiene ndaarva nvoora ld evroeg esoorten .Dez e"bevrie ­ zendaa rnie tzelden ,terwij lz eo pd elager ee nleemhouden - degrond ,alsmed ei nd epolders ,gespaar d"blijven .Da td e vorstvoora li nhe tzuidelij kdee lschad eaanrich tza lbehal ­ vedoo rd ehoger eliggin goo kdoo rd egroter euitstralin g vandez egronde n(uiteraar dspeciaa ltege nd emorgen )veroor ­ zaaktworden . Nahe tbezie nva nd etemperatuu rdien tme nbi jee nbesprekin g vanhe tklimaa tzij naandach tt evestige no pd edaarme ecau ­ saalsamenhangend efactoren :luchtdru ke nwind .Daa rd elucht ­ drukzel fva nweini gmaatschappelijk ebetekeni si ska nme n zichbeperke nto tee nbesprekin gva nd ewind .Te naanzie nva n dewindrichtin ge n-krach tvolg ehie reers the tjaargemiddeld e (per100 0waarnemingen ) DE BI LT29) •VL I S S IN GEN29' Bichtin g Frequentie Kracht Frequentie Kracht

N 94 2,7 95 2,6 NO 109 2,6 117 2,8 0 75 2,4 104 2,7 20 97 2,5 66 2,5 Z 153 2,9 140 3,3 ZW 191 3,0 189 3,6 w 144 2,9 175 3,4 NW 121 2,7 101 2,8 S 16 13 OUDENBOSCH 29a) Richting Frequentie Kracht Richting Presentie Kracht N 54 2,3 zzw 71 3,6 MO 33 2,5 zw 140 3,6 NO 89 2,5 wzw 50 3^6 ONO 40 2,8 w 92 3,2 0 43 2,4 ' WNW 40 31)3 ozo 24 2,5 NW 74 3,1 ZO 64 2,5 NNW 41 2't9 zzo 40 3,0 S 28 2 77 3,1

Hoogstwaarschijnlijk zullen dus ook te Etten de krachtige Z.W. winden de grootste frequentie vertonen. Wat de versprei­ ding van deze richtingen over de maanden van het jaar betreft, wordt in de volgende tabel slechts de overheersende windrich­ ting genoemd •* '. •Jan' . Febr. Mrt April'Mei Juni Juli

De Bilt Z Z z Z N N Z W z w W 0 w W w Vlissingen Z z w w N w Z w z z z N W w w w 0 Oudenbosch 30a) z z z N N N z w w w 0 0 W W"

Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Jaar

De Bilt Z z z z Z Z w w z z Z W w w w Z Z Vlissingen z z z z Z W w z z z z en Z w w w w W 30a) Oudenbosch z z z z z z - w w w w w W 45- In 'tvoorjaa rzulle nzic hoo ki nhe tstudiegebie d N.0.win ­ dendoe ngevoelen ,di e doorhu ndroogt e enkoud e deplanten ­ groei'belemmeren .D e overwegendwestelijk e zeewindenveroor ­ zakenee n"betrekkelij kgrot ewindsterkte .I nd ekuststree k kand eboomgroe izic hslecht sme tmoeit ee nda nno gvaa kal ­ leeno p"beschutt eplaatse ntege nd ewin dhandhave ne nver ­ toonti nzij neenzijdig e groeiduidelij kd espore nva nd e zuidwestelijke zeewind- *' .I nd ete nWeste nva nEtte ngele ­ gengemeent eRukve nkome nzee rvee lstui fzande nvoor ,di e menreed s invroege reeuwe ndoo raanplantin gva nberkenhou t trachtte tebeteugele n^ '.Va nze ea fneem td ewindkrach t landwaarts snela fdoo rwrijvin g en"begroeiing . Opee nafstan dva n5 0k m ishi jz ogerin ggeworden ,da tva n DeBil tto taa nBerlij nzic hee ngebie duitstrek tme t vrij­ welgelijk e gemiddeldewindsterkte ,terwij ld eafwijkinge n meerbepaal dworde ndoo rlocal egesteldhei d damdoo rd eaf ­ standto td eze e• "' .Dez eafnam eva nd esnelhei dkom too k totuitin g inhe tvolgend e overzicht •':

Gemiddeldewindsnelhei d inmeter spe rsecunde . Jan. Febr. ffirt April Héï juni «ruil

DeBil t 4,8 4,6 4,5 4,3 3p8 3,6 3,5 Vlissinge n 6,6 6,1 5,7 5,5 5,0 5,1 5p3'

ÂUg. Sept. Oct. Now Dee* 3"aar~

DeBil t 3,5 3,5 3,8 4,3 4,7 4,1 Vllssingen 5,6 5,4 5,9 5,9 6,5 %1

Hieruitblijk ttevens ,da ti nhe tzomerhalfjaa rd ewind ­ krachthe tgerings t is,hetgee nd eplantengroe i slechts tengoed eka nkomen ;i nhe tvoorjaa rblijke nd eda nveel ­ alvri jkrachtig ewinde nschad eaa nd egewasse nt ekunne n veroorzaken.Z okom the tda nwe lvoor ,da the tuitgestrooi ­ dezaa dverstuif dwordt ,speciaa l inhe tzuidelij k deel, waarvee lkorrelstructuu rvoorkomt ,heef tme nlas tva nd e wind.Daaro m zijnenkel eva ndi epercele nbebost . 46. Wanneerme nd eneersla g "beziet,da n isnaas td etotal ejaar ­ lijksehoeveelhei d voorald everdelin g overd emaande nva n het jaarva n"belang .Di tblijk tui t hetvolgend estaatje ; Gemiddeldehoeveelhede nneersla gi nm m J^/ Jan.Fébr .Mr tApr .Me i JuniJul iAug .Sept .

Utrecht 57 44 50 TS 52 61 79 88 70 Oudenboseh 49 38 48 46 48 64 71 21 60 Ginhëken 56 44 48 46 47 60 76 81 64

Oct. Nov. Dec .Wi . Le. Zo. He. Jaar

Utrecht 77 64 72 173 148 228 211 760 Oudenboseh 71 62 64 151 142 210 193 696 G-inneken 70 62 69 169 141 217 196 723

De totale jaarlijksehoeveelhei d zalvoo rEtte nrui m70 0m m "bedragene nza ldu saanmerkelij kminde rzij nda ndi evoo rU - trecht.D eZ.W .win d zal,wannee r zebi jBerge no pZoo mreed s betrekkelijkvee lwaterdam pverlore nheef tdoo rhe trelie f terplaats enie tnogmaal sto tstijge ngedwonge nworden ,waar - .doorhe tregencijfe r aand elag ekan tblijft .Augustu s ishe t regenrijkst,voora ldoo rd eda noptredend ewarmtccr/>•eder s^ , hetvoorjaa ri she t droogst,wa tme t dewindrichtin g samen­ hangt.I nFebruar i (watvoo rOudenbose hgeldt )s ieel td elag e zeetemperatuur eenro l ^''. Hetnagaa nva nd everdelin gva n deneersla g overd eure nva n dage nnach t (waarvoor slechts cijfersva nTilbur g tendien ­ stestaan )i shie r onnodig.Va nmee rbetekeni s zijnd eklein ­ stehoeveelhede nneersla g permaand ,di e inonderstaand e ta­ bel 3°/ vermeldzijn . Kleinste hoeveelhedenneersla g permaan dme tjaartal . Jan.Febr .Mr tApr« ,Me i JuniJul iAug .Sept . Utrecht 10,1 3,912, 8 0,5 6,4 6,6 6.5 15,2 8,8 jaar 1861189 0185 4189 3 1857189 9188 5189 9186 5 Oudenboseh 19,7 3,2 14,0 1,4 8,5 14,014, 719, 8 4,8 jaar 1889189 0189 9189 3 1896189 9190 4191 1189 8 Breda 18.0 2,5 7,0 0,0 5,1 10,413, 112, 1 0,0 jaar 2g§ 1896189 9186 5 1896189 9190 4191 1186 5 47. Kleinstehoeveelhede nneersla gpe rmaan dme tgaarta l

Oct. Nov. Dec. Vi. Xe. Zo. Hè. Jaar utrecht 2,6 4,4 5,0 59,4 46,4 59,6105, 4488, 6 jaar 1861 1853 1890 1861 1893 1887 1858 1857 Oudenbosch 5,0 21,0 6,7 62,8 39,7 71,3 99,5518, 7 jaar 19O8 1900 189O 1891 1893 1899 1900 1904 Breda 11,4.13, 2 4,7 50,5 30,6 79.5 97,4432, 0 jaar 1864 1871 I89O I89I 1875 1899 1898 1904

Weliswaarblijk tOudenbosc hee n"betrekkelij klag egemiddeld e jaarlijkseneersla gt ehebben ,doc hdaa rstaa ttegenover , dati nhe tdroogst ejaa rtoc hno grui m50 0m mneersla gviel , hetgeenaanmerkelij khoge ri sda nd ecijfer svoo rUtrech te n Breda,hoewe ldi tuiteraar dbi jdez eextreme noo kee ngevol g kanzij nva nd ebetrekkelijkekort ewaarnemingsperiod ebi j Oudenbosch.D emaanden ,waari nd egrootst edroogt evoo rka n komenblijke nt ezijn :Februari ,April ,Mei ,September ,Oc ­ tobere nDecember .Speciaa ld edroogt ei nApri le nMe ika n schadelijkvoo rtakke nva nhe tagrarisc hbedrij fzijn. ,hoe ­ welove rhe talgemee nee nwa tdroo gvoorjaa rwe lgewaardeer d wordt.Daarnaas tdiene noo kbezie nt eworden : Grootstehoeveelhede nneersla gpe rmaan di nm mme tjaarta lJ? y Jan. Fetr, MaartApri l Mei Juni Juli Aug.Sept » Utr. 112.2122, 5138, 6126. 5131* 8146, 9194* 5192, 8189, 4 jaar I9O6 1893 1914 1903 1869 1927 1865 1917 1918 Oüdenb. 97,8 78,8104, 8108, 2124, 3135, 4165, 6179, 2167, 9 jaar 1906 1893 1914 1903 1923 1927 1888 1905 1925 Ginneken124, 5103, 0134, 4112, 6125, 5173, 7188- ,7187, 1156, 3 jaar 1915 1915 1914 1903 1906 1927 1865 1870 1925

Oct. Nov. Dec. ¥i. Lé. 'Zo. He. Jaar

Utrecht 215,4 141,9 171,1 307,8 250,6 387,3 391,0 987,7 jaar 1852 1930 1925 1915 1903 1865 1852 1852 Oudenbosch 189,0 131,3 137,3 249,0 212,3 355,5 379,6 986,6 jaar 1929 192.8 1925 1926 1906 1894 1930 1930 Ginneken 151.9 147,6 141,6 330,7 232,7 419,4 338,5 1018,0 jaar 19O5 1930 1919 1915 1916 1905 1930 1905 48. Ookhie rdoe tzic hwee r demoeilijkhei d vand ekort ewaar ­ nemingsperiode bijOudenbosc hvoor ,waardoo r onderlinge vergelijkingva nd estation sachterweg e dient teblijven . Degrot ehoeveelheden ,di ei nnajaa re nwinte rvoo rkun ­ nenkomen, levere n grotemoeilijkhede nbi jd eafwatering . Hunabsolut ehoeveelhei dword tweliswaa rvaa k doordi eva n dezomermaande n overtroffen,doc hda n isverdampin g enver ­ bruik doorplante nvee lgróter ,zoda t daardoorhe twaterbe - zwaargeringe r is.He tbezwaa rva n ongelijkewaarnemings ­ reeksen geldtoo kvoo r de "grootstehoeveelhede nneersla g perdag" ,z eka nda n ookallee nal saanvullin g opd evorig e tabelbezie nworden . Grootste hoeveelhedenneersla g perda gme t jaartale ndatu m Jan. Febr. Maart April Mei Juni

Utrecht 46,2 35,0 27,5 33,4 34,3 47,5 jaar 1918 1869 1914 I890 1856 1930 datum 26 16 13 9 31 28 Oudenbosch 25*7 26,2 31,9 30,3 40,8 62,9 jaar 1918 1903 1918 I903 1923 I9II datum 16 28 20 25 29 4 Breda 29,5 24,5 22,3 30,5 36,1 56,5 jaar 1912 1903 1913 1903 I9O6 1917 datum 28 17 25 25 8 7 Aug. Sept. Oct. Nov. Dec. Juli Utrecht 41,6 74,3 43,7 38,5 39,0 42,0 jaar 1879 1875 I892 1852 1890 1870 datum 22 9 20 26 24 20

Oudenbosch 41,9 43,1 32f5 37,7 29,1 29,7 jaar 1910 1917 1914 1929 1930 I89I datum 1 1 13 9 3 14 Breda 41,0 71,0 42,7 48,5 25,9 35,0 jaar 1917 1907 1908 1929 1921 1912 datum 16 11 30 2 9 8

Letme n tenslotteno gop : Gemiddeld aantaldage nme t 1m m ofmee rneersla g41 ) Jan. Febr.Maar tApri l Mei Juni Juli Aug. Utrecht 11 9 10 9 9 9 10 12 Oudenbosch 11 9 11 10 9 10 11 12 Breda 11 8 9 1? 9 9 10 10 49 Sept. OCT. Nov. Dec . Wi. Le. Zo. He. «Jaar

Utrecht 11 12 11 1? <2 28 31 34 12^ Oudenbosch 10 12 11 12 32 30 33 33 128 Breda 9 11 10 12 31 27 29 30 117 dan blijkt daaruit,da t het aantalregendage n voor de betrok­ ken stations onderling vrijweini g uiteenloopt.D e grote neer­ slag,waardoo r Augustus gekenmerkt wordt, is ook hier nadelig voor de landbouw. Ditkom t speciaal tot uiting bijhe t zg. "schieten"va n het graan,waardoo r het uiteraard aan kwali­ teit inboet.Bi j langdurige droogte ondervindt vooral de gras- groei daarvan schade.D e graslanden in het zuidelijk deel zijn danwe l voor 30% "doodgebrand", terwijl ze rond deko m van het dorpno g groen blijven.D eweilande n in de polders konden zich later weer herstellen,di e in het Zuidenniet .

Hierboven is reeds terloops sprake geweest van "verdampingM. Omtrent dit punt ismoeilij k ietsme t zekerheid mede te delen. Niet alleen,da t in de desbetreffende publicatie 42) geen cij- fers genoemd worden voorwaarnemingsstation s ten Zuiden van onze grote rivieren,maa r bovendien blijkt het zeervee l ver­ schilui t temake n ofme nme t wateroppervlakken danwe l met an­ dere oppervlakken temake n heeft. Zoword t voor de Haarlemmer­ meerpolder de jaarlijkse verdamping van 1881-1896 op 481m m ge­ steld 43)» waarbij de onderzoeker,Elin k Sterk,rekenin g hield met neerslag,kwelwater , in-e n afgevoerd water, vochtgehalte van de grond en stand van het boezemwater.Nie t alleen is dit bedrag aanmerkelijk afwijkend van de "gewone" gemiddelde jaar­ lijkse verdamping (voor de vier Haarlemmermeerstations gemid­ deld 703,2m m 44)maa r het blijkt bovendien met de verlaging van hetwaterpei l en deverbeterd e ontwatering belangrijk afge­ nomen te zijn, zelfs tot 350m m 45)« Er blijken dus tè veelfac ­ toren een rol te spelen om hierover zondermee r iets betrouw­ baars mede te delen,wannee r plaatselijk geen onderzoekingen zijn gedaan,di e de toets van vergelijking kunnen doorstaan. Alleen kanno g opgemerkt worden,da t de verdamping in het zuide­ lijk deelva n de gemeente Etten het grootst zal zijn door de grotere grofheid van de samenstellende delen. Speciaal de voe­ derbieten ondervinden ernadee l van. Tenslotte nog enkele op- 50. merkingenomtren tzonneschij ne n"bewolking .I nd edesbetref ­ fendepublicati e 46'word the tzonneschijnpercentag eallee n voord evij fhoofdstation s opgegeven,me nmoe tzic hdu sbe ­ perkento td ebewolkin g ^7). Gemiddeldebewolkin g (schaal0-10) .Driemaaldaags ewaar ­ nemingen "Jan. Febr. Maart April Kei: Juni

DeBil t 7,2 6,7 6,5 6,5 6,0 6,3 Oüdenbosch 7,1 S,6 6,4 6,3 5,9 6,2 Juli Aug. Sépt^'Oct. Növ. Dec . Jaar ...... DeBil t 6,3 6,3 6,0 6,4 7,0 7,4 6,5

Dudenbosch 6,2 6,1 5,8 6,3 6,9 7t4 6,4

Detoestan dt eOudenbosc hblijk tnagenoe gme tdi et eD eBil t overeent ekomen .I nbeid eplaatse ntref tme ni nDecembe re n Januarid emeest ebewolking ,i nSeptembe re nMe id egeringste , Alsbijzonder evarian tva nd ebewolkin gka no phe tmistver - schijnselgeweze nworden :

Gemiddeldaanta lmistdage n- absoluu t- ^ ' Jan.Febr .Mr tApr . MeiJun iJuli 'Aug .Sept .

DeBil t 4.5 3,0 2,9 1, ,0 0,4"TTT ? 0,5 0,8 2,4 Oudenbosch 5.6 4,7 4,0 1, ,3 0,7 0,3 0,9 1,3 4,0 Oosterhöut In $>v.d .jaarso m 4°' Dec.-Maart-Juni -Sept. - Oct-»Nov »Dec »Jaa r Fëbr. "Mei Aug* Nov. DeBil t 2,9 4,4 4,627, 6 43,9 15,6 5,4 35,1

Oudenbosch 5,3 6t6 7,041, 7 41,5 14,4 6,0 38,1 Oostjerhout 28,4 16,9 8,1 46,6

Hierbijval top ,da td emistfrequenti et eOudenbosc haanzien ­ lijk groteri sda ndi et eD eBilt ,d everdelin g overhe tjaa r isechte rnagenoe ghetzelfde ,hetgee noo kgeld tvoo rd edage ­ lijkse gang,waarbi jopvalt ,da t 'szomer snagenoe guitslui ­ tendd emorgenure nmis tkenne n- ?u'.Dez ezomermaande n zijnar n 51. aanmist ,speciaa lJuni ;d ewinte r ise rrij kaa n (maximum inDecember) .He tverkee rka ne raanmerkelij k door"belemmer d worden.

HYDROGRAFIE Letme n opd ehydrografisch etoestan dva nd egemeente ,da n "blijkthaa r grondgebied tebehore nto the tstroomgebie dva n deMark .Slecht she tuiters tzuidelij k deelwater t opd eA a af.Mar k enA aontspringe nbeid e ind eBelgisch eKempe ne n lopenongevee rva nZui dnaa rNoord .Waa r deMar k echteron ­ geveer6 k m tenNoorde nva nBreda ,bi jTefheiden ,o phogere , jongereaanslibbinge n stuit,buig the twate rzic hrechthoe - 51) kigo mnaa rhe tWeste n J '.Daa rvorm the ta lspoedi gd e grenstusse nd egemeente nEtte ne nZevenbergen .D everder e binnenhe t territoriumvoorkomend ewatertjes ,di eva nbelan g voord eafwaterin gzij nhebbe nalle n inverban dme the tre ­ liefee nnagenoe gzuid-noordelijk e loope nmonde n ind eMar k uit.I nhe tWeste ni sdi t deLaaks evaart ,waarva nn uno g hetnoordelijkst e deeld egren sme t de gemeenteHoeve nvormt , endi everde rstroomopwaart s ontstaatui tsamenvloeiin gva n hetKibbel -e nLokkervaartje ;verde r oostwaartsvind tme nd e Leursehaven ,di eoo ki nd eMar kvloei t enontstaa t doorhe t samenkomenva nd eTurf -e nd eBrands evaart .Dez evie flope n voerenhe t overtolligewate rva nd ehoger e gronden dergemeen ­ tea fe ndeel s ookda tva nwestwaart s daarvangelege ngebie ­ den.D eafwaterin gva n dezehoger egronde ni sredelij kwel , dochvoora li nhe tzuidoostelij k deelde rgemeent e isz eno g vrijgebrekkig . DeLeurs e haventoc hi si nd ebebouwd eko mva nLeu rvoo ree n deelvervuild ,doorda t debewoner s ervoo rhe novertollig e goederen inhebbe ngedeponeer d enhe t onderhoud tewense nlaat . De Turfvaartkrijg t 'swinter svee lwate re nheef t danee non ­ geregelde stand.Nie tzelde nvertoon t deze inverloo pva nee n uurwe l-g -m stijging.D e duiker,waarme e ziji nd ehave nloos t ist eklein .D etoestan dbi jd eBrands evaar ti snie tvee lbe ­ ter.Daa rzi jgedeeltelij k doornagenoe gwaterpa s gelegenter ­ reinstroom tka nzi j 'swinter s ettelijkehectare n onderwate r zetten.Waa rdez ebeid ewatertje s elkaarvoo rd etweed e (en 52. laatste)maa lkruise n - deBrands e wordt danme t een duiker onder de Turfvaart geleid -word t dewe g (inhe t verlengde gelegenva n deverbindingswe g tussen dorpLeu r en rijksweg Etten-Breda)vaa k 'swinter s overspoeld.Doo r deverbeter ­ de afwatering van de omliggende hogere gronden is de toestand daar plaatselijk slechter geworden.I n samenwerking met de Heidemaatschappij is een plan ontworpen om doorgedeeltelij ­ keverleggin g ensamenvoegin g van deze stroompjes enomlei ­ ding tenWeste nva n de"bebouwd eko mva nLeu rwijzigin g inde ­ ze toestand tekrijgen ,waarbij dehave n ind eko mva nLeu r gedempt zalworden .D e provinciale wegva n Zevenbergen over Leurnaa r Breda zal dan tevens verbeterd worden.Oo k inhe t westelijke lagere terreinkom t hetwe lvoo r dat de waterstand vanKibbel -e nLokkervaartj e 'swinter s zohoo g is,da t zij over dewe g Etten-Oudenboschstromen . Toen in 1917he tva n staatswege ingestelde onderzoeknaa r de afwatering •> >beëindig dwas ,liete n de toestanden tedie n aan zien inNoord-Braban t overhe t algemeen zeervee l tewensen . Dit gold ookvoo r de gemeente Etten: "Zooze t deMar kme t hare takken jaarlijks uitgestrekte terreinen omBreda ,Princenhage , Ginneken,Ette n enLeu rvoo rkorte r oflange r tijd onderwate r heethe t daar ->^>'.Weliswaa rbleke n dewaterleidinge n onder Etten-Leur,welk e door de gemeente onderhouden moesten worden behoorlijk in orde,maa r debinnenslote n engreppels ,di edoo i belanghebbenden.onderhoudenmoeste n worden,liete n zeervee lt wensen over y 54'• ) JJ 55 De Wegwijzer voor deBinnenscheepvaar t ' vermeldt) ,da t de stand van deMar k teBred a ongeveer gelijkIT.A.P .is ,d ehoog ­ ste stand is ongeveer 1.70 m +N.A.P .Di t zalveroorzaak twor ­ den doorhe t samengaanva n gestremde lozing ophe tVolkera kw e gens hoge ebstandme tvee l aanvoerva n bovenwater.He t laat zichbegrijpen ,da t daardoor debenede n Breda gelegen gronden veelwateroverlas t krijgen,daa rhe tnormal e verval tussen Breda enDintelsa s slechts 20 cmbedraag t 5 '.Voo r deafwate ­ ringva nhe t gehele gemeentelijke gebied,maa r speciaalvoo r dieva n hetnoordelij k deel,i s dan ook de toestand,waari nd < Mark zichbevindt ,va n grotebetekenis .Oudtijds ,toe n dezer : vier in eenve r oostwer.rtsreiken d estuariumuitmondde ,za ld < 53. toestandvoo r deafwaterin g gunstiggewees tzij ntengevolg e vanhe tti jverschil ;doo rd euit senurin g"blee fd emon drui m endiep .Doo rd esteed stoenemend e inpolderingeni nhe tmon - •57) dingsgebied van de15 e totd e18 e eeuw J ' werd dewaterbe ­ wegingsteed smee r"belemmer de nwer d de capaciteitvoo rd e afvoerho e langerho ekleiner .Verbeteringe n hierinwerde n nietaangebracht ,he tgehel e gebiedbehoord e immers totd e Generaliteitslanden,terwij lbovendie nhe tzuidelij k deel vand ewaterlini e erdoorliep ;daarnaas tvreesd e deHolland ­ sehande ln a eenverbeterin g scheepvaart-concurrentie^ ^ . Ookonde rEtte nwerde nno g ind e16 e eeuwbelangrijk e bedij­ kingenuitgevoerd ;z ower d deZwartenbergs e polder (385h a inhe tuiterst eïï.O. va n degemeente )i nhe t jaar150 7doo r Hendrik,Graa fva nNassau ,te rbedijkin guitgegeve n ?"', terwijld epolde rKrijtenbur g (110ha )i nhe tuiterst eïï.W. vand egemeent e -eveneen s tegend eMar k gelegen- i n155 5 werdbedijk t '.D erivie rzel fwa s toen- omstreek s155 0- zelfsto ti nhe tAntwerps e gedeelte (bijHoogstraten )bevaar ­ baar.Daarn abegon ,voora li nhe tgedeelt ebenede nBreda ,d e voord escheepvaar t enafwaterin gbelemmerend everzandin ge n verondieping,zoda ti nd e18 e eeuwnaa rmiddele n totverbete ­ ringwer d omgezien.I n180 4wa she tontwer pto tkanalisati e vanMar k enDinte lgeree d eni nI80 9wer d deschut -e nspui - sluisi nd eriviermon d gebouwd.Di tbrach twe lvoo r deafwa ­ teringgrot everbetering ,doc hd escheepvaar twa s erno gnie t bijgebaat ,daa re rno g geenverdiepin g plaatsha dgevonden . InI8I Ozon k deslui sdoo r ontgrondingwe g '.D egetijbewe ­ gingkree g toenwee rvri jspel ,d eafwaterin gva n omliggende landenwer dwee rbemoeilijk t end everzandin gbego n opnieuw. Duszie tme nspoedig ,reed s inI814 ,da t erwee rpoginge nto t herdichting aangewendworden ,waarto e eersti n182 4bi jK.B . beslotenwerd . Twee jaarlate rwer dme td ebou w dernieuw e sluizenbegonne ne ni n182 8ware nzi jbeid e gereed.D erivie r zelfi slate rwe ldoo rverdiepin gvoo rafwaterin g enscheep ­ vaartverbeterd ,doc hwer d eeneeu wgelede nbi jgrot eneersla g onvoldoende geachto ma lhe tbovenwater ,da tte ndel eva nont - ginningen afkomstigwas ,tijdi ga ft evoere n '.Doo r62)d evel e bochten enee nt enau wprofie lheers t erno gthan s eenbetrek - 54. keiijksnell e stroom,waardoo r de"bu itent )och te nui tgeschuur d worden,doc helder ssedimentati e plaatsvindt .He toverstro ­ mingsgevaarword t erdoorvergroo t end escheepvaar t onder­ vindt ernadee lvan .Omstreek s 1900wer d derivie ruitgebag ­ gerd enwerde ne rtwe ebochte nafgesneden .D eaanle gva nhe t Markkanaali n191 5brach t alleenvoo rBred averbeterin g -1'. Fa193 0schee n erkan so pafdoend everbeterin gvoo rd estree k enwer dhe tpla nvoo ree nkanaa lva nhe tVolkera kbi jDintel - sasnaa rd eWesterscheld ebi jBat hbesproken .Hierva nver ­ wachtenvelen ,da ttengevolg eva nd elag e ebstandbi jBath , scheepvaart enafwaterin gva nWest-Braban tgedien d zullenwor ­ den *'.I n193 6verschee n eenrappor tva nd eProvincial eWa ­ terstaatove rdi tonderwerp ,waari ntwe e plannenopgestel de n besprokenworde n •*'.Dez e plannenwerde ni n193 8te rverder e bestudering aanee ncommissi e ondervoorzitterscha pva nd e Commissaris derKoningi n overgereikt '.Genoemd e commissie heeftaanbevole nd eMarkverbeterin g uitt evoere n doorverrui ­ mingva n deMar k enhe tMarkkanaa lto tRoville ,d eaanle gva n eenzijkanaa lRoville-Rod eVaart ,he tinrichte nva nee nberg - boezemi nhe tHolland s Diepbi jhe t gehuchtRod eVaar te nhe t verdiepenva ndi evaar tbi jZevenberge n°'' .

Inmiddels isbegonne nme the ti ngrot etrekke nuitvoere nva n ditpla ne nhoewe lhe tvoo rvele n geenbevredigend e oplossing biedt,i she thie rnie t deplaat s omdaa ro pi nt egaan .Vol ­ gensd ewaterstaatskaar t ' wordt delozin gdoo rd esluize n teDintelsa s thansz o geregeld,da t dewaterstan d aldaarnie t lagerword t dan0,7 0m -IT.À.P .Bi jvee lwaterbezwaa rka nd e lozingoo kplaat shebbe n opd ehave nva nZevenbergen ,"hetgee n echterslecht szelde nplaat svindt" ,e nhe tbenedenpan dva n hetWilhelminakanaal ,ui twel klaatst e pandoo kbi jwatergebre k opd eMar k ingelatenka nworden . Debovenvermeld e geschiedenisva nd eMar kvind tzij nweerspie ­ gelingi nd ehistori e vand ewaterbeheersin g derEttens e pol­ ders.Z owaterd e dereed sbovenvermeld e Zwartenbergse polder (385ha )eers tonmiddellij k afo pd eMark ,maa rdoo rd each ­ teruitgang daarvanheef tme ni n172 2ee nwatermole naa nd ezui d kantva nd epolde rmoete nbouwen .Daardoo rwer dhe t overtollige water opd eLeurs ehave n gebrachtw?/ . Ditwate rwer di n175 2 55. dooree nschutslui s -di elate rwee rvervalle n is- va nd e Mark gescheiden 'e nd eafwaterin gva ngenoemd epolder , welkevoormaal szee rgebrekki gwas ,i sn ad eherdichtin g vand eMar kvee lverbeterd .Vóó r dezeherdichting ,i nJanu ­ ariI825 ,wa sd epolde rto trui m eene lhove nhe tzomerpei l metwate r"beze t '' .Than sheef tdez epolde rnaas td ereed s genoemdewindbemalin gseder tpl m192 0oo kruwoliemoto rbe - malinggekregen .Dez ebestaa tui t eengemaa lme t eencentri - fugaalpompva n3 0m 3waterverze tpe rminuu tbi jee nopvoer - hoogteva n2 m '' .Te nZuide nva ndez epolde rtref tme nd e Oos-tpolderaa n(38 7ha) . Deze loosde eeneeu wgelede ndoo r eenpaa rsluisje s enduiker sme tkleppe no fvalle no pd e Leurse haven.D ebedijkin gbeston d slechtsui t enigszins verhoogdewegen .Voo r deherdichtin gva nd eMar k overstroom­ dend ez.g . Haagsebeemde nveelvuldi g enkree g dezepolde r dadelijk ookwateroverlast ,zelf s indi emate ,da the twate r overd ewe gi nd eLeurs ehave nliep .N ad eherdichtin gvon d zulks zeldenmee rplaat s '->'.Toc hza ld etoestand ,waari n depolde r eeneeu wgelede nverkeerde ,minde rgunsti ggewees t zijn.Di tblijk tui the tpercentag e "schotbaar" (belastbaar) land,da tslecht sbijn a50 $beliep ,terwij lhe t gemiddelde vanall e polders tezamenbijn a80 $blijk tt ezij n '^K Sindsdien ise rweini gbi jd eafwaterin gva n dezepolder , waarinno gvee luitgeveend eputte ne nhie re ndaa rbosje s wilgenstruikgewas liggen,veranderd .Hi jheef tno gsteed sna ­ tuurlijke lozingme t degebreke nva ndien .Nie t zeldenstroom t nuno g in 'tnajaa rhe twate rto tbove nd eenkel s dervoet ­ gangers overd eweg .Zwartenber g enOostpolde r zijn1 Jul i 1942verenig d totLeurs epolder ,al sonderdee lva nd e z.g. HaagseBeemde nwaarme e duscentralisati e isgekome nva nd ela ­ gegronde n tenOoste nva nd eLeurs ehaven . Eendergelijk eontwikkelin gi soo kvoo rhe tte nWeste ndaar ­ vangelege n gebied te constateren.Daa rvon dme n eeneeu wge ­

leden '5)a ewestpolde r (887ha) , dieme t twee sluizene nee n houtenduike ro pd eLaaks evaar ta fwaterd ee ndoo rvie rhoute n sluisjesme tklep -o fvaldeurtje s opd eLeurs e haven.Dez epol ­ derontvin gvee lwate rva nhog e gronden,doc hzij nsituati e 56. werdseder td eherdichtin gva nMar k enDinte lal szee rgoe d "beoordeeld,temee rdaa roo kd eLaaks evaar tsind s176 3doo r eenslui sva nd eMar kwer d afgesloten,welk e sluisechte r later evenals diebi jd eLeurs ehave n isvervalle n ;.D e 76) reeds genoemde ente nNoorde n daarvan gelegenpolde rKrij - tenburg (110ha )waterd e dooree nstene nslui sdirec to pd e Markaf .D epolde rHet-Goed-van-Yke l(15 3ha )- te nWeste n vanhe tKïbbelvaartj ee nd eLaaks evaar t -ha dee nope naf ­ watering opd eHoevens eteemde n(waarto ehe t thansno gbe ­ hoort)e ntwe e inlaatsluisjes,waarva n één aanhe tKibbel - vaartje •''77.)D e genoemdewatertje sname n tenslotteno g door sluisjeshe tbezwaa ro pva nd epolder sHoge -e nLag eHille - kes (77ha) , deAchter-boerken s (3 8ha )e nd eTrippenpol - der (41ha ) '' .Dez elaatst e polderi sme the tGoe dva n Ykeli n193 2gevoeg dbi jhe t toenopgericht ewaterscha p "Ge­ combineerdeHoevens eBeemden " '°'. Wat deorganisati ebetref tka n opgemerktworden ,da tall e Ettense poldershonder d jaargelede nhu n eigenbestuu rhad ­ den,da tui tdijkgraa f en (of)éé no fmee rgezworene nbe - stond '.Heed s isgebleken ,da td ebeid e oostelijke pol­ ders thansto td e "HaagseBeemden "behoren ,terwij ld ebei ­ dewestelijk e polders aleerde rto td e "HoevenseBeemden " gerekendmoeste nworden .Oo khie ri sdu s- evenal s ind e BrabantseBiesbosc h ; -ee n ontwikkelingsgangnaa r gro­ terewaterstaatkundig e eenhedent e constateren,waardoo rhe t vroegerheersend e particularisme beteugeldword t end ebe ­ langenva ngroter e groepenbete r gediendkunne nworden .Dez e tendentie isoo kreed sbi jd eoverig eonde rEtte ngelege n poldersto tuitin ggekomen .D epolder sd eWestpolder ,Krij - tenburg,Hilleken s enAchterboerken svorme nnamelij ksind s 1 Juli194 1same nd eEttens ebeemde n enomvatte nhe tN.W . deelde rgemeente ,ongevee rtusse nd ewe gEtten-Oudenbosc h in 'tZuiden ,Leurs ehave ni n 'tOosten ,Mar k in 'tNoorde ne n Laaksevaar te nHoevens ebeemde n in 'tWesten .D e genoemde Ettensebeemde nhebbe n op1 Apri l193 9 electrischebemalin g gekregen.He tme t eenschroefpom pwerkend e gemaalheef tee n capaciteitva n2 x 30m 3 perminuu tbi jee nopvoerhoogt eva n 57. 2m '.He thoef tgee n"betoog ,da tdaardoo ree nvee lin ­ tensiever cultuurmogelij k isgeworden .Werde nd epolder s vroegeral swei -hooi -e nmoerlan d gebruikt -*',than si s hetmogelij k zenie tlange ruitsluiten d voorhe tweide n van jongvee en(of )voo rhooilan d tegebruiken ,maa rka n zichoo kd elandbou whie rvestige ne nheef t datreed sge ­ daan.Sommig e percelenzij ndaardoo rva nf . 25,-to tf.75, - inpachtprij s gestegen.Voora li n 'tnajaa rmoe tva nd e bemalingswerktuigengebrui k gemaaktworden , 'szomer si s ditvee lminde rnodi ge nkom tda nzelf svri jzelde nvoor ; hetwaterinlate n isda nvaa kurgenter .Daarto eheef tme n ind edijke nhie re ndaa r eenou dsluisj elate nliggen . Deze infiltratie isechte rallee ni nhe tnoordelij kgedeel ­ teva nd egemeent emogelijk . Behalve dereed s genoemdewaterschappe nbestaa tno ghe t "WaterschapHeemraadscha pva nd eMar k enDintel" ,da tmee r algemeneafwaterings -e nscheepvaartbelange nbehartig t *'. Toeni n180 4beslote nwer d totdichtin gva nMar k enDinte l werdhe theemraadscha p opgericht.I n187 1scheidde nd e grondenbove nBred azic haf ,waardoo rhe twaterscha p zijn tegenwoordige afmetingenverkree g °5/, jn hetuiterst e Zui­ denbehore nno ggronde nto the twaterscha p deA ao fWeerijs . Naasthu nbetekeni svoo rd eafwaterin ghebbe nMark ,Leurs e havene nLaaks evaar tno g enigbelan gvoo rhe tverkeer .Vi a deLaaks evaar tword tvoora lschuimaard eva nd esuikerfa ­ briekva nZevenberge n (somsoo kva ndi eva nSteenbergen ) aangevoerd,terwij lomgekeer dlang sdez ewe gwe lsuikerbie ­ tennaa rgenoemd efabrieke n getransporteerdworden .Volgen s deWegwijze rvoo rd ebinnenscheepvaar t 'i sdez eLaaks e vaartee nweini gbevare nlandbouwvaartj evoo rvaartuige n van ong.2 0ton .Va nmee rverkeersbetekeni s isd eLeurs e havene nwe l speciaalvoo r deaan -e nafvoe rva nagrarisch e producten (kunstmest,bieten ,pulp ,enz.) . Ind etij dva n hetzee rgoedkop evervoe r peraut oondervon d ookdi ttrans ­ portva nmassaproducte n tewate rster kdaarva nd einvloed . Deverkeerscijfer svoo rd eLeurs ehave nzij n '': 58 aantal vaartuigen aantaltonne n -jaar gelost engelade n laadvermogen

1930 177 63.386 I93I 185 65.623 1932 97 6.812 1933 100 7.539 1934 107 9.277 1935 128 11.228 1936 78 7.360 I937 161 13.579 1938 39 3.664 1939 47 4.157 gem..p.e rgaa r 112 192.625

De gemiddelde grootte derschepe nbelie pdu s17 2ton .Vol ­ gensd eWegwijze rvoo rd eBinnenscheepvaar t '"bedroe g het jaarverkeerva nd eLeurs ehave nrui m10 0schepe nme t ongeveer10.00 0to nlaadvermogen *Noc hdez e"bron ,noc hd e Statistiekva nd eScheepvaartbewegin g inNederlan dmaak t hetmogelij k inzichtt everkrijge n ind escheepvaartbewe ­ gingo pd eMar k terplaatse .I nhe tVersla gva nd eKame r vanKoophande l °'word t echtervermeld : "Het jaarverkeer bedraagto pMar k enDinte li nbeid erichtinge n tezamen rond9OO Oschepe nmetend e 1-|millioe nton" . Deverkavelin g dergronde nbevind tzic hove rhe talgemee n inslecht e toestand.Verbeterin ghieri n isda noo khoo g nodige nwe lspeciaa li nhe tnoordelij k deel,sind s daar doorbeter ebemalin gscheure nva nd e grondmogelij k isge ­ worden.Hie r isd egron dverdeel d inlanggerekt estukken , diei nhande n zijnva nverschillend e eigenaars. Sommige grondenligge nzodanig ,da tmen ,o me rt ekomen, welove rhe t terreinva ntie nandere nmoe t gaan.D eeige ­ naarsva ngronde naa nee nwe g gelegenzorge nervoor ,da t zijvroe ghooien ,voorda td eandere nove rhu ngron dmoete n trekken.N u echtersteed smee rva ndez e grondenal sbouw ­ land gebruiktworden ,eis t dezetoestan dnoodzakelij kver - 59. "betering..Di t"blijk tbijv .duidelij k"bi jhe tbietenoogsten » Dezwaarbelade nwagen strekke nda ndiep evoren s ind eklei - gronde nsteed smoe tme nhe tspoo rverleggen ,waarbi jme n tochno galtij dee ngoed emete rui td ewa lva nd etalrijk e afwateringsslootjes dient teblijven .Daardoo rblijf tva n velesmall estroke ngrond slang sdez eslootje smaa rweini g bebouwbaar terreinover .E rbestaa tda noo kee nwegenpla n voord eWestpolde re nKrijtenburg ,n udez evoo rplm .15 $ui t bouwland zijngaa nbestaan ,terwij lz ev<5d rhe tto tstan d komenva nd ebemalin gnagenoe ggehee lweilan dwaren .Oo ki n hetuiterst e Zuidenva nd egemeente ,bi jd eTurfvaar ti sbe ­ tereverkavelin ggewenst .Than sbestaa tdaa ree nvri jonge ­ regelde toestandbi jd ewaterafvoer ,waardoo ronderling ena ­ ijvere npersoonlijk e laksheid tegrot e invloedbi jd ewater ­ lozinghebben .Di tobjec t isda noo ki nhe t"pla nWesthof M opgenomen. Deinvloe dva nd egrondwaterstan d opd eaar de nd eopbrengs t vand elandbou wza ldoorgaan smoeilij kui the tcomple xva n oorzakent elichte nzijn * Indi tspecial e geval- n ud ewater ­ beheersing inhe tnoordelij kdee leers tkor tgelede n zoveel verbeterd is- ka nhierove rwe liet smedegedeel dworde njDaa r vroeger 'szomer sbi jhog estan dva n deMar kd ewaterstan di n deWestpolde rnie tzelde n1 0c mbenede nhe tmaaivel d stonde n degronde n 'swinter sveela londe rwate rstonden ,kwame ne r veelslecht e grassoorten,zelf sbieze ne nmoeraspaardenstaar ­ teni nd eweilande nvoor .N ume nthan sd ewaterstan d 'szomer s oppl m6 0c me n 'swinter so pplm .10 0c mbenede nhe tmaaivel d handhaaft,zij ndez eslecht egrassoorte nreed svoo rongevee r driekwartverdwenen .N a deontwaterin gwer dhe t plantenkleed vandez eweilande naanvankelij kspaarzamer ,daa rd eslecht e sportendoo rd egewijzigd e omstandighedenafstierven ,doc hgaan ­ deweghersteld ezic hda te ni sd ekwalitei tva nhe tweilan daan ­ merkelijkverbeterd .D e laagstegraslande nzij nzodoend eto ton ­ geveer50 $ groteropbrengs tgekomen ,d edaaro pvolgend e totee n 10-15$.Slecht sd erietvelde nzij nuiteraar d inhoedanighei d achteruitgegaan enkome nthan snie tmee rvoor .O mn a tegaan , vanwelk ebetekeni s dewaterschapslaste n zijnvoo rd ebedrijfs - rekeningva nd eboe rka nuitgegaa nworde nva nhe tproefschrif t 60. vanI rD.R.Mansholt .O pd edaarbi jgevoegd ekaarte nzij n voord e jaren193 3 - '35d evolgend ewaterschappe n onderd e gemeenteEtten-Leu rvermel d ? '% no. naam groep °EP^JJrte 2489 Hillekens enAchter-Boerken s C 115 2494 Krijtenburg C 107 2509 Oostpolder onderEtte ne nLeu r C 190 2520 Westpolderva nEtte ne nLeu r C 774 2630 Gecomb.HoevenscheBeemde n E 1412 2653 Polderva nZwartenber g E 371 2693 Heemraadschapv.d.Mar k enDinte l K^ 28150

Ondergroe p Gzij nverenig dwaterschappe nme t als doel:d e afwateringva ngronde ndoo rnatuurlijk e lozing,i ncombina - tieme t deaanle ge nhe tonderhou dva nwege n y '. Onder groepE waterschappe nme tal sdoel :d eafwaterin gva ngron ­ dendoo rbemaling ,a lo fnie ti ncombinati eme t aanleg,be ­ heere nonderhou d vanwege n" '.E ntenslott e groep K-,wa ­ terschappenme tal s doel:d ebevorderin gva nd ewaterafvoe r van grote gebiedendoo rmidde lva nbeheersin gva nwaterstan ­ deno pzg .boezem s ofklein eriviere ne nbeken ,waarbi jd e beheersingva nd eboezemwaterstan d wordtbeïnvloe d doorbui ­ tenwater,waardoo rspecial ekunstwerke nnodi g zijnal sge ­ malene n (of)sluize n "3)# Gaa^me n nu op 'bijlage1 bd ewa - terschapslasten inprocente nva nd epachtprij sna ,da nblijke n dezeal svolg tove rd ebetrokke n groepenverdeel d tezijn : no sToe-D üercentaee percentagev.d .gehel e groepi n no. groep percentage de prov# g4j ^ Ned# g5} 2489 C 0- 5#) 2494 C • 5- 10 *) Q86 £ gg dL 2509 C 5 - 10$) ö,öb?6 y,y * 2520 C 10 - 15#) niï I £:$! 15-°* 15'16sS 2693 Kx 05É 0,425g 4,11*

Hetgehel e zuidelijke,hogere ,dee lblijk tdu sgee nwater - schapslasten opt ebrengen .Di ti sto the tnoordelijke ,lagere , deelbeperkt .Gemiddel d zalhe tdaa rbove nd e10 $va nd epacht ­ prijskome ne nza ldu sweini gva nhe tgemiddeld evoo rhe tgehel e 61. landafwijken ,daa rdi t10,8 %bedraag t96) .Me td eprovinci e Noord-Brabantvergeleke n (5,09%^7) )blijk td e"druk "i nd e gemeenteEtte ngeringer ;weliswaa ri sdi edru ki nhe tnoorde ­ lijkdee lmee rda n10% ,maa rhe tvee lgroter ezuidelijk edee l isgehee lvri jva nwaterschapslasten .Va nvee lbetekeni szij n delaste nvoo rd e"bedrijfsrekenin gva nd ehoe re rdu sniet . Zijblijke nove rhe talgemee n(zi ebovenstaand etabel )lage r danvoo rgelijksoortig egroepe ni nd eprovinci ee nhe tgehel e landt ezijn .

BEGROEIING Bijd eopname ni n194 0voo rhe tsamenstelle nva nd ebosstatis - tiekwer dd evolgend eindelin gde rgronde nvoo rd egemeent e Etten-Leursamengesteld : Etten- Leu r Nederland aantalh a %v.h.tot.opp . %v.h.tot.opp .98 )

Bouwland 2979 49,5 28,4, Grasland 2476 41,1 40,5 Boomgaarden 37 0,6 2,8a ) Bos 99 1,6 7,8 Woestegron d 59 1,0 12,0b ) Resterendopp . 373 6*2 8>7e ) Totaaloppervla k 6023 100,0 100,0

a.I nd ebosstatistie kstaa nslecht s"boomgaarden "opgegeven , inhe tzakboe k"tuin -e nooftbouwgrond" •Dez elaatst egron ­ denvorme nd eopgegeve n2,8% . b.Hieronde rzij nvoo rNederlan dbegrepe n"woest egronden "e n "riet-e nbiezenlan denz." . c.Hieronde rzij nvoo rNederlan dbegrepe n"dijke ne nbermen" , "veld-e nspoorwegen "e n"onbelastbar eeigendomme nenz. "

Hetgraslan dvind tme nvoornamelij ki nhe tnoordelij kdeel , daarnaastoo kversprei di nhe tzuidelijk .He tbouwlan dkom ti n hoofdzaaki ndi tlaatst edee lvoor .Opvallen dis ,da td egren s tussenkle ie nzan dgehee lsamenval tme tdi etusse npolderwei - 62. land en"bouwland .D e tuingrond komt alleen opd e hogere gronden voor enwe lvoora l op de percelen langs dewegen . Zulksuiteraar d inverban d met het gemakkelijker transport. Het hos ligt inverspreid e perceeltjes op de hogere gronden van het zuidelijk deel* die vroeger veelal stuifzanden wa­ ren. Een aaneengesloten complex van grotere omvang treft men in de gemeente Etten niet aan.D e westelijke zoom van het Lieshos vormt juist ter plaatse de oostgrens van de ge­ meente* De woeste grond komt als heide hier en daar ver­ spreid voor,voora l in het uiterste Zuiden;voo r zover het moeras is in enkele slecht ontwaterde polderdelen.Verge ­ lijktme n de hierboven genoemde percentages van Etten met die van geheelNederland , dan valt het zeerhog e cijfer voor het bouwland op,hetgee n samengaat met een opvallende armoe­ de aan hos enwoest e grond.Voo r deze beide laatste is een nadere specificatie naar aard en eigendom mogelijk: Eigendom van (in ha) gemeente particulier totaal Heide 24 24 Veen en/of moeras 31 31 Meren, plassen en ven nen 4 Tot.opp.woe s te grond 55 59

•DOS + is ouder dan - is jonger dan Naaldhout + 25 jaar 7 53 60 " - 25 M 26 26 Populier - 10 jaar 1 1 Hakhout 1 7 8 Grienden 4 4 1.01.opp. .b.o s 34 65 99

Verder kwam nog 66,5 kmweg -e n grensbeplanting voor,vnl. Man- der loofhout jonger dan 40 jaar (17»4 km), eik ouder dan 40 jaar (16,8km ) en populier ouder dan 10 jaar (1 5km) ;naa r eigendom verdeeld: gemeente 18,3 km, particulieren 16,6 km staat 14,2 km, provincie 11,4k m en waterschap of polder 6km . 63. Doord e geringe oppervlakte"bo se nongecultiveerd e grondi s deeconomisch ebetekeni s daarvangering .Slecht s eenvierta l arbeidersva nd eBrember gwerk ti nhe tLiesbos .Bovendie n vindtee naanta lbewoner sva nhe tHeik ezij nbestaan -o f doorgaans eendee ldaarva n- i nhe tvlechte nva nmanden , hetmake nva nbezem s entijden sd elaatst eoorlo g ooki nhe t verzamelenva nbladeren .Nie tzelde nworde nd ebenodigd e grondstoffengestroopt ,o fzoal szi jhe tzel fnoeme n "uit grootvader'sbo sgehaald" .Ee nenkelin gheef techte rlang s eengreppe lva nzij nlapj egron d zelfwilgenstobbe nstaan , diehe mgrondsto f leveren.Som strekke nzi jd eboe r opo m terplaats emande ne.d . terepareren .Oo kbieze nworde ndoo r henwe lgesneden ,doc hnie tzel fverde rverwerkt ,terwij l tijdenshe tseizoe ndoo rd ekindere nwe lbosbesse n enbrame n voord everkoo pgezoch tworden . Letme n opd ebetekeni sva nd ebegroeiin g inverban dme the t toeristenverkeer,da nblijk tdi enie t groott ezijn .D eoost - randva nd egemeent e profiteert indi topzich tva n denabij ­ heidva nhe tLiesbos ,waardoo r enkelen inhe tpensionhoude n eenbijverdienst e gevondenhebben .He t overigdee lgenie t weinigvoordee lva nhe tvreemdelingenverkeer .Daarto emis td e geheleBaroni e ookt ezee rhe truig enatuurschoon ,wa tmee ri n hetnabi jgelege nMarkiezaa tvoorkomt .Daa rstaa ttegenover , dathe tveela lzach t golvendelandscha pe ree nintieme rkarak ­ terheef tdoo rd eafwisselin gva nwei -e nbouwland ,veela lom ­ zoomddoo rsingel sva nhakhout .Lane nva npopuliere n enwilge n metn ue nda nee nnaaldhoutbosj everhoge n erd eschilderachti ­ geonregelmatighei d van.Toc hi sdi tee nvor mva nlandschaps - schoon,di enie tdoo rvee lvacantieganger s gewaardeerd endaar ­ dooroo knie talgemee n gezochtwordt . Vatme nd ebetekeni sva nhe tphysisch-geografisc hmilie uvoo r deplaatselijk emiddele nva nbestaa nsamen ,da nka nhe tvol ­ gende opgemerktworden : 1.Doo rhe trelie f end ehydrografisch etoestan dkwame n alleen dehoger e grondenvoo rmenselijk evestigin g enhe tuitoefe ­ nenva nlandbou w inaanmerking ,terwij ld elager e gronden inhe tNoorde n doordezelfd e oorzakento tee nonbewoon dwei - 64. ..degebie dwerden . 2.D e geo-e nagrogeologisch e samenstellingva nd e"bode mi s voorhe tagrarisc h"bedrij fgunstig .D e grondword tdaar ­ voorda noo knagenoe ggehee l"benut ;woest e gronde n"bo s komenslecht s sporadischvoor ,waardoo rhe tvreemdelingen ­ verkeeral sbro nva ninkomste nva ngering ebetekeni sis . Doorhe trelief ,maa rvoora ldoo rd eongunstig ehydrogra ­ fische toestandword the tpoldergebie d -waa rd egron d juisthe tzwaarst e is- i nagrarisc hopzich tno gonvoldoen ­ debenut .I sd evroeger eveenrijkdo md eoorzaa kgewees tva n dehistorisch ebloei ,i nlate rtij dkome nmed edoo rd eaan ­ wezigheidva nleemlage n ooktakke nva nnijverhei d op,di e zichdoo rd egemakkelijk everbindinge n tewate raanvanke ­ lijkvoora lt eLeu rvestigen . 3.Doo rhe tgunstig eklimaa tko no pdez edaarto e geschiktebo ­ demoo kd etuinbou wto tontwikkelin gkomen ,waardoo rd ebe ­ volkingsdrukverminder dwerd .I nhe tdee lva nd egemeente , waard ekan s opnachtvors t endroogt ehe tgerings t end ebo ­ demhe tbes tgeschik t ervooris ,ko nhi jzic hdoo rd egebrek ­ kigewaterbeheersin gno gnie tvoldoend evestigen .He tzuide ­ lijkdee lbeantwoord the tmins taa nd eeisen ,welk e detuin ­ bouwstelt . 4.Doo rd eliggin go pd egren sva nzand -e nkleigron dko nee n belangrijkeveemark t totbloe ikomen . 65- GEBRUIKTELITERATUU RVOO RHOOFDSTU KII I

vande rAa ,A.J . Geschiedkundigebeschrijvin gva nd e stadBred ae nhar e omstreken- 1845 . Blink,H . Tegenwoordige staatva nNederlan d - 1897. Droesen,W.J , Degemeentegronde n inNoord-Bràban t enLimbur ge nhunn e ontginning - 1927. Faber,F.J . Nederlandschelandschappen .Bodem , grond engeol.bou w -1942 . Juten,G.C.A . Rukven in:D eparochië ni nhe tbis ­ domBreda . Mansholt,D.R . Beschouwingen overee nonderzoe knaa r deWaterschapslaste ni nNederlan d - 1942. Mededelingen enVer ­ handelingenva nhe t Kon.Neder l.Meteorolo ­ gischInstituu t 15,24,32,33,34a,34b,39,40,42,43e n46 , SchiI thuis ,J .G . Vraagstukkenva nafwaterin g enscheep ­ vaarti nhe tWeste nva nNoordbraban t- T.É.G.- 193.8 * Schönhage,H,.A . DeBrabants eBiesbosc he nzij nbewo ­ ners»- 1940 . Schuiling,R . Nederland -193 4- 1941 . Statistiek Zakboek 1940 Verslagenva nd e Kamerva nKoophande l ejkFabrieke nvoo r WestelijkNoordbra - bant 1931- 1939 . Verslagen enMeded . v.d.Directiev.d . Landbouw 1917- D e invloedva n denwaterafvoe r ophe tNederlandsch eLandbouwbedrijf . Verslagenva n dentoestan d derprovinci eNoord-Brabant . deVries ,0 «e n Decharing,F.J.A . Grondonderzoek -1941 . vanVuureh,L * Rapportbetreffend e eenalgemee nonder ­ zoeknaa rd eao.C/iaal-e.conomisch estruc ­ tuurva nhe tgebie dde rKame rva nKoop ­ handele nFabrieke nvoo rwestelij kNoord ­ brabant -I939 . Wegwijzervoo rd e Binnensch eepvaar t - deelI I- 1924 . 66 1 v.d.Aa- blz .24 2 2 idemblz .24 3 3 ProvincialeVerslage nva n 4 Droesen- blz .12 . 1885, '86, '89, '92, '98, 1918e n192 0 6 idem- blz.302 . 7 Grondonderzoek -blz. 7 8 idem- "blz .9 9 idem- blz .7 10 idem- "blz. 7e n8 11 Meded.e nVerh .- no.4 3 blz.13 12 idemblz .2 1 13 idem- blz .2 2 14 idemblz .2 3 15 idemno .3 3- blz.2 2 16 idemno.4 3- blz . 26 17 idemblz .2 5 18 idemblz .2 7 19 idemblz .2 7 20 idemblz .2 8 21 idemblz .2 8 22 idemno.2 4blz.6 5 23 idemno .3 3blz .3 2 24 idemblz .3 6 25 idemno.3 3blz.2 8 26 idemblz.2 9 27 idemblz.4 0 28 idemblz.2 7 29 idemn o4 6- blz.6 3 29a)idemblz.6 7 30 idemno.3 2- blz.7 3 31)ide mno.3 2blz.2 5 30a )idemno.4 6- blz.6 7 Juten- blz .1 33)Meded .e nYerh.no.3 2- 32 blz.26 idem- no.4 6- blz.1 5 35)ide mno.34 ablz.66 ,6 9 34 en70 . 36) idemno.1 5blz.9 2 37)ide mblz.9 1 38) idemblz.3 1e n3 4 39)ide mno.34 bblz.14,1 7e n 18 40) idemblz.26 ,2 9e n 41)ide mblz.42,4 3e n4 4 42) idemno.3 9 43)ide mblz.2 2 44) idemblz.1 3 45)ide mblz.2 3 46) idemno .4 0 47)ide mblz.2 5 48) idemno.4 2blz.1 4 49)ide mblz.1 9e n2 0 50) idemblz.3 1 51)Zi eoo kBlin k- Tegenw . staatblz.49 1 52)D einvloe dva nde nwater ­ 53)ide mblz .XV I afvoero phe tNederland - scheLandbouwbedrij f- Versl.e nMeded.v.d.Dir . v.d.Landbouw- 191 7 67. idem"biz .17 9 55)biz .26 3 idem 57 Waterstaatskaart - blad Willemstad 4 Schilthuis -"biz.28 2 59 v.d.Aabiz.24 1 idem"biz.24 2 61 v.,d.Aa- biz.9 ;zi e ookWaterstaatskaar t bladWillemsta d 4 idembiz.1 0 63 Schilthuis -biz.28 3 Zieoo kRappor tva nVuure n 65 Schilthuis- biz.284 - overWest-Braban t 285- idembiz .28 6 67 Schuiling -Nederlan d - 2esupplemen t - biz.50 bladBred a1 69 v.d.Aa- biz.24 1 idembiz. 8 71 idembiz.24 1 Waterstaatskaart -bla d 73 v.d.Aabiz.24 3 G-eertruidenberg(West) idembiz.241-24 5 75 idembiz.24 2 Waterstaatskaart -bla d 77 v.d.A abiz.24 3 Willemstad 4 idembiz.24 4 79 vanVuure n- biz.11 3 v.d.Aa- biz.242, 243é n24 4 81 Schönhage -biz.8 9e n 91 Waterstaatskaart -bla d 83 v.d.Aa biz.241,242 G-eertruidenbergWes t en24 3 zieWaterstaatskaar t - 85 vanVuure n biz.104, bladBred a 105 biz.267 87 VerslagenKame rva n Koophandel onderEtten - Leur,havenbewegin g

biz.270 89 1937- biz.19 0 Mansholt- biz.37 3 e.v. 91 idembiz.2 6 idemide m 93 idembiz.2 8 idembiz.5 8e n5 9 95 idembiz.6 0e n6 1 idembiz.30 7e n5 5 97 idembiz.5 5 ZieStatistisc hZakboe k 1940- biz.6 3 68. HOOFDSTUKI V BEBOUWING ENVERKEERSWEGE N

BEBOUWING Zoalsreed s ismedegedeeld ,i she t dorpEtte nhoogstwaar ­ schijnlijk deoudst enederzettin g hinnenhe thuidig egemeen ­ telijke territorium,waa r omd ekerk -e nlate r ookhi jhe t thansverdwene nkastee l- vestigin g opd evoo r overstroming gevrijwaarde hogere grond ontstond.Dez ehewoningsker nont ­ stond engroeid ehoofdzakelij k alsagrarisc hmiddelpun te n als centrumva nd eheer ,nie t tevens alspleisterplaats , daard eheerhaa nva nhe touder e Sprundelte nZuide nva nhe t dorpvi a deBremher gove rPrinsenhag enaa rBred aliep .D ebe ­ bouwing"breidd ezic hi nlate rtij d ooknaa rhe t Zuidenuit , langs dewe gnaa rRijsbergen .Oorspronkelij k zaldez egroe i geremd zijndoo rhe tron d demole n geldendewindrecht .Vol ­ gensNuyt s 'ha dRas ova nGavere n in129 1d emole naa nhe t Godshuisva nSt.Bernar d opd eScheld everkocht ,maa rpl m170 0 washe tMoleneynd ereed s éénva n deel fwijken ,waari nEtte n vanoudsverdeel dwa s .J Late 2) rbreidd e debebouwin g zichoo k langs dewe gRoosendaa l -Bred auit ,alsmed e langs dienaa r Hoeven enlang sdi enaa rLeur .Daa ri so pvee lplaatse nreed s aaneengeslotenbebouwin g ontstaan,voora llang s dei nd e17 e eeuwdoo rafbraa kva nhe ttoenmalig e gasthuis ontstanemark t- Deze is thansme tmeerder e bomenrijenbeplant .Lan g- uitge ­ strekt ishe tdor pniet ,wan t debebouwin gblijk tzic hvoora l langs zijwegenuitgebrei d tehebben ,zoda tme nhe tee nkomdor ] kannoeme n ^'. Keuning spreektva nhe t "spin"-type ^'. Hettweed e dorp isLeur ,va n jongerdatu m danEtte ne ndoo rd e gunstige liggingvoo rhe tverkee rt ewate rto tbloe igekomen . Debebouwin g isdeel slang she twate r ontstaan,deel slang sd < loodrecht daaropstaand eweg ;zoda the tdor pdu sd ekruisvor m vertoont.D elaatstgenoemd ewe gi slang s denoordzijd e tende l met geschorenlinde nbeplant ,waarachte r degeslote nbebouwin g ligt.Hie rkom the ti nd eBaroni evee lvoorkomend ewegdorptyp « 6 ) ofzoal sBlin k 'he tnoemt ,he t "beperktelengtetype "duide ­ lijkerto tuiting .Daa r zichd ei nd e gemeente aanwezigeindu s 69- trieënvoora lhie rgevestig d hebben,tref tme nlang s deha ­ venfabrieksgebouwe n enwerkplaatse naan . De derdeker n isSt.Willebrord ,i nhe tuiterst e Westenva n degemeent e gelegen,doc he rslecht svoo r eenklei n deelto e behorend.Di t centrumi svee l jongerda nd ebeid evorig e en stamtwaarschijnlij k eerstui t de18 e eeuw.D ebetrekkelijk e jeugd ervanblijk tno gui the tfeit ,da thie r- i ntegenstel ­ lingme tEtte ne nLeu r- no ggee naaneengeslote nbebouwin g langs devoornaamst eweg ,di e tevensd e gemeentelijke grens vormt,i sontstaan .Di tlaatst e geldt ookvoo rd e"Paling ­ straat",da teigenlij k een deelvorm tva n deko mva nhe tdor p Hoeven.E ni nversterkt emat evoo rd everder enederzettingen . Indez e gehuchtenligge naa nweerszijde nva nd ewe g enige hoeven,welke rhuize nn u eensme t degevel ,da nwee rme tee n zijwandnaa r dewe gzij ngekeerd .

Zoalsreed s isopgemerkt ,i she tnoordelij k deelva nd ege ­ meentenagenoe g onbewoond.Slecht slang s dewe gLeur-Zeven - bergenkom t eenenke lhui svoor .Bi jd evroeger e suikerfabriek (thansvlasfabriek )aa nd eMar kzij nenkel e arbeiderswoningen gebouwd. Hetnoordelij k deelva nhe t "bewoonde gebied"za lbevolk tge ­ raaktzij ndoo rhe tuitvaardige nva nhe tHoevens e charter. •7) VolgensNuyt s '' stondenplm .170 0d evolgend e gebiedenonde r deHoevens e bank:Leur ,Attelaken ,Haansberg ,Lag eDonk ,ee n deelva nd eHoog eDonk ,Bay ,Heule ,Palingstraat ,G-oe dva n Ykel,Hillekens ,ee ndee lva nd eWestpolder ,Oostpolde re n Zwartenberg.Voo rzove rhie rbebouwin g isontstaa ni sno ghe ­ dent econstateren ,da tdi e geconcentreerd islang s dewegen , dieveela love rd ehoger erugge nva nZui dnaa rNoor dlopen . Inhe tzuidelij k deelzij nHi le nVaartkan t doorhe tturftrans - port opgekomen.He teerst e gehucht,waa r in193 0no gslecht s7 woningenstonden ,wa stoe nzee rwelvarend ;Nuyt s 'noem the t hetbloeiendst e gehuchtva nhee lEtte n tijdens demoernering , waarvee lopsla gva nscheepsladin g enhande lplaat svond ;zelf s indi emate ,da tLeu rdoo ree nkeu ri n154 4 tegen tegrot econ ­ currentieva ndi e zijdebescherm dmoes tworden .Doo roorlogsge ­ weld zouhe t grotendeels in162 5verwoes t zijn.Oo kKlappenber g 70. was doorhe ttur fgrave n zeerwelvaren d geweest,maa ri n Nuyts« tijdreed svervalle n enverarm d ?'. Zoalsui t dege ­ schiedenisblijkt ,zij nd egehuchte nui the t zuidelijk deel allendoo ro fn ahe t turfgraven ontstaan.D ehuidig e"bebou ­ wing is erzee rspaarzaa m end ewoninge nligge n onderling ookve ruiteen . Volgens G-alléeoverweeg the tlanggeveltyp e"bi jd eBrabants e zandboerderijen.I nd ekleistree kkom twestelij kva nZeven ­ bergenhe tPries e typevoor ,te nOoste ndaarva n totde n Boschhe t gemengde langgevel-e nhalletype .Ette nlig tdu s bijhe t overgangsgebied,maa rhe t langgeveltype overheerst, 10") enwe lhe tWest-Noordbrabants e '. Woon-e nbedrijfsgedeel - teligge ndaarbi juiteraar d ineikaar sverlengde ,zoda tme n respectievelijkwoonhuis ,stal ,dee le nta sonde réd nriete n dakverenig d heeft.Da tzg."zadeldak "heef tee nspits egevel - top,aa nd estalzijd e echterdoorgaan s eenschui n"wolfseind " Hetwoongedeelt ebestaa tui tee nwoonvertre k of "heerd",da t tegenwoordighaas t overaldoo ree ngan gva nd edaarnaast ,te ­ gend ezijgeve lliggende ,goed ekame rgescheide nwordt .Dez e pronkkamerword tslecht sbi jfeestelijk e gelegenheden enbi j begrafenis-se ngebruikt .Daarachte r ligtd eopkamer ,som si n tweeën gesplitst,bove n eenondiep ekelder .Aa n deander ekan t vand egang ,du sachte rd e "heerd"bevind t zichd e "moos", vroeger alsmelk -e nkarnvertre k ingebruik ,waa rd ekar nston d dieverbonde nwa sme t dei nd esta lstaand ekarnmolen .Than s isd e "moos"al sbij -o fwoonkeuke n ingebruik .Nie tzelde n wordt -voora l 'swinter s -i nd e "heerd"gekookt ,di eda ndie n alskeuken ,eet- ,woon -e nnie t zeldenteven sno gal sslaapka ­ mer;veela ltref tme n erno gee n tweetalbedstede n aan.D e vloerbestaa ti nd erege lui tplavuizen ,som sme tcocosmatte n belegd.He tverder e interieuri sdoorgaan s pover enbeperk tzi e totd ehoognodig e gebruiksvoorwerpen.Va nwandversierin gi s bijv.nauwelijk ssprake .Meesta li sdi ebeperk t totee nenkel e plaate nwa tfamiliefoto's .Daardoo rmisse n demeest ewoninge n eeneige nsfeer ,di e debezoeke r eenbli klaa twerpe ni nd epe a soonlijkheidva nd ebewoners .Vanui td e "moos"kom tme ni nd e daarachter liggende stal,e nwe lo pd ezg ."voorzul" ,ee ngan g voord eeigenlijk ekoestal .Va ndez esta lword the tnaa rd ewo - > • . • 71. ninggekeerd e deelmees tvoo rgroo tvee ,he tander evoo r kleinve e gebruikt.O pd e "achterzul",waarbove nzic hd e hooischelft bevindt,i svaa k ind euiterst ehoeke n eenapar ­ testa lvoo rhe tpaar d enee nho kvoo rd evarken safgeschut . Meestalspringe nd e"beid eleng-fcegevel sva nhe tbedrijfsge - deelte ietsnaa rvore n tenopzicht eva ndi eva nhe twoonge ­ deelte.D e lengte-asva nhe tgehee lloop tlan gnie taltij d evenwijdigme td eweg ,doc hi smeesta lOost-Wes tgericht , teneindehe t geheelmee rweerstan d tegend eoverwegen dwes ­ telijkewin d tegeve ne nmee rzonneschij ni nhe twoongedeel ­ tet ekrijgen .Deure ne nrame nkome nnagenoe guitsluiten d in delang emure nvoor .

~i- O a S K £V h

H= heer d ofwoonvertre k k=kar n M =moos ;melk -e nkarnvertre k K - goede ofpronkkame r 0 =opkame r S= koesta l Vz=voorzu l Az= achterzul Ps=paardensta l Vh=varkensho k b=bedstede n km=karnmole n

Derietgedekt e schuurstaa tafzonderlij knaas td esta lo p het erfe nword tal swagenhuis ,bergplaat s ensom sgedeelte ­ lijkal ssta lgebruikt .I nee nde rhoeke nbevind tzic hee n grote deur.Dez e schuurdeur ishoog ,wan td eboe rmoe te r met zijnvoll eka rgraa ni nkunne nrijden .Vla kbi jd eboer ­ derijtref tme n eenbergplaat s aan,d e ••schop",waari nkar , gereedschap enz.word t ondergebracht.Hie re ndaa rkom tno g eenwaterpu t ophe ter fvoor ,waa rme n ookd ehooimij tvind t 12j-t./ ) 72. Devroeger e graannietenzij nédite ri nverloo pva nd elaat ­ stevij f jaarverander d ingraanberge nme tvast ekap ,di e zichvanui tBelgi ëreed svri jalgemee n ingeburgerd heboen. Vroegertro fme ntege nhe twoonhui s aangebouwd ofoo kwe l apartstaand e eenbakkeet ,doc hdi t"bouwseitj everdwijn t allengsmee r enmeer .D ebovengenoemd e indeling treftme n meestbi jd e groterebedrijve n aan.Daarnaas tkome n echter ookander eboerderijentype nvoor .Z o treftme ne rbi jd e kleinerebedrijve n aan,waa rhe twoongedeelt e inhe tmidde n ligt,me tsta le nschuu rte rweerszijde n ervan:

Hetwoongedeelt e bestaat danui thuiskamer ,me t daarachter keuken enslaapkamer .Aa n deen ezijd e isd egroepsta lge ­ bouwd,aa nd eander ekan t ligtd eschuu rme tdorsvloer . Niet zeldenkom the too kvoor ,da td ebou wde rboerderije n vrijsysteemloo sblijk t tezij ne nda tbi jvergrotin go f verbeteringva nhe tbedrij f (bijv.bi j overgangva n pot- naar groepstal)loss e schurene.d .zij nbijgebouw d enoo k deoud eboerderi jee nander e indelingheef tgekregen ,waar ­ doorhe t oorspronkelijk karaktergehee lverlore nka ngaan . Overhe talgemee nblijk the tdoo rsommige nal sonpractisc h beschouwde langgeveltype debewoner swe l tevoldoen . Debebouwin gheef td elaatst ehalv e eeuwgee nbelangrijk e wijziging ondergaan,regelmati gheef tuitbreidin g plaats gevonden.Onderstaan d tabelletje 14) ?:eeftdaari nvoo rd e laatstevooroorlogs e jareninzicht : r nieuw-gebouwde woningen gesloopte enonbewoon - 0 ° ° baarverklaard e woningen 1933 37 1934 8 10 1935 22 2 1936 24 4 1937 14 4 1938 19 3 1939 19 23 73- Volgens gegevensva nhe t CentraalBurea uvoo rd eStatistie k "bedroeghe taanta lwoninge n in193 01803 ;i n193 5192 4e n steeg tot196 2i nhe t jaar1940 .Doo r oorlogshandelingen werden in194 0t eEtte n1 6huize nverniel d en1 8zwaa rbe ­ schadigd.I nd ebevrijdingsperiod ewerde nt eLeu rongevee r 20huize ndoo ree nV- ,vernietigd .N a de"bevrijdin gwerde n tote nme t 1948ongevee r 155nieuw e (woningwet)woninge n gebouwd;oo kwerde nongevee r3 5houte nnoodwoninge nge ­ plaatst. Hetgemeentelij kuitbreidingspla n isgoedgekeurd .

VERKEERSWEGEN EN -MIDDELEN Ind eRomeins e tijd liepee nheerbaa nvanui the tZuide n langsHoogstrate nnoordwaart snaa rhe t tegenwoordige Rijs­ bergen,vandaa ro.m .ove rSprunde lnaa rDombur gal sveer - plaatsvoo rBrittannië " *'.Wellich t isSprunde lreed sal s nederzetting aandez e oudstewe gontstaan ;historisch e bronnenwijze n opd eoud edatu mva ndez eplaat sxo '. ind e Middeleeuwen lagEtte nnabi jee ndriehoe kva nwegen .D e hoekpunten daarvanwerde ngevorm ddoo rPrinsenhage ,Rijs­ bergen- Tichel te nRucve n ''. Ettenzel fla gte nNoorde n vand ewe gRucven-Sprundel-Bremberg-Prinsenhage-Breda,doc h wasdoo rminde rbelangrijk e "wegen"wellich tslecht spaden , reedsverbonde nme tKlein-ZuntLert ,Rijsbergen ,Bremberg , Leure nHoeven .Dez everbindin gme tHoeve nwer d ind e15 e eeuwva nmee rbetekeni s toenn ad eSt.Elisabethsvloe d van 1421ee nveerdiens t tussenOudenbosc he nDordrech twer din ­ gesteldvoo rd everbindin g tussenHollan d enAntwerpen .D e "baen"va nBred anaa rOudenbosc hlie pove rEtten .A lt e grootsevoorstellinge n dientme nzic hva ndez ebane nnie t temaken .No gi nhe tbegi nva nd e17 e eeuw(1614 )wa sd e heirbaantusse nOudenbosc he nAntwerpe n eenzandweg ,dez e wegenware n "'swinter sme thu nkarrespore n enkuile naa n modderpoelen gelijk;z eliepe nzoovee lmogelij k overhoog ­ gelegenheiden " '.Ee ndirect everbindin g tussenEtte n enZevenberge n zaleers tvri jlaa tontstaa n zijn,daa rd e 74. grondenlang s deMar k daartoe temoerassi gwaren .Di eza l eerstn ad ebedijkin gva nd e Zwartenbergse polder (1507) ontstaankunne nzijn .D eMar kv/a sdu svoo rhe tverkee rt e land eengrot erem ,daa rzi jhe tgebie dva nhe t tenNoorde n ervangelegen e (voorzove rreed sbestaand )afzonderde .Voo r hetverkee rt ewate rwa s derivie r echterva ngrot ebeteke ­ nis.Doo rhe tvoo r dietij d omvangrijk contactme t debui ­ tenwereld tengevolgeva nd eturfhande l end e ermeesamen ­ gaandevestigin gva nvreemde n doorhe tturfsteke nza le r van isoleringweini g sprake geweestzijn .No gvoo rhe tbe ­ ginva nd e19 e eeuwword tvermeld ,da tvanui tLeu rster k op Holland gehandeldword t "'. Inmiddelsha d zichoo khe tverkee r telan duitgebreid .O p 20) eenvoo rplm .175 0geldend ekaar t ' staanreed swege naan ­ gegevennaa rall enaburig e dorpen.I ndi e tijdzulle nzi j 21") - evenalsbijv .onde rhe tnaburig eRijsberge n ' -ui tpost - banene nzandwege nbestaa nhebben ,di edoo rd ebewoner s on­ derhoudendiende n teworden ,welk e daartoe hand-e nspandiens ­ tenmoeste nleveren .Dez estonde nechte rbi jd ebewoner s in kwadereuk ,waardoo rmenigee n ervri jva ntrachtt e tekomen . Daardoorwerde n dewege nslech t onderhouden enware n 'swin - ters onbegaanbaar ;.Teneind e verbetering indi etoestan d teverkrijge nvaardigd e dePrin sva nOranj e alsHee rde rBa ­ ronie in177 9 eenReglemen tui t ophe tonderhou dva nwege ne n waterleidingen J/07) : onderhoud enaanle gmoes tdoo rd einwoner s gratisverrich tv/orde no pstra fva nboeten . Toenbeston d reeds ruim eenhalv e eeuwee nregelmatig everbindin gme tBred ae n Bergen-op-Zoom. Tussendez e twee plaatsen tochrede n in172 0 04. ) reeds postwagens voorreiziger s enpos t ^'. Omstreeksdatzelf ­ de jaarwer dvolgen s Gommers dezandwe g tussenEtten-Leu re n Rijsbergenaangeleg d ''t waarvoor ongetwijfeldva n eenreed s bestaand pad gebruikgemaak t zalzijn .I nl891-'9 2wer d deze wegbekei d 26)'. Destraatwe g tussenRoosendaa le nBred av/a s reeds in183 8geree d gekomen ''. Vanhe taanlegge nva n dei n I852bestaand e grindwegtusse nLeu re nEtte nvon dHerman s in deProvincial e Verslagen echter geenmeldin g gemaakt '.I n 28 ) die tijdkom t degrot everkeersverbeterin g telan d doorhe t aanleggenva n despoorlij nRoosendaal-Breda .I n185 4kwa mhe t 75» baanvakRoosendaal-Ette ngereed ,he tvolgen d jaarda tva n 29) Ettennaa rBred a 7 .D ehalt eEtten-Leu rkwa m ongeveerhal ­ verwege dewe gtusse nheid eplaatse nt eliggen .Tijden sd e zomerdienst193 7stopte n ervoo rd erichtin gBreda-Roosen ­ daalo pwerkdage n 4,o pZon -e nfeestdage neveneen s4 trei ­ nen,i nomgekeerd erichtin g opwerkdage n6 ,o p Zon-e nfeest ­ dagen5 treinen .Voo r deWinterdiens t 1937-'38hieve ndez e cijfers ongewijzigd.D ehalt ewer d echter1 5Me i193 8opge ­ hevenvoo rpersonen- ,1 Decembe r193 8voo rgoederenvervoer , daarnao p1 0Jun i194 0heropend ,o mo p5 Januar i194 1wee r gesloten teworden .Than s- 194 8- stop te rslecht s 'smor ­ gense n 'savond s eentrei nwaarme ewerkliede nnaa rBred a vervoerdworden .Naas t dezespoorwegverbindin gwa si n188 9 ookee ntramlij naangeleg d doord e Zuid-Nederlandse Stoomtram- Maatschappijva nBred a overEtte nnaa rOudenbosch ,mo tee n zijbaannaa rLeur .Dez e lijnwer d inJul i193 4opgeheven ,waar ­ nahe tvervoe rdoo rreed sbestaand eautobusdienste nwer d over­ genomen.Z ewa s ookvoo rgoederenvervoe r -speciaa lvoo rda t van tuinbouwproducten -va ngrot ebetekenis .I ndez eschet s van de ontwikkelingva nhe tverkee rma gnie t onvermeld blij­ ven,da tEtten-Leu ree n- weliswaa rbescheide n -ro lheef tge ­ speeldbi jd egroe iva nhe tmodernst e verkeersmiddel:"D e eerstevluch t inNederlan dme tee nvliegtui gvon d in190 9 plaatse nwe lo p2 7Jun it eLeur .Dez evlucht ,uitgevoer d doorG-raa fd eLamber tme t eenWrightvliegtui g envertooningen , indatzelfd e jaardoo rLefèbr ebi jDe nHaa ggehouden ,brach ­ tenenkel eNederlander s erto ezel fhe tvliege n tegaa nbe ­ oefenen" ^°). Letme n opd ehuidig e toestand,waari nzic hd ewege nbevinden , danmoe ti nd eeerst e plaatsvermel dworden ,da the tbetrok ­ kendee lva nd erijkswe gRoosendaal-Bred ai nzee rgoed estaa t verkeert,evenal s debeid eprovincial ewege nEtten-Oudenbosc h enVaartkan t (Rijksweg)- Leu r- Zevenbergen .D e laatstewe g iszee rverbeter d doorhe tto tstan dkome nva n denieuw e -ver ­ hoogde -bru gove rd eMark .D e oudebru gwa shie renkel e jaren na i860gebouw d doord eprovincie ;daarvóó rbeston dhe t zg. Zevenbergsevee r ^ '.Toe nd ebru gbi jd ebevrijdin gi n194 4 vernietigd werdmoes the tverkee r tijdelijkme t eenpon tonder - 76. houdenworden ,totda t op2 6Octobe r 1948d ehersteld ebru g weerwer d opengesteld.D e overigeverhard ewege n zijnge ­ meentewegen,d ewe g langsVosdon k is inonderhou d"bi jd e gemeenteRucphen . Watd e intensiteitva nhe tpersonen -e ngoederenvervoe rbe ­ treft,staa nslecht s enkelegegeven sva nd espoorwege nte n dienste.D e laatste cijfers over eenvolledi gboekjaa rzij n - inverban dme td eopheffin gva n dehalt eEtten-Leu r- di e over1937 .He taanta laankomend e reizigersbedroe g toen729 , hetaanta lvertrekkend e beliep1304 .Voo rhe tgoederenver ­ keerware n deze cijfersresp .432 4 tone n28 3ton .Te naan ­ zienva nhe tautobusverkee rka nslecht s defrequenti enage ­ gaanworden .Volgen s deWinterdiens t193 9 onderhieldd e "B.B.A."toe nd evolgend evoo r debewoner sva nd egemeent e Etten-Leurva n directbelan g zijndediensten : 1 .Va nBred a overEtte nnaa rOudenbosc h envandaa rnaa r Oud-Gastel,Roosendaal ,Steenberge n ofBergen-op-Zoom : 17x daags,waarva n 2alléé n opwerkdagen .I nomgekeerd e richting:1 6x daags,waarva n1 alléé n opv/erkdagen . 2°.Va nBred a overEtten ,St.Willebrord ,Sprundel ,Rucphe n naarRoosendaal :1 4x daags,waarva n 3allee no pwerkda ­ gen,3 o pwerkdage nbehalv e 'sZaterdags ,e n1 allee no p Zaterdag,gee nfeestda g tote nme tVrijdag .I nomgekeer ­ derichtin gware ndez e cijfersresp. :15-3-4-1. . 3°.Va nBred a overPrincenhage ,Bee ke nLeu rnaa rZevenbergen : 9 x daags,waarva n1 allee no pwerkdage n en1 allee no p Zon-e nfeestdagen .I n omgekeerde richting:idem . 4°.Va nEtte nnaa rLeur :4 x daags,waarva n 1allee no pwerk - dagen.I nomgekeerd e richting idemJ . Defrequenti eva ndez ebusverbindinge n isdu szee rbevredigen d tenoemen ,d eeerst e isee nuurverbinding ,d e tweede isda t nagenoeg end ederd everschaf t omd etwe euu r reisgelegenheid. Volgens deWinterdiens t 1948worde n deze dienstenthan sme tna ­ genoeg gelijkefrequenti eonderhouden .D e autobusverbinding tussenEtte ne nLeu r isvervallen ,echte ri s eendiens tva n Etten opBred a ingesteld,2 4x daags en 'sZondag s 21x .Daar ­ naastverzorg td eB.B.A . ookhe t goederenvervoer,waarva nech ­ tergee n cijfers tendienst estaan . 77. Eenzee rbelangrijk e plaatsneem td efiet sal scommunica ­ tiemiddelin .He ti sechte rnie tmogelij k eenenigszin s juisteschattin g temake nva nhe taanta lrijwiele n per10 0 inwoners.Velen ,di ehu n dagelijkse arbeid inBred ao f Roosendaalverrichten ,gebruike n defiet s alsvervoermid ­ del.Bi jd e in193 8gehoude nverkeerstellin gblee kvoo r eenwaarnemingsda gva n1 8uu ro pd eRijkswe gnaa rBred abi j hetkruispun tme td ewe gnaa rLeu rhe taanta lfietser smee r dan300 0t ebedragen .O phe tte nweste nva nd eko m Etten gelegentelpun tbi jd ewe gnaa rHoeve nbedroe g ditaanta l slechts1821 .Dez everminderin gza lvoornamelij k veroorzaakt wordendoo rEttens eforensen ,hoewe lhe t ookte ndel ever ­ oorzaaktword t doorhe t gebruikva nander ewegen, voora ldi e vanEtte nnaa rOudenbosch .O pdez e provincialewe gwerde n 1921fietse n perwaarnemingsda g geteld,zoda tdi twegva kd e derdeplaat snaa raanta lgeteld erijwiele n onder deprovin ­ cialewege n innam,doc hhe twaarnemingspun tla gtusse nOuden ­ bosche nHoeven ,zoda tdi tcijfe rverde rvoo rEtte n geenin ­ dicatieinhoudt .

Hetmateriaa lva nd everkeerstellinge n laatnie tto e eenenigs ­ zinsbetrouwbar e splitsing temake ni n doorgaand enplaatse ­ lijkverkeer .Daaro mvolge nhie rslecht s decijfer svoo rhe t gemiddeldeverkee rpe rda gva n1 4uren ,respectievelij kvoo r 1938e n1932 . remiddeldvprkPe r RijkswegRijkswe g RijkswegProv.we gProv.we g S alt llu ten w'v- ten w*v- ten °'v- 0uden~ Zeven- J™ f£-laaf t zijwegn .zijwe gn .zijwe gn .bosc h bergen urenm j.930 Hoeven33 )Leu r33 )Leu r33 )Ette n34 )Leu r34 ) personenauto' s 638 856 879 268 104 autobussen 31 59 68 32 29 vrachtauto' s 174 295 307 153 57 idemme t aanhang- oftractorsystee m 55 75 75 30 11 motorrijwielen 150 217 222 59 32 gewonerijwiele n 1656 2846 2708 1921 528 rijwielen(waaronder twee-e nbakfietsen ) 1686 2886 2749 1955 536 bespannenvoertuige n 28 50 33 78 42 hand-o fhondekarre n 3 5 5 14 2 vee,ruite r 1 8 6 14 11 totaali ntonne n (rijwielenuitgez. ) 2502 3779 3880 1720 760 totaali ntonne n (rijwielen inbegr.) 2654 4039 4128 1893 808 78. Gemiddeld verkeer Rijksweg Rijksweg RijkswegRijkswe g perda gva n1 4uu r "bijwe g "bijwe g bijwe g bijwe g in193 2 naar naar naar naar Hoeven35 )Hoeven35 )leu r35 )leu r35 ) personenauto' s 444 439 576 632 autobussen 15 4 42 53 vrachtauto' s 144 146 184 204 idemme taanhang - of tractorsysteem 8 8 41 40 motorrijwiele n 60 60 95 100 gewonerijwiele n 1528 1132 2052 2068 bespannenvoertuige n 30 29 43 45 hand-o fhondekarre n vee,ruite r 2 1 2 5 totaali ntonne n (rijwielenuitgez. ) 1417 1373 2107 2308 totaali ntonne n (rijwielen inbegr.) 1555 1475 2292 2494

Gemiddeldverkee r /Prov.we g Prov .weg perda gva n1 4uu r Ouden- Zeveja - in193 2 bosch- berg»e n- Etten 36) Leur 36) personenauto' s 165 63 autobussen 20 25 vrachtauto' s 88 37 idemme taanhang -o f tractorsysteem 24 12 motorrijwielen 26 24 gewonerijwiele n 1267 465 bespannenvoertuige n 97 39 hand-o fhondekarre n 11 2 vee,ruite r 8 11 Totaali ntonne n (rijwielenuitgezonderd ) 1078 513 totaali ntonne n (rijwielen inbegrepen) 1192 555

Splitstme nd eaantalle ngepasseerd emotorrijtuige n opZon ­ dag7 Aug.1938 ,Vrijda g 19Aug .193 8e nWoensda g 12Octobe r I938naa rsoor te nnaa rbinnen -e nbuitenlands eidentiteits ­ letters,dan ,blijk t dezeverdelin g devolgend e tezij n37) : Waarnemingspunt560 6 (Rijkswegte nW.va nzijwe gnaa rLeur ) pers. auto­ vracht-tot . motor ­ auto' s bussen auto's auto's rijw . tot.binnenland 2468 170 1002 3640 734 tot.buitenlan d 57 0 1 58 9 totaal-generaal 2525 170 1003 3698 743 79. ITaarnemingspunt560 7(Rijkswe gte n0 .va nzijwe gnaa rLeur ) pers. auto- vracht-tot. 'motor- auto's "bussen auto's auto's rijw. bot."binnenlan d 2526 177 1012 3715 735 tot."buitenlan d 64 0 1 65 8 6otaai-generaal 2590 177 1013 3780 743

•Binnen-"e n"buitenland "ka nal svolg tgespecificeer dwor - ien:37 ) Waarnemingspunt560 6 pers. auto­ vracht­ tot. motor- sutcP's bussen auto's autov. ri^jw. l. 14 0 4 18 2 B, 8 1 1 10 0 D. 1 0 0 1 1 E, 14 0 2 16 2 -< 197 1 29 227 23 H. 267 4 53 324 35 Z. 125 2 83 210 39 L. 82 0 17 99 11 !ï. 97 2 58 157 8 er. 1627 160 751 2538 605 p. 23 0 4 27 7 R.e nx . 13 0 0 13 1 België 36 0 1 37 6 Duitsland 7 0 0 7 0 Overigelande n 0 0 14 14 3 Totaal-generaal 2525 170 1003 3698 743

Waarnemingspunt560 7 pers. auto- vracht-tot . motor- auto's bussen auto's autov. rt^w.

A. 19 0 2 21 3 B. 8 1 1 10 1 D. 1 0 0 1 1 E. 15 0 1 16 3 G. 195 1 32 228 21 H. 271 2 55 328 34 80, Waarnemingspunt560 ? pers. auto­ vracht­ tot. motor- auto' s bussen auto's autov. rijw. K. 127 3 79 209 38 L. 89 0 19 108 11 M. 93 1 57 151 11 N. 1675 169 te 2606 604 P. 22 0 4 26 7 R. enX . 11 0 0 11 1 België 34 0 1 35 4 Duitsland 9 0 0 9 1 Overige landen 21 0 0 21 3 Totaal-generaal 2590 177 1013 3780 743

Op1 Augustu s I938"bedroe ghe taanta lmotorrijtuige nvoo rd e gemeenteEtten-Leu ri ntotaa l12 9stuks .Daaronde rware n5 1 motorrijwielen,4 1personenauto's ,gee nmotordriewieler s of autobussen en3 7vrachtauto' s enoverig emotorrijtuigen . De invroege r eeuwenz ogrot ebetekeni sva nLeu ral shaven - plaats isalleng sminde rgeworden .Reed s eerderzij n cijfers genoemd,di ehe thuidig e geringehavenverkee rillustreren . V<5<5rhe tontstaa nva nd eeconomisch e crisisware nt eLeu r tweebeurtschipper sgevestigd ,di eel kee nwekelijks e dienst opRotterda m onderhielden.Doo rhe tgoedkop e autovervoer schrompeldenhu nWerkzaamhede n ineen,zoda t in193 9no g slechts één dienstd everbindin g ongeregeld totstan dbrach t op3 1Decembe r194 2wa s geenenkel ebeurtvaartondernemin gi n degemeent eEtten-Leu rgevestigd .Oo khe taanta lbinnensche ­ pen,da tEtten-Leu ral sgemeent eva ndomicili eheeft ,i sge ­ ring.O p9 Me i 1940bedroe ghe tslecht s 3,me t eengezamen ­ lijklaadvermoge nva n51 4to n (van100 0kg) , teweten : rivier-e nkanaalschepeii :1 ;laadvermoge n 395to ne n motorboten: 2;laadvermoge n 119ton . 81. GEBRUIKTELITERATUU RVOO R HOOFDSTUKI V vande rAa ,A.J . Geschiedkundige beschrijvingva n desta dBred a enhar eomstreke n- 1845. vanBavel ,C.A.M . Geschiedkundig overzichtva nhe t BredaschePostweze n- 1941 . Blink,H . Studiën overNederzettinge ni n Nederland.Noord-Braban t T.K.N.A.G.- 1904 . Christoforus,Br . Hetwijtvermaerd evee rva nOuden - boscho pDord t- Jaarboe k "De GhuldenRoos "- 1942 . Deckers,L . Delandbouwer sva nde nNoordbra ­ bantsche nzandgron d -1912 . Driejaarlijkschever - keerswaarnemingenva n denRijkswaterstaa t 1938. Gommers,J.W.A . Beschrijvingva nRijsberge n I909 Hasselt,R.J.G.M.va n Deoud eboerderije n inonz estree k - GhuldenRoo sno .1 - 1941 . HedendaagscheHistori e ofTegenwoordig e Staat vanAll eVolkere n - 12edee l- 1751 . Hermans, CR. -Geschiedkundi g overzigtde rStraat ­ wegen ind eProvinci e Noordbrabant -Handelinge nv.h.Prov.Genootscha p v.Kunstene nWetensch.i nNoordbrab . -1852 . vanKampen ,N.G . - Staat-e nAardrijkskundig e beschrij­ vingva nhe tKoningrij k derNeder ­ landen- 1827 . Keurling,H.J . -L'Habita t ruralau xPays-Ba s -T.A.G . - I938. Merkelbachva n Enkhuizen,L . -Sprundelheim . Merkelbachva n Geschiedenis dergemeent e Ginnekene n Enkhuizen,L .e n Hallema,A . _Bave l- 1941 . Nuyts,P . -Beschrijving eva nd eVrijhey d ende Heerlijkheyd Etten,me tde nGevolge n endeAankleve nvandien .- plm .1700 . Schuiling,R . -Nederlan d -193 4- 1941 . TijdschriftK.N.A.G . - 1933- He tverkee r inNed.i nd e20st e eeuw. Verslagbetreffend ed e verkeerswaarnemingen in193 2 - IRijkswege n 82, Verslagva nd eKame rva n Koophandele nFabrieke n voorWestelij kNoord-Bra - bant. WinklerPrin s -Algemeen e Encyclopaedie 5edruk . Winterdienst ingaande 15Octobe r193 9 -B.B.A . v

i: )blz .7 1 2) Nuyts -blz .5 3; Inlichtingva n denHee r 4) Schuiling T - blz.755 Merkelbaehva nBakhuizen , archivaris 5' Keuning -kaar t 6) Blink- Studië n- blz.4 1 7:> blz .3 0 8) blz. 11 9 )blz .17 . 10) WinklerPrin s onder Hoevenbouw 11; zie ookva nHassel t - 12) Deckers -blz .18 3- 187 . "blz.41e.v . 13;) Schuilin g -Nederlan d - 14) VerslagenKame rva nKoop ­ deelI .- blz .75 2 handelonde rEtten-Leur . 15; Merkelbaehe nHallem a- 16) Merkelbach- Sprundelhei m blz.10-11 . 17 )Merkelbae h enHallem a - 18) Christoforus- blz.12 4 kaartjeblz.3 8 19 )va nKampe n- blz.8 1 20) HedendaagscheHistori e - tegenoverblz.179 • 21 )G-ommer s- blz .4 0 22) idem- blz .42 . 23:) ide m -blz .4 2 24) vanBave l- blz.4 9 25 )G-ommer s- blz .5 1 26) G-ommers- blz .5 5 27;) Herman s -blz .5 1 28) idem -blz .83 . 29 )va nBave l- blz .10 9 30) T.K.N.A.G.- 193 3 -"blz . 568. 31 )v.d.A a -blz .23 8 32) Winterdienst 1939B.B.A . onder3»3c,3e ,e n3d . 33') Driejaarlijksch ever - 34) idem- provincial e keerswaarnemingen Rijksw. I938- blz.70,7 1 35 )Verkeerswaameminge n1932 - 36) VerslagKame rva nKooph . blz. 31e n52 . I932- blz .8 7e.v . 37 )Driej.verkeerswaarnemin - gen193 8- blz .397 . 83, HOOFDSTUKV DEBETREKKELIJKE ,SOCIAL ELIGGIN G

MATEVA N ISOLERINGVOOEHEE NE NTHAN S Uit degeschiedeni sva nEtten-Leu rblijkt ,da ti nvroege r eeuwenee nrelatie f geringemat eva n isoleringbestond .Va n de13 e totd e17 eeeu w zorgded emoernerin gvoo r contact metd ebuitenwereld .N a debloeitij ddaarva nneem td eaan ­ rakingme tvreemde nweliswaa r af,maa rEtte nword tda n geenszins eenachtera f gelegen,vergete nzanddorpje *Leu r blijfthandele n ingranen ,rij s enhout .He trijshou tza l ind ebuitenlande nlang s deMar k geëxploiteerd zijn,ter ­ wijlvanui the tZuiden ,voora lva nSprundel ,vee lhou t werd aangevoerd.He tkappe nza lsamengegaa n zijnme tuit ­ breidingva ncultmirgron dvoo rd etoenemend eagrarisch ebe ­ volking.Oo kEtte nzel fhoud t contactme td ebuitenwereld ; reeds doord eliggin gtusse nRoosendaa l enBreda ,maa roo k doorzij nplaat s inhe t overgangsgebied tussenzan d enklei . Nietallee n isdoo rd edaarme e samengaande grasrijkdom -waar ­ doorverkoo pva nhoo ie ninschare nva nve eui tomliggend e gemeentenmogelij kwa s -d emateriel ebloe it everklaren ,di e totuitin gkom t inbevolkingsgroei ,verpondingsbijdrage ne.d. , maardoo rdez eliggin gka nEtte nzic hoo kal sbelangrijk e marktplaats gaanontwikkelen .Dez emark t isthan sbijn a35 0 jaaroud .I n159 4toc hwer d doorkonin gPhilip sal sherto g vanBraban taa nEtte ntoestemmin g gegeveno m jaarlijks twee paardenmarkten -o p1 Maar t en1 Septembe r -t ehouden ,el k vandri edagen .O pdez emarkte nmochte n ook "anderebestialen , warene ncoopmanschappen« »verhandel dworden .Al stegenpresta ­ tiemoes tEtte n1 2Rijnsgulde n cijnsafdrage naa nd erentmees ­ terva nBraban t '.Late r zijnnaas tdez e jaarmarktenmaand - marktenontstaan ,di ei n192 8zélf sweekmarkte nwerden .Behal ­ ve deËttens eWoensdagmark tvoo rrundere ne nbigge nwa svdd r 1940slecht s deRoosendaals eweekmark tvoo rWest-Braban tt e noemen.Teven sworde nt eEtte nkramerije nverhandeld .O pd e data,da te rt eLeu rmark t is (6xpe r jaar)verval t diei n Etten.D epaardenmarkte nworde ni nMaar t enSeptembe r gehouden 84. (de3d eWoensdag) ,terwij lbovendie n sinds 1937o pd etwee ­ deWoensda gva nSeptembe r eenfolcveemark twer d georganiseerd. De betekenisva n dezemarkte nmog eui t devolgend e cijfers 2V blijken ': Jaar Aangevoerde runderen Aangevoerde biggen

1929 4406 4710 1930 5608 5280 1931 5834 6590 1932 7657 5920 1933 9368 5570 1934 9006 4680 1935 9646 4760 1936 9383 587O 1937 7314 4240 1938 6728 4610 1939 7760 4130

Dezemark tblee kvoo rgehee lWest-Braban tee ncentru mt ezijn . Zelfswer d zeno gvanui tee nenkel everde r liggende gemeente bezocht.Z oware n dei n193 1aangevoerd e dierenafkomsti guit : Etten,Leur ,Rijsbergen ,Zundert ,Roosendaal ,Wouw ,Woensdrec h Nieuw-Vosmeer,Bergen-op-Zoom ,Steenbergen ,Oud -e nNieuw-Gas ­ tel,Dinteloord ,Pijnaart ,Willemstad , 's-Gravendeel,Stand - daarbuiten,Oudenbosch ,Hoeven ,Zevenbergen ,Klundert ,Hooge - enLage-Zwaluwe ,Terheyden ,Prineenhage ,Ginneken ,Teteringen , Gilze-Rijen,Alphe ne nRiel ,Werkendam. ,Hilvarenbeek ,Tilburg , Baarle-Nassaue nChaam .Vanui tBelgië :Nieuw-Moer ,Hoogstraet e Calmpthoute nAntwerpe nJ/ . Inlate r jareni sdi trayo n -med e doorreclamevoerin g -verde ruitgebrei d envon dmee raanvoe r vanuit Zeeland,d e Zuidhollandse eilanden end eBelgisch eKem ­ penplaats .Daardoo rwer d deEttens eveemark t degrootst eva n West-Brabante nn a dieva nDe nBosc hzelf s debelangrijkst ev a degehel e provincie.D ehie rvolgend e tabelgeef t eenspecifi c tie overd e jaren193 7- 193 8e n193 8 -193 9 85 Et-t;e n Leur Totaal Aangevoerde 1938- 1937- 1938-1937 - 1938-1937 - diersoorten 1939 1938' 1939 1938 1939 1938 paardenbove n3 jaa r 26 14 4 — 30 14 paardenben . 3jaa r 8 5 - - 8 5 runderen grootve e 5500 4303 796 830 6296 5133 vettekalvere n 938 910 125 112 1063 1022 nuchtere kalveren 2 10 - 2 2 12 graskalveren 264 460 34 70 298 530 schapen 47 110 16 18 63 128 vettevarken s 15 23 - - 15 23 biggen 3600 4250 530 530 4130 4780

Opdez emark twerde nvee lkalvere n gekocht -vaa kva nd eGor - kumsemark tafkomsti g -bestem dvoo r devetweiderij .Laa tme n derecent e droogmakingva nd eEttens e polders indi tverban d buitenbeschouwing ,da nheef telk eEttens eboe rmee r jongvee, danhijzel fnodi gheef tvoo rregelmatig evervangin g inzij n bedrijf.Ee nboe rme t 20koeie nhoud tdaarnaas twe lto t8 0 stuks jongvee.Deel sworde ndez e dieren opgefokt totfokve ee n danal skalfvaar sverkocht ,deel s zijnz ebestem dvoo rvetwei - derij.Dez e dierenv/orde nda nme t plm.1 5lite rvoll emel k per daggemes t -vroege r indonker ehokke nme tzee rweini gbewe ­ gingsvrijheid,da nzo uhe tvlee sblanke rv/orde n- e nn a10-1 4 weken,wannee rhu ngewich t totplm .16 0k g is toegenomen,aa n handelarenverkocht .Dez everkoop )geschied t doorgaans aanhe t hok,mees t aand eplaatselijk e opkopers,di e de dierent eRot ­ terdam doorverkopen.Dez ehandelare nkope n ook opd ebedrijve n veelvett evarkens ,di eslecht svoo r eenklei n deeldoo rd e boerenvi ad ecoöperati e verkochtworden .Vee lbiggen ,di eo p deEttens emark tverkoch tv/orden ,zij ndoo rkooplu iui tEtten , Princenhage enZunder tui tOs sgehaald .Gedeeltelij kworde nd e vettekalvere nwee r opd eEttens emark t tenverkoo p aangeboden enveela ldoo rBredas e slagers afgenomen.We lword tconcurren ­ tieondervonde nva nd eRotterdams emarkt .Vee l groterekooplu i gaandaa rv/ee rme t degekocht e dierennaa rd eHaandagmarkt ;d e prijzenregele nzic hda noo knaa r diet eRotterdam .Voo rd e paardenhandel zijnd emarkte nva n Zevenbergen enGorku mi ndez e 86. streekva nmee rbetekeni s dandi e teEtten .Da the t contact opdez emark tnie t tothe tzuive rzakelijk ebeperk tblijft , blijktwe l duidelijkui the tfeit ,da ttoe nd emark t ind e oorlogsjaren alszodani gwa s opgeheven,vel eboere n (zelfs 4-5000 tochhu nwekelijks e gangtrou w gebleven zijn,al ­ thansgedurend e deeerst e jaren.Z evervul tdu s ongetwij­ feld daarnaast defuncti eva n "openlucht-sociëteit",waa r uitwisselingva ngedachte n plaatsvindt .E nnie t alleenvoo r deboeren ]Oo kvee lEttens eboerinne n enboerendochter sko ­ menmee ,aangetrokke n doord ekramerijenmarkt .Boodschappe n worden dan6 fhier ,ö fi nd ewinkel s gehaald.D eboere nma ­ kenmetee nva nd egelegenhei d gebruikhu nzake nme td eseder t I899bestaand eBoerenbon d (en-leenbank) ,eventuee lme td e notaris ofveeart s af tedoen .Sind s plm.192 0i se rt eEtte n eenveeart s gevestigd.Daarvóó rwa sme naangeweze n opdi eva n Princenhage,Zevenberge n ofOudenbosch .Dez e laatste arts heeft thansno gwe lpractij k inhe twestelij k deel.D eEtten ­ seart s opzij nbeur t ookwe londe rZundert ,Rijsbergen , Sprundele nZevenbergen .E rmoe tno g opgemerktworden ,da t Leuree neige nboerenleenban k heeft enda tme nzic hi nhe t westelijk deelva nd egemeent ewe lto tdi eva nHoeve no fSprun ­ delwendt ;waa rechte rweini g gebruikva nword t gemaakt.O pd e markt eni nd eomliggend e cafe's isgelegenhei d dezaadhande ­ laar,bankie ro fgraankope rt espreken .Vroege r jarenwerde n welakkerbouwproducten ,voora lboekweit ,aa n beurshandelaren verkocht,di eteven s schipperv/are ne nveela loo k eenkruide ­ niers-o fmanufacturenzaa k dreven.Dez emense nkonde ndoorgaan s tevens aand ebeperkt e behoefte aan credietvoldoen .He tgraa n wordtthan svoo rongevee r lOfocoöperatie f afgezet,d eres tvi a dehandel .D eui tRoosendaal ,Zevenberge n ofLeu r (voord evee ­ voederfabriek)afkomstig e opkoperskome n echteroo kwe l opd e bedrijven.O pee npaa rbijzonder emarktdage n treedthe tniet-z a keiijk contactster ko pd evoorgrond . Zostaa td emark tva nd e eersteWoensda g inMe i inhe t tekenva nd eboerenmeiden -e n knechts.Oo kui t omliggende dorpenal s Zundert,Rijsbergen ,en z komenzi jda nnaa rd eEttens emark t omdaa rt epraten ,plezie r temake n ent edrinken .Va n1- 6Me i zijnzi jvrij ,daa rhu nou d contractafgelope n ise nhe tnieuw eno gnie t is ingegaan.D ed a 87, heersende drukteword tno g overtroffen door dieva n deeerst e marktdagi nJuli ,wannee r erteven skermi s is.D e gewonemark t duurtda nto t1 uu r 'smiddags ,waarn a eerst degrootst edruk ­ tebegint .Toc hkom the tdaarbi jslecht s zeldento tdronkemans ­ partijen.F a de"bevrijdin gheef td eEttens emark tzic hnie t meteenwee r inzij noud e gloriehersteld .We li sd ekramerijen - envarkensmark twee rva nbelang ,doc hd ehande li nrundere ni s nagenoegverdwene ne nheef tzic hgedeeltelij knaa rBred aver ­ plaatst.Di emark t isopgekome ntoe nBred a doord eregerin g werd aangewezen alsleveringsplaat svoo rvee .Dieren ,di enie t aanparticuliere nverkoch tworde nkunne n ermetee naa nd evee - envleescentral eovergegeve nworden .Bovendie nreize nvee lhan ­ delaars deboere na fe ngaa nme the tgekocht eve enaa rRotter ­ dam ofBreda .Vee lboere nvinde nhe tnaa rd emark tdrijve nva n hunve ebezwaarlijke r danvoo rd eoorlo g toenhe t autoverkeer langs dewe gno gnie tz odru kzo uzij ne noó kd evervoerbewij - zenvoo rhe tve ezij ndaa ree nbelemmerin gvoor .Vroege r jaren werdenbote r eneiere no pd eBredas emark t doord eboerinne ne n boerendochters verkocht,di eva ndez eDinsdag -e nVrijdagmark t metmanufacturen ,kruideniers -e nkolonial eware nterugkwamen . Doorhe toprichte nva nd etra mwer d ditmarktbezoe kaanmerke ­ lijkvergemakkelijkt ,doc hvele ngave n ero mgeldelijk eredene n devoorkeu raa no md eafstand ,zoal svanouds ,t evoe ta ft eleg ­ gen.Zelf sthan shoude n enkele ouderwetse families aandez ever ­ koopo pd epubliek emark tvas te nkarne n daarvooruiteraar dzelf .

Het overgrote deelva n demel kword t thansaa nd e coöperatieve zuivelfabriek geleverd.Dez efabrie k isi n190 1opgericht ,doc h ophe tein dva nd evorig e eeuwbestonde nreed stwe e particuliere fabriekent eEtten .Ee ndee lva nd eboere nwa s echtertoe naan ­ geslotenbi jd e coöperatievefabrieke n teRijsberge n enBeek . Hetwinningsgebie dva nd ehuidig eEttens efabrie kval tthan s -bi jonderlin g contractme t omliggende coöperatieve fabrieken - methe tgemeentelij k territorium samen.D efabrie k isdaarvoo r mooi centraalgelege ntusse n dedorpe nEtte ne nleur ,nabi jd e spoorlijn.D eboere nkrijge n ongeveer 80$va nd eondermel kte ­ rug,d eresterend e 20$word t teOud-Gaste lgecondenseerd .Ee n kleindee lva nd emel kword taa nd eEttens eMelkinrichtin gge ­ leverd eni sbestem dvoo rplaatselijk e consumptie. 88. Inplaat sva nd evroeger everkoo p opd eBredas emark tword t hetovergrot e deelde r eierenthan s plaatselijk geleverd voorverzendin gnaa r deBredas emijn . Ook deafze tva n tuinbouwproductenwa s eni s opdez eplaat s gericht.Reed s ophe tein dva n devorig e eeuwwa s detuin ­ bouwvanui tPrincenhag e ookvoo r debewoner sva nEtte nva n "betekenisgeworden .Aanvankelij k "beperkteme nzic hvoora l totd eteel tva nframbozen .Dez ewerde n toeni nkorve naa n een jukelk eda gnaa rBred agedragen. 'D elang ev/e gwer d - dertraditi e getrouw -t evoe t afgelegd;doo r onderlinge koutwer d ze"bekor te n het tramgeldvormd e eent egro ­ teonkostenpos tbi jee nverkoopsprij s van7 cen tpe rkilo j Deafze tvon d aanparticulier e opkopers plaats,di ehe tpro ­ ductaa nd e jamindustrie doorverkochten.D elater ebloe iva n dezefabrieke nwerkt euiteraar d stimulerend voord etuinbouw. . In190 7wer d deR.K.Baronies eTuinbouwveilin g opgericht,di e zichi nd estrij d tegen departiculier e handelwis t tehand ­ haven endez elate rverdrong .Ho gvóó rd ewereldoorlo gwer d eenafdelin gt eEtte ngesticht ,waaraa nthan snagenoe gall e tuinbouwproducten geleverdworden .II ad eopheffin gva nd e tramvind t hetvervoe rme tvrachtauto' s plaats enword tpe r kg aangenomen.I n193 8wendd e zichechte r eenaanta lmeren ­ deelskleine ,ontevrede n tuindersui the t zuidelijk deelva n degemeent e totd eZunderts eveiling .Aanvankelij kvon dhe t transportme tee nboerenwage n plaats,late rwer dhe tdoo rhou ­ dersva nvrachtauto' s aangenomen.Te ndel ehebbe ndez etuin ­ ders zichwee r totd eoud eveilin ggewend ,zoda tdez e ongeveer 335lede n telt,tegenove r 65tuinders ,di ebi jd e Zundertse veiling aangesloten zijn.Ee nklei n aantaltuinder sui the t westelijk deelva nd egemeent e -onde rhe tHeik e enHoeve n - zendt zijnproducte nnaa r deveilin g teOudenbosch . Deboere nbetrekke nvee lbedrijfsbenodigdhede nva nd eBoeren ­ bond.Dez e gingtenslott e daarbijwe lzee rve r enleverd e bijv.oo kartikele nal s steenkoole nprikkeldraad ,waartege n departiculier e handelzic hverzette .D e plaatselijkemidden ­ stand tochgaa treed s gebukt ondergrot e concurrentievanui t Breda.D ereed slan gbestaand e relaties,doo rhe tmarktbezoe k 2 ÜJ a: a/ 2 2 üj Ui a: Ci" Ui 2 vö O 2 a: Ü tu x o O a o 2 UJ «a :> uJ ï ^ O ai z al P- UJ 3«^ S3 + + + ) I !

f-^y^

X o ; U7 LU 3 vn S:" 2 ce:

-f- + -f-

N i? 89. daarte rplaatse ,late nzic htengevolg eva nhe t intensiever wordenva nhe tverkee r inversterkt emat egelden .D everslage n vand eKame rva nKoophande lvermelde nda noo k jaarlijks:"E r wordtvee li nBred a gekocht".Di t geldtvoora lvoo rartikele n alskleding ,meubelen ,keukengere ie.d, ,maa r ookreed svoo r levensmiddelen.Zake nal sVroo m enDreesmann ,d eGruyte re n Raming (meubelen,manufacturen ,enz. )bezorge ntweemaa lpe r week aanhuis ,doc hkome ngee n"bestellinge nopnemen .Voora l dewa tbete rgesitueerd e dorpsbewonersmake n daargebrui kvan , deminde rweigestelde nkope nmee r inhe tdorp .Kleiner euitga ­ venworde ndaa ruiteraar dwe loverwegen dbesteed .Vroege rwa s diti nno gsterke rmat ehe tgeval .N ad etweed emi s (van8 uur)ginge nd eboerenvrouwe nbi jhu nwinkelie rboodschappe n bestellen enbesprake n danonde ree nkopj ekoffi e tevenshe t dorpsgebeuren.Wie t zeldenware n zijda neers t tegenhal fel f daarmeeklaar .D ewinkelsluitingswe tmaakt e aandez egemoede ­ lijkheid eeneinde .Toc hi sd e plaatselijke boekenstandd e middenstand vanhe tdor phe ttrouws tgebleven ,d egroter eboe ­ renlate nhu npakke noo kn uno g ophe tdor pmaken .Sommig ema ­ nufacturiers enhandelare n inkeukengere i trekkenzel fd eboe r op.D ebewoner sva nhe tHeik e doenoo kwe l inkopeni nRoosen ­ daal.Weliswaa rbestaa t eroo kgelegenhei d artikelenvandaa r thuis telate nbezorgen ,doc hd emeeste nva nhe ngeve n erd e voorkeuraa n- indie nd eomvan gva nhe tgekocht e dat ookmaa r enigszins toelaat -he tzel fachtero p defiet sme enaa rhui st e nemen. Omgekeerd/ise rmaa rweini g directe afzetmee ri nd estad .Z o ise ree ngroo tfruitbedrijf ,da tzij nafze tvoo ree nklei n deeli nd egemeent e zelfvindt ,doc hmee raa nwinkelier s en grossiers inBred alevert .He t overigeword tnaa rd e Tilburgse veiling gebrachtme t eigenauto ,voo rzove rhe tnie t inhe tbe ­ drijf tot jamverwerk twordt ,di e ookwee rvnl .naa rBred aver ­ kochtwordt .Sommig e slagers daarvandaankome nvett evarken so p deboerderi j ofo pd emark tkopen .Reed s eeneeu wgelede nver ­ melddeva nde rAa ,da tbewoner sva nhe tHeik emanden ,bezems , mos enzan dt eBred arondventte n '.Oo k thansbestaa tdez ere ­ latienog ,doc hslecht sd emande nvorme nhe thandelsproduct . 90. Hetcontac tme t debuitenwerel dword t ookbevorder d door bodediensten.Regelmatig e bodedienstenworde n onderhouden: 1°. opBred a (oorspronkelijkv/are ne rtwe ediensten ,di e elkme tpaar d enwage nvoeren ,late rzij nzi jsamenge ­ smoltento téé nbedrijf ,da tme t eenaut owerkt ,maa r veel concurrentie ondervindtva n degrot e zakenme t huneige nrondbrengdiensten) . 2°.vi aRukfe no pRoosendaa l (éénbedrij fme t paarde nwa ­ gen), 3°. opOudenbosc h (éénbedrij fme t auto). Daarnaastwerk tuiteraar d deB.B.A . Demedisch e specialisten,di egeraadpleeg dv/orden ,zij nt e Bredagevestigd .Voo rkleiner e operaties enminde rernsti ­ geziektegevalle nwend tme nzic hto the tziekenhui s teEt - ten,d emoeilijk e gevallenworde n inBred abehandeld .Di t doorhe tverbeterd everkee rmogelij k geworden contactheef t uiteraardnie tnagelate n eengunstig e invloed opd egezond ­ heidstoestand end esterfte-frequenti ede rbewoner sui tt e oefenen.T eEtte ni see nmoder n ingerichtwijkgebouwtj eva n hetwit-gel ekrui sgevestigd .

Kerkelijk behoorthe tgebie d tothe tbisdo mBreda ,v/aarva n hetdekenaa tva nEtte n de parochiënEtten ,Leur ,Achtmaal , Effen,Groo te nKlei n Zundert,Hoeven ,Liesbosch ,Rijsbergen , Rukfen,Schyf ,Sprundel ,Wernhou te nSt.Willebror d omvat.D e parochie Ettenomva the t overgrote deelva nd egemeente ,daar ­ naastkerk tme nvanui the tII.0 .onde rLeur ,vanui the tN.W . onderHoeven ;he twestelij k deelval t onderSt.Willebrord .I n hetZ.W . treftme nbewoners ,di e inSprunde lte rkerk egaa n eni nhe t Z.0.trek too kd eLiesbosker k gelovigen.Ove rhe t algemeenhoud tme nzic hbi jhe tkerkbezoe k aand ekerkrechte ­ lijke indeling,doc htusse nLiesbos ,Leu re nEtte nhoud tme n zichdaa rnie tz ostra f aan.D eProtestante n gaante rker ki n Ettene nLeur ,di eel k eeneige ngemeent evorme n ento td e classisBred abehoren .Oo kt eHoeve nworde n doord epredikan ­ tenva nOudenbosc he nLeu rgodsdienstoefeninge ngeleid . 91. Letme no pd eschole nvoo rvoortgeze t onderwijs,di e"be ­ zochtworden ,da nka ni nd eallereerst e plaatsgenoem dwor ­ denhe tt eEtte ngevestigd eR.K .internaa tvoo rU.L.O .e n kweekschool-opleiding.Va n dezeinstellin gword tdoo ronge ­ veer10 0vrouwelijk e leerlingen- merendeel sva nbuite n - gebruikgemaakt .Da nword tt eEtte nee ntweejarig e land-e n tuihbouwwinteravondcursusgegeven ,di e doorongevee r4 0leer ­ lingenbezoch twordt .Ee ndergelijk e landbouwcursust eLeu r trektongevee r1 5bezoekers ,terwij loo khe tHeik e eeneige n cursusrij k is.He tbezoe kaa nd eEttens e 3-jarige handels­ avondschooli sgroter .Hie rvolge nongevee r10 0cursiste n eenopleidin gvoo rhe tmiddenstandsdiplom a e®d„,waarva non ­ geveer4 0ui t omliggende plaatsenkomen .Verde rvoortgeze t onderwijsmoe tbuite nEtte ngenote nworden » Vroegerko ndi t slechtsdoo rhe tbezoeke nva ninternate n geschieden,than s isdagelijk shee ne nwee rreize nmogelijk .Daardoo ri she t voortgezet onderwijsoo ki ndez egemeent ei nnie tgering e mate gepopulariseerd.Z otrekke nongevee r1 0leerlinge nda ­ gelijksnaa rd eU.L.O.-schoo l inOudenbosc he nee ngelij k aantalnaa rhe tLyceu m inRoosendaal .D e gelijksoortigein ­ stellingi nBred atrek tslecht see npaa rleerlingen ,we l trekt deambachtschoo ldaa rvoora lvanui tLeu rleerlinge n enbezoek t eenzeventa lachterlijk ekindere ndaa rd e school vand eBroeders .Ee nongevee rgelij kaanta lboerenzoon svolg t delandbouwwinterdagschoo l teRoosendaal , één bezoektdi e vanBreda ,waa rbi jhe tonderwij smee raandach taa nd etuin ­ bouwword tbesteed .J mdez elaatst e plaatszij noo kvee l agrarische consulentengevestigd ,zoal sdi evoo rLandbouw , veeteelt,cultuur ,alsmed e deingenieu rvoo rpacht -e ngrond ­ zaken.Zi jwone ndeel s inBreda ,deel si nGinneken .Le tme n opd ewoonplaatse nva nd eautoriteite n derwaterschappen ,da n blijkendi eva nd eEttens ebeemde n teEtten ,di eva nd eHoe - vensebeemde nt eHoeve ne ndi eva n deHaags ebeemde nt eBred a gevestigd tezijn .Va ndi tlaatst ewaterscha pworde nd efinan ­ ciënéchte rt eEtte nbeheerd .D eadministrati eva nhe twater ­ schapd eA ao fWeerij s isi nZunder tgevestigd .

VanuitEtte ni see ngrot edagelijks e trekva nhonderde narbei ­ dersnaa rd efabrieke n teBred ae nRoosendaal ,voora ln ad e 92. wereldoorlog 1914-1918.Overwegen dvind tdi tpe rflet splaats , invee lminder emat e per"bus .Voora ld ebewoner sva nSt.Wille - brord trekkenvee lnaa rd eBredas efabrieken ,waaronde rd e Hero end eHoll .Kunstzijd eIndustri e zeerbelangrijk eplaat ­ seninnemen .Daarnaas ttrekke n deRoosendaals esigaren -o f lievercigarillos-fabrieke ndagelijk svee larbeider snaa rdi e plaats;oo kd esuikerfabrieke ngeve ntijdelij kwerkgelegenheid . Daartegenover staanslecht senkel etientalle narbeiders ,di e dagelijksdoo rd eEttens e industrie aangetrokkenworden .Voor ­ namelijk zijnda tvlasarbeiders ,di evanui the t zeekleigebied -voora lui tZevenberge n enStandaarbuite n -pe rfiet snaa rd e fabriek Zwartenberg gaan.Daarnaas ttrek td eLeurs emetaalin ­ dustrie enkelingenui tdi estree k enui tBreda .Va ndez elaat ­ ste plaatswerk t ookno gee nenkel earbeide r ind esigaren - industrie.Sprunde llever tno g eenpaa rarbeider svoo rd e brouwerije nsteenfabrie kbi jko mEtten .Dez elaatst efabrie k trektno gwa tarbeider sui tHoeven ,evenal s eengroo tfruitbe - drijf,da tteven s enkelearbeider sui tBee k indiens theeft . Ditforensenverkee rvind teveneen s overwegend perfiet splaats . Eenveelgeleze n dagbladi sda tva nNoord-Braban te nZeeland , dat 'smorgen s om1 0uu rbezorg dwordt .D ebeter-gesitueerde n hebbend eMaasbod e gelezene nleze nn ud e Tijd,welk ekran t om8 e n1 8uu rword tbezorgd .Bovendie nleze nvee lboere ne n tuinders alsweekbla d Me Boerenbondvoo rEtte ne nomstreken" , dat 'sZaterdag smorgen s perpos tvana f 9uu rword tgedistri ­ bueerd.Hieri nworde nnaas t plaatselijknieuw s ookeconomisc h belangrijke gegevensvoo rd ebetrokkene n gepubliceerd,even ­ alsberichte nva n deBoerenbond ,di ee rd euitgeve rva nis .

Ontspannings-e nontwikkelingsgelegenhede n ind esta dworde n nietvee lbezocht .Oo khiervoo r iswee rBred auiteraar d het belangrijkste centrum.G-roo ti she tbezoe k echterniet ,allee n debeter-gesitueerde n enwa tmiddenstander s makene rgebrui k van,d eboeren ,tuinder s enwinkelier s slechtsweinig .N ad e oorlogi sdi tcontac twe lsterke rgeworden .Ette ne nSt.Wille - brordhebbe nel khu neige nwekelijks e bioscoop,terwij lee n plaatselijke toneelvereniging driemaa lpe rwinte rgoed-bezoch ­ teuitvoeringe ngeeft . 93. Het hier volgende overzichtje geeft een indmk van het in- térlocale telefoonverkeer in 1940: a ant a 1 gesp r e k'k e n gurmam°—— aantal aantal vol- via dein= _ totaalinw«pe rgespr«_ _ autom. postk. komend© 1/ï '40pe rinw . Etten-Leur 46.953 409 10«050 57«412 10«506 5^5 Rijsbergen 23*950 354 1Ö694 25S998 2;803 9»3 Rucphen 17.447 2369 3»881 23,697 8^458 2,8

Uitsluitendautomatisch e gesprekkengedurend eMe i194 1ge ­ voerd. aantal aantal inw. aantalge - -Plaats gesprekken 1/1194 0 spr •.pëïO'ïfi w

Breda 33*653 51o899 6,5

Etten 5e07 0 10o506 4,8 Rijsbergen 2.584 2.803 9., 2 Terheyden Ie91 2 4o52 9 4,2 Teteringen 1.956 3,287 6,0 Zundert 4e30 6 7©76 3 5*5

Rucphen 1.032 8e458 1,2

Hieruit"blijkt ,da tEtte nhi jdez ewillekeuri gui td e omge­ vingte rvergelijkin g gekozen plaatsen eenmiddenpositi e in­ neemt. Weldien tme n"bi jvergelijkin gva ndez e cijferst ebedenken , datd egemeentelijk egrenze nnie tgehee lme tdi eva nhe t te­ lefoonrayonsamenvallen . Uithe tvoorgaand e "blijkt,da tEtte ni nverschillend e opzich­ tenreed slang e tijdzel f eencentru mvoo rd eomgevin gvormt , dato pzij n"beur twee rcontac tha d enheef tme tander emiddel ­ punten,voora lme tBreda ji nminder emate ,e nda nvoora lvoo r hetwestelij k deelva nd egemeente ,me tRoosendaal .Di tza l zijnoorzaa kvoo ree n"belangrij kdee lvinde ni nhe tfeit ,da t dezecentr aontstaa nzij no pd eran dva nhe tdiluvial ezandge ­ bied,tege nd egrasrijk ekleigebiede naan .Verde rnoordwaart s vormde hetwate ree nnatuurlijk e scheiding,naa rhe tZuide n werd dezegevorm d doorstroke nvee ne nheide .Vandaar ,da tla ­ terd e"belangrijk everkeersrichtin g ookd ewest-oostelijk e 94. wordt.D e ontwikkelingva nhe tcontac tme td ebuitenwereld , voorali ndi erichting ,wer dnie t geremd doorgodsdienstige , karakter-o fpolitiek everschillen .We li sdi tenigermat e hetgeva l"bi jd erelatie sme the tprotestant e zeekleigebied. Dit contactkomt ,oo kdoo rd enatuurlijk e gesteldheid,eers t latero pe nblijf tmee rva nzuive reconomisch e aard.D ege ­ ringeafstand ,goed ewege n enverkeersmiddele n (eersttra m entrein ,late rfiets ,autobu s enaut obevorderde n hetont ­ staanva n eengroo tcontact ,speciaa lme tBreda ,hetgee n vooraldoo rd eopkoms tva nd efiet s alspopulai rverkeers ­ middelva naanmerkelij k intensiever aardko nv/orden .D eaan ­ rakingme t inhe tZuide ngelege ndorpe nal sRijsberge ne n Zunderti sva nvee lgeringe rafmeting ,hetgee nwaarschijnlij k veroorzaaktword t doordatd evroeger evenen ,moerasse ne nhei ­ develden aanvankelijk eent egrot ebelemmerin gvormden .

Doordez e ontwikkeling ise rhie rreed slang e tijd eerderva n streek-da nva ndorpshuishoudin g sprake.D eintensitei tva n deverkrege n contactenkom too ko pande rgebie d totuiting ,z o bijv.bi jd eklederdracht .Allereers t dientda nopgemerk tt e worden,dat ,wa td egehel e provinciebetreft ,nie tva nee nvo l ledige entypisch e drachtgesproke nka nworden .Di thang tnie t uitsluitendme td emat eva n isolementsamen ,doc hi soo kster k afhankelijkva nd evroege rz ogering ewelvaar t.Med e daardoor zijnd emutse nhe tmees tkarakteristiek ,d eoverig ekledin g blijktveela laa nd estadsmode"ontleend ,doc hi so phe tplat ­ telandlange rblijve nbestaa ne nval tda nop .D egedrage nmut ­ senzij nd ei n- katholie k -West-Braban t algemeen,voorkomend e "strakke"e n "dubbele"muts ,doc hdez edrach ti svoo rgehee l Brabantaa nhe tuitsterven ;zee rweini g ouderevrouwen^blijve n hettrouw ,d e jongeredrage nhe ta lenig edecennië nnie tmeer . Zijzij nvoora li nhe tbegi nva ndez e eeuwmee re nmee rd ebu r germode gaanvolgen .Di twer d ind ehan d gewerktdoo rhe ttoe ­ nemende contactme td estad ,waa rvele nnie tgaarn ewilde nop ­ vallenal s "mensenva nbuiten" .Oo kbi jtoenemen d gebruikmaken vand efiet sbleke nd emutse nvaa k pnpractisch,voora lbi jWi n Tenslottewa soo kd ewereldoorlo gme td edaarme e samengaande schaarschtee nduurt eva nhe tmateriaa lvoo rvele n oorzaako m mutsdefinitie f "aft ezetten" .Opgemerk tmoe tno gworden ,da l ophe t eindva nd evorig e eeuwoo kno gt eEtte napart ekinder - ?! ^ «v pt it— £3 z tu Ut ut pc- o f« as P -eCE-} - R <$ tu ui pa F7fP ut f- UI O Z •& tu « ui a> UI at e» Ju vi 0 c !—33 ux «X

•h I A + +

UJ P*

O R

A- ul

55

95. mutsenvoorkwamen ,e nno g thans- voora li nStaWillebror d - dezg » "lol",di e eenzesti g jaargelede n alswerkmut salge ­ meendoo rboerenmeide ne n-dochter sgedrage nzo nzij ne ni n 'twi too kdoo r"burgervrouwe n .D eprotestants e"boerinne n dragenno gwe ld eneepjesmut s •".D e oude drachtkom t- =in ­ dienno g aanwezig- tevoorschij n"bi jd eZondags ekerkgang ® Danzie tme nd eouder e"boere nme thu nzwart e pakken enpet ­ jesnaas thu ni ndezelfd ekleu rgekled evrouwen ;d elaatste n veelalme tgoude nketting ,broche ,spelde n enoorbellen .D e mutsen zijnechte rreed svaa k doorhoede nvervangen » Deoud e zwarte Zondagsedrach tword tonde rd eminder -gegoede nlange r gehandhaafd,wan tzi jkunne nnie t zovlu gto tvernieuwin g over­ gaan.Te naanzie nva nd efolklor e kanslecht s opgemerktworden , dathe tnagenoe gontbreke ndaarva nwee ree naanwijzin gverro t vooree nreed slan gbestaand e Mstreekhuishouding", Hetgesproke ndialect ,da tweini gveranderin g beeftondergaa n doord everkeersintensificatie ,i she tBaronies ,i nhe tweste ­ lijkdee lkome nreed s enkelemarkiezaats eu itdr-ul?kinge nvoor , dochd emeest e isoglossenvalle nnagenoe g samenme t deoud e genres tussenBaroni e enMarkiezaa t '.Volgen s teWinke l' ; looptd egren stusse nWest -e nMidden-salisc h juistbeweste n Etten,zoda the t overgrote deelto td elaatst e groepgereken d moetworden . Hetgering e isolementi soo ko phe tgebie dvan ,d ehuwelijks - keuze tebespeuren .Huwelijke nme tbewoner sva nomliggende ' dorpenkome ne nkwame nvri jveelvuldi gvoor .Weliswaa rword t departne rdoorgaan sbinne ndezelfd emaatschappelijk e groep gevonden,maa rdoorda td eweistandsverschilie nove rhe t alge­ meennie tgroo tzijn ,i sdi taanta lgroepe nvri jgerin g en daardoorblijf td ekeuz eruim .Va ninteel t isda noo kweini g sprake.Bi jslecht s enkelekleiner e groepenkome nnagenoe g uitsluitend onderlingehuwelijke nvoor ?namelij kbi jd eProtes ­ tantseboere nui the tnoordelij k deelva nd egemeent e enbi j deHeikenaren .Oo kbi jdez egroepe nword t ditverschijnse l ech­ teralleng sminde rdoo rhe tgrote rgeworde n contactme tvreem ­ den,speciaa ln ad eeerst ewereldoorlog .Toc hkome n onderd e grotereboere n- vaa k onderdwan gva nd eouder s -onderling e 96. verbindingenvri jveelvuldi gvoor . Vreemdelingenworde nbetrekkelij k vlug opgenomen.Vestige n zichbijv .tuinder sui tPrincenhage ,da nverloop td eassi ­ milatie snel,med edoo rhe tfeit ,da tme nhoop tva ndez e nieuwelingenui t eenplaats ,waa r detuinbou wreed sverde r ontwikkeld is,iet st ekunne nleren .Bi jd etuinder sva n Zundert,Roosendaa lo fTaoere nva nOudenbosc hduur the tpro ­ ceslanger .Di tword twellich tveroorzaak t doorhe tfeit , dathe t contactme tPrincenhag e reedslan gzee rinten sis , maarda tme td eander e genoemde plaatsennie ti ndi emate . Ookzulle nd etuinder swellich t overmee raanpassingsvermo ­ genbeschikke n danzij ,di ebi jhe t oudeboerenbedrij fge ­ blevenzijn .Grot e culturele ofgodsdienstig e verschillen tochscheide nhe nnie tva nd eEttenaren .D eboere nhoude n huneige nkrin gsterke rgeslote n dand etuinders .Vreemd e boerenkome nda noo knie tz ogemakkelij k totleidend efunc ­ tiesi nhe tverenigingsleven ,bi jd etuinder s daarentegen wel* Ookbi jander evreemdelinge nal sambtenaren ,winkelier s enambachtsliede nverloop t deassimilati e doorgaansvri jge ­ makkelijk* 97. GEBRUIKTELITERATUU RVOO RHOOFDSTU KY •IIIMÏÏIIÉH il i^——•umi iMiiM—m.1 i -i i —————•———•—•—————— vande rAa ,A.J . -Aardrijkskundi gWoordenboe kde r Nederlanden183 9- 1851 . Gallée,J.H . -He tboerenhui si nNederlan de nzijn e bewoners- 1908 . vanHasselt ,Mej.E * -Onz eWest-Brabant sch emutse n- i n Jaarboekno. 2Oudheidk.Krin g"D e GhuldenRoos "- Roosendaa l- 1942 . Verslagva nd eKame rva n Koophandele nFabrieke n -1 - voo rWestelij k Noord-brabant. WeynenA . -Onderzoe knaa rd edialec tgrenze n inNoord-braban t- 1937 . Zak-agenda,uitgegeve n doord eGemeent eEtten - Leur,Afd .Marktweze n -1930 .

1)Zakagend aveemark t- 1930 . 2)Verslage nKame rva nKoophande l- 1 - onde rEtten . 3)Versla gKame rva nKoophande l- 1 - 193 1- blz .149 . 3a)v.d.Aa- 5 edee l- 184 4- blz .33 7- 338 * 4)zi eartike lva nMej.va nHassel te nWeyne n- blz.21 5e.v . 5)Weyne n- blz . 246. 6)Zi ekaartje sWeynen . 7)D rJ.t eWinke l- Kaar tNoordned .tongvalle ni nGallée . 98. HOOFDSTUKV I DEMOGRAFIE a.Stan dde r"bevolkin g Hetabsolut einwonerta lde rgemeent e"blijk tzic hal svolg t ontwikkeldt ehebben : Jaar Inwonertal Jaar Inwonertal — — 1890 6152 1840 5391 1900 6786 1850 5776 1910 7701 1860 5663 1920 8552 1870 5528 1930 9583 1880 5812 1940 10561 Teneindevas tt ekunne nstelle ni nhoeverr edi tverloo p afwijkingenva nhe tnormal evertoont ,word the tme tbehul p vanindexcijfer s (waarbijd ebevolkin gva n192 0o p10 0i s gesteld)vergeleke nme tda tva nd eprovinci eNoord-Braban t enda tva nhe tRijk : j Indexcijfer _ Indexcijfer uaar Etten Prov.Rij k daax EttenProv . Rijk 1830 — 47,5 38,1 1890 71,9 70,0 66,5 1840 63,0 51,6 41,7 1900 79,3 76,2 75,4 1850 67,5 54,7 45,0 1910 90,0 86,3 86,6 1860 66,2 55,6 48,2 1920 100,0 100,0100, 0 1870 64,6 58,4 52,1 1930 112,1 122,4115, 6 1880 68,0 64,1 59,1 1940 123,5 143,3130, 0 Hieruitblijkt ,da td ebevolkingsgroe iva nEtte naanmerke ­ lijktrage rheef tplaat sgevonde nda ndi eva nd eprovinci e endi eva nhe tRijk .Gedurend ed elaatst eeeu w(1840-1940 ) heeftd ebevolkin gva nEtte nzic hno gnie tverdubbeld ,ter ­ wijldi eva nd eprovinci ebijn ae ndi eva nhe tRij krui m hetdrievoudig eva nhonder djaa rgelede nbedraagt iDruk t menhe tgemeentelij kinwonerta li nprocente nui tva nd e bevolkingva nd eprovinci ee nva nd eRijksbevolking ,da n vertonendez epercentage suiteraar dove rhe talgemee nee n dalendelijn : ETTEN-LEUR GRAFIEK2A LDDPDERJBEVQLKINb

WERKELjIK VERLOOP.

TOENEMING TM)* GEBOORTE OVERSCHOT.

iMhDÛÛRMiGRATJE OVERSCHOT.

•"

1ZOOO U1Z1

•115°© 11531 / 11 ooo /

/ 10SÓ7 10300 1 * / fol9S 1O0ÖO 3800 95OO 4s&5 / ê *S1& 3000 9030 / /

&500 stay 1)1]* 8000 8105,

S30 /y jjol 7500 7

7000 7ÎC3, Mil 65 00 &u.. # 'S Sooo 6073, •'s TOi £811 ^860 5500 S539 5553 5?öa~ Shls 5528 S5Öö 55*7* 5?ó

4500 ^213^ Lr\nr\ •5 vr> k! o yi o v» m o C~D- —O ï —• — o O Qc 0- » o a o o o O o O 0^5^20 o o o o o o 19id r CO m rn — ZI tl _ r- •xt II

ZI m je» • \ O «7» -rf

O

-26 «S m «•7- S3 H ^ Ol H X ^« «s/y/ / Cl

29 a/Ar

Slaat

«30901 <3V

do^;' 32-

£<**P 33

3S 7W j^6a/ èS

36 7«äl

3f /

3a.

/oSS/ W/ó^3 TS40. 99. _ $va nbev.va n Jaar, $ van bev» van daar Prov. Ri^k Prov. Rijk 1,4247 0,1884 1900 1,2133 0,1310 1,4400 0,1869 I9IO 1,2164 0,1299 1,3886 0,1711 I92O 1,1653 0,1246 1,2891 0,1544 1930 1,0666 0,1207 1,2355 0,1431 1940 1,0039 0,1183 1,1969 0,1384 Speciaalte nopzicht eva nhe tRij ki sd erelatiev ebevolkings ­ afnameva nEtte nregelmati gt econstateren ,doch .oo ki nverge ­ lijkingme t deprovinci e isdezelfd e tendentiewaa rt enemen . Degemiddeld eleeftij dva nd e"bevolkin gva nEtten-leu ro p3 1 December193 0wa s 27,59 daar;di eva nd eprovinci e27,3 3jaa r endi eva nhe tRij k29,1 2 jaar.Etten-Leu rblijk t dusee nmid ­ denpositie int eneme n tussenprovinci e enRijk ,doc hslui t zichmee rbi jd eeerst e aan.Dez e leeftijdsverschillenkunne n ookto tuitin gkomen, wannee rme n deverouderingsindexe nbe ­ ziet.Dez ebedrage nvoo rEtten-Leur :1,02 ;voo rd eprovincie s 0,94 envoo rhe tRij kuiteraard :1,00 .Dez e cijferslope nech ­ terz oweini guiteen ,da tz ezic hdaardoo rmoeilij k tothe t trekkenva nverder e conclusieslenen .D ehie rvolgend e tabel geeftcijfermateriaa lbetreffend e deaantalsverhoudin g tussen beide geslachten,e nd eprocentuel e leeftijdsopbouw derbevol ­ kingi nI93O ,steed svergeleke nme t Rijke nprovincie . Leeftijdsgroepen Aantalvrouwe no p100 0manne n in jaren op3 1Decembe r 1930 Ettën Rijk Prov. 2 3 4 0-4 969 959 964 5-9 988 966 98I 10- 1 4 1344 968 989 15- 1 9 1119 989 977 20- 2 4 1099 1023 976 25- 2 9 963 1034 98O

30- 3 4 1085 ( 1041 1005 35- 3 9 951 1043 982 40- 4 4 1317 1034 1014 45 -4 9 1257 1031 994 100. Leeftijdsgroepe n Aantalvrouwe no p100 0manne n injare n op3 1Decembe r193 0 Etten Rijk Prov. 1 2 3 4

50- 5 4 1312 1034 1009 55- 5 9 1212 1041 1012 60- 6 4 1228 1049 978 65- 6 9 1333 1065 983 70- 7 9 1224 1098 1001 80e .oude r 975 1227 1046 To t a a 1 1116 1013 986 Onprod. 1104 986 980 Halfprod. 1160 1013 985 Volprod. 1109 1034 991

Perce:ntag ede rmann .resp .vrouwel."bevolkin g mannen op31-12-193 0 vrouweno p31-12-193 0 Leeftijds­ Percent.v.Ette n percent.V.Ette n groepen in^e n in$~e n injare n vanda tva n vanda tva n Ette n Rijk Prov. Etten Rijk Prov. 1 5 6 7 8 9 10 0-4 13,18 121,8 102,3 11,46 111,8 90,8 5-9 12,89 119,0 107,5 11,42 110,5 95,7 10- 1 4 10,34 106,0 103,5 12,44 133,5 124,1 15- 1 9 10,16 107,0 104,5 10,19 110,0 105,8 20- 2 4 8,45 95,0 92,2 8,33 92,6 91,8 25- 2 9 7,89 97,1 96,2 6,81 82,1 83,5 30- 3 4 6,23 86,9 95,9 6,05 82,0 91,2 35- 3 9 5,50 85,9 98,2 4,69 71,2 84,0 40- 4 4 3,97 69,9 81,2 4,69 80,9 93,2 45- 4 9 4,37 85,0 95,6 4,93 94,1 107,2 50- 5 4 3,88 83,3 91,9 4,57 96,0 105,8 55- 5 9 3,75 95,6 103,6 4,07 100,7 109,7 60- 6 4 3,29 103,4 106,4 3,62 109,7 118,0 65- 6 9 2,46 97,2 105,6 2,93 110,1 124,0 70- 7 9 2,76 10ï,8 107,8 3,03 103,4 116,5 80e .oude r 0,88 123,9 129,4 0,77 89,5 107,0 Totaal 100,00 100,0 100,0100, 0 100,0 100,0 .ETTEN-LEUX JjT\fiF)EK «3 NgluurljKe groeii^'n £TT£N-L£U"K_ TWK, Noord-üraban-t.

2h2,t

// / ilHj f/ •<2H\ Z*$p

Je

% 1i 0»«3^QO — — «M 'M «O *0

OTEN-LEÜK. ~ RIJK.

•— NOORDAM*/) MT.

-55.0 3S 34-9 \ /; \ 34 1 \ $*7 33-S 33.2 <*33.3 33 '.33.2- -32.5 323 32.4 32.3 37.3 -32. 32.0 37.9 i ^37 6 \ 3T \ N\ fa 30 \\ ' Z3/ 300 \ 2.38 2 \ 3 \ < \ 23.S Z8.0 ZS.5 /ooo 13 \ » \ > \ 276 \ \ \\ \ 26.4 A \ \ Zé *m*» Is.j 25.8 \ 25 \ \ \ 2h \ 23,<* 23 V \ \ \ 22. V \ \ 27-3 X Z.Î —x— 20.5

to O o m 0 0 ti» O l/> O s? & P i r 1 ó vu « O *- 1— KI 95 0 Ol to CD «O cn oi 97 07

Gaatme n deaantalsverhoudinge ntusse nheid e geslachteni n 1930n a (kolommen 2,3,4),da nblijk t teEtte n- Leu ree ngroo t vrouwenoverschot aanwezigt ezijn .O p100 0manne nkome n111 6 vrouwenvoo r (Rijk1013 ,provinci e 986).Di t vrouwenoverschot isvoo r eenplattelandsgemeent e opvallend.Rege li simmers , datte nplatteland e juistee nvrouwentekor t bestaat.Z okwame n in193 0bi jgemeente nme t500 1- 10.00 0inwoner s op100 0man ­ nenslecht s96 8vrouwe nvoo r (Volkstelling193 0- dee lI I- blz.266),hetgee nvoornamelij k teverklare n isui td egering e opnamecapaciteitva nhe tagrarisc hbedrijf ,waardoo rd etre k naard esta dvoo rhe tvrouwelij kdee lva nd ebevolkin gdwingen ­ derword tda nvoo rd emannen .Di t geldtvoo rd ebewoner sva n Etten- Leu rechte ri nminder emate ,daa rd enabijhei dva n gro­ tereplaatse nee ndagelijks e treknaa rd efabrieke naldaa rmo ­ gelijkmaakt .Doc hdaardoo ri she t opvallende vrouwenoverschot nognie tbegrijpelij k geworden.Di thog e cijferi st everklaren , doordatt eEtte nnie tallee nee nklooster ,doc hteven see nR.K . pensionaatvoo rmeisjes ,alsmed e eenR.K .ziekenhui s gevestigd is.Daardoo ri sbegrijpelijk ,da the tnormal e jongensoverschot slechtsbi jd e0 - 9-jarige n(kolo m 2)aanwezi g is.Bi jd e1 0- 14 jarigenzie tme nechte ree nopvallen dvrouwenoverscho t(pen ­ sionaat).Bi jd everder e leeftijdsgroepen isdi t overschotvri j regelmatig teconstateren .Ee nenkel euitzonderin g zalhe tge ­ volgzij nva nd ebetrekkelij kklein e absolute aantallende rbe ­ trokkengroepen .Zowe lbi jon -al sbi jhalf -e nvolproductieve n ishe tvrouwenoverscho tda noo kaanwezig .Da td e»»gestichtsbe - volking"hiero pgrot e invloeduitoefen tblijk twe lui the tfeit , dathe tvrouwelij k deeldaarva nzelf s16,26 $va nhe ttotal eaan ­ talvrouwe n teEtte nbedraagt ,waardoo rdi tpercentag e zelfs 666 procentva nda tva nhe tRij ke n34 1procen tva n datva nd epro - 102. vincie"bedraagt. ' Bijee nbeschouwin g vand eleeftijdsopbou wva n debevolkin g (grafiek Ie nkolomme n5 t/ m10 )blijkt ,da tEtten-Leu rhe t beeldvertoon tva nee nkinderrijk e plattelandsgemeente met eengroo tvertrekoverschot .Doo r ditlaatst e verschijnsel zijnd evolproductieve n erslecht smati gte nopzicht eva n Rijk enprovinci e aanwezig,me t als gevolg,da td ehalf -e n voorald eonproductieve ne ri nverhoudin g talrijkzijn .Bi j de0 - 1 9 jarigenzij nd epercentage sva nEtte naltij dhoge r dandi eva nhe tRijk ,e nbijn avoortduren d groterda ndi e vand eprovincie .(D e1 0- 1 4 jarigemeisje s zijne rdoo r depensionaatsbevolkin gwe lzee rster kvertegenwoordigd) . Bijd e2 0- 5 9 jarigenzie tme ndoorgaan she tomgekeerd e beeld,terwij ld eouder e groepen (speciaalbi jd evrouwen ) erwee rmeesta liet stalrijke rzijn .Teneind e inzichti nmo ­ gelijkeverschuivinge n ind eleeftijdsopbou w teverkrijge n zijnd evolgend e tabellen (kolommen1 1t/ m 28)opgesteld . Hierbijdien twe lopgemerk tt eworden ,da td eabsolut eaan ­ tallenvoo rd everschillend e leeftijdsgroepenvoo r eenge ­ meentebenede n10.00 0inwoner sklei nzijn ,waardoo r deper ­ centagesvoo rd etoe -o fafnemin gster kkunne nschommelen . Druktme ndu sdez epercentage swee rui ti nprocente nva nd e gelijksoortige percentagesva nRij k enprovincie ,da nword t daardoorhe tbeel dno g grilliger.Daaro mword tbi jhe tbe ­ sprekenva ndez etabelle nuitgegaa nva nhe t totaal-cijfer waarnad egroepe non- ,half -e nvolproductie f envervolgen s eventueeld everschillend e leeftijdsgroepenbezie nworden . ETT EN--LEUK

GrafieK î > Laie joon en i H.% der Eef .boe »rie a.

-5e cum uteerx ie Lei

3*">

ZHO 320 3oo \28S,8 2Ô0 /lé>1,3 % - Z^Q i3S^ Zlo /2Û3,Ô / Zoo

1<90 /i67,6 / 160 1S6.2 /îH^,8 ^''' IM1, 3 / .4 '115,6 110 AoQj-J 1o3,1 too $5,3 So 7°>3 60 / / ^83

2JA '/1 'isê 20 • 'f—

+. +. tr^K] er ^ ^ r^ CO ^,^ Jiuu r ^anH&iSf\uWe\jK injare n ETT EN-LEUR CTT\ÄTI£K6 a oa u & Eiu (mie EM KI NÜ ERSTATTE

JN % V.H. flflNTHL GEBOTENEN .

£ÎT£N.L£UH -RUK NDffRB.BHHBflNT

/û

vu «O s» »M «M «0 s 9l <7> <31 103. Percentage,datd eleeftijdsgroe pi n192 0"bedraag t vand eovereenkomstig eleeftijdsgroe pi n190 9 Leeftijds­ groepen M an n e n Y rouw e n in3 are n Percent «v.Etten Percent;.v*Ette n Etten m.«fo-en Etten in fo-en vanda tva n van datva n Rijk Prov. Eij k Prov* 11 12 13 14 15 16

0-4 104,07 98,0 93,5 104,66 100,1 9512 5-9 116,11 104,1 98,5 114,48 103,2 99,3 10- 1 4 110,47 94,7 87,1 132,82 114,6 106,1 15- 1 9 127,30 104,4 94,5 120,43 99,8 90,2 20- 2 4 137,08 113,2 112J: 8 112,62 93,9 91,7 25- 2 9 103,90 85,5 88,7 93,36 77,7 82y l 30- 3 4 90,58 78,2 84,2 107,06 93,4 99,8 35- 3 9 100,90 83,1 89,5 109,96 91,9 97, 9 40- 4 4 98,43 78,4 83,0 115,98 92,6 96,1 45- 4 9 117,86 95,3 96,1 130,34 103,9 102,9 50- 5 4 142,54 111,4 109,5 128,10 98,9 100,0 55- 5 9 97,18 78,7 83,4 120,15 97,4 103,9 60- 6 4 105,60 87,5 94,2 111,94 94,8 101,3 65- 6 9 78,47 70,6 78,8 96,39 87,5 98,0 70- 7 9 105,99 94,0 100,8 96,42 86,9 93*1 80e .ouderl05,7 1 84,2 85,8 96,00 79,0 81,6 Onprod. 106,75 95,7 92,0 113,07 102,4 99,2 Halfprod. 115,83 94,9 92,0 118,60 98,2 95,1 Volprod. 111,44 91,4 94,6 111,82 92,3 94,9 Totaal 110,01 93,5 93,0 113,46 97,? 963

Percentage,datd eleeftijdsgroe pi n193 0bedraag t vand eovereenkomstig eleeftijdsgroe pi n192 0 Leeftijds­ groepen Mannen Vrouwen injare n Percent.v.Etten 'Percent.v.Ette n Etten in fo-en Etten in f>-en vanda tva n van dat van Rij k Prov. Rijk Prov. 17 18 19 20 22 0 4 111,17 1033 87,9 112,20 104,5 90,3 5 9 112,52 99,3 88,9 115,86 103,0 90f9 .14 110,92 104,7 99,3 103,62 98,7 92,1 10 19 110,84 100,9 93,9 113,44 102,3 96,9 15 24 116,41 98,9 86,4 124,19 104,2 93,3 20 29 134,21 110,2 95,2 128,84 105,5 91,2 25 34 139,60 109,0 112,09 92,1 88,8 30 115,1 39 112,16 94,5 94,9 93,30 78,0 80*8 35 44 95,24 86,9 93,30 82,0 85,5 40 83,5 49 100,00 84,4 87,3 107,33 91,4 95,5 45 54 78,0 117 Î8 0 97,5 50 92,15 73,4 94,7 104. Ette n Rijk Prov. Etten Rijk Prov. 17 18 19 20 21 22 55 - 59 123,19 101,3 100»2 127,95 105,3 102,6 60 - 64 131,86 102,0 100,4 122,00 94,9 95,8 65 - 69 98,23 76,2 80,2 138,31 109,5 116,3 70-79 87,41 72,4 78,0 94,44 81,2 86,8 80- e.oude r108,1 1 90,8 94,3 81,25 71,2 75,5 Onprod. 108,69 97,8 89,8 109,65 99,5 91,2 Halfprod. 116,96 100,9 96,3 118,17 101,4 98,0 Volprod. 114,28 95,7 91,3 111,57 93,1 89,9 Totaal 112,27 97,1 91,4 111,86 96,8 91,7

Percentage,datd eleeftijdsgroe pi n193 0"bedraag t vand e1 0jaa rjonger eleeftijdsgroe pi n192 0 groepen M a n n e n V rouw e n in jaren Percent»v- , .Etten Percent ;.v.Etten Etten in 56-en Etten in ^~en van dat van van dat van Rijk Prov. Rijk Prov. 23 24 25 26 27 28

10 - 14 87,15 §9,8 88,9 121,89 124,9 123,4 15 - 19 88,63 89,3 86,4 103,41 102,5 100,6 20 - 24 90,76 93,9 88,6 69,35 68,5 68,1 25 - 29 86,02 91,4 86,4 75,77 76,3 76,5 30 - 34 85,71 90,2 89,6 90,27 92,2 92,8 35 - 39 93,61 97,9 97,2 88,76 91,5 91,8 40 - 44 89,10 92,8 92,5 86,81 90,7 90,6 45 - 49 89,19 85,3 92,6 98,03 103,2 102,9 50 - 54 93,12 99,5 98,4 90,94 97,5 97,1 55 - 59 85,85 94,9 94,5 88,79 98,0 97,£ 60 - 64 78,01 91,0 90,1 92,35 107,0 107,6 65 - 69 80,43 102,6 101,4 91,92 114,7 117,6 70 - 79 55,31 90,5 92,1 59,53 94,9 100,C 80 e.ouder 22,22 88,8 94,1 18,57 70,7 78,6 Halfprod. 85,79 91,0 88,9 97,62 102,7 101,; Volprod. 89,24 93,6 91,1 82,72 84,8 84,'

Beschouwtme nd etoenemin gva n1909-192 0(kolomme n1 1t/ m16 ) danblijk td etotal e"bevolkin gweliswaa rgegroei dt ezij n(d e mannento t1105 $e nd evrouwe nto t113'/$) ,doe ndez egroe ii sb dieva nRij ke nprovinci ete nachte rgebleven ,voo rd emanne n ETTEIREUR ETT6N-UEUR. GRAFIEK 7 .STERFTE Dj FERS NOORp-iRfiBANT

zs

2.3.S

22*\ 11 \ ai.i »\ xn.t 11 \ X 20ié v 20^- slOÏ l&S \ 20.1 zo s J37 \ ^ 136 Ï9 \ \ 'iaa \ \ \ ï8 \ 1J-3 s77* \ \ \ \ iÙ V«o o \ < té.2 . 16S V \ 16 \ \ \ \ \ \ 1S \ \ \ J4-<* * 4 \ 173 \ \1 11Z 10A

70.0 \ \ \ 8.J' 30 '8.3 8

O to o o t/> o In o UI 9» o o o« to o co «7 Tl 1~ l 3 I I r» « ^ r- ^o v« CO o» 1 o o r- r< *i CO S 0> 07 «« <3\m V) V en a> 2 2 vi Ui 2 2 o

<5 /

0É

t

LU f-

$

i i

va ; vT

-^i u o o o o o o <7 O o o O O O o « f* 'T «> t«V>i

Ind eonderstaand e tabeli sd eabsolut e toenemingva n190 9 - I920e nva n192 0- 193 0voo rd etotal e (mannelijke envrouwe ­ lijke)volproduetieve ,halfproductiev ee nonproductiev eleef ­ tijdsgroepenuitgedruk ti nprocente nva n detotal ebevolkings ­ toeneming overdi eperiode nva nEtten *Rij k enprovincie . Et t e n Ri jk Provincie Groepen. I909- 19*20- I909- 1920- 1909- 1920- I920 I93O I920 I93O I920 I93O Volproductieven 39,39,44 42,42,5 5 54,2 56,6 42,5 46,7 (20-54 jaar) Halfproductieve n 23,23,4 4 24,424, 4 19,8 17,1 22,2 15,6 (15-19e n55-64 ) Onproductieven 37,37,22 33,33,1 1 26,0 26,3 35,3 37,7 (0-1 4e nvana f 65)

Hetbeeld ,da td egemeent e daarbijvertoon tblijk tbetrekkeli j veelovereenkoms t tevertone nme tda tva nd eprovincie ,doc h ô toenemingva nd evolproductieve nblijf tgering .Dez elag eper ­ centageskome nbi jd egebruikt ewijz eva nverwerkin g tengoed e aand ehalfproductieven ,di edaardoo rhoge rpercentage s danh e Rijk end eprovinci e gaanvertonen . b»Loo pde rbevolkin g Ingrafie kII ae nb i sd einvloe dnagegaan ,di egeboorte ,ste i tee nmigrati e opd etotal ebevolkingstoenemin guitoefenen .D a inkom tduidelij k totuiting ,da td eabsolut e groeiva n debe -« kingveroorzaak tword tdoo rhe tgeboorteoverschot ;he tmigrat i overschoti sslecht szelde npositief ,voora ln ad eoorlo g191 4 I9I8i she tvertre kui td egemeent e groot.Di tword techte r TV schootsgecompenseer d doorhe tgeboorteoverschot ,wa t ingraf i 107. Illme tda tva nRij ke nprovinci evergeleke n is.,D enatuur ­ lijke groeilijnva nhe tRij kstijg tsteed she tsnels t enword t slechtsn à193 0doo rdi eva nd eprovinci e overtroffen.Di t laatsteword tvoora lveroorzaak tdoo rd asterk e dalingva nhe t sterftecijferva nd eprovinci e overdi e jaren (grafiekVII) . Denatuurlijk e groeilijnva nEtte nstijg the tlangzaamst ;to t 1920word td erelatiev eachterstan d tenopzicht eva nRij ke n provincie steeds groter,daarn aword thi jte nopzicht eva nhe t Rijkwa tgeringer ,te nopzicht eva nd eprovinci e echtergroter . Terverklarin gva ndi trelatie f geringe geboorteoverschotmoe ­ tengeboort e ensterft ebezie nworden « GrafiekI Vgeef tee nvergelijken d overzichtva nd egeboortecij ­ fers.Opvallen d daarbiji sd egrot eovereenkoms ttusse nEtte n- Leure nd eprovincie .Beid e lijnenstijge nva nrui m3 2ove rI88I - 1885 totrui m3 4ove r1901-190 5 omda nto tongevee r2 6t edal-en » Deze dalingword tslecht s onderbrokendoo ree ntijdelijk ena-o©r - logsestijgin g overd eperiod e 192!- 1925 - Debi jprovinci e en gemeente teconstatere nstijgin gto t190 5za longetwijfel dsamen ­ hangen,me td e toensteed s toenemendewelvaart 9 grotendeelsver ­ oorzaaktdoo rd eintensifi©ati eva nhe tagrarisc hbedrijf .Daarn a gaanbeide n dedalend elij nva nhe tRij kvolgen « Degeboortecij ­ fersva nhe tRij kname nreed svdd r190 5af ,doc hdez edalin gword t voorhe tgehel elan dn a die datumsterker .I nd ena-oorlogs eja ­ renvertone nprovinci e engemeent e eenstijging ,bi jhe tRij ki s slechtsee ngelij kblijve nva nhe tpercentag e téconstateren , waarnad ealgemen e dalingverde rgaat « Degering estijgin gva n Etten- Leu r overd eperiod e 1931- 193 5 zegt,i nverban dme td e geringe'absolut e aantallenweini ge nblijk tnie tva nblijvend e betekenis tezijn .Druk tme nd elatergeborene nui ti nprocente n der eerstgeborenen inverban dme td eduu rva nhe thuwelij k(gra ­ fiekV )da nblijkt ,da td egecumuleerd e cijfersvoo rEtteh-Leu r invergelijkin gme tdi eva nhe tRij kvee lhoge rzijn ,hetgee n - geleto phe tvee lhoger e geboorte-cijfer -oo kmoeilij k anders teverwachte nis .

Ind ehie rvolgend e tabelzij nd ebinne n1 jaarn ahe tsluite n vanhe thuwelij k geborenen onderscheidennaa rd eleeftij dva nd e moeder envergeleke nme td eovereenkomstig e percentagesva nhe t 108.

Leeftijd van de moeder Sebied -T^T20_2A 25_29 3Q_34 35.39""]^

Etten -Leu r 17,7 35,6 32,9 6,9 6,9 0 Rijk 11,6 46,7 30,0 9,3 2,0 0,4

De verschillen tussen Etten-Leur en het Rijkblijke n niet groot te zijn,we l is bij de eerstgenoemde een geringe ver­ schuiving naar de jongste leeftijdsklasse op temerken .D e geringe grootte der absolute cijfers voor Etten -Leu r laat het trekken vanverder e conclusies niet toe.Wi lme n op deze wijze alle wettige levendgeboorten over 1937 en 1938 vergelij­ ken, dan is daartoe de volgende tabel samen te stellen: Leeftijd van de moeder SeMed ^V 20-24 25-29 30-34 35-39 J^g

Etten -Leu r 2,6 12,6 30,3 28,0 17,3 9,2 Rijk 2,1 16,7 30,3 27,2 16,7 7,0

Weliswaar blijkt bijbeide n het hoogste percentage bij de groep 25-29 jaarvoo r tekomen ,doc h te Etten -Leu r is bij de oudere leeftijdsklassen eenwa t grotere betrekkelijke geboor­ tefrequentie te constateren. Ditword t ongetwijfeld veroorzaak door het feit,da t het geboortecijfer er aanmerkelijk hoger is en inverban d met de daarmee samengaande talrijkere latergeboo ten ook de leeftijd van demoeder s hogerwordt .Laartegenove r staat, dat de groepmoeder s van 20-24 jaar te Etten -Leu r rel tief zwak vertegenwoordigd is, die van beneden 20 jaarwee r ie sterker.Hierbi j bestaat samenhang met de huwelijksleeftijd. Daarin geeft de volgende tabel inzicht,waarbi j de verhoudings cijfers van Etten -Leu r in procenten van die van de gemeenten met 5.OOO - 20.000 inwoners en in procenten van die van het Ri uitgedrukt zijn: „ . ,. . . r. Leeftijd der jongedochters Verhoudingse io fers .va n •• / *> =—«—& Etten in$ van die ven on 20-2204 25-29 30-34 3.5e.o . gemeenten 5.000-20.000 125,4 84,1 106,8 102,6 202,2 Rijk 119,7 84,5 109,3 98,3 185,3 109•• Ookhierbi jblijk tduidelij klie tbetrekkelij k geringaanta l huwelijkenva n jongedoehtersva n2 0- 2 4 jaar,tegenove rhe t relatief grote getalva nhe nbenede n 20 jaar» Debove n3 4 jaarhuwende n zijnwe lzee rster kvertegenwoordigd » Bijd e betrokkenklein e aantallen isechte rvoorzichtighei d geboden tenaanzie nva nhe ttrekke nva n conclusiesui tdi tcijfer , temeer,daa rhe tverschijnse lzic hnie tblijk tvoo rt edoe n wanneerme nd ehuwelijksleeftij d der jongmans beziet; Verhoudingscijferva n leeftijd der jongmans __ Etteni n %va n dieva n 20 20-2425-2 930-3 43 5e.o . gemeenten5.000-2.0.00 0 139,5 122,7 89,9 90,2 100,9 Rijk 129,2118, 7 91.1 92,7 97,4

De jongmans plegen teEtte n- Leu rdu snaa rverhoudin g opwa t jeugdigerleeftij d tehuwe nda nelder sgebruikelij k is. Vergelijktme ndoodgeboort e enkindersterft e tezamenva n 1881 afme the tRij k end eprovinci e (grafiek VI), danblijke nd a voorEtte n- Leu rvoorkomend e percentagesnie tallee nregelma ­ tighoge rda ndi evoo rhe tRijk ,maa roo khoge rda ndi evoo r deprovinci e tezijn ,hetgee nbi jee nplattelandsgemeent e met haarwa tminde rgunstig e positieva nd egehuwd evrouw ,d eslech ­ terehygiënisch e omstandigheden enhe tlager ewelvaartspei lt e verwachten is.Gelukki gblijke n de cijfers dealgemee n dalende tendentie trouwt evolgen .I nprocente nva nhe t aantalgebore ­ nenbedroe ghe t cijferove rd eperiod e 1936 -194 0voo rEtté n - Leurs 7,9?voo rd eprovincie :7, 2 envoo rhe tRijk ;6,1 .Groo t zijnd everschille n dusnie tmeer . Eendergelij kbeel dvertone noo kd egewon e sterftecijfers (gra­ fiek VII); Etten- Leu rblijf t ookhie rsteed sbove nhe t pro­ vinciale cijfere nkom t erslecht s één keerme e gelijk.Blijk ­ baarzij ne rtijden she tgriepjaa r191 8relatie fvee lslacht ­ offers gevallen (top191 6- 1920) ,Ove rd eperiod e193 6- 194 0 bedroeghe tsterftecijfe rvoo rEtte n- Leu r11,2 ;voo rhe tRij k 9,0 envoo rd eprovinci e 8,9.Daarme e ishe t provinciale cijfer voorhe t eerst- to ttrot sva nvel eBrabander s -benede n dat vanhe tRij kgedaald ,wa t overigenswe lwa s tevoorzien ,gele t opd ebi jd ebevolkin gva nhee lNederlan dverde rvoortgeschrede n 110. -verouderingtengevolg eva nvroeger e dalingva nhe tsterfte ­ cijfer.D esterftecijfer ska nme nzuiverde rvergelijke n door opd egemiddeld e sterfteva n192 6- 193 5d estandaardsterfte - factorto et epassen .He taldu s gecorrigeerde sterftecijfer blijktvoo rEtte n te"bedragen :12,0 2voo rd eprovinci e 10,75 envoo rhe tRij k8,75 »Daa rd estandaardsterftefacto rvoo r Etten0,97 ,maa rvoo rd eprovinci e1,0 4 bedraagt,blijk tdu s bijvergelijkin gva nd egestandaardiseerd e sterftecijfersd e gemeentenie t zó'n ongunstigbeel dmee r tevertonen . Demobilitei tva n deEttens ebevolkin gblijkt ,zoal svoo ree n plattelandsgemeente teverwachte n is,geringe rt ezij nda ndi e vanRij ke nprovinci e (grafiekVilla) ,hoewe ldi tvóó rd e wereldoorlog191 4 -191 8i nvee l grotermat e hetgeva l isda n daarna.Evenal sbi jRij ke nprovinci eneem t demobilitei t tot deperiod e 1916 -192 0ove rhe talgemee ntoe ,o mdaarn awee r tedalen .He tverloo pi sechte rwa tregelmatiger ,noc hd eda ­ lingva nI9I I- 1915 ,noc hd estijgin gva n192 6- 193 0kom t bijEtte n- Leu rvoor ,slecht s isvoo rdi e periodend e stij- £ingresp .d edalin gkleine rda nanders .Voo rd eperiod e193 6 I940ware nd emobiliteitscijfer svoo rEtte n* »&eur :102,5 ; voord e provincie:110, 2e nvoo rhe tRij k117,5 - Splitstme n demobiliteitscijfer s vand egemeent e over192 1- I94Oi ndi evoo rmanne ne nvrouwe n (grafiekVlIIb) ,da nblij ­ kend eeerste nminde rmobie lt ezijn .Ove rhe talgemee nvolge r beidelijne nelkaar ,vermoedelij kwegen she ttusse nd emigran ­ tenbestaand e gezinsverband.Jamme rgenoe gworde nvestigin ge i vertrekno g steedsnie tnaa rd eleeftij d onderscheiden,wa t tochoo kvoo r deverklarin gva nd ebevolkingspyramid eva nz o grotebetekeni sis . GrafiekI Xgeef taan :vestiging ,vertre k enmigratie-overscho - promill e per jaarva n 1921af .Daarui tblijk tduidelijk ,hoe - zeerhe tvertre k devestigin g overtreft.Slecht s de jaren192 ; en192 9make n eree nuitzonderin g op.Oo khie rval t -evenal s bijd emobilitei t -d eafnemin gva nd emigrati en a192 9op ? tengevolgeva nd eingetrede n economische crisise nhe therste ; sedert1936 . 111. Onderscheidtme ntenslott eno ghe tmigratie-overscho tnaa r geslachtdoo rcumulati eva nd eabsolut e cijfersva n192 1 af (grafiekX) , danblijk t"bi jd emanne nva nee nononderbro ­ kendalin gsprak et ezijn ;bi jd evrouwe n treedtn ue nda n eengerin gherste lop . Hethie rvolgend e overzichtva nd everder e loopva nd ebe ­ volkingwer^ . onsdoo rd egemeentesecretari everstrekt : Bevolkingsaantalo p Toenametijden s Afnametijden s 1Januar i datjaa rdoo r datjaa rdoo r daartotaa l mannen vrouwen geboorte vestigings - terfte verbrak

194110.56 1 5.O4O 5.521 244 590 124 561 194210.71 0 5*119 5.59I 244 568 118 502 1943IO.89 8 5.197 5.701 283 579 131 476 194411.15 3 5*324 5.829 309 671 143 637 194511,38 4 5*463 5»921 273 1.075x; 154 830 194611.75 2 5.498 6.254 314 727 107 901 194711.78 5 5.529 6.256 322 636 128 665 194811-94 5 5*602 6.343 x)Evacué« si nbevolkin gopgenomen . Vand evoornamelij kui tZeelan d afkomstige evacué'swone nthan s (December1948 )no gee nklein e10 0i nd egemeente .Ongevee r6 0 daarvanzij nal soude nva ndage ni nd evroeger e Israëlitische gezondheidskolonie ondergebracht. Als oorlogsslachtoffers kwameni n1940 s4 4burger se nee nmi ­ litairom ,i nI94 4viele ni ntotaa l9 ingezetene nal sslachtof ­ fert ebetreuren . HOOFDSTUKVI I 112a ECONOMISCHESTRUCTUU R

A.INLEIDIN G Nad evoorafgaand e -mee ralgemee n oriënterende- hoofdstuk ­ kenka n thansworde n overgegaan totd e"besprekin gva nd e economische structuur dergemeent e Etten-Leur.Daarvoo ri s hetallereers tgewens t omd emiddele nva nbestaa nn at e gaan.D eberoepstellin g 1930maak the tmogelij k eenover ­ zichtt everkrijge nva n dedoo rd ebewoner sva n degemeent e uitgeoefendeberoepen .I nonderstaand e tabelworde ndez e met devoo rprovinci e enRij k geldende cijfersvergeleken : Bedrijfskiassen Aant.werkzameni n* dertot.beroepsbev . gemEtte n Noörd-Brab. Rijk Industrie (I-IX,XI-XVII ) 31,0$$ 44,5* 37,2* Mijnen,veenderi j 0,0* 0,1* 1,6* Landbouwbedrijven 39,6* 27,7* 20,1* Visserije njach t o,o* 0,1* 0,5* Handele nverkee r (XX-XXIII) 10,3* -13,9 * 23,3* Vrijeberoepe n 3,1*) 4,0*) 5,4*) Onderwijs engods ­ ) ) dienst 7,9*)iq i 4,3*)-n7 3» 2 ^)- , rj T Huiselijke diensten ,:L 4M)13fl 7,7*1(, i Lossewerkliede n 4,8*) 0,6*) 1,0*) Totaal 100,0* 100,0* 100,0*

Hieruitblijkt ,da the t agrarischkarakte rva nd e gemeente welnaa rvore nkom tbi jvergelijkin gme td eprovinci e en nogmee rbi jvergelijkin gme the tRijk ,doc hster kuitge ­ sprokenblijk tdi tkarakte rnie t tezijn ;immer she tper ­ centage ind elandbouwbedrijve nwerkzame n isno g geen40 . Daartegenover staatee n- voo ree nplattelandsgemeent e - vrijhoo g percentage voorhande le nverkeer .Di tword tbe ­ ïnvloed doord e- reed s gebleken- vri jgrot ebetekeni s vanEtte nal smarktplaats « Ookhe tpercentag evoo rd eindus ­ trie isvoo ree nplattelandsgemeent e vrijhoo gt enoemen . Ditcijfe rgeef techte r geenindru kva nd ebetekeni sva nd e plaatsal s industriecentrum.He t isimmer s eenbeken dver - 113. schijnsel,da t vanuit Etten-Leur dagelijks Telen naar Breda en inminder e mate naar Roosendaal trekken om daarhu n"be ­ roep -veela l dat van fabrieksarbeider -ui t te oefenen« Zo waren op 31Decembe r 1930volgen s de beroepstelling 1150 personen in de industrie werkzaam, terwijlvolgen s het Ver­ slag van deKame r vanKoophande l over 1931 in industrieën, bedrijven enwerkplaatse n te Etten-Leur 232 personen werk­ zaam waren.Dez e opgave kan onvolledig zijn enwannee r men bovendien rekening houdtme t het feit,da t zevoo r 1931 en niet voor 1930 geldt en dat in 1931bi j de arbeidsbeurs 941 aanbiedingen werden ingeschreven en 173 personenwerde n ge­ plaatst,da nval t er tochno g een grote dagelijkse trek van­ uit Ettennaa r denaburig e steden uit af te leiden,daa r de betekenis vanEtte n alswerkgemeent evoo rforense n te ver­ waarlozen is (zie onder industrie). Ook het hoge percentage "lossewerklieden "wijs t in die richting.

De percentages voor "vrije beroepen" en "huiselijke diensten" zijn opvallend laag,he t laatste tengevolge van hetvri j la­ gewelvaartspei l van de bevolking en dekinderrijkdo m der ge­ zinnen.

Dan valt het hoge percentage "onderwijs en godsdienst" ope Dit v/ordtveroorzaak t door de aanwezigheid van de reeds eerder ge­ noemde te Etten gevestigde Katholieke instellingen. De bijzon­ dere plaats van deze groep blijktvooral ,wannee rmen , ter vergemakkelijkingva n vergelijking met provincie en Rijk, zg. concentratiegetallen opstelt.Daarbi jworde n debovenstaand © percentages van Etten en de provincie in procenten uitgedrukt van de percentagesva n het Rijk:

Bedrijfskläsäen Etten-LeurProvincie " Rijk

Mdustrie 83 120 100 Mijnen, veenderij 6 100 Landbouwbedrijven 193' 135 100 Visserij en -jacht _ 20 100 Handel enTerkee r 44 60 100 Vrije beroepen 53 75 100 Onderwijs en godsdienst 247V 1*5 100 Huisel. diensten 44 6:4 200 Losse werklieden 48 60 .- -JLO U- 114. Derelatie f"belangrijk eplaat sva n "onderwijs engodsdienst " alsmedeva n "landbouwbedrijven"kom tda n duidelijker tot uiting. Hiervolge nd evoo rEtten-Leu rgeldend e absolute cijfers"be ­ treffende de"beroepsbevolkin go p3 1Decembe r1930 s absoluut in$ derberoepsbev , Badri-jfskiasse n ma. vr. "totaal ma. vr. totaal

Industrie 932 218 1150 35,5 20,1 31,0 Mijnen,veenderi j Landbouwbedrijve n 1164 301 1465 44,4 27,7 39,6 Visserije njach t Handele nverkee r 258 126 384 9,8 11,6 10,3 Vrijeberoepe n 50 66 116 1,9 6,1 3,1 Onderwijs engodsd . 33 259 292 1,3 23,8 7,9 Huise1•diensten 6 116 122 0,2 10,7 3,3 Lossewerkliede n 180 — 180 6,9 — 4,8 IEû_ ta a 1 2623 1086 3709 100 100 100

Deee nberoe puitoefenend evrouwe nblijke ndu sslecht svoo r ruim• £i nhe tagrarisc hbedrij fwerkzaa m tezijn ,wa tvoo ree n plattelandsgemeenteweini gis . Naast de industrie isvoora l"onderwij se ngodsdienst "voo r haarva nbelang ,doc hoo kd epercentage svoo r "handele nver ­ keer"alsmed e "huiselijke diensten"zij nvoo ree nagrarisc hmi ­ lieuhoo g tenoemen . Vervolgens zijnd ei nee nberoe pwerkzame ngesplits t inplaat ­ selijk enniet-plaatselij k- du sbuite nd egemeent e -werkza ­ men.Dez ebeid e groepen zijnwee r onderverdeeld inplaatselij k verzorgende ennie t ofgrotendeel snie tvoo rd e "plaatselijke markt"werkend ebedrijve ne nberoepen : Plaatselijkwerkzaa m Plaats,niet-werkzaa m Plaats. Plaats. Plaats. .Plaats , verzorgendniet-verz . verzorgendniet-verz .

Totaal 1283 1796 132 498 Percentage 34,< 48,5# 3,5$ 13,4$ ii5.' Hieruitblijkt ,da t'bijn ad ehelf tva n degenen,di ete r plaatse een"beroe puitoefene nvoo ree ngroter ekrin gwerke n endaarva ndu safhankelij k zijn,terwij lrui mee nderd evoo r de "plaatselijkemarkt "arbeidt .I ntotaa lwerk t dusbijn a tweederd enie tvoo rd everzorgin g ind eplaatselijk ebehoef ­ tene nvorm t daardoor debestaansgrondsla gvoo rd egemeente . Uithe tbovenstaand e overzichtjevolg t tevens,da t17 $o frui m 600persone nhu nberoe pbuite nd egemeent euitoefenen ;e rbe ­ staatdu see nbelangrij kforensenverkeer . Teneinde inee ne nande rmee rinzich t teverkrijge n ishe tge- , wenstd ereed smeergenoemd e groepenal svolg tt esplitsen : Plaatsel.werkzaam Plaats.niet-werkzaam Plaats... Plaatse- Aldaar Aldaar Bedrijfsklassen verzorg, niet-verz. Pl.verz.PI.niet-ver z absöl. abâdL $> âbsoï a'ösol. + Industrie 480 12,9 178 4,8 85 2,3 407 11,0 Mijnen,veenderi j Landbouwbedrijve n - - 146539, 6 - - - - Visserije n jacht Handele nverkee r 359 9,7 20 0,5 3 0,0 2 0,0 Vrije beroepen 73 2,0 36 1,0 7 0,2 — - Onderwijs engodsd .28 6 286 7,7 6 0,2 — — — — Huisel.diensten 85 2,3 _ _ 37 1,0 — — Lossewerkliede n — - 91 2,4 - 89 2,4 To ta a 1 1283 34,6179 648, 5 132 3,5 498 13,4

Bijd ei nd e gemeenteuitgeoefend eberoepen ,di ed e plaatselijke verzorging dienen,blijke n industrie,hande le nverkee ralsmed e onderwijs engodsdiens t debelangrijkst e tezijn .Da t dezelaat ­ stegroe pz o talrijki s- 28 6- word tveroorzaak t doordatd evol ­ gende personen daartoe gerekend zijn:5 0vrouwelijk e kloosterlin­ gen,gee nberoe puitoefenend ;7 0geschoold evrouwelijk e krachten bijhe tlage r onderwijs,doc hgee nonderwijzere s zijnde;9 0idem , maarongeschoold . Verreweg debelangrijMt e groepvoo rd ebestaansgrondsla gva nd e gemeente isd elandborw ;daarnaas t isoo kd eindustri eva nbete - 116. kenis,doch .blijk tmerendeel sbuite n degemeent e teworde n uitgeoefend.Daa rdez ebedrijve nverde rnie t tersprak eko ­ men,worde n erhie renkel ebelangrijk e genoemd,me the taan ­ taldaari nwerkzam e arbeidskrachten:

IY - 7Grond- ,waterbouwkundig e e.d.bedrijven3 9 - 39 VII - 2Onderkleding -e nhuishoudgoederenfabr . - 23 23 XV -2 2Kunstzijdefabrieke n 87 7416 1 XVII -1 5Beetwortelsuikerfabrieke n 23 - 23 XVII -1 9Cacao -e nchocoladefabrieke n - 37 37 XVII -2 7Fabrieke nv.verduurz.groente ne n vruchten 19 38 57 XVII- 3 0Slachterije ne nvleeswarenfabrieke n 25 - 25 XVII -4 0Sigarenfabrieke n ensigarenmakerije n 46 - 46' 23917 241 1

Hetblijke ndu svoornamelij k deHollandsch eKunstzijd eIndus ­ trie,d eHero ,Kwatt ae nd esuikerfabrie k tezijn ,di ed ear ­ beiders ind erichtin gBred atrekken ;daarnaas t oefenend e Roosendaalse sigarenfabriekenaantrekkingskrach tuit ,alsmed e debeetwortelsuikerfabrie k vanZevenbergen .Etten-Leu rblijk t dusal swoongemeent evoo rforense nva nbetekeni s tezijn .

B.HE TAGRARISC HBEDRIJ F 1.He tagrarisch ,bedrij f inhe talgemee ne nd eontwikkelin g daarvan. Uitd einleidin g isreed sgebleken ,da the tagrarisc hbe ­ drijfhe tbelangrijkst emidde lva nbestaa n isvoo rd ein ­ gezetenenva nEtten-Leur .Daaraa n dientdu s eerstd enodi ­ geaandach tbestee d teworden . Terinleidin gword t daartoed e indelingva n degrond ,wel ­ kebi jd eagrarisch ebedrijve ni ngebrui k is,volgen sd e inventarisatiegegevens vanland -e ntuinbou wvoo r193 9be ­ zien: 117. Indeling in$-e nva nd e Etten- Westel.zandgr. _.. , totale oppervlakte - Ireur' v.Nrâ-Brabant xajjc

Met akkerbouwgewassen beteeld 48,6 51,4 36,6 Blijvend grasland 38,8 33,8 52,5 Metbloembolle nbeteel d 0,0 0,0 0,3 Metgroente n enfrui t beteeld 5,1 4,2 1,8 Metbloemkwekerijgewasse n 0,0 0,0 0,0 Metboomkwekerijgewasse n 0,3 0,3 0,1 Kwelders enschorre n 0,0 0,3 0,3 Erf,tui nvoo reige nge ­ bruik,woest egrond , 7,2 9,9 8,4 bos",wege nenz . Totaal 100,0 100,0 100,0

Etten-Leurblijk ti ndi topzich tee nmiddenpositi e int ene ­ mentusse nhe tRij ke nd eWestelijk e zandgrondenva nNoord - Brabant,he tlandbouwgebied ,waarto e het gerekendwordt .He t staatdichte rbi jdi tlaatst egebied ;he tlager e percentage bouwland enhe thoger evoo rgraslan dword tveroorzaak t door hetto td egemeent ebehorend e poldergebied.D e tuinbouw neemt eengroter ;woest e grond,bo se.d . eenlage rpercenta ­ geva nd ebode m inbesla g dani nhe tbetrokke nlandbouwgebied .

Hetvolgend e staatjegeef t eenoverzich tva nd e ophe tbouw ­ landgeteeld e gewassen (1939):

Gewasseni n$-e n Etten- Westel.zandgr. Rijk vanhe ttotal ebouwlan d Leur v.Nrd-Brabant Tarwe 10,1 13,5 13,3 Rogge 28,4 20,9 24,1 Gerst 4,1 5,0 4,4 Haver 22,8 16,9 17,4 KorreImal s 0,2 0ï4- 0,1 T 'o"t' a a1 granen 65,6 56,7 59,3 118. Gewasseni n$-e nva n Etten- Westel.zandgrs. Rijk nettotal ebouwlan d Leur v-,Nrd-Braban t Veldbonen 0,8 0,7 1,2 Erwten 9,1 9,3 4,5 Bonen("bruin ee nwitte ) 0,2 0,4 0,7 To ta a 1 peulvruchten 10,1 10,4 6,4

Koolzaad 0,03 Mosterdzaad — — 0,1 Earwigzaad — 0,1 0,2 Blauwmaanzaa d — 0,1 0,3 Kanariezaad - — 0,03 Vlas — 1,1 2,7 Land-e ntuinbouwzade n - 0,1 0,7 Anderehandelsgewasse n 0,0 0,1 0,04 Totaal handelsgewassen 0,0 1,5 4,1

Consumptie-aardappelen 5,5 7,8 10,2 Fabrieksaardappelen - - 3,0 Suikerbieten 3,6 8,1 5,0 MangelworteIs,voederbiete n 8,9 7,7 5,3 Koolrapene nknolle n 0,1 0,3 0,3 Wortelen 0,0 0,0 0,05 Cichorei - — 0,04 Uien - 0,1 0,7 Andereknol -enz.gewasse n — 0,0 0,01 Totaalknol -enz .gewasse n 18,1 24,0 24,6

Klaver 1,0 1,3 1,0 lucerne — 0,1 0,4 Kunstweiden 3,0 4,3 2,7 Anderegroenvoedergewasse n 1,1 1,3 0,4 Totaalgroenvoedergewasse n 5,1 7,0 4,5 Gemengdegewasse n 0,4 0,1 0,7 Braakland( incl.gew.gr.bem. ) 0,7 0,3 0,4 Totaal bouwland 100,0 100,0 100,0 119. Hieruitblijkt ,da tt e Etten-Leur"betrekkelij kvee lgrane n verbouwdworden ;voora lrogg e enhave rneme ndaarbi jee nbe ­ langrijke plaatsin . Ook deteel tva npeulvruchte n isva n grotebetekeni se nt e dienaanzie nvertoon td egemeent evri jzuive rhe tbeel dva n hetlandbouwgebied ,waarto ehe tbehoort .Opvallen d ishe tto ­ taalontbreke nva nd ehandelsgewassen ,terwij loo kd eknol - enz.gewasse nalsmed e die,welk eto tgroenvoede r dienen,ee n bescheidener plaats innemenda nbi jd eWestelijk e zandgronden vanNoord-Brabant .

Indi tlaatst egebie d isove rhe talgemee nd ezandgron dwa t zwaarder,doorda the tee novergan gvorm tnaa rhe tzeekleige - bied '.Oo kvoo rEtten-Leu roverheerst ,zoal sreed sgezegd , deoppervlakt ebouwland .Va nd evoo rdi tzandgebie dkenmerken ­ deteel tva n "eenbelangrijk ehoeveelhei d suikerbieten alsmede eenvoo ree nzandgebie dvri jgrot eoppervlakt e tarwe;di tzij n metee ngedeelt eva nd eaardappele nd e gewassen,welk e tenver ­ koopworde naangeboden » ishie rslecht s ingering emat esprake . Degemeent eblijk tveelee rd ekenmerke nva nd ezandgebiede nt e dragen,d eteel tva nrogg e enhaver ,bestem dvoo rd eveehoude ­ rij,neem t erd ehelf tva nhe tbouwlan d inbeslag .Oo kd egrot e verbouwva nmangelwortelen ,di edien tvoo rd estalvoederin gge ­ durende dewinter ,wijs t indez erichting .D evoo rd estree k zotypisch e teeltva nerwte nblijk t ookvoo rEtten-Leu rkenmer ­ kendt ezijn .Toc hi she tbedrij f eroo khie rvoorname nij ko p ingericht omzovee lmogelij kveevoede r teverbouwen .Vandaar , dathe tagrarisc hbedrij f ero pee nbehoorlijk eveestape lka n bogen,getuig e hethi^ rvolgend eoverzicht : TTII-iQrH»-Po n Et+'m.- Leu r Westel.zandgr«Nrd-Brabant iq \ o absoluu: per10 0h a absoluut per10 0h a aantal cult.grond aantal cult.grond Rundvee 5.166 116 38.513 105 Varkens 2.042 46 17.138 46 Paarden 688 14 6.082 16 Schapen 385 9 1*752 5 Hoenders 23.902 537 228.487 624 Eenden 233 5 948 3 Aantalh a cult.gr. 4.453 - 36,630 120. Ri j k Huisdieren 19 3 9 absoluut- per-100-h a aantal cult«gron d Rundvee 2,817.314^ 121 Varkens 1.538.000a' 66 Paarden 322.152 13 Scnapen 689.5OI 29 Hoenders 32.8OO.OOO 1405 Eenden Aantaln acult.grond ' 2.334"i148 ' - a)i n1938 .

Hetaanta lstuk srundve e per10 0h acultuurgron d teEtten - Leurblijk thoge rt ezij nda nda tvoo rhe tbetrokke nland ­ bouwgebied,hetgee nsamenhang tme t de grotere oppervlakte blijvend grasland.Vandaa r ook,da td ekunstweide n slechts opbescheide n schaalaangeleg dbehoeve n teworden .Vel eboe ­ rentoc hbeschikke nove r één ofmee r percelenweilan d jnd e polders. Omgekeerd hangthe tiet s geringere aantalpaarde n ooksame n methe tlager e percentagebouwlan d teEtten-Leur ,evenal she t watgroter e aantalschapen ,beid evergeleke nme the tland ­ bouwgebied,waarto e degemeent e gerekendmoe tworden .Le tme n opd evoo rhe tRij kgeldend e cijfers,da nblijk too kdaarbi j duidelijk desamenhan g tussenvee lgrasland ,rundere n ensch a penenerzijd se nweini gbouwlan d enpaarde nanderzijds . Ookvoo rEtten-Leu rgeldt-i nhe talgemeen :»Coöperati etref t meno pall e gebiedaan .Elk egemeent e heeft eeneige naankoo p vereeniging,welk edoorgaan svereenig d isi nd e Coöperatieve Handelsvereenigingva nde nIT.C.B .Vrijwe lall e landbouwers zijnli dva nee nstoomzuivelfabriek ,terwij lteven s opnage ­ noegall edorpe nrundveefokvereeniginge n eno pee ngroo taan ­ talvarkensfok -e ncontrölevereeniginge nworde naangetroffen . Derundveehouderi jrich tzic hi nhoofdzaa k opd eproducti ev a melk,welk e ind ezuivelfabrieke nvrijwe luitsluiten d totbo ­ terword tverwerkt .Haa rhe tweste nto eheef the tzwartbont e slagd eoverhand .Bovendie nspeel td ekalvermesteri jee nrol . waarbijvee lvoll ee nondermel kal svoede rword t gebruikt x) TeEtte nzij nstierhouderijen , één varkensfok-e ncontro l verenigingalsmed e eenmelkcontrôlevereniging . xx)T eEtte nbeston dkalvermesterij ,waarbi jme nallee nvoll < melkvoerde ,vó"ó" r1930 ,we lbestaa te rkalveropfok . 121» Deschapenteel ti svrijwe lverdwenen ,doc hdaarvoo ri see n "belangrijke"bedrijfsta ki nd eplaat s gekomeni nde nvor mva n devarkensfokkerij -e nmesterij .D e tuinbouwheef tzic hi n verschillende strekeneveneen s"belangrij kuitgebreid .I ndi t verbandmoe t tevensd eaandach tworde ngevestig d opd egroo - teuitbreidin gva nd e pluimveeteelt,welk e eenbelangrij kon - derdeelvorm tva nhe tlandbouwbedrijf " ' 2) TeEtte nblijkt ,da tme n dezeverschillend e agrarischeexploi ­ tatievormen:landbouw ;rundvee- ,varkens- ,kalvèr -e nvarkens - mesterij,kippenhouderij ,alsmed e tuinbouw opéé ne nhetzelfd e bedrijfuitoefent .Ee ndaaraa nverbonde nnadee lzo uongetwijfel d kunnenzijn ,da td everschillend e takkendoo rgebre kaa nvakken ­ nisnie trationee lgenoe gworde nuitgeoefend » Daarvanblijk t echtergee nsprak et ezijn .Aa nd een ekan *i she tontwikkelings ­ peilva n deboere nzee rbehoorlij k enaa nd eander ekan tblijk t detuinbou wzic hnie t opproducte ngespecialiseer d tehebben , waarvoor eengrot e enbijzonder evakkenni snoodzakelij k is.Te ­ genover ditmogelijk enadee lstaa tal svoordeel ,da tdoo rd e spreidingbi jd ebedrijfsvoerin ghe tfinanciël erisic omee rver ­ deeldword t endaardoo r deeconomisch ekwetsbaarhei d geringeris . Doord enaa roppervlakt e relatief sterkontwikkeld e tuinbouw (Rijki n193 9 2,2$va nd etotal e oppervlakte,Westelijk e zandgron­ denva nNoord-Braban t4,5 $ enEtte n- Leu r5*4 $i she tverklaar ­ baar,da td evarkens- e nkippenhouderi jnie tva n zogrot ebeteke ­ nis zijn.Di tgeld tvoo rd egehel ewestelijk e zandgronden,doc h voorEtte ni nhe tbijzonder ,voora lte naanzie nva nd ekippenhou - derij.Hie rtoc hworde npe r10 0h acultuurgron d slechts 537kip ­ pengehoude ntegenove ro pd ezandgronde n 624e ni nhe tRij k1405 l Daartegenover isme nzic hhie r- voora ldoo rd egunstig e ligging nabijBred a- mee r opd etuinbou w toegaa nleggen .I nd e "Besehrij- ving derlandbouwgebiede nvoo r1930 " ^' wordt deomgevin gva nBred a als centrumva ngroenteteel t genoemd,terwij lhe tbovendie nvoo r defruitteel tva nbetekeni sblijk tt ezij n(framboze ne naardbeien) . Dit springtduidelij knaa rvore nbi jhe tbezie nva nhe thie rvol ­ gendeoverzicht : 122. Groentene nfrui t193 9i n#-e n Etten- W.zandgr. Buk vand etot«daarme ebeteeld eopp .Leu r v.N.-Br. J Druiven 0,03 0,10 0,93 Anderfrui tonde rgla s 0,05 0,04 0,08 Warmöezeriógewassenonde rplat - glas 0,09 0,36 Warm.geWiinwarenh. ,kassen , serres 0,03 0,20 Tot.warm.gew .e nfrui tonde r glas 0,2 0,7 3,5

Aardbeien 21,6 15,3 2,8 Asperges 0,8 9,4 0,7 Anderewarmoezerijgewasse n 30,9 38,0 23,7 Vroegeaardappele n 0,4 0,1 10,4 Tot«warm .gew .e nvr.aard . i.vo.grond 53,7 62,8 37,6

Frambozen 23,3 13,0 0,8 Bessen 5,6 5,0 0,7 Tot.kleinfrui tal safzond.teel t 28,9 18,0 1,5

Sonderonderteel t 8,0 4,2 7,4 Metonderteel takkerbou w 0,8 0,9 3,2 " gras 3,2 1,7 41,6 ti n groenten 0,8 1,8 1,1 n H frambozen 0,4 0,4 0,1 ti n bessen 3,6 9,4 3,7 n II anderegewasse n 0,4 0,1 0,3 Tot.pit-e nsteenvruchte n 17,2 18,5 57,4

Waarvanbeplan tme tappel s 12,4 8,6 33,6 " « « peren 3,2 5,1 13,7 H H w pruimen 1,2 3,1 4,9 " » » kersen 0,4 1,1 5,0 « HM anderep. & st.vr. 0,0 0,6 0,2 Totaleopp.groente ne nfrui t 100,0 100,0 100,0 Daaruitblijk t allereerst,da td eglascultuu ri nhe tgehel e üTest-brabantsezandgebied ,maa rvoora l teEtten *ve r"hi jhe t gemiddeldeva nhe tgehel e land tenachte rblijft .D e inten­ siefstevor mva nbodemgebrui k ishie rnauwelijk s aanwezig, loewele rwe lva nall etakke nee nprill e aanvang tebespeu ­ renis ,di ebi jd eteel tva n "anderfrui t ->da ndruive n- OIL- ierglas "zelf sreed s totvri jnormal e proporties isuitge ­ groeid. )eteel tva n "warmoezerijgewassene nvroeg e aardappelen in Ievoll e grond"blijk tster k totontwikkelin g tezij ngekomen , ïoewelnie t indi emat eal s opd egehel ewestelijk e zandgron- len4 Ookd edifferentiati e ist eEtte nminde r groot,d eaard - >eienteelttreed t erzee rster ko pd evoorgrond ,di eva nas ­ pergesbijv .kom tno gmaa r inzee rbescheide nmat evoor * Rier- roori sd egron dbehalv e enkele percelen inhe tzuidelij k deel Lietgeschikt ;o pzwaarder e grondentoc hword t ditgewa s "rces- :ig". ".leinfrui theef tzic hal safzonderlijk e teeltzee rster k ont­ wikkeld,e nwe lvoora lframbozen .D e cultuurva n dezevruchte n teemtbijn aee nkwar tva n de totalevoo r tuinbouw gebruikte ;rondi nbeslag ,di eva naardbeie n ongeveer eenvijfde l »ecultuu rva npit -e nsteenvruchte n iso pd ewestelijk e zand- rondeni nvergelijkin gme the tRij kva nweini gbelang ,hetgee n 'oorEtte ni ndezelfd emat e geldt.Daa rblijke nappel sverrewe g ebelangrijkst evruchte n tezij ne nmeesta ltref tme n eri nd e

oomgaarden geenonderteel t aanf wat ongetwijfeld de opbrengst engoed ekom te ndu so pintensiev e cultuurduidt . e cultuurva nbloembolle n ontbreektt eEtte ne ni svoo r dege « elewestelijk e zandgronden -waa r eri n193 9no ggee n2 h ame e eplantwa s -va ngee nbetekenis . etme no pd ebedrijfsgroepe n ind elandbou wvolgen s deberoeps - ellingI93O ,da nblijke n dezeal svolg tverdeel d tezijn ; 124.

Bedrijfsgroepen Etten- =•Leu r Prov.N., Bra b» Ri jk absol. absol. * absol. Akkerb.enveet . 1416 96,7 94116 94,6 549366 85,9 Groenten enooftt . 35 2,4 2613 2,6 50327 7,9 Boomkwekerije n 5 0,3 483 0,5 5437 0,8 Bloemister,e n tuinierderij 5 0,3 864 0,9 16183 2,6 Bloembollencult. 1 0,1 19 0,0 II232 188 Zaadteelt — _ 8 0,0 378 0,0 Bosbouw - _ 1025 1,0 4196 0,7 Ontginning 3 0,2 347 0,4 1907 0,3 Totaal 1465 100,0 99475 100,0 639026 100,0

Uitbovenstaand e cijferszo ud econclusi e getrokkenkunne n wordenjda the t agrarischbedrij f teEtten-Leu r invergelij ­ kingme tprovinci e enRij kweini gdifferentiati evertoon t en nagenoeguitsluiten d totakkerbou w enveeteel tbeperk tis . De groenten-e nooftteel tword t erechte rvee lmee rbeoefen d danme no pgron dva nbovenstaand e cijfers aan zounemen .Di 1 wordtveroorzaakt ,doorda t erzee rvee lbedrijve n zijn,waa i opakkerbouw ,veeteel te ntuinbou wworde n gecombineerd.Bov € staande cijfers tonenda noo k alleenaan ,da te rno gmaa rw e nigen zijn,wie rhoofdberoe p tuinbouweris . Na ditstatistisc h overzichtva nhe thuidig e agrarischebed i dientaandach tbestee d teworde naa nd ehistorisch e groeid s vanseder t plm.1910 . Daartoeword t allereersthe t percentagebouwland ,weilan de i tuingrondva nhe ttotaa loppervla k cultuurgrondvoo r dejar « 1910, 1921,I93 Oe n193 9i nvergelijkin gme t dezelfde cijfe: voorlandbouwgebie d enRij knagegaan . Gebied Jaar Bouwland Weiland Tuingrond Totat ( 1910a 2.981 1.850 152 4. ( P 59,8 37,1 3,1 100 I92Ia 2.610 2.325 116 5 51,7 46,0 2,3 100 Etten P I93Oa 2.654 2.555 230 5 P 48,8 47,0 4,2 100 1939a 2.802 2.429 245 5 P 51,2 44,4 4,4 100 125, Gebied Jaar Bouwland Weiland Tuingrond Totaal (1910 a 22.293 12.655 1.293 36.2414) Westel. C p 61,5 34,9 3,6 100,0 5) zand- |192i a 20.746 15.226 1.037 37.809 gronden ( P 54,9 40,3 4,8 100,0 van (1930 a 20.828 15.271 2.229 38.3286) Noord- ( p 54,4 39,8 5,8 100,0 Brabant U™ a 20.975 13.807 1.848 ^6.610 P 57,2 37,7 5,1 100,0" a 867.2741.210.43 1 76.6612*154.366 4) P 40,2 56,2 3,6 100,0 a 902.749 1.224.902 94.656 2.222.3077) RUK ( P 40,6 55,1 4,3 100,0 (1930 a 871.1161.308.85 4 114*7492.294.719 8) ( P 38,0 57,0 5,0 100,0 (1939 a 935.6551.340.93 8 57.555 2.334.148 '(' P 40,0 57,5 2,5 100,0

Reedsi sopgemerkt ,dat ,i nvergelijkin gme the tlandbouwge ­ bied,he tweilan dt eEtten-Leu ree nrelatie fbelangrijk e plaatsinneemt ,he tbouwlan de ruiteraar dnaa rverhoudin gmin ­ iervoorkom te nda tdi tword tveroorzaak tdoo rhe tonde rlie t gemeentelijkterritoriu mvallen dpolderlan dme tslecht eafwa ­ tering.Oo kvoo rd evroeger ejare ni sdez ezelfd everhoudin g teconstateren ,steed si sEtten-Leu rrijke raa nweilan dda n lietlandbouwgebie de nneem tdu see nmiddenpositi etusse ndi t gebiede nhe tRij kin . Evenalsbi jhe tlandbouwgebie dzie tme nva n1910-193 0ee nda - Lingva nhe tpercentag ebouwland ,daarn atreed teni gherste l Dptengevolg eva nregeringsmaatregelen .Bi jhe tweilan di s literaardee ntegengesteld ebewegin gt econstateren .Zulk s loorhe tscheure no finzaaie nva ngraslan dnaa rgelan ghe tcon ­ junctuurverloopde ragrarisch eproducte ndi tgewens tmaakt . Deovergan gva nd een enaa rd eander evor mtoc hgaa tbetrekke ­ lijkgemakkelij kt eEtten ,daa rme no pd eovergan gva nhog enaa r Lagegron dtechnisc hzowe lbouw -al sgraslan daa nka nleggen . BijRij ke nlandbouwgebie dzie tme nva n1910-193 0ee nononder ­ brokenstijgin gva nhe tpercentag etuingrond ,wa too kme tee n voortdurendetoenemin gva nd edaarvoo rgebruikt egron dsamen - 126. gaat.Daarn a daalthe t tuinbouwoppervlak en-percentag ebi j hetRij k totzelf sve rbenede nhe t peilva n1910 .Bi jhe t landbouwgebied isd eachteruitgan gnie t zosterk . Ind egemeent eEtten-Leu ri she tverloo panders .N aee naan ­ vankelijke dalingva n191 0to t192 1zie tme nee nstijgin g tot1939 ,hoewe ldi e overd elaatst e periode traagis .Hier ­ bijdien t echternie tvergete nt eworden ,da td etuinbou wt e Etten-Leurbehalv e alshoofdberoe p ookhee lvaa kal s eenbe ­ langrijk onderdeelva nhe tgemengd e agrarische bedrijfword t uitgeoefend.I n193 0blijke nvee ltuinbouwproducte n als "an­ derehandelsgewassen "bi jd eproducte nva nhe tbouwlan d onder gebracht tezij ne nbeslaa n danzelf s8,5 $daarvan ;bi jd e landbouwcrisisinventarisatie van193 9 ontbreken echterdez e handelsgewassen,zoda tbovengenoemd e cijfersvoo rd e juiste ontwikkelingsgangva nd e tuinbouw geenvoldoend e basisvorme n Hieropword t laterteruggekomen . Thansword t overgegaan totee nbesprekin gva n deo phe tbouw ­ landgeteeld e gewassen,waarva nd evolgend e tabelvoo rd edi ­ verse jarenee noverzich t geeft,steed svergeleke nme tland ­ bouwgebied enRijk :

Geteeldege v rassen in#-e nva n totale 1 9 10 19 21 oppervlakte bouwland E-L. W.Z.Rijk 9) E-L. W-zPiiji

Wintertarwe 0,6 3,0 3,7 5,3 7, Zomertarwe — 1,8 — 0,1 0, Rogge 27,5 25,4 27,9 23,1 22, Wintergerst - 2,4 - 0,2 1, Zomergerst — 0,9 — 0,1 1, Haver 28,5 15,5 24,7 20,0 17, Boekweit a) 4,2 1,5 4,4 0,6 Totaalgran e *n 60,8 53,1 60,7 50,2 51 a)voo rhe t jaar193 9lez eme ni nplaat sva nboekweit : korrelmaîs 127. Geteeldegewasse n ; >1 0 19 2 1 in#-e nva ntot . "bouwland E-L. W.Z. Rijk9) •E-L. W.ZÏ°)Rials: 11)

Bonen 2,3 2,7 1,6 2,4 Erwten 3,0 1,9 3,5 2,8 Stambonen 0,8 0,8 0,5 1,0 Totaalpeulvruchte n 6,1 5,4 5,6 6,2

Koolzaad ) 0,3 - — 0,2 Br.most.zaad j 0,1 - — 0,0 Geelmost.zaa d ) 0,2 - - 0,0 ) Karwijzaad ) 0,9 — — 0,1 BI.maanzaa d \ 5,4 0,0 - — 0,1 Vlas 1,3 - 0,1 1,0 - Kanariezaad ) 0,0 0,0 0,0 L.& t .zade n ) 0,1 - 0,3 0,5 And.n agewasse n { 0,2 4,6 '1,7 0,5 Totaalh agewasse n < 3,1 4,6 2,1 2,4

Cons.aardappele n 18,3 } 6,6 Fabr. •' )18,8 ] 9,6 J19.8 Suikerb. 5,4 6,5 3,7 13,5 8,1 Ma.-voederb . 1,5 2,3 4,2 4,9 3,6 Koolr.-knollen 0,3 0,7 5,7 3,0 1,1 Gelewortele n - 0,3 - 0,1 0,2 Cichorei - 0,1 eTo 0«9 0,1 Uien - 0,2 - 0,0 0,3 Anderek.w.b.gew . 0,1 Ç-p? 0,2 0,1 Tot.k*w.b.gewassen 25,5 29,0 20,2 31,3 33,3

Klaver 8,3 5,2 8,7 5,6 4,2 Lucerne - 0,5 — 0,1 0,3 Kunstweide - 1,7 — 1,4 1,4 Anderegr.v.gew . - 0,7 0,4 0,9 0,7

Tot.gr.v.gew. 8,3 8,1 9,1 8,0 6t6 Braakland — 0,6 — 2,8 0,5 — Gemsgewassen — — — Totaalbouwlan d 100,0 100,0 100,0100, 0100, 0 128. Geteelde gewassen i o ? n IQ^Q in £-en van tot, io\ -m opp.bouwland S~L. W.ZT^lv idk aj' 'E-L. W.Z. ïïi^k

Wintertarwe 2,2 3,3 6,0 ),n , -.,. -,,, Zomertarwe - 0,0 0,6 )-»-U,.L XJ,? ±J,J Eogge 22,8 20,2 22,1 28,4 20,9 24*1 Wintergerst 0,2 0,3 1,2 ) Zomergerst 0,6 0,6 2,3 )4 ' 5' 4*4

Haver 32,2 23,7 17,2 22,8 16,9 17s4 Boekweit a) - 0,0 0,1 0,2 0,4 0,1 Totaalgrane n 58,0 48,1 49,5 65,6 56,7 59,3

Bonen 3,4 1,7 1,0 0,8 0,7 1,2 Erwten 4,7 7,0 4,7 9,1 9,3 4,5 Stambonen 0,5 0,6 1,0 0,2 0,4 0^7 Totaalpeulvruchte n 8,6 9,3 6,7 10,1 10,4 6,4

Koolzaad - 0,1 0,3 - - 0,03

Br.most.zaad - 0,0 0,0 - - )n , Geelmost.zaa d - 0,1 0,1 )Uf ± Karwijzaad - 0,3 0,7 - 0,1 0,2 BI.maanzaa d - 0,0 0,2 - 0,1 0,3 Vlas - 0,5 1,8 - 1,1 2,7 Kanariezaad - 0,0 0,7 - - 0,03 L.& t .zade n 0,3 0,2 0,8 - 0,1 0,7 And,h agewasse n 8,5 2,3 0,9 0,0 0,1 0,04 Tot.hagewasse n 8,8 3,5 5,5 0,0 1,5 4,1

Cons.aardappelen 8,0 10,2 14,8 5,5 7,8 10,2 Fabr.aardappele n - - 3,7 - - 3,0 Suikert. 3,6 13,0 6,6 3,6 .8,1 5,0 Ma.-voedert . 5,9 5,2 4,8 8,9 7,7 5,3

Koolr.-knollen 4,3 3t3 1,4 0,1 0,3 0,3 Gelewortele n - 0,1 0,2 0,0 0,0 0,05 Cichorei - 0,0 0,1 - - 0,04 Uien - - 0,5 - 0,1 0*7 Anderek.w.b.gewasse n - - 0,0 - 0,0 0,01 Tot.k.w.b.gewassen 21,8 31,8 32,1 18,1 24,0 24,6 a)voo rhe tjaa r193 9lez eme ni nplaat sva nboekweit : korrelmais. 129. Geteelde gewassen IQ^O 19^9 5 y J y in$-e nva ntot . ' ? 19^ -,^ ' opp.bouwlan d E-L. W.2T 'RijkJ ; E-E«.< W.Z, Rijk Klaver 2,7 3,4 3,5 1,0 1,3 1,0 Lucerne - 0,1-0,3 - 0,1 0,4 Eunstweide - 3,1 1,7 3,0 4,3 2,7

Andere gr.v.gew. 0,1 0,7 0,5 1?1 1«3 0,4 Tot.gr.v.gew. 2,8 7,3 6,0 5,1 7,0 4,5 — Braakland 0,0 0„2 097_._0a3.__2a l Gem.gewassen — _ 0,4 0,1 0,7

Tot,bouwland 100,0 100,0:"100, 0 lQ0r0100, 0 100,0

Allereerst dientechte r opgemerktt eworden ,da tbi joptel ­ lingva nd eaantalle nhectare nvoo r191 0bi jd egemeent eEtten - Leurbleek ,da the ttotal e oppervlakde rgemeent e 5864n azo u bedragen,wa techte rongewijzig d 6025h adiend et ezijn .Daa r tegenover ontbrakenvolgen s deze opgavei nda tjaa rd epeul ­ vruchtene nhandelsgewassen » Vergelijkingme trandgemeente ne nme td etoestan dva n192 1leer ­ dehe tonwaarschijnlijk e hiervan.Daaro mi she ttotaal-bouwlan d voorda tjaa rme t16 1h avergroo te ni saangenomen ,da tdez eop ­ pervlakte toenme tpeulvruchte ne nhandelsgewaese nwa sbezet . Deze opvattingvind tsteu ni nhe tfeit ,da ti nd e'»Beschrijvin g derlandbouwgebieden "voo r 1910geweze nword to pd ebelangrijk e IA) verbouwva naardbeien ,framboze ne nkoolsoorte nt eEtten-Leu r ' Nogbi jd egemeentelijk e opgavenva n192 1e n193 0worde nframbo ­ zene nkoo lal s"ander e handeIsgewassen" onderd eo phe tbouw ­ land geteelde producten gerangschikt.Dez e handelsgewassen zul­ lendu sinderdaa dbi jd eopgav eva n191 0vergete nzijn . De graantee.ltheef tseder tda tjaa rd ebelangrijkst e plaatsbi j hetgebrui kva nhe tbouwlan d ingenomen,steed si sz erelatie f vanmee rbetekeni sda nbi j landbouwgebiede nRijk .Than sword t erongevee rtwe ederd eva nhe tbouwlan dde rgemeent e dooringe ­ nomen.Evenal svoo rlandbouwgebie de nRij ki soo kvoo rEtten - Leuro pt emerken ,da the tgraanpercentag eto t193 0daalt ,o m daarnawee rt estijge nto tbove nhe tpei lva n 1910, 130« Onderd egrane ni sthans ,evenal sbi jlandbouwgebie d enRijk , derogg ehe tbelangrijkst ;voo rhe t jaar192 1i shetzelfd e verschijnselt e constateren.D evri jhog e percentages,di e danteven svoo rtarw evoorkomen ,wijze n ophe tfeit ,da t ditverschijnse lvoo rbeid e jarent everklare n isui the t streveno md eteel tva nd evoo rmenselijk evoedin g geschikte granent ebevorderen .I n191 0e n193 0immer sblijk t teEtte n haverhe tbelangrijkst e graant ezijn ;voo rhe tlaatst e jaar isda too kbi jhe tlandbouwgebie d teconstateren .D eboek - weitcultuuri suiteraar d ookt eEtte nverdwenen ,terwij l tarwee ngers t erdoo rd everbeterd e landbouwtechniek opd e zwaardere grondenva n enigbelan gkonde nworden . Dezelaatst e oorzaak- d ebodemgesteldhei d -ka nco kd ei n vergelijkingme the tRij kvri jbelangrijk everbou wva n peul­ vruchtenverklaren ,a lheef tdi eno gnie thetzelfd e peilal s bijhe tgehel e landbouwgebied bereikt.Groo ti she tonderlin ­ geverschi l echterthan snie tmoer ,evenal s datbi jd egeteel ­ depeulvruchtgewassen .Than sneme n de erwtendaarbi jverrewe g debelangrijkst eplaat s in.Bi jd eliandelsgewasse nzij n slechts andere dand ei nd elandbouwstatistie k genoemdeva n betekenis.Reed s isgebleken ,da t deze gewassen infeit eonde i detuinbou w gerangschiktmoete nworden ,wa tbi jd eopgav evoo s 1939 danoo kinderdaa d isgeschied .D evoo rvroeger e jarenge ] dende cijferslate nechte rduidelij k degrot ee n- evenal sbi ; depeulvructe n ookd etoenemend e- betekeni sva ndez e teelt voorhe t agrarischbedrij f teEttm-Leu rzien .D eintensifiea - tiedaarva n is juisti ndez erichtin g gegaan,mee r dani ndi e vand eveeteeltproductie .D egunstig e liggingnabi jBred ae n degoed ebodemgesteldhei dmaak tdi tbi jd ebestaand ebevolkin g drukbegrijpelijk . Deze ontwikkelingsgang isoo kva nbelan gte rverklarin gva nh < feit,da td eknol -wortel -e nbolgewasse nalsmed e degroenvoe ­ dergewassen erbijn asteed sva nminde rbelan gzij ngewees tda i inhe tgehel e landbouwgebied. Voord eeerst e groepgewasse ngeld t ditoo kte naanzie nva nh i Rijk.Bovendie nblijk t hunbetekeni s reedsv<5<5 rd eperiod e19 . 1939t eEtte nove rhe talgemee n dalende tezijn .Slecht s dem i 131. gelwortelsneme nthan see nnaa rverhoudin g"belangrijke r plaatsi nda n"bi jlandbouwgebie de nRijk .I n193 0gol d dat ookno gvoo rkoolrape ne nknollen ,waarva n de"betekeni si n deloo pde rjare nster kverminder d is.Da t desuikerbiete n ersteed sva nrelatie f gering"belan gzijn ,word tuiteraar d doord e"bodemgesteldhei dveroorzaakt .Bi jd egroenvoederge ­ wassenval top ,da td e"belangrijkst ehiervan ,d ekunstweide , eersti nd elaatst e jareni saangelegd .Blijkbaa rleverd e vroeger jarenhe t"blijven dgraslan dvoldoend e op,wa t ook inverban dme t detoe ngeringer erunderbezettin gverklaar ­ baaris .daartegenove ri sd everbou wva nklaver -evenal sel ­ ders- ster kafgenomen .

Aandez ebesprekin g derlandbouwproducte nmoge nzeke rnie t enkele opmerkingen ontbreken,waarui the tgebrui kva n deze gewassenblijk t enteven sd egeschetst e ontwikkelingduide ­ lijkerwordt .I nprincip egeld tno gsteeds ,da tvee lgewas ­ senal sveevoe rworde nbenut ,zoal sbi jhe t gemengde'bedrij f regelis . Door deverder e intensificatieva n deveehouderi ji shieri n echterenig everanderin ggekomen .Omstreek s 1910"*" "' werde n opd ezandgronde n inhe tWeste n derprovinci everkocht :stro , hooi,wa tboekweit -e nklaverzaa d eno pd ezwaarder egronden : suikerbieten,rogg ee nroggestr oalsmed eklaverzaad . Thansverkoop tme nmee rtarw e enhaver ,d everkoo pva nboek ­ weitzaad isuiteraar d geheelverdwenen ,D e erwtenwerde nom ­ streeks19I Ono g alsveevoe rbenut ;di tgebeur t thansprac - tischnie tmeer ,z ev/orde nvee li ngroentoestan d aanconser - venfabriekenverkocht ,o fal sgedroog d productva n dehan dge ­ daan.Verkoo pva nhoo ii ssindsdie n ookopgehouden ,slecht s enkeleboere nkunne nthan shoo iaa nhu nkoeie ngeve ne ndi t zijndoorgaan s degrotere ,di e overvoldoend eweilan dbeschik ­ ken.D ekleiner ebedrijve nkunne nzic hdi tdoorgaan s inhe t geheel nietveroorlove n enzij nvoornamelij k opvoederbieten , pulpva n debeetwortelsuikerfabrie k enstr oaangewezen .He t weinige hooi,waarove r zijbeschikken ,moe tuiteraar dvoo rhu n paarden gereserveerdblijven .I n193 9konde nzi jhoo ipachte n vand eaa nd eMarkzijd eva n depolde rZrijtenbur ggelege n 132. "Blaak"e ne ri nd enazome rva nda t jaarhu nve evoo r/ 2,50 perstu klate ngrazen .Di t isn uvervallen .Ee ncombinati e van"boere nheef td egehel e "Blaak"gepach te ngeve n eree n"be ­ stemmingaa nwelk ebi jhu nbedrij f past.Merendeel sword td e "Blaak"beweid ;d ezod e ise rreed saanzienlij kverbeterd .D e pachters zijnechte rmeesta lgrot eboeren ,zoda td eklein e thansd edup ezijn . Erdien topgemerk t teworden ,da the taankope nva ngemengd e voedermiddelenva n steedsmee rbelan gi sgeworden ;dez e pro­ ductenbetrek tme ndeel sva nd eBoerenbond ,deel sva nd epar ­ ticulierehandel .D e teeltva nSerradell ai sseder t191 0ver ­ dwenen,di eva nsjfeoppelwortel se nspurri ekom tno gsporadisc h voor.He tlaatst e gewasword tno gwe lverbouw d opee nenke l lichtperceel ,z obijv .onde rhe tHeike .Daartegenove rheef t deteel tva nmaïs ,mee rvoo rkorrelwinnin g danvoo rgroenvoer , enigebetekeni sverkregen . Vanvee lmee rbelan g isd everbou wva nvoederbiete ngeworden . Ook eiwitrijke gewassen alsklave rworde nno gwe lme ttarw e ofrogg e alsdekvruch tverbouwd .Zi jworde nmerendeel svol ­ gensd eFins emethod e ingekuild.Daarto e zijni n194 0me trijk s subsidie een3 0silo' sgeplaatst .Ee ndergelijk ebijdrag emaak t ookd ebou wva nongevee r2 5gierkelder smogelijk .To td ebevri j ding (in1944 )zij nweini gbelangrijk ewijziginge nbi jd esoor ­ tenva nverbouwd e productenopgetreden .Wé lwer d deaardappel ­ bouwuitgebreid .I nd eoorlo gwerde nd e "Bintjes"voo rmense ­ lijke consumptie gebruikt,than sworde nz eal sveevoe rbenut . Daarnaast isdoo renkel evooruitstrevend e boerend eteel tva n pootaardappelenvoo rd everkoo pte rhan dgenome n enwe lo pper ­ celen,di eo pd escheidin gtusse nkle ie nzan dliggen .Daamaa s isoo kd eteel tva n eigenpootgoe d opd ezandgron dtoegenomen . Voorlichtingsdienst enlandbouwonderwij s hebbendoo rsamenwerk i ooki ndi topzich tsucce swete n teboeken . Ookhe tverbouwe nva nklave re ngra si stoegenomen ,zoda tme n thans overmee ringekuil d eiwitrijkvoe rbeschik tda nvoo rd e oorlog.Weliswaa rheef td emaïsteel tzic hnie tuitgebreid ,doc h weldi eva nvoeder -e nsuikerbieten .Di tlaatst eproduc tbreng t eenaantrekkelijk e prijsop ,terwij ld ekoppe n enhe tloo fal s 133. vervoerbenu tkunne nworden . Alvorensva nd eplaatselijk elandbou wa ft estappe ndien t aandacht"bestee dt eworde naa nd eopbrengste npe rh ae nwa t daarmeesamenhang tal sgrondbewerking ,bemesting ,vrucht - wisselinge.d . Dehie rvolgend estaa tgeef tee noverzich tva nd eopbreng ­ stenpe rh avoo rgemeente ,landbouwgebie de nRij kove rd e jaren1910 ,1921 ,193 0e n1938 .Weliswaa rpleegd eme ndez e opgavenvoora lvroege rdoorgaan sdoo rd eveldwachte rt edoe n samenstellen,waardoo raa nhu nbetrouwbaarhei dgetwijfel d moetworden ,doc hhie rword tslecht she tverkrijge nva nee n globaalinzich tbeoogd . Opbrengsten 91 0 1921 lé 18 perh ai nh l E-L. W.Z .«R ijk ) E-L. W.Z^Rijk ) Wintertarwe 34 30 37,8 41,5 Zomertarw e |28,6 26,4 37,9 Rogge 32 24,4 30 32,8 31,4 Wintergerst 41,1 51 49 Zomergerst 34,5 31 43 Haver 43 45,1 30 46,5 45,5 Boekweit 42 21,4 12 10e8 9,1 Totaalgrane n

Bonen 23,1 37 23,8 26 Erwten 16,9 35 30,7 35*5

Stambonen 26,6 20 19»9 16fl Totaalpeulvruchte n

Koolzaad 22,8 - 25,5

Bramosterdzaad 20,2 - 23,3 Geelmosterdzaa d 20,9 22^ Karwijzaadc ) 23,3 - 29,9 Blauwmaanzaada ) Kanariezaad 26,0 21,4 30,7 Totaalhandelsgew . a) i nk g b)i n100 0kg-talle n e)i n5 0kg-talle n d)i ah l 134. Opbrengsten 19 10 1921 per ha in hl E-L. W.Z. Rijk E-L. W.Zs Rijk Cons.aardapp. 150 ) 150 192 190 ) 212 Fabr.aardapp. 313 Suikerbieten°' 23 29,0 25 27,1 36,8 Mangelw.-voed.b. Koolrapen-knoll. Gelewortele n Cichorei' - 23,8 - 15,2 25,1 c; üien — 25O — 300 224 Tot.knol-enw.ge w •

I93O 8a) Opbrengsten 9 1 9 0 perh ai nh l E-L. w.zï ) Rijk20) E-L. W.Z?W Rijk22) Wintertarwe 28 31,6 37,7 2400 2709 3512 Zomertarwe — 30,2 38,0 1700 2337 2954 Rogge 21 26,9 27,7 1600 1827 2267 Wintergerst 40 38,1 47,1 2600 2537 3093 Zomergerst 35 39,1 44,4 2600 2434 3441 Haver 35 41,3 43,1 2800 2528 2987 Boekweit - 21,0 12,4 650 — — Totaalgrane n

Bonen 32 22,1 28,4 2700 1912 2244 Erwten 24 22,7 30,3 2800 2444 2996 Stambonen 14 20,5 28,9 1800 1598 I5IO Tot•peulvruchten

Koolzaad 23,7 33,0 593 255I Br.mosterdzaad — 25,0 17,0 - — 1383 Geelmosterdzaa d - 22,3 21,5 — - I55I 0 Karwijzaad ' - 19,2 29,6 - 1248 1373 8, Blauwmaanzaad ' - 1133 986 — 1000 1336 Kanariezaad - 25,0 32,2 - - 2630 Tot.handelsgew. a)i nk g b)i n100 0kg-talle n c)i n5 0kg-talle n d)i nh l 135* ipbrengsten 1930 1 9 3 8 a^ 1er ha inhl E-L. W.Z. Rijk E-Ls W.Z. "Rijk !ons*aardappele n 110 235 244 150 258 311 d^ 'abr.aardappele n - - 432 - - 465 d) uikerbieten13) 28 31,1 37,1 24,0 22,4 34,9 [angeIw«-voedert . - - - 42,038, 959 , ^b) :oolrapen-knollen - - - — 35,6 38 V*F' •elewortele n - - • - — 30,7 40,4*^ Üchorei13) - 10,034, 6 17,0 - 35.9 rienc) - - 498 - 25,8 29,2b) 'ot .knol-e nw 8gew. .)in ,k g b)i n100 0kg-talle n c)i n5 0kg-talle n d)i nh l tezietme nd eopbrengstcijfer s voor 1938,.di e ongetwijfeldhe t dnst onbetrouwbaar zullenzijn ,da nblijke ndi eva nEtten - •eurove rhe talgemee n lagert ezij nda ndi eva nhe tRijk a Üechtsd eopbrengste nva nbone nmake nhiero p eenuitzonde - •ing.I nvergelijkin gme the tlandbouwgebie d neemtd egemeent e ichteree ngunstige r plaats in.Daa rstaa tz eslecht sbi jtarwe , •oggee naardappele nte nachter .I n193 0i shaa rpositi ei nde - ;eechte rminde r gunstig.Da nlevere nslecht swintergerst ,bo ­ tene nerwte nmee r op.Daarbi jdien techte rnie t vergetent e rorden,da tonde rd egemeent eoo kbetrekkelij k veelschral e ;andgrondenressorteren ,di eme nvroege r slechtsvoo rbosaanle g geschiktachtte. Sindsdie ni she tovergrot e deeldaarva nontgon - iene noo kva nd elaatst e gecultiveerde heidepercelenka nme n ;eenopbrengste nverwachten ,di eee nvergelijkin gme tee ngebied , raarrelatie fvee lzwar e zand-e nlicht ekleigronde nvoorkomen , zunnendoorstaan . Jijd ecijfer sva n191 0e n192 1blijk t geen opvallend afwijken- letoestan d voort ekomen .Voo r goede tarwecultuuri sd egron d Loorgaanst elicht ,terwij lme n roggeveela lo ppercele n ver- jouwt,di eva nnatur ehe tschraals t zijn.Neem tme ndez e factoren jiaanmerkin ge nle tme noo ko phe tfeit ,da tbi j dezeopbrengst - sdjfersversnipperin gva nd egron de nkapitaalarmoed ehu nro l spelen,da nkunne nzi jzee rzeke rnie tal songunsti ggelden , 136. In193 8"toch .vertoon t degemeent e bij8 producte nhoge re n slechtshi j4 lage ropbrengstcijfer s danhe t landbouwgebied. Deze cijfersworde nuiteraar d ookbeïnvloe d door debemesting , InI9I O •*'wa st edie naanzie ni nd estree kreed sva nverbe ­ teringsprake ,e rwer d toensteed smee rkunst -e nstalmes t ge­ bruikt.Vaa kwer d ookbee rui t destede npe rtrei nnaa rhe t platteland gebracht.T eEtte nko n ditmateriaa loo kpe rtra m aangevoerdworden ,than s geschiedt ditnie tmeer .Enig e -ui t Roosendaalafkomstig e -bee rword tno gwe lgebruikt ,speciaa l onderd eklein e tuinders.Oo kschuimaard eword tno gwel ,even ­ als in1910 ,gebruikt ,d eaanvoe rgeschied tvanui t Zevenbergen enRoosendaal .Hierdoo ri sd eteel tva nsuiker -e nvoederbiete i bevorderd enwer duitbreidin g derkunstweide n vergemakkelijkt Eenderti g jaargelede n -*'werde nlupine npa shie re ndaa rve ] bouwd,n ukome nz evri jregelmati g oplichter e grondbi jgraan - bouwvoor .He tgebrui kva nstrooise lwa stoentertij d reedsmin ­ der,than s treftme nno gslecht s eenenkel e potstalaan ,voorn ! meiijk onderouder e pachtboeren. Tenaanzie nva nhe tgraslan dword tvoo romstreek s1-91 0opgemer ] datoo khie rva nbete rbemestin g enverzorgin g sprakeis ,waar - doorsom shoo ivoo rverkoo pbeschikbaa ri s ',i nverban ddaar ­ meekwa mhe tbijpachte nva nhooilan d ind ekleistree knie tmee : zoveelvoo r '.Aa n dezeverkoo pva nhoo ii sthans ,zoal sree i gebleken is,ee neind e gekomen.Enkel ebedrijve nkope nno gwe l bietenkoppen enpul pva nd esuikerfabrieke n bijui the tnabij e kleigebied. Betreffende debemestin gva nhe tgraslan dmoe tno g opgemerktw < den,da tdez e inhe t Zuidene nmidde nva nd egemeent e opd eno : malewijz eme tkali ,fosfaa t enstiksto f plaatsvindt .D eweid ' inhe tNoorde nhebbe nechte roo kgebre kaa nkali ,waardoo rz e: deloo pde r jarenuitgemergel d zijn.Zulk skunne n deboere nni < zosne l constateren.Daarbi jdien techte rnie tvergete n tewor < datdez evelde n totvoo rkor tbetrekkelij kvee lva nwateroverl i telijde nhadden .Daardoo r lietd ekwalitei tva nhe tgra svee l x)T eEtte nwer dhe tvoo rveevoe rbenut . 137. vensenove r eni she tbegrijpelijk ,da taa ndez eweilande n ainderzor gwer d"besteed .No gthan sword t destalmes tuit ­ sluitendvoo rhe t"bouwlan d"benut . ?atd e"bewerkin gva nhe t"bouwlan d"betref tword tvoo rom - 3treeks191 0opgemerkt ,da too kdez e toenreed sster kver - aeterdwa s ''.Hie ré ndaa rwerde na lveertandcultivâtore n 3n"balansploege nbenut ;oo kzaaimachines ,kunstmeststrooiers , aaaimachines,e.d .ware n ingebruik .Hie r endaa rvervinge n reedsondergrondsploege nhe tvroeger e diep-spitten.Dez elaat - 3teploege nkome nthan svri jveelvuldi gvoor ; 'swinter sbewer ­ tend emeest e boeren eendee lva nhu nlan d ermee,waarbi jee n liepgaandebewerkin gword t toegepast.Tijden sd elaatst eoor - Logi saa nondergrond s ploegenechte rt eweini gaandach tbe - 3teed.Voo rhe tgebrui kva nverder emachine sbi jhe thuidig e agrarischebedrij fword tverweze nnaa rwa thierove r onderpun t B6 word tmedegedeeld .Slecht szi ji ndi tverban dno gopge - Wfcrkt,da treeds.derti g jaargelede n enkelebedrijve n ind e OR\ 3treekdrainag e toepasten 'e nda tdi tto to pd ehuidig eda g 3teedsi stoegenome n onderd egemeent e Etten-Leur. Betreffende devruchtwisselin gka nopgemerk tworden ,da tme n loord ebetrekkelij k grote spreidingbi jd et everbouwe nge ­ lassenhieraa nvri jgemakkelij k dehan dka nhouden » Heeftme n senjaa ro pee nbepaal d perceelrogge ,gers to ftarw everbouwd , landien tdaa ree nvolgen d jaarbijv » voederbieten ofhave rge ­ teeldt eworden .Toc hzij ne rno gwe lboeren ,di ehiertege n sondigene nee ngewas ,da tto tdezelfd e "groep"behoort ,he t tweede jaar ophetzelfd e perceelverbouwen .Nie tzelde ntreed t lanvoetziekt e op.Daarbi jdien techte rnie tvergete n teworden , iatd ekeuz eva nd et everbouwe n producten opd eschraler ezand ­ grondenminde rrui mis ,zoda tme nhie rnie t zo gemakkelijkd e landaa nd e juistevruchtwisselin gka nhouden .Toc hza lme n neervoedergewasse nal s aardappelen enlupin e opdi egronde n aoetengaa nverbouwen . Daarhe tplaatselij k landbouwbedrijfd ebasi svorm tvoo r devee ­ teelt,word t thansto td ebesprekin gva n dezelaatst e overgegaan, Mlereerst enigstatistisc hmateriaa l teroriëntatie .Onderstaan - 138. detabe lgeef tvoo rEtten-Leu rhe tabsolut e aantalde r"be ­ langrijkste huisdieren alsmedehe taantal ,da tdaarva npe r 100h acultuurgron dvoorkwa m ind e jaren191.0 ,1921 ,193 0 en1939 : ETTEN - LEUR Huisdieren 19 1O a> 19 2 la' absol . p.100.ha absolu p^,100h a cult0gre cult«gr*> Rundvee 3846 77 4113 81 Varkens 1474 30 1977 39 Paarden 518 10 660 13 Hoenders 12059 242 14710 291 Aantalh acult . ,grond 4983 - 5051 —

ETTER -LEU R Huisdieren 1 9 30 a> 1 9 39 l) absol. p.100h a absol« p.*10 0h a cultogr „ cult.gra Rundvee 4573 84 5166 116 Varkens 2294 42 2042 46 Paarden 588 11 688 14 Hoenders 32181 592 23902 537

Aantalh aoult , •grond 5439 - 4453 —

Alvorens totee n"besprekin ghierva n overt egaan ,dien t eerst opgemerktt eworden ,da the t totaalaanta lh a cultuurgrond volgens dezeopgave nva n193 0to t193 9me t ongeveer100 0h a isafgenomen .Di t isechte rnie the tgeva lgeweest .D eopga ­ ven overd e jaren1910 ,192 1e n193 0zij n ontleend aan dege ­ meentelijke landbouwverslagen,di edu sbetrekkin ghebbe no p hetareaa lbinne n degemeentegrenzen .Di eva n193 9 isoverge ­ nomenva nd eland -e ntuinbouwinventarisati ee nomva tdu sd e gezamenlijke oppervlakteva nd e teEtten-Leu r gevestigdeagr a rischebedrijven .Dez ebedraag t 4453ha ,volgen she t gemeente lijklandbouwversla gbedraag t degezamenlijk e oppervlaktebo u weiland entuingron d 5476ha .Di tka ndu s- naas tormauwkeur i heden- veroorzaak tworde ndoorda tbetrekkelij k veelboere nv

a)aanta lhuisdiere nvolgen ïïetostaat,s aanta lh acult.gron d volgens gemeentelijkeverslagen . b)beid e opgavenvolgen s inventarisatie land-e ntuinbouw . 139. uitend egemeent e onderEtte n- Leu rgron dbezitte no fpach - en.Di t isbijvoorbeel dhe tgeva lme tboere nui tBee kte n anzienva n deZwartenbergs e polder;i nhe tN.W .geld tdi too k oorHoevens eboeren . laardoori she tmogelijk ,da td eaantalle nhuisdiere n per10 0 iacultuurgron dvoo rd e jaren1910 ,192 1e n193 0t elaa gzijn , .aarhe tabsolut e aantalh ai nbovenstaand e tabelt egroo tis . 'ochi st e constateren dati nd eloo p derbetrokke n jarenhe t .antalrundere nabsoluu t enpe r10 0h a cultuurgrond gerekend, teedsgestege n is.I ndi tlaatst e opzicht isoo kbi jd evar - :ensva n eenononderbroke nstijgin g sprake.Bi jd epaarden -e n Loenderbezettingi sdez etenden zeveneen s duidelijkwaa r tene - len.Bi jd elaatst e zietme nechte r sedert193 0ee ndaling ,di e »ijd evarken sallee ni nhe tabsolut e aantalto tuitin gkomt . [eti' sn u devraag- ,i nhoeverr e ofdez egeschetst e ontwikkeling •and eveestape lt eEtte n eennormal e is.Daari nka nvergelijk ­ ingme t landbouwgebied enEij kinzich tverschaffen : Aantalhuisdiere npe r10 0h a cultuurgrond 'aar Gebied Runderen Paarden Varkens Hoenders .910Ette n 77 10 30 242 Westel.zandgr.° ' 88 15 45 232 Rijk29) 94 15 59 312

921Ette n 81 13 39 291 Westel.zandgr. 81 30) 17 3D 49 3D 341 32) Rijk 93 30) 16 3D 68 3D 435 32)

.930Ette n 84 11 42 592 Westel.zandgr. 90 15 53 637 Rijk 103 13 88 1074

.939Ette n 116 14 46 537 Westel.zandgr. 105 16 46 624 Rijk 121 13 66 1405 Hierbijval ti nd eeerst eplaat sd erelatie f sterkevooruit ­ gangva nd erundveehouderi jop .I n191 0ha d dezeno gnie t hetzelfdepei lal si nhe t"betrokke nlandbouwgebied ,i n192 1 staatz eerme egelij ke ni n193 9neem tz ezelf see nmidden ­ positie tussendi eva nlandbouwgebie d enRij k in.Dez e ont­ wikkeling iso phe teerst e gezichti nstrij dme thetgee nme n opgron dva nd ereed saanwezig e rijkdomaa nweiland ,zo uver ­ wachten.He tblijk tdus ,da td eplaatselijk erunaveehouderi j vroegerbenede nhe ttoe nnormal e peilston d endafwei -e n hooiland toennie tzelde naa nvreemde nverpach twerd «Me td e opkomstva nd eplaatselijk e rundveehouderijmoes tdi tlaatst e verschijnselechte ralleng s geringerafmetinge naa ngaa nne ­ men» Ook tenaanzie nva nd epaardenbezettin gka n geconstateerd worden,da td eoorspronkelijk e achterstand grotendeels isin ­ gehaald.Weliswaa ri she tcijfe rvoo r193 9 lagerda nda tva n hetlandbouwgebied ,doch'he theef tda tva nhe tRij kovertrof ­ fen.Di thangt ,zoal sreed s opgemerktis ,me the tpercentag e bouwlandsamen .Oo kd evarkenshouderi ji sva nsteed smee rbe ­ lang gewordene nneem tthan see nnaa rverhoudin g evenbelang ­ rijke plaatsi nal sbi jd eWestelijk e zandgrondenva nNoord - Brabanti nhe talgemeen .I nvergelijkin gme the tRij ki sz e echterva nvee lminde rbetekenis .Di tgeld t inno gsterke rm a tevoo rd epluimveehouderij .Weliswaa r isd ebetekeni sdaarv a gegroeid,doc hzij nhuidig e plaatsi nhe tEttens eboerenbedr i is invergelijkin gme tlandbouwgebie d envoora lte nopfcieht e vanhe tRij kva nvri jgering ebetekenis .

Als geheeli sd eveeteel tvoo rhe tEtten s agrarischbedrij f echterva nt evee lbelang ,o mdi tonderwer pverde rzonde rme e voorbijt egaan * Onnodig iso mo pt emerken ,da too khier ,e v alselders ,grot evooruitgan gbi jd erunderteel t eh,-houderi j teconstateren ;ee nvooruitgang ,di enie t inhe tmins t doord indertijd opgerichte coöperatieve zuivelfabrieken isbevorde r Doorhe tgebrui kva nfokvee ,beter evoedin g (krachtvoer),st a ling enverzorgin g isdez everbeterin g ook teEtte no pt eme r ken,e nnie tallee nkwantitatief ,maa roo kkwalitatief .Vee l boerente rplaats ehoude nzic hme t defokkeri jbezig ;i n193 7 141. 1938stonde ni nd egemeent e1 2stiere nva n2 jaare n3 va n 3 jaare noude rte rdekking ,voo r 1939"bedrage ndez e cij­ fersresp .8 e n1 . Eenderti g jaargelede n gold ").' «pok-e ncontrôlevereeni - gingenmoete nmee r"'-vel dwinnen" .Dez e opmerkingi sno gsteed s actueel!Bi jd estalle ni sechte r grotevooruitgan g tecon ­ stateren,than stref tme npractisc hgesproke nallee ngroep - stallenaan .Voornamelij k"bi jouder epachtboere nkom tno gwe l 4 eenpotsta lvoor .I n191 0ware n zijechte rno grege l-* '9 Toenware nno gmaa renkel e gierputten enmestvaalte naanwezig « Beide zijnsindsdie nster ki naanta ltoegenome ne nthan szij n erreed s enkele (8-10)mestvaalte nme tvast ebodem .Daarbi j dientechte rnie tvergete nt eworden ,da tvee lmes t direct naarhe tVel dgebrach twordt . Opvallend is,da td eveefondse n ind ekinderschoene nblijven : velengeve ne rd evoorkeu raa no peige nrisic o tewerken .Even ­ alsi n191 0word the trundve eno gsteed s inhoofdzaa kvoo rd e melkproductie gehouden.I nverban d daarmeei she tee nheuglij k feit datd eT.B.C.-bestrijdin gsteed smee r ingangvindt „Naas t demelkveehouderi ji soo kd evetmesterij ,va nbetekenis .Wannee r de dierent eou d gewordenzij nvoo rfokkeri je nmelkproductie , wordenz ewa taangemes te nvoo rd eslach tverkocht .He thoude n van jongvee isdoo rd ecrisismaatregelen ,di ed eregerin ggeno ­ menheeft ,achteruitgegaan . Omstreeks 1910beperkt e zichd evarkenshouderi je n-fokkeri jo p dezandgronde n inhe tWeste n derprovinci enie tmee r tot pro­ ductievoo reige ngebruik ,maa r erbeston dreed sexportmesterij . Debigge nwerde n opd emark t ofva nreizend ekooplu igekocht . Reeds toenha d- overigen szonde rstelse l- kruisin gme tYork ­ shires plaatsgevonde n ™'. Ditlaatst era sblee k latero pd e lichtere grondenminde r goedt eaarde n •*' ,zoda tme n overging tothe tfokke nva nhe tveredeld eDuits e landvarken.Naas td e af­ valproductenva nd ezuivelbereidin gworde nthan soo kaardappelen , granene nimport-mai sbi jhe tmeste n gevoederd.Omstreek s 1910 warenreed svee larbeider s totvarkenshouder s geworden.Than s mestendez e lieden ookno gwel ,doc hvele nzij ndaa rreed swe ­ gensd elag evleesprijze nme e opgehouden,z ebetrekke nhu nvlee s 142. gelijkd eburger sva nd eslager ;sommige nkope n ookwe lee n doord eboe r gemestvarken .D evarkensfokkeri jvind toverwe ­ gendvoo reige n gebruikplaats ,daarnaas tword too kwe lvoo r exportgewerkt .Doorgaan sworde n dediere n ophe tbedrij fop ­ gekocht,daarnaas tgin gi nlate rtij d ookd eBoerenbon d zich opdi tterrei nbegeven .D euiteindelijk eafze tvon d danplaat s aand eexportslachterije n teBoxtel ,Oss ,Roosendaa l ofA ntwe n pen.Nie tzelde nwerde n toen10 0- 15 0varken spe rwee kgele ­ verd (zieonde rB 4) . Deschapenhouderi jwa s omstreeks191 0reed s aanmerkelijkach ­ teruitgegaa n doord egeringe rwordend e oppervlakte heidee n deminder ebehoeft e aanschapenmest .Oo k delager ewolprijze n speeldenbi jdez eachteruitgan ghu nrol ,zoda tz ereed sva n •37) zeerweini gbelan gwa sgeworde n -" '. Tochi sdez eschapenhou ­ derijthan snie tgehee lverdwenen ,a li sz eva nkarakte rver ­ anderd.Doo rmidde lva nd estamboekfokkeri ji szelf sva nkwa ­ liteitsverbetering sprake eno pel kbedrij fworde n één ofmee ] schapengehouden . Volgens dereed smeergenoemd e schetswerde n dertig jaargele ­ denkoeie no f ossenhoogs tzelde nal strekdiere nbenu ti nd e streek.I nhe tWesten ,waa r debedrijve n groterwaren ,hiel d men inplaat sva n1 à 2 som s3 paarden .Zee rklein e boertjes daarentegen leenden ofhuurde n eenpaar d -* .Dez elaatst eca ­ tegorie isthan s doorgaans inhe tbezi tva n eenponn y ofhit , hetlene no fhure nva ntrekdiere nkom tno gwe lvoo r (bijhe t lenenword t dan eigenarbei d ind edrukk e tijdal stegenpres ­ tatie geleverd),doc hkoeie n ofosse nworde nnie tmee ral s trekdierbenut .O pd egrootst e bedrijven houdtme nwe l4 à 5 paarden;he tuitsluiten dme t eentracto rwerke nkom tnie tvoo : Ind eaanvan gva n dehie rbeschouwd e periodewa sd epaardenha i dele n-fokkeri jreed sva nmee rbetekeni s geworden^"' .Sinds ­ dieni sdez e ontwikkelingvoo rEtte ndoorgegaan ,zoda td esta j boekfokkerij erthan sva neni gbelan gie ,d eveulen sworde n doorgaans opd eZevenbergs enajaarsmark tverkocht . Ook depluimveehouderi jwa s een3 0jaa rgelede nvooruitgaand e ind estreek .Da tz eno gnie tbelangrij kwas ,blijkt ';ui the t 143« feit,da telk e"boe rtoe n2 0to t5 0kippe nhiel d enda td e verkoopno gnie tcoöperatie f plaatsvond jd egiere nwsrd« « tegenwinkelware ngeruild ,waarbi jvaa kva ngedwonge nwin ­ kelneringsprak ewa s 4°' Thansi sdaari ngrot everanderin g gekomeru Opsommig e"boeren ­ bedrijvenworde nto t30 0kippe ngehouden e Deverkoo pvind t coöperatiefplaats . Viad everzendplaa tse nt eEtte n enLeu rworde nz enaa rd e eiermijnt eBred averzonden .Oo kdieren ,di enie tmee rvoo r deproducti egeschik tzijn ,worde nthan scoöperatie fver ­ kocht.Vroege rwerde nd ekippe ni nd eveesta lgehouden ,than s zijnz ei nmodern-ingericht ehokke ngehuisvest « TeEtte nbe ­ staatoo k eenzg .n vermeerderingsbedrijfwme tongevee r40 0 hoenders* Eendergelij kbedrij fma gbroedeiere nleveren ,mit s aanbepaald eva noverheidsweg egesteld e eisenword tvoldaan « Hethoude nva nkonijne ne nbije n-wa somstreek s191 0va nzee r geringebetekeni s ^ '.Dez e eersteta kva nhe tagrarisc hbe* - drijf isoo kthan sno gva nzee rweini gbelang ,enkel ekonij ­ nenhoud tme nmee rui t liefhebberij,med e doordathe topgroei ­ endgeslach te rgrot ebelangstelling ,voo rpleeg t tebezitten . Debijenhouderi ji s- voora ldoo rhe toprichte nva n eeniem - kersvereniging end eopkomend efruitcultuu r- va nwa tmee r belanggeworden .Wannee ri nd enabij ekleistree k deklaver- , koolzaad-e nblauwmaanzaadvelde nbloeien ,trek tme nwe lme t dekorve ndaarheen .He twintervoedse lvoo rd ediere nword t co­ öperatiefingekocht . Tenopzicht eva nd evooroorlogs e toestandheef t demelkveehou ­ derijzic hthan s (eind1948 )enigszin suitgebreid ,daa rdez e bedrijfstak degunstigst e perspectievenbood .I nverban ddaar ­ meeheef tzic hd eoppervlakt e graslandwee ruitgebrei d enwer ­ dennagenoe gall everplicht-gescheurd epercele nwee rto twei ­ land.Bi jd everbouwd egewasse nwer dreed sgeconstateerd ,da t menzic hno gmee rrich to phe tverbouwê» .va nvoedergewassen » Op1 Maar t194 7i see nplaatselijk egezondheidsdiens tvoe rve e totstan d gekomen,o monde rd ebi jd ezuivelfabrie kaangeslote ­ nen (enda tzij nbijn aall eboeren) ,d ebestrijdin gva n T.B®C, 144. onvruchtbaarheid,mond -e nklauwzeer ,alsmed e"besmettelijk e onvruchtbaarheid terhan dt enemen .Daarbi ji soo kuitwisse ­ lingva nervaringe ntusse nmedicu s enveeart smogelijk .Die ­ ren,di eaa nope n T.B.C,lijden ,worde n directopgeruimd ;d e plaatselijkevleesbon dneem tz eove re nd eprovincial ege ­ zondheidsdienstkeer tƒ 50,-ui t tervergoedin gva nd ekos ­ tenva nhe tafmaken . Verderlig the ti nd ebedoelin g datgee nenkel eko egedek t zalworde nda nn a onderzoekva n deveearts .O p1 Apri l194 7 isee nverenigin gvoo rkunstmatig e bevruchting onderEtten - Leurto tstan d gekomen,waarbi jthan sd eeigenaar sva nonge ­ veer i vanhe taanwezig eve e zijnaangesloten .D everenigin g staatonde rtoezich tva nd eprovincial e gezondheidsdienst en nadataanvankelij kvri jvee lmoeilijkhede n ondervondenwer ­ denka nme nthan s opee nvri jgoe d bevruchtingspercentage (+70 )bogen . Destierhouderije ngaa nthan s gebuktonde rd ehog eaanschaf - fingskostenva n goedmateriaal .D eker nva nfokker swi lzic h deze grotekoste nwe lgetroosten ,doc hstuite no pbezware n vand eoverig eleden .Centralisati e zouhie ruitkoms tkunne n brengen. Hethuidig eaanta lschape ni si nvergelijkin gme t vóór de laatste oorlogafgenomen ;hetzelfd egeld tvoo rkippe ne nvar ­ kens.He taanta lpaarde ni snagenoe ghetzelfde . Ondanks debetekeni sva nd ebesproke ntakke nva nveeteel ti s deintensificati eva nhe tplaatselij k agrarischbedrij fvoor ­ ali nd erichtin gva nd etuinbou wgegaan ,zoal sreed sgeble ­ kenis .D egunstig e liggingnabi jBred ae nd eopkoms tde rcon - servenfabriekenhebbe n dit,naas td esteed s groterwordend e grondnood,gestimuleerd .D e reeds ouderetuinbou wonde rhe t nabijePrinsenhag eko nto tvoorbeel d dienen,terwij ld eover ­ gangto tdez eta kva nagrarisch e productienie tgerem dwer d doorhe tfeit ,da te rvee lkapitaa lvoo rbenodig dwas .Oo kd e kwaliteitva n debode m liethe t opkomenva nhoveniersbedrijf ­ jestoe ,althan s opd ewa thoger e gronden,waa rd eafwaterin g 145» zulksmogelij kmaakte . Teneindei nd eontwikkelin gva nd etuinbou wseder t191 0eni g inzichtt everkrijge ni sd ehie rvolgend etabe lopgesteld , ontleendaa nd egemeentelijk elandbouwverslagen : Gewasseni naantalle n J a ren daarmee"beteerd eha-e n 1910 1921 1930 1938

Bonen ) 72 90 81

Erwten ) 51 125 172 Stambonen ) 18 14 19 Totaalpeulvruchte n v 161 141 229 272

Spruitkool 100 45 Frambozen ll20 70 40 Rijserwten ) 55 10 Asperges 6

Land-e ntuinbouwzade n | 9 24 Totaalhandelsgewasse n 120 234 125 ) Tuinene nboomg .voo reige ngebrui k .k 40 40 40 40 Warmoezerijenvoo rd ehande l 50 32 33 45 Fruitvoo rd ehande l 60 38 155 150 Boomkweekerij 2 6 •'2 7 Totaaltuingron d 152 116 230 242 Totaaloppervla k 313 377 693 639

Reedsi sopgemerkt ,da tvoo rhe tjaa r191 0gee nsplitsin gi s temake ni npeulvruchte ne nhandel sgewassen .Dez elaatst e "blijkento to pd ehuidig eda gtuinbouwproducte nt ezijn ,zoda t hetonjuis ti sz eonde rlandbouwgewasse nt erangschikken .Daar ­ omzij nzi ji ndez etabe lopgenomen .Peulvruchte nal serwte ne n bonenvorme nqu agewa see novergan gnaa rd etuinbouw .Neem tme n ditlaatst ebegri pi ndez eruim ezin ,da nblijk ti n191 0o p31 3 hatuinbou wuitgeoefen dt eworden ,i n193 8o p63 9ha ,zoda tee n verdubbelingva nhe tareaa lt econstatere nis .Doc hoo kbi jhe t "totaaltuingrond»» -tuinbou wdu si nenger ezin -i see ngrot e stijgingwaa rt eneme n(va n15 2to t24 2ha) .Di tword tvoora l 146. veroorzaakt doord egrot e toenemingva n de oppervlakte "fruitvoo rd ehandel" .Daarbi jwordt ,zoal sreed sgeble ­ kenis ,d ebetekeni sva nappels ,peren ,pruime ne.d .pit - ensteenvruchte nverr e overtroffendoo r dieva nzach tfrui t alsframboze n enbessen .Me ntref tt eEtten-Leu rthan sreed s ëhkeleflink e boomgaard-bedrijven§,an ,waa rd ecultuu ro pho ­ getra pstaat .Bi jverder e intensificatieva nhe t plaatselijk agrarischbedrij fverdien t dezeta kva nbodemexploitati eze ­ kerno gmee raandacht ,da nhi ja lheeft .

Deverbou wva nd eal shandelsgewasse nvermeld e tuinbouwpro­ ductenword tblijkbaa ral snevenberoe p inhe tgemengd ebedrij f uitgeoefend.N ad everdubbelin gva nhe tareaa ltusse n192 1e n 1930zie tme nd ebetekeni s ervantusse n193 0e n193 8wee reven ­ zoveeldalen .Di ti suiteraar dhe tgevol ggewees tva nregerings . ingrijpen:"D eteel tva ntuinbouwgewasse ni ngemengd eland -e n tuinbouwbedrijvenmoes tsterke rworde ningekrompe nda n diei n zuivere tuinbouwbedrijven" ^2', Dezeuitspraa k blijkt ookhie r te geldenJ Deverbou wva npeulvruchte nheef tzic hechte rreed s sedert191 0gestadi gui twete nt ebreiden ,zoda td edaarme ebe - teelde oppervlakte sinds192 1nagenoe gverdubbel dis .

Bijhe tbeschouwe nva nd ehandelsgewasse n blijkt,da tnaas td e verbouwva nframboze ne nrijserwten ,d eteel tva nspruitkoo l van grotebetekeni s is.Oo kworde ni nhe t gemengdebedrij freed s aspergesverbouwd .D everder e geteelde groentenressortere nui ­ teraard onder"warmoezerije nvoo rd ehandel" .Daarbi jspele n naastaardbeie n dereed sgenoemd e groenten eenbelangrijk erol ; ook despinazieteel tkom top . Inverban dme t degering especialisati e ishe tverklaarbaar , datme nzic hno gnie tster ko pd everbou wva nfijner e gewassen heeft gericht.E rzij nno gmaa r enkelebedrijfje sonde rEtten - Leur,waa ruitsluiten d tuinbouwword tuitgeoefend .Daarbi jwor ­ dennagenoe g alle groentesoortenverbouwd .Doorgaan stref tme n gemengd agrarischbedrij f ind eruimst e zinva nhe twoor daan . Zelfs opbedrijve nbove n2 0h aworde nnie t zeldenno gwa ttuin ­ bouwproductenvoo rd ehande lgekweekt J Een enkel zuiverland - bouwbedrijfkom tvoo rbi jd ebedrijven ,di egrote rzij nda n3 0 ha;opvallen d isi ndi tverban dhe tfeit ,da tme n ind egemeen - 147* te- me t zijnrelatie f grootoppervla k grasland -gee nenke l zuiverveeteeltbedrij f aantreft.All e grasland isdu s"bi j bouwboeren ingebruik . TenNoorde nva nhe tdor pLeu rtref tme npractisc hgee ntuin ­ bouwaa n (poldergebiedme tslecht e afwatering);verde rvind t mendez ebedrijfsta k overalverspreid ,voora lbi jd ekomme n derdorpe nEtten ,Leur ,Hoeve ne nSt.Willebrord . Hijoverweeg tdu si nhe tzuidelij kdee lva nd egemeente ,waa r debedrijve n overhe talgemee nwa tkleine rzijn .Hie ri sme n eruiteraar dmee ro paangewezen .Daarnaas thoude n dezeklein e boerenrelatie fvee lvarken se nkippen .Nie tzelde nlevere n dezelaatst ehuisdiere nmee r inkomstenda nd ekoeien ,di eme n houdt.D e tuinbouwheef t zichn ahe tvrijkome nva nhe tzacht e fruitverde r indi erichtin g ontwikkeld.Aardbeien ,frambozen , spinazie enerwte nzij nno gsteed s debelangrijkst e producten, diethan s ooko pd egroter ebedrijve nverbouw dworden . Heti sva nbelan go mn a tegaan ,o f deontginnin g totbouwland , weiland entuingron d teEtten-Leu r gelijke tredheef t gehouden met die inhe tlandbouwgebie d endi e inhe tgehel e land.Daar ­ toei si nd evolgend e tabeld eoppervlakt e cultuurgrond (bouw­ land,blijven d grasland entuingrond )voo rEtten-Leu r endez e gebiedensteed s inprocente nva nd e oppervlakte vanhe tbasis ­ jaar19I Ouitgedrukt .D e absolute aantallen daarvanzij nreed s eerdergenoemd : Cultuurgrond Etten-Leur Westel.zandgr." Rijk 1910 absoluut 4983 36.241 2.154.366 relatief 100 100 100 1921 absoluut 5051 37.809 2.222.307 relatief 101,4 104,3 .103,2 I93O absoluut 5439 38.328 2.294.719 relatief 109,2 105,7 106,5 I939 absoluut 5476 36.630 2.334.148 relatief 109,9 101,1 108,4

Bijd ecijfer sva nd eWestelijk e zandgronden doetzic hwee rd e moeilijkheid voor,da t dievoo r1910 ,192 1e n193 0ontleen d zijn aand eVerslage ne nMededeelinge nv.d .Directi e v.d.Landbouw , dievoo r193 9aa nd eLand -e ntuinbouwinventarisatie .Bi jdez e 148. laatste opgaveword t -zoal sreed s geblekeni s- ee nander e maatstaf aangelegd.Daardoo rza ld eachteruitgan gva nd eop ­ pervlakte cultuurgrond overd eperiod e193 0- 193 9"bi jhe t landbouwgebied teverklare n zijn.Bi jhe tRij k isdez eander e maatstafuiteraar dva n geenbelang ,voo rEtten-Leu rko nhe t cijfermateriaalaa nd e gemeentelijke landbouwverslagen ont­ leendworden .

Deuitbreidin gva nhe tareaal ,da tvoo rhe tagrarisc hbedrij f beschikbaaris ,blijk tvoo rEtten-Leu ri nvergelijkin gme t landbouwgebied enRij kva nbelan g geweestt ezijn *D etoene ­ mingme tno ggee n50 0h ai svoo ree ngemeent eme tvee lzand ­ grond echternie tgroo tt enoemen . Teneinden at egaan ,ho e dezeverschuivin gbi jhe tgebrui k vand ebode mt eEtten-Leu r isverlopen ,i sd evolgend e tabel - gegrond opgegeven sui t degemeentelijk e landbouwverslagen- opgesteld:

Indeling dergronde n I9IO 1921 1930 1939 Bouwland 2981 2610 2654 2802 Grasland 1850 2325 2555 2429 Tuingrond 152 116 230 245 Bos 500 375 228 156 Dijkene nberme n 24 24 24 24 Heide 350 367 83 70 Riet enbieze n 8 8 8 4 Kwelders,schorre nenz . 33 33 _ - Vergravëngrond ,moera senz . 21 61 40 40 Veld-e nspoorwege n 18 16 76 78 Onbelastbare eigendommen 5 15 47 90 Ervenva ngebouwe nenz . 83 75 80 87 Tot.oppervlakde rgemeent e 6025 6025 6025 6025

De toenemingva nd ecultuurgron d over deperiod e 1910-1939be ­ droegbijn a 500h a(oo konbelastbar e eigendommen enwege nzijr i inhu nareaa lvergroo t enwe lme tresp .8 5e n6 0 ha).Daarte ­ genoverstaa tee nteruggan gva n deoppervlakte n bos (metong . 149. 350lia) ,heid e (met28 0ha )e nschorre n (met3 3 ha)* Hetlig t dusvoo rd ehan d omaa nt enemen ,da td euitbreidin gva nd e cultuurgrond teEtten-Leu rvoornamelij k doorhe trooie nva n hos totstan d isgekomen .Dez e opvattingvind tsteu ni nd e volgendevoo romstreek s192 9 geldende opmerkingva nKnuvelde r "Ook isd elaatst e jarenwee rvee lbosck.i nhouw -e ngraslan d omgezet"o.m .i nd eomgevin gva nEtten .Voo r omstreeks 1920 wordt inhe taanhangse lva nhe tProvinciaa lVersla gove r l$2y^^ eendergelijk euitspraa kvoo rd egemeent egedaan . Dito pvri jgrot eschaa lvoorgekome nrooie nva nbo swijs treed s opee ngrot e agrarische bevolkingsdruk; temeer,daa r- zoal s reeds geblekeni s- d eervarin g terplaats e leert,da tdez e grondenal sbouwlan dvaa kva nverstuivin gt elijde nhebben , daarzi jva nvri jgering ekwalitei t zijn.O pdi tpun tword tech ­ terlate rteruggekome n (zie onderB 3). Slechts zijhie rno g op­ gemerkt,da t deontginnin g teEtten-Leu rreed si nvroege reeuwe n - enwe ln a devervenin g- haa rbloeiperiod e heeft doorgemaakt» Alvorens deze algemene schetsva nhe tagrarisc hbedrij f teEtten - Leurt ebeëindige n dientno g enigeaandach tbestee d teworde naa n dedaarbi jbenodigd emenselijk earbeidskrachten . Omstreeks191 0heerst e indi topzich ti nd estree k eentekort , waardoor deuitbreidin gva nd etuinbou wbelemmer dwerd .D evol ­ wassengezinslede nwerkte n toeni nhe tbedrij fmee .Ee nverlich ­ tingva nhu ntaa kwa sd ei nwerkin g zijndeverplaatsin gva nd e zuivelbereidingnaa rd efabriek .Vaa kwerde ntwe eknechte ne n eenmei d gehouden,di esom s invast e (d.w.z.z eware nvoo rhe t gehele jaargehuurd) ,som s inloss e dienstwaren « Eenknech tverdiend e toentertijdƒ 150»- - ƒ 200,-,ee nmei d / 80,-- / 110,-pe r jaar,alsmed ekos t eninwoning .He tloo n 4 voorloss e arbeidersbedroe g ongeveer/ 1,-pe rda g ->;# Voord ehuidig e toestand dientopgemerk t teworden ,da the t overgrote deelde rbedrijve nme t eigenkrachte nwerkt ,slecht s bijhe tmaaie nva ngra se ngraa no fhe t oogstenva n aardappelen enbiete nword tvreemd e hulpingeroepen .Di tdagwer kword tme t / 2,50 totƒ4, - beloond,voo rzove rhe tnie t doorhe tbeschik ­ baarstelle nva n eenmachin e ofpaar d alstegenprestati eme tge ­ slotenbeur ska ngeschieden . 150. Knecht en(of )mei d treftme nslecht s opd egrootst e bedrij­ venaa ne nda nno gvaa kallee nhij.jong e ofkinderloz egezin ­ nen.Ee nknech tverdien t thans ongeveer/ 25,-pe rmaand ,ee n meid tussen/ 15,-e nƒ 25,-,alsmed ekos te ninwoning .D ear ­ beiders,di enie tbi jhu nboe rinwonen ,zij ndoorgaan s ind e naaste omgevinggevestigd .Indie nzi jhe tgehel e jaarbi jde ­ zelfdewerkgeve r arbeiden,ontvange nzi jdoorgaan sƒ 12,-pe r weekme t dekost .Alleng sword the techte rmee re nmee rgewoon ­ tehe tloo nuitsluiten d ingel dui tt ebetalen ,he tbedraag t dandoorgaan s ongeveer/ 15**-.

Ookhie r ishe tlosse rworde nva nd eban d tussenboe re nar ­ beidert e constateren.Voora londe rd e jongeren isd eneigin g tothe tzoeke nva nlo swerk ,zoal s seizoenarbeid ind efabrie ­ keno foogst-werkzaamhede ni nander e streken,waa rt enemen . Hethoger e loon,d ekorter ewerktij d enhe tvrijer e levenzij n hiervoorbelangrijk e verklaringsfactoren. Neemtme n eenarbeidskrach t inhe tplaatselij k boerenbedrijf vooree nbepaald e tijdsduuraan ,da nword tvoo rbijzonder e werkzaamheden ookgee nhoge rloo nuitbetaald .Omgekeer dword t danoo knie twegen s onwerkbaarwee r gekort;tijden sd eoogst - werkzaamhedenmoe tzee rhar dgewerk tworden ,zoda to pdi e wij­ zevoo rd ewerkgeve rvoldoend e compensatieword tverkregen ! Danword tnie tzelde nz olan ghe t dagi sgewerkt ,waartegenove r men 'swinter s aanmerkelijkminde r tedoe nheef te noo keerde r gereedis . 's-Zaterdag »zij nd evast earbeider s inhe tnoordelij k deel vand egemeent e doorgaans 'smiddag s om6 uu rvrij ,i nhe tzui ­ delijkzandgebie dmoete nzi jnie t zeldento t8 uu rdoo rblijve n werken.Daa rwordt ,wannee rbijvoorbeel d hetplukke n dertuin ­ bouwproducten zulksnodi gmaakt ,oo kwe l 'sZondag s gewerkt.Re ­ geli sechter ,da td earbeider s die dagvri jzijn .Dez ee nande ­ repunte nworde nsteed smondelin g geregeld,he tsluite nva nar ­ beidscontracten ishie rgee ngewoonte . Zoplege nzi jgee naaneengeslote n serievacantiedage n tegenie ­ ten,we lkrijge nzi jn ue nda n"ee nda gvrija fbi jbijzonder ege ­ legenheden.Oo kkrijge nzi jvaa kgelegenhei d omtijden sd ecam ­ pagnei nd esuikerfabrieke n tegaa nwerken ,doc hdi ti snie tal ï 151. vacantievoo rhe no pt evatten. 'Z oook ,wannee rhu nwerkge ­ verhe na fe nto ei nd egelegenhei d stelt ophu neige n"be ­ drijfjet egaa nwerken .D e grootte daarvanloop tva ndi eva n eenstadstuintj e totenkel e hauiteen .Som s pachtend earbei ­ ders enkele tientallenare nva nhu nwerkgeve rvoo rd everbou w vanaardappelen .Zij ,di e overee neige nbedrijfj e vanenkel e bundersbeschikken ,kome n doorgaansallee n ind edrukk eoogst ­ tijdhelpen .Da nworde nsommig ebezighede ndoo rhe ni naange ­ nomenwer kverricht ,waarbi jveela lhu nvrou w enkindere nd e lichterewerkzaamheden ,al sbinde no fplukke nva ntuinbouwpro ­ ducten,kome nverrichten .Overigen s ishe t geengewoonte ,da t devrouwe nva nd earbeider sme ekome nwerke ni nhe tbedrij f van dewerkgever ;zi jhebbe ntrouwen s aanhu nhuishoude ne n eigenbedrijfj e (waarbijdoorgaan stuinbou we nettelijk e tak­ kenva nveeteel t eenro lspelen )d ehande nvol . Behoudens hetverstrekke nva nd ekos tword the tloo nnie tte n delei nnatur averrekend .Slecht smoge n dearbeider s hetgra s vand ekante n derpercele n snijden encU tbehouden ,oo kmoge n ze daarwe lee ngei tlate nlopen . De onderlinge verhouding tussenwerkgeve r en-neme r isdoor ­ gaansgoe d tenoemen .Ee n teken,da t indi erichtin gwijst ,i s hetfeit ,da td earbeidskrachte nzonde ruitzonderin g steedsme t hetboerengezi n aantafe lme e plegent eeten .Daartegenove r is hetgee ngewoont e hetarbeidersgezi n bijafwezighei dva nd e boero phe tbedrij f telate npassen .Oo khie rbestaa tn ad eoor ­ log,evenal s inander e strekenva non sland ,onde rd elandarbei ­ dersee ngrot eneigin g omi nd eindustri e tegaa nwerken .Toc h doetdez e drangzic hhe tlaatst e jaar (1948)reed swee ri nminde ­ remat e gevoelen.Daa r opvee lboerenbedrijve nme t eigengezins ­ ledenword t gewerkt,wa sbovengenoemd eneigin gva nvee llandar ­ beiders tochgee nkrachtig e remto tee nverde rintensivere nva n hetplaatselij kbedrij f ind erichtin gva nd etuinbouw . Uithe tvoorgaand e zalgebleke nzijn ,da the tbedrijfspei lva n deEttens e boeren overhe talgemee nnie tslech tt enoeme nis .Di t isoo k demenin gva nhen ,di ei ndez emee r totoordele nbevoeg d zijn,z ova nd ebetrokke nlandbouwconsulent .D everbeteringe nva n delaatst e twintig jarenzij ngoe d doorgedrongen,nie ti nhe t 152. minst doorhe tuitstekend e peil,waaro phe t plaatselijkland ­ bouwonderwijsstaat .„Oo kd eRijkslandbouwvoorlichtingsdiens t "beschiktove rzee rkundi ge nactie fpersoneel .Z oword td e veefokkerij,T.B.C.-hestrijdin ge nmelkeontrôl ekrachti gdoo r deplaatselijke 'assisten tbevorderd .

2.Hetagrarisc hbedrij fnaa r grootte enverspreidin g Na deze inleidendeschet s dienenverschillend eb i"zonderhede n vanhe tplaatselij k agrarischbedrij fnade rbezie ae nbespro ­ ken teworden .Allereers t deafmetinge nde rverschillend ebe ­ drijfssoorten,uiteraar d inhu nontwikkelin ge nvergeleke nme/ É devoo rhe tlandbouwgebie d envoo rhe tRij kgeldend etoestan ­ den. Daartoe isd evolgend e tabelopgesteld ,di e eenoverzich tgee f vand egemiddeld e grootte derbedrijve nva nlandbouwers ,tuin ­ bouwers,landarbeider s enparticulieren . Gemiddelde grootte derbedrijve n inh a Jaar rebied Land- Tuin- Land- -Parti-- ixuxe u bouwers bouwers arbeiders culierer .ï$$ 0 Etten Westel.zandgr.46) 11,32 3,28 0,79 5,4] Rijk 47) 11,66 2,27 0,76 3,8^

1921 Etten 8,32 0,49 1,00 0,9* Westel.zandgr.48) 10,46 3,19 0,69 1,.0J Rijk 47) 10,89 2,39 0,70 l,2i

1930 Etten 8,16 3,23 0,84 0,61 Westel.zandgr.49) 10,92 3,50 0,77 0,8: Rijk 47) 10,99 2,30 0,73 l,i:

1936 Etten &0) 8,36 1,66 0,80 ?

Delandbouwersbedrijve nware ni n193 0gemiddel d slechts 8,16 groot(i nhe tlandbouwgebie d 10,92e ni nhe tRij k10,9 9 ha). behoeftdu sgee nverwonderin g tewekken ,da the tverbouwe nv a intensieve gewassenva n zoveelbetekeni s isgeworden ,d ebed r 153. grootte dwingte rdoorgaan s toei Bovendien isd egemiddeld e grootteseder t192 1no ggedaal d("bi jlandbouwgebie d enRij k is juistee nstijgin gt e constateren).He tfeit ,da tonde r Ettenz oweini gwoest e grondmee raanwezi g is,za lhiero p ongetwijfeldva ninvloe d zijn.O pgron dva nd edoo rProf , vanVuure ngepubliceerd e envoo r193 6geldend e cijfers zou menverwachten ,da taa ndez e dalingva nd e gemiddeldebe ­ drijfsgroott e sedert193 0ee n eindi sgekomen ;i n193 6toc h bedroeg dezegroott e 8,36 ha.Daa rstaa t echtertegenover , datui tzij n- aa nd einventarisati eva n dat jaarontleende - cijfersblijkt ,da the taanta ltuinbouwer s toen6 7bedroeg , tegenover1 0i n1930 J Blijkbaar zijndu si n193 6vee lklein e landbouwers tot degroe pde rtuinder s gerekend,zoda t de stij­ gingbi jd egemiddeld e grootte derlandbouwersbedrijve n een schijnbareis « Hetabsolut e aantaltuinbouwersbedrijve nbedroe gi n1921 ?,4 , in1930 :1 0e ni n1936 :67 .Dez egetalle nzij nvoo rd ebeid e eerste jarent egerin go mee nparalle lvoo rd eontwikkelin g tussenEtten ,landbouwgebie d enRij kt e trekken» Bovendien blijkthe tonderscheid ,da tme n tussenlandbouwe re ntuinbou ­ wermaakt ,noga luiteenlopen d tezijn .Slecht s zijhie ropge ­ merkt,da ti n193 6 degemiddeld e grootte dertuinderije n 1,66 hablee kt ezijn . Ookhe tonderschei d tussenlandarbeider s enlandbouwer s ist e Ettennie tscherp ,zoal sreed s geblekeni se nwaaro pno gword t teruggekomen.Vee lpersone nkunne nzowe lto td een eal s totd e andere groepgereken dworden . InI93 0blijke ne r11 7landarbeidersbedrijfje st ezij nme t een gemiddelde oppervlakteva n0,8 4 ha;i n193 6bedraag thu naanta l 86e ni shu ngemiddeld e grootte0,8 0ha .D e stijgingbi jd ege ­ middelde afmeting derlandbouwersbedrijve nza ldu snie tbeïn ­ vloed zijndoo rovergan gva n personenva n delandarbeider s - naard elandbouwersbedrijven-groep . Bijd e particulierenval t op,da thu ngemiddeld ebedrijfsgroot - testeed sbenede n dieva nlandbouwgebie d enRij kblijft ;i n193 0 bedroegz e0,6 8ha . 154. Teneindei ndez everschijnsele nmee rinzich tt everkrijge ni s allereerstd evolgend e tabelopgesteld : Totaalaanta lbedrijve n (groterda n1 ha )bi jonderstaand e grootte-klassen (inha )

Ge bi e d 1-5 5-10 10 -2 0 20- 5 0 Etten 1910 abs. 265 117 95 22 rel. 54,9 22,6 18,3 4,2 W.z. I9IO abs. 51) ..&1016 T 743 729 334 rel. 51,1 19,8 19,4 8,9 Ri^k 19IO abs. 52) 109.620 41.439 30.821 23.798 rel. 53) 52,40 19,81 14,74 11,38

Etten 1921 abs. 263 133 109 23 rel. 49,8 25,2 20,7 4,3 W.z. 1921 abs. 51) 1.999 823 772 325 rel. 50,6 20,8 19*5 8,2 Rijk I921 abs. 52,) 112.607 48.945 34.509 22.692 rel. 53') 5O98I 22tQ8 15,57 10,24

Etten 1930 abs. 269 134 114 31 rel. 49,1 24,5 20,8 5,6 W.z. 1930 abs. 51) 1.772 948 812 363 rel. 45,1 24,2 20,7 9,2 Rijk 1230 abs. 52) 110.646 55.500 41.256 24.092 rel. 53) 47ij26 23,70 17,62 10,29

& » b X« d 50- 10 0 100e.m . Totaal Etten 1910 aba. 0 0 519 rel. 0,0 0,0 100,0 W.z. 1910 abs. 51) 31 \2 3*757 rel. 0,8 0,0 100,0 Rijk I9IO abs. 52) 3.278 216 209.172 rel. 53) 1,57 0,10 100,00 Etten I92I abs. 0 0 528 rel. 0,0 0,0 100,00 W.z. 1921 abs. 51) 29 4 3.952 rel. 0,8 0,1 100*00 Rijk I92I abs. 52) 2.646 250 221.649 rel. 53) 1,19 0,11 100*00 Etten 1930 abs. 0 0 54$ rel. 0,0 0,0 100,00 W.z. 1930 abs. 51) 27 3 3.925 rel. 0,.7 0,1 100,00 Ripjk 1930 abs. 52) 2.456 195 234.145 rel. 5à) 1,05 0,08 100,00 155. Hierini sd everdelin gva nhe ttotaa laanta lde r"bedrijve n groterda n1 h aove rd everschillend e grootteklassen inpro ­ centenva nhe ttotaa laanta l"bedrijve naangegeven .Daarbi ji s devoo rEtten-Leu rgeldend e toestand vergelekenme t dieva n deWestelijk e zandgrondenva nNoord-Braban te nme t dieva n hetRij kvoo rd e jaren1910 ,192 1e n1930 .Daarui tblijkt , dat"bedrijve n"bove n5 0h at eEtten-Leu r steeds ontbreken,ter ­ wijldi eva n20-5 0h aslecht s inzee rbescheide nmat evoorko ­ men*Daardoo rzij nd e percentagesva nd ebedrijve nbove n2 0h a steeds geringerda ndi eva nlandbouwgebie d enRijk .Daartegen ­ overzij ndi eva nbedrijve nbenede n2 0h anagenoe gsteed s gro­ ter,wa t opgron dva n degemiddeld ebedrijfsgrootte nt ever ­ wachten is*D egemiddeld ebedrijfsgroott evoo rEtten-Leur2&liva n 1910- 192 0toegenome nzijn ,daa r overdez e jarenhe tpercen ­ tageva n degroe p1 - 5 h ai sgedaald ,terwij lda tva nd egro ­ teregroepe n isgestegen . Degroe p1- 5 hai sprocentuee lva n 1910-1930ateed sgedaald , wat ookvoo rlandbouwgebie d enRij k te constateren is.Bi jd e groep5-1 0h ai swe lenig estijgin gvas tt estellen ,doc hnie t indi emat eal sbi jlandbouwgebie d enRijk .D egroepe n10-2 0 en20-5 0h azij nt eEtten-Leu r steeds gestegen,welk e tendentie ookbi jhe tlandbouwgebied ,doc hslecht svoo r deeerst egroe p tevensvoo rhe tRij k ist econstateren . Dehie rvolgend e tabellengeve nd ebetreffend e cijfersvoo rd e landbouwers»,tuinbouwers- ,landarbeiders -e nd eparticulier e bedrijven: Aantallandbouwers-b edrijve nbi; jonderstaand e grooteklassen inh a G- e b i e den 1-5 5-10 10 - 20 20 - 50 Etten 1910 abs. 142 108 94 19 rel* 39,1 29,8 25,9 5,2 W.z. 1910 abs. 54) 687 638 702 324 rel. 28,9 26,8 29,5 13,6 Rijk 1910 abs. 55) 55.366 37.331 29.411 23.331 rel. 37,2 25,1 19,8 15,6 Etten 1921 abs. 155 123 109 23 rel. 37,8 30,0 26,6 5*6 Wez. 1921 abs. 56) 944 UI 742 318 rel* 34,0 26,7 26,7 11,5 Rijk 1921 3,D S » 55) 60,610 44«468 32*©76 22.182 rel* 37,4 27,4 19,8 13,7 156. Ge :b i e sd e n 1-5 5- 1 0 10- 2 0 20--5© ' Etten 1930 abs. 180 130 31 rel. 39,8 28,8 24,5 6»9 W.z. 1930 abs. 57) 804 850 787 357 rel. 28,4 30,1 27,9 12,6 Rijk 1930 SiD S# 5.5) 58.295 50.832 39»814 23.572 rel. 33t3 29,0 22,8 Etten 1936 clD S« 58) 163 110 136 31 37,0 25,0 30,8; 7,0

Ge bi e den 50- 10 0 100e. -m. Totaal

Etten 1910 abs. OB» - 363 rel. 100,0 W.z. 1910 abso 54) 29 C. 0 jol rel. 1,2 0,0 1000g Rijk 1910 abs. 55) 3.214 191 148.844 reli 2,2 0,1 100,0 Etten 1921 abs. - 410 rel. : 100,0

W.z. 1921 abs. 56) 26 4 «ie liS 5 rel. 0,9 0,2 100,0 Rijk 1921 abs. 55) 2.529 210 162.075 rel. 1 £ 0,1 100,0 Etten 1930 abs. — - 452 rel. 100,0 W.z. 1930 abs. 57) 25 3 2„82 6 rel. 0,9 0,1 100s, 0 Rijk 1930 abs. 55) 2.356 156 175.025 rel. 1,3 0,1 100,0 Etten 1936 abs. 58) 1 0 441 rel. 0,2 0,0 100,0

Aantal tuinbouwers-bedrijvenbi j onderstaandegroo - fcteklassei n Ge bi e den 0 ,05- 1 1-2 2-3 • 3-5- Etten 1910 abs. 0 0 0 0 rel. W.z. I9IO abs. 59) 62 74 89 91 rel. 16,3 19,5 23,3 23,9 Rijk 19IO abs. 60) 4.709 4.746 2.587 2a098 rel. 30,4 30,6 16,7 13,6 157. Gebieden ,0,05-1 1-2 2-3 3—5 Etten 1921 abs« 3 1 0 0 rel. 75,0 25,0 0 0 W.z. 1921 abs.61 ) 68 87 70 98 rel. 18,1 23,2 18,6 26,0 Rijk 1921 abs.60 ) 5.233 5.830 3.323 2.663 rel. 27,8 31,0 17,6 14,2 Etten 1930 abs. 3 3 1 2 rel. 30,0 30,0 10,0 20,0 W.z. 1930 abs.62 ) 55 87 40 77 rel. 16,2 25,7 11,8 22,7 Rijk 1930 abs.60 ) 7.446 8.158 3.878 2.927 rel. 30,3 33,2- 15,8" 11,9

Ge b ie d en 5= .i o lO'e'.m. Totaal Etten 1910 abs. 0 0 0 rel. W.z. 1910 abs.59 ) 50 15 381 rel. 13,1 3,9 100,0 Rijk 1910 abs.60 ) 1.021 327 15.488 rel. 6,6 2,1 100,0 Etten 1921 abs. 0 0 4 rel. 0 0 100,0 W.z. 1921 abs.61 ) 40 à?6 rel. 10,7 3^ 100,0 Rijk 1921 abs« 6 0) 1.342 409 18.800 rel. 7,2 2,2 100,0 Etten 1930 abs. 0 1 10 rel. 0,0 10,0 100,0 W.z. 1930 abs.62 ) 68 12 339 rel. 20,1 3,5 100,0 Rijk 1930 abs.60 ) 1.592 564 24.565 rel. 6,5 2,3 100,0

Aantallandarbeiders-bedrijve n "bijonderstaand e grootteklassen inh a Ge b ie den 0, 05-0,25 0,25-0,5 0,5 -1 1-2 Etten 1910 abs. 38 56 55 78 rel. 14,6 21,6 21*2 30,0 W.z. 1910 abs.63 ) 670 641 460 426 rel. 27,2 26,0 18,7 17,3 Rijk 1910 abs.64 )26.11 2 16.425 19.487 15-386 rel. ' 30,3 19,1 22,6 17,6 158. Ge bi e 'den 0, ,05-0,25 0,25-0,5 0,5- 1 1-2 Etten 1921 abs. 48 34 56 42 rel. 22,2 15,7 26,0 19,4 W.z. 1921 abs. 65) 584 568 359 293 rel. 29,8 29,0 18,3 14,9 Rijk 19/21 abs. 64) 25.847 14.751 17.560 11.478 rel. 33,9 19,4 23,0 15,1 Etten I93O abs. 27 21 38 21 rel. 23,1 17,9 32,5 17.9 W.z. I93O abs. 66) 401 366 316 225 rel. 27,7 25,2 21,8 15,5 lijk 1930 abs. 64) 18.572 11.407 13.539 8.048 rel. 1, 3.2,6 20.0 23,7. 14,1 Etten 1936 abs. 6 58 17 rel. 1) 68,2

Ge t>i e d en Z - 3 3• -5 Totaal Etten 1910 abs. 23 10 260 rel. 8,8 3,8 100,0 W.z. 1910 abs. 63) 170 95 2.462 rel. 6,9 3,9 100,0 Rijk 1910 abs. 64) 5.782 2.907 86.099 rel. 6,7 3,4 100,0 Etten 1921 abs. 23 13 216 rel. 10,7 6,0 100,0 W.z. 1921 abs. 65) 105 50 1.959 rel. 5,4 2t6 100,0 Rijk 1921 abs. 64) 4.367 2.182 76.185 rel. 5,7 2,9 100,0 Etten 1930 abs. 8 2 117 rel. 6,9 1,7 100,0 W.z. 1930 abs. 66) 97 45 1.450 rel. 6,7 3,1 100,0 Rijk 1930 abs. 64) 3.434 2.078 57.078 rel. 6,0 3,6 100,0 Etten 1936 abs. 67) 7 3 85 fel. 8,2 3,6 100,0 159. Aantal particuliere "bedrijven bij onderstaande grootteklassen in na Ge bi e den 0, ,05- 1 1 -5 5 -1 0 10-20 Etten 1910 abs. 32 9 1 rel. mm 71,1 20,0 2,2 W.z. 1910 abs. 68) 286 55 15 rel. _ 78,1 15,0 -4,1 Rijk I9IO abs. 69) — 20.748 3.087 1.164 rel. 81,4 12,1 4,6 Etten 1921 abs. 150 29 10 0 rel. 79,4 15,3 5,3 0 W.2. 1921 abs. 70) I.505 352 42 21 rel. 78,1 18,3 2,2 1,1 Rijk 1921 abs. 69) 76.352 22.154 3.135 1.134 rel. 73,9 21,5 3,0 1,1 Etten 1930 abs. 277 52 4 2 rel. 82,7 15,5 1,2 0,6 W.z. 1930 abs. 71) 1.828 397 30 16 rel. 80,3 17,4 1,3 0,8 Rijk I93O abs. 69) 86.972 23.828 3.076 1.040 rel. 75,4 20,6 2,7 -1,0-

Ge bi e den 20- 5 0 50- 10 0 100e.ia . Totaal"

Etten I9IO abs. 3 — - 45 rel. 6,7 100,0 W.z. I9IO abs. 68) 8 1 1 366 rel. 2,2 0,3 0,3 100,0 Rijk 1910 abs. 69) 397 55 23 25.474 rel. 1,6 0,2 0,1 100,0 Etten 1921 abs. 0 I89 rel. 0 ^ ^m 100,0 W.z. 1921 abs. 70) 4 2 0 1.926 rel. 0,2 0,1 0 100,0 Rijk 1921 abs. 69) 420 99 38 IO3.332 rel. 0,4 0,1 0,0 100,0 Etten 1930 abs. 0 - 335 rel. 0 *• 100,0 W.z. I93O abs. 71) 4 1 0 2.276 rel. 0,2 0,0 100,0 Rijk 1930 abs. •69) 386 76 35 115.413 rel. 0,3 0,0"" •-0,0— 100,0 160. Bijd evoo r delandbouwersbedrijve n geldende percentages vindtme n overhe talgemee ndezelfd e tendenzenal sreed s "besprokenzij nvoo rd egezamenlijk e bedrijvengrote rda n 1 ha.Oo khie rwee rzij n depercentage svoo rd ebedrijve n groterda n2 0h at eEtten-Leu rsteed s lagerda ndi e inhe t landbouwgebied enhe tRijk ;bi jd egroe p1 - 5 h ai ssteed s enbi jdi eva n5 - 1 0h adoorgaan she tomgekeerd e het ge­ val.

Voor degroe p1 0- 2 0h aneem tEtten-Leu rsteed s eenmid ­ denpositie tussenlandbouwgebie d enRij kin .Verde r isove r hetalgemee nvoo rgemeente ,landbouwgebie d enRij k tecon ­ stateren,da tbi jdalend e gemiddelde bedrijfsgrootted e percentages vand ekleiner e grootteklassenuiteraar d stij­ gene ndu sdi eva nd egroter e grootteklassen dalen.Bi j stijgende gemiddeldebedrijfsgroott e isd eomgekeerd eten ­ dentiewaa r tenemen .D e cijfersva n193 6vertone n duidelijk samenhangme t de- overigen s schijnbare -stijgin g derge ­ middeldebedrijfsgrootte .Te nopzicht eva n193 0toc hblijke n depercentage sva nd egroepe n1 - 5 e n5 - 1 0h agedaal dt e zijn,di eva nd eoverig e grootteklassen gestegen.

De cijfersva nd etuinbouwersbedr itive nlene nzic hminde r goedvoo rvergelijking ,daa rhu nabsolut e aantalt egerin g is.Opvallen d is,da tzi ji n191 0no g geheelontbrake ne n ooki nI93 Ono gslecht s zeergerin g inaanta lblijke nt ezij n Echteri sreed s gebleken,da tde.tuinbou wt eEtten-Leu rdoor ­ gaansal sonderdee lva nhe tgemengd ebedrij fword tbeoefend . Erzij nno gmaa rweini g agrariërs,di ee rzic huitsluiten d op toeleggen. Delandarbeider svorme n deenig eklass e bodemgebruikers,di e ènbi jgemeent e ènbi jlandbouwgebie d enRij knaa rabsoluu t aantalee nachteruitgan g alsgrondgebruiker s latenzien .Zul k tengevolge vanafnemend e belangstellingvoo rhe tbewerke nva n eeneige nbedrijfj eonde rhen ,di ewerkelij k als landarbeider tebeschouwe nzijn .Hu nove rhe talgemee ngestege nwelvaar t met dedaarme esamengaand e anderevrije-tijdsbestedin g ento e nemende gemakzucht;he t gemakkelijkere ngoedkope rworde nva n groentenaankoop,d elosse rwordend e bandtusse nboe re narbe i dere nd estijgin g dergrondprijze n zijndaa rnie tvreem daa n 161. Bijd eWestelijk e zandgronden enhe tRij kblijk t degemiddel ­ degroott e derdoo rhe n geëxploiteerde oppervlaktenva n191 0- 1921t edalen ,o mdaarn ato t193 0wee r eenstijgin g teverto ­ nen. Inverban d daarmee zietme n doorgaans"bi jd ebeid eklein ­ stebedrijfsgrootte nva n191 0- 192 1ee n stijging,va n192 1- I93Oee ndaling ,terwij ld egroter eklasse n juisthe tomgekeer ­ debeel dvertonen .Daa rd egemiddeld e afmeting derlandarbei - dersbedrijven teEtten-Leu r groter isda ndi evoo rlandbouwge ­ bied enRijk ,doc hva n192 1- 193 0i sgedaald ,vertone n deper ­ centagesvoo rd everschillend e grootteklassenee nande rbeeld . Hierstijge n juistva n192 1- 193 0d edri ekleinst e groepene n dalen dedri egrootste .He tverschi ltusse n depercentage sva n I93O en193 6i snie tgroot .

Bijd eparticulier e bedrijvenkunne nslecht s de cijfersva n 1921e nI93 Oonderlin gvergeleke nworden .Zowe lbi jd egemeent e alsbi jhe tlandbouwgebie d enhe tRij kdaal thu ngemiddeld e grootte» Inverban d daarmee zietme nda noo k eenstijgin gbi j delaagst eklasse(n) ,doc hee n daling'bi jd egrotere . Voorhe tverkrijge nva ninzich t ind ebedrijfsonkoste ni sme n aangewezen opd evoo rhe tgehel e landbouwgebied geldende cij­ fers.Daarto ezij n dieove rhe tboekjaa r193 8- 193 9gekoze n enwe lvoo rgemengd e bedrijven,herlei d tot eigendom:(in gul­ denspe rha ) pp-h-ipri Bedrijfs- Arbeids- Zaaizaad, .j.^-^.. Gebied grootte lonen pootgoed *«««>«*»-• Zand- gemiddeld 45,44 4,63 84,92 gronden 72) 14,1h a Westel.73 ) gemiddeld 50,65 5,95 39,73 zandgr.NaB* 20,1h a 5,70 224,05 Zand» (1 - 5 h a 51,84 4,77 123,31 gronden 74) (5 -10h a 45,88 88?13 (10-2 0h a 44,94 4«.6 5 59,28 (20-5 0h a 45.97 4,76 33,78 Westel.75 ) 10(5-2 00e.iu. h a " 46,843,27 0 5,59 46>l8 zandgr.IT*B » 20-5 0h a 56,58 6,58 37,68 162. Onderhoud, Grond-e n Algemene Gebied Meststoffen assurantie onkosten enafschr.v . polderlasten gebouwen Zand­ 27,77 10,80 5,69 31,79 gronden 72) Westel.73 ) 24,58 9,04 8,22 34,69 zandgr.N.B . Zand­ 28,58 28,71 8,48 55,36 gronden 74) 28,88 17,21 7,47 39,47 27,71 10,70 6,73 32,48 27,22 8,78 5,68 26,75 20,31 5,10 3,34 -21,78 Westel.75 ) 26,82 8,22 7,44 34,04 zandgr.N.B . 23,72 10,62 8,67 36,52

Bruto- Netto- Gebied Rentev.d . Totaalde r .opbrengst, ..opbrengat inventaris uitgaven perh a perh a Zand­ 11,11 222,15 293,36 71,21 gronden72 ) Westel.73 ) 10,24 183,10 250,18 67,08 zandgr*N.B . Zand­ 14,43 417,15 558,04 140,89 gronden 74) 13,11 280,10 368,38 88,28 11,37 226,59 297,48 70,89 9,78 188,12 244,62 56,50 8,46 148,73 220,66 71,93 Westel.75 ) 11,30 186,46 249,27 62,81 zandgr.N.B . 9,68 190,05 253,60 63,55

Allereerstworde nd evoo r hetlandbouwgebie d geldende cij­ fersvergeleke nme t dieva nd ezandgronde n inhe talgemeen . Zoweld ebruto -al sd enetto-opbrengs t perha.blijk tda nbi j deWestelijk e zandgronden lager tezijn ,wa tsamengaa tme t eengeringe rbedra gvoo rhe ttotaa lde ruitgaven .Gaa tme n daard esamenstellend e delenva nna ,da nblijk tdi tverschi l voornamelijk veroorzaakt teworde n doord elager eposte nvoo j veevoeder enmeststoffen .He tlager ebedra gvoo rhe tlaatst e wordt ongetwijfeldveroorzaak t door degroter enatuurlijk e vruchtbaarheid derWestelijk e zandgronden,di e immersee n overgangnaa rhe tzeekleigebie d vormen,waardoo rd egron de r »zwaarder»*is .Voo rhe tverklare nva nhe tuitzonderlijk ever ­ schilbi jd epos tveevoede ri she tnoodzakelij k omd eproeen - elesamenstellin g dergeldelijk e bruto-opbrengstt ebezien : 163o

Landbouw­ Rund­ Var­ Melk en Pluim­ Akkerb. Di­ gebied vee kens zuivel vee prod. versen Westel. zandgr. 76) 14 6 37 2 36 5 Zandgronden Ned. 77) 9 20 35 17 15 4

Dan blijkt,da t devarkens -e n pluimveehouderij op deWeste ­ lijke zandgrondennaa r verhoudingvee lminde r inkomsten leve­ ren dan bij de zandgronden in het algemeen en zo is de lage post voor veevoeder begrijpelijk* .Deprocentuee l veel grotere betekenis van de akkerbouwproducten bij de Westelijke zand­ grondenka n de hogere posten voor arbeidsloon en zaaizaad ver­ klaren. Deze wijzen op zichzelf óp intensiever bodemcultuur. Dat de grond- en polderlasten erhoge r zijn danbi j de zand­ gronden in het algemeen spreekt voor zichzelf. Eén belangrij­ ke factor dient echternie t overhe t hoofd gezien te worden; de gemiddelde grootte der betrokken bedrijven op de zandgronden vanWest-Braban t bedraagt 20,1ha ,di e van de zandgronden in het algemeen echter slechts 14,1ha J Vergelijkt men echter voor beide de grootteklassen 10 - 20 en2 0 - 50 ha,da n blijken de hier besproken verschillen ook aanwezig te zijn,hoewe l inmin ­ deremate . Slechts blijft hetnadee l bestaan, dat geenva n bei­ de cijfers representatief geacht mogen wordenvoo r het Ettens boerenbedrijf,waarva n de gemiddelde grootte ongeveer 8 habe ­ draagt. Jammer genoeg is deklass e 5 - 10 ha bij de Westelijke zandgronden niet vertegenwoordigd. Dusmoe t men,teneind e in­ zicht tekrijge n in dekoste n inverban d met de bedrijfsgrootte, zijn toevlucht nemen tot de voor de zandgronden in het algemeen geldende cijfers.Da n blijkt,da t bij alle posten de bedragen per ha doorgaans dalen bij toenemende bedrijfsgrootte. Daaruit volgt dusnie t alleen,da t bij grotere bedrijven de onkosten per ha steeds minder gaan drukken,doc h tevens,da t het kleinere be­ drijf intensiever is dan het grotere. Te Etten-Leur hebben de kleinere bedrijven zichnaa r verhouding nogmee r op de tuinbouw en deverbou w van andere arbeidsinten­ sieve gewassen,zoal s erwten,toegelegd ; ook speelt de veehoude­ rij (vooral die van hoenders en varkens) er doorgaans een rela- 164. tiefbelangrijke rrol .D e"betekeni sva nd emachine sword t uiteraard "bijafnemend e "bedrijfsgroott e geringer.Ove rhe t algemeen ist econstateren ,da td emechanisati e onderd e kleinere "bedrijven"bi jd e jongere boerenhe tvers tgevor ­ derd is.Z odorse nd e ouderenno gwe lme td evlegel .

Gebeurt ditme t demachine ,da nleid tdi tnie tto tinkrim ­ pingva n dehoeveelhei dwerk ,daa rd evrijgekome ntij dto t verdere intensificatieva nhe tbedrij fword tbenut .Dez e verandering oefentdu snagenoe g geeninvloe dui to pd eagra ­ rische arbeidsmarkt,oo ka ldoorda tvoora lbi jdez eklein e bedrijvend evrou wvee lwer kvoo rhaa rrekenin gmoe tnemen , enoo kd ekindere nhul pdiene nt everlenen .Bi jstijgend e bedrijfsgrootteword thu ntaa klichter ,uiteraar d inver ­ bandme t degroter ewelvaart .Da nkom the t ookminde rvoor , datme ni nd edrukk e tijdva nd ehul pva nfamilielede nge ­ bruikmaakt ;gehuurd earbeidskrachte n gaanda nalleng sd e plaatsva ngezins -e nfamilielede ninnemen . Heti suiteraar dva nvee lbelan go mnaas t debedrijfsgroott e telette n opd evor me nd everspreidin g derpercelen .Zi j tochoefene ngrot einvloe dui to pd emogelijkhei d totratio ­ nele bedrijfsvoering. Tenaanzie nva nd evor m derpercele n leertd eervaring ,da t daarvoord e jongste topografischekaarte nal sbasi sgenome n kunnenworden .Daarui tblijkt ,da ti nhe tzuidelij k deelva n degemeent e denormal e rechthoekvorm overweegt,veela lbi j afmetingenva nongevee r10 0x 15 0m .D ekleiner e stukkenwor ­ denvaa kvoo rhe tverbouwe nva ntuinbouwproducte nbenut ,zo ­ datd etoestan d inhe tzuidelij k deeli ndi topzich t gunstig ist enoemen ;d emechanisati eword t ernie t doorgeremd .I n hetNoorde n echtervalle n devele ,langgerekt e percelenop . Bijee nbreedt eva n2 5m treftme nnie t zeldenee nlengt eva n enkelehonderde nmeter s aan.(som szelf s 8à 900J).Dez e ane^ nomisehe vormi sontstaa ntoe nhe t gebiedno guitsluiten d als grasland ingebrui kwas .N ue rdoo rd eonlang sverbeterd eaf ­ watering ookbouwlan d isgekomen ,i swijzigin gva n dezeper - ceelsvormee ngebiedend e eisgeworden .Bi jaaneengeslote n grondbezit zoudi tvri jgemakkelij kdoo rd ebetrokkene nzel f 165. kunnengeschieden .Te naanzie nva nd everspreidin g derper ­ celen"blijke nechte r.ongunstige rtoestande n teheersen J Op "bijgaandekaar t zijnenkel e"bedrijve ningetekend ,di ehu n versnippering treffend tentoo nspreiden .Nie tzelde nlig ­ genverschillend e stukken"bouwlan dee nhal fuu rgaan sva n deboerderi jverwijderd .D e groteverspreidin gword t echter vooralveroorzaakt ,doorda t demeest e"boere nweilan d ind e poldershebte ngeërfd ,bijgepach to f—-»gekocht »Di tlig t zeerve rva nhu nbedrijfsgebouwe naf ,veela lzelf senkel e urengaans ,doc hvroege rgol d ditbezwaa rnie tz osterk , daarme no pdi eweilande nmaa rzelde nbehoefd et ezijn ,daa r zeal sweilan dvoo r jongvee ofal shooilan dbenu twerden . Doord ebeter e afwatering isscheure nerva nmogelij kgewor ­ dene nlate n zichvel enadele ngevoelen , ' zoalstijdver ­ lies,med e doorhe tgebre kaa nwegen ;verkeerd e bestemming vand egron d engrondverlie s doorhe thog e percentage,da t dooruitwege n enwatergange n inbesla gword tgenomen .He t nadeelva nhe tvoorkome nva nvee l"onland "i sreed sbeteu ­ geld,doorda tvel e dervroege ral sgrensscheidinge n gebezig­ dehoutwalle n zijngerooid . Hetvraagstu k deruitwege n isthan surgen tgeworden .Hoewe l hetvaa kmondelin g inde rminn e geschiktka nworden ,kom t hetwe lvoor ,da t er jarenlan gove rgeprocedeer dwordt J Thans -n usteed smee rgron dal sbouwlan dbenu tword t -zie t menhe tnadee lva nhe tgebre k aanbehoorlijk ewege nda noo k welin .Bi jhe tverkee rmoe tveela love rgrot e afstandenva n andermans grond gebruik gemaaktworden ,waardoo r erbi jlang ­ gerekte percelenmaa rweini gbebouwbaa r terreinoverblijft . Inverban d daarmeebestaa t dan ookhe tpla n omi naansluitin g opd everbeterd e afwatering eenbehoorlij kwegenne t aant e leggen.D eaangeweze n oplossing zouuiteraar d zijn,da tme n ditme truilverkavelin g samenlaa tgaan .Daarva nzij nechte r demeest ebetrokkene n afkerig.Doorgaan s hoortme nhe tbeken ­ deargumen taanvoeren ,da td everanderin g nadeligza lblijken , doordatme ngron dva nslechte rkwalitei t terug zalkrijgen J Enkele jarengelede n zijnruilverkavelingsplanne n voornaburi ­ ge gebieden danoo kvoornamelij k opdi targumen tgestrand ,zo - 166. alsda tva nd eHoevens eBeemden .Inderdaa dka nnie tontken d worden,da ti ndi t overgangsgebiedva nklei -naa rzandgron d dekwalitei tva n de"bode mzee rve ruitee nka nlopen ,zelf s "bijnaas telkaa rgelege n percelen.Bi jserieu s opstellende r verkavelingsplanneni sdi tbi jd ehuidig emogelijkhede nva n "bodemonderzoekechte rnie tmee r alsee nonoverkomelij kbe ­ zwaaraa nt emerken. *

Overhe tontstaa nva ndez eversnipperin g behoeftme nzic h

geenszinst everwonderen .Blin k ?9)wee 3 er reedsaa nhe tbe ­ ginva ndez eeeu wop ,da the tgrotendeel s aanonplanmatig e ontginning,(d ebest e plekjeswoest egron dwerde ndaarto euit ­ gezocht),delin gbi jerfeni s enz*moe tworde n toegeschreven. OokDecker swijs t ophe tnadee lva nd everspreid eperceelslig - ging '••omstreek s 1910o pd eBrabants ezandgrond . Vand ehuidig eversnipperin gword t ookherhaaldelij kmeldin g gemaakti nstudies ,di eove rd estree khandelen ,z obijv .i n hetRappor tva nVuure n ',waa rspeciaa l opd eslecht everka ­ velingi nd epolder s gewezenwordt .D e conclusiei sda nook , datverbeterin gva nontwatering ,wegenaanle g enruilverkaveli i plaatsmoe tvinde n '.Noordhof fwijs t eri nzij nschet sove : West-Brabantop ,da td ezandgronde n ergrilli g enonregelmati ,

versnedenzij n •*'t za4ati nvel e gemeentenruilverkavelin g hardnodi gi s *>. Bi jdez euitspraa kmoe tme nzic hte naanz i vanEtten-Leu raansluiten ,d eafwaterin g ise rreed sverbete r enee npla nto the taanlegge nva nwege nbestaa tthans .

B3.D eagrarisch e bedrijvennaa rhu nbezitsvor m Naastd egroott e end everspreidin g dientaandach tbestee dt e wordenaa n debezitsvor m deragrarisch ebedrijven .He thie r volgende staatjegeef tdaa ree noverzich tvan . Eer_eentageeigenare n onderd elandgebruiker s.bij - bedrijvenva nd eaangegeve n grootte (inha ) G eb i e d 1-5 5- 1 0 10- 2 0 20-5 Etten 19IO 30,53 48,72 58,95 63,6 Etten 1921 48,67 55,64 57,80 82,6 Etten 1930 58,73 63,43 69,30 74,2 167. G6 b i ë a - 1--5 - 5- 1 0 10'-2 0 20-50 WestelsZandgre 85) 1910 41,29 41,72 49,93 48,50 1921 55,03 51,64 56,48 58,46 I93O 58,64 53,80 57,76 59,78 RiDk86 ) 1910 50,42 55,74 52,44 43,89 I92I 56,56 59,32 55,76 47,62 I93O 57,31 58,97 56,44 45,85

Ge b i e d 50-100 100 e ,m.j. Tötaal - '•'

Etten 1910 ~- 41,23 1921 — 53,79 1930 62,95 Westel.zandgr. 85) I9IO 19,35 43,49 I921 37,93 25,00 54,73 1930 48,15 66,67 57,32 Rijk86 ) 1910 37,43 S3,43 50,83 I92I 46,11 64,00 56,02 "I930 42,83 64,10 56,23

Sedert191 0blijk tee nsteed sgrote rworden d percentageva n hetaanta llandgebruiker sme t1 h ae nmee rlan dt eEtten - Leureigenaa rva nhu ngron dt ezijn .I n191 0bedroe ghe tno g slechts 41,23$;i n193 0wa she techte r62,95 iEe ndergelijk e ontwikkelingsgang isoo kte naanzie nva nlandbouwgebie de n Rijkt econstateren ,doc hi naanmerkelij k tragertempo ,spe ­ ciaalbi jhe tRijk .Daardoo ri sEtten-Leu rzelf sva nee n pachtersgemeente in191 0to tee ngemeent eva nklein eeigena ­ rengeworden .Dez estijgin gva nhe tpercentag e eigenareni s bijall e grootteklassenregelmati gt econstateren ;slecht s bijd egroe p1 0- 2 0h ai svoo rhe tjaa r192 1e nbi jdi eva n 20- 5 0h avoo rhe tjaa r193 0ee nklein e dalingwaa rte.nemen . Bijd eWestelijk e zandgrondeni sd etoenemin gvoo rd ebetrok ­ ken jarensteed swaa rt enemen, doc hbi jhe tRij kval tn ue n danee nklein e achteruitgangva nhe tpercentag e eigenarenva n I921to t193 0o p(bi j5 - 10 ;2 0- 5 0e n5 0- 10 0ha) . Overhe talgemee nvertoon tEtten-Leu rdu si ndi topzich the t normalebeeld ,pi ti sechte rnie the tgeval ,wannee rme nd e 168. eigenarenpercentages bijd everschillend e grootteklassen beziet.T edie naanzie ni s detoestan dvoo rEtten-Leu reen ­ voudig:ho e groterd ebedrijfskiass eis ,de s tegrote ri s ookhe tpercentag e eigenaren.Di tgeld t zowelvoo r191 0al s voorI92 Ie n1930 .Bi jd eWestelijk ezandgronde nblijk tvoo r dëZe jarenove rhe talgemee nhe tpercentag eeigenare nvoo r degroe p5 - 1 0h a juistgeringe rt ezij nda nvoo rd e groep 1 -5 ha ,voo r degroter ebedrijfsgroepe n (10-20 en2 0- 50ha )stijg the tpercentag eweer .Laa tme n degroepen ,di e groterda n5 0h azijn ,buite nbeschouwin g (zijkome nt eEt ­ ten-Leurnie t voor),da nvertoon the tRij k juisthe tomge ­ keerdebeel dva nda tva nhe tlandbouwgebied .Hie rstijg t dushe tpercentag e eigenarenbi jd egroe pva n 5- 1 0h ate n opzichteva nda tbi jd egroe p1 - 5 h ao mbi jd egroter e groepent edalen .

Naasthe tbezie nva nd everdelin g tusseneigendo me npach t voor deverschillend e grootteklassen ishe tva nbelan gdez e verhoudingbi jd everschillend esoorte nva n landgebruikers nat egaan .Daari ngeef td evolgend e tabelinzicht . Van devolgend e groepenlandgebruiker sware neigenare ni n procenten: Land­ Tuin­ Land­ Part;L - G ß hi a d. bouwers bouwers arbeiders culitsre n Etten 1910 44., 4 _ 22,, 3 64 ,4 1921 53,, 9 75,0 43,, 0 44 ,9 1930 64., 6 70,0 45,, 3 59 ,7 Westel..zandgr . 87) 1910 44,,3 1 27,56 43,,3 4 57,92 1921 88) 53,»9 1 44,95 58,,4 0 54 ,78 1930 89) 58,,0 0 48,97 60 ,41 60 ,94 Rijk 1910 90) 52,,4 4 36,07 30,,5 9 53,,3 6 I921 56,»9 1 47,13 38,,5 4 47 ,47 I930 56,,4 8 54,98 42 ,58 53 ,48

InI93 Oblijke ndu sd elandbouwer s teEtten-Leu rvoo r65 ,d e tuinbouwersvoo r70 ,d elandarbeider svoo r4 5e nd eparticu ­ lierenvoo r60 $eigenaa rva nhu ngron dt ezijn .Ove rhe tal ­ gemeeni sbi ja ldez egroepen ,evenal sbi jlandbouwgebie de r Rijk,va nee nvoortdurend e toenemingva nhe tpercentag e eige narenseder tÏ91 0sprake . 169. Slechts"bi jd e groepde r particulierenval tvoo rEtten-Leu r eengrot e daling tussen191 0e n192 1op ,di e ookvoo rland ­ bouwgebied enRij k teconstatere n is.Afwijkend efactore n hebbendu sblijkbaa rnie t ind egemeent e gewerkt,He tver ­ schijnselword tveroorzaak t doorhe tfeit ,da ti n192 1 cSk hetgrondgebrui kva n0,0 5 -1 h ai smeegetel d enhierbi j pachtmee rvoorkom tda nbi jhe tgrondgebrui kva n1 h ae n meer 90a' ) Devroege r gemeenschappelijkegronde n inBraban twerde ndoo r hetFrans erech t totgemeentegronde n " '.Dez evor mva ngrond - qo) beziti st eEtten-Leu rva n geenbetekeni s;Droese nvermeldt 7 ,' datd etotal euitgestrekthei d ervan teEtten-Leu r in19O4 -8 5 eni n192 3 53h abedroeg .Than sbeslaa the tgemeentelij k grond­ bezitee noppervlakt eva n7 0h a6 5a 4 6 ca«Doo rd ereed svroe g totstan d gekomenvervenin g end edaaro pvolgend e ontginning dergronde n ishe tagrarisc hbezi ti nhande nva n particulieren gekomen enwe li nd evor mva nkleingrondbezit . Blink "->'wee s erreed saa nhe tbegi nva ndez eeeu wop ,da ti n degehel evroeger eBaroni eva nBred ahe t gemeentelijk grondbe­ zitnie tz oaanzienlij k is,wa thi jmed everoorzaak tach tdee r devruchtbaarde rbode m endoo rhe tfeit ,da td egroter ewelvaar t totmee rontginnin gleidd e danbi jd eBrabants e zandgrondeni n hetalgemeen . Bijd ehuidig e (1930)bedrijfsgrootte nt eEtten-Leu r ontbreken deklasse nbove n5 0ha ,zoda tagrarisc hgrootbedrij f er- even ­ alsgrot elandgoedere n -nie tvoorkomen .Oo khe tverschijnse l derzet -o fbedrijfsboere n isva ngee nbelang .I n193 0moes thier ­ toeslecht s1 bedrijfj eva n1,4 3 hagereken dworden ! Eéngroe pgrondgebruiker s dientno gnade rbezie nt eworden ,e n weld earbeiders . Volgens deNetostaa t ' waren eri n1930 :11 7landarbeider-grond ­ gebruikers;hu n gemiddeldebedrijfsgroott ebedroe gtoe n0,8 4ha . Ongetwijfeld isechte rhe taanta lland -e nfabrieksarbeiders , datee nstukj e grondvoo r eigengerie fbebouwt ,groter .Sommi ­ gentoe- hhebbe nminde r dan5 ar ei ngebruik ,zoda tzi jbuite n de-tellingzij ngevallen ,terwij ld efabrieksarbeiders ,di e a)d.i * eenstaat ,samengestel d doord eNoordelijk e Economie^h - _T_echnologischeOrganisatie . 170, grondgebruiken ,onde rd egroe p"particulieren "schui lgaan . Deafmetinge nva nd epercele nva nd elandarbeiders ,di ewè l geteld zijn,blijke nbetrekkelij k groot,zoal sreed swer d Jftedegedeeld.Di tword tveroorzaak t doorhe tfeit ,da tvele n vand egroe pM landarbeiders"i nfeit eklein eboere nzijn .

Deinkomste nva nhu nlapj e grond- doorgaan sno gbenede n1 ha - zijnoo kbi jintensiev e cultuuronvoldoend evoo rhe tgezins - onderhoud,waardoo rzi jvaa k enkele dagenpe rwee k oftijden s deoogstperiod é grotereboere nkort e tijdgaa nhelpe ne nzic h daaromlandarbeide rnoemen .Dez e toestandenherinnere naa ndi e welke ophe tVlaams e platteland zoveelvuldi gvoorkomen .Te ­ rechtword t inhe t"Rappor tva nVuuren "°^ 'voo rhe t jaar193 ( geldend opgemerkt:"Va nee neigenlijke nlandarbeidsstan dka n men inEtten-Leu rnie t spreken.Voo r eengroo tdee lzij nzi j kleineboeren ,wie rbedrij f inde nrege lnie tvee l grooteri s dan1 ha .I nd emeest e gevallenzelf skleiner .Zi jwerke neen : gedage ni nd ewee k bijee ngrootere n collegae nnoeme nzic h daarom dikwijlslandarbeider .E rzij nechte roo kwe l"echt e landarbeiders,di eal slo sarbeide r opd egrooter e bedrijven indiens tgaan" .

Volgens genoemdrappor tbedroe g in193 6he taanta lpersonen , datbi jd elandbouwinventarisati e vanda t jaaral slandarbei ­ dergenoteer d stond,86 .Hu ngemiddeld e netto-bedrijfsgrootte bedroeg0,8 0 ha.Tezame nhadde n zij13, 8h aer f entui nvoo r eigengebruik ,d etotal ebruto-oppervlakt ehunne rbedrijfje s bedroeg 83,1h a (dusgem .0,9 7 ha). Eénva nhe nha d eenbrut o bedrijfjeva nmee rda n5 ha ,3 va nmee r dan3 h a7 tusse n2 e : 3 ha,1 7tusse n1 e n2 h ae nd eoverig e5 8hadde nminde rda n 1 ha.Wa t deverhoudin g tusseneigendo m enpach tbetreft , blijkt,da ti n193 0bi jd egroe plandarbeider s 45»3$eigenaa r was,di e46,5 $de rtotaal-oppervlakt e vand ebi jdez egroe p ingebrui k zijndegron d exploiteerde.Voo rzove rzi jpachter s zijn,word t degron dmeesta lva nboere nverkregen ,evenal s zulksbi jgroter ebedrijve nvoorkomt .He tbebouwe nva ndez » grond geschiedt inhu nvrij e tijd,wannee rzi jelder s alsar ­ beiderwerke ne ndaardoo rworde n inhe tzomerhalfjaa rzee r langewerkdage n gemaakt.I nvrijwe lall egevalle nwerke nvroi ; 171. enkindere nme e ophe t"bedrijf .He tplukke n dertuinbouwpro ­ ducteni saltij d huntaak .D e economischenoodzaa k ishier ­ toeuiteraar d de"belangrijkst edrijfveer ,doc hdaarnaas ti s niet teontkennen ,da tvele nhe twer kvoldoenin gschenkt . Temeer,daa ro pdez ewijz evergrotin gva nhe t"bedrijfj emo ­ gelijk ise nme n zichdu ssociaal-economisc h omhoogka nwer ­ ken.Di tword tnie tbelemmer d doorhe t"bestaa nva nbijzonde ­ remoeilijkhede n voorhe n omgron d teverkrijgen :verkoo pe n verpachtingva nklein epercele ntoc hi sregel .

De producten diedoo rhe ngeteel dworden ,zij ndoorgaan s aard­ appelen,groent e enrogg evoo r eigengebrui k (veelalword tee n varkengemest). .Daarnaas tverbouwe nd earbeider s erwtene nbo ­ nenvoo rd everkoop .Wete n zijzic hhierme ewa tvoorui t tewer ­ ken,da nkome n ookaardbeien ,frambozen ,spruite n enander e groentenvoo rverkoo p opd eakker .Me ngaa twa tkippe nhouden , eenvarke nvoo rverkoo pmesten ,d egei tdoo ree nko evervangen . Daardoorgaa the t eigenbedrijfj ealleng smee rtij deisen ,he t werken opd esuikerfabrie k enbi jd eboere nword tminder .Dez e laatstenzij nva nvroeger ewerkgever s allengsto tgroter ebe - roepsgenooten geworden! Een deelde rlandarbeider s isi nhe tbezi tva nplaatsjes ,di e zijdoo rtoepassin gva n delandarbeiderswe t verkregenhebben . Intotaa lzij no pdi ewijz e 33bedrijfje st eEtten-Leu rge ­ sticht enwe li n1921 :5 ;1922 :2 ;1923 :5 ;1924 :7 ;1925 :2 ; 1926:4 ;1927 :1 ;1928:.1 ;1929 :1 ;1930 :0 ;1931 :0 e n1932 : 5.Bi jvij fbedrijfje swa s dedaaro prustend e schuldvdd r8 Juni193 9afgelost ,waardoo r daarover geenverder e gegevens beschikbaar zijn.D egemiddeld e grootte deroverig ebedraag t 50à 5 4ca ;d emaximal e grootte is1, 2 ha,d eminimal e 0,14ha . Opdez ebedrijfje srustt e eenoorspronkelij kschuldbedra gva n gemiddeldƒ 2,746,-;o p8 Jun i 1943bedroe g ditno g/ 1.067»-. Uiteraardkom t achterstand bijd eaflossinge nvoor ,doc hdaa r staattegenover ,da tverschillend e arbeiders (intotaa l8 )se ­ dert193 9hu nschul d geheelterugbetaal d hebban.Nie t teont ­ kennen is,da td ei nhe tbezi tva nee nplaatsj egesteld e land­ arbeiders allen strevennaa rvergrotin g vanhu ngrondbezit , 'tzi jdoo raankoo pva nklein e perceeltjes, 'tzi jdoo rbij - pachten.O pdi ewijz e ontstaan dusagrarisch emicrobedrijven , 172. dievoo r de landarbeiders "bijd e inhu nberoe p heersende seizoenswerkloosheid wellicht het bestemidde lvorme n tot handhaving hunner economische zelfstandigheid. Bio hetnagaa nva n dekoop -e npachtprijze nva n deagra ­ rische grond gedurende delaatst e jarenvóó rd e oorlog stuit men opd e grotemoeilijkheid ,da t deze prijzen binnenhe t gemeentelijk territorium sterkuitee n lopen.Naas t de ligging tochblijke nvoora ld e afwatering end ekwalitei t der gronden sterkuitee nt elopen .Verschi l ten aanzienva n deze laatste factorka n zelfs deprijze nva nnaas t elkaargelege n percelen sterkuitee n doenlopen !I nverban dme t hetbovenstaand e is hetda n ookgeenszin s bevreemdend,wannee r dekoopprijze n van de grondva n ongeveer f 400.-to tƒ 2.^00.-uitee n blijken te lopen.Oo k depachtprijze n vertonen uiteraard een dergelijke spreiding envariëre nva nƒ 10,-to t/ 110.-pe r ha.Al sge ­ middelde prijzenkunne n ongeveerrespectievelij k ƒ 1.500.- en/ 60,-aangehoude nworden .Voo r deNoordbrabants e zandgron­ denbedraag t dekoopprij s gemiddeldƒ 1.429.- en de pachtprijs / 52,-°5) # Hieruit dient echternie t de conclusie getrokken teworden ,da tbedoeld e prijzen te Ettennaa rverhoudin g hoog zijn tenoemen .Juis t het omgekeerde blijkt eerderwaa r te zijn.Ette n tochword t tot deWestelijk e zandgronden gerekend, die de overgangva n de zandgrondnaa r hetkleigebie dvormen . Voorali nhe tnoordelij k deel is de grond dan ookvee l zwaar­ derda n doorgaans inzandgemeente nhe t gevalis .I n ditlich t bezien zijn de geldende koop-e npachtprijze n dan ooknie t hoogt enoemen ;volgen s degegeven s derboekhoudbureati x9 ' bc droegen de pachtprijzen in193 8- 193 9 opd eWestelijk « zandga denvoo r bedrijvenva n 10 -2 0ha :' /64,2 6 enva n 20- 5 0ha : ƒ 65,42. Volgens denieuw e contracten (eind193 8- Septembe r 1939)"be ­ droegen deze prijzen97 ^:1 - 1 0na tƒ 59*09;1 0- 2 0ha : ƒ 68,23; 20- 5 0ha :/ 63,68;5 0e nmee r ha (1bedrijf) :ƒ 90 Hetkom t dan ooktengevolg e van dezerelatie fläg e prijzen te Etten-Leurwe lvoor ,da tboere nui tMade ,Oosterhou t ofBee k zichhie rvestige n of grondbijpachten .He talgemee n bekende verschijnsel,da t de prijzenbi jkleiner ebedrijve n hoger zij 173. danbi jgroter e -voornamelij k tengevolgeva nd egroter edru k vand ewaard e dergebouwe n enhe tgrote raanta lgegadigde n - is ookt eEtte n te constateren.Bi jaanwezighei dva nee nka ­ pitaalkrachtiger boerenstand zietme nechte rwel ,da td e prijzenva ngroter ebedrijve n perh ahoge r zijnda ndi eva n kleinere;zulk svoornamelij k tengevolge vanhe tmeerder eso ­ cialeaanzien ,da td eleide rva nee ngroo tbedrij f geniet.De ­ zefacto rmaak t debovenstaand e -voo rhe tlandbouwgebie d gel­ dende -prijsverschille n duidelijk. Dekoop -e npachtprijze n voorlo slan d zijnzelfs.25-30 $hoge r testellen ,zoda t zijrespectievelij kwe lƒ 3.500.-e nƒ 130, - perh akunne nbedragen .Indie nd everpachtin gpublie k plaats vond,wa se rwe lva nprijsopdrijvin gsprake .D eboere nbeticht ­ tendaa rveela ld etuinbouwer svan .D elaatste nkonde ninder ­ daadhoger e prijzenbiede ne ni nzoverr e isdu sd eklach tva n deboere ngegrond .

Hetreed sbovenvermeld e sterkeuiteenlope nva nd ehoedanighei d dergronde nbemoeilijk t ookhe tnagaa nva nhe thistorisc hver ­ loopde rkoop -e npachtprijzen .I nd ereed smeergenoemd e "Schets" wordtvoo r deWestelijk e zandgronden inhe t algemeenvoo rom ­ streeks191 0ee nkoopprij sva n/ 600*-- / 1.000,-genoemd ,ter ­ wijl depachtprij s daartoe nongevee r4 $va nbedroe g °°', dus vanƒ 24f ƒ 40.-uitee nliep .D ehuidig e prijzenbedrage n daardu s187,5 $van .Di t cijfer zegtechte rnie tveel ,daa rd e hoedanigheid dergronde nz oster kuiteenloopt . De enige enigszins deugdelijkewijz e isda noo khe tnagaa nde r prijzenbi jdezelfd e percelen.Di ti sslecht smogelij kvoo rd e pachtprijzen;he tverwissele nva n eigenaarvertoon tt egering e frequentie.Hie rvolge npachtcijfer svoo ree npercee lwei -e n eenpercee lbouwland,.waarbi jd epachtprij s ind eeerst e peri­ ode op10 0i sgesteld .Dez e indexcijfers vertonenhe tvolgend e verloop: Periode weiland bouwland Periode weil. bouwl, 1907- 191 7 100 100 1934 172 167 1918- 192 ? 169 116 1935-1937 156 167 1928- 193 7 305 200 1938-1945 175 240 herzieni n 1931 255 193 I932 2H 193 1933 172 167 174. Daari ndez e prijzenechte r ookwaardevermeerderin g tengevol­ geva nverbeterd e afwateringverdisconteer d is,lene nzi j zichno gnie t totvergelijkin gme t devoo rgroter e gebieden geldende.Slecht ska n«pgemerk tworden ,da tzi jva n190 7- 1928stijgen * daarnadalen ,terwij li nI93 8va nprijsherste l sprake ia.Zi jworde ndu si nsterk emat e doorhe talgemen e conjunetuurverloop"beïnvloed .Daarnaas t oefentd ebevolkings ­ drukuiteraar d invloeduit .Oo khie ris ,evenal s elders,o p temerken ,da tvoo r jongehoerenzoon sveela lgee nvoldoend e bedrijven tegenvoo rhe nredelijk e prijzen teko^s no ft epach ­ tenzijn .Daa rstaa t echtertegenover ,da tdoo rd eovergan g tottuinbou wi nvee lgevalle nno gwe lbestaansmogelijkhei d te scheppenis .Vergelijk tme n deagrarisch e bevolkingsdichtheid dergemeente'i n1930 ,waarbi jdu sd eagrarisch eberoepsbevol ­ king (mannene nvrouwen )pe rkm ^ cultuurgrondword taangegeven , met dieva nprovinci e enRijk ,da nbedrage n deze cijfers res­ pectievelijk:35,1 » 32,6 en28,8 .Uitsluiten d tenaanzie nva n de"mannelijk ebevolkin gbedrage ndez e dichtheidscijfersvoo r gemeente,landbouwgebied ,prMinci e enRij kachtereenvolgens : 27,9;24,6; 23, 9e n23,9 .O phe teerst e gezichtlijk td etoe ­ standt eEtten-Leu rda nnie tz óongunstig ,immer s de tuinbouw zalhe tdichtheidscijfe rvergroten .Daarnaas tmoe t echternie t vergetenworden ,da tonde r de Mcultuurgronden"i n193 0oo kvee l slechtgraslan d ind epolder sbegrepe nwas .

Weliswaar ishe tstijgen d percentage agrarische eigenareni n dezeal sgunsti g tekeno p tevatten ,doc hhieri ni sreed see n kentering gekomen.He t dalenva n de gemiddeldebedrijfsgroott e gaatechte rno gsteed s doore nontginbar ewoest e grond isthan s practischgesproke nnie tmee raanwezig . Ook inhe tverpachte nva n gronddoo r oudersaa nkindere nka nee : indicatievoo rd ebevolkingsdru k schuilen.Daarva n geefthe tv o gendetabelletj e eenvergelijkend-historisc hoverzicht : gan.-ouders„gepach t-lan d..JLn.-procente nva nd e totaleuitgestrekthei d gepachtlan d ' TïBtajteTi-~-~ •---3.910" ) 192110 °) 193e 101) Etten-leur - 6,0.9 $,87 Wes,tel.zandgr.v.lTrd-Brab. 5,38 7,34 9,73 ïïederlanu- 9,39 12,82 13,60 175 Hieruitma g echtergeenszin s deconclusi e getrokkenworden , datd etoestan dt eEtten-Leu rgunsti g zouzijn .I nd eeer ­ steplaat sword t door deskundigen geschat,da the tpercen ­ tageva nEtten-Leu rinmiddel sbijn averdubbel d is.Daar ­ naastkom the tee nenkel ekee rvoor ,da td ekindere nhe t ouderlijkbedrij flate rgezamenlij kleiden .G-aa te réé nhu ­ wen,da nword tdi ewe luitgekoch t enkoop tva n datbedra g eenkleine rboerderijtje .Vake rvestig tzic hhe t jongepaa r ophe t ouderlijkbedrijf . Tochzij noo ko pdi ewijz elan gnie tall eboerenzoon s ind e gelegenheid omdirec t inhe tagrarisc hbedrij f eenplaat s tevinden .Som shebbe n zijbi jd eNoordoostpolderwerke nem ­ plooikunne nvinde n (ongeveer20 )e nenkele nhebbe ndaa r reeds eenbedrij fkunne npachten .Veela ltrachte nd eoverig e inverwant eberoepe nhu nbestemmin g tevinden ,zoal sbi jd e crisis-o flandbouwvoorlichtingsdienst .Vele n zijnechte rge ­ dwongenande rwer k ind esta dt ezoeken ,maa rkunne ndoo rd e nabijheid daarvan doorgaans teEtte nblijve nwonen .He ti nd e inleidingva n dithoofdstu k genoemde hogepercentag e "niette r plaatsewerkenden "wijs t opd eomvan gva ndi tverschijnse l voor degehel ebevolking . Dathe t agrarischbedrij f terplaats e tegering e opnamecapaci­ teitbezit ,word t ookaangetoon d doord eagrarisch ewerkloos ­ heide nhe tfei tda the tlandbouwbedrij f veelalme the tberoe p vanlandarbeide r inander e streken,klein ehandelaa r ofam ­ bachtsman (vooralbi jd eHeikenaren )moe tworde n gecombineerd omee npove rbestaa n teverschaffen . Eenteken ,da tero pzo ukunne nwijzen ,da td egrondnoo d ter plaatsenie t zogroo tis ,lig ti nhe tfeit ,da tboere nva nel ­ dersno gwe lpercele n onderd egemeent ekome nkope n ofpachten , ZQalsreed sgebleke nis .Daarbi jdien tnie tvergete n teworden , datdi tverschijnse lmee rme td ekoopkracht ,du sme the twel ­ vaartspeilde rtwe ebetrokke npartije nsamenhangt ,da nme thu n grondnood.Da td eEttens ebevolkin g indi topzich tbi jdi eui t omringende gemeenten doorgaans tenachter staat,za lbi jd ebe ­ sprekingva nhe twelvaartspei l (zie onderB5 )blijken . 176. Heti suiteraar d geheelafhankelij kva n deperspectieven , died etuinbou wi nd etoekoms tza l"bieden ,o fva nverder e intensificatie opdi tgebie d (uitbreidingva nglascultuu r enboomgaarden )verbeterin g teverwachte nis . Bijhe tnagaa nva nhe tgrondbezi tdien too kaandacl* tbestee d teworde n aand ebetekeni sva nd ebode m alsbeleggingsobjec t voorniet-agrariörs .I nhe treed seerde raangehaald e "Rapport vanVuuren "worde nd egrondeigenare n ind evolgend e groepen verdeeld 102): I Kerkelijke enliefdadig e instellingen. II Andere instellingen. III Buitenlandse eigenarenA voo rgeldbelegging . BBelgisch e landbouwers-eigenaren. IV Nederlandse eigenarenva nbuite n degemeent e -al sgeld ­ belegging. V. Gemeentenarenal sbelegger sva nmee rda n1 ha . VI Eigenarenme tmee r dan7 5h aA ui t degemeent e Bva nelders . VII Eigenaren-landbouwers uitd eomgevin gme tmee r dan1 ha . VIIIEigenaren-landbouwer s uit degemeente . IX Eigenaren-tuinbouwers uit degemeente . X Eigenaren-landarbeiders uit degemeente . XI Andere eigenaren (dusnagenoe guitsluiten dme tminde rda n 1ha) . Ind ehie rvolgend e tabelword the tgrondeigendo m teEtten-Le u inprocente nva nd etotal e oppervlakte dergemeent e (verminder metbebouwd ekom ,wate r enwegen )voo r deze elfklasse nme te n keleomringend e gemeentenvergeleken : Groepen Grondeigendom inprocente nva n deopp . grondeigenaren der gemeenten Gemeenten E- L Pri ncenh.'T etering . Eucphen Zunder

I 3,0 3,1 3,0 2t3 1,4 II 3,8 13,7 17,5 4,7 1,6 UIA 0,5 6,0 0,8 12,8 ]10, 8 6,1 IHIV B 16,5 7,6 12,6 11,7 15,6 V 14,4 21,6 14,0 9,3 8,2 VIA 1,5 — 7,5 2,2 5,2 VIB 3,7 16,2 5,7 14,0 25,2 VII 5,9 2'4 5,2 3,0 1,4 VIII 50,6 38,8 38,0 J 51,2 50,2 IX 0,7 2,9 1,1 — X 2,2 2,7 0,5 XI 2,4 3,0 8,8 4,0 2,2 177. Beschouwtme n degroepe nI,II,IIIA,IV,V,VI Ae nB alsmed e XI alsniet-agrariSrs ,da nhebbe nzi jd evolgend e percenta­ gesva n degron d inhanden : Etten - Leur 45,85$ Rucphen 48,2 - 59,05é Princenhage 71,2# Zundert 12,2% Teteringen 69,9^ Hieruit"blijk tduidelijk ,welk e relatief gunstige positie Etten -Leu r indez e inneemt.Mee r dand ehelf tva n degron d blijkt inhande nva nd egebruiker st ezijn .D eoverig eeige ­ naren zijnda noo kvoo ree nbelangrij k deelrentenierend e land­ bouwersui t de gemeente zelf ofui td enaast e omgeving.D e plaatselijkenotabele nbezitte nrelatie fweini ggrond .Al szi j erzic hvoo r interesseren,belegge nzi jhu ngel ddoorgaans , alshypotheek .D eboeren ,di egron d teverpachte nhebben ,gun ­ nendi tdoorgaan s aanbekenden . Bijhe tverpachte nva nboerderije nwer d doorgaans een termijn van 6-7,som s zelfswe lva n 10 jaarvastgesteld .Doorgaan s moestee nopzeggingstermij nva ntwe e jaari nach tgenome nwor ­ den.Beperkend e bepalingenkwame nnagenoe gnie tvoor ,hoewe l soms eenverbo d tothe tgebruike nva nschuimaard ei nhe tcon ­ tractwer d opgenomen.Vee lva n dezeverpachtinge nvonde nonder ­ hands,doc hoo kwe lbi jinschrijvin g plaats.He tverhure nva n losse percelengeschiedd evóó rhe ti nwerkin g tredenva nd e nieuwe pachtwetmeesta lmondeling .Daarbi jwer d danslecht s depachtprij s geconditionneerd,ove ree ntermij nwer dnooi tge ­ sproken;he twa s gewoonte omva nbeid e zijden eenopzeggings ­ termijnva ntwe e jaari nach tt enemen .Bi jdez e onderhandse verpachtingenwa s dusva nee ngrot egemoedelijkhei d sprake;e r zijnmeerder e gevallenbekend ,waarbi jd epachtrelati e alette ­ lijkegeneratie s langtusse nbepaald efamilie sbestaat.Publiek e verpachtingenkome nbetrekkelij kweini gvoor .Di tv/a sbijv .he t gevalbi jjaarlijks e hooigrasverpachtingen. Tijdens decrisisjare n iswe lwa tmee rgron d inhande nva nniet - agrariSrsgekomen .Sommig e jongereboeren ,di ehu nbedrij f als eigenaarnie tlange r gaandekonde nhouden ,v/are ngenoodzaak the t teverkopen .Daardoo r iswa t grond inhande nva n eenlevensver ­ zekeringmaatschappij enaa nzakenliede n -voora lui tBred a- ge ­ komen. 178. Ookwa t grotere enzwaar-belast e "bedrijvenzij nhe tslacht ­ offerva nd ecrisi sgeworden .Veela lkonde n zijhu nhypotheek - verplichtingennie tlange rnakomen ,waardoo rhu nbedrijve ni n handenva n dehypotheekgever s geraakten*D e oude eigenaarwer d danpachte r enwis t doorgaanshe tpachtrèch tvoo rzij noudst e zoont ebedingen .Deskundige n schatten,da tdaardoo rhe tper ­ centage eigenarenseder t193 0me t ongeveer10 $i sgedaald . Evenals eldersi soo khie rd esocial e distinctieva nd ègrond ­ eigendom groot.I sd egron d eenkee ri nhande nva n degebrui ­ kers,da ntrachte nzi joo ko mdez erede nhu nbezi t tehandha ­ vene nz omogelij kui t tebreiden .Bi jhe tzoeke nva nee nhuw e lijkspartner enbi jhe tsocial e contacti nhe t algemeen speelt hetgrondbezi tvoora londe rd egroter eboere n eenbelangrijk e role ndoorgaan skome nslecht s dezelaatste ni naanmerkin gvo o eenzete li nhe tpolderbestuur .Bi jd everkiezin gva nee ndij k graaf geefthe tgrondbezi tva nd e inaanmerkin gkomend e candid tennie t zeldend edoorslag . Delaatst evoorgaand e tabelmaak the too kmogelij khe tpercen ­ tagebuite nd egemeent ewonend e eigenaarsva n cultuurgronden vastt estellen .Al szodani g zijnbeschouw d de groepenUI A en B,IV ,V IB ,VII ,evenal sII ;d e groepenI e nX I zijnal si nd gemeente gevestigdopgevat . Deze percentages (inprocente nva n deoppervlakt e grond)bedr a gendan : Etten- Leu r 30,4 Rucphen 44,2 Princenhage 46,9 Zundert 62,7 Teteringen 41,8 Ookn ublijk t duidelijk degunstig e positie,di eEtten-Ieu rt e opzichteva n degenoemd e gemeentenui t denaast e omgevingin ­ neemt. Belangrijke gevolgen zijnaa ndi t- overigen svri jgering e - absenteïsme vangrondeigenare nnie tverbonden .Doorgaan sgaa t hetnie t samenmet.he toptrede nva n een tussenpersoonal snot a riso frentmeester.-Di tdirect e contacttusse n pachter enver ­ pachter leidtmeesta l totbete r onderlingbegrip .Reed seerde i isgebleken ,da tdez everhoudin gweini g tewense n overliet.D e bepalingenva nd enieuw e pachtwethebbe nhie r danoo kweini g 179. nieuwsgebracht .I nd epractij kwerde nd edoo rhaa rvastge ­ stelderegel sreed s doorgaansnageleef d enkonde neventuel e moeilijkheden gemakkelijk dooronderlin g overleggeregel d worden.Bi jd ethan szovee lstroeve rgeworde nregelin g acht men dekan s opwrijvin g groter,I nd emeest e gevallenheef t denieuw ewe thie rda noo kweini gzi ne ni soo konde rd e pachtersweini g populair.Me nbeschouw the mvaa k als eenon ­ nodig entijdroven d ingrijpeni nparticulier e aangelegenheden. Slechtspachters ,di eal sboe ree nminde r goedenaa mhebben , genieten er- e ni ndi tgeva lte nonrecht e -d evoordele nvan . Denotarisse n ziene r- buite nhu nwi lo m- hu ninkomste ndoo r stijgentengevolg eva nd everplichtin g tothe to pschrif tstel ­ lenva nhe tpachtcontract .Di t isoverigen s eenregeling ,waar ­ van de juistheidmoeilij k ontkendka nworden . Voorhe tbreidele nva nt ehog eprijze nbi jlo slan di sd ebete ­ kenisva nd enieuw epachtwe t echternie t geringgebleken . Tenaanzie nva n degroott e end everspreidin g derhypothecair e schulden,di e opd elandbouwbedrijve ndrukken ,i sbi jgebre k aanvoldoend e gegevensgee nbetrouwbaa rbeel dt egeven .Ove r hetalgemee n gaan dekleiner e boerennaa rverhoudin g sterker onderhypotheeklaste ngebuk tda nd egrotere .Vee lva n dereed s vangeslach t opgeslach t instan dgehoude ngroter e bedrijven hebbenhu nbezi t geheelvri jwete nt emaken .He tstreve no m geen "goudenda ko phe thuis 1*t ehebben ,i strouwen sbi jall e groepent e constateren.Indie nenigszin smogelij kkome n zijva n hun overgespaarde geldenregelmati g aflossen,e nnie t zelden verschijnt delegendarisch e kous danbi jd enotari s optafel i Jammergenoe g isd egemeent e Etten-Leurnie tbetrokke nbi jee n in193 7ingestel d onderzoeknaa rd elandelijk ehypotheke n 103', zodaton sove rdi tonderwer pgee ncijfermateriaa lte n dienste staat. 180. B 4,Agrarisch e coöperatie. Een zeer"belangrijk ero lbi jd eplaatselijk e agrari­ sche coöperatie wordt gespeeld doord ebi jd eN.C.B , aangeslotenR.K.Boerenbon dt eEtten .Dez ei n189 9 op­ gerichte verenigingha dzic hn a2 5jaa r zodaniguitge ­ breid,da ttoe n reeds vrijwel allei naanmerkin gkomen ­ deboere nli dwaren .Di taanta lbedroe gi n1938 : 401. Hetbelangrijkst e onderdeeli suiteraar d deaan -e nver ­ koop-afdeling.Ove r 1937-*38bedroege n deverkope n daar­ van: Artikel bedrag Veevoeders 1.916.524 ƒ 160.198,62 Kunstmeststoffen 4.694.272 " 142.373,95 Steenkolen 493*088 " 9*648.29 Zaade npootgoe d 31*835 « 4..807,2 1 Diversen 15*957 » 2.658,13 To ta a 1 7*151*676 ƒ 319*686,20

Aangekochtwerde nvoornamelij kgranen : Artikel kg bedrag

Rogge 735*845 / 55.143,8.8 Erwten 82.021 n 7*867«6 6 Haver 101.705 n 6,509,46 G-erst 96.459 M 7*714*90 Bonen 47*702 n 4*972,57 Boekweit 2.090 H 189A5 T ot a a 1 1.065.822 / 82.397,62

De vroegerz obelangrijk e aankoopva nvarken s(i n1930 - 1931zelf s5*24 6stuk ste rwaard eva nrui m/ 200.000.-) is doord ecrisi sgehee lteloo rgegaan .Daartegenove r steegechte rd eaankoo pva ngranen .Dez eworde ngedeel ­ telijki nd emaalderi jva nd eBoerenbon dvermalen ,e n wel908.14 3k gove r1937-193 8 (lijnkoeken,maïs ,grond - notenkoeken,gerst ,cocoskoeken ,rogge ,erwten ,have re n 181. bonen). Ind esorteer -e nreinigingsinrich tin gwerde n 530.935k gbehandel d (rogge,tarwe ,erwten ,bonen ,have re n gerst); 7.5l3k gEaaiaaadwer ddoo rd eontsmettingsmachin e bewerkt;9.56 0k gaardappele nwerde n ind e poterbewaarplaats inbewarin g gegevene n3 8stuk srundve ewerde ni nd enood - siacLtplaatsverwerkt . vand eonderafdelingen ,di e directo peconomisc hgebie dwerk ­ zaamzijn ,moete nvoo rhe t jaar193 8genoem dworden : 1°d evleesbon dme t inNov .1938 :29 4lede nme t1.24 9 koeien en1.28 5vaarzen . 2°d e onderlinge paardenverzekeringme t in193 8- 22 4lede n en33 6verzekerd e paarden. 3°d e dienstbodenverzekeringme t 58lede ne n7 4dienstboden . 40ze sstierhouderije nme t17 4lede ne n89 4koeie n (ongeveer 380veehouder sv/are nnie t aangesloten). 5°ee nfok -e n eontrôleverenigingme t4 4lede n (352koeien ; van debi jd eproductiecontrôl eaangeslotene nwerde ndoo r dezuivelconsulen t 249melkstate ngoedgekeurd ;2 4lede nwa ­ renli dva nhe tNed.Rundve eStamboek ,2 2li dva nd eT.B.C. - bestrijding. 6°ee nvarkensfokverenigin g met10 8lede n (67stamboekfokkers) ; het aantaldekkinge nbedroe gi n1938 :363 . 7°ee npluimveehoudersbond ;i n193 8wer d 20.406.6k g eierenge ­ leverdvoo r/ 11.446,46 . 8°ee nbrandassuranti eva nd eN.C.B ,me t 270polisse n(verzeker ­ dewaard eƒ 1.696.156.-). 9°ee nongevallenverzekerin g met9 8lede n (verzekerd jaarloon / 85.730.-). 10°ee nhagelverzekerin gme t 24deelnemer s enee nverzeker dbe ­ dragva n/ 37.429,-.Dez everzekerin g tegenhagelsla g iszee r toegenomen,voora londe rd eklein ebedrijven ,d e groteregeve n ervaa k devoorkeu r aan ditrisic o zelf tedragen .He tsluite n vanbrandassurantie si s thansvri jalgemeen ,vee lboere n zijn ookreed s in-hetbezi tva nvrijwillig e ongevallen-e nlevens ­ verzekeringen. DeR.K.Boerenbon dheef t ook teLeu ree nkantoor ,waa roo kee non ­ derafdeling van deNederl.Christel.Boeren -e nTuindersbon dvoor - 182. komt.Vee lProtestants e "boerendoe nechte rzake nme td eKatho ­ lieke"bond . Verderbestaa te rno g eencoöperatiev everenigin g voor aan-e n verkoopva nrundere n teEtte ne n éént eLeur ,alsmed eee n Christelijkeverenigin gEtten-Leu rvoo rpaarde n enrunderen . Beide plaatsenhebbe n ookhu neige nvarkensfonds .Bi jda tt e Etten zijn (in1939 )17 2lede naangesloten ,di e23 4diere nlie ­ teninenten .Ette nheef t"bovendie nee ngeltenvereniging .Vij f particuliereveehouder shoude nno g eenstamboekstier ,waarva n twee doorgrot e"boerenfamilie sonderling . Wanneerme n"bedenkt ,da tdaarnaas tno g eenzuivelfabriek ,ee n "boerenleenbankt eEtte ne nee nt eLeu ralsmed e tweetuinbouw - verenigingenbestaan ,da nka nwe l geconstateerdworden ,da td e coöperatie indez e gemeente totbloe i isgekomen i Bijd e coöperatieve zuivelfabriek zijnnagenoe g allerundvee ­ houdersui t degemeent e aangesloten.Zoal sreed swer dopgemerkt , omvathe trayo nva n defabrie kuitsluiten d de eigengemeente . Deboere nkrijge n deondermel kvoo rongevee r 80$teru go maa n hunve e tevoeren .He t overige deeXword t ind e condensa?abriek teOud-Gaste lverwerkt .Gedurend e ciemaande nMei-Jul ikrijg tde ­ zelaatst e fabriek slechtsweini g ondermelk teverwerken ,daa r deboere n danvee lvoo rhu nbigge nnodi ghebben .D egroter ebe ­ drijvenme t 20-25koeie nlevere n eenpaa rhonder d literpe rda g aand eEttens efabriek ,i nd evoorzome rzelf s300-40° ° 'foenn a 1931d evarkenshouderi jingekrompe nmoes tworden ,wa sdi taanva n keiijknie the tgeva lme the thoude nva nrundvee ,waardoo ree n overcompleet aanondermel k ontstond,daa rdi tslecht s gedeelteli doorhe t jongveeverwerk tka nworden ,zoda tthan see ndee lnaa r dereed s genoemde speculatieve "Vacca"word tvervoerd .Opgemerk t moetno gworden ,da treed s in189 2handcentrifuge s inhe tWeste s vanBraban tvoorkwame n enda tLeu r éénva nd eze splaatse n is, waarvoor diemachine s vermeldworde n °^'. in189 5wer d deeers t stoomzuivelfabriekvoo rd estree k teWou wopgericht ;dez efabri € kenkwame nveela londe rleidin gva nFrieze nt estaa n ^K InI S ontstondhe thuidig e Ettense coöperatievebedrijf ;daarvóó rheb t ertwe e particuliere fabriekjesbestaan . JL83 . DeBoerenleenban k telde in1938 :17 7leden ,terwij lhe tto ­ taalbedra gde rvoorschotte nƒ 87.433.-belie p (79boekjes ) enhe ttotaa lbedra gde rspaargelde n/ 376.116,08 (390boek ­ jes).D e lopenderekenin gme tlede n (20boekjes )vertoond e overda t jaaree n totaaltegoe dvan /7.916,10 ,ee ntotaa l schuld van/ 32.069,50.Bi jd ecentral eban kwa s eentegoe d van/ 277.037,08;d ereserve sbeliepen /43.188,19 ,he tef ­ fectenbezitbedroe g/ 48*750.-e nd ewins t/ 1.392,33. Veeltuinder skope nbi jd eBoerenbon d hunzaad ,pootgoe de n insectenverdelgingsmiddelen.Verrewe g demeest e tuinders (die meergrov e producten telen)verkope nhu nware n opd eBredas e veiling enwe lvi ad eR.K .Tuinbouwvereniging .Di et eEtte n telt33 5lede n (ongeveer6 5verkope nvi aZunder te nenkele n teOudenbosch) ,he tvervoe rnaa rBred aword t sederthe tophef ­ fenva n detra mdoo ree nauto-transporteu raangenomen . Hetvolgend estaatj e geeftee noverzich tva n deomze ti nk g end egemaakt e prijzen (steedsnaa rbenede n op1000-talle n afgerond); Jaar aantalk g prijs 1931 803.000 / 102,000,- 1932 824.000 «117.000. - 1933 512.000 » 72.000.- 1934 576.000 » 77.000.- 1935 551*000 M 82.000.- 1936 710.000 M106.000. - 1937 772.000 "108.000. - 1938 618.000 "•101.000. - 1939 773.000 °126*000. -

Tervergelijkin gmog e dienen,da td eR*K * Baroniese Tuinbouw- veiling in193 6ee ntotal e omzetha dva n/ 1.598*948«-,ter ­ wijle r1 5gemeente nbi jaangeslote n zijn*Etten-Leu rneem t dusonde rdez egemeente nee nrelatie fbelangrijk e plaatsin , wanttegenove rd e gemiddelde omzetpe rgemeent eva nrui m / 100.000.-dien tme nnie tallee n dieva nEtte na d/ 106.000. - testellen ,doc hteven s dieva n deR.K . Tuinbouwvereniging 184. Leur.D e omzet daarvan bedraagt ongeveer dehelf tva ndi e teEtten ,he t ledental "beloopt ongeveer 200. De enkelingen,di e zicho pd e tuinbouw gespecialiseerd heb­ ben,ver?iope nzelfstandi g opd eveilin g teBred a of(Tilburg . Zouden zijzic hbig 'd e coöperatie aansluiten,da n zouden zij voor hunkwaliteitsproducte n telag e prijzenmaken .Toc hi s hun specialisatie ookwee rnie t zove r gegaan,da tzi juit ­ sluitend tuinbouwbeoefenen .Daarnaas t hebben zijno gwa t bouwland enhoude n ook doorgaanswa tkippe n en eenvarken » Een enkeleminde rbelangrijk e takva n plaatselijke coupera« tie,ni . debijeshûudersverenigin g isreed s onder puntB 1 tersprak e gekomen,terwij l deverder e inkoopva n grondstof­ fen en afzet vanproducte n bijd everschillend e bedrijfatypen reeds inhoofdstu kY behandeldis .

B 5.Welvaartspei l der agrarische bevolking. Omtrent de inkomens envermogen s derboeren ,landarbeider s en overige grondgebruikers staangee n afzonderlijke gegevens ten dienste.Daa r delandarbeiderslone nreed s inande rverban dbe ­ handeld zijn,kunne n hier slechtsenkel evoo r de gehele gemee: tegeldend e belastingcijfers over 1939-'40medegedeel dv/orde n die ontleend zijn aan de "Statistiek derInkomen s enVermögen ! inNederland" .I nkolo m 1 ishe t gemiddeld inkomen perinwone : volgens de inkomstenbelasting aangegeven,i nkolo m 2hs tgemi < deldvermoge n perinwone rvolgen s devermogensbelasting !

Gebied106 ) 1 2 Etten enLeu r 93 546 Hoeven 77 332 Rucphen enVorenseind e 67 237 Zundert 129 685 Rijsbergen 100 533 Prinsenhag e 155 841 Zandgronden vanNoordbraban t 196 803 Gemeenten 10.001-20.000 inw. 296 1573 Gemeenten 5.001-10.000inw . 234 1154 Noordbrabant 217 794 Rijk 341 1406 185. Hetgemiddel d inkomenblijk tsteed s tedalen ,wannee rmen .ach ­ tereenvolgensRijk ,provincie ,zandgronde nva nNoord-Braban t engemeent e Etten-Leurbeziet .Dezelfd e tendentie geldtoo k voorhe t gemiddeldvermogen ;da tva n dezandgronde n isechte r ietshoge r danda tva nd eprovincie .D e ongunstige positieva n Etten-Leurkom too kzee r duidelijk totuitin ghi jvergelijkin g metgemeente nva ndezelfd e grootteklasse:he t gemiddeld inkomen envermoge nbedraag te rslecht s ongeveeréé nderd eva nda tdie r groepi Ind enaast e omgevingzij nechte renkel e gemeentenaa n tewijzen ,waa rhe twelvaartspei lnö glage ri s(Hoeve ne nvoora l Rucphen),terwij lda t teRijsberge n ongeveerhetzelfd e"beel dver ­ toont.Resumeren dka n dusvastgestel dworden ,da td egemeent eze ­ kernie t totd e"welvarende "va n ons landgereken dka nworden .

Mateva nmechanisati e vanhe tbedrij f Heti svai nbetekeni s omn a tegaan ,welk emachine s erbi jhe t agrarischbedrij f teEtten-Leu r ingebrui kzijn .D elaatst e paar jarenzij n ookdaar ;naas td ealgemee nvoorkomend ebalansploege n allengsmee rwentel -o fkeerpioege ni ngebrui k genomen.Dez e laatstemachine sworde nvoornamelij k bijhe tverbouwe nva nzomer - gewassen toegepast;he t grotevoordee lis ,da tme ni nhe to pee n dergelijkewijz ebewerkt e landgee nploegvore nkrijgt .He tge ­ bruik ervan isno g totd e grotere,bedrijve nbeperkt . Delaatst evij f jaarzij ni nd egemeent e ook tweetractorploegei i aanwezig,di evoo rontginne nva nwoest e gronde nscheure nva n grasland gebruiktworden ,terwij li nhe tnoordelij k deel- waa r degron dwa t zwaarder ise nd ebedrijve ngrote rzij n- reed s meerscharigewentelploege n ingebrui k zijn*Oo kbestaa td emoge ­ lijkheid eentractorkipploe gt ehuren .O pd egroter e bedrijven zijnreed smeerveldszigzagegge ngekomen .Dez eworde n speciaal gebruikt bijhe tegge nvoo rgraanbou w enhe tnaegge nva nd eme t dezaaimachin egezaaid egranen .Voo ronkruidbe str ijdin gWordtz. e ookgebezig d enka nda nme tmeerdere'egge nverbonde n eenbreedt e vandri emete rbestrijken .

Voor ontginningbezig tme ntractor-schijfeggen .O pd egroter e bedrijven gebruiktme n ookcultivatore nvoo rhe tlosmake nva n 186. stoppelland.Kunstmeststrooier se nroterend e gierversprei- dersworde n steeds algemener.Ui téé ne n ander"blijk twel , datd eplaatselijk e"boere nsne lverbeteringe n aannemen,daar ­ bijvoorgelich t doorlandbouwonderwijs. -en-voorlichtingsdienst , diebeide ,zoal sreed s ismedegedeeld ,o puitstekend e krachten teEtten-Leu rkunne nbogen . Degroter eboere ngebruike nzaaimachines ,di eme tpaardenkrach t voortbewogenworden ,d ekleiner e doendi tme thandkracht .Mee r enmee rdoe tzic hechte r delaatst e jarenhe tverschijnse lvoo i datenkel e dezergroter eboeren ,di e overvee larbeidskrachte n beschikken,o pd eklein e bedrijven inaangenome nwer kkome n zaaien (voornamelijk granene npeulvruchten) ,waardoo roo ko p dezeklein e bedrijvenalleng smee rzomergewasse ni nrije nge ­ zaaidworden .I nhe tKoorde nkome nno genkel edoo rpaardenkrac l voortbewogenwiedmachine svoor .Voora l opdi ezwaarder e gronder wordenmee rlandrolle n (van2 m breedte )gebruikt .Zelfbinder s voorgraa nzij ne rslecht s enkele (4-5)e ndez emachine szij n eerstzee rkor t (sedert 1939)i ngebruik .Grasmaaimachine sdaa j entegenzij nalgemee nversprei d opbedrijve nbove n ongeveer7 1 Ongeveer 80$va ndi ebedrijve nhebbe n eendergelijk emachin ei i hunbezit .Vee lva ndez ewerktuige nworde nva nee naflegappara * voorzien teneinde ergraa nme e tekunne nmaaien .

Bijd etuinbou wgebruik tme nveela llaagdrukrugsproeiers ,doc h ookhoogdruksproeier s komen daarnaast steedsmee rvoor ,daa rd < zeuiteraar d fijnersproeien *D egroter e tuinbouwbedrijvenwer ­ kenoo kme tvatsproeier sva n ong.10 01. ,di eo pee nwagentj e i sleeme t paardenkrachtworde nvoortbewogen .Ee ntweeta lzee r grotebedrijve nhebbe nmotorspuiten .D eBoerenbonde n inEtte n' Leurhebbe niede ree nmotorpaardensproeimachin ei ngebrui kge n men,terwij lhe tHandelsburea uvoo rLand -e nTuinbou w teLeu r bijd eboere nme t eendergelijk emachin e gaatspuiten . Bijhe tgewon e agrarischebedrij f gaatme nmee r enmee rove rt hétgebrui kva nhooiharke n entrommelschudder s (omhe tgemaai d grasui telkaa rt eschudden) . Tenaanzie nva nhe tgebrui kva ndorsmachine s iso pt emerken , datdez e opd ezee rklein ebedrijfje sontbreken .D e landarbeid enklein eboe rdorst e vóór 1935zij ngering ehoeveelhei dgraa n 187. veelalno gmet -d evlegel .O pd ewa t groterebedrijfje s(to t ong.5 ha )werk tme nme t nekeldorsmachines,di e doorpaarden - kracht"bewoge nworden .Di e vanongevee r5- 8 ha gebruikenbreed - strodorsmachines zonderreiniging ,di eelectrisc ho fme t een motorworde nbewogen .O pd ebedrijve nva n8-1 0 haheef tme nde ­ zelfdemachine s dochmè treiniging .O pd eno g groterebedrijve n isdez emachin eva n eenzelfbinde rvoorzien ,Di tlaatst eappa ­ raat isveela lhe tbezi tva n eenbepaald efamilie ,zoda tall e leden daaroverd ebeschikkin g kunnenkrijgen .Oo kd eloondcrs - machines (ongeveer 4i naantal) f diev": rd ehelf tdoo ree nHei - kenaar geëxploiteerdworden ,doe nvee ldorswerk .Than slate n vrijwel allekleiner e bedrijven hungraa n doordez emachine s dorsen.D ewerkzaamhede nva n deloondorser s breiddenzic honde r dekleiner e boertjes allengsuit » Ycorvlegelwer khadde n deze laatstenvaa k onvoldoende ruimte,terwij lhu n doord etoenemen ­ de tuinbouw ookalleng s denodig e tijd ging ontbreken.Bovendie n beschikken slechts deloondorser s overstropersen .Strosnijder s komen steedsmee r ingebruik ,evenal smotorisc hbewoge nbieten ­ snijders.Handbietensnijder s (voorveevoer )kome nuiteraar dal ­ gemeenvoor * Tenslottemoe tno g opgemerktworden ,da tme thand - krachtbewoge n slijpapparatenvoo rd emesse nva n gras-e ngraan - maaiersvee lvoorkomen .N a delaatst e oorlogheef tdi tbeel d geen sterkewijziginge n ondergaan» Weli she taanta ltractor swa tver ­ meerderd,di e op ongeveer 5$"^a nhe tbouwlan d -doc hallee no p hetmoeilij k tebewerke n -gebruik tworden .Verde rworde ntrac ­ tors ookwe lbi jhe tdorse nalsmed e ind eboomgaarde nbenut .

Bijd emelkveehouderi j zijnvie r electrische enéé nmotor-melkma - chine ingebrui k gekomen,di e goedvoldoen .Me nvind t zebi jjon ­ geboerengezinne n dierelatie fvee lve e (10-20melkkoeien )houden . Hetaanschaffe nwer d doorhe t tekortaa nmelkmeiden ,waarbi jhe t vooralmoeilij k bleek om 'sZondag spersonee l tekrijgen ,i nd e handgewerkt . Verderheef td eBoerenbon d na deoorlo g eenaardappelstomeri jge ­ sticht.Zulk sbeteken tvoo r deboeren ,di e ergebrui kva nmaken, besparingaa ntij d enbrandstoffen . Uithe tbovenstaand ?volgt ,da t demodern emechanisati eva nhe t landbouwbedrijf zekernie taa n deboerenstan d vanEtten-Leu ri s 188, voorbijgegaan.D ealgemen e crisistoestand sindsplu u 1931 heeft ditproce snie t totstilstan d gebracht,doc hhe tveel ­ eerno gversneld, ,D esteurmorme naa nd e enee nd ei nd e sei­ zoenindustrie te"bekome ninkomste naa n deander e zijdemaak ­ tenhe tvoo r de plaatselijke"boere nvaa kmoeilij k omvol ­ doende geschiktewerkkrachte n ind edrukk emaande n teverkrij ­ gentege nee nvoo rhe nbedrijfseconomisc hverantwoor dloon « Vandaarda tdoorgaan svoora lo pd ekleiner ebedrijve n het strevenbestaa t omd et everrichte nwerkzaamhede n zoveelmo ­ gelijk doorgezinslede nt elate nuitvoere n enzulk s eventueel doorhe t aanschaffenva nmee rmachine s tevergemakkelijken, , Ditlaatst eword tuiteraar dmee r opd egroter e bedrijven toe­ gepast.Ove rhe talgemee nzie tme n erda nook ,da td ebedrijfs - grootte zichal she twar e aandi eva nhe tgezi n aanpast.Hi j stijgt,naarmat ehe taanta lvolwasse n gezinsledentoeneemt . Zijnd ekindere nno gklein, da nword twe leen s een arbeider gehuurd,kunne nzi jeenmaa lmeehelpen ,da nword the twer kme t eigenkrachte nuitgevoer d enka nhe tbedrij fveela l doorkoo p ofpach tvergroo tworden .G-aa nd ekindere n latertrouwen ,da n gaat ditveela lsame nme tverkleinin gva nhe t ouderlijkbedrij i ind eenkel egevallen ,da tdi tnie the tgeva lbehoef t tezij n wordenwee rvreemde n gehuurd» Overhe talgemee nstreef tme ner ­ naard ewerkzaamhede n zorationee l enzuini gmogelij k tever ­ richten.

Inverban d daarmee zalhe tgee nbevreemdin gwekken ,wannee rhe i aantal"vaste "landarbeiders ,da ti nd e gemeentewerkt , slech" oprui m7 0i st estellen .Hoewe lzi jhe t gehele jaarbi jdeze U deboe rplege nt ewerken ,i sd eonderling everhoudin gvee llos ­ serda nvroege rgeworden .Zi jworde n danoo knie tmee rpe rjaa : gehuurd,doc hkunne nme t eenwee k opzeggen ofopgezeg dworden . Daarnaastkome n ongeveer 125seizoenarbeider s ind elandbou w voor.Dez emense nwerke n plaatselijk gedurende de drukkeoogs t maandenbi jd eboere n enhebbe nveela l daarnaast een eigen be­ drijfjeo fkome nhe toveri gdee lva nhe t jaari nd esteu ne n (of)d ewerkverschaffin gterecht .

Vanbulte n degemeent ekome npractisc hgesproke n geenlandarb e ders onderEtten-Leu rwerken .We li she t omgekeerde hetgeval . 189. Tijdens dezomermaande n gaanongevee r10 0Ettenare n ind e Haarlemmermeerwerke n enonge "ee rd ehelf tva n dataanta l vindt arbeidsgelegenheid opd ekleibedrijve nva nN.W.Brabant . Speciaald eHeikenare n trekkenvee ltijden s de zomermaanden naarHollan d enneme n dannie tzelde nhu ngehel e gezinmee . Zulksvind tn ad elaatst e oorlognie tmee rplaats .Di ti s mogelijk,doorda t dezegroe pveela lgee neige n"bedrijfj ebe ­ zit.Vaa kkom the tvoor ,da tdez e losseagrarisch ewerkkrach ­ tenslecht s 6-7weke n elderswer kvinden .I nd e inleiding zijnzi jda noo kto td e "terplaats ewerkzamen "gerekend . Dewerklooshei d onderd elandarbeider s isda noo kgroot .D e bovengenoemde factoren,di e deagrarisch ewerklooshei dver ­ groothebbe n (deverder emechanisati e vanhe tbedrijf ;he tz o rationeele nzuini gmogelij kverrichte nde rwerkzaamheden ; alsmede demeerder e arbeidva nd eboe re ndien s gezinsleden), spelen ooki nd estreken ,waa rEttens e landarbeiders emplooi plachtent evinden ,ee nbelangrijk e role nzelf si nno gster ­ kermat e danbi jhe tboerenbedrij f terplaatse .Voora lbi j hetgrasmaaie ne ngraanoogste nheef tme ni nHollan d enelder s doord everder emechanisati eminde rBrabander snodig *Oo ki s men erdaa rwe lto eovergegaa n omminde rarbeidsintensiev e ge­ wassen tegaa ntelen .Bovendie n isdi tnie t zeldenme tverla ­ gingva nhe tloonpei lsamengegaan . Daarkom tno gbij , datd ewerkgelegenhei d ind eeige nstree k vermindert doord e teeltregelingenbi jd etuinbou we nhe tfeit , datverschillend e boeren-e ntuinderszoon s geenwer kkunne n vinden (bijv.i nd eindustrie )e ndu si nhe t ouderlijkbedrij f behulpzaam zijn.D ewerkloz e landarbeidersvormde nda noo kdoor ­ gaans zelfsongevee r één derde deelva nhe ttotaa laanta lwerk ­ lozen.Bi jd e jongeren (beneden1 8 jaar)belie p ditzelf songe ­ veer dehelft .D evrouwelijk e agrarischewerklooshei dwa sech ­ tert everwaarlozen ,di tbetref t slechtsenkelingen ; (zieoo k dewerkloosheidsgrafiek) : 190. Werk!oos - Landbouwbedrijven Totale werkloosheid h.eid ;i nd e Waar­ Waar­ gernee ] ate mannen vrouwen mannen vroüwien Etten--Leur onder onder löj .ben . lö3 .oen . Werk- 183'.ben . 183 ."ben . Werk- TijuiBti p e.o.I83 . e.o.1 8j . verr. e.0.1 83 . e.o.183' . verr. Jan. 1936 183 20 1 1 - 559" "7 7 7 14 — Maart 1936 I85 31 1 1 - 554 59 8 16 — Mei 1936 182 28 1 1 - 539 56 10 15 — Juli 1936 139 23 1 0 —' 466 44 8 12 - Sept. 1936 147 22 1 0 — 443 47 7 12 —• Nov. 1936 203 26 2 0 - 548 55 11 13 — Jan. 1937 260 40 1 1 - 763 75 12 18 — Maart 1937 252 40 1 1 — 736 77 10 21 — Mei 1937 225 43 1 1 - 644 80 10 26 — Juli 1937 77 15 0 0 - 251 32 1 6 — Sept. 1937 105 16 0 0 - 328 35 3 6 — Nov. 1937 161 19 0 0 — 396 46 2 12 — Jan. 1938 214 26 0 0 — 582 65 2 16 _ Maart193 8 229 27 0 0 - 555 66 6 15 — Mei 1938 155 25 0 0 _» 395 64 2 12 — Juli 1938 100 23 0 0 — 263 55 0 7 — Sept. 1938 122 26 0 0 - 310 67 1 6 - Nov. 1938 194 12 1 3 — 415 35 2 10 - Jan. 1939 199 21 0 3 — 580 48 0 11 =. Maart 1939 197 23 0 3 — 566 54 0 10 - Mei 1939 132 24 0 3 43 410 54 3 10 125 Juli 1939 101 24 0 3 53 335 48 1 8 137 Sept. 1939 107 25 0 3 26 340 48 2 7 74 Nov. 1939 166 25 0 3 59 450 49 2 8 136 Jan. 1940 215 29 0 3 89 705 56 3 8 211 Maart 1940 182 29 0 3 74 578 57 3 10 199 Mei 1940 173 31 0 3 85 596 59 3 9 269

Uitbovenstaand etabe le nd edaarbi jbehorend egrafie kblijkt , datd eplaatselijk eagrarisch ewerklooshei dde rmanne nvoo ree n grootdee lseizoenwerklooshei dwas .Doorgaan sbedroe ghe taan ­ talbetrokkene ni nJul id ehelf tva nda ti nJanuari .Gemiddel d blevene roo ktijden sd ezomermaande nno gongevee r10 0volwas ­ senlandarbeider szonde remplooi .Naas tseizoensinvloede nlie - 191. teni ndez e ook de agrarische overbevolking end econjunc ­ tuurhu ninvloe d gelden.He tlandbouwbedrij f streeft-~ zo ­ alsblee k- naa rbeperkin gva nhe ti ndiens tneme nva n vreemde arbeidskrachten.Daartegenove rkonde n slechts,even ­ alsveela li nander ebedrijfstakken ,wa tmee r jeugdige- du s goedkope -arbeidskrachte n plaatsingvinden ,terwij loo k enigevraa gnaa rlandarbeider s vanuit deWieringermee re n Duitslandbeston dvolgen she t "Verslagva n den toestand en deverrichtinge nva nhe tagentscha p derarbeidsbemiddeling " teEtten-Leur » Wat de daargeldend e steuanormenbetreft ,i so pt emerken , datd egemeent e totd e9 ekla s gerekendwerd .Voo rma ne n vrouwbedroe g dus dewèislijks euitkerin gƒ7, - terwijl daarbovenvoo rel kkin dƒ 0,75 werduitbetaald .I nd ewerk - verruimingwer dƒ 0,24pe ruu ruitbetaald ,zoda td ewekelijk ­ severgoedin g daaro pongevee r/ 11,50wa s testellen .D e landarbeiderskrege nongevee r/ 2,50 perda ge nverdiende n dus eenweekloo nva n/ 12,-- f 15»-.Voo rvele nwa she t echteraantrekkelijke r zichnie t alslandarbeide rt everhu ­ ren,maa ral sgrondwerke r offabrieksarbeide r (bijv» ind e conservenindustrie,waa r eenweekloo nva nmee r dan/ 20, - tebekome nwas)lo swer kt everrichten ,wa tbete rbeloon d werd» Was dittijdelijk ewer k gedaan,da nviele nzi jonde r dewerklozenregelin gva noverheidswege ,maa rwiste nda nvaa k doorheimelijk ebijverdienste n(nie tzelde nui tsmokkelhan ­ delverkregen )hu ninkome nbove nda tva nd ebona-fid elandar ­ beider opt evoeren .D eagrarisch ewerkgeve rwa slan gnie t altijd instaa taantrekkelijke rvoorwaarde n hiertegenovert e stellen] Terbestrijdin gva nd eplaatselijk ewerklooshei dha d dege ­ meenteregelmati g50-6 0ma ni ndiens to mwege n enwaterlei ­ dingeni nord e tebrengen .Verde rvon dd egemeentelijk ewerk ­ verschaffing eennutti g objecti nhe tverbetere nva nd eWest ­ polder,waa rnie t alleenall ewerkloze nui t deeige ngemeent e geplaatstkonde nworden ,doc hteven sno gongevee r5 0ma nui t andere gemeenten,zoal sui tPrincenhag e enBreda .Bovendie n werdenno g enkele jeugdigewerkloze n opkoste nva nd egemeen ­ teto tambachtsliede n (zoalssmid ,monteur ,e.d. )opgelei dt e 192. Breda,terwij l een20-ta lva nhe nte rplaatj etimmeronder- » richt ontving.Voo rd ewerkloz emeisje swa s eendienstboden - cursus georganiseerd. Tenaanzie nva n deseizoenwerklooshei d heeft deoverhei d ter plaatse geenapart emaatregele n genomen.Dez ewinterwerteloos - heidwa sda noo kvoo rhe tovergrot e deelde rplattelandsge ­ meentenee nzee rmoeilij k probleem.D ereed s inmiddelsopge ­ richtevlasfabrie k zalhieri n echterenig everlichtin gbren ­ gen.Zoal sbi jd ebesprekin g derambachte n zal hl jken,i s hetnie tmogelij k omn at egaa ni nhoeverr e ofmogelijk e ont­ wikkeling daarvand ewerklooshei d zalkunne n doenvermindere n Aan ongeveerS 6klein eboere nwer dsteu nverleend .Daarva nbe ­ hoorden ongeveer1 5to tgroe pA .Hu nnetto-bedri;.fsinkome nb e droegminde r danƒ4. - verweek ,waardoo r zi3 ind ewerkver ­ schaffinggeplaats twaren .ïo t groepB behoorde n2 1boertjes . Hunnetto-bedrijfsinkomste nlage ntusse nƒ 4.-e nƒ 7.-pe r week.Zi jgenote nee nsteu n ingel d totmaximaa lƒ 10, 0 per week inclusiefkindertoeslag) .Tens ltt emoeste nno g ongeveer 50persone n tot groepG gereken d worden.Hu nbedrijfsinkomste : bedroegenmee r danƒ 7«-pe rweek .Zi jgenote nsteu nm natur (vnl*kunstmest) ,eveneen s tot eenmaximumbedra gva n/ 10,80 perwee k (inclusiefkindertoeslag) * In193 Q isme n ertoe overgegaan omoo kd e MB-boeren,s zoveel mogelijk steuni nnatur at e gevenlü ''. Thans- 194 8- i #d e kleine boerensteunvervallen ,doc hall ebedrijve nbenede n1 2 kunnenbedrijfssubsidi ebekome nvoo rd eaankoo pva nzaa do fh aanleggenva ngraslan d e.d.,wannee rd ebedrijfsleidin g zich richtnaa rhe t adviesva n deassisten tva nd elandbouwvoorli c tingsdienst. 193< •* •P eindustriël ebedrijve n Volgensd ebedrijfstellin g193 0ware ni nda tjaa rd e volgendeindustriël e"bedrijve n(me tmee rda n5 daari n werkzamepersonen )t eEtten-Leu rgevestigd :

Be­ Be­ Aan­ Aant» drijfs - drijfs­ tal daarin klasse groep vest, werkz, Soort "bedrijf pers« I 1 2 74 Baksteenfabriekene nbrikken- ? bakkerijen, IV 5 4 28 Bouwe nonderhou dva ngebou ­ wen|timmermans -e nmetselaars - bedrijven« VI 24 1 17 Fabriekenva nstrohulze ne.a . -artikelen,-*. XVII 9 X 6 Broodfabriekene n-bakkerijen , tevenswinkel si nbroo de n kruidenierswaren . XVII 22 9 Boter-^eaatkaasfabrieken . XVII 45~ 2 45 Sigarenfabriekene n-makerijen . Totaal 11 179

Volgensee ningesteld eenquêt ewa sd etoestan do p 1Jan .193 9al svolgt : Be- Be­ Aan­ Aant. drijfs­ tal daarin drrjfs- groep vest. werkz* B e d r ij f klasse pers. I 1 2 27 Steenfabrieken XI-XIII 56 1 13 Weegwerktuigenfabriek XV 1 1 48a) Vlaafabriek XVII 2 1 6 Veev oederma ats cnapp ij XVII 22 1 12 Coöp.Stoomzuivelfabriek XVII 39 1 25 Bierbrouwer ij XVII 45 3 69 Sigarenfabrieken' Totaal 10 200 -' . a)i n194 0gesticht ,aanta larbeider spe r1 Nov .1941 . 194. Hierbijdien twe l inaanmerkin g genoment eworden ,da the t onderzoek zichnie t overall ewerkplaatse n ennie tove rwin ­ kelsheef tuitgestrekt ,zoda twellich t dei n193 0bestaand e timmermans-e nmetselaarsbedrijven ,alsmed e debroodfabrie k of-bakkerij ,no g totd e "industriegroep"gereken dmoete n worden.D ebi jd ebedrijfstellin g 1930bestaand e strohulzen- enklompenfabrie ki sechte ral sslachtoffe rva n decrisi sge ­ vallen.Ander ebedrijve n zijndaarvoo ri nd eplaat sgekomen . Debierbrouweri je nd evlasfabrie k zijnnieuw evestigingen , respectievelijk van193 4e n1940 ;d e overige zijndoo ruit ­ breidingva nbestaand ebedrijfje sto t degroe pindustri e gaan behoren.

Hettechnisch e procédé,da ti ndez e industriëlebedrijve nge ­ volgdwordt ,wijk tnie t afva nhe talgemee nbi jd ebetrokke n branche ingebrui k zijnde,slecht svoo rd evlasfabrie k -n ad e coöperatieveva nDinteloor d degrootst eva non slan d- moe ti n ditopzich tee nuitzonderin g gemaaktworden .Di t particuliere bedrijfheef t- althan svoo rNederlan d -nieuw ebane ningesla ­ gen,waardoo rhe td emodernst evlasfabrie kva n onslan dis . Naaankoms ti nd efabrie kword the tvla seers t gerepeld;daar ­ bijword the tva nzaa d ensli k (aanhe tvoeteind )ontdaan .Ver ­ volgensword the ti nrootbakke n gebracht.Dez ebakke nzi„j nva n cement,e nettelijk emeter shoog .Daari nvind t doortoevoegin g vanwate rva nplm .30 °C .he trottingsproce s plaats.Daarbi j komtd epectin evri je nontwikkele n zichbacteriën .Bi jdi tro ­ tenka nme nverschillend e fasenonderscheiden : lod eontloging ,waarbi jhe thou t- he tbinnenst e gedeelteva n destenge l -zwel te nd ebastvezel sreed slosse rkomen ;di t geschiedtbi j20-25 °c . 2od eontwikkeling ,waarbi ji nhe twarmer ewate r (plm.30 ° C.) zichbacterië n tussenhout -e nbastveze lvas-czetten .D eva n zuurstof levendeaërobe ntaste nd epectin ereed saan ;d e anaëroben- di egee nzuursto fnodi ghebbe n- taste noo kd e pectineva nd eprimair eveze laa n end efacultatiev eanaë ­ robebacterië n- di eme to fzonde rzuursto fkunne nleve n - gevenverder e gisting enverzuring ,waardoo r depectin ewor ( afgescheiden enn a 8-12uu r 195« 3°d ewerkelijk e rootfaze"begint . Daarbijword t inverloo pva n24-3 6uu rd eveze lva nhe thou t gescheiden onder ontwikkelingva nboterzuur .Ee npaa rmaa l moetwate rtoegevoeg dworde n enhe tvereis t denodig evakken ­ nis omhe togenbli k te"bepalen ,waaro phe t rottingsproces voldoende gevorderd iste rverder e"bewerking .He twarmwater - rotenverloop t dusi ntwe e etmalen,d enatuu rheef tdaarvoo r evenveelmaande nnodig ] Dezevlasseri ji sd eenige ,di en ahe trottingsproce s hetpro ­ ductspoelt ,waardoo r depectin everwijder dwordt ,wa t dekwa ­ liteit tengoed ekomt .Vervolgen sword the tvla skunstmati g -me t stoomva n90 °C .- gedroogd ,wa too k eenunicu m inon s land is.Doo rdi tkunstmati g drogenword t dekwalitei tva nhe t productnie tminde r dan"bi jnatuurdrogen * Hetverder everwer ­ kingsproces iszee reenvoudig : Inee n"breekmachine " (zwingelturbine)word the t"binnenst eva n destenge l- he thou t- gebroke n engescheide nva nd evezel . Dezevezel sworde n opgemaakt totee n"steen "e nzij nvoo rver ­ werkingi nd etextielindustri e gereed.D ebi jhe tbreke n ont­ staneafvalstoffe n- di eno gkort evezel sbevatte n- worde n nogmaals gebroken.He thou tword tvoo rstookmateriaa lgebruikt , hetsto fword tafgezoge ne nd ekort evezel ,"lok' Vka nlate r metkunstwol ,katoe ne.d .verwerk tworden . G-aatme nna ,welk evestigingsfactore nbi jd et eEtten-Leu raan ­ wezige industriën dedoorsla ghebbe ngegeven ,da nzij ndez eva n uiteenlopende aard.Bi jd esteenfabrieke ni sd eaanwezighei d vanlee mal sgrondstof ,samengaand eme td egunstig eliggin gaa n dewe gRoosendaal-Bred ate rvergemakkelijkin gva nd eafze ti n deomgeving ,d eoorzaa kva nhe tontstaa nva ngroter ebedrijven , die devroeger eveldoven svervingen .D ehuidig eringoven sge ­ bruikend eongevee r2 m dikke leemformatie,di edoo ree nl-l £m dikkezandlaa gbedek twordt .Daa rd eleemlage nbovendie nveela l onderling gescheiden zijndoo rzandlagen ,word td econcurrentie ­ krachtde rfabrieke nongunsti gbeïnvloe d doorhe tvel e extra graafwerk. 196. De"belangrijkst efacto rvoo rd eboterfabrie ki suiteraar d deaanwezighei dva nd egrondsto fte rplaatse . Dieva n devlasfabrie kzij ni nd eeerst eplaat si nd egun ­ stigeliggin g (aand eMar k end ewe g Zevenbergen-leur)t e zoeken.Oo kwa sd eaanwezighei dva n een"bruikbaa rgebou w - eenoud esuikerfabrie k -ee npractisc hbelangrijk efac ­ tor.Daarnaas tspeeld e ookd eaanwezighei dva nee nme the t procédéo pd ehoogt e zijnde arbeidersbevolking eenbelang ­ rijkerol .I nd enabijgelege nzeekleistree k tochtref tme n nogvee lkleinbedrij f opdi tgebie d aan.D ebetrokkene nwer ­ ken 'szomer sbi jd eboe r ofhebbe nee neige nbedrijfj ee n "vlassen*1 'swinters . Voorhe tontstaa nva nd ebierbrouwerije ni sd ehistori eee n belangrijke verklaringsfactor.Reed sNuyt svermeld te rvoo r zijntij d- plu u 1700- he tbestaa nvan ;10 0jaa rgelede n worden zijnogmaal svermeld . Ookd esteen -e npannenbaklcerij ,alsmed e depottenbakkerij , hebbenzic hwete nt ehandhaven ,slecht sd ezoutziederi j- di e waarschijnlijkaa nd emoeme rin ghaa rontstaa nt edanke nhad - isverdwenen .Behalv e doord eaanwezighei dva n grondstoffen ishe tontstaa nva ndez ebedrijve noo k doorhe tbestaa nva n eenplaatselij kafzetgebie d teverklaren . Ookn uno ggeldt ,da td enijverhei dvoora li nLeu rzetelt ,z i hetda noo kvoornamelij k ind evor mva nkleinbedrijf .Daardo c was ditplaatsje ,voora lvóó rd ewereldoorlo g 1914-1918- bloeiend.Toe nwa se roo kee nsuikerfabriek ,ee nzout -e nze e ziederij,ee ntouwfabriek ,ee nstrohulzen -e nklompenfabriek , alsmedeverschillend eleerlooierijen ,di ereed s een eeuwgel « denvermel dworde n- gevestigd .Dez ebedrijve nware ne rvoor « doord egunstig e ligging- aa nvaarwate r enlate roo kaa nd e tramlijn- opgekomen .Deel s zijnzi jdoo rconcentrati eva nb ( drijvente nonde rgegaan ,zoal sd esuikerfabriek ,deel skond « zijd econcurrenti e tegend egrootindustri enie tvolhouden . Echterschijn the tverschijnse loo kvoo r eendee lsame nt eh i genme the tfeit ,da tbinne nd efabrikantenfamili e -d ever ­ schillendebedrijfsnoofde nware ndoorgaan s onderling gelieen nietgenoe gopvolger saanwezi gwaren . 197, Voorenkel eno ghede nt eLeu rgevestigd ebedrijen ,zoal sd e weegwerktuigenfahrieke nd eveevoedermaatschappi ji sd egun ­ stigeliggin gd e"belangrijkst evestigingsfactor « Daarnaast speeltd eondernemingsgees te nd evakkenni s derinwoner see n belangrijke rol.B esigarenindustri eza lvoora ldoo rhe tloon ­ peilaangetrokke nzijn » Destichter sva nd etege nI9.G Oopge ­ richtefabriekje shadde nelder s- doorgaan st eRoosendaa l- het"bedrij fgeleer de n"begonne nvoo rzichzelf » Dezenijver ­ heidi sdu snie tui tplaatselijk ehuisindustri e gegroeide Ermoe t opgemerktworden ,da tall eaanwezig e industriële"be ­ drijvenprofitere nva nhe tlag eloonpeil .Da td elone nove r hetalgemee nlaa gzij ne nhe taanbo dva narbeidskrachte n groot,"blijk twe lui t degrot edagelijks e treknaa rd estede ­ lijkefabrieken *He ti st everklare nui td et egering eopname ­ capaciteitva nhe tagrarisc hbedrijf s Ondanksgrot eintensi ­ vering (mendenk eaa nd eontwikkelin gva nd ëtuinbouw )"blijk t ditverschijnse lt ebestaa ne nkom t totuitin gi nhe tgedwon ­ genforensenverkee r enhe t jaarlijksevertrek-sald ova nd ege ­ meente» Heti sda noo kzee rt ebetreuren ,dat ,toe nindertij d demogelijkhei dva nvestigin gva ngrot eindustriël e bedrijven alsd ekunstzijdefabrie ko fd eHer ovoo rEtte nnie t©sapgelij k scheen,he tt eagrarisc hgeoriënteerd e gemeentebestuurzic h daarvoornie tmee rmoeit eheef tgetroost »

Letme n opd edoo rd eindustri everwerkt e grondstoffen,da n zijndez eslecht szelde nui td eomgevin gafkomstig « Diti s uiteraardwe lhe tgeva lme t deboterfabrie k end esteenfabrie ­ ken,doc hslecht svroege rgol ddi too kvoo rd ebrouwerijen . Tendel ebetrekke noo kd evlasfabrie k end eveevoedermaatschap ­ pijgrondstoffe nui td eomgeving . Hetvolgend e staatjegeef tee noverzich tva nd eherkoms tde r grondstoffen end eafze tde rproducte nva nd eindustriën j Fabriek Grondstoffenvan s ifzetnaar s

«••-ftSiSHtT^il -

Steen ter'plaatse . eigen,lasd rvoora l " • 'Wert-J&tf&enü- Weegwerk- Dordrecht,Rotterda me n eigenland ,wa t export tuigen Amsterdam naarIndi öe nEuropes e - landen- 198, Fabriek Grondstoffenvan : Afzetnaar : Vlas Haarlemmer-en .Wieringer -eige nland ,minder e meer,Groningen ,Zeelan d kwaliteitwe lvoo r enW.-Braban t export

Veevoeder W.-Brabante nimpor t h-Brabante nBelgi ë

Zuivel gemeenteEtten-Leu x botervi aCoöp.Ex - portvere n.(Br eda )e n wati ngemeente « Ondermelkdeel snaa r melkproofabrie kt e Oud-Gastél Bier moutva nLimburgs e voornamelijkWest - mouterijen,ho pui t Brabant Duitsland

Sigaren Indiëe nV.S . eigenland,voorname ­ lijkBraban t enZee ­ land

Defabrieke nhebbe nd eomgevin gslecht s inzee rgering emat e Beinvloed,wannee rme nle t opnatuurschoon ,waterverontreini ­ ging,wegenaanleg ,autoverkeer ,vestigin gva nvreemdelingen , uitzettingva nhe tdistributieapparaa t enontwikkelin g der dorpen.Daarto e ishu nbetekeni s ookt egering .D ebrouweri j loostel kuu r2 0m. 3wate ro pd eriolering ;he tafvalwate rva n deboterfabrie kword t- nada thierove rklachte nvernome nwaren - gefiltreerd; devlasfabrie k loosthe tafvalwate r opd eMark . Voor debrouweri jhebbe nzic henkel e technici,w.o .ee nDuits e brouwmeester,e nvoo rd evlasindustri e eenbedrijfsleide re n eenchef-machinis tt eEtte ngevestigd .Doo rd edirecti eva nd e suikerfabriek zijnvroege r een13-ta lwoninge ngebouwd ,d e vlasfabriekheef tdi taanta lno gme t één vermeerderd.Verde r heeftd eindustri e geendorpsuitbreidin g totstan dgebracht . De plaatselijke industrieheef tdoo rhaa rgering ebetekeni s weinig invloed opd earbeidsvraag .Pe r1 Jan .193 9wa she taan ­ taldaari nwerkzam epersone nal svolg tt esplitsen : 199* Aantal mannen Aantal vrouwen îdrijf bov-. ben, bov*. ....benu Totaal 18 18 18 18 beenfabr ieke n 27 27 3egwerkt .fabrie k 12 1 13 Lasfabrieka ) 42 5 1 48 levoedermij 6 6 livelfabriek 11 1 12 Lerbrouwerij 17 8 25 Lgarenfabrieken 57 2 5 3 69 öt a a1 172 17 6 5 200

a.arwoonplaat s zijn deze arbeiders als volgtt everdelen : Ze- Stand „_ Q»_ Ettenven -daar -Eue -Bre-Hoe~ £* _^ Klun-Totaa l LeuT.SUTr? beherbui.-r bui ­.phe nd a ven.».g * Xé- der-t gente n teen 23 27 eegwerkt. 8 2 1 13 Las 17 23 5 1 48 eevoeder 5 1 6 aivel 12 12 ier 20 25 igaren 68 69 ot a a 1 15 3 26 6 5 T 2 2 2 1 200 a totaalblijke ndu s4 7va nd e200 ,du sbijn a^ va nd et eEtten - eurwerkzam efabrieksarbeider s dagelijksva nbuite nd egemeent e ekomen .D evlasfabrie k isd eenig e industrie,waarbi jdi tver - chijnselva nbetekeni s is.Doo rd eliggin gva nd efabrie ki n etuiterst eNoorde nva n degemeent e end etechnisch e scholing and earbeider s ishe tverschijnse l echteralleszin sverklaar - aar.Ookhe tfeit ,da tme n oorspronkelijkva npla nwa s omd efa - riek inZevenberge n testichten ,za lhiero pva ninvloe dzijn . etloonpei li smoeilij kvas tt estellen ,doorda td ewerkzaam ­ edenster kuitee nlope ne nveela lstukloo nuitgekeer dwordt , nderstaandecijfer shebbe n geenverder e pretentie danhe tgeve n aneni gglobaa linzicht .Daarbi jdien twe lopgemerk tt eworden , atd eindustriearbeider s doorgaans overee nstukj e grondva nee n

)pe r1 Nov .1941 . 200. goede 5ar e "beschikken voor hettele n vaneige n groentee n aardappelen. Ookhoude n zijwe lee nvarken . Bio vele jonge­ ren verslapten déze neigingen tothe tagrarisc h bedrijf, daar tengevolge van delag e winkelprijzen vanbedoeld ear ­ tikelen dedoo rhe ndaaraan'bested e zorg nauwelijks werd vérgoed. Hetexploitere n vanee neige n tuinderijtje isbi j de induatriearbeiders uitzondering.

TPo-h-^-iov gemiddeld loon volwassen faerie* mannelijke arbeider

Steen / 19,50 Weegwerkt. n 18.- Vlas M 14— Veevoer n 17,50 Zuivel ii 20.- Bier H 22.- Sigaren M 22.-

Vergelijktme n dezelone nme t deinkomsten ,di ei nhe t agrarisch bedrijfrege lzijn ,da nzij nzi jongetwijfel d hoogt enoemen . De landarbeiders verdienen doorgaans/ 2,50 perdag ,zoda thu n weekloonslecht s/ 12.-/ 15— bedraagt.Daarme ekome nzi jnie t veelbove nhe twerkverruimingsloo nui t (+,ƒ 12.-). Daartegenover staatechter ,da tee nbedrij f alsd eHer o eenuurloo nva n/ 0,45 uitbetaalt,waardoo r dearbeider s tijdens de campagne alvlu g metwa t overuren eenweekloo nva nmee rda nƒ 20.-kunne nverdie ­ nen. Daardez e tijd tevensvee lextr awer k ophe tlan dme tzic h meebrengt,i she tda nvoo rhe tagrarisc hbedrij f terplaats ewe l lastig omvoldoend e geschiktekrachte nt ebekomen .Oo k inverge ­ lijkingmet-d ebedrijfsinkomste nva nd eklein eboere nzij nd ei n dustrielonenhoog-."Va ndez- eklein eboere n zijn+ 1 5i nd ewerk ­ verschaffing -groe pA -du szij nhu nbedrijfsinkomste nminde r danƒ 4— perweek ,2 1worde n ingroe pB gesteund(maximaa lƒ 7— bedrijfsinkomsten)e n5 0i ngroe pC (bedrijfsinkomste nva nƒ 7— f 9.- perweek) .Daarui tblijk tdus ,da trui m8 0boere n eenwee k inkomenva nminde r£an f 9.- "genieten",zoda tzelf sd elandar ­ beidersionen envoora ld eindustrie-lone ne rzee rgunsti gbi ja f steken* 201, Zoalsbi jhe t"bespreke nva nd eindustriël ewerklooshei dza l "blijken,vertone nd emeest eseizoenbedrijve nee ngroter ewin - terwerkloosheid,zoda tzi jal stijdelijk ewerkgelegenhei d vooragrarisch earbeidskrachte ngee nbetekeni shebben »I ndi t verbandzij nda noo kslecht sd esuikerfabrieke nt enoemen , evenalsd evlasfabriek .D ez.g . "vaste"landarbeiders ,di edu s hetgehel ejaa rbi jeenzelfd eagrarisch ewerkgeve rplege nt e werken,krijge nda noo kvri jo mtijden sd ecampagn ei nee n suikerfabriekt egaa nwerken » Dehie rvolgend etabe lgeef tee noverzich tva nd ewerklooshei d voorMe tjaa r1939 : Werkloosheidgemeent eEtte n M an n en Vrouwen 18 j.e n. ^ônger- lüj*-e n jonger ouder d,l8j • ouder cL1 8 j. Beroepsklassen Jan.Juli Jan,Jul i Jan.Jul iJan .Jul i •39 *39 »39 '39 •39 '39r 39 '39 1Aardewerk ,glas , kalke nstene n 28 11 w.o.steenfs,arb . 28 11 4Bouwbedrijve nenz . 138 74 1 1 6Hout- ,enz 9 12 6 7Kledin ge nreinigin g 1 1 9Leder ,wasdoek , rubber 1 1 11Metaalnijverheid,en z i. 4 6 15Textielnijverhei d 17 11 17Voedings -e ngenotm . 129 64 21 16 1 1 w*o.tabak-sigaren - industrie 8 4 1 18Landbouwbedrijve n 199 101 21 24 3 3 20Hande l 26 21 21Verkeersweze n 20 16 23Verzekeringsweze n 1 24©^.bedr .e nvrij eber * 1

26Huisel 9diensten 27aOngesch-arb . 5 24 4 5 Totaal 580 335 48 48 0" 1 11 -fl 202. Gaatme nhe tverloo pva nd ewerklooshei d voor de"belangrijk ­ ste industriële groepengedurend e delaatst e jarenna ,da n "blijktdi tvoo rd esteenfabrieksarbeider s alsvolg tt ezijn i Jaar Maand Totaalaanta l Totaalaant « werklozen Jaar Maand werklozen 1936 Jan. 13 1938 Juli 0 1936 Juli 6 1939 Jan. 28 1937 Jan. 12 1939 Juli 11 1937 Juli 0 1940 Jan. 13 1938 Jan* 25 1940 Juli 1

Deseizoenschommelin g treedthierbi jster k opd evoorgrond .D e werkgelegenheid isi nd ezomermaande nrui mhe tdubbel eva ndi e gedurende dewintermaanden' .Aanvankelij kkunne n dansommig e arbeidersno gwe lemploo ivinde n ind esuikerindustrie ,doc h daarnatreed tveela lwerklooshei d op,voo rzove rzi jzic hnie t methande lo fanderszin see nbestaa nkunne nverschaffen .Toc h zijner ,di eeri nslage nom ,oo kzonde rda tzi jverde rwinter - werkvinden ,buite n desteunverlenin g ofwerkverschaffin g te blijven. Ook de- overigensaanmerkelij k grotere -werklooshei d ind e bouwbedrijven isaa nseizoenschommelin g onderhevig: Jaar Maand Aantal Jaar Maand Aantal 1936 Jan. 135 1938 Juli 62 1936 Juli 104 1939 Jan. 139 1937 Jan. 192 1939 Juli 75 1937 Juli 66 1940 Jan. 190 1938 Jan. 144 1940 Juli 5

Ind egemeentelijk e verslagenva n de toestand end everrich ­ tingenva nhe tagentscha pde rarbeidsbemiddelin gword tvoo r het jaar193 7o pd etoegenome nwerklooshei dbi jd ebouwvak ­ arbeiders gewezen.I n dedaaro pvolgend e jarenkonde ni nd e gemeente zelfwa tmee rarbeider s geplaatstworden ,alsoo kbi j aannemersui tBreda . 203< '.nd etextielnijverhei d ishe tverloo p alsvolgt ! "aar Maand Âantal jaar Maand Aantal 336 Jan« 28 1938 Juli 22 •936 ,Jul i 24 1939 Jan« ..."1 7 •937 Jan» 76 1939 Juli 11 •937 Juli 33 1940 Jan« 17 938 Jan« 42 1940 Juli - 1• - lezearbeidskrachte nware nvoornamelij kbi jd ekunstzijde - âbriekt eBred ai ndiens tgeweest «Oo kbi jdez ebranch ewa s etaanta lwerkloze ni n193 7he ttalrijkst . eabsolut ewerkloosheidcijfer szij nvoo rd eberoepsklas rse bereidingva nvoedings -e ngenotmiddelen "vee lgroter : aar Maand Aantal Jaar Maand Aantal

936 Jan* 89 1938 Juli 79 (19) 936 Juli 72a ) 1939 Jana 151( 9 ) 937 Jan* 138(13 ) 1939 Juli 81( 4 ) 937 Juli 46( 4 ) 1940 Jan» 192( 3 ) 938 Jan. 108( 7 ) 1940 Juli 10C 6 )

Dkhie rblijk tva nseizoenwerklooshei dsprak et ezijn ,voor - Lomda td eHerofabrie kee nbelangrijk ewerkgelegenhei dbiedt » Dkonde ndaa ri n193 810 0werkloz emannelijk ekrachte ne n ligetientalle nvrouwelijk ewee rgeplaats tworden »D eschomm ­ elingenworde noo kveroorzaak tdoorda td esuikerindustri eto t ïzeta kgereken dwordt .Hie ri sd ewerkgelegenhei d juisti n 3periode ,da tdi ei nhe tagrarisc hbedrij fgerin gis » m aanzienva nd esigarenindustri emoe topgemerk tworden ,da t îwerklooshei daanvankelij kvergroo twer ddoo rhe topheffe n m enkeleplaatselijk ebedrijve ni n1936 « Tochware ne rt e iten-Leuri nda tjaa rslecht songevee r3 3werkloz esigarenma - $rs.He tovergrot edee lko nnamelij ki nd eRoosendaals esiga - >nfabr ieke nplaat svinden .I n193 7ware ndaa rda noo knagenoe g .Iewerkloz esigarenmaker sgeplaatst ,waardoo rvele ne rzic h

)Detusse nhaakje sgeplaatst ecijfer sgeve nhe taanta lwerk ­ lozeni nd etabak -e nsigarenindustri eaan . 204. tevensvestigden . Hetverschijnsel ,da twerkloz e industriearbeiderszelfstandi g naarhe tagrarisc hbedrij f overgaan,konn ,t efitten nie tvoor ; velenzij nechte ri nd ewerkverschaffin g geplaatst. Nad eoorlo gzij ne rbelangrijk ewijziginge nbi jd eplaatse ­ lijkeindustri eopgetreden .D eveevoederfabrie k verkeerti n financiëlemoeilijkhede n enlig tstil .Daartegenove rhebbe n zichmeerder enieuw ebedrijve ngevestigd ,di evoora ldoo rd e aanwezigheidva narbeidskrachte nwerde naangetrokken . Zower d in194 6t eLeu r eennieuw e sigarenfabriek gevestigd, dieongevee r8 0- 9 0arbeidskrachte n indiens theeft .Daar ­ naastontston d eenconfectiefabrie k waarrui m4 0meisje swer ­ ken,alsmed e eenbetonindustri eme t 7arbeidskrachten . TeEtte nwer d eenschoenstikkeri jgevestig dwaa r thansrui m 30meisje swer kvinden ,terwij lernstig e plannenbestaa nto t vestigingva n eenlingeriefabriek . Daarverschillend eva n deze"bedrijve nzic hbovendie nno gi n denaast e toekomstverde rwense nui t tebreide n isd ebeteke ­ nisva nhu nvestigin gvoo rhe teconomisc hleve nte rplaats e zekernie t geringt enoemen .

C.b .D eambachten . Onder"ambachten "worde nhie rverstaa n deindustriël ebedrij - venme t1 e n2- 5arbeidskrachte nvolgen s debedrijfstellin g 1930. DeVolkstellin g 1930maak the tmogelij k inzicht teverkrijge ; ind everspreidin g derambachte n overd everschillend eonde r delende rgemeente : 205. laatselijke indeling aantal aantalbewoner s aantal P«T*-fabrie ko f volgerL S fabrieken en bewoners ólkstelling 19 30 werkplaats en werkplaats eur 43 1691 39 ttten 39 2$©1 74 aartkant 4 368 92 riderBtte n 3 129 43 aai 2 126 eike (St.Willebrord) 1 892 892 aänsberg 1 234 234 remberg 1 260 260 eerstraat 1 127 127 osdonk 1 206 206 otaalaanta lfabr.e nwerkpl.9 6 etdor pLeu rblijk the tbelangrijkst eambachtscentru mt ezijn , ietallee ni she tabsolut eaanta ldaa rgevestigd ebedrijve n etgrootst ,doc hd ebetekeni serva nblijk tduidelijker ,wannee r enhe taanta lbewoner spe rfabrie ko fwerkplaat sbeziet .Naas t eurblijk tslecht she tdor pEtte ni ndi topzich tta nbelan gt e ijn.D e derde "kern",St»Willebrord ,heef ta lee nzee rgering e nbachtsfrequentie.Di ti she tgevol gva nhe tfeit ,da tdi t ïeike*»âlecht ste ndel eohdè rd egemeent eEttén-Leu fressor - 3erte nd eH komM vandez enederzettin gbuite nhe tgemeentelij k srritoriümvalt; *

3ge-e nLag eDon k (333bew è),Vossendaa l (233bew») » Heul 227bew.)" »Attelake n (215bsw.) i alsmedeGrapïw ePolde r{2l 4bew. ) ireni n193 0de'enig ebewoond eoorde n onderEtten-Leu rme tmee r m 200bewoners ,waa rnie t ééno fmee rfabrieke n en (of)werk - Laatsengevestig dwaren » i diverse teEtten-Leu ri n193 0voorkomend e ambachtenkunne nc p rondva n dei nda tjaa rgehoude nbedrijfstellin gi nd evolgend e ibelverenig dworden : OÇ)f. AmbachtenEtten-Leu r(volgen sbedrijfstellin g1930 ) 1 2 3 4 5 6 Bedrijfs- AantalAanta lw.o . Aantal klassee n :Omschilijvi4s^ vesti-werkz ,vrou -inwoner s -groep gingen pers. wen p.branch

I - 5 Grof-aardewerkfabr.- 1 5 M 9.583 III - 8 Fotografische ateliers 1 1 — 9.583 IV - 3 Straatmakersbedrijven 2 4 — 4.791 IV - 5 Gebouwen,timmerm .e n mets.bedrijven 29 64 5 330 11 Schildersbedrijven en glazenmak. 6 9 1 1.597 12 id.te .drogisteri j 1 2 ~ 9.583 13 id.te.wi.schoonm.art . 2 3 1 4.791 verf 15 Dakdekkersbedrijve n 3 3 _ 3.194 V -1 0 Isoleermat.fabr.e n isoleerinrichting 2 6 — 4.791 25 Apothekersbedr.,verb.a. dokterspract. 2 2 — 4.791 VI - 7 Kuiperijen 2 4 — 4.791 8 Klompenfabr.e n-maker . 6 8 1 1;597 9 Meubelmakerijen 1 1 — 9.583 17 Mandenmakerijen enteen - schillerijen 6 7 — 1.597 21 Borstelmakerijene n bezembinder. 1 1 _ 9*583 VII - 3 Kleermakerijen 10 15 3 958 4 Naaistersateliers 3 5 5 3.194 6 Ondervinding-e nh.h. - goed.iabr. 2 2 2 4.791 Damesho eden -e nmutsen* 1 maker 1 2 2 9.583 21 Herenkappersbedr.te.wi. insigare n 1 1 — 9.583 22 id. te.dameskappersbedr. ,2 3 - 4.791 IX - 5 Schoenmaker.en-rep.inr. 5 8 — I.917 id. te.wi.inschoene n 8 12 4 I.198 6 Zadel-e ntuigmakerije n 1 1 - 9*583 7 id.te.wi .i nlederware n 1 2 1 9.583 8 Gereedschapmak.e nijzer - warenfabr» 2 9 — 4.791 XI -2 5 Herstelpl.v.rijw., 46 te.wi.inrijw . 11 11 — 871 49 Wagenmakerije n 4 11 2 2.396 62 Horlogemak.,te.wi . inuurwerke n 1 2 — 9.583 66 Electrot.inst.inr.w.o. radio,te.wi . 1 1 — 9.583 68 Loodgieterijenenz . 2 2 — 4.791

70 id.te.wi.i nhh.art . Â rr/"\" 1 ijzerwaren 2 5 2 4.79I 72 Smederijenenz. . 3 ( — 3.194 73 id.te.wi.i n hh.art.ijzerw2 5 1 4.79I 74 id.*±d.te.herstele nwi . rijw. 2 7 1 4.79I 207. 1 2 3 4 5 6 Bednjfs- Aantal Aantal w.o. Aantal klasse en Omschrijving vesti­ werkz. vrou­ inwoners -groep gingen pers. wen p.branche

XVI - 4 Electricitéitsdistri­ butiebear i3ve n 1 5 9»58 3 XVII - 2 Graanmalerijene nvee - voederfabr* 5 9 — 1.917 7 Broodfabrieken en-bak ­ kerijen 1 1 — 9-583 8 id.te 9wi.inbroo d 11 32 12 871 9 id. id.e ni nkruide ­ nierswaren 14 46 22 685 13 Fabriekenva nbakkers - artikelen 2 4 — 4.791 31Slachterije n 2 4 — 4.791 39 Bierbrouwerijen en mouterijen 2 6 <~ 4.791 45Sigarenfabrieke n en -makerijen 4 11 3 2.396

T ot a a 1 171 339 68 M* Totaal aantalbranche s 44

In totaalware n eri nda t jaardu s17 1ambachtsbedrijve ngeves ­ tigd,ove r4 4verschillend e branchesverdeeld .D e gemiddelde personeelsbezetting perbedrij fbedroe g 2personen ,waarva n20 $ vrouwen.Uitsluiten d doordez elaatste nwerde n gedrevend ebe ­ drijven,geklassificeer dal sVI I4 ,6 e n9 (naaistersateliers, onderkleding-e nhuishoudgoederenfabrieken ,dsmeshoeden -e n mutsenmaker ije n) . Debelangrijkst ebranche sbi jd eambachte n (waarbijhe taanta l inwoners perbranch e 1.000 ofminde r is)waren :timmermans -e n metselaarsbedrijven,broodbakkerijen ,schoenmakerijen ,herstel - plaatsenvoo rrijwiele n enkleermakerijen .He ti snatuurlij kva n betekeniso mn at egaa no fhe t »aantalinwoner s perbranche "i n vergelijkingme tander egemeente n ofgroepe n daarvant eEtten - Leur grooto fklei nwas ,zoda tme ninzich tverkrijg t ind evraa g ofd e diverse ambachten errelatie f sterk of zwakvertegenwoor ­ digd zijn.O pgron d daarvanzo ubijv .nagegaa nkunne nworden ,o f van deontwikkelin g derambachte n ietst everwachte n iste naan ­ zienva n debestrijdin g derwerkloosheid .Helaa s ontbreekthier ­ toehe tbenodigd evergelijkingsmateriaal . Heti sslecht smogelij k ietsmed e tedele nomtren t defrequent:!; ; vanall eambachte ntezamen .He taantal,inwoner spe rambach t 208. blijktt eEtten-Leu r5 6 tezij n(17 1bedrijfje so p9.5.8 3in ­ wonersi n1930) «Voo r 23bi jhe tplattelandsonderzoe kbetrok ­ kenzandgemeente nbedraag t ditcijfe r44,3 . Te Etten-Leur zijnd eambachte n dusrelatie f zwakvertegenwoordigd » Groot isd eafwijkin gva nhe tgemiddeld e echterniet » Zobedraag the tgrootst e aantalinwoner spe rambach tvoo rd e betrokkengemeente nnie tminde rda n177, 5 (Zelhem),tege n slechts15, 4i nWymbritseradeel J Indi tlich tbezie n ishe t cijferva nEtten-Leu rdu svri j normaalt enoemen .E rkom tgee nambach tvoor ,waarbi jd ebe ­ oefenaarste rplaats e zichee nnaa m endaardoo roo kee nafze t inander e strekenhebbe nwete nt everschaffen ;oo k treedtd e gemeente indi topzich tnie tal sverzorgingscentru mvoo rhaa r omgeving op.integendeel ,d ebewoner s latendivers ewerkzaam ­ hedent eBred averrichten . Splitstme n deambachtsbedrijve ni ndi eme t1 e ndi eme t 2-5 arbeidskrachten,da nbedroe ghe taanta lde reerst e groepi n I93Oi nd egemeent eEtten-Leur :73 ,he taanta lde rtweed e 98. Bijd e"eenmansambachten "vind tme ndu s131, 3inwoners ,bi jd e overige97, 8inwoner spe rbedrijfje .Voo rd e2 3bi jhe tonder ­ zoekbetrokke n gemeentenbedrage n dezefrequentiecijfer sres ­ pectievelijk 93,1e n84,4 .Oo khie rblijke ndu sd egroter eam - bachtsbedrijvenhe ttalrijks tt ezijn . Gaatme nd ebi jd eambachte nvoorkomend e eigendomsvprmva nhe t bedrijfna ,da nblijk tda te r- althan sbi jd e1 4branches ,wa £ naaree npersoonlij k onderzoek isingestel d -uitsluiten dva n eigenbedrijve n sprake is,di eveela l (voorongevee r30$ )va n vadero pzoo nzij novergegaan ,som szelf sreed sgedurend emeer ­ deregeslachten .Oo ki nd egevallen ,waari nhe tbedrij fnie tv t devade ri sovergenomen ,blijk td esocial emobilitei tdoorgaan s g@vX±é tezijn .Veela ltoc hheef tda nd evade r eenande ramba < uitgeoefend (inongevee r \ deronderzocht e gevallen),i sklein * boer oflandarbeide rgewees t (eveneensi nongevee r-J -de rgeval ! ofbehoord e totd eoverig emiddenstan d (schipper,veldwachter , concierge,koster ,rijknech t enz.).Doorgaan sware nzi jreed s Etten-Leurgevestigd .Oo kd ekindere nva n dezemiddenstander s: 209. menongevee r inhetzelfd e socialemilie uterecht ,ee nenkel e maalkunne nzi jzic hnie tal szelfstandi gambachtsma nvesti ­ gene nworde n dandoorgaan s fabrieksarbeider. Bijd eambachtsbedrijve nblijk tove rhe talgemeen ,da td ebe - roeps-specialisatiegerin gis .Meesta lworde nverwant ewerk ­ zaamhedengecombineerd ;z oreparere nd esmede nnie tallee n kachels,maa r tevenswagen s enlandbouwwerktuigen ;daarnaas t zijnzi joo khoefsmede n ofrijwielherstellers .Toc hi sdi t "gecombineerde"ambach tnie tzelde nno gonvoldoend e omi nhe t levensonderhoud tevoorzien .Ee nbeschouwin gva nd ereed sbe ­ sproken tabelleert ,da tambach tveela lme twinkelbedrij fvere - nigd-wordt.Di tlaatst ekom tda ngrotendeel svoo rrekenin gva n devrouw .Hiero pword tbi jd ebesprekin gva n deverzorgend e handelsbedrijven teruggekomen. Evenalsvoo rdez ewinkel s geldtoo kvoo rd eambachten ,da thu n rayonnau wsamenhang tme the taanta li nd egemeent e gevestigde bedrijvenva ndezelfd ebranche .I s ditaanta lgering ,da ni s hetrayo ndoorgaan s groot,waarbi jva nweini gstands -o fge ­ loofsverschilonde rd eklante nsprak eis .I shet-aanta lbedrij ­ veni nee nbepaald ebranch e daarentegengroot ,da nword td e klantenkring -geografisc hbezie n- oo kenger .Doo rspeciaa l vakmanschapo fklantenwervin g trachtend ebetrokkene nhe mda n vaakui t tebreiden .Hieri nkunne n zijdoorgaans,slagen ,door ­ dathe tloonpei lt.o.v .Princenhag e enBred alage ris .Daardoo r wordtd e concurrentiekrachtva nvee lplaatselijk eambachtsbe ­ drijve nuiteraar dvergroot ,z obijv .va ndi ede rbouwvakbedrij - veni n 'talgemee ne nva nd ekleermakerijen .Ee nnadee li ada n veelalweer ,da td e"bazen "moeilij k aanvoldoend eknecht skun ­ nenkomen ,slecht sdegenen ,di ezel f ofteven sme t eigenzone n werken,kunne ndez evoorspron g tenvoll ebenutten .

Aand eander ekan tval tnie tt eontkennen ,da td estedelijk ebe ­ drijven doorhu ngrote rkapitaalkrach t endaarme e samengaande mechanisatie aand eplattelandsambachte nschad eberokkenen ,o m destedelijk ewinkel sno gbuite nbeschouwin g telaten !Z okom t hetbijv .nie tzelde nvoor ,da tme n schoenreparaties teBred a laatverrichten ! 210.

Overhe talgemee nbestaa t onderd eplaatselijk e ambachts­ lieden eenvri jgrot e onderlinge concurrentie,di e slechts inenkel e gevallen dooronderling eafsprake n gebreideld wordt.Z obestaa nonde rd esmede nvast e prijzenvoo rhoef - beslage nreparatie saa nlandbouwwerktuigen .Veela lmis ­ lukkenechte rdez eafsprake ndoo ronderlin gwantrouwen . Ookkom the tvoo r- bijv .onde rd eschilder s- da td emees ­ tenzic hwe lbi jd eorganisati eaangeslote nhebben ,doc h zichlan gnie taltij daa nd evastgesteld evoorwaarde n hou­ denÎReed si s gebleken,da the tambach tvaa knoodgedwonge n samengaatme the thoude nva n eenwinkel .Dez e samenhang wordtbi jhe thie rvolgend e onderwerpnade rbezien . 211. D.D everzorgend ehandelsbedrijve n Ind einleidin gva ndi thoofdstu ki sreed sgebleken , datd ehande lee nrelatie fbelangrij kmidde lva nbestaa n voord ebewoner sva nd egemeent eEtten-Leu ris .Di t hangtnau wsame nme td ebetekeni sva nEtte nal smarkt ­ plaats.

Datdi tdor pbinne nd egemeent enie tallee nhe tgrootst e aantalwinkel srij kis ,doc hteven s(enkel eonbelangrij ­ kebuurtschappe nuitgezonderd )he tgeringst eaanta lin ­ wonerspe rwinke ltelt ,leer td evolgend estaat :

Plaatselijke indelingvolgen s aantal aantal inwoners VolkstellingI93 O winkels bewoners perwinke l

Etten 86 2.9OI 34 Leur 48 I.69I 35 St.Willebrord 24 892 37 Vosdonk 5 206 41 Vaartkant 3 368 123 OnderEtte n 3 129 43 Palingstraat 2 79 40 Heul 2 227 114 Haansberg 2 234 117 Baai 2 126 63 Bremberg 1 260 260 GrauwePolde r 1 214 214 Zwartenberg 1 98 98 Vossendaal 1 233 233 Zwartenberg 1 22 22 OnderBrember g 1 110 110 Brakkenstraa t 1 122 122 212. Plaatselijke aantal aantal aantal indelingvolgen s winkels inwoners Volkstelling193 0 "bewoners perwinke l

OnderHoge -e n LageDon k 25 25

Totaalaanta lwinkel s18 5

NaastEtte ni sslecht sLeu re ni nminder emat eoo kSt sWille- brord (Heike)al swinkelcentru m binnend e gemeente tenoemen . Uithe tgrot eaanta linwoner s perwinkel ,da td ebuurtschap ­ pendoorgaan svertonen ,blijk tduidelijk ,da thu nbewoner s vooree nbelangrij k deelo pd ereed sgenoemd e centrabinne n de gemeenteaangeweze n zijn,voo rzove rzi jtenminst enie t gebruikmake nva nd et eBred agevestigd e zaken,o felder s buiten degemeent ehu ninkope ndoen« ,

Ditlaatst ei sbijv .he tgeva li nhe tN.W .de rgemeente , waaraanhe tcentru mva nHoeve ngrenst « Dei nd ebuurtschap ­ pengevestigd ebedrijfje szij n- zoal soo k teverwachte nis - onaanzienlijke zaakjes,di edoorgaan sal see nsoor tgemengd e kruidenierswinkels zijnt ebestempelen .Naas tkruidenierswa ­ rentoc hworde nallerle iander eartikele nverkocht ,di ei n hethuishoude nregelmati ge nveelvuldi gnodi gzijn ;zoal s brood,manufacturen ,huishoudelijk e artikelen,taba ke nsi ­ garen,drogistware nenz »

Hoge-e nLag eDon k ( $3$ inw.),alsmed eAttelake n (215 inw.), wareni n193 0d eenig ebewoond e oordenonde rEtten-Leu rme t meerda n20 0bewoners ,waa rnie t ééno fmee rwinkel sgeves ­ tigdwaren .

Devri jbelangrijk e plaats,di edoo rhe twinkelbedrij f teEtt e Leurword tingenomen ,kom tto tuiting ,wannee rme nd ewinkelf i quentienagaa ti nvergelijkin gme tander eplaatsen .Voo rd e2 S bijhe tplattelandsonderzoe k betrokken gemeentenbedraag t- O ] grondva n debedrijfstellin g193 0- he taanta linwoner spe rw j keigemiddel d 77,5.T eEtten-Leu rechte r51,0 .Slecht s degem « 213. en Ootmarsume nWymbritseradee lvertone nee nno ggeringe r .antalinwoner spe rwinke l (resp.33, 5e n38,7) . Tochma g deruitnie td econclusi e getrokkenworden ,da tEtten-Leu r enzee r"bijzonde rkarakte ri ndi topzich tvertoont .Me t ijn9.58 3inwoner si n193 0i she tè nme tgemeente nva n .000- 10.00 0è nme tdi eva n10.00 0- 20.00 0inwoner st e ergelijken.Volgen she tC.B.S ."bedraag td ewinkelfrequen - levoo rdez egroepe nrespectievelij k 53e n5 1inwoner spe r inkel,zoda tEtten-Leu rme t5 1inwoner see nnormaa lbeel d lijktt evertonen . ammergenoe gi sgee nmateriaa laanwezi go md efrequenti e okvoo rd everschillend e"branche svergelijken dn at egaan , odatdi tonderwer pslecht svoo rd egemeent ezel fbezie nka n orden. 'Pgron dva nd egegeven sde rbedrijfstellin g193 0ka n daartoe ietvolgend e overzichtsamengestel dworden ; InkelsEtten-Leu r (volgensbedrijfstellin g1930 ) 1 2 3 4 5 6 iedrijfs- AantalAanta l .w.o. iAantal Omschrijving vesti­ werkz. vrou­ inwoners Toep gingen pers. wen p.branche 2 Huishoudelijkeartikele : n, ijzerwaren 2 2 1 4.791 3 Aardewerk,galanteriö n 3 4 2 3.194 9 Woninginrichting 3 3 1 3.194 13 Drogisterijen 1 2 2 9.583 16 Manufacturen 8 15 7 I.I98 21 Dameshoeden 1 1 1 9.583 22 Schoenen 1 3 1 9.583 34 Kruidenierswaren 47 76 44 204 36 id.e ni nmanufacture n 12 22 12 799 37 id.e ni ngalanterie n 1 2 1 9.583 3tf id.e nteven scaf é 5 13 8 I.917 39 Comestibles,delicatesse n 2 4 3 4.791 40 Grutterswaren 1 1 9.583 41 Zuivelproduete n 1 2 1 9.583 42 Groenten,frui t 5 6 1 I.917 43 Slagerijen 14 7 685 47 Sigaren 7 2 6 1.369 50 Snoepgoed 1 1 1 9.583 0 ta a ,1 115 197 99 « itkolo m3 blijkt ,da td ezake ni nkruideniersware n verreweg ettalrijks tzijn *Voeg tme ndaa rd ewinkel s bij,di eteven s 214. andereartikele nverkope n (dusd e"bedrijfsgroepe n34 , $6, 37 en3 8tezamen) ,da nbedraag thu naanta l 65,o fwe l56,5 $va n hettotaa laanta lwinkels . Reeds isgeweze no phe tfeit ,da tverrewe gd emeest ewinkel ­ tjesi nd ebuurtschappe n onderdez e groept erekene nzijn , waardoorhe tgrot eaanta lverklaarbaa r is.He taanta l"bran ­ ches- 1 8- "blijk toverigen snie t groott ezijn .Vee lspe ­ ciaalzakenkome nda noo knie tvoor ,d enabijhei dva nBred a werktdaarvoo rt eremmend .Integendeel ,d epractij kleert , datzee rvee lwinkel s eenster kgemeng dkarakte rdragen , waardoorhe t classificerenerva nee nwe l zeermoeilijk e taak wordt.Veela lblijk the twinkelbedrij f ooknau wme t deee no f andereta kva nambach tverbonde n tezijn .Z oi sbijv .t eLeu r slechtséé npersoo ngevestigd ,di euitsluiten dbakke ri se n eenbakkerswinke ldrijft .D eoverige nverkope nteven spetro ­ leum,verf ,gare ne nband ,vleeswaren ,comestibles ,drogiste ­ rijen,borstelwer k enkruidenierswaren i Omgekeerdverkoop telk ekruidenie r ookbrood ,som s ishi jte ­ venskappe r enhandel tnie t zeldeni ntabak ,sigare ne nsiga ­ retten.T eLeu ri sslecht s éénwinkel ,waa ruitsluiten drook ­ artikelenverkoch tworden *Dez elaatst e ingrediëntenblijke n erechte r ookverkrijgbaa rbi jee nrijwielhersteller ,di ete ­ venssmi di se nbovendie n eenwinke li nfietse ne nlampe n drijft.D eslager shebbe nnaas thu nambach te nwinke le rnie t zeldenee nboerenbedrijfj ebij l Eenschilde rheef tdaarnaas t eendrogisterij ,waa roo kverf ,glas ,behangselpapie r enz.ve r kochtwordt * TeEtte nword t dooree nkleermake r een- overigen , zeermoder n ingerichte -herenmodezaa k gedreven.

Eenaanneme rva nbouwwerke nheef te r tevensee nwinke li nhui s houdelijke artikelene nijzerwaren .Slecht s tweemahufcaturen - winkelsverkope nuitsluiten dmanufacturen ,d eoverig e tevens kruidenierswaren,terwij ld ema ne ri ndri egevalle nkleermak e bijis .Va n1 4kruidenier s hebbenslecht sach tgee nnevenbero e (hetverkope nva nander e artikelennie tal snevenberoe pgerek e ééni se rportier ,ee nande rstoker ;d eoverige noefene nee nE bachtuit :twe ezij nteven ssigarenmaker ,ee nderd e ise rmeu t makerbi je nd elaatst eschoenmaker . 215. Hieruitblijk twel ,da tambach te nwinkelbedrij f vaaknau w verbondenzijn .B eoorzaa k isveelal ,da tgee nva nbeide n eenvoldoen d inkomenaa n debetrokken eka nverschaffen .Ge ­ volgdaarva n is,da td ewinkel s doorgaansklei nzij ne nee n weinigverzorgd e indrukmaken .Al sbranch emake nhiero p slechtsd e teLeu rgevestigd e slagers eenuitzondering .Eige ­ naardigis ,da te rt eEtte nnaa rverhoudin gweini gslagerije n voorkomen enda tdi tdor pvoo ree ngroo tdee lvanui tLeu rbe ­ diendwordt *Althan s- voo rzove rnodig .I nko mEtte ntoc h wonenbetrekkelij kvee llieden ,di e innauw erelati e tothe t agrarischbedrij f staan.Z obijv .rentenierend eboeren * Zij houdendoorgaan szel fee nvarken ,zoda tzi jd eslage rweini g nodighebben .Bovendie nstelle nzi jlag e eisenaa ndien svak ­ manschap,me tal sgevolg ,da td eEttenare ndi ewè lprij sstel ­ leno phe tconsumere nva n specialevleessoorte ngrotendeel s op deLeurs e slagersaangeweze nzijn . Eenande rgevol gva nd eveelvuldig e combinatieva nwinke le n ambachtkom t totuitin gi nhe tfeit ,da the taanta li nd ewin ­ kelswerkzam e personengerin gi se nvoo rd ehelf tui tvrouwe n bestaat.I n de11 5winkel s arbeiddeni n1930 :19 7krachte n(ko ­ lom4 ;du s isd egemiddeld e personeelsbezetting perwinke l1,71) , waarvan9 9vrouwelijk e (50$)« Dithog e percentage is- uiter ­ aardnaas the tfeit ,da td ewerkzaamhede nzic hveela lerto ele ­ neno mdoo rhe tzwakk egeslach tuitgeoefen d teworde n- gevol g vand eomstandigheid ,da td ema nzic ho pzij nambach theef tt é richten enhe tdrijve nva n dewinke ldoo rzij nechtgenot emoe t geschieden.Laa tme nd ezaa knie tgehee laa nzij nvrou wover , danworde nd eklante ntoc hvaa k doorhaa rbediend . Vergelijkingva n dekolomme n3 e n4 leert ,da tslecht s inéé n geval(bedrijfsgroe pschoenen )3 persone ni néé nbedrij fwerk ­ zaamzijn .Groter e zakentref tme n inEtten-Leu rnie taan . Doorgaansblijk t éénkrach t ind ezaa k tebedienen . CTitsluitenddoo rvrouwe nwerde ni n193 0i n elkgeva lgedreven : genwinke li ndrogisterijen ,éé ni ndameshoede ne néé ni n 3noepgoedi 3etaanta linwoner spe rbranch e (kolom6 )i sslecht sva nbete ­ kenis,indie nhe tme tvoo rander e gemeenteno fgebiede ngelden - 216, decijfer s tevergelijke n is.Eers tda ni she tmogelij k om vastt estelle no féé nß fmee rde r- a lda nnie treed s"be ­ staande -"branche snieuw e"bestaansmogelijkhede n"biedt . Zoume n daarnaast over cijfersva nvroege r jarend e"beschik ­ kinghebben ,da nzo uhe tteven smogelij kzij no mn at egaa n ofd e"betekeni sva n degemeent e alsdistributiecentru mi n dieperiod e gestegen,da nwe lgedaal d is.N uka nme nslecht s opgron dva nglobal e indrukken eenoppervlakki g oordeeldaar ­ overvellen .Weliswaa r zalhe taanta lwinkel sseder td ewereld ­ oorlog191 4- 191 8me t degroe ide rbevolkin g gestegenzijn , dochdaarnaas ti sdoo rhe tsteed s populairderworde nva nd e fietsals.vervoermidde loo khe t contactme tBred asteed sin ­ tensievergeworden .Voora ld eplaatselijk ewinkelier sonder ­ vindenhie rnadee lvan ,waa rreed s eerder opgeweze nis .Grot e kruidenierszaken alsAlber tHeyn ,Simo nd eWit ,d eUni e end e Gruyterkome nelk ewee kbezorge n enneme nbestellinge n op.Co n fectiekledingword t teBred agekocht ,evenal smeubels ,gordij ­ nené nallerle iander e goederenal smanufacture n (Vroome n DreesmanJ),radiotoestellen ,lampen ,rijwielen ,schoene ne n zelfsvlees l Deplaatselijk e slagersregele n danoo khu n prij­ zennaa rdie ,welk e teBred agelden .

Inpractisc hgesproke nelk ebranch eklaag tme n overd econcur ­ rentieva nBreda ,di ealgemee nzee rgroo tword t geacht.Toc h kanme n zichmoeilij kva nhe tide elosmaken ,da tdez egrot e concurrentie derstedelijk ebedrijve ngedeeltelij k tewijte n i aand eEttens ewinkelier s zelf.Reed si sgeweze no phe tfeit , datd ewinkel smeesta l eenonverzorg duiterlij khebben .Som sj debestaand evoorkame rva n eenburgerwoonhui s tot "winkel"in ­ gericht.I ntegenstellin gbijv .me the tnabij e Princenhagezi < mene rpractisc hgesproke ngee n "moderne"zake nme taantrekke ­ lijkegevel se nbehoorlijk e etalages.Doc hoo kd ethan shierv c tendienst estaand eruimt eword t slechtbenut .D ebetekeni s vi hetbegri petalere nschijn thie r dewinkelie rvaa kvreem d te zijn.Oo kzij nd emeest ezake nt eweini ggesorteerd .Daarbi j dientechte rnie tui the too gverlore n teworden ,da the tmod i niseren derbedrijve nvaa k onmogelijk isdoo rd et egering ek ; pitaaikrachtde rexploitanten . 217. Naasthe tnadeel ,da tme nondervind tva nhe t toegenomen eco­ nomischcontac tme tBred azo ume nverwachten ,da td eplaatse ­ lijkewinkelstan dvoordee lheef tgeha dva n de groeiende"be ­ tekenisva nEtte nal smarktplaats .Volgen s dewinkelier s zelf isechte reerde rhe tomgekeerd e hetgeval ;slecht s decafe' s hebtene rvoordee lvan .Weliswaa r trektd ewekelijks eveemark t mensenui td eomgeving ,voora lui tSprundel ,Rijsbergen ,Hoeve n enSt.Willebrord ,doc hdez eliede nkope nallerle iartikele nzo ­ alsmanufacturen ,bloemen ,zaad ,snoep ,speelgoed ,touw ,fiets ­ tassen,petten ,enz .enz .aa nd emarktkrame ne nnie tzozee ri n deplaatselijk ewinkels .Daaro mware n eraanvankelij kwe lwinke ­ liers,di ezel f eenkraa m opd emark t -speciaa ltijden sd eker ­ mis- exploiteerden ,teneind e dezeklante n tebehouden .Late r lietenzi jdi techte raa nmarktkooplu iui tBerge no pZoom ,Bre ­ da,Rijsberge n enander eplaatse n over.Speciaa l débewoner sva n St.Willebrord end eplaatselijk e arbeidersgezinnenkope nvee l artikeleno pd eEttens emarkt . Hetafzetgebie d derwinkel s looptster kuitee nnaa r gelangva n debranche .D ekruidenierszake nhebbe n doorgaanshe tbeperkst e afzetgebied,e ni nhe talgemee nka nopgemerk tworden ,da tho ege ­ ringerhe taanta li nd egemeent e gevestigde zakenva nee nbepaal ­ deta kis ,ho euitgestrekte r tevenshu nklantenkrin g is.Vee l hangt ookva nd epersoonlijk e activiteit derwinkelier s af.Z o zijne rbijv .manufacturiers ,di ezel fme t eenkarretj e eropuit ­ trekkene nzic hdaardoo roo kbuite nd egemeente ,onde rSprundel , Rijsbergen,Bee k enz.klante nhebbe nwete nt everwerven . Anderen,zoal sbijv .banketbakkers ,bestrijke n eengroo trayon , doordathu nklantenkrin gdoo r.qnderling eaanbevelin gi sgegroeid . Ookhe tomgekeerd everschijnse l doetzic huiteraar dvoor ,n.1 . datbewoner sva nEtten-Leu rklan t zijnbi jbuite n degemeent ege ­ vestigdewinkeliers ;hiero pi sreed sgewezen . Wat deeigendomsvor mva n det eEtten-Leu rgevestigd ebedrijve n betreft,ka n opgemerktworden ,da the tovergrot e deeldaarva n eigenbedrij f is.Eé n coöperatieve winkeli se rgevestigd ,ee n kruideniersbedrijf,waa r ookwa tmanufacture nverkoch tworde n en datdaarnaas t tevensbroodslijteri jis .Di tbedrij fbehoor tto t deHandelskame r teRotterdam ,d ewinkelie ri szetbaas .Verde ri s teEtte néé nfiliaalzaa k gevestigd enwe lva nJamin jt eLeu ree n 218. filiaalva n eenzaak ,waa rradio's ,haarden ,kachels ,fiet ­ sen,naai -e nwaschmachines ,electrisch e apparatenenz .ver ­ kochtworden .Daa r ditbedrij fwegen szij ngroter ekapitaal ­ kracht opafbetalin gka nleveren ,i she tee ngrot e concurrent voor deplaatselijk ewinkelier s indi ebranche .Verde rtref t menbi jd ekruideniersbedrijve n zg.Sparwinkel s aan,waarva n deexploitante nverplich t zijno mbi jee nbepaald e grossiert e kopen.Oo kVivowinkel skome nvoo r (vrijwillige inkoop-e nver ­ kooporganisatie,ee nverenigin gva nwinkeliers ,di enie tver ­ plichtzij nto tkope nva n eenbepaald e grossier). De socialemobilitei tblijk t onder dewinkelier s overhe talge ­ meennie tgroo t tezijn .Hee lvaa kgaa the tbedrij fva nvade r opzoo nover .Voo r zoverd evader sva n dehuidig ewinkelier s niethetzelfd eberoe puitoefenden ,zij nzi jdoorgaan sui tee n sociaalmilie uafkomstig ,da tnie tz ovee lme tda tde rwinke ­ liersverschilt .Som sware nhe tklein eboeren ,vaa k tevensar ­ beidersbi jd esuikerfabrieke n ofvoerlieden ,di e oorspronkelij] voorbijverdienst eme tee nkruiwage n ofka r deboe ro ptrokken . Anderenbeoefende n eenambach tal ssigarenmaker ,bakker ,kleer ­ maker,slager ,o fware nboomkweker ,knech t inee ngrossierderi j veldwachter,rijknecht ,enz .D ewinkelier sva nhe tHeik e stam­ men doorgaansui tarbeidersgezinne n enzij nvaa k zelf eerstar ­ beidergeweest . De algemene indruk is,da td emeest ewinkelier s geboren engeto ^ genEttenare n zijn,di edoorgaan s directn ahu nschooltij dal s knecht inhu ntegenwoordig e branche terechtzij ngekomen .Som ­ migenzij neers ti nhe tagrarisc hbedrij fwerkzaa mgewees tal s kleineboe re narbeider ,o mdaarn ato td ehande love r tegaan . Zoalst éverwachte n is,blijve nd ekindere nva nd ewinkelier s veelali nhetzelfd ebedrij fwerkzaam .Som s gaanzi jove rto t fabrieks-o fkantoorarbeid ,worde nvertegenwoordige r e.d. Overhe talgemee nblijkt ,da tverrewe g demeest ewinkelier shu n clientèle onderall egroepe n derbevolkin ghebben .Da t eenban ­ ketbakkerijo f eenherenmodezaa k hunklante nvoornamelij konde i demee rgegoede nvinden ,spreek tvanzelf .Da td estandenschei ­ dingz oweini g totuitin gkom tbi jhe twinkelbedrijf ,i saa nd e 219. enekan the tgevol gva nhe tfeit ,da td ekeuz eva nwinkelier s nietrui mi ste ngevolg eva nhu n geringaantal ,aa nd eande ­ rekan t treftme n teEtten-leu rnie t zó'n grotemaatschappe ­ lijke spreidingaan .Bovendie n zijnvoora ld emee rgegoede n vaak aangewezen opBreda ,omda td eplaatselijk ewinkelier sd e doorhe ngewenst e artikelennie tverkopen . Ishe taanta lplaatselijk e zakeni nee nh epaald ebranch ewè l groot,zoal sbijv .hi jd ekruideniers ,da nka nme nwe leni g onderscheidmake nnaa rd emaatschappelijk e standva nhu nklan ­ ten,doc hscher pi sdez escheidin g geenszins.Oo knie tdie , welke opgeloofsovertuigin g"berust . DeProtestants ewinkelier s tellenoo kKatholieke n onderhu n klanten,terwij lomgekeer d dei nd eminderhei d zijndeProtes ­ tantennie tz oaa n elkaarhangen ,da tzi jhu ninkope nuitslui ­ tendti jgeloofsgenote ndoen ;doorgaan skoop tme n daar,waa r menmeen tLe tbes te nhe tgoedkoops t"bedien dt eworden . Reeds isgebleken ,da tnagenoe g alle"branche st elijde nhebbe n onderd egrot e concurrentie vand eBredas ebedrijven .Me nzo u dusverwachten ,da td eplaatselijk ewinkelier s doorsamenwer ­ kingzoude npoge nhieri n opd eee no fander ewijz everbeterin g tebrengen .Weliswaa rbestaa te ree nwinkeliersvereniging ,doc h debereikt e resultatenzij nno gnie t groot.We lzij ne rwinkel ­ wekengeorganiseer dme td egebruikelijk e daaraanverbonde neta ­ lagewedstrijden.Al sspecial e attractieslaa tme n daarbijhe t publiek delengt eva nee nlint ,he taanta lbone ni nee npo tenz . raden• Tegelijkme t deplaatselijk e landbouwtentoonstellinghebbe noo k dewinkelier see ntentoonstellin g gehouden,me nheef teen see n reclameautome tluidspreke rron dlate nrijden ,doc hverde rgaa t degezamenlijk everkoopreclam eniet *D e plaatselijkemidden ­ standsverenigingmaak tpropagand avoo rcontant ebetaling ;bi j dekapitaalarmoed ede rbedrijfje s ishe tt ebegrijpen ,da tme n zichzovee lmogelij k tracht teverwere ntege nhe tvee lvoorko ­ mende euvelva nt evaa k laten"opschrijven" è Ind emeest ebranche sbestaa tee nvri jfell e onderlinge concur­ rentie,di ee rbi jd ekruidenier s zelfsto eleidde ,da to pee n 220. gegevenogenbli k zespon d sodavoo r ééndubbeltj ewer dver ­ kocht* Slechts"bi jd ebakker sbestaa n onderlingeprijsaf ­ spraken,doc hzi jhebbe nwee r telijde nva n concurrentieva n vakgenotenui tSt.Willebrord ,di ezelf s toti nBred ahu n brodenva n1 2on svoo r1 3à 1 4cen tginge nverkopen i Toch hebbend ebakker s doorhu nsamenwerkin gverbeterin gva nhu n toestandverkrege n enhe ti st everwachten ,dat ,wannee rd e winkeliersui tander ebranche shu nvoorbeel d -onderling e aaneensluiting -volgen ,oo kvoo rhe nbeter e tijdenzulle n aanbreken.

Dithoofdstu k overd eeconomisch e structuurde rgemeent e Etten-leurka nmoeilij kafgeslote nworde n zonder enigeaan ­ dachtt eschenke naa nd ebijzonder e plaats,di edaarbi j wordtingenome ndoo rSt.Willebrord ,oo kwe lhe tHeik ege ­ noemd.Hoewe l debewoner sva ndi tdor pvoora li nsociaa lop ­ zichtee nafwijken dkarakte rvertonen ,zij ntoc hoo ko p economischgebie d deverschille nme t deoverig egemeentena ­ rent ègroo t omhie rongenoem d teblijven . Het ontstaanva nhe tHeik e zallate rworde nbezien .Hie rzi j slechtsopgemerkt ,da tme n tegenwoordig geneigd isaa nt e nemen,da tdez enederzetting ,- waarva n debevolkin ghoofdza ­ kelijkui t elementenui t denvreemd e opgebouwd zouzij n- eerstomstreek she tmidde n der18 e eeuwi sontstaan . "Debevolkin g dezerbuurtscha pleefd e alsbuite nd egewon e samenleving envon d ind e dorreheid e eenuiters tkari gbe ­ staan"merk tJute nvoo rdez e eerste periode oplüö '. Volgens van derA a "'geneerd ehe tHeikensvol k zichee nhonder d jaargelede nvoornamelij kme tmande nm'äken ,bezembinden ,mos - vissen,arbeiden ,beestenville n enzandwassen ."Hebbend e eenigenka r enpaard ,waarme e zijwi t zandrondvente n endaa i onderverborge n somtijds teBred ae nelder sgestole nvoorwer ­ pengaa nverkoopen" . Naastdez emisdrijve nwa s ooksprak eva n zedenverwilderinge i openbare zedeloosheid '.Te rverbeterin gva nd ebestaand e toestandwer dvoo rd einwoner sva nhe tHeik e (toeni n dewan < 221. lingKlein-Amsterda m geheten)i n184 1ee neige nparochi e - St.Willebror d- gestich t (metd eker kwer doo kee n 111 schoolgebouwd )xxx ; enhe tdaaro pvolgend e jaarwer d op gericht de"Onderling eMaatschappi jto tverbeterin gva n dentoestan d der"bewoner sva nd enieu w opgérigtegemeent e vanSt .Willibrord ,onde r deburgerlijk e gemeentenva n Ettene nLeur ,Rucphe ne nSprundel ,e nHoeven ,provinci e Noord^-Braband"112 '.Volgen sJute nx1 -*'heef tdez emaat ­ schappijto thede nlang s allerleiwege nhaa rdoe lnage ­ streefd;M zijsteld egron dbeschikbaa rvoo rakker -o ftuin ­ bouw,bevorderd e ontginningva nheide-gron d ofsteund e aardbeien-e nframbozenteelt .Vla swer d aangekocht omt e spinnen enhou tvoo rhe tmake nva nklompen ;mande nbreie n enbeze mMnde n deedzi jaanleere n enaa nvele nga f zijge ­ legenheidvoo rhe tmake nva nrozenkransen" .Voo rrekenin g vand eMaatschappi jkwa m in184 4ee nzuster ,di eaa nd emeis ­ jeshe tkantwer k leerde,da tn aenkel e jarenee ngoed enaa m ind estree kverwier f xx^^. Tochbeston d eronde rd ebewoner s in185 7no gnijpend eautmoe - de,welk ehaa rdwon gto tbedelari je nklein e diefstallen ->'. Gaatme nd ehuidig emiddele nva nbestaa nde rinwoner sna ,da n kanallereers t opgemerktworden ,da tbetrekkelij kvele nal s fabrieksarbeiders teBred ae nRoosendaa lwerkzaa m zijn.Voor ­ ald eHero -e nd ekunstzijdefabrie ktrekke ni nd e eerstgenoem­ deplaat svee lHeikenaren . Daarnaast ishe teige nagrarisch ebedrij fvoo rvele n eenbro n van inkomsten.Dez ebedrijfje szij ndoorgaan s zeerklei ne n richtenzic hvoo rhe tgrootst e deelo phe tverbouwe nva ntuin ­ bouwproducten.D esom swaarlij k eenminiatuur-indru k makende huisjeslate ntrouwen s ookgee nander ebodemcultuu rtoe .Naas t detuinbou wverschaf t ookd eveeteel twa t inkomsten.Behalv e kippenhoud tme nsom see nkoetj eo fee npaa rvarkens .Di eHei - kenarenkome n danoo kwe li n 'tnajaa r eenkal fvaar s eni nMe i eenpaa rbigge no pd eEttens emark tkopen .Voo rd emeeste ni s heteige nagrarisch ebedrij f echteronvoldoend e ome rgehee l vant ebestaan ,zoda tzi jvaa kbijverdienst e zoekene nwe li n loondienstlandarbei d gaanverrichten . 222. Inhe tvoorjaa rgaa nzi jnie tzelde nnaa rHolland ,waa rd e Brabantsehannekemaaier s"bekend everschijninge nzijn . 'sZomer sbi jhe toogstwer k trekkenzi je rvaa kwee rheen . Veelalgaa nd evrouwen ,indie nzi jgee no fno ggee nkinde ­ renhebben ,da nme e omhe tbindwer k teverrichte n enhe tge ­ zinblijf t dan2 to t3 maande nv/eg .Som s gelukthe to mme t aardappelrooien enbietensteke n ongeveerhe tgehel ezomer - halfjaarelder swer k tevinden .

Degene,wien s gehele gezinmeetrekt ,heef tuiteraar d geen eigenbedrijfje ;d eandere npachte n doorgaans zelfv/e llan d enda tmoe tda ntijden s hunafwezighei d doorvrou w eneventu ­ eeloo k doord ekindere nverzorg dworden .Oo kbi jande rland - werkhelpe nd evrouwe n enkindere n danmee .Z obijv .bi jhe t erwtenplukken.Di tgeschied ti nkrooi -(ploeg- )verband ,meest ­ alvoo rrekenin gva n een conservenfabriek.He twer kword tda n door een ploegbaas aangenomen diehe tloo nonde r zijnplukker s en-ster snaa rprestati everdeelt .Oo kworde nwe lbessen ,fram ­ bozen,bosbesse n enbrame ngeplukt ,zan dgegrave n ofbieze nge ­ sneden,di eechte rnie t zelfverde rverwerk tworden .Di tlaat ­ stei swe lhe tgeva lme t dewilgentee n end estruikheide ,waa r velenrespectievelij k mandenva nvlechte n enbezem sva nmaken . De teenword twe lva n dev/ iIgen ,di elang s de eigenperceeltje s staan,gesneden ;doc hz eword too kui td e "vrijenatuur "verza ­ meld.Da tme nzic hdaarbi jaa nee nanderman s eigendomvergrijp l v/ordtdoo rvele nva n dezemense nnie t als "kwaad"gevoeld .Di t isoo kv/e lbegrijpelijk .

Zijverzamele nbetrekkelij kveel : struikheide,bosbessen ,bra ­ men,mos ,zand ,hout ,wilgentee n enz.Da tme n daarbijgemakke ­ lijk totstroperi j- oo kva nwil d -komt ,lig tbi jhe tlag ewe ] vaartspeilvoo r dehand .Daardoo r is ookd egrot efrequenti e vanhe tvente ne nbedele n tebegrijpen .D egren s daartusseni s nietscher p tetrekken ,maa rvee lHeikenare n trachten erme t "kleinhandel"iet sbi j teverdienen ;oo kal ,doorda tvele nva n henafkeri g zijnva nlichamelij k zware,langdurig e enmonoton e werkzaamheden.Toc hi sdi tlaatst enie tee ngevol gva ngebre k aanactiviteit .Z okom the tbijvoorbeel d voor,da tee nlo slan < arbeider "even"o p één. daghee ne nwee rfiets tnaa r eenhe mbe ­ kendeboe ri nNoord-Hollan d omt evragen ,o fe ra lwer kvoo r 223. hem is.Bi d hetverkope nva nd edoo rhenzel f vervaardigde mandenfietse nzi jzelf s opéé nda g toti nd ePeeldorpe n toe.'Dez e handelrich tzic hgedeeltelij k opd everkoo pva n zelfgewonne no f-gemaakt e artikelen alszand ,boenders ,"be ­ zems,mattenkloppers ,ijsco's ,klompen ,stoeltjes ,mande n enrozenkransen .He tvervaardige nva n dezelaatst egebruiks ­ voorwerpen isdoo rd egeestelijkhei d terplaats e sterkbe ­ vorderd. Deva n dezeüjd e ondernomen poging omdoo rhe tstichte nva n eenlourdesgro tme t daarbijbehoren d hotelbedevaartganger s tetrekken ,i swa t geforceerd tenoeme ne nheef t danoo knie t aand everwachtinge nvoldaan . Degenoemd evorme nva nambach tzij n ookva ngrot ebetekeni s omgecombineer dme tveldwer k -d ewinterwerklooshei dt ebe ­ strijden.Vaa kword t danoo khe tberoe pva nlandarbeide rme t datva nbezembinder ,mandenmake r e.d.verenigd .Nie taltij d beoefentme n ditambach tthuis ,som strek tme n deboere nlang s omui thu nmateriaa lmande n tevlechte no fherstelwerkzaamhe ­ deno pdergelij k gebied teverrichten . Naast deverkoo pva n eigengemaaktevoorwerpe nkom too kal s hoofd-o fnevenberoe phande lvoo ri nwaren ,di eweini gbe ­ drijfskapitaalvereisen ,zoal sgalanterieën ,rijwielonderdelen , mandarijnen ensinaasappelen ,bloemen ,kaas ,konijnen ,kippen , wild enz.D e eerstegroe pva n deze genoemdev/are nword tvaa kt e Breda ofRoosendaa lingekocht ,d eherkoms tva nd elaatst e arti­ kelenlig tsom si nhe tduister ,doc hstroperi ji se rveela l nietvreem daan . Hetmees tword tuiteraar d inomliggend e plaatsenal sEtten-Leur , Hoeven,Rucphen ,Zundert ,Beek ,Roosendaal ,Oudenbosc henz .ge ­ vent,doc hverschillend ewaren ,zoal sbijv .bloemen ,worde n tot inTilbur g doorhe nverkocht .Aa ndez evor mva nlang s dedeu r ventenword t doormanne n envrouwe n deelgenomen,d elaatste n zietme nvoora lme tzuidvruchten .Daarnaas t trachtenwee rande ­ renlucifers ,schoenpoet s ofveter s teverkope ne ndez evor m vankleinhande l ontaardtsne l- a lda nnie tgewil d -i nbedela ­ rij.Veela lgeschied tdi ti ngroepje sva n2 à 3 vrouwe no fman ­ nen tezamen engaa tsom sme tklein e diefstallen gepaard.Bi jd e 224. kinderenkom t dezuiver e"bedelari jgemakkelijke rto tuiting ; het: "krijgi k een centje?"o f "krijgi k eenkwatta? "laa t niets aanduidelijkhei d tewense nover ] Dathi jhe t"bedele nsom sd egrenze nva nhe t oorbareover ­ schredenworden ,i sreed s gehlekene ndi ti suiteraar d steeds hétgeva lhi jstrope n enhe t- doo rd eliggin gnahi jd eNe ­ derlands-Belgische grensvergemakkelijkt e -smokkelen .Doc h daarmeekom tme n ophe tgebie d dercriminaliteit ,wa tlate r "besprokenza lvvorden . Slechts zijhie rno g opgemerkt,da tme nhi jhe tbeoordele n daarvanwè lmoe tbedenken ,da the twelvaartspei lva nvele n nogsteed s zeer gering is,e nda tee ngroo t deelva nhe n methu ngerin gbedrijfskapitaaltj eo peerlijk ewijz e aand e kostwee tt ekomen .Sommige nhebbe nzelf skan sgezie n omee n flinke zaako pt ebouwen .Z oi s eree nHeikenaar ,di eal s enigeui t degemeent eEtten-Leu rmeerder e loondorsers in dienstheeft .Bovendie n zijnbi jhe mtractore n enauto' st e huur.D e eerstebenu thi jdaarnaas tvoo rhe taanneme nva n ontginningswerkzaamheden,d elaatst eworde n doorhemzel fte ­ vens alsvrachtrijde r eni nzij nmelkslijteri jbenut .Jamme r genoeg zijnhe t erslecht sweinigen ,wi ehe t indez e toch vrijarmoedig e omgevinggeluk t iso mto twelvaar t tekomen . De oorlogheef t ookdez egroe pnie t onberoerd gelaten. Tij­ dens dieperiod ewer d doord eHeikenare n zeervee lgesmikkel d enhande li nbonne ngedreven ,he tlaatst e speciaal opRotter ­ dam.Daarn arichtte nzi jzic hwee rmee r opd ekleinhandel , vooraldi ei nkippen .Daarnaas t isee nverder everschuivin gva r landarbeidnaa rfabriekswer k teconstateren .He tverrichte nva r landarbeid instreke ndi e zoverwe g zijn,da tme nnie tmee rel ­ ke avond thuiska nkome n issporadisc hgeworden .He tvinde nva r werk infabrieke n isvergemakkelijk t doordat zichn a de oorlog enkelebedrijve n (eenapparatenfabrie k enee nconfectieindustr j teWillibror d gevestigd hebben,e nv/e londe rd egemeent eRucph « 225. GEBRUIKTELITERATUU RVOO RHOOFDSTU KVI I vande rAa ,A.J . - 1- Aardrijkskundi gWoordenboe k der Nederlanden;183 9- 185 1 vande rAa ,A.J . - 2- Geschiedkundig ebeschrijvin gva n desta dBred ae nhar e omstreken -1845 . Blink,H . - Studiënove rNederzettinge n inNe ­ derland- T.K.N.A.G .- 1904 . Deckers,L - Delandbouwer sva nde nïïoordbrabant- schenzandgron d -1912 . Broesen,W.J . - De gemeentegronden inNoord-Braban t enLimbur ge nhunn e ontginning-1927 . Juten,Gr.CA . - De parochiëni nhe tbisdo mBreda . Knuvelder,G . - Vanuitwingeweste n -Ee nsociografi e vanhe tZuide n- 1930 . Mededeèlingen voorde nLandbouwvoorlichtingsdienst ; Jan.1944 . Noordhoff,J.D . - West-Brabant;T.E.G .1940 . DePach t - September1943 . Schetsen - vanhe tLandbouwbedrij fi nNederlan d - Staatscommissievoo rde nLandbouw-1912 . Sneller,Z.W .e.a , - Geschiedenisva nde nNederlandsche n Landbouw179 5 -1940 ;1943 . Statistiek derInkomen s enVermogen s inNederland . vanVelthoven ,H - Devestigin gva nd emodern ezuivelin ­ dustrie inNoord-Braban te nLimburg ; T.E.G. -I924 . Verslag - vande ntoestan d derProvinci eNoord - brabantove r1923 « Verslagen en mededeelingenva nd eDirecti eva nde n Landbouw- I9I I- no-. .4- j I912- no .3 (Grondge-hruik-l^lff); 1922- no .1 (^atallingl$2l ) 1922- no.. .3 (versla gove rdê nland ­ bouwi n19-21 ); 192 3- no .2 (Grondi ­ geprui k LyzL) i 19.25- no .2. ;193 I-no.2 ; I935- no-~ 3(Grondgebrui k 1930); I939- no .2 e n194 0no . 2.— vanVuuren ,L . - Rapportbetreffend e eenalgemee nonder ­ zoeknaa rd esociaal-economisch estruc ­ tuurva nhe tgebie d derKame rva nKoop ­ handele nFabrieke nvoo rwestelij k Noordferabant- •1939 « 226.

1)Versl .e nMeded ,- 193 5 2)ide m- biz .228 , no.3 - biz .227 « 3)ide m- biz .228 . 4 Grondgebr.191 0- biz.192 . 5)Versl .e nMeded.192 2 6 Grondgebr.193 0- biz.229 . no.3 - "biz .39 . 7)Versl .e nMeded .192 2 8 Grondgebr.193 0- biz .8 . no.3 "biz .43 . 9)Versl .e nMeded .191 1 10 idem192 2no .3 - biz .39 . no4 .fcla.- 32 * 11)ide m192 2no .3 - "biz .4 3 12 idem193 1no. 2biz .141 . 13)ide m193 1no .2 biz .145 . 14 idem191 2- no. 3biz .169 . 15)Schet s- biz .429 * 16 Versl.e nMeded .191 1 no.4 - biz .4 0e.v . 17)ide m192 2- no. 3-biz.39 - 18 idem192 2no, 3-biz .43 . 19)ide m193 1- no.2-felz.141 . 20 idem193 1no.2-blz .145 . 21)ide m193 9no.2-blz .204 . 22 idem193 9- no .2-blz .211 . 23)Schet s- biz .429 . 24 TanVuure n- biz .21 . 25)Schet s- biz .430 . 26 idem- biz .430 . 27)ide m- biz .42 9e n430 . 28 idem- biz .430 . 29)Grondgebr .1910-blz.l96 . 30 Veetelling192 1- biz .21 . 31)ide m- biz .26 . 32 idem- biz . 36, 33)Schet s- biz .434 . 34 idem- biz .442 . 35)Schet s- biz .435 . 36 Bakkeri nMeded .- Jan .1944 - biz.166 . 37)Schet s- biz .435 . 38 idem- biz .43 0- 431 . 39)ide m- biz .43 5e n436 . 40 idem- biz .436 . 41)ide m- biz .436 . 42 Snellere.a .biz .518 . 43fclz.) 48 t.p . 44 biz.2 7t.p . 45)Schet s- biz ,43 1e n432 . 46 Grondgebr.19I O- biz.73 , 79,8 5e n91 . 47)ide m193 0- biz .103 , 48 idem192 1- biz .53 ,59 , 113,12 3e n133 . 65e n71 . 49)ide m193 0- biz .101 ,111 , 50 vanVuure n- biz .52 . 121e n131 . 227.

Grondgebr.193 0- biz.74 . 52 idem- biz.82 . idem- "biz .10 . 54 idem191 0- biz. 72-73. Grondgebr.193 0- biz . 56 idem192 1- biz .52-53 . IO2-IO3. idem193 0- biz .100-10 1 58 vanVuure n- biz .53 . Grondgebr.1910-blz.78-79. 60 idem193 0- biz. 112-113. idem192 1-biz.58-59 . 62 idem1930-blz .110-111 . idem1910-blz.84-85 . 64 idemI93 O- biz.122-123 . idem192 1biz .64-65 . 66 id.I93 O- biz .120-121 . vanVuure n- biz .52 . 68 Grondgebr.1910-blz.90-91 . idem193 0- biz .132-133 . 70 idem192 1biz.70-71 . idem193 0- biz .130-131 . 72 Versl.e nMeded.194 0no .2 - blz.122-123 . idem- biz .114-115 . 74 id.biz .5 8- 59 . Versl.e nMeded.194 0- 76 idembiz .42-43 . no.2- biz .88-89 . idem- biz .128 . 78 idemI92 5- no .2 - biz.8 e n9 . .Blink- biz .3 0e.v . 80 Beckers- biz .l82 . t.p.biz .19 . 82 t.p.biz.47 . t.p.biz .2 . 84 idembiz .6 . Grondgebr.193 0- biz .75 .8 6 idem- biz .83 . Grondgebr.191 0 biz.73 ,8 8 idem192 1- biz .53 ,59 » 79,8 5e n91 . 65e n71 . idem193 0- biz .101 , 90 idem193 0- biz .103 ,113 , 111,12 1e n131 . 123e n133 . 90 )Grondgebr.192 1- biz .16 . Droesen- biz .67 . 92 idem- bijlag eV ,tabe l1 . Blink- biz .3 6e n37 . 94 biz.52 . Depach t- biz .335 . 96 Versl.e nMeded.-194 0- no.2 - biz .135 . idembiz.142-14 3 98 Schetsbiz .443 . Grondgebr.191 0- biz.95 .10 0 idem192 1- biz. ,77 . 228.

101)ide m193 0- no .3 102)t.p .biz.28 . biz.14 0e n141 . 103)Versl .e nMeded .194 0 104)va nVelthove n- biz.177 . no.2 . 105)ide mbiz .180 ; 106)resp .biz .7 ,10 .18 , 24,17 ,17 ,25 ,26 ,2 6 Noordhof- "biz .5 . en26 . 107)Snelle r- "biz .520 . 108)Jute n• -biz .127 . 109)v.d.A a- 1 - 5 edee l• 110)Jute n- biz .128 . biz.337 . Ill)ide m- biz .129 *130 . 112)v.d.A a- 2 - biz .296 . 113)biz .133 . 114)Jute n- biz .132 . 115)ide m- biz .134 . 229. HOOFDSTUKVII I

SOCIALEVERHOUDINQEN .

!•D egezinsgrootte , Vergelijktme nd egeboortecijfer s voorEtten-Leu rme t dievoo rprovinci e enRijk ,da nvind tme nvoo renkel e derlaatst e jaren(zi everde rhoofdstu kVI) : Jaar Etten-Leur ProvincieN.-B . Rijk

1930 29,09 29,34 22,97 1939 26,00 25,29 20,48 1940 24,90 25,59 20,71

(deze cijfers"betreffe nallee nd elevendgeborenen) .

De cijfersvoo rd egemeent e zijndu svee lhoge rda ndi e voorhe tRijk ,zoal snie t anderst everwachte nis .I nd e jarenvóó r193 0wa she t geboortecijferva nEtten-Leu rwa t lager danda t^a nd eprovincie ,i nd e daaropvolgend e ja­ reni she t echtersteed s ietshoge rgeweest ,behalv e in het jaar1940 . Nog duidelijker zietme nhe tverschi li nhuwelijksvrucht ­ baarheid en- al see ndirec t gevolgdaarva n- i ngezins ­ grootte tussenEtten-Leu r enhe tRijk ,wannee rme nd ege ­ boorten per100 0gehuwd evrouwe nvergelijkt .Hierdoo rword t degrot evrouwelijk e gestichtsbevolking (ziehoofdstu kVI ) uitgeschakeld.Dez e cijfers zijnui td egegeven sva nd e volkstelling193 0a f teleiden ,he taanta lgehuwd evrouwe n ind evruchtbar e leeftijdsklasseni shelaa snie tui tdez e bront eberekenen . Hetaanta lgeboorte npe r1.00 0 gehuwdevrouwe ni n193 0be ­ draagtvoor :Etten-Leur :198,0 ;provincie :188, 9 enRijk : 120,2. Het cijfervoo rEtten-Leu r isdu smee r danl ix z o groot alsda tvoo rhe tgehel eland .Di tbehoef t onsnie t tever ­ wonderen,gezie nd ementalitei t enhe t "genre"devie "va n deze groep,Immers ,d ehoogst e geboortecijfersworde nge - 230. vondenbi jee nlandbouwende ,arme ,niet-intelléctuel estreng - godsdienstige plattelands "bevolking '.Vee l"bewoner sva n Etten-Leurvoldoe naa ndez evoorwaarden .Voeg tme n daarno g degrot elevensblijhei dva n dezegroe paa n toe,da ni she t hoge geboortecijfervoldoend everklaard ,e ndaarme e ookd e gezinsgrootte.La td egezinne n ergemiddel dvee lgrote rzij n dani non sgehel eland ,blijk took ,al sme n deverhoudin g tussend eaantalle neerst -e nlatergeborene nnagaat .Dez e verhoudingscijferstoc hhange nnau wme t degemiddeld egezins ­ groottesamen *Voo rEtten-Leu r staan tegenover10 0eerstge ­ borenen411, 3latergeborenen ,voo rhe tRij k slechts 239,2. Deze cijfers betreffen dewettig-levendgeborene n engelde n voor1937-'38 .Oo khie ri s- evenal sbi jhe taanta lgeboor ­ tenpe r1.00 0 gehuwdevrouwe n -he tcijfe rvoo rd e gemeente weerrui m1- |x zogroo tal svoo rhe tRijk *He tlijk tdaaro m waarschijnlijk,da too khe t gemiddeld aantalkindere npe r gezinzic hi ndezelfd emat e tothe tRijksaanta lza lverhouden . Hiervoorvind tme n eenbevestigin gdoo r gebruik temake nva n gegevensva nd eVolkstellin g 1930,dee lI ,plaatselijk einde ­ ling.Trek tme nva nd etotal ebevolkin gva nee nbepaal dge ­ bied die,welk e ingestichte nleef taf ,e ndeel tme n ditgeta l doorhe taanta lbewoond ewoningen ,schepe n enwagens, da nver ­ krijgtme n eengetal ,hetwel k datva nd egemiddeld egezins ­ groottebenadert .In -e nalleenwonende nbeinvloede ndi t cijfer inonzuiver e zin,doc hzulle n ditvoo rd everschillend e terri­ torianie ti nzee ruiteenlopend emat e doen,waardoo rd egetal ­ lenvoo r onderlingevergelijkin g bruikbaarblijven . Bedoeld cijferda nbedraag tvoor : Etten-Leur 4,96 Rijk 4,24 ProvincieNoordbraban t 4,86 Gemeentenme t 5.001 -10.00 0inwoner s 4,51 » »10.00 1- 20.00 0 " 4,38. Volgens deelI Xblz .11 2va nbedoeld eVolkstellin gbedraag td e gemiddelde gezinsgroottevoor : Rijk ...4,37 Gemeenten 5.001-10.000 4,68 ProvincieNoordbraban t 4,98 Gemeenten10.001-20.00 0 4,51 231. Deze cijfersblijke ngemiddel d103 $va n devorig e tebedra ­ gen.Neme nwi jaan ,da tdez everhoudin g ookvoo rEtten-Leu r geldt,da nbedraag tdaa rd egemiddeld e gezinsgroottedu si n I93Oongevee r5,1 .Bi jee nlater e tellingbleek ,da tbedoel ­ degroott e inderdaad tussen5 e n6 ligt . Menvind t dusi nEtten-Leu rgrot e gezinnen.No gvoel tdez e bevolking hetal snatuurlij k omgrot e gezinnent ehebben , maaroo khie ri she tgeboortecijfe r gedaald (ziehoofdstu k VI,grafie k17 )e nwe lva nrui m3 4ove r1901-190 5 tot2 6i n I939.He t isnie taa nt enemen ,da td enatuurlijk evrucht ­ baarheidva nd ebevolkin g indez eperiod eafgenome n zouzijn , dusmoete n -oo kvolgen s enigeplaatselijk e deskundigen - hiergeboortebeperkend e invloeden inhe tspe lzijn .Da ti s vooralhe t gevali nLeur ,da tminde r eenplatt elandskarakte r heeftda nEtte ne ni nSt .Willibrord ,waarva n debewoner s veel instede nkomen ,e ndaardoo rvaa k "stads"zij ngaa nden ­ ken enhandelen .Daa ri sd egeboortebeperkin g delaatst e1 5 jaarster k toegenomen.Ondank s degrot ebevolkingstoenemin g met ongeveer1/3 ) ishe tabsolut e aantalgeboorte ne rseder t I93Oafgenomen .I nSt .Willibror dheef the tvroege rexceptio ­ neelhog evruchtbaarheidscijfe r plaatsgemaak tvoo réén ,da t slechtsweini ghoge ri sda nda tva nd eres tva nd egemeente .

Voordez emee r dan10.00 0inwoner s tellendegemeent eblijk t hett etijdroven d tezij no mdoo rtellinge nui the tgezinskaar - tenregisterd ehuwelijksvruchtbaarhei d nat egaa nvoo rd ever ­ schillende groepenva n debevolking .D euitkomste nva nee nder ­ gelijke telling zoudenfeovfindien toc honnauwkeuri g zijn,door ­ datd ekinderen ,di e ophe togenbli kva nvestigin gva nee nge ­ zini nd egemeent enie tmee rbi jhu nouder sinwonen ,nie to pd e gezinskaartvermel d zijn.Di tka nvoora lbi jd emee rmobiel ede ­ lenva nd ebevolkin gvri j groteverschille nveroorzaken .He t nagaanva n dehuwelijksvruchtbaarhei d voord everschillende.on ­ derdelenva n degemeent e stuito pdezelfd emoeilijkhede naf . Welka nee noverzich tverkrege nworde nva nd egezinsgrootte ,on ­ derscheidennaa r deverschillend ewijke n (zied ebijgevoegd e kaart). 232. Aant. Aant. Al- Inwo- Gezinnen met Wijk inwo- geato-'-lpen nen- kind. kind. kind. kind. kind. ners nen wonen» den O 1 2 3 4

A II50 246 55 110 49 44 58 34 25 B 1100 226 28 63 32 43 51 24 10 C I9OO 334 60 58 35 55 50 53 47 D 250 36 1 11 1 3 5 4 3 E 870 153 24 44 24 17 21 23 21 P 430 111 10 39 11 22 19 16 14 G 495 92 5 27 12 17 17 13 9 H 620 107 14 38 13 15 14 17 17 I 660 124 16 46 17 16 19 27 17 K 1880 342 32 72 31 62 57 55 48 Totaal 9355 1771 245 508 225 294 311 266 233

Gezinnen met kind. kind. kind. kind. kind. kind. kind. kind. kind. kind, 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 10 2 5 2 =. 1 — 1 20 10 7 6 2 1 _ «. «. 28 21 12 9 12 7 — 1 3 5 5 6 2 1 — 1 — 18 8 5 6 3 3 1 — 1 13 6 5 — 3 — 1 — 1 9 3 4 4 — 4 — — _. 12 4 8 3 2 1 _ 1 -= 12 8 6 1 1 _ — — — 28 24 14 11 4 -3- 2 3 „ 160 99 69 47 30 19 6

Gezinnenme t Aantal Aantal gem.gezins- gem.gezins- 15kindere n ouderskindere ngrootte(ouder s grootte(incl. enkinderen ) inwonenden) 0 t 0 X'M t: 620 1168 5,35 5,53 70 170 6,66 6,97 280 522 5,24 5,53 210 351 5,05 5,40 175 289 5,04 5,34 200 366 5,29 5,64 230 370 5,21 4,84 5,40 650" 1127 5,19

3305 55T6 5,02 5,30 Indez etabe lzij nuiteraar dallee nd einwonend ekindere nop ­ genomen(d ecijfer shebbe ndu sgee nbetrekkin go pd ehuwelij ] vruchtbaarheid),d ebewoner sva nd evie rgestichte nzij nni e meegerekend enz egeld tvoo rd etoestan do p1 Apri l1941 * 233. Degemiddeld egezinsgroott e (vanouder se nkinderen )bedraag t voor degehel e gemeente5»0 2personen ;reken tme ninclusie fd e inwonenden,da nbedraag td egemiddeld egroott eva nhe thuis ­ houden5»3 0personen . De grootste gezinsgrootte komtvoo ri nwij kD ,i nhe tuiterst e Zuidenva n degemeent e gelegen.Hoewe l deabsolut e cijfershie r welzee rgerin gzijn ,waardoo rhe t "toeval"gemakkelij k eenro l kanspelen ,dien ttoc hi ndi tverban d opgemerktt eworden ,da t ditdee lva n degemeent eme tzij nschral e gronde r ongunstige verkeersligging totd eminst-welvarend ebehoort . Daartegenoverblijke ni nd ebeid edorpskomme nEtte n enLeu r (wijkenA enB )gemiddel dminde rkindere nvoo rt ekome nda ni n deander ewijken» -Voo rEtte ni sdi tgedeeltelij k toet eschrij ­ venaa nhe trelatie f groteaanta lrentenierend e boeren,da tnaa r hetdor pi sgetrokken ,aa nwel kverschijnse l ookhe tgrot eaan ­ talgezinne nme t0 kindere ni s toe teschrijven .Voo rLeu rgeld t ditzelfde echterniet ,daa rzij nd eindustriearbeider s enam ­ bachtsliedennaa rverhoudin gster kvertegenwoordigd ,oud eboere n trekkene rpractisc hgesproke nnie theen .He taanta lkinderloz e gezinneni se rda noo knie tvee lgrote rda nhe tgemiddelde ,nl . 14»1$(gem .12,7$) ,terwij ldi tpercentag evoo rEtte n19, 9"be ­ draagt. Heti snie twaarschijnlijk ,da t eri nd estree kverschi lbestaa t ingezinsgroott e tussenboere n enlandarbeiders ,evenmi n tussen grote enklein eboeren .A ldez e categorieënhebbe ngrot egezin ­ nen,waarvoo rd ebestaansmogelijkhei d doorhe tgebre kaa nlan d eenproblee mwordt . Welbestaa te ri ndi topzich tverschi ltusse nd eboerenbevolkin g alsgehee le nd eburgerij .D elager e gezinscijfersvoo rLeu r (waarweini gboere nwonen )vorme ni ndi topzich tee nwaardevoll e indicatie. Teneinde eniginzich t teverkrijge n ind ehierbi jtusse nProtes ­ tantene nKatholieke nt eEtten-Leu rbestaand everschille n zijn de gezinskaartenva nd eeerst e groepgeteld .I nd egemeent e ble­ ken in193 85 8gezinne ngevestig dt ezij nme t17 3kinderen .He t gemiddeldkinderta lbedroe g dus2,98 .Hoewe ldi tcijfe rlage ri s 234. danda tde rgehel e"bevolking ,"blijk td eafwijkin gtoc hnie t zeergroo tt ezijn *We ldien thierbi jopgemerk t teworden , datdi tcijfe rd ehuwelijksvruchtbaarhei d ennie tallee nd e inwonendekindere nbetreft .Zoal sreed sopgemerkt ,i s- di t cijfernie tgehee lzuiver ,doorda tnie tnagegaa nka nworde n hoeveelkindere n erwaren ,di enie tmee rbi jd eouder swoon ­ den,toe ndi ezic heventuee l ind egemeent evestigden .

2.He tgezi nal sproductiev e eenheid. Zoals inhoofdstu kVI Ireed s isbesproken ,vind tme ni nEtten - Leurmeesta lklein e agrarische bedrijven,vaa k zoklein ,da t deveela lgrot e gezinnen erslecht sme tvee l inspanning een aoberlevensonderhou d kunnenvinden .He ti so pdi ebedrijve n danoo kva ngroo tbelang ,da td ekindere n erz o jongmogelij k komenhelpen .Doo r dearbeidsintensiev e cultuurheef t deva ­ deree ntaak ,di evoo r éénma n doorgaans te zwaari se nee n arbeiderka nme nmeesta lnie tbekostigen ;d emoede rheef td e zorgvoo rhaa rgrot e gezine nmoe tbovendie nhe tbedrij f hel­ penleiden .Me n zietda noo kda td ekinderen ,vaa ka lva nhu n tiende jaaraf ,bi jhe tlicht ewer k dehelpend e handreiken . De jongensbi jallerle ikarweitje s vanhu nvader ,waardoo rzi j hetwer k snelleren .A lhee l jongzij nz eme t paardenwerkbe ­ zige nva nhu nveertiende ,vijftiend e jaara fploege n enoog ­ stenzi jvaa kal svolwasse nknechts . Demeisje shelpe nmee ri nhe thuishouden ,kouse nzij ne ral ­ tijd testoppen ,d egehel e dagdoo rmoe t erete nklaargemaak t worden engewoonlij kzij ne rklein ekinderen ,waaro pgepas t moetworden . Voor devrou wblijf t ertoc hno g altijd teveelwer k over,voo i alwannee r erwa tvee lve e is,da tverzorg dmoe tworden ,kom t zijhande n tekort .D everzorgin gva nd ediere ni shaa rvoor ­ naamste taaknaas the thuishouden .Haa reerst ewer k 'smorgen s isaltij dhe tmelke n envoedere nva nhe tvee .Daarn amoe t er£ getenworde n enmoete n dekindere nnaa rschoo lgeholpe nworde i Daaropvolg tda nwee r dezor gvoo rhe thui s end estal . Dema nwerk td egehel e dago phe tland ,i nd eschuu ro fi nd e stal,a lnaa rhe twee ro fhe t jaargetijde zulksvereisen .Voo : 235. il 'szomer sword tva n 'smorgen svroe g tot 'savond slaa t gewerkt. ïaschooltij dword tda noo ki n"bijn aall egezinne n doord e finderenmeegewerkt .Allee nwaa rd eschoo lt evera f..'lig to f n.a.w.waa rme n teve rva nhe tdor pwoon t- d ekindere nmoe ­ tensom see nuu rlope no mo pschoo lt ekome n- gebeur the t vel,da td evrou w end ethuiszijnd ekindere nallee nhe twer k noetendoen .Doorgaan swerk t echterhe tgehel egezi nme e op hetland ,i nhe tdrukk eseizoe n"blijve nd ekindere nme tland - bouwverlof thuis envaa kword tee ngehel ewee k langgee nwar m middagmaalgebruikt ,omda te reenvoudi ggee ntij di so mhe t klaart emaken .Da nworde nn.1 .d eoogstwerkzaamhede ngezamen ­ lijk doorhe tgezi nverricht .Oo ki nd etij dva nhe tplukke n vanaardbeien ,besse ne nframbozen ,di ehie rvee lgeteel dwor ­ den(zi ehoofdstu kVII) ,werk the tgehel egezi ndaaraa nmee . Hetplukke n isechte r ind eeerst eplaat s detaa kva n devrou w end ekinderen . Hetzwaars ti she twer kuiteraar dvoo rd egezinne nva nd eklei ­ neboere n end eboeren-landarbeiders .D e groterelandbouwer sheb ­ ben ind erege lwe lgel d omee narbeide r tehuren ,hoewe loo k bijhe nhe t gezingewoonlij kmeewerkt . De zuivere landarbeiders hebbenwe laltij dwa tgron dbi jhu n huis,maa r tochnie tzoveel ,da thu ngehel egezi n eropzo umoete n werken.Allee n dedochter shebbe nhie rvee lt edoe nme the thel ­ penverzorge nva nhe tgrot ehuishouden ,a lverrich too khie rwee r devrou wzel fhe tleeuwendee lva nhe thuishoudelijk ewerk . Anders isd etoestan d onderd egrot e groepva nhen ,di ezic hwe l landarbeidernoemen ,maa rdi edaarbi joo kee nbedrijfj eexploi ­ terenva n1- 5 ha.Zi jkunnen ,wa t dewerkverdelin g betreft,onde r derd egroe pklein eboere nworde n gerangschikt.Vaa kwerk td ema n bijee nboe ri nrui lvoo rhe tgebrui kva npaar d enwagen .D eboe r kanhe nechte rallee nhuren, wannee r zei nhu neige nbedrijfj enie t nodigzijn .Hierdoo rwa s er,zelf s ind e jarenva n degrootst e werkloosheid,vaa kgebre k aanagrarisch ewerkkrachten ,speciaa l tijdens de oogst.Ee ngroo tgezi nt ehebben ,voora lme tvee lzonen , isvoo rd eboe rda noo khee lbelangrij kme the too go pd ewerk ­ krachtva n diezoons ,med e geleto pd evergoeding ,di ezi jvoo r 236, hunprestatie s ontvangen.D emeest eboerenbedrijve n teEtten - Leurwerke n danoo kvoornamelij kme t eigen zonenal sknechts- , Veelbedrijve ngroeie nnaarmat e hetaanta lvolwasse ngezins ­ leden toeneemt.He tword tda nvoo r deboe rmogelij k omgron d bijt epachte no ft ekope n end ebewerkin g ervanaa nzij nzo ­ nenove r telaten .Toc hi sdez euitbreidin gnie t involdoen ­ demat emogelij k omhe nalle nlate r eeneige nbedrij f tever ­ schaffen enwannee rd emannelijk e spruiten ouderworde ne n zelf eengezi nwille ngaa nstichten ,beginne n danoo kgewoon ­ lijkd emoeilijkhede n (zieonde r4 C) . 'sWinter s isd etoestan d ind ebedrijve nuiteraar d geheelan ­ ders.E rval tweini g tedoen ,d ekindere nbehoeve n zeldent e helpen enhe tgehel e gezingaa tvroe gnaa rbed ,i nd emeest e gevallenvóó rnege nuur .Di ti ntegenstellin gme t »szomers , wanneer gewerktword t tothe tdonke ris ,du svaa k totn a tie­ nen. Vanee nnie tmee rproductiev e groepi sbi jd eboere nweini g sprake» omd eeenvoudig e reden,da td eoud eboere nmeesta lnie " ophe tbedrij fblijven .I nd eenkel e gevallen,waari n datwè l gebeurt,helpe nzi jvaa kme eme tkleinigheden ,maa ree nbepaal - detaa khebbe nzi jda nniet ,behalv e hetpasse n opd ekinderen , Zijblijve n danechte rwerken ,wan tzi jhebbe nhu nhel eleve n langgezwoeg d enkunne nhet ,oudgeworden ,doorgaan sno gnie t1 ? ten (zie onder4 E8) . Onder de groepva nd ebevolking ,di eee nambach tuitoefent ,zi , detoestande nanders .Zolan gd ekindere no pschoo lgaan ,beper ] hunhul pzic hto the twegbrenge nva nbestellinge nn aschooltij » Werkelijke hulpbi jhe tuitoefene nva nhe tambach tzel fkom tz < goedal snie tvoor .Pa sn ahe tverlate nva nd elager eschoo l komtd ezoo ni nd eleer ,doorgaan sbi jzij nvader .I nd emees t gevallen gaandez ebedrijve n danoo kva nvade r opzoo nover . Paswannee r dezelaatst evel e jarenvoo rzij nvade r gewerkth e maghi jhe tbedrij f overnemen.Wannee r ertwe e ofmee r zoonsh beroepva nd evade rgekoze nhebben ,word tda tdoorgaan s doord jongste latervoortgezet ,d eandere(n )hebbe nda nreed smeest a eennieu wbedrij f indezelfd e gemeente ofi nd e omgevinggest i 237. Vaak"behoor t"bi jhe tambach t eenwinkel ,di eda nmeest ­ algedreve nword tdoo rd evrouw ,late r dooréé nde r dochters.Oo khie rhelpe n dekindere nuiteraar dnie t vóórz eva nschoo la fzij n (hieroververde rhoofdstu k VII).

3.He tgezi nal s consumptieve eenheid A.He thuizentyp e Hetalgemen e typeva nd eboerenbehuizin g isreed s "besprokeni nhoofdstu k IV.Di tgrondtyp evind tme n terugi n"bijn aall e"boerderijen .Slecht s enkeleva n deallernieuwste ,i nhe t"bijzonde rd eontginningsbe ­ drijven ,zij nander singericht ,maa rvertone ngee n vastevorm . Dereed s"beschreve nlanggevelboerderi jkom ti nschie r oneindigevariatie svoor ,afhankelij kva nd egroott e vanhe thui s enva nd epersoo nva n de"bouwmeester .D e grote,oud e"bedrijve nvertone nhe ttyp ei nzij n zui­ verstevorm . Bijd ekleiner ebedrijven ,e nvoora lwannee rhe taan ­ talkindere n grootis ,i sme nbi jd einrichtin gva n hetwoongedeelt e aanmerkelijkva nd egrondvor mafge ­ weken.I hhe talgemee nka nopgemerk tworden ,da td e boeren 'szomer si nd emoo swone ne nallee n *swinter s ind ewoonkamer ,d eheerd .Da ti sook ,omda td emoo s gewoonlijk ophe tNoorde nligt ,d ewoonkame rdaarente ­ gen ophe tZuiden ,zoda td emoo s 'swinter s teveeli s blootgesteld aan deNoordenwind . Zoalsreed s isopge ­ merkt,i sdi tbi jd emeest ebedrijve nhe tgeval ,omda t er eenopmerkelijk evoorkeu rbestaa to md eboerderi j met delengtea sOost-Wes t tebouwen . Bijd eklein ebedrijve n end elandarbeidershuisje svind t mennie tmee rd eapart ewoonkamer ,di e trouwenstoc h weinigi ngebrui k is.Tijden she tonderzoe kwer di ngee n enkelgeva lee nkeuke naangetroffen ,waari nwé lgekookt , maarnie tgewoon dwerd .Wannee rd eboere n 'swinter si n deheer d gaanhuizen ,word t daard ekache lgestook te n 238. niet ind emoos .D eBrabants e plattebuiskachelvind tme ni n "bijnaall egezinne n endoorda t eraltij d gewoondword ti n hetvertre kwaa rme nstookt ,heers tdaa r 'szomer s overal een"benauwend ehitte . Ook degroot st e."boere nhebbe ni nhu nhui snie tmee rda nvie r kamers en.ee nkamertj e opzolder .Daaronde r isaltij d eenkeu ­ ken-woonkamer enee nwoonkamer .D e "mooiekamer "moe tvaa k opgeofferdworde ndoo rhe t gebrekaa nslaapruimte ,da tbi jd e kleineboere nno gvee lscherpe raa nd eda gtreedt .Zi jhebbe n behalvehu nkeuken-woonkame r gewoonlijk alleenéé no ftwe e slaapkamers,di eda nmeesta lno g zeerprimitie f zijningerich W Dat deslaapgelegenhei d ind emeest e gevallende noo konvol ­ doende geachtmoe tworden ,i sgee nwonder .Gewoonlij k slapen ind ewoonkeuke n deouder s entwe eva n dedochter s inbedste ­ den.I nd eslaapkame r isgewoonlij kno géé nbedste e» i nenkel e gevallen twee.I she t gezingroter ,da nslaap td eres ti nle ­ dikanten ofkribben .B iee nenke lgeva lwa s erslecht s éénbed ­ stede ingebruik ,namelij kvoo r deouders ,terwij ld ezeve n thuiszijnd ekindere n inledikante n sliepen.Di tbetro f echter het gezinva nee ngrot eboer .Meesta li s erechte rgee ngel d voorledikante n enblijve n debedstede ni ngebruik .I nplaat s vanledikante nvind tme nvaak ,oo kwee rdoo rgeldgebrek ,krib ­ ben opd egrond .Herhaaldelij k kanme nz eo pd ezolder saan ­ treffen,direc tonde r depannen ,di evaa knie t goedaaneenslui ­ ten ofkapo tzijn .Da tdergelijk e slaapplaatsen droogzijn, . kan danoo knie tbeweer dworde n envoora l *swinter svorme nzi j eenabsoluu tonvoldoend eligging .He tzo uda noo ko pzij nmins l nodig zijn,da ti ndergelijk e gevallenhoute n dakbeschotword t aangebrachte no pd ezolde rafzonderlijk e slaapkamertjesafge ­ scheidenworden .D eruimt e tochi si nd ebehuizin gn ueenmaa l vaak tegerin go mall egezinslede nbenede n telate nslapen . Wanneer ditlaatst ewè lmogelij k is,word tdoorgaan svermede n om jongense nmeisje s inéé nvertre k telate nslapen ,maa rtoc l komt datvri jvee lvoor .D e grootteva nhet.gezi nbemoeilijk t het doorvoerenva n eendergelijk e scheiding.Da ttwe ekindere n vanverschillen d geslachti néé nbe dslapen ,i soo ka lgee n zeldzaamheid.I néé ngeval ,waari nhe tnie tnoodzakelij k schee] betrof hetee nmeisj eva n1 5e nee njonge nva n1 3jaar .Ee n 239. deelva nd e"bevolkin gbesef techte rniet ,da tdi tverkeerd e toestandenzijn .Onde rinvloe dva nd emaatschappelijk ewerk ­ stersi se rd elaatst e tijdwe lveranderin g gekomen,maa r dearmoed estaa tee nsnell everbeterin g ind eweg . Eénpersoonsledikanten of-bedstede nkome nbijn anie tvoor . Datdri ekindere n inéé nbedsted e ofledikan tliggen ,i s zeergewoon ,oo kvie rkom tvoor .Doo rhe tgebre kaa nruimt e enhe ttekor taa ngel d isda too kmoeilij kt everanderen . Ooki she tlan ggee nuitzondering ,da the tjongst ekin dbi j deouder si nbe dslaapt . Hetbeddegoe d isteven s onvoldoende.Spring -e ndriedelig e matrassenkome n practischgesproke nallee ndaa rvoor ,waa r zedoo rd emaatschappelijk ewerkste r zijnverstrek t enda n wordenz eminde rgewaardeer d dand evroeger ekapokzakken . Deinrichtin gva nd ebedde ni smeesta lz<5 ,da tonderi nee n strolaagligt ,di eongevee rdriemaa lpe rjaa rword tver ­ verst,e ndaaro pee nstro -e n(of )kapokzak .I hplaat sva n kapokworde nvaa kpluime ngebruikt .Va n opschudden isgee n sprake endez e inrichting isui thygiënisc hoogpun tondeug ­ delijk. Eenmoltondeke nvervul tgewoonlij k defuncti eva nonderlaken , terwijloo k eenbovenlake nvaa kontbreekt .He tkussensloo p isveela lgemaak tva nkunstmestzakjes .Al sdekkin gword tee n eenmolton -o fgewatteerd e dekengebruikt ,gewoonlij kaange ­ vuldme t oudekledingstukken . Kribben ind ebedstede nvoo rhe t jongstekin dkome nno gwe l voor,maa rworde nsporadisc hgebruikt .Derti g jaargelede n warenz eonde rd elandarbeidersbevolkin g nogalgemee n inzwang . Indi etij dbestonde noo kno gverschillend eleme nhutten .D e vloerwa sva nkle ie nzand ,d ezolde rontbrak .Al she tregende , kwamhe twate rnaa rbinne n doord egate ni nhe tdak .Dergelijk e toestandenbestaa nnie tmeer ,than si s tenminste iniede rhui s eenstene nvloe ralsmed e eenzolde raanwezig . Dewoninge nva nd eHeikenare nvalle n opdoo rhu nwe lzee rge ­ ringeafmetingen .Eigenaardi g isechter ,da twannee rva nge ­ meentewege ruimerehuize ngebouw dworde n (zoalsonde rRucphe n 240. isgeschied) ,d e"bewoner stoc hslecht s enkele- e nwe ld eal ­ lernoodzakelijkste -ruimte ni ngebrui kneme ne nd eoverig e vertrekken onbewoondlaten . Onderd eburgeri jzij n dewoningtoestande nwe lbeter ,wa t voornamelijkmoe tworde n toegeschreven aanhe thoger ewel ­ vaartspeil end ewa tkleiner e gezinsgrootte.Me nvind te rnaa r verhoudingmee rledikanten ,voora li nd emoderner e huizene n losstr okom tvee lminde rvoor .Oo k deboerenbevolkin gheef t inplaat sva nlo sstr ono gwe leen s eenstrom atras* ,Onde rd e burgers zijn detoestande n indez e opzichten echter ook nog verreva n ideaal.E rbestaa nno gvee lkrotwoningen ,waarva n eengroo taanta lonbewoonbaa ri sverklaard .Bi j eeni n193 8 doord eCommissi evoo rBouw- ,Woning -e nWelstandstoezich t inMidden -e nWest-Noord-Braban tingestel d onderzoekbleek t datbi j44 1va nd e186 2woningen ,du sbi j23,7 $ongewenst e toestandenvoorkwamen .Dez ewaren : A« Onbewoonbaar teverklare nwoninge nme tkete n ennoodwonin - gëh:5 7stuk so f3 $va nhe ttotal eaantal . B.Woningen ,di ezonde rverbeterin g ongeschikt zijnvoo rbewo ­ ning:17 9stuk so f9,7 $daarvan . C*Woningen ,welk et everbetere n zijn:18 7stuk s of10$ . D.Samenwonen :1 8stuk s of1$ . Vooralaa narbeiderswoninge nme t eenhuurprij sva n/ 3*25- / 3»50pe rwee kbestaa t ind egemeent e grotebehoefte . EenW.C .me twaterdoorspoelin gkom t alleeni nenkel ehuize ni n dedorpskomme nvoor .I nd emeest e gevallen isdaa ree nbeerpu t Bijd eboere n enlandarbeider s vindtme nno gvaa k tonnen,di e zichmeesta l ind esta lbevinde n endoorgaan snie tafgescheide ] zijn.Oo kword twe lva n eenapar thokj ebuite ngebrui kgemaak t Meestali se rwe lee nbeerput ,tenminst ebi jd eboeren . Inee ngroo tdee lva n degemeent e iswaterleidin g enelectrici - teit,doc hga se nriolerin g ontbreken (ziehoofdstu k IXe n kaart).I n dedorpskomme n enlang s dehoofdwege nbestaa tee n g< meentelijkehuisvuilverwijâering . 241. Zorgvoo rhe thui s Dehuize nmake n overhe talgemee n eenslordige ,vuil ein ­ druk,maa rsteke n ophu nheur twee rgunsti ga fhi jd e Oost-Brabantse.D ehedde nzij nsom s «smiddag sno gnie top ­ gemaakt,d ekamer s zijnvui le n overallig trommel .Natuur ­ lijki she tmoeilij k omee nhui snetje st ehouden ,wannee r eree ngroo tgezi ni ne nui tloop te nd eruimt e teklei n is, maarda ti sd eenig e oorzaakniet .Da tblijk the tduide ­ lijkst,wannee rme nSt .Willibror dbezoekt ,da tal she t slechtste enmees tachterlijk e deelva nd egemeent egeldt . Inderdaad ishe tar m enheef td ebevolkin g eree ngehee lan ­ derkarakte rda nelders .Di t zallate rbezie nworden ,i ndi t verband isallee n m belangwa tvoo rindru k dehuize ne rma ­ ken.Overa lblijke n zeaehrikbaren darmelij k ingericht,maa r degrot enetheid ,di et. rheerst ,i sdaardoo r dest eopvallen ­ der.Di t properhoucie nva nhe thuis ,ondank s degrot eaantal ­ lenkindertn , IÓ eenwe lzee rmarkan tverschi lme the toveri g deelva n degemeente * Erheers tvaa kgebre k aanhe tmees tno ­ dige,d ewoningtoestande n zijne rerbarmelijk ,maa ralle si s schooni ndez evaa k opvallendklein ehuisjes .Oo k demense n zelf zijngoe d gewassen.Dez ebevolkin g geeftwe lblij kva n eenverrassend evitaliteit ,oo k opdi tgebied . Debevolkin gui the toveri gdee lva n degemeent e isove rhe t algemeen slordig,neem the tnie tz onau w opdi tgebied ,wan t hoewelvolgen s dealgemen e getuigenis dekamer s eensi nd e week eengoed ebeur tkrijgen ,zij nz ezelde n goed schoon,e n ookwannee rzulk swerkelij khe tgeva lis ,maak the thui sno g eenrommelig e indruk.Di talle s tenminstebi jd eboere ne n landarbeidersbevolking. Bijd eburgeri ji she tveela lhee lander s enme n trefte rve ­ lenett ehuize naan .Voo rdez e groepi she too kvee lgemakke ­ lijkeralle sprope r tehouden ,i nd eburgerwoonhuize nbevin ­ denzic hvoldoend ekasten ,doorgaan sheef tme nwaterleidin g envooral :me nverdien tmeer . Detoestande nbi jd eboere ne nlandarbeider s zijnvee lverbe ­ terddoo rd elandbouwhuishoudcursusse ne nd eander elessen ­ reeksen,di eo pinitiatie fva n demaatschappelijk e werkster 242. sinds eenvijftie n jaargegeve nworden . Het"bezi tva n eenstofzuige r isno gee nongekend eweelde , ook onderd eburgeri je no pd eboerderijen ,di eo phe t electrischene t zijnaangesloten . Eenhuisapothee kkom tslecht s sporadischvoor .Indie naan ­ wezig,i szulk s geschied onderinvloe dva nd emee rontwik ­ keldekinderen ,di e opd elandbouw -o flandbouwhuishoudcur - sussenhe tnu t ervanhebbe nlere ninzien .Ee nrolletj ever - bandgaas isvaa kwe laanwezig ,zwachtels ,aspirin e ofjo - diumbehore n totd ezeldzaamheden .D e enkeleaanwezig ehuis - apothekenbestaa nui tdez e ingrediënten,aangevul dme tee n potondefinieerbar ezalf ,di ebi jallerle imankemente nword i benut.

C.Kledin g Kwaliteite nhoeveelhei d van dekledin gword tvoornamelij k bepaald doord emat eva nwelstan d envarieer tva nee naan ­ talvodde nto tkaste nvo lkledingstukken .He ti sda noo k moeilijk ome ree nalgemee n oordeel overt evellen .Onde r deburgeri ji s dekledin gvolkome nstads ,gekoch ti nBred a ofRoosendaa l ene rval tverde rniet sbijzonder s overo pt e merken. Ook deboere n enarbeider skope nhu nklere n daarveelal .E r bestaat eengrot eneigin gtoe :d ekeu s ise ruiteraar d rui­ mer,d eprij sveela llage re nme nwi lzovee lmogelij k een stedelijkvoorkome nhebben .Slecht s zij, diegee nconfectie - kledingkunne n ofwille naanschaffe n- e ndez elaat ste nbe ­ horenveela lto td eouder e generatie -bestelle nhu nkledin g terplaatse .Dez emaatkledin gvertoon tdoorgaan sweini g prijsverschilme t desteedse ,daa rd eplaatselijk evervaar ­ digers totee nlager eloonklass e dandi et eBred agereken d worden.Me the taanschaff« 1va nondergoe d ishe techte ran ­ ders gesteld,da tword tvri jalgemee n inhe tdor pzel fge ­ kocht. Dezepunte nzij ngrotendeel sreed s inhoofdstu kV behandeld . Zoals daari sopgemerkt ,kom tee nplaatselijk e ofstreekkle - 243. derdrachtweini gmee rvoor .Doo r dewee k zietme nmaa r zel­ den delakens e pakkenva nd e"boere no fd emutse n enzwar e rokkenvrachtde rboerinnen .D e jongerendrage ndi ekledin g nietmeer .D emeest-welgesteld eboerenzoon shebbe nee nwerk ­ pak -meesta lee n overall,maa r ookvaa k eenmanchesterbroe k metboezeroe n- ee npa kvoo r deZaterdagavon d enwannee r zij verdervri jzijn ,alsmed e eenpa kvoo r 'sZondags .D eboeren ­ dochterswerke n inee n jurkme t eenschor t erovere nhebbe n danno g ééno ftwe eander e japonnen;d eweigestelde nno gwee r anderevoo r 'swinters .Onde r deklein eboere n iagewoonlij k geenverschillend ewinter -e nzomerkleding ,e nonde rd eland ­ arbeiders evenmin.Zi jkunne n zichoo kz ogoe dal snooi tnieu ­ weklere nveroorloven .D evrou wva nee nklein eboer ,di en u meer dantwinti g jaargetrouw d is,vertelde ,da tzi ji na ldi e tijd geennieuw emante lha d gehad envon d datvri jnormaal . Inderdaad ishe tgee nzeldzaamheid ,da tieman d zijnhel e leven alsvolwassen e slechts één jaso fmante lheeft .

De japonnenzij n gewoonlijkva n eenstevige ,donker esto fe n wordenvaa k 20- 2 5 jaarachteree n gedragen.Voo r 'sZondag s is erda nno gvaa k eenkatoene n jurke nsind s demut snie t meer gedragenwórdt ,ee nhoe d omme e terkerk e tegaan .D e mannen,behalv e de jongsten,drage nda ngewoonlij k eenou d zwartpak ,da tzi jbi jhu ntrouwe nhebbe ngekoch te nhu nhel e levenbi jd ekerkgan gblijve nbenutten .

Dekindere n dragen eikaarsklere n afe nkrijge noo khee l zel­ deniet snieuws .Wannee r datgebeurt ,i she t gewoonlijk een vermaaktkledingstu kvoo rd e jongensmeesta lva nd evader .De ­ ze isdu seigenlij kva n demannelijk e gezinsledend eenig edie , enda nno gallee nwannee rhe twerkelij knie t anderskan ,we l eensiet snieuw skoopt . Onder degroter eboere ni sdi talle snatuurlij k langnie tzó " sterk,maa rhu naanta li sgerin g invergelijkin gme t deklein e ploeteraars,di evoora lo pd ehoger e zandgronden dagi nda guit , jaari n jaarui tvoortzwoege n endaarbi jd eklein eboerensteu n noghar dnodi ghebben .Toc hbezitte nzi jalle nno gee nbehoor ­ lijk stelklere nvoo r deZondag . 244. Hetgoe dword tvoora l 'swinter s gerepareerd,wannee re r weinig anderwer k is.Da tdoe tda nd ehuisvrou w zelfe n vaak éénva nd edochters .I nvee l gevallenwordt ,voora l •szomers ,d ehul pva nd enaaiste r ingeroepen,oo kdoo r déklein e"boere n- e nlandarbeidersvrouwen .

D.Voedin g Armoede isoorzaak ,da td evoedin gvaa kno g onvoldoende is,voora li nd elandarbeidersgezinnen .Va n de opbrengst vanhu n eigenstukj e grondkunne n zijgewoonlij knie tle ­ ven,terwij lva nhe tlag eloo nsom szelf snie tvoldoend e voedselvoo rhe tgrot e gezinka nworde n gekocht.Hu nmen u ishetzelfd e alsda tva nd eboerenbevolking, ,slecht sd e hoeveelhedenpe rpersoo nzij ngeringer ,voora lva nve te n vlees. Ind eloo pva nd eda gword tdoo r deboere nvie r totvij f maal gegeten.Wannee rzi j 'smorgen s dekoeie n gemolken hebben,drinke nzi jeers tkoffi e enete nwa tbrood ,doc h weinig.He teigenlijk e ontbijtword t eerstlate r genuttigd, ongeveer omhal fnegen .Da nword t erbroo dme tspe k ofkäa s gegBtên.'.'sMiddag s gebruiktme n eenwarm emaaltijd ,bestaa i deui tsoep ,meesta lgroente -o fbonensoep ,aardappele nme t bonen ofgroent e enjus .Daarn a steedspap . 'sNamiddag s om vieruu rword tv/ee ree nvolledig ebroodmaaltij d gegeten,me - spek enkoffie , 'sAvond sn ahe twerk ,meesta lo mach tuur , maar 'szomer s ookwe llater ,word tpa pgegeten ,me t de aan appelen,di eva n 'smiddag s overzij ne nvoo rdegene ,di e niet genoegheeft ,ee nboterham , 'sWinter sworde nd eeerst ' tweemaaltijde n gewoonlijk totéén .Me n staatda nwa tlate r op,wan te ri sminde rwer k tedoen .Bijn aall eboere n eten uitsluitend eigengebakkenbrood ,hie ri nd evor mva n grote ronderoggebroden .Allee n de enkeleboeren ,di egee nove n hebben,ete n "burgerbrood".Groente nkome nlangzamerhan dm e in gebruik,vroege rwerde n déaardappele nme tbone n gegeten zelfsa tme nveela lallee n aardappelenme t jus,wa tbi jar m gezinnenno gwe lvoorkomt . 245. Tengevolgeva nd everschillend ehuishoud -e nkookcursusse n zijnd evoedingsgebruike nster kveranderd ,voora lbi jd eland ­ arbeiders,waa rz ehe tmees tvoo rverbeterin gvatbaa rwaren , maaroo k onderd eboerenbevolking é Groentenworde nn uvrijwe l algemeengebruik te nhe tvoedse lword t smakelijkerbereid . Ooki se rvee lmee rvariati e ind emaaltijde n gekomen,he t menui snie tmee relk eda ghetzelfde .Da tva nd eburger sver ­ schiltster kva nda tva n deboere ne nlandarbeiders .Zi jete n driemaa lpe rda ge nnuttige nvee lminde rspe ke neigengebak ­ kenbrood .Bovendie nzij nhe tslecht shù nvrouwen ,di ed e kunstva nvleesbrade nverstaan .

Het gezinal s sociale eenheid A.Verhoudin g dersexe n vóór hethuwelij k Wanneer de jongemanui tEtten-Leu r zo1 8- 2 0jaa rou di s geworden,heef thi jmeesta lwe lee nmeisje ,"hi jheef tken ­ nis"v/ord te rgezegd .Gewoonlij k duurthe tda nno glan gvoo r hetpaa rka n trouwen,tenminst ewannee rzi jzic hdaa rnie t plotseling toegenoodzaak tzien ,wa tvri jvee lvoorkomt .Ee n officiëleverlovin gken tme nniet ,he tequivalen t ishe t "vasteverkerin ghebben" .Nie t zelden "raakthe tuit "e n krijgt elk dervroeger e partners laternieuw e "vasteverke ­ ring".Dez evor mva nhe tverbreke nva nee nverlovin g isa l evenfrequen tal si nd esteden ,wa tbi jhet ,onde recono ­ mische dwangstaande ,lang ewachte nme the tsluite nva nhe t huwelijk ookgee nwonde ri s(zi evoo rd ehuwelijksleeftijde n onder4 C). Eenande r gevolg- o.a .va ndi tlang ewachte n - ishe tzee rvee lvoorkome nva nvoorechtelij k geslachtelijk verkeer,da tzic hechte rlan gnie taltij dbeperk t totdege ­ nendi e "vasteverkering "hebben .O phe tHeik ebehoor tdi t totd ezee rgewon everschijnselen .He ti sdaa renig emale n waargenomen,da td e ongehuwde jongereni nee nbedste eslie ­ peni ndezelfd ekame ral s deouders .O pdi emanie rheef td e politiewe lmisdadiger s gegrepenbi jhu nmeisj e thuis.He t komtechte rnie tvoor ,da tee nHeikesma nhe tmeisj e ind e steek laatal see nkin d doorhaa rverwach twordt . 24-6. In deres tva nd egemeent e zijnd e toestanden opdi tgebie d alleengraduee l"beter .Daa rkom the twe l eenenkel emaa l voor,da td e jongemanhe tmeisj enie twi l trouwen,voora l wanneerhe t een"boerenzoo n"betref te nee nmeisj eva nlage ­ restand . Hetfeit ,da t"bi jall everenigingen ,behalv ebi jd eProtes ­ tantse,d esexe nzovee lmogelij k gescheiden gehoudenworden , heeftaa ndez e toestandenniet sveranderd .Patronaatsavonde n worden de enekee rvoo rgehuwde n envrouwelijke ,d eander e keervoo rgehuwde n enmannelijk e personen toegankelijkge ­ steld.Danse n isbi jgemeenteverordenin g verboden.A ldez e maatregelen blijkenweini g succes tehebben . Wanneerme n de cijfersvoo r detij d tussend ehuwelijks -e n degeboortedatu mva nhe t eerstekin dvoo rhe tRij k enee n gemeente onderlingwi lvergelijken ,blijke n deze cijferson ­ vergelijkbaar tezijn .Voo rhe tRij kvind tme nnamelij k een cijferva nhe taanta leerstgeboorte n in193 7e n193 8ui ti n 1937geslote nhuwelijke nvoo rd egeboorte nbinne n één jaarn a dehuwelijksdatum , onderscheidennaa r deduu rva n dathuwe ­ lijk.Voo r degemeent eword t eveneens hetaanta leerstgeboor ­ teni n193 7 en193 8opgegeven ,maa r de cijfersva n degeboor ­ tenbinne n één jaarn ahe tsluite nva nhe thuwelij k gelden hiervoo ra ldez e geboorten in193 7e n1938 ,du snie tallee n voord ei n1937 ,maa r ookvoo rsommig e in193 6 ofi n193 8ge ­ slotenhuwelijken . Wanneerme n diehuwelijke n alsgedwonge nbeschouwt ,waarbi j deconcepti evóó rhe thuwelij kheef tplaat sgehad ,ka nme n metvri jgrot e zekerheid alleen dehuwelijke n als gedwongen beschouwen,waarbi jd ebevallin gbinne n achtmaande nn ahe t sluitenva nhe thuwelij k plaatsheeft ,omda tbi jlange rter ­ mijnd estorend e invloedenva nt evroe g geborenen tegroo t worden.I nhoeverr e diehuwelijke n inderdaad gedwongenzijn , iszee rd evraag .D ewerkelij k gedwongen,du snie tvoo rd e naaste toekomstreed svoorbereid e huwelijken,vind tme nv/aar ­ schijnlijk alleen onderdie ,waarbi j debevallin gbinne nze s maandenn ahe tsluite nva nhe thuwelij k plaatsvindt . 247. Vand e in193 7e n193 8t eE tten-Leu rgebore nkindere n"blijk t 32,08$"binne nach tmaande nn ahe tsluite nva nhe thuwelij k terwerel d gekomen tezijn .I nwerkelijkhei d zalhe tpercen ­ tage gedwongenhuwelijke nno g ietshoge r zijn,daa rd ekin ­ derlozeverbindinge n hijd eopgave nbuite nbeschouwin ggeble ­ ven zijn,alsmed e de onwettige geboorten;abortu ska nin ­ vloed ophe tcijfe ruitoefenen ,zoda the tpercentag e oponge ­ veer3 5za lzij n testellen .D e indelingva n destatistie k maakthe thelaa snie tmogelij k omme t eenRijkscijfe r tever ­ gelijken.Slecht ska nme nbi jgemeent e ènRij k debinne n acht maandenn ahe t sluitenva n hethuwelij k geborenenuitdrukke n inprocente nva n debinne n het jaarn a de echtvereniging ter wereld gekomenen.Di tpercentag e bedraagtvoo rEtten-Leu r 46,58,voo rhe tRij k 50,66.O pgron dva n ditcijfe ri sme n geneigd omaa n tenemen ,da to pdi tgebie d geenster k afwij­ kende toestanden teEtten-Leu r inzij n geheelvoorkomen .Daar ­ bijdien tno g opgemerkt teworden ,da the t cijfervoo rEtte n insterk emat e isgedaal d sinds onderinvloe dva nd estede n het gebruikva n preventievemiddele nbekendhei dkreeg .Voor ­ alte naanzie nva nSt ïïillibrord. is direc tduidelijk ,da the t aantalgedwonge nhuwelijke n sterk isverminder d enzulk snie t doord etoenemend ezelfbeheersin gva nd ebewoners .Me nzegt , datdaa rvroege r zelden eenhuwelij kwer d gesloten,voorda t graviteitwa s geconstateerd.

Maatstavenbi jd ekeuz eva nd e echtgenoten Kenka nzic hvoorstellen ,da te ronde r dergelijke omstandig­ hedenvaa knie tvee lsprak e isva n eenrationel ekeuz eva nd e echtgenoten.D e enigemaatstaf ,di eme nhie rzo uhebbe nkunne n aanleggen,isdi eva n delichamelijk e kenmerken,mee rbiolo ­ gischuitgedrukt :di eva nd eteeltkeuze . Bijd eboere nkom t datechte rminde r sterk opd evoorgron d en daaris ,voora lwannee rhe td e zoonva n eengrot eboe rbetreft , hethuwelij k eengewichtig ekwesti evoo r de gehelefamilie * Op kleine standsverschillenword t angstvallig gelet,zelf sbi jd e kleine boeren,e nhe tberucht e "geldbi jgeld "heef too khie r zijnbetekenis ,hoewe lhe tdoo r degrot e gezinnenvaa k genoeg 248. voorkomt, dat "boerenzoonsmoeilij k of in het geheel geen eigen bedrijf kunnen stichten.Daarnaas t staat vrijwel vast, dat een boerenzoon - tenminste als hij boer wordt -•ne t een boerendochter huwt,wan twi e anders zou zijn bedrijf kunnen medebeheren? Een boerendochter trouwtno g wel eensme t een "burger,maa r dat is toch vrij zeldzaam.He n kan hier dus "financiële omstandigheden" en "band door het beroep" als voornaamste maatstaven aangeven,hoewe l daarnaast "lichame­ lijke kenmerken" en andere maatstaven ook hun invloed doen gelden. Zo de religieuze gelijkheid. Te dien aanzien staat statistischmateriaa l ten dienste:

In 1935 -193 8 gesloten huwelijken tussen jongmans en jonge- dochters, die beiden of één van beiden te Etten-Leur woon­ achtig waren:

Kerkelijke herkei.gezindte d. jongedo. T o t a a"' v*,",-"l" • à 7/.Herv. Rooms-Kathol . gezindte dei "To­ w.o.met To-w.o.me t jo ng ma ns To-w.o.mé t taal kerk.inz. taalkerk.inz . taalkerk.inz . ITed.e n7/aal s Herv. 13 8 3 16 8 lïooms-Eatholiek 1 361 361 362 361 Totaal 14 8 364 361 378 369

Gemengde huwelijken zijn te Etten-Leur dus zeldzaam, ook dooi dat de Protestantse groep zo klein is.D e betekenis van de religieuze gelijkheid alsmaatsta f bij het kiezen van de huw« lijkspartner zal - tenminste van katholieke zijde -vri j ge­ ring zijn,omda t datmi n ofmee r vanzelfsprekend is.Onde rd e Protestanten is dat echter anders.Voo r hen is de religieuze gelijkheid een factor van meer gewicht in dit verband, daar hun groepklei n is (dekerkelijk e gemeenten Etten en Leur tellen samen slechts ongeveer 30G zielen). Dat veroorzaakte « sterke onderlinge afhankelijkheid, die zich uit in de onder­ linge huwelijken.7/elk eslecht e gevolgen dit voor de groepi i zijn geheel heeft, zal in een volgend hoofdstuk nader worden bezien. Hier dient er alleen de aandacht op gevestigd tewor ­ den, dat de religieuze gelijkheid bij hen wellicht de belang' rijkste maatstaf vormt voor het kiezen van de huwelijkspartn 249» Wanneerme nhen ,di e eenhuwelij kaangaan ,indeel tnaa rd e gemeenteva nherkomst ,da nword t hetgrot e contactme td e omliggende gemeenten duidelijk.Etten-Leu ri sgee ngeïso ­ leerde plattelandsgemeente,maa r staati nnauw everbindin g met andere plaatsen.Te rverduidelijkin gvolg thie r eenta ­ belva n dei n193 5- 193 8huwend e jongmans enjongedochters , die terplaats ewoonachti gv/aren ,ingedeel dnaa r dev/ oon - plaatshunne rvrouw ,respectievelij kman . Terplaats e^woonachtig e jongmans jongedochters GEMEENTEN huweiKI eme t jongedochters jongmans woo:nachti gi nd ei n kolom 1 genoemdegem. , Etten enLeu r 131 131 Rucphen 32 26 Princenhage 24 25 Breda 16 11 Hoeven 11 13 Zevenbergen 7 4 Rijsbergen 7 2 Roosendaal ca. 3 5 Ginneken 4 3 Oudenbosch 2 4 Zundert 3 3 OverigNoordbraban t 9 23 Overige provinciën 7 7 Totaal 256 257

Slechts 51,2$va nd e jongmans en jongedochters huwt dusme t iemandui t deeige n gemeente.Voora lme tRucphen ,Hoeven , Princenhage enBred ablijk t eennau w contactt ebestaan .Ee n grootdee lva n dehuwelijken ,geslote nme t iemandui téé n van detwe e eerste gemeenten,moe t oprekenin g^gestel dworde n vanbewoner sui tWillibrord ,da tgrotendeel s onderdi egemeen ­ tenvalt ,v/aardoo rhe thuwe ni nee ndergelij k gevalnie tal s met iemandva nbuite n de gemeenteword t gevoeld.He tgrot e aantalhuwelijke nme t personenui tPrincenhag e enBred ai s teverklare n doord e grote aantallen arbeiders enarbeidsters , 25Ü„ die dagelijks daarheentrekken .Tege n eenhuwelij kme tieman d uit eenander e gemeenteToestaa tda noo knie the tminst ebe ­ zwaar.Vroege r ishe twe lvoorgekomen ,da t een jongeman,di e eenmeisj eui tÏZillibror dkwa m"bezoeken ,me t eenpa k slaag werdweggestuurd ,iet s dergelijkskom t thans echternie tmee r voor.

C.Huwelijksleeftij d Inhoofdstu kV I isreed s een overzicht gegevenva n deverhou ­ ding tussen deleeftijde nva nd ehuwende n inhe tRij k endi e ind egemeente .Hie rvolg t debetreffend etabel :

Leeftijd Leeftijd d.jongedo.i ngroene nva n jaren derjongman s beneden2 0 20- 2 4 25- 2 9 i.gr.v.ja . ~~E7^IT, RIjk " ET^IH RTp ben.2 0 10,6 7,0 5,3 4,2 — 0, 20- 2 4 76,7 52,9 209,0 178,3 42,3 36, 25- 2 9 15,9 19,1 150,8 233,1 240,7 198, 30- 3 4 - 2,8 21,2 42,8 74,1 84, 35 ©•oude r - 0,5 5,3 7,4 2,6 17, To taal 103,2 32,3 391,6 465,8 359,7 336,

r.v-ja. Leeftijd Leeft. d.jong e do.i. g Tot aal der jongmans jw — 34 35 e. ouder i.gr.v.ja . ~TTrjk™ Rijk -TTT3E ben.2 0 0,0 - 15,9 11, 20- 2 4 2,6 3,8 2,6 0,3 333,2 271, 25- 2 9 15,9 25,2 5,3 2,8 428,6 478, 30- 3 4 :52,9 33,3 10,6 7,3 158,8 176, 35© •oude r 10,5 20,3 37,1 17,1 63,5 62, Totaal 39,9 87,6 55,6 27,5 1000.- 1000o

De eerstekolomme nbetreffe n deverhoudingscijfer sva n dei n 1935- 193 8geslote nhuwelijke n tussen jongmans enjongedoch ­ ters, di ebeide n oféé nva nbeide n teEtten-Leu rwoonachti gw ren; detweed ekolomme n geren depromille n aanva nd e in193 7 1938i ngemeente nme t5,00 0- 20.00 0inwoner s tussen jongmans en jongedcchters geslotenhuwelijke nnaa r deleeftij d derhu w 251 den. ii tdez e cijfers valtd e conclusie t~t r jongedochters deels jonger,deel souder 1huwe nda ngebruike ~ lijk,zoda t de,voor 1he tRij kmees tfrequente ,leeftijds ­ klasse van de2 0- 2 4 jarigene r eenlage r cijfer tezie n geeft.I nlie tRij k huwt465, 8promill eva n de jongedochters indi e leeftijdsklasse,i nEtten-Leu r 391,6; eenverschi l dusva n 74,2promille ,da tvoo rverrewe ghe t grootste deel wordt gevondeni nee nverschuivin gnaa r deouder eleeftijds ­ klassen. Bijd e jongmansvind tme n eendergelijk everschuivin gniet . Zijblijke n gemiddeld jonger tehuwe n dan"bi jd e gemeenten van dezelfde grootteklasse inhe tRij knormaa l is. Tegenover 478,2pro.Lill eva n dehuwend e jongmans inlie tRij ki nd eklas ­ seva n de2 5- 2 9 jarigen staat inEtten-Leu r426, 6promille . Ditverschi lva n49» 6promill eword tmee r danopgeheve n door de cijfersva n deleeftijdsklasse nva n de2 C -2 4jarigen , dierespectievelij k 271,5 promille en33 35 2"bedragen .Me nka n dusd e gevolgtrekkingmaken ,da t devertragin g ind ehuwelijks ­ sluiting,di eword tveroorzaak t doorhe tgrondgebrek ,verdeel d over deg-hel ebevolking ,kleine r isda nd evertragin g dooral ­ lerlei andere oorzakenbi jhe tRijk .Ui t deze cijfersma g zeer zekernie tgeconcludeer d v/orden,da tgee nvertragin goptreedt . Dat dezeui t de cijfersnie t duidelijkblijkt ,kom t doordat zoveelander efactore n dedatu mva nhe thuwelij k bepalen,bijv « bijvee l gedwongenhuwelijke n endoo rhe tfeit ,da tuiteraar d slechts deboere n gebrek aangron dkunne nhebbe n enzi jtoc h altijdno g ind eminderhei d zijn tegenover deres tva n debe ­ volking.Zoon sva nklein eboeren ,di ewille n trouwen,worde n danvaa k luad-o f industrie-arbeider,wa tbi jgrot eboere nnie t voorkomt.Behalv e deenkelingen ,di eemigrere nnaa rd eNoord ­ oostpolder .aan,bi jd elandbouwvoorlichtingsdiens to f-crisis ­ diensten eer.betrekkin gvinden ,moete n deboerenzoon s alleni n eenbedrij fworde n gezet.He t duurtvoora l tegenwoordigvaa k heel lang,voo r zijee nbedrij fkunne nkope n ofpachte n endu s ookhee llan gvoo r zekunne n trouwen.Ee nindicati ehiervoo r vindtme n inhe t zeerhog everhoudingsgeta l tegenoverhe tRij k voor jongedochters,huwend e boven 35 jaar (Etten 55>6 ;Rij k 27,5 prm.).Di t zijnvoo rhe tmerendee luitgesteld e huwelijken 252. vanboe rend ocli ters .Da t dit cijferzovee lhoge r isda nel ­ ders inon sland ,kom t doordat de jongmansbove n3 5 jaarhie r in demeest e gevallen ook trouwenme t jongedochters vanhu n eigenleeftijdsklasse ,wa t ind eres tva n onslan d inminder e matehe tgeva lis . Vooralbi jd egroter eboere nmoe the tproblee mva n dehuwe - lijksvertragingurgen tgeach tworden .He t tijdstipva nhe t huwelijkval tbi jhe nsame nme t datva nhe t zelfstandigwor ­ den;he t één is ondenkbaar zonderhe tander .D eleeftijd , waarop datgebeurt ,verschil tuiteraar d sterk.I she tgezi n klein,da ni she tvaa kvoo rd ezoo nmogelij k vroeghe tbe ­ drijfva nzij nvade r over tenemen, maa r erzij noo kverschil ­ lendebedrijven ,waaro pvij f ofze svolwasse n zoonsmeewerke n zonderkan s tezie no mee n eigenbestaansmogelijkhei d tever ­ krijgen.Gewoonlij kword t hetbedrijf ,zowe l datva n deboe r als datva nd e ambachtsman,pa saa nee nzoo novergedaa nal s alleander ekindere n getrouwd zijn;i nhe t algemeenneem tdu s de jongste zoonhe tbedrij f over. Bijd ecategori e groteboere n isdu sd e zelfstandigheid pri­ mair,pa sal s diebereik tis ,ka nme n gaan trouwen.Bi jd e kleine boeren enarbeider skom t datoo kvee lvoor .Wannee rd e jongemane nhe tmeisj ehe tme t elkaar eens gewordenzijn ,wach ­ tenz e tote rgelegenhei d iso mt etrouwe n enda ndoe n zehe t ook terstond.Vaa kmoe t erda n eerst jarenlanggespaar dworden , voor ervoldoend e geldbi jelkaa ri so m ooknaa rhe tallernood ­ zakelijkste tekope nvoo rhe t inrichtenva n eennieu whuishoud e Invel e gevallen ishe techte r ookanders .Me n trouwt indi e kringenvaa k zondervoldoend e voorbereiding. 7)ema nkrijg twer t

op eenfabrie k ofelder s endirec t trouwt hij5 ofhi jpach t een stukje grondva n één ofanderhalv e ha engaa tbi j deboere r werken enhuw t dan.Da thi jvaa k geenenkel e bestaanszekerheid heeft,deer the mweinig ,wa tblijk tui the tfeit ,da thi jzelf s vaakhuw te npa s daarna gaatprobere nvoo r zichzelf tezorgen .

Geld is erda noo khee lvaa kniet ,me n leent er;,en see npaa r honderd gulden,pach t daarvan grond enrich t erzij nhui sva n: Vooral opWillibror d isda t eenvee lvoorkomen d verschijnsel: i trouwt zonder dat erwer k is,zonde rda te r eenIrai si s enzei : 253* zonder dat eriet si s omhe tme e in terichten ;me n trekt daneenvoudi g"bi jd eouder s in.Z o erg ishe ti n deende ­ te delenva n degemeent enie tvaak ,maa r hettijdsti pva n zelfstandigheidword twe lveela lbepaal d doorda tva nhe t huwelijk.He t gevolgi sda n ook,da td emeest e jongegezin ­ nenui tdi ekringe nhe thee lmoeilij khebbe n enva n het begina faa ni nd eschulde nzitten .

De ambachtslieden trouwen gewoonlijknie t zonder eenvast e bestaansmogelijkheidvoo rhu n gezin.Meesta l isda tvroe ­ gerbereik t danbi jd eboerenbevolking .

E°Verbrekin gva n dehuwelijksverhouding ;hertrouwe n Verbrekingva n dehuwelijksverhoudin gdoo r echtscheiding komt teEtten-Leu rpractisc h gesprokennie tvoor . De cijfersbetreffend e indelingva n dehuwende nnaa rhu n burgerlijke staatvoo r deperiod e 1935 -193 0verschille n welva ndi evoo rd eprovinci e enhe tRijk ,doc hbi jd e kleine absolute aantallen is indez evoorzichtighei d ge­ boden:

Per 100huw.manne nzij nPe r lüöhv.v ,„vro^.v.-ve nzij n Jongmans WednJ3cgê&clL""johgeöTcT , lïea, en gesc E<, GEBIED huwendeme thuwend eme thuwend eme thuw-'.'I eme t r Jonged . w oo^t i • Jongeü. "W • ÛîfcS o j ongiïL w, J (J.C-. '•[:":, '.7.&g ,

Etten 92,3 2,9 2,6 2,2 93,5 2,9 2 ; 5 _l_ q _L

Noordbrab. 92,7 1,5 4,0 1,8 92,9 359 1 ,'~: 1,7

Rijk 89,7 2,1 5,4 2,8 89,7 -s ';' *"<" 2 ,1 2,8

Hetverschi lme td ecijfer sva nhe tRij kval the tmees top . Ditword tuiteraar d veroorzaakt doordatvoo rhe tgehel elan d hetaanta lhertrouwend e gescheidenennoemenswaar d is,da t voorEtte n daarentegenniet .Vergeleke nme t deprovinci eval t op,da td ehuwend eweduwnare n enmannelijk e gescheidenenva n echtt eEtte nnaa rverhoudin gminde r talrijk zijn.terwij l datverschijnse lbi jd evrouwe n erjuis tfrequente r isda n bijdi eva n degehel e provincie.I n ditopzich tneem tEtten - Leuree nbijzonder e positie inonde r debi jhe tonderzoe kbe ­ trokken plattelandsgemeenten. 254. E.Prae -e npostnatal ezor g Zoweld eprae -al sd epostnatal e zorg"beruste nbi jhe t consultatiebureauvoo rzuigelinge nva nhe tWit-G-el ekruis . Vrijwelall e aanstaande en jongemoeder amake nva nd e dienstenva n ditburea u gebruik,zoda to pdi tpun td eprae - enpostnatal e zorguitsteken d is.Bepaald e volksgebruiken inkledin g envoedin gkome no pdi tgebie d teEtten-Leu r nietvoor .Voo rd emeest emoeder s ontbreektechte rd etij d omzic hi nvoldoend emat eme td e jonggeborenebezi gt e houden,wa twaarschijnlij kverklaart ,waaro mde rzuigelin ­ gensterfte ergrote ri sda nhe tRijksgemiddelde ,(zi e hoofdstukVI ,grafie kVI) . Deaanstaand emoede rka nzic h ooknie tvoldoend e ontzien,he twer k eisthaa ro pe nzo ­ langhe tenigszin smogelij k is,werk t zijdoor .He taan ­ talaborte n isda noo kgroot ,voora lbi jd evrouwe nva n kleineboeren . Hetverschijnse lva nabortu sprovocatu sblijk ti ndez ege ­ meentemoeilij kn a tegaan ,waaro p denabijhei dva nBred a invloedheeft .I nenkel e gevallenwer d hetvoorkome n ervan welzee rwaarschijnlij kgeacht .He tverschijnse l isi nie ­ dergeva lweini gfrequent ,med e doordat de jongeman enhe t meisje ingeva lva nzwangerscha p zogoe d alsaltij dtrou ­ wen.

F.Opvoedin g derkindere n Ookt eEtten-Leu rken tmen ,evenal selder si nde nlande , eenM jeugdverwilderingsprobleem",hetgee nveroorzaak t wordtdoo rhe ti nvel e gevallenvolkome n ontbrekenva nee n doelbewuste opvoeding.Vel e ouderslate nhu nkindere nmaa r zondermee ropgroeien ,omda tz edoo rhe tvel ewer k datz e tedoe nhebbe ne ndoo rhu nzorge nvoo rhe tgrot egezin , eenvoudignie ti nstaa tzij no mzic hvoldoend eme tiede r kindbezi g tehouden .Hoewe li nhe t deeluitmake nva nee n grootgezi noo kee nelemen tva nopvoedin g zit,worde nd e kinderentoc hveela lmee r opgoe dgelu k groot,e nwa tda t voorgevolge nheef tvoo r dementalitei tva ndez e jeugd, blijktwe lduidelijk . 255. Tochheers t erbinne nhe t gezinno gwe lenig e tucht,wan t voorhu nouder shebbe ndez ekindere n gewoonlijkwe lvoldoen ­ deeerbied .He ti snie t zo,da td etuch ti nhe tgezi nme td e hardehan dmoe tworde ngehandhaafd ;e rheers tee nbetrekke ­ lijkloss ee ngemakkelijk e toontusse nouder s enkroost .He t lijktda noo kwaarschijnlijk ,da td etoestande nander szou ­ denzij nal s deouder smee r tijdaa nhu nkindere nkonde nbe ­ steden.E rblijk talthan si nvel egevallen ,da td eouder s grotebelangstellin ghebbe nvoo rhu nkindere n enhe ngraa g anderszoude nwille nopvoeden .Aa nd eander ekan ti sdez e jeugdve rva nslecht ,z ezij nallee nbaldadi ge ni nletter ­ lijke zinlosbandig »

Vaneigenlijk e opvoeding isdu sbinne nhe tgezin ,althan son ­ derd eboeren -e nlandarbeidersbevolking ,weini gsprake .Ee n andere oorzaakhierva n ishe tlag eontwikkelingspeil ,waaro p deouder » generatieno gstaat .Daari nkom techte rsne lver ­ andering. Alstweed ebelangrijk e instantievoo r deopvoedin gva nd e kinderenmoe t deschoo lgenoem dworden .I nEtten-leu rwonen, voorzove rbekend ,gee nkindere n dienie tnaa rschoo lgaan , doordatzi jt eve rva nee nschoolgebou wwonen, du sd egehel e jeugdword t daaropgevoed .Doo rhe tvrijwe lontbreke nva n doelbewuste opvoedingi nhe tgezin ,neem t deschoo lhier , naastd egeestelijkheid ,ee nbelangrijk e plaats in.He tonder ­ wijzerscorps ind egemeent eblijk tzic hhierva nvolkome nbe ­ wustt ezijn ,e nverrich tvee lgoe dwerk . Voortdurendmoe te rbi jd e jeugd opgeweze nworden ,da tz e zichmoete nwassen ,hu nhaa rkammen ,hu nnagel s schoonhouden. Opschoo lmoe thu nd emees t elementaire samenwerkingbuite n diewelk e inhe tgezi nheerst ,geleer dworden .Maa r zelere n hete nwannee r zijtenslott eva nschoo lgaan ,i se rvee lver ­ beterd.D e schoolleg thie rveela ld egrondsla gvoo rhe tlate ­ releven ,e nhe tmateriaa l isgoed ,wan t deze jeugd iszee r voorverbeterin gvatbaar . Ind ederd e plaatsi se rd egeestelijkheid ,di ei ndez eoo k eenbelangrijk efuncti evervult .Voora l doord everschillend e jeugdverenigingenword thie rvee lopvoeden dwer kverricht , 256. voornamelijk onderd eouder e jeugd,maa r daarnaaststaa td e invloed,di e "meneerpastoor "heef tal sgeestelij k adviseur vanhe tgezin .E novera lheef thie rd e jeugd groteeerbie d voor zijnpastoor .A lka n ookhi jzic huiteraar d onmogelijk "bezighoude nme t dedirect e opvoedingva nd e jeugdi nzij n parochie,toc hi szij ninvloe d opdi eopvoedin ggroot .

In enkelegevalle nkom the tvoor ,da td eouder sva n dema n ofva nd evrou w"bi jhu nkindere n inwonen enda ndrage n zij ookhu ndee lhi ji nd eopvoedin gva nd ekleinkinderen ,a l isda tdee lnie t groot» Het isda nhu nvoornaamst e taako m opd ekindere n tepassen ,zolan gdi eklei n zijn.E rword t dandu swe lmee r opd ekindere n geletda ni nander egeval ­ len end eopvoedend ewaard e daarvanma gnie t onderschatwor ­ den.Daa rstaa techte ral s schaduwzijde tegenover,da td e kans opverwenne nva nd ekindere naanmerkelij kword tvergroot . Hethang ti nee nbepaal d gevaluiteraar d geheelva nd eom ­ standigheden af,o fhe toptrede nva nd egrootouder s indez e opvoedkundigbezie ngunsti g danwe longunsti g zalwerken .

Wanneerhe tkin d delager e schoolheef tverlaten ,begin the t zelfstandigworde n opd evoorgron d tekomen .ï nsommig ege ­ vallen zijnd ekinderen ,voora l dezoons ,a lhee lvlu gonaf ­ hankelijk,i nander e duurthe tvee llanger . Bijboerenzoon s isn ahe tverlate n derschoo lva nzelfstandig ­ heidvoorlopi g geensprake .D e grotemeerderhei dva nhe nkom t ophe tbedrij fva nd evader ,volg tno g eenland -o f tuinbouw- cursus enblijf t ophe tbedrijf ,totda te rkan sword tgezie n omvoo rd ezoo n eeneige nbedrij f tepachte n ofee ndee lva n hetvaderlij k bedrijf over tenemen .To tdi e tijdi sva nzelf ­ standigheid geensprake .D evade rheef the trech tt eeisen ,d a dezoon si nhe tbedrij fmeewerke n enhe mi nalle sgehoorzamen , zolangzi jnie tvoo rzichzel fkunne nbeginnen ;hoogsten sheb ­ benzi jee n"adviserend e stem"i nbedrijfszaken .Loo nword te r danoo knie tbetaald ,d ezoon skrijge n eenzakgeld ,H tractemen zoalshe tgenoem dwordt ,da tgewoonlij k/ 1.-to t f 1,50 per weekbedraagt .Da tbedra gkrijge nzij ,a lworde nzi j25 ,3 0j a 257. enzelf souder .Da ti soo knie tz ovreemd ,wan tn ad edoo d vand evade rza lhe thu neige n"bedrij fworden ,du swerke nzi j inzeker e zinvoo rzichzelf * Voord eboerenbevolkin g isdu sd e toekomstva nd ezoon se n dewijze ,waaro pzi jzelfstandi g zullenworden ,va n tevore n duidelijk.Iet sdergelijk s ishe tgeva lme tambachtslieden . Ookhu nzone nvolge nmeesta lo pi nhe tbedrij fva nhu nvade r ofstichte n eenbedrij f inhetzelfd evak .H ad eschooljare n komtd ezoo n enigetij dbi jd evade r ind eleer ,gaa teventu ­ eelno g ergensander shee no mhe tva k goedt elere ne nwerk t danverde rvoo rzij nvader .De.-zelfstandighei di shie rgroter , wantd e zooni si nstaa to melder s zijnbroo d tegaa nverdie ­ nenzonde r geldelijke steune nteven szonde rdaardoo ri nstan d achteruitt egaan ,wel klaatst eme t eenboe rwè lhe tgeva lis , Tochblijve nd ezone ngewoonlij k inhe toud ebedrij f enver ­ dienenslecht s eenzakgeld .Loo nword too khie rnie tuitbe ­ taald.He ttijdsti pva nvolledig e zelfstandigheidval techte r meestalvroege rda nbi jd eboeren ,wan tal see nzoo nvoo rzic h zelfwi lgaa nwerken ,vestig thi jzic hi n één vand edorpe ni n deomtre k of,wannee r ervoldoend ewer k is,oo kwe li nd eei ­ gen gemeente.Me n zietda nook ,da ti nverschillend e ambachten broersiede ree neige nbedrij f hebbent eEtten-Leur .

Zonenva nlandarbeider s zoudenvee lvroege rzelfstandi gkunne n zijnda nmense nva n devorig e categorieën.Reed s op1 5- 1 6ja ­ rigeleeftij dverhure nzi jzic haa nee nboe r enn aenkel e jaren verdienen zijal s eenvolwasse n arbeider.Hetzelfd e isme td e zonenva nklein eboere nhe tgeval .He tlig techte ri nhe tkarak ­ terva n debevolking ,da too khie rweini gzelfstandighei dbe ­ staat.D e zoons,di ei ndez eomstandighede nverkeren ,blijve n thuiswone ne ndrage nbijn aa lhu nverdienste n daaraf .Vaa k wordt ervangespaard ,maa rveela loo kverdwijn the tgehel eloo n inhe thuishouden .I nd eminde r degelijke gezinnenhoud td e zoonoo kwe lee ngroo t deelzel f engebruik the t danvoo r zijn privé-genoegens.I n deze gevallen zoume ndu skunne nzeggen , dathe tkin dzelfstandi g is.Wannee rhe tloo no fee ngroo tdee l daarvanui t eigenverkiezin g thuisword t gegeven,i sda tna ­ tuurlijk ookhe tgeval . 258. Ind ekringe nva nd eindustriearbeider s isd ezoo nzelf ­ standig gewordenwannee r hijvoo r zichzelfvoldoend ever ­ dient•Hi jblijf tda n tochaltij d thuiskostgel dbetalen . Hetzelfde ishe tgeva lbi jd egrot e groepfabrieksmeisjes . Bijverschillend e groepenva nd ebevolking ,waa rhe tgewoon ­ teis ,da td ekindere nhu nloo nthui safstaan ,kom the t voor,da tbi jhe trijze nva ntrouwplanne nonde r de jongeren hetloo ndoo rhe nbehoude nma gworde n teneinde ervant e sparenvoo r deinrichtin gva nhu ntoekomsti ghui^ .I ndi e gevallenword t danaa nd emoede rkostgel dbetaald .Bi jhe t sluitenva n eenhuwelij k onderd eboerenbevolkin gword the t jongepaa r echterdoo rd eouder singericht . Bijd emeisje s isva n eenzelfstandi gworde nv<5<5 rhe tsluite n vanhe thuwelij kbi jall e groepennauwelijk s sprake,e noo k daarnai sdi tbegri pzee rrelatief .Voo rzove raanwezig ,i s hetongetwijfel dbi jd eboerendochter s hetgeringst ,bi jd e fabrieksmeisjesdaarentege nhe tgrootst . Dementalitei tva ndez emenselijk e groepword tbepaal d door dieva nhe tlandbouwend e deelervan .He ti simmer s eenbeken d feit,da ti nee nplattelandssamenlevin gd edenkwijz eva nie ­ dereafzonderlijk egroe p erinbeheers tword tdoo rd ementali ­ teitva n degroe pal s geheel.Di tverklaar t ook dezee rver ­ schillendementalitei tva nindustriearbeider s ophe tplatte ­ lande nva ndi ei nd estad .I ndi tverban d betekent dieover ­ heersende boerenmentaliteit,da ti nhe talgemee n de jeugdpa s laatzelfstandi gword t enhee llan gbinne nhe tgezi nblijf t leven,onderworpe naa nhe tgeza gva nhe tgezinshoof d enda t eenmogelijk ezelfstandighei dbuite nhe t gezindoorgaan snie t opprij sword tgesteld .

Behalve een grootaanta lachterlijke n (per6 0leerlinge ni n deeerst ekla sva nd elager eschoo l3 à 4 - zi everde rhoofd ­ stukIX )tref tme ni ndez e gemeenteno gvri jvee lkrankzinni ­ gene nenig elichamelij k onvolwaardigen aan*He taanta lva n dezelaatste ni sechte r tegerin go mo pgron dva nhu nbehan ­ delingee nalgemee n oordeelt evelle n overd ehoudin gva nhe t 259. gezintegenove rhen .E rwa s ééndoofsto mmeisje ,da tui tee n zeervui lgezi nkwam ,waa rme nzic hweini go mhaa r"bekommer ­ de.Me nlie thaa rmi no fmee rlink sliggen ,oo komda tme ne r nietgoe dwist ,wa tme thaa r tebeginnen .Zi jis ,toe nzi j watoude rwa s geworden,naa r eengestich ti nMichielsgeste l gegaan,waa r zijhe ter gpretti gha d enoo knu ,n ahaa rmeer - der3»righeid,nie tvandaa nwil .Va neni gopvange nva nhaa r gebrekdoo rhe tgezi nwa s hierdu sniet s temerken ,maa rda t was,gezie n deaar dva n ditgezin ,oo knie t teverwachten .

Tweeander e lichamelijk onvolwaardigenui t degemeent e zijn tweeblinden ,di eechte rt eou dzij no mno gn at ekunne ngaan , hoezi ji nhe t gezinwerde nbehandeld .Zi jzij n echterbeide n instaa tgestel d omee nva k telere n envoorzie nn ugroten ­ deelsi nhu neige nonderhoud .Eé nva nhe ni srietwerker ,ge ­ trouwde nheef tvie rkinderen ;d eande rwoon tbi jzij nmoeder . Erzij noo kno g enigekindere nme tdegeneratiev e aangeboren afwijkingen,al sklompvoeten ,ee nhazenli pe.d. ,maa r zijge ­ vengee nbijzonder emoeilijkheden .Zi jkunne ngrotendeel smee ­ doenme td eanderen ,i nhe tgezi nbare nzi joo kgee nbijzonde r grotezorgen ;o pschoo lworde nzi jwa tmee r geplaagd danan ­ deren. De toestandbi jd ekrankzinnige n ishee landers .Krankzinnig ­ heidblijk t gewoonlijknie t opzee r jeugdige leeftijd,word t althans danno gnie tal s zodanig opgemerkt doord eouder so f opschool .Dez ekindere nhebbe nhe tdaardoo rvaa k ergmoeilijk . Krankzinnigheid komtvee lvoor ,twinti ginwoner sva nd egemeen ­ teworde nverpleeg d inkrankzinnigengestichte n inVugh te nBoe ­ kei.Voo rhu n onderhoud betaalt degemeent e jaarlijks ongeveer ƒ 15.000.- .I nprincip emoe t datbedra gwe lterugbetaal dwor ­ dendoo rd efamili eva nd epatiënten ,maa rda ti sgewoonlij k onmogelijk;d edoo rhe n terugbetaalde bedragenzij npe rjaa r ongeveerƒ 400.-i ntotaal .D ekrankzinnige nvorme n danoo kee n zwarebelastin gvoo rd e gemeente,hoewe ld eprovinci e eendee l vand ekoste n terugbetaalt.

Depoliti eheef t eenlijs taangeleg dva n3 7krank -e nzwakzin ­ nigen,di eno g ind egemeent e gevestigd zijn.Ee ndee lva nhe n behoort tot de "dorpsidioten",du szwakzinnigen ,ee nande rdee l 260. iskrankzinnig ,maa rongevaarlijk .Bi jhe n isgestichts - verplegingnie tnoodzakelijk ,maa ri nd emeest e gevallen welgewenst .He tzo uechter ,zolan ghe tnie t absoluutnood ­ zakelijk is,va n degemeent e tezwar eoffer sverge no mhe n ingestichte n ondert ebrengen ,no g afgezienva nhe tfeit , datall e desbetreffendeinrichtinge n overvolzijn .

G-.Verzorgin gva noude nva ndage n Deverzorgin gva n oudenva ndage nlig ti nverschillend e han­ den.Vooropgestel d moetworden ,da td emense n doorwerken,zo ­ lang ze daartoeno gmaa r enigszins instaa t zijn.Da tblijk t vooralbi jd eboere nhe tgeva lt ezijn ,di eveela lnie tva n hunbedrij fkunne n scheiden.E rzij ni ndez egemeent ebroer s enzusters ,di esame nhe tbedrij fva nhu nvade rhebbe nvoort ­ gezet enn ustokou d zijn.E rzij ner ,di eampe rmee rkunne n lopen,di enauwelijk s instaa tzij no mo pZonda gnaa rd eker k tekomen ,maa rdi e tochhu nstukj e landblijve nbewerken ,di e tochhu npaa rstuk sve eblijve nverzorge n endi ee reenvoudi g niet overdenke n omalle st everkope ne ni nhe tdor pt egaa n wonen.D egebondenhei d aand egrond ,i nd emees tletterlijk e zin,kom thie rwe lzee rduidelij k totuiting .Dez ebevolkin g ishar d geworden inzij nvoortdurend e strijd omhe tbestaan , inzij npoge no mo pd eschral e grond eenlevensonderhou d te vinden enzi jka n die strijdnie topgeven .E nwannee r zijhu n bedrijf overgeven,hetzi jzi jklein e pachter zijno fgrot e eigenboer ,da ngebeur the taa nhu nzoon ,di edi estrij dmoe t voortzetten.I se rgee nzoon ,da nwerke nzi jzel fverder , maarhe tbedrij f aanee nvreemd e overdragengebeur tallee ni n uiterstenoodzaak .Wannee rongehuwd ebroer s enzuster s samen eenbedrij fhebben ,zoal snoga l eenshe tgeva lis ,schijn the t voorgekomen tezijn ,da tme nbi jéé nva n dezuster s eenkin d lietverwekken ,uitsluiten d omee nzoo nt ehebben ,di elate r weerhe tbedrij fko novernemen .I néé ngeva lzo uda tno gnie t zolan ggelede n zonderenig etwijfe lhe tgeva lgewees tzijn . Inverban dme t degrot egehechthei dva ndez ebevolkin gaa nd e grondlijk the tnie tonmogelijk . 261. Hetkom thie r ookvoor ,da tdezelfd e familie geslachten­ lang dezelfde grondblijf tpachten .Oo kd epachte rvoel t hiervoo r degron dal swa she tzij neigendom .He tduur t vaak ooklan gvóó r dehoe rzij nbedrij fka noverdragen , doordatzij nkindere nno gnie t allenee n"bestemmin ggevon ­ denhebben .D eboe r streefternaa r omnooi tt egaa nrente ­ nieren,voorda ta lzij ndochter s getrouwd zijne na lzij n zoons opéé nn a eenbedrij fgevonde nhebben ,e nda tka ni n delaatst e deoenniumssom shee llan g duren.D egevallen , waarin zoonse ndochter s gezamenlijk hetbedrij f overnemen, terwijld evade rno g leeft,zij nuitzonderingen . Toch,hoevee lfactore n datoo kvertragen ,een sza ld eboe r zijnbedrij fmoete nverlaten .Meesta lgaa thi jda nwone ni n hetdor pEtten ,huur tdaa ree nklei nhuisj eme t eengrot e tuin,waari nhi jverde rhe tgrootst e deelva nzij ndage n slijt,doorgaan shoofdzakelij kleven dva nd epacht ,di ezij n zoonhe mvoo rd eboerderi jmoe tbetalen . Mindervaa kkom the tvoor ,da td e ouderso pd eboerderi jblij ­ venwonen .D ezoo nboer tlieve rgehee lzelfstandig ,d eschoon ­ dochterheef tnie t graag,da td eoud eboeri nzic hme talle s bemoeit opwa tn uhâà rboerderi jis .Maa raa nd eander ekan t heefthe tv/e lhee lwa tvoordelen .Wannee rd eouder so pd eboer ­ derijblijven ,i she tvaak ,omda t ernie t genoeg geldi so maf ­ zonderlijk tegaa nwonen .Da tz e erblijven ,i shee lgemakke ­ lijkvoo rhe tverzorge nva nd ekindere ne.d . Eenander erede n omo pd eboerderi jt eblijve ni sveelal ,da td eouders ,o féé n vanhen ,hulpbehoeven d zijngeworden .Wannee rz ei nhe tdor p zoudenwonen ,zo ue rhul pbetaal dmoete nworde n enda ti sda n gewoonlijk tebezwaarlijk .Z eblijve n danbi jhu nkindere n en krijgen,al sda tmogelij k is,ee napart ekamer .He tnuttige n vand emaaltijde n gebeurtechte r gezamenlijk eni nd emeest e gevallenhe twone n ook,wan tda t eree nkame rove ri svoo r deouders ,kom tnie tvee lvoor . Definanciël everhoudin gword t gewoonlijk heelgemakkelij kge ­ regeld.D ezoo nmoe tbi jee neige nbedrij f aand evade rhuu r betalen,d evade raa nd ezoo nkostgel d enda tword tda nverre ­ kend.Ee nstarre ,geldelijk eregelin gkom tnie tvoor ,d ekin - 262. derensie nhe tal splich to mhu n ouders teonderhouden . Ishe tdu svoo rd e"boere ngewoonlij kmogelij k om,ou dgewor ­ den,doo rhu nkindere n opee no fander ewijz e teworde non ­ derhouden,hi jlandarbeider s enklein eboere n isda tmeest ­ alnie the tgeval .Natuurlij k trekkenvele nva nhe nouder ­ domsrente,maa rwannee rdi e ontbreekt ofonvoldoend e is,moe t men zijntoevluch tneme n totander e instanties.D evoornaam ­ ste daarvanzij nhe tburgerlij k armbestuur,he tkerkelij k arm­ bestuure nvoo rProtestante n de diaconie,di euiteraar dnie t alleenvoo roude nva ndage nwerken ,maa r ookandere nhelpen . Veel oudenva n dagenwone n inhe t "gasthuis",he tSt.Elisa - bethsgesticht,waa r zij,al szi jdaa rgel dvoo rhebben ,apart e kamerskunne nkrijge n enander s gemeenschappelijkwone n en eten.Vee loud e echtparenhebbe n daaree n tehuisgevonden . Alleenvoo roud evrouwe nbestaa the tSt.Paulushofje ,da ta l 2) dateertva n168 1 .He ti sgestich tdoo r eenva nd eplaatse ­ lijke edelen,di e ook eenkapitaa lschonk ;ui td erent edaar ­ vanko nhe thofj eonderhoude nworde n enword the tno gonder ­ houden.I nhe thofj ekonde n enkunne n1 3vrouwe n gehuisvest worden,di eno gsteed sdaari nvrij ewonin g envrij e brandstof genieten.Merkwaardi gi sv/el ,da tbi jd estichtin gwer dbepaal d datminsten svie rva nd evrouwe nProtestan tmoeste n zijn.Hier ­ uitblijk tduidelijk ,da the tProtestantism e inEtten-Leu rtoe n eenvee lbelangrijke r plaats innamda n tegenwoordig; ophe toge ] blikwoon t ergee nenkel eProtestantse .He thofj ei saltij dvo l ledigbezet ,all ealleenstaand e oudevrouwe nwone n ergraag » He moetgerestaureer dworden ;va nd egeraamd ekoste n zullenRij ke : provincie het grootste deeldragen . Grotemoeilijkhede n ontstaan,wannee r deouder sgestorve nzijn , terwijle rno gverschillend ekindere n thuis zijn,di e dushe t bedrijfmoete nvoortzetten ,terwij loo k deandere nhu n erfdeel vaak opeisen.Di tgeva lkom tnie tzelde nvoor .Doo rd epacht ­ weti she tmeesta lonmogelij k zo'nbedrij f teverdelen ,oo kal s het ero pzichzelf ,wa t doorgaansnie t hetgeva lis ,groo tge ­ noegvoo r zouzijn .He t is danvaa k heelmoeilij k om eenbevre ­ digenderegelin g tetreffen .All ekindere nwille nhu n erfdeele O "**- » 203 . hetbedrij fka nnie tgesplits tworden .D e enige,voorlopige , oplossing isda nda td eno go phe tbedrij fwerkend ekindere n datbedrij f overnemen en aand eandere n eenbedra gbetale n ind evor mva n pacht,wannee r dieandere nmedeeigenaa r blij­ ven,e ni nd evor mva nhypotheekrente ,wannee rz ehe teigen ­ domsrechtformee loverdrage naa nd ekinderen ,di ehe tbe ­ drijfblijve nleiden .Wannee r dezaa knie t inde rminn ege ­ schiktka nworden ,volg tee n publiekeverkoping . Dekinderen ,di enie ti nhe tbedrij fva n devade ropvolgen , worden,al she t zoonsva n eenboe rva n enigformaa tzijn , doordez e opee nbedrij f gezet,da thi jergen ska nkope no f pachten.D e dochterskrijge nwa t land ofve eal sbruidschat . Menmoe t hierbijnie tvergeten ,da t eenboe rvaa knaarmat e zijnkindere ngrote rworde nsteed smee rlan dbijkoop to f -pacht,da tda nlate raa nzij nkindere nkomt .Hi jheef the t danenig e jarengoedkoo p doorzij nzoon skunne nlate nbewer ­ kene nka nhe no pdi emanie rtenminst e gedeeltelijk aanlan d helpen. Behalve zij,di ebi jd elandbouwvoorlichtingadiens te ncon ­ troledienstengaan ,kome nslecht szee renkele nbuite nhe t boerenbedrijf.Zi jworde n bijv.zaadhandelaa r enda nwee r met geldelijke steunva nd evader . Bijd ezone nva nklein eboere n isfinanciël e steuni nhe tal ­ gemeennie tmogelijk .Zi jpachte n elders eenklei nbed??ij fj e ofverhure nzic hal slandarbeider .N averloo pva ntij d ziet men henda ntoc hwee rvaa kal sboe ropduiken . Een deelva nd eboerenzoon s probeertthan s eenbedrij f ind e Noordoostpolder tekrijgen ,maa rhe taanta li nd eZuiderzee - polders tevestige nbedrijve n isuiteraar d absoluutonvoldoen ­ devoo rall eNederlands e boerenzoons,di e eenkan szoeken .D e animo inEtten-Leu ri se rechte rgroo tvoor . Bijd emiddenstander s ishe tverloo pva n de gebeurtenissen nietvee lander s danbi jd eboeren .He t isdu snie tnodig ,da t hierno g eensuitvoeri gn a tegaan .Oo khie rkieze nd ezoon s gewoonlijk hetambach tva n devade ro mn averloo pva ntij d zelf eenbedrij f ofwinke l opt ezetten .Oo khie rblijf td e 264. vaderdoorgaan s inzij n"bedrij fto ta lzij nkindere n opéé n nahu n"bestemmin ghe"b"be ngevonde n endu sza ld e jongstezoo n meestalhe t"bedrij fo fd ewinke lovernemen .He tblijk tvoo r de jonge ambachtslieden echtergemakkelijke ro mzic hee nplaa t ind emaatschappi jt everovere n danvoo rd ejong e"boeren .

H.Saamhorighei d inhe tgezin . Uithe tvoorgaand e isreed sgebleken ,da tbinne nhe t gezini n hetalgemee n eengrote -saamhorighei d bestaat.Natuurlij k zijn er,voora londe rd eburgerbevolking ,we luitzonderingen ,maa r doord eboerenmentalitei tva nd egroe pal sgehee lword td eee n heidva n het gezin ook onder deburger swe lversterkt .Immer s menmoet ,zoal sreed s is opgemerkt,te naanzie nva n demental i teitzo' ngroe pal séé ngehee lbeschouwen ;boere n enburger s zijne ri ndi topzich tnie t tescheiden ;beide nvervulle n zij eenfuncti e inéé ndorpsgemeenschap .D eburge ri se rnie tte . vergelijkenme t deburge rui t destad ;d e stad enhe tplattel a moetenworde nbeschouw d als opzichzel f staandesocial eeenhe ­ den.E ri sdu s geenbezwaa r tegeno md esaamhorighei d tebe ­ schrijvenvoo r degroe pal s geheel,zonde rrekenin gt ehoude n met destructuu r erbinnenin.Dez eblijk t danoo kbi jonderzoe k weinigverschi l opt eleveren . De eenheidbinne nhe tgezi n isdu sgroot .Da tka noo kmoeilij k anders,wan tho e zouee nboerenbedrij f kunnenbestaa n alsnie i allelede nva nhe tgezi n erinmeewerken ?Alle nmoete n ersame r werken;iede rmoe tzic hdee lva nhe tgehee lvoele n enda tmaa i saamhorigheid ophe tplattelan d totee ngebiedend enoodzaak . Ditblijk tvoornamelij k ind ebedrijfsvoering .He t gehelegez j heeftdaarbi jste mi nhe tkapittel .D eboe rbespreek tme tzij r vrouw envolwasse nkindere nhe twer kvoo r deeerstvolgend e ti; hetbouwpla nvoo rhe tvolgend e jaar,he taanschaffe nva nwerk ­ tuigen enmachines ,he thure nva narbeidskrachten ,korto mall ( wat ophe tbedrij f betrekking heeft.Hoewe ld evade r daarbijc leidinghoudt ,maak the ttoc hd eindruk ,da tdi tonderlin gov e leggenhie rsterke ri sda ni nander e strekenva non sland ,ma i deze indruk zouallee nbevestig dkunne nv/orde ndoo ree nnauwk ( 265. rigvergelijken d onderzoek,da ttotnogto energen sheef t plaatsgevonden. Desaamhorighei d"blijk tbijv .ui t dewijz ewaaro pd eZon ­ dagen en *swinter sd evrij eavonde nworde ndoorgebracht . De ouders,hu n jongerekindere n enmeesta loo kd edochter s brengen diegezamenlij k door.D e ouderezoon sgaa no mver ­ schillenderedene nnogaleen sweg .Vele nva nhe nvolge nd e land-o ftuinbouwwintercursussen ;bovendie n zijne rd eve ­ lelezinge ne ntenslott eneem the t "buurten"ee nbelang ­ rijke plaatsi no pwinteravonden .Da t ookzi jz ovee lmo ­ gelijk binnenhe tgezi nblijven ,blijk twe lhieruit ,da t het cafébezoeknie t zogroo tis .O pZondagmidda ggaa nd e boerenzoonsvee lnaa r concoursen enbedevaarten ,e nwe lge ­ zamenlijk ingrot egroepen . Hette rkerk egaa ngebeur tnie t ingezinsverband ,maa rge ­ woonlijk afzonderlijk.D ezoon s gaanmeesta lnaa r delat e mis,waa rvoora ld e jeugdvertegenwoordig d is.N ad emi s blijven zeda nno glan g ingroepje sbi jelkaa ro fgaa nnaa r eeno fande rcafé .D eboerinne n ontmoeten elkaargewoonlij k bij eenva n devroeg emissen .N a deander emisse ni se ree n apartekindermis .Bi jd ekerkgan g isd eleeftijdsgroeperin g duswe l zeerduidelijk . OpZonda g eno pwinteravonde nword t ervee lgekaart ,voora l onder deboeren .Oo k onderd eburger skom the techte rvri j veelvoor .Gewoonlij k doetme nhe t onderelkaar ,al sgezi n ofme tkennissen .Kaarte n inee n cafékom tvee lminde rvoor . Hetkaarte nvorm ti n demeest e gezinnenwe l devoornaamst e bezigheid ind evrij e tijd.Daarnaas t zijnd e concoursenbe ­ langrijk,maa rallee nvoo rboerenzoons .Ui t dehel eomtre k komen opdi eZondage n deboerenjongen sbi jelkaar .Naa rd e fokdagengaa nallee nboere n enhu n zoons.Oo k deander egroe ­ penva nd ebevolkin g gaanuiteraar dnaa rd ebedevaarte ne n kermissen.Dez elaatste nzij nallee nvoo rd e jeugd,naa rd e fokdagengaa td eboe rme tzij nzoon se nnaa rd ebedevaarte n vaakhe tgehel egezin . Ook inEtten-Leu rka ngeconstateer dworden ,da tdoo rhe t 266. zichgemakkelijke rverplaatsen ,sind sd efiet salgemee ni n gebruik isgekomen ,d eeenhei dva nhe tgezi nminde ri sge ­ worden.He tword t ookvoo rd eboere ni nafgelege n delenva n degemeent e gemakkelijker omi nhe tdorp ,i nBred ao fRoo ­ sendaal tekome n enda tveroorzaak t ontegenzeggelijk eenmee r afzonderlijk leven.Me nkom te rvee leerde r toe omo pZonda g weg tetrekken .O f datoo kee nverslappin gva n degezinsban d totgevol gheeft ,i smoeilij kui t temaken .Sommig eplaatse ­ lijke deskundigenmenen ,da tsind s enigedecennium sd egezin ­ neninderdaa dvee lminde ree neenhei d zijngaa nvormen ,maa r heti sd evraa g inhoeverr e ditoordee lgegron d enobjectie f is.He tsteed s grotere contactme t destede nmaak the tech ­ terverr eva nonwaarschijnlijk . Ookd emodern e genietingen,di ehe tdor pzel fbiedt ,kunne n erinvloe d ophebben :d ecafe' sme tmuzie k end edrukbezoch ­ tebioscoo p trekken de jeugdui the tgezi nweg .Dez etendenz , diei nd estede nsind slan gbestaat ,begin tn uoo ki ndi t Brabantse dorpdoo r tedringe n endoe tzic hn a delaatst eoor ­ logi nno gsterke rmat e gevoelen dandaarvoor .

5.D efamili e Defamiliesaamhorighei di shie r evenalsd eeenhei di nhe tge ­ zinno g steedsvri jgroot .I n tegenstelling totdez elaatst e wordthi jdoo rhe tmodern everkee rversterkt .D efamilielede n komenmee rbi jelkaa rda nvroege rmogelij kwas . Uiteraard zijnd efamilie shie rzee rgroo t enhe ti sda noo k geenwonder ,da tme nfamilielede nverde rda n devierd egraa d nietregelmati gmee rontmoet .Me nwee tgewoonlij kwel ,da t hetfamili e is,zoal sme nva nhe thel edor pd everwantscha pke n van oudero pouder ,maa rdi everr everwante nworde nnie tmee r alsfamili ebehandeld .Regelmatig e grotefamiliesamenkomsten , zoals die eldersvoorkomen ,vind tme nhie rniet .E rzij nmaa r weinig boerderijen,waaro pee ndergelijk e bijeenkomst zoukun ­ nenplaatsvinde n enverde rzij nd efamilie s zógroot ,da too k danallee nd enaast everwante n zoudenkunne nverschijnen .Al ­ leenbi jbruilofte nkome n eengroo taanta lfamilielede n samen, maarnie tverde rda nvoll eneve n ennichten .Da te rda n een7 5 267. "bruiloftsgastenzijn ,i shee lgewoon J Opverjaardage nkome nallee n deallernaast everwanten :kin ­ deren,broer s enzusters .Ee n grootfamiliecontac t isdu s onmogelijk,allee na ldoorda the taanta lt egroo tis .Toc h "bestaatd esaamhorigheid ,di ee rallee no p"berust ,da tme n weetfamili e tezijn .We li she tgewoonte ,da to pNieuwjaar» - dagalle nhe thoof dva nd efamili ekome ngelukwensen .Va n datgebrui kword tnie tafgeweke ne ne ri sda ngewoonlij kmee r "bezoekda no pverjaardagen ,omda too kall ekleinkindere nko ­ men.

Buurtgemeenschap De onder de gemeente Etten-Leurressorterend e buurtgemeenschap­ penvorme nvee lminde r eenafzonderlij k enafgeslote n geheel dand elate r tebespreke n dorpskommenEtten ,Leu r enSt .Willi - brord.Toc hzij nsommig ebuurtschappe n inenkel e opzichtenwe l alseenhei dkenbaar .He tmees ti sda the tgeva lbi jd ebuurten : Donk,Moleneind ,Grauw ePolde re nVaartkan tme t Hil. Deze eenheidblijk tzowe lo psociaa lal so peconomisc hgebied , maargrijp tminde r diepi nda ndi eva nbovengenoemd e driedor ­ pen.Z o treftme nd ebuurte nno gal sapart e eenhedenbi jvolks ­ feesten aan,zoal sbi jee nallegorisch e optocht,di eenig eja ­ rengelede nwer d gehouden enwaarbi jzi jel kiet srepresenteer ­ den.Me nvind the too kbi jveetentoonstellingen ,waaro pgewoon ­ lijk iederebuur tzij n eigenstie r inzendt.Oo kkom tno ghe tsa ­ mennaa rker k envergaderin g gaanva n eenbuur tvoor . Alleeno peconomisch e overwegingenberus the tbestaa nva nee n apartebuurtmelkploeg .Iede rva nd eboere nva n eenbuur tmoe t eenwee k langd emel kverzamele n ennaa r defabrie krijden .Z o isee nspontan e enzee rgoed earbeidsverdelin g totstan dgeko ­ men,di ehee lv/a twer kbespaart .Bi jhe tkieze nva nhe tbestuu r vand emelkfabrie kword t eroo kwe ldegelij k rekeningme ege ­ houdenui twelk ebuur t degekozen ekomt .Zelf sbi jd egemeente ­ raadsverkiezingen stemtme nliefs t opieman dui t zijneige n buurt. Uita ldez efeite nblijkt ,da td everschillend ebuurte nzee rze - 268. ker eensocial e eenheidvormen ,maa rwaaro pdez egegron dis , isnie t gemakkelijkvas t testellen .Waarschijnlij k isal ­ leenhe tsamenwonen ,du s in"beginse lee ntoeval ,e rd eoor ­ zaakvan .D eker nva n de"buur tword t gevormd doord emensen , die ervaa k alva nvade r opzoo nwonen, maa rdoo rhe tpach ­ tenva n"bedrijve no fhe thure nva n eenhuisj ekome n ertoc h steedswee rnieuwelinge n "bij.Dez e zijn echterdee lva nd e grotere gemeenschapEtte n enworde ndaaro msne lopgenomen . Ookvreemdelinge nworde nnie topzettelij k buitengesloten. De"bevolkin gneem the n"betrekkelij kvlu gi nhaa rmidde no p enda tme nn a 10o f2 0jaa r "erno gnie tbijhoort "kom thie r innormal e omstandighedennie tvoor .I n ditopzich tzij nd e toestandenhie rhee lander s danbenoorde n deMoerdijk ,waa r menvaa k zijnleve nlan gbuite nhe teige n dorpvreemdelin g blijft. Hierbehoor t deimmigran tbijn aaltij d totdezelfd elevens ­ sfeeral sd ebewoner s zelf eni smeesta lafkomsti gui td e omgeving,du slig the tvoo rd ebewoner svoo rd ehan d omhe m zondermee r opt enemen .Dez ebevolkin g iszelf shartelij k tegenovernieuwkomer s enn a enige jareni she tverschi lnie t meer temerken .Waarschijnlij kheef tdaaro poo khe teeuwen ­ lange intensieveverkee rme t debuitenwerel d invloeduitge ­ oefend.Gehee lander si ndi topzich ti sWillibrord ,waa rme n nooitgehee lopgenome nwordt ,evenmi nal s deHeikesma n ooit inee nande r deelva nd e gemeente "eigen"wordt ;me nblijf t inhe maltij d deHeikesma nzien . Tussend everschillend e buurtenheers t geenvijandig e stem­ ming.Me t debuurt ,waa rme nwoont ,hang tnatuurlij k eenbe ­ paaldemaatschappelijk e "standing"samen ,maa rda tleid tnie t totee nvijandi g gevoel.D eklassenstrij d ishie ro phe tpla t telandno gnie tdoorgedrongen .D eslechtst ebuurte nva n dege ^ meente zijnwe lVaartkant ,Molenein d (gedeeltelijk),d ehuize : langs deRoosendaals ewe g enhe tHeike .He ti svoornamelij k daar,da td emeest e onbewoonbaarverklaard ewoninge nvoorkome ; Veranderingen ind ehechthei dva nd ebuurtgemeenscha p zijnu i deaar d derzaa kslecht s oplang e termijn teconstateren ,ma a deban d zallosse rworde nnaarmat ehe tverkee r intensiever 269. wordte nvoora lnaarmat eme nminde r opelkaa ri saangewezen . Ditkom t ook"bi jenkel evolksgebruike n totuiting . langzamerhandverdwijne n dieoud e gebruikenwel ,maa rvee l ervan"bestaa tnog ,a li sd ezi nerva nvergeten . Zoi sdaa rhe tdrage nva nd ekis thi jbegrafenissen .He twa s vroegergewoonte ,da td enaast ebure nva nd egestorven ed e kistnaa rd ebegraafplaat sbrachten .Da tgol dal see ndienst , een "laatste eer",di eme nhe mbewees .Wannee rme nverhinder d was omda tt edoen ,moes tme nee nplaatsvervange rstellen . Datd ediens tgeweiger dwerd ,wer d zeerkwalij k genomen.He t gebruikbestaa tno galgemeen ,maa rhe tkarakte r ervani sver ­ anderd.Va n degene,di e eenuitnodigin g omt edrage nontvangt , wordtnie tmee rverwacht ,da thi jda tzel fza ldoen ,maa rda t hijdaarvoo ree nande rhuurt ,di ehe tgel d ervoor( /2,50 ) goedka n gebruiken.He tgeld ttegenwoordi g zelfs als"krente ­ rig"e nnie t »»commei lfaut "o mzel ft egaa ndragen .No gom ­ streeks191 2 zorgden ophe tBrabants e platteland debure n voorall eui t eensterfgeva lvoortvloeiend e werkzaamheden-*' . Thansvind tme nva ndez eburendienste n teEtten-Leu r- zoal s bleek- no gslecht srestanten .Bi jee nbegrafeni sverrichte n debure nslecht she tlopend ewer k ophe tbedrijf ,he tvroeger e aanzeggene nluide n isreed s totee napar tberoe pgeworden .

Verderi she tno gwe lgewoonte ,da td ebuurmeisje s onderd e boerenbi jfeestelijk e gelegenhedenkome nhelpen . Eenande rgebruik ,da tno gwe lvoorkom ti sd e "boerenfooi"bi j delaatst eka rboekweit ,di ebinnenkomt .Boekwei t is.he tge ­ was,da t totslo tgeoogs tword t enal sdaarva n delaatst eka r opd eboerderi jgelos tis ,i sdaarme e degraanoogs tafgelopen . Datmoe tnatuurlij k gevierdworden .E rword tvoo r gezorgd,da t dieka rhal fvo lis ,d edorpsjeug dweet ,wannee rhe tzove ris , rijdtero pme e enword tgetracteer d oppannekoeke n enrijste - pap.Di t gebruikkom t echtera lvee lminde rvoor ,evenal she t volgende: Wanneeraa nd e"vast everkering "va n eenjonge ne nee nmeisj e eenein dwa s gekomen,bemoeid ehe thel e dorp erzic hme ee n moestweten ,wa t derede n ervanwas .Wannee r dierede nd ejonge - 270. mannenva nhe t dorpnie tbeviel ,wer d ero p1 Me i ophe t dakva nhe thui sva nhe tmeisj e eenberketa kgezet ,di e dataangaf .He twa s danvoo rhaa rnie tgemakkelij kmee r omee nande r tevinde n enhee lwa thoerendochter shebhe n daarvoori nangs tgezeten. '

7.B e gemeenteal s gemeenschap Indez egemeent eval td esterk e antipathie tussend ebe ­ wonersva nEtte n endi eva nLeu rster k op.Va n jongsa f aanstaa nzi jtegenove r elkaar.Wannee rLeurs e jongensi n Ettenkome n ofEttens e inLeur ,staa the tvast ,da te rge ­ vochten zalv/orden .Wannee r zijoude rworden ,blijf t dat vijandige gevoel;d eEttens e end eLeurs e voetbalclubs kunnen geenwedstrij d tegenelkaa rspelen ,wan tda nzo uhe t opvechte nuitlopen .Beid e dorpenhebbe n apartezangvereni ­ gingen,handboogschutterijen ,toneelclub s eneige nkerken , watbi jd ezee rklein eProtestants egemeente n eenvreemd e indrukmaakt .Hoezee rdi tgevoe loo kbi jd evolwassene nno g doorwerkt,blijk twe lui the tfeit ,dat ,toe n deprotes ­ tantseker k teEtte n in194 0wa sbeschadig d end e diensten inLeu rgehoude nmoeste nworden ,vele nweigerde n daarnaa r deker k tegaa n enda tnie t alleenwegen s degrot e afstand] De tegenstellingbestaa t opel k gebied eni s één van degro ­ temoeilijkhede nvoo rhe tgemeentebestuur ,da ti nEtte ni s gevestigd,wa t opzichzel f deLeurder s al eendoor ni nhe t oog is.Dez ehebbe nherhaaldelij k geprobeerd omva nLeu r eeneige ngemeent e temaken ,maa rzonde rresultaat .He tge ­ meentebestuurmoe t ernauwkeuri gvoo rwaken ,da the tnie td e schijnwek t één vanbeid e gemeentedelenvoo r tetrekke nbo ­ venhe tandere .Al si nEtte n eenwe gword tverbeterd ,moe t inLeu r eeneve n grootstu k terhan d genomenworden .Wannee r degemeent e inEtte nwa thuize nlaa tbouwen ,moe tLeu roo k nieuwewoninge nhebbe n enz o ishe ti nalles .Som sleid tdi t totexcessen ,di evoo rbeid e plaatsennadeli g zijn,zoal s bijd eaanle gva n despoorlij nBred anaa rRoosendaa l in185 5 Etten enLeu rwilde nbeid e dehalt ebi jzic hi nd ebuur t hebben engave n elkaarnie t toe.Gevol gdaarva nwa s dedwaz e plaatsva nd ehalt eEtten-Leu r tussenbeid e dorpenin ,waa r niemandvoordee lva nha d endi eda noo kh a deopenin gva n debusdienste n tussenBred a enRoosendaa l •271. "bijnanie tmee rwer d gebruikt entenslott e isopgeheven . Iets dergelijks gebeurde,toe nd etramlij n aangelegd zou wordenva nBred anaa rOudenbosc hvi aEtten ;Leu rrusit e niet,voo r eree nzijlij ndaarhee nwer d aangelegd,waa r toen eenpaardentra me nlate r eenstoomtra m isgaa n rij­ den,di enooi tgerendeer dhebben . Deze'^antipathie,voortspruiten dui the tgevoe lachteruit ­ gezett eworden ,i ssterke r inLeu rda ni nEtten .Ee n dui­ delijkblij khierva nvind tme nbijv .bi jd ebakkers .E r zijnLeurs ebakkers ,di edagelijk s inEtte nbroo dverkopen , maard eEttens ebakkers ,di ehe ti nLeu rhebbe n geprobeerd, hebben ernooi t ietsverkocht . Deze grote tegenstellingblijk t ookonde r demee rontwikkel ­ denui tbeid e dorpenwe lgevoel d teworde n enword tdoo rhe n gehandhaafd,hoewe leigenlij kniemand-wee twaaro m deLeur ­ derszovee lminder ,o fd eEttenaar sz oslech tzijn .Toc hi s de oorsprongva n ditgevoe lnie t zove r tezoeken .I n de19d e eeuwwa sLeu rhe tvoornaamst e dorp,daa rwa s deindustri ege ­ vestigd,daa rwoonde nd emeest enotabelen ,daa rwa she tmees ­ teverkee rme t debuitenwereld .I nhe tkort ,Leu rwa s eenac ­ tieve industriële plaatse nal szodani gi nbelangrijkhei dve r uitgegroeidbove nhe tlandelijk eEtten ,da tzij ngrot ebloe i toenreed seeuwe nachte rd eru gha d(zi ehoofdstu k I). Inzij n bloeiperiodewa s Ettenbelangrijke rgewees t danLeu re nui t die tijddateer t debestuursindeling ,zoal s dieoo kn ad eop ­ komstva nLeu ri sblijve nbestaan .Da tkonde nd eLeurder snie t hebben end everachtin gvoo rEtte ngroeide ,"Ette nka nniks " en"i kwee tva nniks ,i kko mva nEtten Mwerde n gewoneuitdruk ­ kingen,waaro p deEttenare nme t dergelijke aphorismenantwoord ­ den.E n toen,vla kn a deeerst ewereldoorlog ,kwa mhe tverva l vanLeur ,d eindustri e troke rweg ,d enotabele n gingenmee r inEtte nwone ne nLeu rgin gzienderoge nachteruit ,totda the t was geworden,wa the tn uis ,ee nonbetekenend e plattelands- plaatsme tee nweini gindustri e enbewoon d doorveela li n Bredawerkend earbeiders .Maa r deantipathi e tegenEtten ,"he t dorp",i sblijve nbestaan . 272. Diti sd e grotetegenstellin g diee rbestaa t"binne nd ege ­ meenteEtten-Leur . Dani se rno g deverhoudin g tussenEtte ne nSt.Willibrord . Deze tegenstellingkom tminde r totuitin g dandi etusse n

Etten enLeur f doordat deEttenaa r de"bewoner sva nWilli - "brordt e onbelangrijkvind t endoorda thi joordeelt ,da t zijeigenlij knie tbi jd egemeent ebehoren .Zoal s elders beschreven,i she too k inderdaad eenande rsoor tvolk .He t kand ebevolkin gva nhe tHeik eweini gschele nho* ,e ri n Etten overhaa rword t gedacht;zi jleve nonde r elkaare n hoeminde rEtte nzic hme the nbemoeit ,ho ebete r zijda t vinden.D everhoudin g isdu snie t slecht enberus to pee n soort gentlemen's agreement(hie r eencontradicti o inter ­ minis)o mzic hnie tme t elkaart ebemoeien ,waa rvoora ld e Ettenaren zichaa nmoete nhouden .Wannee ri nWillibror d kermisis ,zo uhe tnie tverstandi g zijnvoo rd eEttens e jeugd omdaarhee n tegaan .He ti s ooknie tgerade n ome r opZondagmidda g eencaf ét ebezoeken ,hoewe loo kdi edin ­ gentegenwoordi g gewoonlijkwe lgoe daflopen .Daartegenove r komenWillibrorder swe li nEtten ,maa rz eworde ne rme td e nek aangekeken.E rwone noo kwe lwa tHeikens e gezinneni n Etten,doc hallee ni nd earmst ebuurten .Di talle sstaa t ooki nverban dme t deslecht enaam ,di ehe tHeik ei nd ege ­ meente heeft enwaarove r inhoofdstu kX geschrevenzal.wor ­ den.Nie tallee nsociaal ,maa r ookeconomisc h onderscheidt Willibrord zichva nEtte ndoo r zijngrot e armoede,waaro p reeds elders indi trappor t isgewezen .We lworde nbeid ete ­ genstellingen duidelijkminder ;he twelvaartstekor tword to p hetHeik ekleine r end eisolerin gva nd eomgevin gword too k steedsminder .

Bijd egees tva nverdraagzaamhei d tegenovervreemdelingen , dieove rhe talgemee n ind egemeent eblijk t teheersen ,zo u eenonwelwillend e houding tenopzicht eva nbewoner sva nande ­ re dorpennie tpassen .Ove rhe talgemee ndenk tme nda noo k overander e gemeentenvri jneutraal .We lval t eree nzeker e minachting teconstatere nvoo rHoeve n enRucphen ,wa tzij n oorsprongvoornamelij k ind edaa rheersend e geringerewel - 273. vaartvindt .Kom te r"bijv .ee nverlovin gme t iemandui téé n dezerdorpe nto tstand ,da nword t deEttens e partnerdaa r niet zeldenme e geplaagd.Di t gevoelva nénig e'superioritei t tegenoverbewoner sva n"beid egenoemd e dorpen treftme n ech­ tervoornamelij k onderd ewa t grotereboere n aan.Di ezie n echter ophu nheur twee ro ptege nlandbouwer sui td edorpe n vanhe tzeekleigebied .Kom tme n eensonde rZevenberge nee n paardkopen, da nvoel tme nzic hgevleid ,wannee rme ndoo rdi e boerenal sgelijkwaardi gword tbeschouwd .Ee ndergelij kge ­ voel treftme nbi jhe tdee lva n debevolking ,da tzic hmee r opd e tuinbouwheef t toegelegd tenopzicht eva n debewoner s vanhe twelvarende rPrincenhage .Oo ki nhe nvoel tme n inze ­ kere zinzij nmeerdere .He t contactme tRijsberge ne nZunder t isvri jgerin ge nme nkoester tda noo kgee nbijzonder egevoe ­ lens tenopzicht eva nd ebewoner sva ndez egemeenten . Omgekeerd behoort deuitdrukkin g "Ettense steiloor"i ngehee l West-Brabantno ggeenszin s tothe tverleden .Toc hi seigenge ­ reidheid geeneigenscha pva nd ebevolking ,di ed evreemdelin g opvalt.Weliswaa r iszi ji nzeker e zinconservatie f tenoemen , dochdi ti see ntrek ,waarove rme nzic honde ree nboerenbevol ­ king geenszinsbehoef tt everwonderen .D everklarin gva nhe t voorkomenva nbovengenoemd e zegswijze zalda n ookhieri ngele ­ gen zijn,da tdez e trekslecht s relatief geldt,du ste nop ­ zichteva nd emense nui td eomgeving ,di ewa tvlotte r engemak ­ kelijkerva naar dzijn . Uit debeschrijvin gva n deonderling everhoudin gva nEtten , Leur enWillibror d iswe lgebleken ,da td egemeent eEtten-Leu r zekernie tal séé ngemeenscha p tebeschouwe n is.Z ovoel tme n het ookniet ,me ni sEttenaar ,Leurde ro fHeikesman ,maa rze ­ ker geenEtten-Leurde r enliefs tzo ud ebevolkin gzic hda noo k gesplitstzie ni ndri e gemeenten,he tHeik e danverenig dme t delenva nRucphe n enHoeven . Voorald eLeurde rvoel tzic hlo sva nEtten .Wé lbi jEtte nbe ­ horen alle tenZuide nva nhe tdor pliggend ebuurten ;d emense n daarvoele nzic hEttenaars .Me nka ndu sbinne n degemeent e drie gemeenschappenonderscheiden :Etten ,Leu r enhe tHeike , die geheelapar t denkene nvoelen . 274. 8..Klasse n enstande n Menkrijg ti ndez e gemeente aanvankelijk deindruk ,da t deafstan d tussen deverschillend eklasse n enstande n grootis ,maa rbi jnade ronderzoe kmerk tmen ,da tdaar ­ doortoc hee nbetrekkelijk eeenhei d indez eplattelands ­ gemeenschapnie tword tverbroken .Hoewe lbi jd eburger s iniet sminder emate ,ken tiederee nno gsteed s deander , mennoem t elkaarda n ookbi jd evoornaam .Da t eenboe r eenarbeide rnegeer t ofui td ehoogt ebehandelt ,kom t nietvoor .Natuurlij kvoel td eeerst e eenklaBseversch.i l enda tui tzic hduidelij k inhu nverhouding ,maa rd e standsverschillen zijn indez e gemeente overhe talgemee n zoweini g geprononceerd,da tallee n deweinig e groteboe ­ renee napart egroe pvormen . Heti s inee nplattelandsgemeent e alsdez emoeilij k om hetonderschei d tevinde n tussenklasse ne nstanden ,zo ­ also.a . Tönniesda tmeesterlij k heeftbeschreve n inhe t Handwörterbuchde rSoziologie .Klass e isda n eenecono ­ misch,stan d eensociaa lbegrip . Bepaaltme nzic heers t totd eboerenbevolking ,da nvind t men daarduidelij k eenklassebewustzij ne nal s gevolgva n hetklasseverschi loo k eenzeke rstandsbewustzijn .D e stand ishie rechte rallee ngevol gva nd eklasse ,waari n menleeft .D eklasse nv/orde nhee lvaa k doorbroken,wa t vanzelfsprekend is,doorda td eboerderije nmees tklein e bedrijven zijne nd earbeider s steedsprobere nmee rgron d tekrijge n omzic ho pdi emanie r opt ewerken .Bi jdez e groepva n debevolking ,e nda nvoora ldi eonde rEtten , blijkt desocial emobilitei t danoo k zeergroo t tezijn . Bijd eweini g talrijke agrarische bevolking,di e onder Leurwoont ,i sda tanders, wa tsamenhang tme t deaar dva n debedrijve n daar.He t isvoo ree narbeide rvee lmoeilij ­ kero mee nbedrijfj e tebeginne n opdez edur ekleigron d metoverwegen d grasland,da no pd egoedkoper e zandgrond tenZuide nva nEtten ,waa ruitsluiten d gemengde bedrijven wordenaangetroffen . 275» Hetonderschei d tussenarbeide re nklein e"boe ri sdu sge ­ ring.Ieder e arbeiderhe.ef twe lwa t grond,ee noppervlakt e dievarieer tva nenkel e arentq tenig ehectaren ,maa r ge­ woonlijkwe l1 - 2 h abedraagt .Vast e arbeidershebbe nd e boerenda n ookmaa rhee lweinig .D emeest earbeider sverhu ­ renzic hvoo rd ebou wo fvoo r eenbepaal dkarwei ;zi jheb ­ ben gaarneaangenome nwerk .O p denduu rpachte nzi jwa tklei ­ ne perceeltjesbi je néé nzoo nka nda nvaa kboe rworden .Oo k het omgekeerde gebeurtwel :va n éénklein eboe rme tvee lzoon s worden ermeesta lverschillend e arbeider,tegenwoordi gnie t alleenland -maa roo kindustriearbeider ,e ndez ezoon sworde n dano plater eleeftij dvaa kwee rboer . Enoo kee nklein eboerderi jka ngroeien .Naarmat ehe tgezi n groterword te ndaardoo rhe taanta larbeidskrachte n toeneemt, koopt deboe r ergron dbi je nwerk tme tzij nzoons .Di tkom t bijbedrijve nva nieder e grootteklassealgemee nvoor .Bi jhe t heersende gebrekaa ngron di sda tzee rbelangrijk ,wan t op diemanie rword t ervoorgezorgd ,da td eboerenzoon s tenminste alvastwä tlan dhebben .

Deafstan dtusse n groteboere ne narbeider s isnatuurlij k groter.D e eerstenzij nechte rmaa rgerin gi naanta le nzi j vormenzowe lee nklass e alsee nstan dapart » Heti ano gnie t zolan ggeleden ,da tdez egrot eboere nal suiterlij k teken vanhu nwelstan d eenhog ezijde npe tdroegen .E nniemand ,di e erhe trech tnie t toeha di nd eoge nva nd eanderen ,zo uhe t gewaagdhebbe no mzic hme tzo» npe tt evertonen .Di tgebrui k isverdwenen ,maa rwe lzie tme nno gd eouder ewelgesteld e boe­ rinneno pZonda gme tee nande rmode lmut s dand eander evrou ­ wen.Oo kdez emutse nsterve nechte rsne luit ,hoewe le rno g welenig evoorkomen . Bij degrot eboere nbestaa twe lee ngroter e onderlingehecht ­ heidda nbi jd eander eklasse nva nd eboerenbevolkin g enoo k proberenzi jzovee lmogelij k deafstan d totd eandere n tebe ­ waren.Bi jhe ttegenwoordig e gebrekaa ngron dkome nzi jda n ooki ngrot emoeilijkheden » wanthu nzoon sarbeide rlate nwor ­ denwille nzi jniet ,voo ree nande rberoe pda nboe rzij ndi e 276. vaaknie t geschikt en eri at eweini g grondo mhu nalle ­ maalee n"bedrij ft everschaffen .Ove rd everschillend e oplossingen,di evaa kmaa rprovisorisc hzijn ,i sreed s eldersgesproken . Debewoner sva nd e dorpenEtte n enLeu rvertone n indi t opzichtafwijkinge nva nd evoo rd ehoere ngeldend e toe­ stand.Stan d enklass e lopen eri nelkaa rover » Ind e eersteplaat s zijne rd enotabelen ,grotendeel s geîmmi- greerden,dr. egehee lo pzichzel f staanal sstand ,maa r hetgehel esocial e levenva nd egemeent ebeheersen .I n hetdor pEtte nvorme nzi jee nverenigin g enwannee r één van dedorpsvereniginge nachterui tgaa ti n activiteit ofledental ,word tieman dva n "InterNos "i nhe tbestuu r gebrachto mhe tpei lwee rt everhogen .O p dezewijz ebe ­ heersenzi jtegenwoordi ghe tgehel everenigingsleven .Oo k opande rgebie d zijnzi jwerkzaam ,bi jhe t organiseren van lezingen,uitvoeringen ,cursusse n e.d.Maa rondank s huninmengin gi nhe tdorpsleve nblijve n zijee nstan d op zichzelf eni nminder emat e ook eenklass e opzichzelf . Wie tothe nbehoort ,word t echteruitsluiten d doord e , standbepaald . Verder ise rnatuurlij k eenaanta lbeambten ,onderwijzer s e.a.,di enie t totd edorpgemeenscha p inenger ezi nbeho ­ ren,maa rverde rvorm tdez e eenvri jsterk e eenheid.Me n voeltd estandsverschille n wel,maa rzi jkome nlan gnie t altijd duidelijk totuiting .E rzij nbuurten ,di ewe li n het dorpliggen ,maar'buite nd ebovenbedoeld e gemeenschap vallen,zoal s inEtte ndi elang s deRoogendaals ewe g en> n Leurd eVaartkant ,daa r"he tKantje "genoemd . Van deoorspronkelijk ebevolkin gva nhe tdor pken too kie ­ derd eande re ngroe tme nelkaar .Standsverschi lbestaa t erzee rüeke re niede rbemoei tzic hvoora lme tzij neige n kring,maa r tochi sd edorpseenhei d sterkere nblijk tover ­ alduidelijker . 277. 9.Maatschappelij khulpbetoo n Hetpauperism ei shie rvri jster k enhe twek t deindruk , datzulk si nhe tkarakte rva n delenva nd ebevolkin g ligt.He tHeik e treedti ndi topzich twe lzee rster ko p devoorgrond ,hoewe lhe td evraa gi si nhoeverr ehie r vanpauperism eda nwe lva narmoed emoe tworde ngespro ­ ken.Immers ,he tgrootst e deelva n dezebevolkin gwi l welwerken ,maa rheef t eenonoverwinnelijk e afkeerva n geregeld enregelmati gwer ke nverval tdaardoo rvoora l oplater eleeftij dnoga leen sto tpauperisme .Daa rdi t eenkwesti eva nkarakte r is,za lhe ti nhoofdstu kX be ­ handeldworden . Ooki nEtte ne ni nLeu rkom tpauperism evoor .E rleve n daarvri jvee lvolkome nasocial e gezinnen,di enie twer ­ ken,maa rdoo rschooie n enbedele n inhe tleve nblijven . Dati s temeeropvallend ,omda te rvoo rlandarbeider sveel ­ alwer k tevinde ni se nd egemeent e eenvoortreffelijk e werkverschaffingheef tingericht ,waa rall e plaatselijke werklozenworde ningeschakeld .Bedele n isi nel kgeva l voornieman dnodig ,teminde romda tverschillend einstan ­ tiesd earmenzor ghee lgoe dhebbe n ingericht.O pdi tge ­ biedvind tme nhe tburgerlij k armbestuurx ', datme tgel d steunt enpe rjaa rongevee rƒ 15.000.-geeft ,verde rhe t R.K.kerkelij k armbestuur,i nEtte nSt.Lambertu s eni n LeurSt .Petrus ,me t daarnaastd eProtestants e diaconieën vanEtte n enLeur .Bovendie n is eri nbeid e.dorpe nd e verenigingSt .Vineentiu s eni nEtte nhe tPastoorsfond s voorthuiszittend e armen.Enig ehul pword too kverleen d doorhe tNational eFond svoo rBijzonder eNoden .A ldez e instantiesverlene nhul pme tgeld ,maa rvoora li nnatura , alslevensmiddelen ,koien- ye.d .Di tzij nd e eigenlijkevor ­ menva n armenzorg,maa rvee lword too kvoo rd earme nge ­ daandoo rd esocial ewerkste r enhaa rassistenten ,doo rd e catechisten,d ehuisbezoekster s enanderen ,doc hda tonder ­ werp dientelder sbesproke n teworden .

x)than s"Instellin gvoo rSocial eHulpverlening "geheten . 278. 10.Vereniginge n Opverenigingsge"bie dgeef tEtten-Leu rhe t"beel dva nd e meeste plattelandsgemeenten.E ri see nzangverenigin g inEtten ,ee nfanfarecorp s inWillibror d ene rzij n tweemuziekgezelschappen : inEtte nApollo ,i nLeu r Constantia.E ri s een toneelvereniging "Geestbeschaving" eno psportgebie d deEt.te.ns evoetbalverenigin gInte r Nos end eLeurs eUnitas .Di tzij nd ealgemen everenigin ­ gen.Verde ri se rno ghe thierbove nbehandeld e Inter Hos enspeciaa lvoo rbelanghebbende n eenverenigin gto t veredelingva nhe t geitenras,di ezic hverheug ti nee n jaarlijksegemeentelijk esubsidi eva n f 25,-.I>a ni se r sindskor ti nEtte n eenkoo rva n deProtestants e jeugd. Tenslotte zijne rvie rboogschutterijen . Erblijk ti nd egemeent e eenopgewek tverenigingsleve n tebestaan .D emeest e jongemannen zijnwe l ergensli d van. 279 GEBRUIKTELITERATUU RVOO R HOOFDSTUKVII I

Aa,A.J.va nde r - Geschiedkundige beschrijvingva n desta dBred a enhar e omstreken -1845 » Deckers,L . - Delandbouwer sva nde nNoordbra - bantschen zandgrond -1912 . Goor,T.E . - Beschrijving derstad te nland e vanBred a- 1744 . Tönnies - "Ständeun dKlassen "i n"Hand ­ wörterbuchde rSoziologie" . Volkstelling 1930 - deelI e nIX . Zoete,G .d e - Differentiatiei nd egeboorte - frequentie end eoorzake ndaar ­ van- T.K.IT.A.Cr .-193 6 - blz.85 1e.v .

1)zi eoo kd eZoet e- blz .85 1

2)va nde rA a -blz .232 ;va nGoo r- blz .388 .

3)Decker s -blz .40 . 280» HOOFDSTUKI X

Bijzondere sociale enculturel everschijnsele n

1.Gezondheid ,ziekt e enlichamelijk everzorgin g Dezindelijkhei d laathie ri nhe talgemee nt ewense n over*E rmoe t daarbijechte rvoora londerschei dgemaak t wordentusse n zindelijkheid ophe teige nlichaa m endi e ophui s enkleding .D e eerstei sgering ,i nda topzich t isd etoestan dno ghetzelfd eal si n1912 ,toe nDecker s zijnstudi e overd elandbouwer sva n deNoordbrabants e zandgrond publiceerde. 'D evolwassene nwrijve nzic h gewoonlijk iedere dagallee ngezich te nhande nme tee n natte doek;da tzi jzic hgehee lwasse n isi nd emeest e gezinnen eenzeldzaamheid * Datdi tvoo r eendee lver ­ bandhoud tme t deslecht ewoningtoestanden ,di ehe t vrij­ welonmogelij kmaken ,da tme nallee ni sbi jhe twassen , blijkto.a .ui the tfeit ,da tvee lkindere nwé lieder e week ind etobb egaan .Bi jander ekindere ngebeur tda t echterniet ;d eouder szie n erd enoodzakelijkhei d niet van ine nd ealgemen e indruk,di ed ekindere nmaken ,i s danook ,da tz evui lzijn .Oo k opd eschole nword tdaar ­ overgeklaagd ,d ekindere nkome n erme tvuil ehande ne n zekerme tvuil enagels . Dezindelijkhei dva nhui s enkledin gmaak t eenwa tbete ­ reindruk ,hoewe lme the tschoonhoude nva nhe thui s toch ookvaa k opergerlijk ewijz e dehan dgelich twordt .I n degevallen ,waari nhe tvoo rd eoudere n onmogelijk iszie l tewasse n zonderda te rkindere ni nd ebuur tzijn ,blijke n somshui s enkledin gwe lverzorg d teworden .D e algemene indruk,di edoo rd esocial ewerkster s enander eplaatse ­ lijke deskundigenword tbevestigd ,i sechter ,da td ebevo 3 kingnie tzindelij k is.Di talle sgeld tnie tvoo rWilli - brord,waa r ondanks devaa k schrijnende armoedelichaam , huis,e nkledin go pvaa kvoorbeeldig ewijz erei nworde ng e houden.Hie rblijk twe lhee lduidelijk ,da tee narm ebevo ] kingno gnie tvui lbehoef t tezijn . 281.

Ind eander e delenva nd egemeent eword t detoestan d lang­ zamerhand ietsbete ronde r invloedva n desocial ewerkster s end eartsen .D ehog ekan t"blijk too k opdi tgebie dwa tbi j hetlager ekleigebie d tenachte rt ezijn . Alsvoornaamst e oorzaakva n deonzindelijkhei dka nme naan ­ nemend eaangeboren ,algemen e slordigheidva nd ebevolking , vaakgemeng dme tee nzeke rfatalisme .Ander eoorzake n zijn o.a.he tlag ebeschavingspeil ,da tbi jd eboere n enlandar ­ beidersster k opvalt,he tgebre kaa ntij dva nd ehuisvrouwen , diei nhe tbedrij fmoete nhelpe n (hoofdstukVIII )e nhe tge ­ brekaa nkenni sva n enscholin gi nd ehuishouding ,waa r deso ­ cialewerkster s ernstig overklagen .Di talle sgevoeg dbi jd e slechtewoningtoestande n enhe tgebre kaa ninzich t ind enood ­ zakelijkheidva nreinhei dveroorzaak t onzindelijkheid. Aldez efactore nworde n inhu noorzake n engevolge naangegre ­ pendoo rd e "gezinszorg",di esind s dewinte r194 3- '44i n Ettenal s eengeorganiseerd e dienstwerkzaa mis .Dez e dienst iszee rbelangrij k ene rworde ngrot eresultate nva nverwacht . De dienstwerk tal see nonderdee lva nhe tWi t- Gel ekrui sme t aanhe thoof d eencatéchist e (leken-religieuze),di e debe ­ schikkingheef tove rvij f opgeleide gezinsverzorgsters,di e dagaa nda ghu nhelpend e enopvoedend e taaki nd e gezinnen verrichten,voornamelij k ind easocial e gezinnen,waaronde r dusoo kvaa k dieme tachterlijk e ofdebiel e ouders enkinderen . Ditwer k steunt,evenal s hetgehel eWit-Gel ekruiswerk ,o pee n positiefR.K .beginsel ,zoda td ereligi e eenbelangrij khulp ­ middeli sbi jd e(her)opvoedin gva n degezinnen ,wa techte r nietuitsluit ,da too kandersdenkende nworde n geholpen.He t werk geschiedtkosteloo s enword tgefinancier d doorhe tWit - Gelekrui sme thul pva n degemeent e enva nd everenigingen ,di e bijdi twer kbelan ghebben ,zoal she tkerkelij k armbestuur,d e St.Vincentlus-e nd eSt.Elisabethsverenigih g e.d.,terwij ltwe e gezinsverzorgstersgehee l gesalarieerd v/ordendoo rd eStichtin g voorMaatschappelij k Werk tenPlattelande .N ad eoorlo gi she t aantalgezinshulpe nva n dezestichtin guitgebrei d totongevee r tien. 282. Eenbadhui s isi nd egemeent enie taanwezi ge ngezwomme n w$cdte rniet ,"behalv edoo rd ekindere nva nnotabelen .Bi j deze"bevolking ,di e overwegendui t"boere nbestaat ,i sdaa r ookgee ntij dvoor . Meird etandverzorgin g ishe tno gzee rslech t gesteld.Naa r demenin gva nd etandart spoets tminde rda n10 #va nd ebe ­ volkingwe leen szij ntanden J Slechtszee renkel evooruit ­ strevendeboere nlate nzic hconserveren dbehandelen .D ege ­ volgenva ndez ehoudin gzij nduidelij k zichtbaaraa nd ebrui ­ nestompjes ,di ed eouder eboere nbijn azonde ruitzonderin g inhu nmon dhebben .Schoo ltandverzorgin g zouverbeterin gkun ­ nenbrengen ,maa ri aonmogelij k int evoeren ,zolan gd eon ­ derwijzers zelfhu ngebi tnie tverzorgen .

Degemeente nEtten-Leur ,Be.ak. t.Rijsbergen ,Zundert ,Rucphe n enRoeve nhebbe nsind s enkele jarengezamenlij k eengemeen ­ telijkeschoolarts .Aanstellin gva n eendergelijk efunctiona ­ riswa s teEtten-Leu rzee rnoodzakelijk . Ongediertekom tbi jd eschoolkindere nnie tt evee lvoor . Deplaatselijk econsultatiebureau sva nhe tWit-Gel ekrui s doenhie rvoortreffelij kwerk .Ongevee r90 #va nd egezinne ni £ erli dvan ,tege nee ngering ewekelijks eo fmaandelijks e con­ tributie;d ebureau xworde ndru kbezocht .Voora lda tvoo rzui - gelingen enkleuter sverheug tzic hi nee ngrot ebelangstellin g Voorhe tt.b.c.-onderzoe kworde n depatiënte n doorgestuurd naarBreda .

Dewoningtoestande nwerke nee nonvoldoend ehygiën e sterki n dehand .I nall edele nva nd egemeent evind tme nkrotwoninge n enoo k debeter ebehuizinge nworden ,i nverhoudin g tothu n ruimte,doo ree nvee l tegroo taanta lmense nbewoond .Di teu v *iaechte rmoeilij k teverhelpen ;i nhe tgebrui kva nd ewonin g kan echterno gvee lverbeter dworden . Riolering ontbreekt,wa thygien eoo ka lnie ti nd ehan dwerk t Watd edrinkwatervoorzienin g betreft,i sd etoestan dvee lbe t Degemeent eheef tgrotendeel swaterleiding ,di eaangeleg di s 283. langsall evoornaamst ewege ne nee ngroo tdee lva n de zij­ wegen (zied ekaart) .Watergebre k isdu s gewoonlijknie td e oorzaakva n de onzindelijkheid vand e"bewoners .Toe n dewa ­ tertorenv/a sgebouwd ,wer d aansluitingbi jd ewaterleidin g verplicht gesteld.Vel ebewoner s hadden toenlieve rallee n pompwatergehouden ,maa rn ubegin tme nhe tnu tva nwaterlei ­ dingwe li nt ezien .

Eigenlijke beroepsziektenkome nweini gvoor .We lkome ngeval ­ lenvoo rva n tendovaginitis a'bi jtuinder s en vm trieho- phytia 'bi jboeren ,di eme nal sberoepsziekte n kanopvatten . Ookrunder-t.b.c .veroorzaak tziektegevallen ;e rkome nbijv . gevallenvoo rva ntuberculeuz emeningiti s c), dieduidelij k doorhe tve everoorzaak t zijn.Ander e gevallenva nberoeps ­ ziektenworde nnie taangetroffen . Hetalcoholmisbrui k isster kverminderd ,voora londe r dejon ­ geboere n enarbeiders .Vroege ri sda twe ler ggeweest ,zoal s ind emeest eplaatse n inBraban t enLimbur g enoo kn uno g zijn hetvoora ld eouderen ,di etevee lalcoho lgebruiken .Ee n ge­ volgva nhe tvroege rzee rgrot emisbrui k iswaarschijnlij k de zeersterk eachterlijkhei dva n delenva n debevolking .Me n trefti nd egemeent everschillend emongoloïd e typenaan ,e n ookverde ri she taanta lachterlijke nzee r groot (zie onder 2A). Menleef tverde rvri jgezond :vroe g op,vroe gnaa rbe d end e heleda gwerken .D emeest eboere ne narbeider s hebbenhu n werkdich tbi jhuis ,zoda t eroo knie t tevee ltij dverlore n gaatme thee n enwee rtrekke nnaa rhe twerk .Allee nme td ear ­ beiders ind eBredas e industrie isda tanders ;zi jmoete n 'smorgen s en 'savond s driekwartie rfietsen .Voo rhe ni sda t minderbezwaarlijk ,doorda thu nwerktij d veelkorte r isda n dieva nlandarbeiders ,zoda tzi jtoc hno g opee nbehoorlijk e tijdthui 3kunne n zijn.Daartegenove r staatweer ,da tzi j •savond sno ghu neige nstukj egron dmoete nbewerken .D evoor ­ delenva nd ekorter e arbeidstijd gaan opdi emanie rvoo rhe n a)di ti s eenontstekin gva nd epeesschede ,i nhe tbijzonde r vand estrekpeze nva n deduim .Ee nbewegin gbreng tee nknar ­ sendgevoe ltewee gi nd etartend evinger . b)di ti see nschimmelziekte . c)di ti see nontstekin gva nd evlieze nva nhersene n enrugge - merg. 284. verloren enhe t ismed e inverban ddaarme e zeergewenst , dati nd egemeent eEtten-Leu rindustri eword t gevestigd. Arbeidskrachten,gron de nvervoergelegenhei d zijnaanwezig . Erword techte rbeweerd ,da td eKame rva nKoophande lt e Bredavestigin gva nindustri e teEtten-Leu rnie tzo ubevor ­ dereni nhe tbelan gva nd eBredas efabrikanten . Verschillen inmorbiditei t tussend ebewoner sva nd ediver ­ sewijke nzij nnie t geconstateerd.

Zoalsreed so pander eplaatse n inui trappor twer dvermeld , heeftd ebevolkin gweini gbegri pva nhygiene ,behalv e die vanSt.Willibrord .He- ui sdaaro moo kopvallend ,da tme nbi j ziektewe ldirec td eart sraadpleegt .Licht e gevallenbehan ­ deltme nzelf ,maa rbi jernstig eaandoeninge nlaa tme n dedok ­ terkomen .Oo kwa tdi tbetref tzij nd etoestande nvee lverbe ­ terde nhie rtoon tdez esom s achterlijke bevolkingwee ree n opvallendevooruitstrevendheid .Plaatselijk ewonderdokters , zoalsme ndi e ophe tplattelan dno gwe laantreft ,zij nhie r niet.E rwa s éénpersoon ,di eprobeerd e doorsuggesti emense n te genezen,maa rdez ebevolkin gme tzij nnuchter e aardwild e dema n eerstgeloven ,al shi jhe ngeneze nhad ,waardoo rd e suggestienie tgelukte . Ook eenspecialis tword to praa dva nd eart sdirec tgeconsul ­ teerd.D enoodzakelijkhei d van goededoktersbehandelin g ziet menalgemee nin ,oo konde rd earmer ebevolking .Me nhoor td e raadva nd edokte rv/e laan ,maa ri straa gi nhe topvolge ner ­ van,nie tdoo r onwil,maa reenvoudi gdoo ree nalgemen e traag­ heid,di eee nkaraktertre kva n debevolkin gis . Ookd esocial ewerkster shebbe ndaarme emoeilijkheden * Sinds ongeveer1 5 jaarv/orde ne rm degemeent enaai -e nkoökcur - süssengegeven ,di evoora lbedoel d zijnvoo rlandarbeiders - vrouwen;tegenwoordi gkome n erechte roo kvrouwe ne ndochter s vanboeren ,Doo rdez ecursusse nword tee ngroo taanta lvrouw e bereikte nd evooruitgan gmoe t zeerbelangrij k zijn.D ekle ­ dingva nd eschoolkindere n schijntbijv .vee lbete ronderhou ­ dent eworde nn ud emeest evrouwe nwe leen see nnaaicursu s hebbengevolgd .O pd ekookcursusse nword thu ngeleer dwa tbi ; 285. zondere dingenklaa rt emaken, zoda tafwisselin gi nhe t eentonigemen uka nworde n gebracht.Inderdaa dword the t geleerdevee ltoegepast . De"bevolkin ggaa twe lo pallerle igebie d totvernieuwin g over,maa rtraa g enpa snada tzi jhe tnu t ervanheef tinge ^ zien.Overmati gbehoudzuchti g iszi jechte rniet .

Bijverschillend e gezinnenkome ndegeneratieverschijnse - lenvoor ,di eo pinteel twijzen .Z ozij ne renig efami ­ lies,waari npolydactyli e (het"bezitte nva nmee rda nvij f vingers perhand )voorkom te nerfelij k is,verde r treft men enigegevall« nva nklompvoeten ,ee nhazenli pe nspin a bifida (gespletenheiligbeen )aaii èOo k de achterlijkheid isi nverschillend e gevallenteru gt ebrenge n totinteelt . Vooralonde rhe tProtestants e deelva n debevolkin gblijk t ditduidelijk .Ee ngroo tdee lva nhe ndraag tdezelfd enaa m entrouw twee rvoortduren d onderelkaar .I ndez efamilie s komtda noo k eengroo taanta lgedegenereerd e personenvoor .

Debeid efamilies ,waari n polydactylievoorkomt ,zij nui t Willibrord afkomstige nhe ti sreed s eerdervermeld ,da t ookd ebevolkin gva ndi tdor pgewoonlij k onder elkaar trouwt. Bijd ebevolkin g alsgehee lka nme n echternie tva n inteelt spreken.He t contactme t debuitenwerel d isaltij d zogroo t geweest,da tinteel twer dvermeden ;voora ltegenwoordi gi s dathe tgeval .Wannee rme nd eaantalle nhuwend e jongmanse n jongedochtersva n1§3 5- 193 8splits tnaa rwoongemeente , zietmen ,da ti ndi eperiod e13 1mannelijk e personenui t Etten-Leurme tvrouwelijk eui tdezelfd e gemeente zijnge ­ trouwd,terwij l13 5jongman sme t jongedochtersva n elderse n I36 jongedochtersme t jongmansva nbuite nd egemeent ehuwden . Eri sdu s eenvoortdurend e stroomva nver sbloed .

Bijd eProtestante n ishe taanta lt egerin g omee nvrij e huwelijkskeuzemogelij k temaken ,zoda tbi jhe nvee lmee r slechte gevolgenva ninteel tzij nt econstatere n danbi jd e Rooms-Katholieken. 286, Hetdrinkwate rblijk t teweini g jodiumt ebevatten ,wan t eri see ngroo taanta lgevalle nva nstruma .Behalv e debo ­ vengenoemde degeneratieve afwijkingen zijn erverde rgee n ziekten,di erelatie fveelvuldi gvoorkomen . Welmoe td eaandach tgevestig dworde n opd e ontstellende toenemingva nhe taanta lgevalle nva ngeslachtsziekte n in delaatst e jaren,di eoo ki ndez egemeent eblijkt .I n194 3 werdenallee n inEtte n1 5nieuw e gevallenva nsyphili s en gnorrhoe geconstateerd,terwij ldez eziekte ne rrroege rprac - tischnie tvoorkwamen .D e catastrophale ontwikkeling inIToord - Brabantblijk tui td evolgend etabel : Aantalgevalle nva ngeslachtsziekten : 1939: 93 1941: 745 1943: 1941 1940: 291 1942: 1239 Debestrijdin g isme tkrach t terhan d genomen,maa r deresul ­ tatenzij nvooralsno gnie tgroot .

Voord ebestrijdin gva nd et.b.c .werkt ,zoal so piede rge ­ biedva nd evolksgezondheid ,he tWit-Gel ekruis .»Verdacht e gevallen"worde n onderzochti nhe tconsultatieburea u teBreda . Hoewelvoo r debestrijdin gva n t.b.c.ee napart e organisatie bestaat,word t heteigenlijk ewer k opdi t gebiedverrich tdoo r dewijkzuster sva nhe tWit-G-el ekruis .Oo kverde rwerke nbeid e organisatiesnau wsamen . De cijfersva nd esterft e aan t.b.c.pe r100.00 0inwoner szij r doord eklein eaantalle nvoo r dezegemeent emoeilij k tegebru j ken.Vergeleke nme t provincie enRij kbedrage nzij : T.b.c.-sterftepe r100.00 0 inwoners: G eb i ed 1938 1939 1940 ,1941 1942

Etten-Leur 57,5 47,7 18,9 37,6 55,5 Noord-Brabant 50,2 44,3 51,9 64,5 63,8 Rijk 45,4 41,0 43,7 59,2 61,2 Hetmees t opvallende indez e tabeli sd eplotseling e daling voord egemeent e in1940 ;dez emoe taa n toevalligeoorzake n wordentoe - 287. geschreven.Immer she tabsolut e aantalsterfgevalle n isz o gering (resp.6 ,5 ,2 ,4 ,e n 6), dat"bi jverwerkin g per 100.000inwoner s directgrot e schommelingen optreden.D e conclusies,di eme nka ntrekke n zijn,da t desterft evoo r de oorlog ietshoge rwa s dani nhe tRij k end eprovinci e enda td eoorlo g ophe t cijfervoo rd e gemeenteno g geen merkbare invloed heeftgehad .Wi lme n eenalgemee nbeel d van defïequenti eva nhe tvoorkome n dezer ziektei nd ebe ­ trokkengebiede nverkrijgen ,da nka nhe tgemiddeld e van bovengenoemde cijfersbezie nworden ,hoewe lme nda nuiter ­ aard zondigt tegend edynamiek ,di e erinopgeslote nligt . Hetnadee lva n det egrot e invloedva nhe t "toeval"bi jd e kleine getallenvoo rd egemeent eword t echtero pdez e wij­ zemi n ofmee ruitgeschakeld .Bedoel d cijferda nbedraag t voorEtten-Leu r43,4 ;voo r deprovinci e 54,9 envoo rhe t Rijk 50,1.D e gemeenteblijk t dusi ndez e eengunsti gbeel d teveitonen .

Eenander ekwesti e is,onde rwelk e groepenva n debevolkin g det.b.c .voornamelij kvoorkomt .I n deeerst e plaatsblijk t dan,da td eziekt ehe tmeest e optreedt onderee nbeperk t aantalfamilies .Verde rka nme n constateren,da t zeonde r boerenz o goedal snie tvoorkomt ,daarentege nwe lvee lon ­ derlandarbeiders .Dez e groeplever twe lhe tgrootst e aantal patiënten,vee lmee r dand eburgerij .Waarschijnlij kspele n deongunstig ewoningtoestande nhie r eenrol .He tgrootst e deelva nd epatiënte nword tgevorm d doormeisjes .Ee nvri j grootaanta lgezinne nstaa tonde rtoezich tva nd ewijkver - pleegsters,di ehe nbi jhe tminst e symptoomlate nonderzoe ­ kene naanwijzinge ngeve nho e det.b.c . tevermijden .

Devrouwe nva nd eklein e boerene nlandarbeider s hebbenee n moeilijk levene nda ti snie tzonde rinvloe d ophu ngezond ­ heid.Doo rhe tvel ewerk ,da tzi jmoete n doene nd evel e kinderen,di ezi jkrijgen ,zij nzi jgewoonlij knie t instaa t zichvoldoend e teverzorge n endaardoo r gaanzi je rafge - sloofd entobberi guitzien .Maa rzi jzij nalle ngezon de n kunnen dusvee lhebben .Zi jwerke n alsmanne n enda tzi j ziekzij ni see nzeldzaamheid .He thard e levenheef ttoc h 288, geengoed e invloed ophen ,v/an tzi jzij nalle nhee lvroe g oud.Da tword t ookte ndel everoorzaak t doorhe tgrot eaan ­ tal"bevallingen ,da tzi jmoete n doormaken enword tversterk t door devaa k zeersnell e opeenvolgingdaarvan . De dalingva nd ekindersterft e enva nd eaantalle ndoodgebo ­ renenblijk t inEtten-Leu rongevee reve nsne l tezij ngegaa n alsi nhe tRijk » Vanl88 lto t194 0zij nvoo r hetEij kdi e cijfers samengedaal d tot27,4$ ,voo rEtten-Leu rto t26,8 $ (ziehoofdstu k VI).Voora l degrot edalin gn a192 0i sopval ­ lend.D everbeterin gva nd emedisch ehul po phe tplattelan d blijkt hierduidelijk ,doorda the taanta ldoodgeboorte nvoo r Etten-Leurvee lsterke ri sgedaal d danda tvoo rhe tRijk , nl. tot49,4$ ,respectievelij k tot59,3$ .Hierbi jmoe tno g inaanmerkin g genomenworden ,da the tgeboortecijfe rvoo r hetRij kvee lsterke rgedaal d isda nda tvoo rEtten-Leur , waardoor dezegemeent e inee nno g gunstiger lichtkom tt e staan.He tpercentag eva n doodgeboorte en zuigelingensterfte voorEtten-Leu rnader tda tva nhe tRij ksind s192 0sne le n ligt erno gslecht sweini gbove n (hoofdstuk VI). Devoortdu ­ rend dalende zuigelingensterfte vertoont sinds deoorlo gech ­ tergrot eschommelinge n enee nduidelijk e stijging.Verge ­ lekenme tRij k enprovincie : Zuigelingensterfte per100 0levendgeborenen ? G-em. Gebied 1938 1930 1940 1941 1942 1943 '38-'42 Etten-Leur 39,9 36,6 64,6 44,5 70,0no g-óa * 51,1 bekeiia Noord-Brab. 47,7 44,2 49,9 59,6 51,6 50,5 50,6 Rijk 36,5 33,7 39,1 43,4 39,3 40,2 38,4

Het plotseling-hoge cijfervoo r194 0bi jd egemeent emoe twor ­ den toegeschreven aand eoorlog ,waa rd ebevolkin gva nEtte n nogalzwaa rva n telijde nheef tgehad . 289, Geestelijke ontwikkeling Demenin gva nhe tonderwijzen d personeel overlie tintelli ­ gentiepeilva n deleerlinge nka nmoeilij k objectiefzijp. , want deze onderwijzersmisse n doorgaansvoldoend evergelij ­ kingsmateriaal,doorda t zijveela lnie t ofvoo rdi tdoe lt e weinig inander e plaatsen gewerkthebben .Ander ebronnen , diedi tpei lobjectie f zoudenkunne nbeoordeele nontbreken ; een objectiefvaststelle n ervan isdu sonmogelij k ender ­ halvemoe tme n tocho phu nmenin g afgaan.Zi jzij nva noor ­ deel,da td eintelligenti e vanhu nleerlinge nnie tbete ro f slechteri sda n elders.Gezie n ditoordee l isechte rhe t grote aantalachterlijke n opvallend.E ri saltij dminsten s eentienta lkinderen ,da tnaa r eenschoo lvoo rbuitengewoo n l.o.i nBred a gaat.Da tzij nallee n degevalle nva n ernstige achterlijkheid,d eander eblijve n opd egewon e scholen.I n Etten iszowe lo pd e jongens-al so pd emeisjesschoo l eena ~ partekla svoo rkinderen ,di ehe tgewon e onderwijsnie tkun ­ nenvolgen .Beid eklasse nbevatte n doorgaans 20-2 5leerlin ­ gen,di e ermeesta lee n jaarblijve n enda nwee ri nee ngewo ­ nekla sgeplaats tworden .

Tochmake n dekindere n inhe talgemee n geendomm e indruk en hetaanta lva nhen ,di ereed s ind evijfd e ofzesd ekla sd e schoolverlaten ,i s opvallend gering.He tgro sva nd eleer ­ lingenbereik t dus de zevendekla s endi tzo uero pkunne n wij­ zen,da the talgemen e peilva n de ontwikkeling derkindere n niet laagis .Belangstellin g voorhe tonderwij shebbe n ze zeer zeker endoorda tdi e ookbi jd e oudersbestaat ,kom tongeoor ­ loofd schoolverzuimweini gvoor .Voora lsind s deinvoerin gva n hetlandbouwverlo f van tweeweke n inJul iheef tme n daarover weinig teklagen .Di tverlo fword twe li nall egevallen ,waar ­ inhe tverkrege nka nworden ,gevraagd .Ee nbelangrijk efactor - bijhe tvermijde nva n ongeoorloofd verzuim isoo khe tfeit , datd e oudersui t ervaringweten ,da tz edaa rmoeilijkhede n meekrijgen . Eenvreem dverschijnse l indez e gemeente is,da the tschool ­ jaare rnege nmaande n duurt,zoda t deovergan gnie t steedsvoo r dezomervacanti evalt .Da ti singesteld ,omda t ertevee lleer ­ lingenware nvoo r één klaspe rleerjaa re npe rschool .Twe ekla : 290. senpe rleerjaa rvon dme n eent egrot euitgav e entoe ni s deze oplossinggekozen ,waardoo renig eleerkrachte n zijnuit ­ gespaard.I nplaat sva n zesnormal e leerjarenheef tme n erdu s achtva nnege nmaanden . Alstweed e eigenaardigheid inhe tschoolsystee m zijne rda nno g debovengenoemd eklasse nvoo rachterlijken .

Ruim1/ 3 van dekindere nvolg tdirec tn ahe tverlate nva nd e lagereschoo lande ronderwij s inenig evorm .I n193 9hebbe nd e schoolverlate n 84jongen s en11 9meisjes . Daarvan gingennaa reen : andere schoolgem .l*o . 10 jongens en 9meisjes , U.L.0. 3jongen s en 18meisjes , nijverheidsdagschool 4 jongense n 26meisjes , V.H.0.o fMiddelt).sch * 3jongens , avondonderwijs 15jongens , geenverde ronderwij skrege n 49 jongense n 66meisjes « Hieruitblijkt ,da tee ngrote raanta lmeisje s dan jongensd e lagere schoolverlaat » Devrouwelijk e schooljeugd isoo ki n to­ taalgrote rda nd emannelijke .D eU.L,0. -e nnijverheidsdag - scholenblijke n eenvee lgrote raanta lmeisje s dan jongenst e trekken.Grotendeel sword tda tveroorzaak t doorhe tmeisjes­ pensionaat,waaraa n eenintern e lagere-,U.L.0., -e nkweekschoo l isverbonden . Van invloed ophe taanta lkinderen ,da tvervolgonderwij sgeniet , iswaarschijnlij k ookhe tfeit ,da td e jongens directmoete n helpengel dverdiene n end emeisje s eventueelwe lgemis tkunne n worden.Hiero pwijs too khe tverschijnsel ,da tee nbetrekkelij k grootaanta l jongenswe lavondonderwij svolgt .Slecht sweinige n gaannaa ree nambachtsschool » Dit geeftechte rallee n eenbeel dva nwa t ergebeur t directn a hetverlate nva n delager e school.Ove rd euitgebreidhei d van hetbezoe kaa nland -e ntuinbouwschole no f-cursusse nval tui t degegeve n cijfersniet s telezen .Me nka n evenwelaannemen ,da t bijnaall eboerenzoon s eendergelijk e cursusvolgen » Tegenwoor­ digkome ne roo kvee larbeiderszoons ,He tnu tvan .goe d land-e n 291. tuinboiw/onderwijsword t thansdoo r dehel ebevolkin gv/e lin- r gezien.O pdi tgebie d isme n zeervooruitstreven d enoo kd e landbouwvoorlichtingsdienstword thie rzee rgewaardeerd .Me n ishieri nvel e andere strekenva n onslan dve rvooruit . Delandbouwschole n inBred ae nRoosendaa lworde niede r jaar alechtsdoo rweinige nbezocht .He ti at ebezwaarlij k om eni­ ge dagenpe rwee kui the tbedrij fwe gt emoeten .Vrijwe lie ­ dereenbezoek tda noo kd ewinteravondcursusse n end eplaatse ­ lijke landbouwonderwijzer is zeertevrede n overd etoepassin g vanhe tgeleerde . De categorie,di e geenverde r onderwijs geniet,gaa tM hetle ­ ven in",wa tvoo r de jongensbeteken t inhe tbedrij fva nd e vader,al sknechtj ebi jee nboe r ofnaa rd efabriek « Demeis ­ jeskome n ooki n eenbedrij f ofgaa nal sfabrieks -o fdienst ­ meisjenaa rBreda .

Vanberoepskeuz e isbi jd eboerenzoon s inhe talgemee nweini g sprake.He ti soo knie tdirec tnodig ,d eboerenzoo nkom ti n hetbedrijf ,d elandarbeiderszoo n wordtoo k arbeider enove r wat erlate rme t de jongenmoe tgebeuren ,bekommer tme nzic h nogniet .Dez egeestesgesteldhei d ise roo k deoorzaa kvan ,da t zoveelboere nme tvijf ,ze svolwasse n zoons zitten,zonde re r eenplaat svoo r teweten .Bi jd eboere nleef tno gvee lt ewei ­ nighe tbewustzijn ,da the tbeschikbar e areaal tegerin gi s voor debehoeft e aanlan d enda thu nzoon s dusiet sander smoe ­ tendoe nda nprobere nboe r teworde ni nhu n geboortedorp,Lang ­ zamerhand echter,onde rindru kva nd enoo d ophe tplatteland , begint ookbi jhe ndi tbese f doort edringen .Hoewe ld eouder s belangstelling genoeghebbe nvoo r devorderinge nva nhu nkinde ­ ren,la gd emogelijkhei d omhe niet sander s telate nworde nda n devade ris ,to tvoo rkor tbuite nhu ngedachtensfeer . Onder deburgerij ,di ealtij d dynamischeri singestel d dand e boerenbevolking,i sdi tanders .D e ouderskome no pschoo lo mt e praten overd emogelijkhei d totverde ronderwij svoo rhu nkinde ­ ren enzie nd eberoepsveranderin g ind efamili e alsnormaal . De drang totsocial e opstijging,di ebi jbeid e groepenbestaat , 292. uitzich .du sbi jd eburger s inpoginge nd ekindere n doorver ­ deronderwij svoorui t tehelpen ;d eboere n enlandarbeider s trachtenhu nbedrij f tevergroten ,du seers tzel fvoorui tt e komen.Logisc hgevol ghierva nis ,da tva nhe tbrenge nva nof ­ fersvoo rhu nkindere nbi jd eboerenbevolkin g geensprak eis . Hunkindere nkunne nn a deschoo li nhe tbedrij fkomen ,du s waarvoor offerst ebrengen ?Da tee nboerenzoo n in dezestre ­ kenbehalv e eenland -o f tuinbouwschoolo f-cursu sno gverde r onderwijs zoukrijge n ishe nee nvolkome nvreemd e gedachtee n ditkom t danoo ko pee nhoogs tenkel euitzonderin gn anie t voor.Hie rvind tme n dustoc hee nzeker e traagheid inhu nden ­ ken,terwij lzi jo pander e puntenwee rvooruitstreven d zijn. Bijd eburgeri ji sda talle sanders ,he ti shu n groteeer ­ zuchto mhu nkindere nvoorui t tebrenge n envaa k zijnzi jge ­ neigd zichdaarvoo ropofferinge n te getroosten,voora li nLeur . Eri see ndran gnaa rontwikkelin g inhen ^ die ookblijk tbi jd e ouderen.Tegenwoordi gword tnamelij k inEtte n eencursu sgege ­ venvoo rhe tmiddenstandsdiploma ,waaraa nmee r dan6 0persone n uithe tdor pzel fdeelnemen . Ditlaatst eka nreed s totd ebuitenschools e ontwikkeling,di e inEtte n inderdaad een grotero lspeelt ,gereken dworden .Voo r deboere n ishe tverwerve n daarvan ookwe lmoeilijk ,wan tvoor ­ al 'szomer swerke n zijva n 'smorgen svroe gto t 'savond slaat . Voor deindustriearbeider s ishe tnie tminde rbezwaarlijk ,wan t zijmoete n 'savond sn ahu nwer k gewoonlijkno ghu ntui no fhu n stuklan dbewerken .La tondank s dezemoeilijkhede n debelangstel ­ lingvoo rlezinge n encursusse n zo grootis ,i s eenaanwijzin g voord eleergierighei d van dezebevolking .Vel eboerenzoon sheb ­ ben degehel ewinte r door1 à 2 avonde n perwee kbeze tme tlezin ­ gen;daa rkom tda nno gvaa k delandbouwavondcurau sbij ,di eoo k 2 avonden perwee k eist,zoda t zijvoo rhu nontwikkelin gwe lee n groot deelva nhu nvrij e tijd overhebben.L e lezingen gaanmees t uitva n deKatholiek e Aetiee nzij nda noo k gewoonlijk overgods ­ dienstige onderwerpen« Hoeweld ebelangstellin gnie tgerin gis , moeten demense nti jd elezinge n overdi eonderwerpe n tochwe l doorlichtbeelden ,zan go fdeclamati e tothe tbijwonen,erva ngea n meerdworden.Lez eKatholiek e Actie exploiteert ook eenleesbibliot l 293. waarvandru kget>rui kword t gemaakte Inhe talgemee nleer t enlees tme ngraa ge na li se rnatuurlij k eengroo tdee lva n debevolking ,da thie rgehee lbuite nstaat ,he tvoornaamst e deelerva npoog t zicht eontwikkelen . Uitd ebibliothee kva n debovengenoemd everenigin gword tee n opvallend grootaanta lboeke nove rgodsdienstig e enontwikka i lende onderwerpen gelezen.D ebelangstellin gvoo rroman si s mindergroot .I nverban dme tdez everblijdend e richtingde r belangstelling isopvallend ,ho eweini gbegri p er,voora lbi j deouderen ,vaa kno gbestaa tvoo ralgemen eonderworpen . iilslogisc hgevol gva nhe tfeit ,da tbijn ad egehel ebevol ­ kingKatholie k is,word t erbijn auitsluiten d bijzonderon ­ derwijsgegeven .I nLeu rstaa tee nklein eopenbar eschool , dieall eprotestants e enander eniet-katholiek ekindere ntrekt . Op3 1Decembe r193 9ware n opd elager e scholen122 8kinderen , waarvanslecht s3 0o pd eopenbar e school» InEtte ne ni nLeu r zijnee n jongens-e nee nmeisjesschool ;he topenbaa ronderwij s isgemengd . Deverhoudin gtusse nbeid erichtinge n isgoed ;all ekatholiek e kinderen gaannaa rkatholiek e scholen,all e overigekindere n naard eopenbar eschool .Vreem d ishe tdaarom ,da the thoof d vandez e schoolzel fkatholie kis . Deverhoudin gva nd eaantalle nleerlinge ni ssind s193 0iet s gewijzigd: Datum Totaal Katholiek Openbaar 31Decembe r193 0 1267 1226 41 31Decembe r193 9 1228 1198 30 Desterk everminderin gva nhe taanta lleerlinge nva nd eopen ­ bareschoo li sto et eschrijve naa nd eopheffin gva nd eProtes ­ tantse Stichtingvoo rKinderzor gvoo rNoord-Braban te nLimburg , waardoorkindere nui tasocial e gezinnenwerde nondergebrach ti n Etten-Leur. 294« 3.Vrij e- tijdsbesteding. Demanier ,waaro pd evrij etij dword tbestee d iszee ruit ­ eenlopend,nie tallee nvoo rd everschillend e groepenva nd e bevolking end edivers eleeftijdsklassen ,maa roo kindivi ­ dueel.He ti sdu snie tzo ,da tva nee ngroe pal sgehee lge ­ zegdzo ukunne nworden ,da tzi jo pee nbepaald emanie rhaa r vrije tijdbesteedt ,a lzij ne rnatuurlij kwe lenig egemeen ­ schappelijkepunten« , Ind eeerst eplaat smoe tda nd ehoeveelhei d vrije tijdaan ­ gegevenworden « Ook dezeverschil tuiteraar d sterknaa rbe ­ roep,leeftij d enhie rvoora lnaa rseizoen .Immer snie t al­ leend eboere ne nlandarbeiders ,maa roo kzij ,di eonde ree n andere categorievalle ne nwa tlan dbezitten ,werke ni nd e zomerva nhe topstaa n tothe tnaa rbe d gaan.Bi jd elaatst e categorieka nhe twerke n ophe tlan d ookmoeilij k beschouwd worden alsgenoegen ,omda tzulk ehie rgewoonlij k gebeurtui t economischenoodzaak ,vee lmee rda nui tliefhebberij » Het behoortdu sbi jhe twer k eni sgee nbestedin gva nvrij etijd » Alleend eburger se nda nno gslecht szij ,di egee ngron dbe ­ werken,,beschikke ndu si nd ezome rove rvrij etijd ,e nwe l

•savonds e Dezetij dword tnie tgeorganiseer dbesteed « De ouderenleze nhu nkrant ,o fgaa nbi jelkaa r "buurten",d e jeugdslenter to pstraat ,terwij le roo ki nd ezome rnoga l watgekaar twordt« , Deze categoriebeschik tdu szome re nwinte rove rvrij etijd , maarall eander ebevolkingsgroepe n hebbendi eallee n 'swin ­ ters.I nd ewinte rhoef t er 'savond snie tgewerk t teworde n endu sbeginne nbi jnaderin gva nd eherfs td everschillend e organisaties die devrije-tijdsbestedin gleiden ,t ewerken« , Voorald eKatholiek eActi e doethie rbe3.angrij kwerk ,voor ­ namelijkvoo r deontwikkeling« ,Maa r ook opande rgebie dwor ­ denda nvereniginge n actief:d efanfarecorpsen ,toneel- , zang-e nvoetbalvereniginge n trekkenhu nlede nwee raan »D s winteri sda noo ki nhe tgemeenschapsleve n eendrukk etijd « Naasthe tbestuu rhebbe n aldez evereniginge n eengeestelij ­ keal sadviseur ,terwij li nhe tbestuu r gewoonlijk eenli d 295. vanInte rNo s zittingheeft ,da td evoornaamst ero lspeel t (ziehoofdstu kVIII) .Naas td evereniginge nword t ookd e bioscoop,waari nwekelijk see nvoorstellin gword tgegeven , drukbezocht . Eengroo tdee lva nd evrij eavonde nword t zodoo rvereni ­ gingen,lezinge ne ncursusse nbezet .D e andereavonde nwor ­ denmees ti nhe tgezi ndoorgebracht ,terwij lvoora ld ejeug d vaaknaa rkennisse n gaat.I nd emeest e gezinnen,maa rvoora l onderd eboeren ,word too kvee lgekaar t (zieoo khoofdstu k VIII4 E 9) . Liefhebberijen zijne rweinig ;ee nenkelin gdoe teen swa t aanknutsele n ofhoutsnijwerk ;meisje s aanhandwerken ,maa r datkom tweini gvoor . Grooti sd eplaats ,di ed ekermi sal svermaakcentru minneemt , vooralvoo r deboeren .Alle ngaa ndaa r opZonda gheen ,nie t alleenboeren ,maa roo karbeider s enee ngroo tdee lva nd e burgers.Vee lva nd e jongerengaa noo knaa rd ekermisse ni n omliggende gemeenten.D ekermi si sd egrot egebeurteni sva n het jaarvoo riedereen ,slecht sd enotabele nblijve n erweg . Ind enaoorlogs eperiod e iswe lee nverschuivin gbi jd evrije ­ tijdsbesteding opgetreden.Aanvankelij kwa soo khie rva n MdanswoedeM sprake,di ethan swee rwa t geluwdis .Nie tallee n wasdi tverschijnse londe rd eHeikenare n teconstateren ,doc h ookbi jd emiddenstan d end eboerenbevolking .Doorgaan s trekt dejeug ddaarvoo rthan snaa rBreda .

Ooki swa tmee rzuch tnaa rsensati e enspor twaa r tenemen . Zotrekke nnational emotorraces ,di e sedertd ebevrijdin gtwee ­ maalt eEtte nzij ngehouden ,geweldig ebelangstelling .D eEtten - sevoetbalverenigin g "InterNos "heef the teige nterrei naanmer ­ kelijkuitgebreid ,e ree noverdekt etribun ebijgebouw d enva n verlichtingvoorzien .

4.Moraa le nmoralitei t Overmoraa le nmoralitei tva nd ebevolkin g isreed see ne nan ­ dergeschreve ni nhoofdstu kVII I4 A ; eenande rdee lerva nza l behandeldworde ni nhoofdstu kX ,zoda thie rno gslecht senig e korteaanduidinge nnodi gzijn . 9GA Moraal zougedefinieer dkunne nworde nal she tgehee lva nd e opvattingen overgoe d enslecht .D egroe pal s zodanigheef t altijd een"bepaald emoraal . De opvattingen overgoe d enslech tzij ni nd egemeent eEtten - Leurnie tster k ontwikkeld;vele n trekken erzic hnie tvee l van aano fiet sgoe di so fniet » Hieruitkom twaarschijnlij k ook delaagstaand emoralitei tvoort . Eri s echterwe l degelijkbi jdez e groep eenmoraa l tebespeu ­ ren, a li szi jnie tster k ontwikkelde Demoraa l eiste rbijv » datme nelkaa rhelp tbi jmoeilijkhede n entegenslag « Ookvoo r vreemden staatme naltij dklaar . Hetbegri pva nmij ne ndij ni se rmaa rzwa kontwikkel d endie f stalkom tzee rvee lvoor .Veela lzie tme ndaa roo kniet sver ­ keerdsin .He tword t doord egeldend emoraal ,voora li nSt.Wi l librord,al szee rnatuurlij kaangenomen ,da tme n steelt.D eh o dingertegenove ri songevee ral sdi eva nd eoud eSpartanen :s t leni snie terg ,al s jemaa rzorgt ,nie tgepak t teworden J Verderi she tzee ronverstandi g omd emense n ero phu nwoor dt vertrouwen:zi jbelove nveel ,maa r zijnhu nbeloft ehe tvolge n deogenbli kwee rvergeten ,du so pnakomin g ervanbehoef tme n niett erekenen .Hu nmoraa lveroordeel tda too kniet ,zi jden ­ kene rnie tverde rove rna . Ihander e dingendaarentege nzij n zijwee rhee lprecies ,zoal s bijhe tnakome nva nhu nfinanciël everplichtingen « Datee nre ­ kening,oo kn aaanmaning ,nie tbetaal dwordt ,i s eengrot eze i zaamheid.

5.Criminalitei t Tenaanzie nva nd ecriminalitei tvertone nd edorpe nEtte ne n Leurgee nbijzonde ri nhe too gvallend e afwijkingen.Waarschi j lijk zullen- zoal sPebe rvoo rd eNederlands eKatholieke ni nh algemeen geconstateerd heeft- d emeest e soortenmisdrijve ni e 2) frequenterzij nda nbi jander e groepen '. Debetekeni sva nd e biechte nd eminder e geestelijke zelfstandigheid achthi jte r verklaringhierva n gering3' ,doc hhech ti ndi tverban dmee rw deaa nhe teconomisch e enculturel eniveau » alsmedeaa nd ese l 297. tie tengevolgeva nhe treligieuz e celibaatM '/.D ebetekeni 4) s van deeerstgenoemd efactore n -d ebiech t end emogelij k daar­ mee samenhangende geringere geestelijke zelfstandigheid - wordt o.i.doo rFebe ri ndi tverban d onderschat« Hetonder ­ stellenva nd emogelijkhei dva ndez esamenhan gberus to pd e zienswijze,da the tva nmee rzelfstandighei d getuigt,wannee r menhe tkwaa dmijdt ,omda tme nzél fd eovertuigin gheeft ,da t hetbedrijve n ervan ongeoorloofd is,da nda tdi tbedrijve n ge­ remdka nworde n doord egedachte ,da tme n hetbedreve nkwaa d zalmoete nbiechte n enz ogoe dmogelij kmoete nharstellen .I n ditverban d dientuitdrukkelij k opgemerkt teworden ,da thier ­ bijgeenszin s demenin g eenro lspeelt ,da td ebiech t tot lichtvaardig zondigenaanleidin g zougeven ,daa rme n tochge ­ makkelijkvergevin g zoukunne nkrijgen .

Deabsolut e aantallende ri nd egemeent eEtten-Leu rjaarlijk s gepleegdemisdrijve n zijnt e geringo mme t dedoo rPebe rgepu ­ bliceerde cijfersvergeleke n teworden « Vrijalgemee n isechte r bekend,da tzi jrelatie fhoo gzijn ,hetgee n doord ebewoner s vanSt.Willibror dveroorzaak twordt .I n194 3 zijni nd egehel e gemeente devolgend emisdrijve n gepleegd:

Tegen de openbare orde :4 . Diefstal en stroperij, : 101» » het gezag JL.a Verduistering j : 9. w de zeden !2 . Vernieling ! 3. Belediging :9 . Heling : 5. Mishandeling !l6. Andere misdrijven : 1» Tegen de distributie : :252. De slechtenaam ,di ehe tHeik e ophe tpun tde r criminaliteit geniet,dateer treed sva nvroege rtijden .Voortduren d heeftd e bevolkingme td erechterlijk emach to pgespanne nvoe tgestaan . Reeds in178 4wild e deoverhei dkrachtdadi g tegendez ewantoe ­ standen optreden,i n179 3ha dme nhe tpla n omd e17 5 personen tellende groepde rHeikenare n opt elichte n ennaa rd ekolo ­ niën overt ebrengen ;i nI81 4wild e devrederechte r teOuden - boschhe tgehuch tzelf st evuu re nt ezwaar dverwoeste n end e bewoners overd enaburig e dorpenverspreide n •*'. Naasteigendoms -e ngewelddadigheidsdelicte nkwame n ookmis - 298, 6) standen opzedelij k gebiedvoor 8 VolgensJute n ' werdd e zedenverwildering gedurende delegerin gva n troepeni nBra ­ bant tijdensd eBelgisch e opstandwee rgrote re nna md e openbare zedeloosheid toenonrustbaren d toe,ondank sstren ­ gevoorschrifte nva nd ebevelvoerend e generaal» Volgens D.R. "7 )"werde nn a deBelgisch e omwenteling deellendig e stulpenal si nee noogwen k omgeschapeni ndrankhole n enkot ­ tenva nprostitutie" »Voo rhe t jaar184 1gelden dword top ­ gemerkt: "toenhestonde ne ro pd ehe ivij fhutte nbi jee n ieder alspubliek e plaatsenva n ontuchtbekend ,e nel kge ­ voelva nschaamt ewa s zoodanigbi jbeid e sexenuitgeroeid , datme n opwarm e zomerdagen inee nkleinen ,vla kaa nde n openbarenwe ggelege nwaterplas ,ee npaa rdozij nmeide ne n vruuwenva n1 8- 3 0 jarene nee npaa rdozij nkere'. sva n el- ken ouderdom,doo relkaa rko nzie nbaden" ."Syphili se n schürftziektewoedde ne ronbehandeld " "'.I n1872 ,toe nbe ­ doeldebeschrijvin gwer dsamengesteld ,wa s detoestan d reeds verbeterd,hoewe lhe tplege nva nklein e dieverijen,smokke ­ lene nwa tprostituti eno gvoorkwa m"^ *D ebewoner sva nhe t Heikeware n toensind sI84 Ionde ree neige npastoo r 'ge­ plaatste Terbeteugelin gva n "debetreurenswaardig e zedenver- bastering"wa si n184 2gestich td e "OnderlingeMaatschappi j totverbeterin gva nde ntoestan d derbewoner sva n denieu w 11} opgerigte gemeenteSt,Willibrord " \ Mededaardoo ri se r eenaanmerkelijk everbeterin ggekome ni nd ezedelijk e toe­ standva n debevolking ,hoewe ldez eno g geenszinsnormaa lt e noemenis » Vódrd eeerst ewereldoorlo g isernsti g overwogen omee nnieu w tebouwe nmarechausseekazern e inSt„Willibror d teplaatse n teneinde decriminalitei t daargemakkelijke r tekunne nbeteu ­ gelen.Da ti stoe nnie tgeschied ,d ekazern e isi nSprunde l geplaatst,juis to mhe tvoo r demarechausse e betermogelij kt makend eHeikenare nonbemerk tt econtroleren * Sindsdi etij d - omstreeksI9O 8- zij nd etoestande n eroo ko pdi tgebie dw e betergeworden ,maa rno g steedsstaa t dezebuur tbeken dal s zeercrimineel s Smokkelen enstrope n zitdez emense ni nhe t bloed«,Smokkele ndoe tbijn aieder eWillibrorde re noo kstrop e ise ree nalgemee nverschijnsel ;d ehazen ^konijne n enhe ta r 299. derewil dworde n zelfsopenlij k aand ema ngebracht ,wa t wijst opgrot e"brutaliteit . Het temperamentvollekarakte rva nd ebevolkin g"blijk tui t delichtvaardighei dwaarme e zeva nhu nmesse n gebruikmaak ­ teno mgeschille n tebeslechten .Oo k datword t tegenwoordig minder,n uhe t gezageffectieve ri sgaa noptreden ,maa rhe t aantaldoodslage n enmishandelingen ,da thierui tvoortvloeit , isno gsteed snie t gering.Enig e tientallen jarengelede n werd iedereruzi eno gme t eenvechtpartij ,me to fzonde rmes ­ sen,opgelost ,doc hda ti sn uvoorbij . "Deoorzaa kva n dezemisdade nlig tuitsluiten d ind egroot e armoede,waari ndez ebevolkin g zoolan gverkeerde "e n"Ee n misdadigenaanle gva nhui sui thebbe nd ebewoner sva nSt . 12) Willibrordniet "meen tSlootman s ', overigen szonde rverde ­ re grondendaarvoo raa nt evoeren .Inderdaa dmoe taangenome n worden,da tbi jheersend e armoedemee rkan sbestaa to phe t voorkomenva nvermogensdelicte n danbi jwelvarendheid .Steed s weerword ti nverhandelinge n over"Klei nAmsterdam "- zoals hetHeik eee neeu wgelede n ind ewandelin g genoemdwer d -ge ­ wezeno pd edaa rheersend e armoede.Va n derA anoem tvoo rdi e tijdno gee nHeiken ,da t2 uu rte nN.0 .va nBreda ,onde rOos ­ terhout,la ge ntoe n42 0inwoner stelde .D ebewoner smaakte n bezemse nboenders ."Zi jstaa nnie ti nde nbeste nreuk ,al s bedrijvendeveeltijd s diefstallen,meesta l echterbestaand e inhe troove nva nveldvruchte n enhout " ^'« Dezegroe pver ­ toondedu swee lovereenkoms tme t debewoner sva nSt.Willibrord , dochi sthan sblijkbaa r doord eoverig ebevolkin gopgenome ne n daardoorverdwenen .Di ti sme t debewoner sva nSt.Willibror d niethe tgeva lgeweest .Zi jvorme nno gsteed s- oo ko pcrimi ­ neel gebied- ee nbijzonder e groep.Oo kblijk t armoedelan g nietaltij d totmisdadighei d teleiden .Daaro mmee nik ,da t hieraanwe ldegelij k eenafwijkend e aanlegte ngrondsla gmoe t liggen,waaro pi n eenvolgen d hoofdstuk teruggekomenwordt . 300, Dehie rvolgend e tabelgeef td eabsolut eaantalle n dergods­ dienstige gezindtenseder t1879 : Indeling derbevolkin gnaa rd ekerkelijk e gezindten- Etten - Leur. Jaren Rooms- ITederäU Geref. Israëliet Andere G-een Kathol. HervormdEerke n (Ned»&Port) kerk.gez„ kerk»gez»

1879 5412 373 _ 8 = <» 1889 5792 342 — 11 4 1 1899 6312 338 — 5 1 5 I909 7279 340 13 9 6 2 I92O 8258 280 4 2 4 4 I93O 9242 315 3 2 9 12

Deverhouding ; scijfers bedrageni ndezelfd e volgorde •

1879 93,4 6,4 — 0,1 m — I889 94.2 5,6 — 0,2 0,1 0,0 1899 94,8 5,1 — 0,1 0,0 0,1 1909 95,16 4,44 0,16 0,12 0,07 0,02 1920 96,57 3,27 0,04 0,02 0,04 0,04 193O 96,44 3,29 0,03 0,02 0,09 0,13 Debevolkin gblijk tbijn auitsluiten d Rooms-Katholiek tezij n Daarnaastkome nno genig ehonderde nProtestante nvoor ,d ean ­ deregroepe n zijnt everwaarlozen » DeKatholieke n zijnpractisc hgesproke nzowe labsoluu tal s procentsgewijzeseder t187 9steed s toegenomen,d eProtestante ] daarentegen steedsafgenomen ,wa thoogstwaarschijnlij kvoora l doorhe thoger e geboortecijferva nd e eerste groepverklaar d moetworden .Opvallen d is degrot e dalingva nhe taanta lPro ­ testanten tussenI9O 9e n1920 «Di t zalzij nveroorzaak t door hetfeit .da ttijden s enn ad ewereldoorlo gverschillend ein ­ dustriële bedrijven teLeu r- di evri jvee lProtestante nto t zichhadde n getrokken -opgeheve nwerden « Desondanks ißd ea b solute achteruitgangva nhe taanta lProtestante nnie tzee r groott enoemen » Uithe tbeschikbar e cijfermateriaalka nhel a nietnagegaa nworde ni nhoeverr e ofd emigrati e hieropinvlo e heeftuitgeoefend *Hu ngeboortecijfe r geeftechte rgee naanl e 301. dingo mee nabsolut e achteruitgang teveronderstellen .He t gemiddeldkinderta lbedroe g tot193 8minsten s 2,98kindere n pergezi n (ziehoofdstuk•VIII ,1) , welk cijfervoldoend ege ­ achtmoe tworde n omee ngroe pnaa raanta lo ppei lt ehouden . Hunrelatiev e achteruitgang zalda noo kvoornamelij kveroor ­ zaaktworde ndoo rd esterk eaanwa sva nd eKatholiek ebevol ­ king.Voora lgetuig ehu ntoenemin g tussen192 0 en193 0zal , althans indi eperiode ,va nee nvertreksald obi jhe ngee n sprakezijn . Zoalsbleek ,i sd egrot emeerderhei dva nd ebevolkin gRooms - Katholiek.Ee ndiep e godsdienstigheid ligtechte rnie ti n hetkarakte rva ndez ebevolkin g end egeestelijkhei dmoe tda n ookvoortduren d strijden tegen eenzeker e oppervlakkigheid in hetgeloofsleven .Ee ngemi saa nernst ,da thie rtrouwen si n hetgehel eleve nto tuitin gkomt .Dez e oppervlakkigheid gaat echter zekernie t zover,da tgodsdiens t "sleur"wordt .Wan ­ neerme n ditonderzoekt ,rekenin ghouden dme t deaanwijzingen , died eVooy sdaarvoo rheef tgegeve n 14),vind tme nvoo rdi t gebied eenhog epolitiek e indexa ' (90- 95$) »wa tdu szo u wijzen opee nster kbewus tgeloofsleven .D e invloedva nBred a (waar deinde x 60-70 $bedraagt )zo uda no pdi tgebie dno g niet sterkzij ndoorgedrongen .He ti sechte r twijfelachtig,o f eenhog e politieke indexaltij d opee nster kbewus tgeloofs ­ levenwijst .

Allehuwelijke nva nRooms-Katholieke nworde nuiteraar dkerke ­ lijk ingezegend,bi jd eProtestante n ongeveer 70$.Di tgeef t echter,zoal sd eVooy s opmerkt,gee nvoldoend ewaarborge nvoo r eenbewus tgeloofsleven ,evenmi nal sd eregelmatig ekerkgang . Verreweghe tgrootst e deelva n deparochiane nvervul tieder e Zondag zijngodsdienstig e plichten,hoewe ld eniet-verplicht e kerkgang,b.v .he tvolge nde rvastenmeditatie s beïnvloedword t doorpersoonlijk e gevoelens tegenoverd egeestelijke . a)D e politieke indexi she tpercentag ekiezers ,da to pd e rechtse partijen stemte nwel :Antirevolutionnair ,Rooms - Katholieke Staatspartij,Christelij kHistorisch e Partij, Staatkundig GereformeerdeParti je nHerstel d Gereformeerde Partij. -d eVooy s- blz .177 . 302. Vanmystie k isi ndez e gemeente onder deProtestante n geen sprake,evenmi nal sva n eendogmatisc hgeloof. ,Voo rhe t laatste isd e"bevolkin gvee lt eweini g onderlegd«,Hoewe l ero pd epropagandistencursusse nva n deRooms-Katholiek e Actieno gwe lwa tEttenare nkomen ,i sd einvloe d daarvan vrijklei n enee nalgemen eklach tva nProtestants e zijde is,da td eBijbe lt eweini g gelezenwordt ;va nd ebeginse ­ lenva nhe t geloofwee tme nhee lweinig ,va nee nrichtin ­ genstrijdwee tme nniets „ Geconcludeerdka nworden ,da tme ni nhe talgemee nwe lee n geloofheeft ,maa rva nd einhou ddaarva nnie tvee lwee t doorgebre kaa nontwikkelin ge ndeel s ookdoo rgebre kaa n belangstelling.He tgeloo fbestaa t echtere nda ti swel ­ lichthe t belangrijkste» Hetblee knie tdoenlij k omd efrequenti eva nd ekerkgan g nauwkeurign a tegaan ,maa renig eaanwijzinge nkonde nwe l wordenverkregen « Etten enLeu rhebbe nbeid egrot ekerken , diebi jall evij f demisse ngoe dbeze t zijn» InSt.Willi - brordkome npe rZonda g ongeveer250 0mense n terkerke ,ter ­ wijld etotal ebevolkin gva n dieparochi e4OO O zielentelt , allekindere nuiteraar dmeegerekend .D e dagelijksemisse n wordeni nall edele nva n degemeent evri jslech tbezocht ; deboerenbevolkin g heefte rgee ntij dvoor « Enkeleindicatie svoo r debloe iva nhe tkerkelij k levenmo ­ genhie rno gvolgen :He taanta lparochiane nbedraag ti nEt - ten5OOO ,da tde rnon^Pasante n20 «He taanta l communicanten beneden 7 jaarbedraag t 118,da tde ruitgereikt e hostiespe r jaar19®600 .He tlo fword tmati gbezoch t evenalsander eniet - verpl ioht egodsdienstoefeningen .Ee nuitzonderin gkom thiero p voor,wannee r eree nMissi eword tgegeven ,gewoonlij k omd e tien jaar» Hetaanta llede nde rCongregatie s islan gnie tz o groot,al she tzij nkon » Bijd eProtestante n isd ekerkgan gvanzelfspreken dminder , maaroo k daarkom tregelmati g4.0-50 $va nd egemeent e terker ­ ke.Hie rmoe t erno go pgeweze nworden ,da td eProtestants e gemeenteva nLeu rvee lgrote ri sda ndi eva nEtte n (respec­ tievelijk 175e n12 5 zielen),terwij lEtte nmee r inwoners 303. heeft.Di thoud tverban dme the tfeit ,da tLeu r dichterhi j hetProtestantse rzeekleigebie d ligt enme thaa rfuncti e van,zi jhe t ookonbelangrijk ,industriecentrum ,waa rwa t geïmmigreerdenwonen .D eProtestante nkome nvoora londe r deze groepvoo re nwa tEtte nbetref tvoora l onderd eklei ­ neboeren .Gee nva n denotabele nva nEtten-Leu r isProtes ­ tant,terwij le roo konde rd egroter eboere n enlandarbei ­ dersmaa rhee lweini gvoorkomen . Deverhoudin g tussenbeid egroepe ni stegenwoordi ggoed . Zoweld eKatholieke n alsd eProtestante n zijnhie rer gver ­ draagzaam.Me nleef tdu shee lgemoedelij knaas t elkaarvoor t enhe t geloofsverschilheef tweini ginvloe d opd e onderlinge verhouding. 304. GEBRUIKTELITERATUU RVOO RHOOFDSTU KI X

Aa,A.J.va nde r Geschiedkundige "beschrijving van de stad Breda en hare omstreken -1845 « D.E. HetHeik e -,D eEconomis t- 187 2 -Eerste deel« Deckers,L . Delandbouwer sva nde nNoord ­ brabantsohe nzandgron d- 1912 . Feber,G.H.A . De criminaliteitde rKatholieke n inNederlan d- 1933 « Juten,G.CA . Deparochië ni nhe tBisdo mBred a -ong .1936 . Meertens,P.J .e nVries , DeNederlands e Volkskarakters Anned e -1938 . Vooys, A.C. de De geboortedaling in N<3ordbrabant - T.K.N.A.G. - 1936» blz, 173 e.V.

1)Decker s- blz .18 7 2)Febe r- blz .10 . 3)ide m- blz .49 »50 . 4)ide m- "blz ,54 *70 . 5)Jute n- blz .127 ,12 8 6)blz .128 . 7)blz . 372 8)D.R .- "blz .374 « 9)ide m- blz .37 5 10)Jute n- blz .129 . -11)va nde rA a- blz .29 6e.v.12 )D eNederlands e Volkskarakters blz.275 .

13)va nde rA a- blz.338 . 14)d eVooy s- blz .17 3e av. 304a . HOOFDSTUK X Groepskarakter.

Wanneerhe tkarakte rva n een"bepaald egroe pnagegaa nmoe t worden,dien t eerstt eworde nvastgesteld ,wa tonde r"groeps ­ karakter"verstaa nmoe tworden .Ee nmogelijk e definitieva n ditbegri pi sdan :"he tsamenste lva nkaraktereigenschappen , dat"binne nd egroe pmee rvoorkom tda n onderander egroepen , waardoor deze zichi nda t opzichtal s eenzelfstandi g geheel laatonderscheiden" .Voorwaard evoo rhe t"bepalen ,e nzelf s voorhe t"bestaa nva nee ngroepskarakte r isdus ,da te ree n groep"bestaa tme t eenzeker ehomogeniteit ,ee ngroep ,di e psychischee neenhei dvormt .Bi jd egroep ,di e eengemeent e "bewoont,behoef tda ti nhe t geheelnie the tgeva l cezijn . Immers,d egemeentegrenze n zijnadministratiev e grenzene n bijd ebepalin g ervani svaa kslecht s in zeerbeperkt emate , vaak ooki nhe tgehee lniet ,rekenin g gehoudenme t desocia ­ lestructuu rva nd ebevolkin gva nhe t gebied.Daaro m isd e gemeente inprincip e ongeschikt omal s eenheid genoment e wordenbi jd ebepalin gva nhe tgroepskarakter *Ee ntypisc h voorbeeld hiervani sd egemeent eEtten-Leur » Uitd< §vorig e hoofdstukken iswe lduidelij k geworden,da td ebewoner sva n St.Willibrord eenkarakte rvertonen ,da tster kafwijk tva n datwa ti nander edele nva n degemeent e overheerst.,Oo ki s duidelijk geworden,da td eHeikenare nee n-typisch eeenhei d vormeni nallerle i opzichten enda taa ndi tg*>-ee lzeke r eeneige n groepskaraktermoe twerde ntoegeschreven .E njuis t deze greepi sverdeel d over driegemeenten ,slee?ht se** n"klei n deelbehoor tbi jEtten-Leur ,d eres tbi jd egen-eerte nKurphe n enHoeven .Waa rdu she tkarakte rvan .d e gro-epH ei k«r.-are nbe ­ sprokenwordt ,slaa tda too k opdi eHeikenaren ,welk e ind e zojuistgenoemd e gemeentenwonen, maa r psychisch ensociaa l met deandere n eeneenhei dvormen . Wanneerd eander edele nva n degemeent e onderzochtworden , blijkt ook daarondergee n eenheid inkarakte r tebestaan .Da t vand eEttenaar sverschil tva nda tva n deLeurder s end elan ­ delijke gedeeltenva nd egemeent e zijnwee randers ,a lkunne n welgemeenschappelijk e karaktertrekken gevondenworden .D e 305. kleiboeren inhe tNoorde nverschille nva n de zandboeren in het Zuidende rgemeent e endez ebeid e categorieënmake nwee r deelui tva nvee lgroter e eenheden dandi ebinne nd egemeen ­ teEtten-Leur .D eboere ni nhe tNoorde nbehore nbi jdi eva n deNoordwestelijk e kleigronden,di ei nhe t Zuidenbi jd ean ­ dereWestbrabants ezandboeren .D e overgangen inkarakte rva n gemeente totgemeent e zijnslecht s zeergeleidelij k endaar ­ doormoeilij kwaa r tenemen .Duidelijke rworde n zijreeds , wanneer debewoner sva n deverschillend e dorpskommenonder ­ zochtworden .Da nblijkt ,da te rinderdaa d soms aanzienlijke verschillenbestaan ,di e zichechte rnie tstore naa ngemeen ­ tegrenzen!

Wanneerhie rdu she tgroepskarakte rva nd ebewoner sva nEtte n Leurbeschreve nwordt ,moe tda tnie t opgevatworde n alsd ege ­ meentegrensvolgende ;integendeel ,dez ebeschrijvin gka n slechts eenru wbeel d gevenva nwa t erongevee r ophe tterri ­ toriumva n degemeent e aankaraktertrekke n tevinde nis .I n hetbijzonde rbi jd ebesprekin gva nhe tHeik e zalee ndee lva n andere gemeenten ookbesproke nmoete nworden » Omee nz oobjectie fmogelijk e indruk tekrijge nva nhe tkarak ­ terva n eengroe pza loo kd emees t geschooldewetenschappelij ­ ke onderzoeker zijnmenin g erovermoete n toetsenaa ndi eva n deplaatselijk e intellectuelen.Zi jimmer skunne nhe mvaa k trekjesvertellen ,di enie t opvallen,wannee rme nnie t jaren­ lang ind estree kheef tgewoon d enme td ebevolkin gi sver ­ groeid,wa tvoo rd eonderzoeke rmeesta lnie tmogelij kis . Demethode ,di eHofste eheef t gebruiktbi jhe tonderzoe kva n het groepskarakter inzij nstudiegebied ,he tOldambt ,e ndi e inzij nproefschrif tuitvoeri gword tbesproken ,wer dbi jhe t onderzoek inEtten-Leu roo ktoegepast ,zi jhe t ooko pvee l kleiner schaal.Dez ewijz eva n onderzoek is,da tme ni nhe t tebestudere n gebiedallen ,di edaarvoo ri naanmerkin gkomen , vraagt omd ebevolkin g tetypere ne no pgron dva nd eresulta ­ tenva ndi eenquêt e eenkarakterschet ssamenstelt » Hoeweld e methode geenabsolut e zekerheid geefte nd ekan so pfoute n niet geringgeach tma gworden ,word to pdez emanie rd ewaar ­ heid tochzovee lmogelij kbenaderd .Ee ngroo tbezwaa ri she t 306, kleine aantalondervraagde n pergemeent e enoo khe tnie tge ­ schoold zijnva nd egeënquêteerden .Dez ebezware n zijn ech­ ternie t teondervangen » Degemiddeld e indruk,di ed eonder ­ vraagdenva nhe tkarakte rva n degroe phadden ,"blee kechte r niet tevee la ft ewijke nva nhe t"beeld ,da td erapporteu r zichheef tgevormd ,wien smenin g indez emee r gewichti nd s schaalza llegge n dan"bi jd emethod eva nHofste e hetgeva l is. Tweefactore nvoora lligge n tengrondsla gaa nhe tkarakte r van deze"bevolking ,waarbi jvoorlopi ghe tHeik enie tbehan ­ deld zalworden ,namelij k dat zijBrabant s is enda tzi j overwegend uitklein e zandboerenbestaat « Deze tweepunte n moeten inhe too ggehoude nworde n omee ngoe dbegri pt e krij­ genva n debevolkin g enzij nkarakter ,wan t zijbehale ndi t laatstegrotendeels « HunBrabants e aardverleen thu nhe tgemakkelijke ,wa tlucht ­ hartige,da td ebewoner sva n onze zuidelijke provinciesken ­ merkt enda tieder ,di eva nbove nd eMoerdij k komtj,steed s weer treft» Hunmoeilij kbestaa n geeftd eklein eboere nech ­ terwee riet sgeslotens ,verbeten s enachterdochtigs a Altijd hebben zijgezwoegd ,geminach t dooranderen ,gewikkel di n eenvoortdurend e strijd omd ebode mzij ngave n teonttrekken . Vanvade ro pzoo n isdat ,z o gegaan,steed s opnieuw,en :he t heefthe nhar d gemaakte nwantrouwig ,zoal smense nworden , die teleurgesteld zijn inhe tleven . Deze tweefactore nverklare n ookd evreemd e tweeslachtigheid, diebi jhe n opgemerktka nworde ntusse nachterdochtighei d en goedvertrouwen ,terughoudendhei d entoeschietelijkheid ,Te ­ genovervreemde ni sme n zeerterughouden d enachterdochtig , maarhe tvertrouwe nword t gemakkelijk gewonnene nda nzij n zijva n eenbuitengewon e openhartigheid,di eer gpretti gaan ­ doet.O pd evragen ,di evoo r ditrappor twerde n gesteld,e n dievaa k zeerintiem ekwestie sbetroffen ,antwoordde n zeda n eerlijk,oo kwannee rda tee nminde r gunstiglich to phe nwierp , Deze eerlijkheid enopenhartighei d warenvrijwe lalgemeen . Dezementalitei thang t samenme tv/a telder sreed shu nlevens - 307. "blijheidgenoem d ise ndi e zicho pall e gebiedenva n himbe ­ staanopenbaart .Dez elevensblijhei d isnie ti ntegenspraa k metd emee raa nd eoppervlakt e zittende achterdochtva nd e boeren.D e grondva nhi mweze ni sopgewektheid ,levensblij ­ heid,e nhu nmoeilijk e levensomstandigheden ofander eoorza ­ kenhebbe ndaa rgee nessentiël everanderinge n inkunne nbren ­ gen.He ti sd eopgewekthei d vand eBrabander ,di eme tee n luchtiggebaa rd emoeilijkhede nva n zichafschuif t enzic h geenzorge nmaak tvoo rlater .Ee nzeker e oppervlakkigheid is danoo kee n zeerduidelijk ekaraktertre k vanhe n er diemaakt , datzi jhe tleve nnoga lgemakkelij k opnemen.Hu n opgewektheid heeftechte roo kno gee nander ekant ,di edoo rall egeraad ­ pleegde personenwer d geziene naangedui d als:goedlachs , goedmoedig ofgemoedelijk .Da talle s zijnz ee nhe tmaak td e omgangme t dezemense n prettig.Slecht s één derzegsliede nnoem ­ dehe nhatelijk ,wa to pee nhee lander ekarakterinstellin g zou wijzen;va n "hatelijkheid" isverde r echterniet sbemerk t enbi j navraagwer d dezekaraktertre k doorandere nte nstelligst e ont­ kend.

Hungoedmoedighei dveroorzaakt,ook ,da tzi jbehulpzaa m zijnvoo r iedereen.Z ehelpe n demense ngraa gme t alles enstaa ndirec t vooriederee nklaar .Egoïstisc hzij n zeda noo kniet ,voo rzove r destadsmentalitei tno gnie t tothe ni sdoorgedrongen .Onde rde ­ genen,di e inBred ao fRoosendaa lwerken ,verander t datda noo k al,zi jworde nmee r gespitsto pverdienen ,o p "watkrij gi ker ­ voor",wa tbi jd eres tva nd ebevolkin gno gi nhe t geheelnie t gevondenwordt ;di ehelpe n elkaarallee no mee nâiens tt ebewij ­ zen,nie t ome rmateriee lbete rva n teworden .Handelaar s ind e slechte zinva nhe twoor d zijnzi jda noo ki nhe tgehee lniet ,a wordt eruiteraar dwe lhande ldoo rhe ngedreven .Zi jwille nda n voorhu nproducte n enhu nve eee ngoed eprij shebben ,maa rzeld e wordt erieman daangetroffen ,di eda tdoo rbewus tbedro gprobee r teverkrijgen .Oo ki ndi topzich ti she tdu see npretti gvol ke n allebronne n zijnhe terove r eens,da tz eeerlij k zijn.

Bijdi thel e complexva nkaraktertrekke n behoort ookhu ngastvr i heid,di e zeeralgemee nis .Zi jnodige n iemandvaa kbinnen ,gev e hem thee,koffi e enbroo d enbeginne n ophu ngema k eenlan gges j 308» Deweinig euitzonderinge n "blijkenmense n tezijn ,di evan ­ uitomliggend e gemeenten inEtten-Leu r zijnkome nwonen . Bijnaall eboeren ,di ebezoch twerden ,nodigde n totee nher ­ halingva nhe tbezoe kui te nverwachtte n datda noo kwerke ­ lijk.Bi jverde rcontac twerde nz esteed shartelijke r enoo k steedsmee rgenege no mallerle iove rziehzel ft evertellen« , Daardoori she tmogelij k omi nkort e tijd eenbete rinzich t inhu nleven ,hu nkarakte r enhu nmoeilijkhede n teverkrij ­ genda ni nd emeest eander estreke nva n onslan dmogelij k zouzijn .Zi jvertelle n overzichzel f zonderschroo m enzon ­ derterughouding ,wannee rhe tvertrouwe n eenmaalgewonne nis . Hiermeehang tno gmi no fmee rsame nhu ngewilligheid ;zi j helpenieman d gaarne endoe ngemakkelij kwa thun ,gezeg dwordt . Beedso pschoo li sda the tgeva le nlate rblijf tb- tzo .I n hoeverre ditee nkwesti e isva ngewen d zijno mt ejehoorzamen , isnie tduidelijk ,maa rwe li sklaar ,da td e jongerengemakke ­ lijkui t deban d springen,wannee rzi jonde rhe too gva ntan ouders ofonderwijzer svandaa nzijn .Wannee rzi joude rzijn , blijft echterallee n degewillighei d over,di emisschie nver ­ oorzaaktword tdoo rhu n geslachtenlange gehoorzaamheid aartan ­ deren,misschie n doordathe ti nhu nkarakte rlig to mieman d vandiens tt ezij nzonde r egoïstischemotieven .

Eengehee lande rcomple xva n eigenschappenvind tmen ,doo rui t tegaa nva nhu nintelligentie .O mdez e tebepale n zouee nuit ­ gebreidvergelijkingsmateriaa l tendienst emoete nstaan ,maa r dati snie taanwezig .Volgen she toordee lva nd eonderwijzer s zijnz eM nietdomme rda n elders",maa r dezeuitspraa kkan ,zo ­ alsbleek ,nie tzonde rmee rworde naanvaard .Voo rinzich ti n hunintelligenti emoe t dtso pander e indicesafgegaa nworden , zoalsgebeur d isi nhoofdstu kIX ,2 k enB .I nverban dme td e karakterbepaling isd eintelligenti e echterallee nva nbelan g alsdrijvend e oorzaak ennoodzakelijk e voorwaardevoo rhe tbe ­ staane nd eontwikkelin gva nbepaald ekaraktereigenschappen . Daari sbijv .hu nvooruitstrevendheid ,di eall egron d zoumis ­ sen,al s eenbehoorlijk e intelligentie ergee nvoedse laa n gaf.Da t zijvooruitstreven d zijn,ka nui tallerle i dingenge - 309. concludeerdworden « Bijd etoere n"blijk the tvoora lui the t feit,da tbijn aall eboerenzoon s land-o ftuinbouweursusse n volgen enhe tdaa rgeleerd e ookinderdaa d toepassen*He t "blijktui the talgemen agebrui kva nlandbouwmachine s enoo k uithe t grotesucce sva nd elandbouwvoorlichtingsdienst .D e assistentenva ndez e dienstworde ndoo rd emeest eboere nge ­ raadpleegd enhe tnu tva ndez einstellin gword talgemee nin ­ gezien,wa ti nd emeest eander e plaatsenva n onslan dno g niethe tgeva lis .Hu nneigin g totgehoorzame n zalhieraa n nietvreem d zijn,hoewe lhierui t ookee nzeker eintelligen ­ tieka nblijken ,di eda nechte rzee reenzijdi ggerich tis j immers,da tee nboerenzoo niet sander szo ukunne nworde nal s boerkom tbi jd emeeste nno gnie top .Da tdi tvaa knodi gis , zien zenie tin ,hu noppervlakkighei d isoorzaak ,da tzi j gewoonlijk telaa tontdekken ,da tnie tvoo ra lhu nzone n eenbedrij f tevinde nis . Methu nvooruitstrevendhei d enneigin gto tvolge n staatwee r inverban dhe tverschijnsel ,da tz egemakkelij k ietsaanne ­ menva n iemand diehe tbete rweet *Immers ,wannee r zijerken ­ nen,da tieman d deskundigeri sda nzijzelf ,volge n zijzij n raad doorgaans op.Di tverklaar t ookwee rte n delehe tsucce s vand egenoemd evoorlichtingsdienst « Bijd emiddenstan d blijktd evooruitstrevendhei dui the tgro ­ teaanta ldeelnemer saa nd ecursusse nvoo rhe tmiddenstands ­ diploma.Aa nd eander ekan tvind tme nbi jhe n ookee ngrot e laksheid.Z ozij ne rno gzee rvee louderwets ewinkeltjes ,waa r zogoe d alsniet s aanetalere nword t gedaan.D e etalageszij n bijnanergen s zoingericht ,al sme nva nee nmoderne ,vooruit ­ strevendewinkelie rma gverwachten .Oo khie rvind tme ndu see n merkwaardige tweeslachtigheid inhe tkarakte rva nd emensen : aand e enekan tee nbehoorlijk evooruitstrevendheid ,aa nd e anderekan tee nmerkwaardi g gebrekaa nbegri pvoo rhe tnieuwe . Oorzaak daarvanza lvoornamelij k gebrekaa nintelligenti e zijn, maarmisschie n ishe too kgedeeltelij k toet eschrijve n aange ­ brek aanhandelsgees t en ... .geld i Bijd earbeider s ishe tfeit ,da tz ei nBred a ofelder sgaa n werken,a lee nbewij sva nvoortvarendheid » Inhe talgemee npro - 310. beren zijhu nzone nee nva kt elate nlere ne no pdi emanie r vooruit tehelpen » Welmoe topgemerk tworden ,da td evoor ­ uitstrevendheidno gtevee li nee n"bepaald erichtin gwerkt . Iedereenwi lwe lvooruitkome n endaa r extramoeit evoo r doen,doc hslecht si nzij neige nvak .Da tdaarbuite nvaa k beteremogelijkhede n liggenword tnie tvoldoend ebeseft « Er isdu sveela lt eweini gevenwich t tussenintelligenti e en vooruitstrevendheid endaardoo r looptd elaatst evaa ko pniet s uit.

Hungedeeltelij k gebrekaa nintelligenti e veroorzaaktwaar ­ schijnlijk ookte ndel ehu nslordighei d engebre kaa nbescha ­ ving.Wan tslordi g zijnzi jbijn aallemaal ,voe gdaarbi jd e smakeloze inrichtingva nd ehuizen ,da ni she tduidelijk ,da t degezellighei d vand ewoninge nvee lt ewense n overlaat.D e slordigheidkom tbi jalle sto tuitin ge nhang twellich twee r samenme thu noppervlakkigheid .O phe tzan d isda tmeesta l nogwa t ergerda no pd eklei ,waa rd emense nwa tnette rzijn . Hethoger ewelvaartspei lka nhierva nnie t de enigeoorzaa k zijn,zoal sbesproke n isi nhoofdstu kI XA 1 .He tblijk twe l degelijk eenkaraktertrek ,di ebi jd ezandboere n sterkeris . Hunbedrijve nmake n danoo kee nvuil e indruk,maa re rword t niets gedaano mda tt everbeteren ;zi jvoele n ziche rgoe d bij.Dez ekaraktertre kmoe t eenongunstig e invloedhebbe no p degezondheidstoestan d vand ebevolking .

Sommige zegsliedennoemde nd emense nhie rlomp .He ti sjuist , datzi jee ngebre k aangoed emaniere nhebben ,zoal sdi ebi j an3ereboere nvaa kaangetroffe nworden ,maa rzulk sslecht sto t opzeker ehoogte ,wan t zijzijn -oo kwee rgastvri je nbehulp ­ zaame ngroete naltijd .Zi jvoele n zichzelf s zeerbeledigd , wanneerz enie tteruggegroe tworden .Ee nbetrekkelij k laag beschavingspeili s echteronmiskenbaa r enda tveroorzaak thu n lompheid.Oo k opdi tpun tstaa nd eboere nva nhe tzan dbenede n dieva n deklei .I nhe talgemee nka nwe lgezeg dworden ,da td e zandboerenlage rstaa nda nd ekleiboeren ,oo k opzuive rland - bouwtechnischgebied .Zi jzij nminde rvooruitstrevend ,minde r geneigd omvernieuwinge n int evoere n envaa k ookminde rintel ­ ligent.Iet sander s ishe tme t dezuiver eontginningsboeren . 311. Dievorme n eenklass e apart enzij nvaa k juistgoe d onderleg­ de,vooruitstrevend e landbouwers,di eme t groteenergi e pro­ bereno md eopbrengs tva nhu nschral egronde nt evergroten . Degehechthei d aand egron d issterk ,d epachter sblijve n vaak geslachtenlang opdezelfd eboerderi jdezelfd e grondbe ­ werken.Da tme nva nboerderi jverandert ,kom tslecht s zelden voor,i ntegenstellin gme t detoestande n inverschillend e Drentse gemeenten.Dez e "honkvastheid"i see neigenschap ,di e vooree ngoe d bewerkenva n degron dva nvee lbelan gis . Debevolkin gva n dekomme nva nEtte ne nLeu rverschil t zowel onderlingal sva n deboerenbevolking .Voo rdi eva nEtte n geldtdi tlaatst enie t zozeer.Da tdor pheef tno g deboerenmen - taliteit,d ebewoner s ervanzij nmees tva nboerenafkoms te n voelenzic hno gnau wme thu noud emilie uverbonden .D emees ­ tenva nhe nhebbe noo kno g eenstukj egron d ofi niede rgeva l eentui nme tkippe ne nkonijnen .Hu nhel ementalitei t isno g boers,wa t ook opd ebou wva nhe tdor pzij nstempe lheef tge ­ drukt.Ette ni see ndorpje ,da tpas ti nhe tlandscha p enda t organisch gegroeid lijkt.Leu rdaarentege n ishee lander se n maakt deindruk ,da te rmaa rwillekeuri gwa thuize nlang see n weggebouw d zijn.Z ozij ne roo k demensen :boere nzij nhe t nietmeer ,stadsmense n ookniet .Zi jhebbe nhu nboerenkarakte r verloren zondere riet sander svoo ri nd eplaat sgekrege n te hebben.Zi jzij nharder ,ruwe rda nd eEttenare n enhebbe nwa t meerhandelsgeest .Zi jzij noo kd emees t vooruitstrevenden maar demins t eerlijkenva nbeiden .Leu ri s inzij nontwikke ­ lingto tindustrieplaat s halverwegeblijve n staane nmoe tn u eennieuw ewe g zoeken,zonde rda td emense ne rhouvas thebbe n aand eoud eboers ewaarden ,zonde rgevoe lvoo r de"eeuwigheids - waardenva nd egrond" ,maa r ookno g zonder zichee nstads e denkwijze eigengemaak tt ehebben .D etegenstelling ,di ebe ­ staattusse nsta d enplattelan dmanifesteer t zichhie rwe lhee l duidelijk.D ebewoner s passennie tmee r inhu nmilie u en "ont­ volking"za lvolge n opd e"landvlucht" ,tenzi jmogelijkhede ng e vondenworde n omLeu ropnieu w totindustriecentru m temaken .H e zalda ninteressan t zijno md einvloe d daarvano phe tkarakte r van deLeurs ebevolkin gn a tegaan . 312. Dehierbove n"besproke ngroepe ntone nvri jvee l overeenkomst met elkaar.D elede nva ndi egroepe nzij nalle nBrabander se n zijnvoortgekome nui td e"boerenbevolkin gva n destreek .Hoewe l zedu si nverschillend e opzichtenuiteengegaa n zijn,i shu n oorsprongdezelfd e enzij nd everschillend e groepskarakters ontstaanui t één. Ditverklaar tvolkome n dat,ho everschillen d hunkarakter s ookgeworde n zijn,vel e overeenkomstige trekken aanzij n tegeve n enda the tgemeenschappelijk e daardoorhe t "bijzondereoverheerst .Immers ,zi jware ni n"beginse lee nhomo ­ genegroe pme tdezelfd e"belange n* eenzelfd elevensdoe le nde ­ zelfdelevensopvattingen .Da theef to phe n toti nd etegenwoor ­ dige tijd zijnstempe lgedrukt ,a lzij nzowe l"belange nal s le­ vensdoel enlevensopvattinge nster k gaanverschillen .

Ietsgehee landers ,me n zouhaas tzegge nhe tomgekeerde ,i she t gevalme t St.Willibrord.Daa rkom t een"bevolkin gvoor ,di ei n dezestree knie t thuishoort.We lheef tzi jzic haa nhe tmilie u pogenaa nt epassen ,maa rui talle s"blijkt ,da tzi jee n"volks ­ vreemd" elementvormt .Wannee rme n eenWillibrcacde rzie tlopen , valthi jo pal svreemd ,uitheems .Donker everschijninge nzij n het,me t donkerbruine ogen,zwart ,krullen dhaa r enslanke ,ge ­ spierde gestalten,di e zuidelijkaandoen . Demees t"belangwekkend evraa gme t"betrekkin gto the nis ,waa r •zevandaa n zijngekomen .O pdez evraa gi sno g geendefinitie f antwoord tegeven .D e oudsteverklarin gva nhu n aanwezigheid isdie ,welk ehe nnoem tal safstammelinge nva n "kwaadvolk" , dati ndez e onherbergzame streek,o pd egren s tussend eBaroni e enhe tMarkiezaat ,di eve rva nnauwkeuri gzo uzij n"bepaald ,ee n toevluchtgevonde nzo uhebbe n '.*Hoewe ldi tee nzee rgoed ever ­ klaring zougeve nvoo r degrot e criminaliteit onderhen ,word t deze zienswijze overhe talgemee n alsonjuis t opgevate nwe l op grondva nhe tfeit ,da td egren snauwkeuri gvastgestel d enalge - meenbeken dwa s '.Di 2) tneem tnie tweg ,da the t overheidsgezag zichi ndi tgrensgebie d tochi nminder emat e zalhebbe ndoe n gelden,temee rdaa rhe tonontgonne n gebied economisch onbelang­ rijkwas .Sociaa luitgestotene nkonde ne rdu sgemakkelij k eenpo ­ gingdoe no mzic ht ehandhaven .Indie n zijhe t eeno fande r& p hunkerfsto khadden ,konde nzi jzic hdoo rt evluchte no phe tge- - 313. biedva nd eander ehee raa nverder e achtervolginggemakkelij k onttrekken.Wellich theef t eendee lva ndegenen ,di en ad e verveningva n hetgebie d geenemploo imee rkonde nvinden ,zic h hier gevestigd.Daarbi jza lda nongetwijfel d contraselectie opgetreden zijn,d eactiefste ntoc hzulle n eldershu ngelu k zijngaa nbeproeven .Ander emi no fmee rongur e elementen zul­ lenzic hto tdez egroe paangetrokke n gevoeld hebben,waardoo r dehuidig e criminaliteitverklaarbaa r zouzijn .Nie t echter hunafwijkend e anthropologischekenmerken . Erword tno g eenander everklarin g gegeven,di eplausibele r lijkt,maa rwaarva nd e juistheid evenminvaststaat .Omstreek s I73Oheef tnamelij k ophe tHeik e enige jarenee nSpaan sleger ­ kamp gestaan enme nvermoed tnu ,da td enakomelinge nva ndez e soldaten inSpaans ediens t detegenwoordig e Heikesmannenzijn . Inderdaad zouden daardoorhu n zuidelijkuiterlij k enhu n cri­ mineleneiginge nmi no fmee rverklaar d zijn.D eartse nD rMase - land enD rRene shebbe ngetrach t omdoo rmidde lva ndactylos - copischonderzoe k deafkoms tva n deHeikenare nn at egaa n^ . Opgron dva nd everhoudinge n tussend eaantalle nvingerafdruk ­ kenme tboog -e nme twervelpatroo nkome n zijto td enie tzee r al overtuigende conclusie ', da tme ni nSt .Willibror dme tWaal ­ seinvloede n temake nheef te nnie tme tSpaanse .Bi j onderzoek van desamenstellin gva nhe tSpaans elege rva nAnjo u (dus15 0 jaareerde rda nhe tSpaans ekampement).bleek ,da tda tgroten ­ deelsui tFransen ,Wale n enVlaminge nbestond ,waardoo r dus deverklarin gme t eenSpaans e legerplaatsmogelij kword tin ­ dien desamenstellin gva n deSpaans eleger sn a15 0jaa rnie t noemenswaard wasgewijzigd . Helaashebbe n genoemde onderzoekers demogelijkhei d vanver ­ wantschapme t zigeunersnie tnagegaan .D eHeikenare nmake nna ­ melijk sterkd eindru kva n zigeuners aft estammen ;nie tal ­ leennaa ruiterlijk ,maa roo k inhu nkarakte r end edaarui t a)D e dactyloscopischeinde xword tnamelij kvoo ree nzee rbe ­ perktaanta lgroepe nonderlin gvergeleke n eno pgron dva n netbestaa nva n enige overeenkomsttusse ndi eva nHeikes ­ mannen enWale nword tbovengenoemd e onderstelling geponeerd 314. voortvloeiende levenswijze.D emogelijkhei d of zigeuners zichi ndez estree khebbe ngevestig d is,voo r zover"bekend , nognie t onderzocht.Ee nnegatiev e aanwijzingvorm techte r hetfeit ,da tD rJ*G 9M„Moormannbi jzij nonderzoe knaa rge ­ heimtalen daarvangee nspoo r"bi jd eHeikenare naantrof . Hetlijk tnie ter gwaarschijnlijk ,da tme nhe tontstaa nva n hetHeik euitsluiten d aanvestigin gva nhe tlegerkam pto e moetschrijven ,zoal s thansd emees taangehange nverklarin g schijntt ezijn *Da t eendergelij kkampemen ti n eenonbewoon ­ destree k opgeslagenzo uzijn ,kom ton sonwaarschijnlij kvoor . Vestigingbi jee ngroep ,waarva n hetmannelij k deelto thand ­ langersdiensten,he tvrouwelij k totomgan gberei dblee k*lijk t onsplausibeler .Ove rd emogelijkhei d vanhe t ontstaanva nee n dergelijke groepi sreed s eene nande rmedegedeeld , Daarmeeword t geenszins ontkend,da the twaarschijnlij kis , datsoldate nui td evreemd eto td evoorvadere nva nd ehuidig e Heikenaren gerekendmoete nworden .D emengin gza lechte rvoo r eengroo tdee lme treed saanwezig evrouwe n plaatsgeha dheb ­ ben,waarbi jwellich t ookzigeuner shu nro lhebbe ngespeeld . Vestigingva ndez elaatste nzo uverschillend ekenmerke nva nd e huidigebevolkin gkunne nverklare n (lichaamskenmerken,sne l spreken,levendi ggebaren ,zi nvoo rhell ekleuren ,tegenzi ni n regelmatigwerk ,neigin gto ttrekke n e.d.). Helaasi she t schrijver dezesnie tgeluk to mdez everonderstellin g aandacty - loscopischmateriaa lgetoets tt ekrijgen .

Ind evorig ehoofdstukke nva ndi trappor ti sreed sherhaald e malengesproke nove rd ebijzonder ekenmerke nva nd ebewoner s vanhe tHeike .E ri sdaa rgeweze n ophu nnetheid ,di ez oi nte ­ genstellingstaa tto td eslordighei d ind eres tva nd egemeent e endi emaakt ,da tondank s deschrijnend e armoede dehuize ntoc h eenprettig e indrukmaken .E ri soo kgeweze no phu nafkee rva n vastwerk *D eWillibrorder^werk tvaa kzee rhard ,maa rverrich t nooitlan gachte r elkaardezelfd e arbeid.Afgewach tza lmoete n worden inhoeverr e ofd eindustriebedrijven ,di ee rzic hthan s gevestigd hebben,daa rernsti gnadee lva nzulle nondervinden . Opvallend isoo khu ngrot emat eva nnieuwsgierighei d enachter ­ docht.Breng tme n eral sonbekend e eenbezoek ,da ni sd ekan s 315. groot,da too kd ebure nva n debezocht e zichva n devreemde ­ linge nhe tdoe lva n dienskoms t opd ehoogt ekome nstellen . Heelvaa knoem tme n elkaarhi jee nbijnaa m endi tverschijn ­ seli sz oalgemeen ,da tme nva nvele n deeigenlijk efamilie ­ naamnie t eenskent ,maa rwel :M de panlapper,d eouw ehier , deloer do fd egekk event" .Oo khi jvolgend e generatieswerk t ditdoor ,me nka n "Janva n degekkevent "hete n enoo ko phe t vrouwelijk geslachtworde nzi jbetrokken : "Jansva nK ova n Peerva n destijve" .Overigen sblijk t dezegroe pwe lvlo ti n deomgan gt ezij n endoe ti nvee lopzichte nvee l stadseraa n dand eomringend eboerenbevolking * Daaraanza lhu nregelmati g enveelvuldi g contactme tstadsbewoner s enmense nui tander e strekennie tvreem dzijn . Zeeropvallen d isd egrot ecriminalitei tonde r dezebevolking , waarop eldersreed s isgeweze n (hoofdstukIX ,5) .Di tver ­ schijnselheef the tverhaa ldoe nopkomen ,da the tHeik evroe ­ geree nvrijplaat s isgewees tvoo rmisdadigers .Da ti sechte r onjuist*Bovendie n zougebleke nzijn ,da td e eerstevestigin g inSt.Willibror deers tomstreek s 174Oheef tplaat sgehad .Ee n goedeverklarin gva nhu ncriminalitei ti sechte rnie t gegeven* Inhe tbovenaangehaald eartike lva nMaselan d enRene sword t alsverklarin g ervoor genoemdd eachterlijkhei d van debevol ­ kingo pintellectuee l gebied.Tege n dezeverklarin grijze n enigegrot ebezwaren .I nd eeerst e plaatsi see ndirec t enal ­ gemeenverban d tussenhe tgeestelij k peilva n eenbevolkin ge n zijncriminalitei tnie taangetoond .I nd etweed eplaat sblijk t nergensuit ,da td ebevolkin gintellectuee l opee nvee llage r peilstaa tda ndi eva nEtte n ofLeur .Hu ngeestelij knivea ui s ontegenzeggelijknie thoog ,maa r dathe tzovee llage rzo uzij n dandaj rva n debevolkin gui td eomgevin g enda tdaardoo rhe t zeergrot everschi li ncriminalitei tzo uworde nverklaard ,i s eenabsolut e onmogelijkheid.E rzij noo kmense ngeweest ,di e overhu nintellec tee ngehee lande roordee lhadden .Z onoem t A) vanSende n ^' henschrande r enschrijf thu nee nhelde r envlu g oordeeltoe . Devri jgrot efrequenti eva n geweldadigheidsdelicten wordt,o,i, terecht,doo rRene sme thu nhefti gtemperamen ti nverban d ge- 316. "bracht •*'. Ditlaatst e tochblijk t"bijv .ui thu nvlugg e spreken,hu nlevendi ggebare ne nhe trelatie f groteaanta l "liefdesdrama's"e ngedwonge nhuwelijken *D e "crimepassion - nel" ishe n danoo knie tvreemd * Dezelaatst everschijnsele nhange n ophu nbeur twee rsame n metee nande ropvallen d punti nhu mkarakter ,nl * hunachter ­ lijkheid opzedelij k gebied,wa t ookreed s elders genoemdis . Behalveme thu nmati gintellectuee l peilza lda tzee rzeke r ooksamenhange nme thu nzee remotionee l entemperamentvo lka ­ rakter. Vreemd ishu nzi nvoo rhell ekleuren ,oo kreed s eldersgenoemd , diezic hui ti nhe t dragenva nkledingstukke nme tfelle ,con ­ trasterendekleuren ,i nhe tdrage nva nvee lopschi k eni nd e versieringva nhu nhuize nme tfelgekleurd e platen. Verderebijzonder ekaraktertrekke nva n deHeikesmanne nzij n voldoendebesproke ni nd evorig ehoofdstukken ,hie rza le rdu s nietverde r opingegaa nworden « 317. GEBRUIKTELITERATUU RVOO RHOOFDSTU KX Hoeven,H.va n der -Bijdrage nto td ekenni sde r Geschiedenis van Zunderte n Wernhout- 1920 .

Hofstee,E.W . -He tOldambt .Ee nsociografie , deelI - 1937 .

Juten,G.C.A . -D eparochië ni nhe tBisdo m Breda- öng .1936 .

Maseland,B .e nRenes,B.C . -Dactyloscopisc honderzoe kva n de"bevolkin gva nWou w enva n hetHeik e -Ned.Tijdschr .v . Geneesk.86 ,I - 670-673 ,1942 .

Renes,R.C . -D eafkoms tva n deHeikesmanne n -Qudheidk.Krin g"D eghulde n Roos" -Jaarboe kno « 2- 1942 .

Senden,G.H.va n -He tHeik e- Vaderl.Letteroef .- 1856,II .

1)va n Senden- "biz .476 , 2)Jute n- biz .127 . van derHoeve n- biz .348 . 3)Maselan d enRene s -biz * 4)va nSende n- biz .478 ,48 1 670e.v . 5)Rene s -biz .65 . 318.

SAMENVATTING

In.d evoorgaand e"bladzijde ni see nsociografisch ebeschrij ­ vingva nd egemeent eEtten-Leu rgegeven .He ti sdaarbi jnie t hetstreve ngewees t omvoo r eenbepaal ddoe lto tconclusie s tekomen .He thie rvolgend e dientdu sslecht sinderdaa d als eensamenvattin gva nhe tvoorgaand ebeschouw d teworden . Hetdor pEtte nza lal scentru mvoo rbeweidinge n tussen100 0 en12ê lgestich tzij no pd ehoger e zandgronden tenZuide n van deMar k en,voo rzove r debestaand e bronnendi tbelich ­ ten,i she tnie twaarschijnlij k omaa nt enemen ,da td e plaatselijke hereno fd ebaronne nva nBred avee linvloe d op debevolkin ghebbe nuitgeoefend ,uitgezonder d ingeldelijk e aangelegenheden.Economisc hkwa md eplaat sreed sspoedi g tot bloeidoo rd everveningen ,di eomstreek s130 0ee naanvan gna ­ men,waardoo rEtte nreed si nd e15 eeeu wn aBred ad ebelang ­ rijkste plaatsui tzij nomgevin gwerd » Hethoogtepun tva nd e bloeischijn tomstreek s160 0t evallen ,doc hd ewelvaar t blijft toti nd e18 e eeuwgroot, »I nd e17 eeeu wloop td ever - veningsperiode ten eindee ngaa the tnormal eagrarisch ekarak ­ teroverwegen ,da tno gvoo rd ehuidig etoestan dkenmerken dis . OokLeur ,da thoogstwaarschijnlij k watjonge ri sda nEtten , deelde ind edoo rhe tturfgrave nveroorzaakt ewelvaar te nwe l doorzij ngunstig eliggin gaa nvaarwater ,teven sal scentru m voorhe ttransport .Daardoo rdreigd ehet-zelf« etijdelij k Et­ tenvoorbi jt estreven . Geologischbezie nbestaa the tnoordelij k deelva nd egemeent e voornamelijk uit alluviale jonge zeeklei,he t zuidelijk vooral uit eendiluvial eformatie ,nl . praeglaciaal,oude rda nhe t hoogterras.Dez elaatst e grondsoort,va nnatur e demins t vruchtbareva nd etwee ,i sdoo rmenselij k ingrijpenster kver ­ beterd,d enoordelijk e gronden daarentegenblijke n juistver ­ waarloosd tezijn .Di tword ti nnie tgering emat e doord ehy ­ drografische toestandbeïnvloed .I nhe tto t1 2m plusN.A.P. , reikend zuidelijk deelva n degemeent elever t deafwaterin gd e geringstemoeilijkheden ,doc hlaa tdesondank sno gt ewense n over.Naa rhe tnoorde nto edaal td ebode m allengse nlig to p 319. enkele plaatsen zelfs"benede ÏÏ.A.P.n Hie ri sd e afwatering duskunstmati ge ni seeuwenlan gva n dieaar d geweest,da t deze onbehuisde poldersslecht svoo r grasgroei tebenutte n waren.Eers td eallerlaatst e jarenhebbe nhie rverbeterin g gebracht,di eva nzee rgrot ebetekeni s geachtmoe tworden . Daardoor zullendez eva nnatur avruchtbar e grondennie tal- , leenvoo rlandbouw ,maa r ookvoo r tuinbouwbenu tkunne nwor ­ den,temeer ,daa rzi jklimatologisc hbezie nbete rbedeel d zijnda nd ehoger e zandgronden,wie rtoestan d tochi ndi t opzichtrelatie f gunstig tenoeme nis . Hetdor pEtte nmoe twa tbebouwingswijz ebetreft ,to the t "spintype"gereken dworden ,Leu rvertoon td ekruisvorm .I n beidecentr ai sreed saaneengeslote nbebouwin gontstaan ,wa t nognie tvoo rd ederd e envee ljonger ekern ,St.Willibrord , geldt.D ebebouwin gbuite ndez ecentr atref tme nvoora l langsd ewege naan ,di emeesta lva nWoor dnaa r Zuidove rd e hogererugge nlopen .Bi jdez eboerderije noverweeg the t langgeveltype. Deverkeersliggin gva nEtten-Leu ri sgunsti g tenoemen . Laatstgenoemd dorpbeschik t overee nverbindin g tewate rme t deMark .Hoewe ld espoorweghalt eEtten-Leu ri s opgeheven,i s deverbindin gme t debuitenwerel d goed,dan kzi juitstekend e wegen.Di eva nBred anaa rRoosendaa li sdaarva nd ebelang ­ rijkste,doc hdaarnaas t treftme n goedeverbindinge n aanme t Hoeven-Oudenbosch,Leur-Zevenbergen ,Beek ,Rijsberge ne n Sprundel-Ruephen.Dez ewege nlope n straalsgewijzevanui tko m Etten end emeest e ervanworde no.m .voo rhe t onderhoudenva n uitstekende autobusverbindingenbenut .Med e doordez egunsti ­ geligging ,teven s opd eovergan gva n zand-naa rkleigronden , ishe tbegrijpelijk ,da tEtte n eenbelangrijk eveemark theef t gekregen.Overigen s isd egemeent e zoweleconomisc hal s cul­ tureelvoora lo pBred a georiënteerd. Hetaanta l inwonersva ndez e602 3h abeslaand e gemeentebe ­ droegi nI94O :IO.56I ,waarva nd egroe igedurend e delaatst e eeuwi nee nrelatie f traagtemp oheef tplaat s gevonden.Ee nop ­ vallendvrouwenoverscho ti sdoo rte rplaats e gevestigdeinrich - 320. tingenverklaarbaar .D ebevolkingspyramid evertoon t detrek ­ kenva n dieva n eenkinderrijk e plattelandsgemeente metee n grootvertrekoversehot .D eabsolut egroe iva n de"bevolkin g wordt erda noo k dooree ngeboorteoverscho t veroorzaakt.D e gangva n degeboortecijfer sva n degemeent evertoon tgrot e overeenkomstme t dieva nd eprovincie ;d esterftecijfer s zijn erechte rhoger ,oo kdi eva ndoodgeboort e enkindersterfte .

Economischbezie nheef td egemeent eweliswaa ree nagrarisc h karakter,doc hster k ontwikkeld isdi tniet ;i n193 0wa s39,6 $ van debevolkin g ind elandbouwbedrijve nwerkzaam ,31 $i nd e industrie.D éwerkgelegenhei d voord eindustriearbeider s ligt overwegendbuite n degemeente ,voora lt eBreda . Bijhe tbodemgebrui kval tee nrelatie fhoo gpercentag evoo r grasland entuingrond ,daarentege n eenlaa gvoo rwoest e grond enbos, ,op .O phe tbouwlan dvorme nrogg ee nhave rd ebelang ­ rijkste gewassen enzij nvoo rveevoe rbestemd .D edaarme esa ­ menhangenderunderteel trich t zichvoornamelij k opd eproduc ­ tieva nmelk ,di ei nee ncoöperatiev e zuivelfabriek totbote r wordtverwerkt .He tvoo rd e zandgronden inhe talgemee n zoka ­ rakteristieke geiaengdebedrij f treftme ndu s ookhie raan .He t plaatselijk agrarischbedrij fheef tzic hechte rvoora lgeïn ­ tensiveerd ind erichtin gva n de tuinbouw,waarbi jd eaardbeien ­ enframbozenteel to pd evoorgron d treden.Dez e cultures treft men echterveela laa nal see n- overigen sbelangrij k - onderdeel van degemengd ebedrijven ,waaro poo krelatie fvee lpeulvruchte n als arbeidsintensieve gewassenverbouw dworden .Landbouwtechnisc h staan debedrijve n zekernie t oplag etrap .Opvallen d isd erela ­ tiefgering ebetekeni sva n depluimveeteel t terplaatse .Bi jla ­ tereagrarisch e intensificatieza lda noo kaa ndez etak ,alsmed e aanboomgaardexploitatie ,d enodig eaandach tbestee dmoete nwor ­ den.Oo kverder e specialisatie ophe tgebie dva nd etuinbou w (bijv.glascultuur )za lda nwellich tgewens tblijken ,hoewe l zulksster k afhankelijkza lzij nva n de internationaal-economische verhoudingen.Wannee rdez e pogingen samengaanme t ruilverkaveling enwegenaanle gi nhe tnoordelij k poldergebied zal ongetwijfeld enigeverlichtin gva n;d eagrarisch ebevolkingsdru kt everwachte n 321. zijn» fanontginnin gva nwoest e grond isi ndez e terplaat ­ se gees,hei lmee r teverwachten .Seed sthan si sd egemiddel ­ de groott-3de rlandbouwersbedrijve nrelatie f gering(i n193O : 8,16 ha). Ketonderschei dme t degroe pde rtuinbouwer s en landarbeidersi svaag ,d een egroe pgaa t ind eander eover . InI93 Owa sbijn a 6'S%va nd egrondgebruiker sme t1 h ae n meerlan deigenaa rva n hungrond ;Etten-Leu ri sdu si ndi t opzichtal see n gemeenteva nklein e eigenaren tekarakterise ­ ren.D ekoop -e npachtprijze nva nd egron d zijne rbetrekke ­ lijklaa gt enoeme ne nmee rda nd ehelf tva nd egron d isi n handenva nd egebruikers .Evenal s elders inBraban tvind tme n ookhie ree nzee rster k ontwikkelde agrarische coöperatieon ­ derdez emerendeel sklein eboeren .Med e doordi tlaatst efei t isbegrijpelijk ,da the tgemiddeld ewelvaartspei l eroo krela ­ tiefgerin gis .Di tgin gvoo rd elaatst e oorlogsame nme tee n betrekkelijk grotewerkloosheid ,oo kagrarische ,waaraa nd e modernemechanisati e enrationalisati eva n hetlandbouwbedrij f terplaats e enelder s (waarvele nwer kvonden) ,alsmed ehe t streven omzovee lmogelij kwer kme teige nkrachte n teverrich ­ ten,nie tvreem dwaren .Voornamelij k doorhe tinstelle nva n eengemeentelijk ewerkverschaffin gheef tme n getrachtd ege ­ volgen derhierui tvoortvloeiend e ontwrichtinggeringe r tema ­ ken.Med eme the too ghiero pi she tgewens to mi nd e toekomst naaruitbreidin gva n deplaatselijk e industrie testreven ,te ­ meer,daa rd ealgemen evestigingsvoorwaarde n daarvoor,voora l teLeur ,gunsti g zijn.D e eerste gedurende enkele jaren be­ staandevlasfabrie k heefthie rhe tvoorbeel d gegeven,wa tn a deoorlo greed snavolgin g gevondenheeft .Dez efabrie kbuite n beschouwinggelaten ,verschaft e deindustri e terplaats ei n 1939slecht saa n15 2persone nwerk .Naas t drie sigarenfabrieken vormdentwe esteenfabrieke n enee nbierbrouweri jd ebelangrijk ­ stewerkgelegenheid .Vele n trekkenda noo k dagelijksnaa rd e nabijgelegenstede n omdaa rvoornamelij k alsindustriearbeide r emplooit evinden .

Binnen degemeent e ishe tdor pLeu rhe tbelangrijkst eambachts ­ centrum.Bi jd eto tdez e groepbehorend eberoepe ni sd especia ­ lisatieno gnie tve rgevorderd .Hoewe ldi tmidde lva nbestaan , 322. evenalshe tnie t zeldenerme everbonde nwinkelbedrijf ,t e lijdenheef tonde rconcurrenti e vand estede n -uiteraar d vooralva nBred a- wek the ttoc hd eindruk ,da tdez ebe ­ drijvenbi jgrote rkrachtsinspannin g veelalbevredigende r resultaten opzoude nkunne nlevere n danthan she tgeva lis . Daarbijha dmee rgeprofiteer dkunne nworde nva n debeteke ­ nis,di eEtte nal sveemark thad . Deeconomisch e toestand van devoora lvroege r inkwad e reukstaand ebevolkin gva nhe tHeik e isverbeterd . Thans werkenvee lWillibrorder si nd efabrieke n teBred ae nRoo ­ sendaal.Daarnaas ttref tme n erklein e agrarischebedrijf ­ jesaan ,waaro pvoora ltuinbouwproducte n gekweektworden ;d e bewerkers ervane nhu ngezinne n zijnechte rdoorgaan sge ­ dwongeno melder sal slandarbeider sbijverdienst e sezoeken . Thanska nhieri naanmerkelijk everbeterin gkome ndoorda tte r plaatseenkel eindustriebedrijve n gevestigd zijn.Andere n vindeni nbezembinden ,mandenvlechte n e.d„ emplooi.He tver ­ zamelenva nd edaarto ebenodigd e grondstoffen ontaardtnie t zeldeni nstropen ,he tvente n opzij nbeur ti nbedelen .Som s wordtd ehandelswaa rdoo rsmokkele nverkregen .

Hethog egeboortecijfe r gaatsame nme t eenaanmerkelijk ege ­ zinsgrootte (ruim5 personen) .Dez e gezinnenvormen ,voora l onderd eagrarisch egroepen ,hecht eproductiev eeenheden .D e meestebedrijve nblijke nuitsluiten dme tgezinsarbei dgedre ­ vent eworden „D ehuisvestin glaa tveela lno gt ewense nover , voorald eslaapgelegenhede nzij nvaa k onvoldoende,evenal sd e zorgvoo rhe thuis .I ndi topzich t isd eindru kveela longun ­ stig,wa tnie tuitsluiten d aand e geringewelvaar tma gworde n toegeschreven.Di tlaatst efei tdruk too kzij nstempe lo pd e kleding,di euiters t soberi se nzee rlan gword tbenut ,alsme ­ deo pd evoeding ,di evaa k zelfs onvoldoende is.Onde rd ebur ­ gerbevolking zijndez e toestandenbeter . Voorechtelijk geslachtelijkverkee rkom tvri jvee lvoor ,voor ­ alo phe tHeike .Toc hi she tpercentag e gedwongenhuwelijke n nietgrote rda nelders ,wa tverklaarbaa r isdoo rhe tfeit ,da t hetgebrui kva npreventiev emiddele n ookhie ri sdoorgedrongen . Zoweld eprae -al sd epostnatal e zorgi si ngoed ehande nbi jhe t 323. Wit-Gelekruis .D e opvoeding derkindere n inlie tgezi nver ­ toonttekortkomingen ,di e slechts gedeeltelijk doorschool , vereniging engeestelijkhei dverholpe nkunne nworden .Ove r hetalgemee n isti g de jeugd eerstzee rlaa t- doorgaan s pashi jhe tsluite nva nhe thuwelig k- va n zelfstandigheid sprake» De saamhorigheid "binnenhe tgezi n isda noo kgroo t tenoemen ,wa tvoora londe rd e"beere nee neconomisch enood ­ zaakis . De gemeentevorm tal szodani g geen gemeenschap;e r"bestaa t animositeit tussend ebewoner ava nd edorpe nEtte ne nLeur , terwijl ookdi eva nSt.V/illibror dal s eenafzonderlijk eso ­ ciale eenheid opgevatmoete nworden .Di ti sdoo rhistorisch e ofpsychologisch e factorenverklaarbaar ;d egevoelen svoo r bewonersva n omringende gemeentenberuste nvoora lo pwelvaarts ­ verschil.He taanta lklasse n enstande ni sbinne nd egemeen ­ tenie t groot,wa tme t devri jgering esocial evariati esa ­ menhangt« Dezindelijkhei d laatdoorgaan s tewense n over,slecht s debe ­ volkingva nhe tHeik emaak thiero pal sgehee l eengunstig e uitzondering.Eigenlijk eberoepsziekte nkome nweini gvoor ;d e levenswijze isf bijhe tverminderd e alcoholmisbruik,ove rhe t algemeen gezond«,We lkome nsom sdegeneratieverschijnsele nvoor , die opinteel twijzen ,doc hdi tbeperk tzic hto td eHeikenare n end eProtestanten » Degezondheidstoestan dva n debevolkin gi s bevredigend tenoemen s Hoewelslecht s ruim1/ 3 van dekindere nn a hetverlate nva nd e lagereschoo lverde rschoolonderwij s geniet,i sd egeestelijk e ontwikkeling onderd ejongere nvoe ree nplattelandsgemeent eze ­ kernie t gering tenoemen, ,Yoora lhe tland -e ntuinbou wonder ­ wijs genietgrot ebelangstellin g enword t tevensi nd epractij k toegepast.Vee lvrij e tijdword tda noo kvoo rhe tgeestelij k verruimenva n de gezichtskringbenut » Ruim96 ^va nd ebevolkin g isKatholiek ; eendiep egodsdienstig e heidlig techte rnie t inhe tkarakter * Opvallendvoo rd egemeent e als geheeli sd egrot e criminaliteit watechte rvoornamelij k doord ebewoner sva n hetHeik eword t veroorzaakt.Hoewe lbi jstijgend e welvaartte naanzie nva n som­ mige soortendelicte nwe lverkleinin gva n defrequenti everwac h 324. magv/orden ,wortel t ditverschijnse l tochoo k deelsi nhe tka ­ rakter.Bi jhe toveri g deelva nd ebevolkin g zijno pdi tlaat ­ stevoora ld eBrabants eaar d enhe t"beroe pva nmerendeel sklei ­ nezandboe rva ngrot einvloed .Z ezij nwa tgemakkelij ke n luchthartig,daarnaas t echterwee r gesloten,verbete n enach ­ terdochtig.Oo k"bi jander akaraktertrekke n isva n typischetwee ­ slachtigheid sprake,z o"bi jhi mvooruitstrevendheid .Hoewe le r weldegelij k onderlingekarakterverschille n tussen dedivers e groepenva nbewoner sbinne nd egemeent ebestaan ,overheers tbi j hentoc hhe tgemeenschappelijke .Di t geldtnie tvoo rd ebevol ­ kingva nSt.Willibrord ,di eee nuitheem s elementvormt .Me t al­ leenlichamelijk§ ,maa r ookgeestelijk eeigenschappe nwijze ndaar ­ op.To to phede ni shu nafstammin g echterno gnie t totklaarhei d gebracht.

Aanhe tein dva ndez e studie gekomenzij nwoorde nva ndan ko p hunplaat saa ndegenen ,zowe lbinne n alsbuite nhe tstudiegebied , diehe tdoo rhu nmedewerkin ge nhulpvaardighei d mogelijkhebbe n gemaakt omdi trappor t ind evri jbeperkt e tijd,di edaarvoo rte n dienste stond,t evoltooien .Speciaa l dehee rJac.Dekkers ,assis ­ tentbi jd elandbouwvoorlichtingsdienst ,moe thie rgenoem dworden . Dehee rF.va nDijl ,sociaal-geografisc h candidaat,heef tbi jhe t samenstellenva n delaatst e driehoofdstukke n zelfstandigwer k verricht. Dordrecht,Octobe r1944,(belangrijkst enaoorlogs e wijzigingen aangebrachti nDecembe r 1948).