Pa Ń Stwowy Instytut Geologiczny

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz LIPNO (363)

Warszawa 2007 Autorzy: Cezary Sroga*, Anna Bli źniuk*, Paweł Kwecko*, Izabela Bojakowska*, Stanisław Wołkowicz*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: El Ŝbieta Gawlikowska* we współpracy z Markiem Czerskim* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **- Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp (C. Sroga) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (C. Sroga) ...... 4 III. Budowa geologiczna (C. Sroga) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (C. Sroga) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (C. Sroga) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (C. Sroga) ...... 12 VII. Warunki wodne (C. Sroga) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby (A. Bli źniuk, P. Kwecko) ...... 17 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze ( S. Wołkowicz) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 25 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (C. Sroga) ...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (C. Sroga) ...... 32 XII. Zabytki kultury (C. Sroga) ...... 35 XIII. Podsumowanie (C. Sroga) ...... 36 XIV. Literatura ...... 37

I. Wst ęp

Arkusz Lipno Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w 2007 roku w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego zgodnie z Instrukcj ą opracowania MGsP w skali 1:50 000 (Instrukcja..., 2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Lipno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w Oddziale Dolno- śląskim PIG we Wrocławiu (Sroga, 2002). Map ę sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współ- rz ędnych „1942”, arkusz Lipno. Zawiera ona dane zgrupowane w sze ściu warstwach informa- cyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do niniejszego opracowania zebrano w archiwach: Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy, Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego – Delegatury we Włocławku, starostw powiatowych w: Lipnie, Golubiu-Dobrzyniu, Rypinie i Sierpcu, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, w: Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Delegaturze Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Włocławku oraz we wła ściwych terenowo sie- dzibach nadle śnictw, urz ędach miast i gmin. Zebrane informacje zweryfikowano zwiadem terenowym. Dane o jedynym, udokumentowanym zło Ŝu piasków zostały zamieszczone w karcie informacyjnej opracowanej dla komputerowej bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Lipno wyznaczaj ą współrz ędne 19 o00’ −19 o15’ długo ści geograficznej wschodniej i 52 o50’ −53 o00’ szeroko ści geograficznej północnej. Jest on poło Ŝony we wschodniej cz ęś ci województwa kujawsko-pomorskiego. Obejmuje gmin ę Kikół, cz ęść gminy Chrostkowo, cz ęść miasta i gminy Lipno oraz niewielkie fragmenty gminy Bobrowniki i Sk ępe w powiecie lipnowskim; cz ęść gminy Czernikowo w powiecie toru ńskim; fragmenty gmin: Ciechocin i Zbójno w powiecie golubsko-dobrzyńskim oraz niewielki fragment gminy Brzuze w powiecie rypi ńskim. Mapa obejmuje du Ŝy fragment historycznie ukształtowanej dzielnicy − Ziemi Dobrzy ńskiej. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 1998) obszar arkusza Lip- no znajduje si ę w prowincji Ni Ŝ Środkowoeuropejski, w południowo-wschodniej cz ęś ci pod- prowincji Pojezierza Południowobałtyckie. Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru obj ętego arkuszem wchodzi w skład makroregionu Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie (mezoregion Pojezierze Dobrzy ńskie), a jedynie południowo-zachodni jego fragment nale Ŝy do makroregionu Prado- lina Toru ńsko-Eberswaldzka (mezoregion Kotlina Toru ńska) (fig. 1). Obszar Pojezierza Dobrzy ńskiego w obr ębie arkusza Lipno jest morfologicznie bardzo urozmaicony. Elementy rze źby terenu zwi ązane s ą z działalno ści ą l ądolodu i wód fluwiogla- cjalnych z okresu plejstocenu − typowe s ą tu wzgórza morenowe, rynny polodowcowe oraz specyficzne dla erozyjno-akumulacyjnej działalno ści lodowca formy morfologiczne: kemy, ozy i drumliny. Wyniesienie terenu waha si ę w granicach od 66 m n.p.m. (w dolinach jezior) do 136 m n.p.m. na wzgórzach morenowych. Północno-wschodni fragment arkusza (okolice: Zbójna, Obór i Chrostkowa) to rejon o wyj ątkowo du Ŝym nagromadzeniu drumlinów − w ąs- kich i długich wzgórz o stromych stokach, usytuowanych równolegle (Molewski, Wysota, 2000). Jeziora polodowcowe, zarówno rynnowe, jak i z wytapiania brył martwego lodu, wyst ępuj ą w północno-zachodniej i centralnej cz ęś ci mapy. Odmienny charakter maj ą tereny poło Ŝone wzdłu Ŝ południowo-zachodniej granicy arkusza, nale Ŝą ce do Kotliny Toru ńskiej (cz ęść Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej). Jest to równina sandrowa urozmaicona wzgórzami wydmowymi, wyniesiona do wysoko ści 85– 100 m n.p.m., w cało ści porośni ęta borem sosnowym. Obszar obj ęty opracowaniem pod wzgl ędem klimatycznym nale Ŝy do Regionu Cheł- mi ńsko-Toru ńskiego. Wyró Ŝnia si ę on na tle innych regionów wi ększ ą cz ęsto ści ą dni z pogo- dą bardzo ciepł ą z du Ŝym zachmurzeniem latem, a w okresie zimowo-wiosennym − dni przymrozkowych bardzo chłodnych, bez opadu. W ci ągu całego roku najwi ęcej jest jednak

4 dni z pogod ą umiarkowanie ciepł ą, pochmurn ą i bez opadów (Wo ś, 1999). Średnia temperatura roczna przekracza +8 oC, a temperatura lipca +18 oC. Roczna suma opadów wynosi 550 mm, pokrywa śnie Ŝna zalega 60-70 dni w roku, a liczba dni z przymrozkami wynosi 75–80.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Lipno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) Granice: 1 – makroregionów, 2 – mezoregionów Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Chełmi ńsko-Dobrzy ńskie Makroregion: Pradolina Toru ńsko-Eberswaldzka Mezoregion: 315.11 – Pojezierze Chełmi ńskie Mezoregion: 315.35 – Kotlina Toru ńska 315.13 – Dolina Drw ęcy 315.36 – Kotlina Płocka 315.14 – Pojezierze Dobrzy ńskie Makroregion: Pojezierze Wielkopolskie 315.16 – Równina Urszulewska Mezoregion: 315.55 – Równina Inowrocławska

Ponad 2/3 powierzchni omawianego arkusza zajmuj ą gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych, naleŜą ce do gleb chronionych. S ą to w przewadze gleby brunatne, a tak Ŝe bielicowe, wytwo-rzone z glin lekkich i średnich. Uprawia si ę na nich: pszenic ę, Ŝyto, kukurydz ę, ziem- niaki, buraki cukrowe oraz ro śliny przemysłowe. Gleby niskich klas bonitacyjnych – poba-

5 gienne mursze oraz torfy, wyst ępuj ą w dolinie rzeki Mie ń, w zagł ębieniach bezodpływowych oraz w obni Ŝeniach terenu wokół jezior. S ą to tereny zaj ęte przez pastwiska oraz ł ąki. Obszary le śne skupiaj ą si ę w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w dolinie Mieni i na północ od Wildna. Na południowym zachodzie są to monokulturowe bory sosnowe na piaskach (bór chrobotkowy) i glinach (bór świe Ŝy). Bardziej urozmaicone drzewostany wyst ępuj ą w lasach w dolinie Mieni − s ą to bory mieszane z udziałem: d ębu, olszy i brzozy (bór mieszany świe Ŝy). Tereny podmokłe i zabagnione zajmuj ą bory bagienne i wilgotne oraz olsy. W dolinach potoków rosn ą lasy mieszane i li ściaste z udziałem olszy, buka i jesionu (las wilgotny). Pomimo wybitnej przewagi sosny (85% udziału gatunkowego) i monotonii sie- dlisk, na wielu stanowiskach zachowały si ę cenne okazy starych drzew − głównie d ębów. Lasy, w wi ększo ści pa ństwowe, s ą administrowane przez Nadle śnictwo Dobrzejewice i Nad- le śnictwo Skwilno, podległe Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Toruniu. Omawiany region ma charakter rolniczy z rozwini ętą gospodark ą hodowlan ą. Do wi ęk- szych zakładów przemysłu rolno-spo Ŝywczego nale Ŝą : ZPOW „Dawtona”, PPHU „Agro- mlecz” i „Elsner Product” w Lipnie oraz „RUMET” w Kikole. Zakładem przemysłu maszy- nowego jest fabryka urz ądze ń klimatyzacyjno-wentylacyjnych „Konwektor” w Lipnie oraz jej oddział w Kikole. Pozostałe przedsi ębiorstwa nale Ŝą do bran Ŝy rzemie ślniczej i handlowo- usługowej. Lipno jest lokalnym o środkiem administracji (siedziba urz ędu powiatowego i gminne- go), a takŜe w ęzłem drogowo-kolejowym. Sie ć dróg − zwłaszcza lokalnych − jest dobrze rozwini ęta. Przez Lipno prowadzi droga krajowa nr 10 z Torunia do Warszawy o du Ŝym nat ę- Ŝeniu ruchu, zwłaszcza samochodów ci ęŜ arowych. Z Lipna wiod ą te Ŝ drogi: wojewódzka do Włocławka (nr 67) oraz powiatowe do: Rypina (nr 557), Płocka (nr 559) i Dobrzynia nad Wi- sł ą (nr 562). Jedyna w regionie linia kolejowa wiedzie z Torunia przez Lipno do Sierpca.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Lipno opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lipno (Dzier Ŝek, 2006). Wykorzystano równie Ŝ informacje zawarte na Mapie geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Brodnica (Kotar- bi ński, 1978; Churski i in., 1978) wraz z obja śnieniami (Mojski, 1979), a tak Ŝe wyniki bada ń geofizycznych dotycz ących podło Ŝa krystalicznego (Marek, 1983). Obszar arkusza le Ŝy na pograniczu dwóch du Ŝych jednostek geologicznych – niecki brze Ŝnej na północnym wschodzie i wału kujawskiego na południowym zachodzie. Podło Ŝe

6 krystaliczne obu jednostek zalega na gł ęboko ściach od 3 500 do 4 000 m. Utwory kambru- syluru oraz cechszty ńsko-mezozoiczny kompleks osadowy zostały rozpoznane wierceniami na obszarach s ąsiednich. Najstarsze utwory na obszarze arkusza Lipno, znane wył ącznie z trzech wierce ń w okolicach Wildna, pochodz ą z jury. Stwierdzono je na gł ęboko ści około 1 300 m. S ą to piaskowce, zlepie ńce kwarcowe i iłowce oraz wapienie i iłowce o mi ąŜ szo ści do 700 m. Nad nimi zalegaj ą utwory kredowe: piaskowce z przewarstwieniami mułowców i iłowców, margle i wapienie margliste o mi ąŜ szo ści od 1 270 do 1 320 m. Strop utworów kredy znajduje si ę na gł ęboko ści od 60 do 81 m. W cz ęś ci południowo-zachodniej obszaru arkusza, na skłonie wału kujawskiego, osady kredy zostały usuni ęte przez erozj ę. Na skałach budujących nieck ę brze Ŝną i skłon wału kujawskiego zalega pokrywa lu ź- nych skał osadowych kenozoiku: trzecio- i czwartorzędowych o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 150 m. Osady trzeciorz ędowe nale Ŝą ce do paleogenu (oligocenu) oraz neogenu (miocenu i pliocenu) przykrywaj ą dyskordantnie skały starszego podło Ŝa. Ich ł ączna mi ąŜ szo ść przekracza 100 m. Najstarszymi utworami trzeciorz ędowymi na omawianym obszarze s ą utwory środ- kowego oligocenu, powstałe cz ęś ciowo w środowisku morskim. S ą to iły, iłowce, mułowce i mułki z przerostami piasków kwarcowo-glaukonitowych. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę od kilku do 47 m. Górnooligoce ńskie iły z licznymi szcz ątkami ro ślin i w ęglem brunatnym s ą osadem lądowo-jeziornym. Stwierdzono je w otworach wiertniczych w okolicy Wildna. Osady mio- ce ńskie, reprezentuj ące miocen dolny i górny, to: iły, mułki i piaski oraz iły z przewarstwieniami w ęgli brunatnych. Mi ąŜ szo ść warstw w ęgli nie przekracza 3 m. Serie miocenu osi ągaj ą maksymaln ą mi ąŜ szo ść do 70 m w północnej cz ęś ci omawianego obszaru − w rejonie Gł ę- boczka. Najmłodsze osady trzeciorz ędowe to plioce ńskie iły pstre, niebiesko-szare, zielona- we, czasem z konkrecjami wapiennymi, o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 40 m. Utwory czwartorz ędowe wyst ępuj ą zwartym płaszczem na całym omawianym obszarze (fig. 2). S ą to osady lodowcowe, wodnolodowcowe, rzeczne, eoliczne i zastoiskowe plejstocenu (zlodowacenia: południowopolskie, środkowopolskie i północnopolskie) oraz osady rzeczne, jeziorne, zastoiskowe i deluwialne holocenu. Ich mi ąŜ szo ść jest silnie zró Ŝnicowana: od kilku metrów (na elewacjach podło Ŝa) w okolicach Steklina i Gł ęboczka, do 250 m (w depresjach) koło Lipna. Osady najstarszych zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą w gł ębokich obni Ŝe- niach i nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni. Reprezentuj ą je dwa poziomy glin zwałowych, rozdzielone iłami, mułkami i piaskami zastoiskowymi oraz piaskami i Ŝwirami wodno- i rzecz- no-lodowcowymi. W typowym profilu w okolicach Lipna mi ąŜ szo ść całej serii wynosi około

7 60 m. Osady interglacjału mazowieckiego wykształcone s ą jako rzeczne piaski i piaski ze Ŝwirami, o mi ąŜ szo ści od 25 do 30 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Lipno na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka i K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd: holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne; 2 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 4 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne; 5 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 6 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 7 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 8 – piaski i mułki kemów; 9 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 10 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 11 – moreny czołowe; 12 – kemy

Z okresu zlodowace ń środkowopolskich pochodz ą dwa poziomy glin zwałowych, rozdzielone piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi oraz osadami zastoiskowymi i jeziornymi (iłami, mułkami i piaskami). Serie te nie wyst ępuj ą na powierzchni terenu. Dane z licznych otworów wiertniczych wskazuj ą, Ŝe oba poziomy glin zwałowych cz ęsto kontaktuj ą ze sob ą. Całkowita mi ąŜ szo ść osadów zlodowace ń środkowopolskich wynosi do 30 m. Wy Ŝej zalegaj ą piaski i Ŝwiry oraz gytie i torfy interglacjału eemskiego, stwierdzone m.in. w otworze Lici- szewy. Ich mi ąŜ szo ść wynosi tu 11,5 m.

8 Zlodowacenia północnopolskie (zlodowacenie Wisły) obj ęły swym zasi ęgiem cały obszar arkusza. W morfologii terenu wyra źnie zaznacza si ę faza pozna ńsko-dobrzy ńska tego zlodowacenia. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (miejscami rzeczne) buduj ą m.in. taras nadza- lewowy rzeki Mie ń oraz tworz ą j ądra drumlinów w okolicy Zbójna. Piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych wyst ępuj ą wyspowo w okolicach Grodzenia i Lipna. Na zapleczu utworów morenowych wyst ępuj ą piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe, zajmuj ąc znaczne powierzchnie w rejonie: Jankowa, Steklina i Moszczonnego. Najwi ększe obszary zajmuj ą jednak gliny zwa- łowe. Ich mi ąŜ szo ść waha si ę w granicach od kilku do kilkunastu metrów. Piaski i Ŝwiry ozów oraz kemów wyst ępuj ą w s ąsiedztwie rynien polodowcowych lub na obszarach o mor- fogenezie wytopiskowej (w okolicach: Moszczonnego, Stalmierza i Lipna). Razem z utworami drumlinów urozmaicaj ą one morfologi ę północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W cz ęś ci południowo-zachodniej omawianego obszaru, na powierzchni wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe fazy pomorskiej oraz nieco młodsze piaski eoliczne, tworz ące rów- nin ę sandrow ą, urozmaicon ą piaskami wydmowymi. Wydmy osi ągaj ą nieraz znaczne rozmia- ry (do 20 m). Najmłodsze osady pochodz ą z holocenu. Piaski i Ŝwiry rzeczne buduj ą taras zalewowy dolnego odcinka Mieni. Namuły ilaste lub piaszczyste wypełniaj ą dna wi ększo ści dolin ma- łych rzek i potoków oraz zagł ębie ń bezodpływowych, a torfy wytopiskowe obni Ŝenia na wy- soczyznach, rynny polodowcowe i starorzecza. Mi ąŜ szo ść namułów i torfów rzadko przekracza 2 m.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Lipno znajduje si ę jedno udokumentowane zło Ŝe kruszywa naturalnego − „Maliszewo” (tabela 1). Wyst ępuj ące tu drobnoziarniste piaski eoliczne nale Ŝą do kopalin pospolitych. Zło Ŝe udokumentowano w formie karty rejestracyjnej (Matejek, Urba ń- ski, 1989) dla potrzeb budownictwa drogowego. Jest ono usytuowane w odległo ści 700 m na północny wschód od wsi Brze Ŝno (na prawym brzegu doliny rzeki Mie ń) i zajmuje powierzchni ę 1,18 ha. Aktualne zasoby geologiczne tego zło Ŝa wynosz ą 57,5 tys. ton, zgodnie z aktem zatwierdzenia karty rejestracyjnej. Według Bilansu zasobów kopalin (Przeniosło, 2006) wynosz ą one 53 tys. ton, co wi ąŜ e si ę z wykazywanym w Bilansie ubytkiem zasobów, wynikaj ącym ze sprawozdawanej eksploatacji.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Nr Wiek Klasyfikacja złó Ŝ zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania (tys. t) kopaliny Przyczyny na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t) zło Ŝa konfliktowo ści zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na koniec roku 2005 (Przeniosło, 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Maliszewo p Q 53* C1* Z* - Sd 4 A -

Rubryka 3: p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: * – według Karty rejestracyjnej zło Ŝa (Matejek, Urba ński, 1989) zasoby zło Ŝa wynosz ą 57,5 tys. ton (szczegóły w tek ście) Rubryka 6: C 1* – zło Ŝe zarejestrowane Rubryka 7: zło Ŝe: Z* – wg Bilansu zasobów (Przeniosło, 2006) zło Ŝe zaniechane; w rzeczywisto ści – niezagospodarowane (szczegóły w tek ście)

10 10 Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe

Na obszarze zło Ŝa nigdy nie prowadzono wydobycia, tak wi ęc poprawne s ą dane zawarte w karcie rejestracyjnej. Mi ąŜ szo ść złoŜa waha si ę od 2,0 do 3,3 m ( średnio 2,64 m), przy średniej grubo ści nadkładu 0,3 m i stosunku grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) 0,15. Średnia zawarto ść ziaren do 2 mm wynosi 99,4%, zawarto ść pyłów mineralnych − 2,2%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie ubitym − 1,84 t/m 3. Zło Ŝe „Maliszewo”, zgodnie z klasyfikacj ą ochrony złó Ŝ, nale Ŝy do powszechnych (klasa 4), a z punktu widzenia ochrony środowi- ska zaliczono je do małokonfliktowych (klasa A). Znajduje si ę ono na gruntach o niskiej boni- tacji gleb. W opracowaniach planistycznych gminy terenom tym wyznaczono funkcj ę rolni- cz ą. Bezpo średnie s ąsiedztwo lasu od północy powoduje, Ŝe na obszar zło Ŝa wkraczaj ą za- drzewienia i krzewy. Klasyfikacj ę sozologiczn ą zło Ŝa uzgodniono z Głównym Geologiem Wojewódzkim.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Lipno nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji górniczej. Do pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych lokalne przedsi ębiorstwa (rolnicze spółdziel- nie produkcyjne) i prywatni wła ściciele gruntów prowadzili niekoncesjonowane wydobywanie kruszywa naturalnego w rejonach płytkiego zalegania piasków wodnolodowcowych i eolicznych, pospółki oraz soczewek piaszczysto-Ŝwirowych. Wykorzystywano przy tym naturalne odsłoni ęcia (skarpy, kraw ędzie dolin, obni Ŝenia morfologiczne) i dawne wyrobiska. Wydobywanie prowadzono na potrzeby lokalne bez rozpoznania zasobno ści oraz bez bada ń jako ściowych i przeróbki kopaliny. Cz ęść wyst ąpie ń zostało wyeksploatowanych, a wyrobiska w wi ększo ści zrekultywowano. W granicach udokumentowanego zło Ŝa piasków „Maliszewo” dotychczas nie podj ęto eksploatacji. Dane o wydobyciu kopaliny – prezentowane w bazie MIDAS i w Bilansie zaso- bów – pochodz ą prawdopodobnie z pobliskiego wyrobiska lub z dawnego, zrekultywowanego ju Ŝ, wyrobiska na północ od granic zło Ŝa. Miejscowa ludno ść pozyskuje dorywczo kruszywo naturalne, głównie piaski do celów budowlanych, w licznych, cho ć niewielkich rozmiarów wyrobiskach lokalnych, szczególnie wokół Lipna oraz w dolinie rzeki Mie ń. W latach 80. prowadzono eksploatacj ę niektórych torfowisk na obszarze arkusza. Torf pozyskiwano z płytkich wykopów na cele opałowe. Wi ększe wyrobiska zaznaczono na mapie jako punkty występowania kopalin.

11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Lipno istniej ą niewielkie perspektywy wyst ępowania kopalin na skal ę przemysłow ą. Dotycz ą one jedynie płytko zalegaj ących kruszyw naturalnych i torfów. Obszary perspektywiczne dla wyst ępowania czwartorz ędowych piasków i Ŝwirów wyznaczono na podstawie dawnych wyrobisk, z których pozyskiwano kopalin ę na lokalne potrzeby, bez badania jako ści kruszywa naturalnego, a tak Ŝe na podstawie mapy geologicznej (Kotarbi ński, 1978). Bez podj ęcia prac wiertniczych i zbadania jako ści kopaliny w wytypowanych rejonach, trudno jest przes ądza ć o ich zasobno ści i aktualnych mo Ŝliwo ściach wykorzystania kruszywa. Z tego wzgl ędu na mapie nie wyznaczono obszarów prognostycznych. W rejonie na północny zachód od Gł ęboczka wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków drobno- i średnioziarnistych akumulacji wodnolodowcowej, o powierzchni około 5 ha. Stwierdzona mi ąŜ szo ść kopaliny (w kilku lokalnych wyrobiskach) wynosi do 4 m, przy nadkładzie do 0,2 m. Jako ść piasków jest zmienna z uwagi na zawarto ść pyłów mineralnych. W przeszło ści były one wykorzystywane w lokalnym budownictwie. Na południe od Ciepienia wyznaczono obszar perspektywiczny wyst ępowania wodnolodowcowych piasków i Ŝwirów, o powierzchni około 8 ha. Stwierdzona w wyrobiskach średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi 5 m, przy nadkładzie gliniastym do 1 m. Piasek i Ŝwir był dawniej wykorzystywany do prac budowlanych i drogowych. Cztery kolejne obszary perspektywiczne wyznaczono w granicach gminy Kikół. W rejonie przysiółka Kołat zalegaj ą morenowe piaski i piaski ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści rozpoznanej do 6 m. Były one pozyskiwane w kilku wyrobiskach dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Wobec niewielkiej mi ąŜ szo ści nadkładu (do 0,2 m) i wyst ępowania tu gleb o niskiej war- to ści u Ŝytkowej wyznaczono obszar perspektywiczny o powierzchni około 40 ha. Na południe od wsi Moszczonne wyst ępuj ą wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem o średniej mi ąŜ szo ści 3 m, przy nadkładzie 0,2 m. Perspektywy zło Ŝowe wyznaczono na obszarze wyst ępowania gruntów rolnych niskiej warto ści, na powierzchni około 45 ha. W rejonie Wol ęcina wyznaczono dwa obszary perspektywiczne. Wyst ępuj ą tu wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem, o średniej mi ąŜ szo ści 5 m, przy nadkładzie 0,2 m. Na północny zachód od wsi stwierdzono je na powierzchni około 40 ha, a na południe od Wol ę- cina − na powierzchni około 7 ha. S ą to tereny poeksploatacyjne, stanowi ące dzi ś nieu Ŝytki i grunty rolne o niskiej warto ści u Ŝytkowej. Kopalin ę stosowano do produkcji betonów i w drogownictwie.

12 Na południe od Makowisk, w rejonie wyst ępowania piasków rzecznych, wyznaczono obszar perspektywiczny o powierzchni około 100 ha. W licznych wyrobiskach stwierdzono mi ąŜ szo ść piasków do 5 m, przy średnim nadkładzie do 0,5 m. Z kolei na zachód od Lipna, w okolicach Trzebiegoszczy, wyznaczono obszar perspektywiczny dla pozyskiwania kruszywa naturalnego o powierzchni około 10 ha, na terenach bezpo średnio przylegaj ących do czynnego wysypiska odpadów komunalnych. Pod niewielk ą warstw ą gleby zalegaj ą tu piaski i Ŝwiry akumulacji wodnolodowcowej o mi ąŜszo ści od 1,0 do 3,5 m. Perspektywy dla poszerzenia bazy zasobowej torfu wyznaczono na podstawie danych z Instytutu Melioracji i U Ŝytków Zielonych (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Obszar perspektywiczny wyst ępowania torfów w rejonie Stalmierza ma powierzchni ę 50 ha. Zalegaj ą tu torfy olesowe o średniej mi ąŜ szo ści 1,58 m i popielno ści 21,4%. Zasoby torfu okre ślono na 306 tys. m3. Obszar perspektywiczny w rejonie Makowca obejmuje torfowisko niskie o powierzchni 10,8 ha, z torfem mechowiskowym. Średnia mi ąŜ szo ść torfu wynosi 1,9 m, popielno ść − 8%, a zasoby − 183 tys. m 3. Obszar perspektywiczny w okolicach Jastrz ębia ma powierzchni ę 5 ha i obejmuje torfowisko niskie z torfem typu turzycowiskowo-olesowego. Średnia mi ąŜ szo ść torfu wynosi tu 2,31 m, popielno ść − 23,7%, a zasoby − 152 tys. m 3. W roku 1973 prowadzono poszukiwania złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Lipno, w okolicach Buchowa. W kilkunastu otworach stwierdzono glin ę zwałow ą, a jedynie w dwóch − piaski. Zbyt małe rozprzestrzenienie piasków i ich nieodpowiednie parametry jako ściowe zadecydowały, Ŝe cały obszar uznano za negatywny (Liwska, Strzelczyk, 1973). Dwa lata pó źniej przeprowadzono rozpoznanie w rejonie Lubina i Ciełuchowa. Wykonano tu 6 otworów o gł ęboko ści do 7,5 m i sondowania do 6 m. Nawiercono piaski z przewarstwieniami gliniastymi oraz piaski pylaste i gliniaste, uznaj ąc oba rejony za negatywne pod wzgl ę- dem wyst ępowania kruszywa grubego (Bandurska-Kryłowicz, Makowiecki, 1975). W 1976 roku prowadzono poszukiwania Ŝwirów w rejonie wsi Moszczonne. Na podstawie 17 otworów stwierdzono wyst ępowanie piasków z domieszk ą Ŝwirów. Obszar bada ń uznano za negatywny i nieperspektywiczny z uwagi na niewielk ą mi ąŜ szo ść i małe rozprzestrzenienie kruszywa grubego (Krop, Krzy śków, 1976). W roku 1977 prowadzono poszukiwania piasków i Ŝwirów w rejonie Janiszewa (Wo ź- niak, Iwanowski, 1977). Odwiercono 11 otworów do głęboko ści 6 m, stwierdzaj ąc wyst ępo- wanie zaglinionej mieszanki piaszczysto-Ŝwirowej. Wyniki prac uznano za negatywne i dalsze roboty wstrzymano.

13 Z ko ńcem lat 80. podj ęto prace rozpoznawcze na terenie bezpo średnio przylegaj ącym do piaskowni w Złotopolu. Ich wyniki (11 otworów o ł ącznym metra Ŝu 95 m) okazały si ę negatywne, nawiercono jedynie zaglinione piaski i pospółki oraz gliny (Rydygier, 1987). Na mapie nie zaznaczono tego obszaru ze wzgl ędu na jego mał ą powierzchni ę.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Lipno poło Ŝony jest w dorzeczu dolnej Wisły, w granicach zlewni jej prawobrze Ŝnych dopływów − Mieni (w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza) i Drw ęcy. Zlewnie te s ą rozdzielone działem wodnym II-rz ędu. W granicach zlewni Drw ęcy omawiany obszar obejmuje fragmenty zlewni jej dopływów Ru źca i Lubianki. Granice tych zlewni − a tak Ŝe zlewni cz ąstkowych rzeki Mie ń − s ą rozdzielone działami wodnymi III-rz ędu, cz ęsto o niewyra źnym i niepewnym przebiegu, szczególnie na obszarach wydmowych i w podmo- kłych obni Ŝeniach terenu. Sie ć hydrograficzna jest g ęsta i dobrze rozwini ęta, za wyj ątkiem fragmentu Kotliny To- ru ńskiej w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Liczne jeziora polodowcowe usytuowane są w północnej i centralnej cz ęś ci omawianego obszaru, odwadnianej przez Ruziec i Lubian- kę. Ruziec wypływa z rozległych mokradeł w okolicach Rojewa (poza obszarem arkusza), a w swym środkowym biegu płynie w ąsk ą, zatorfion ą dolin ą. Jako ść wody w rzece nie była badana na omawianym odcinku. W granicach zlewni Ru źca (w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza) usytuowane jest bezodpływowe Jezioro Oborskie o powierzchni 57,7 ha i średniej gł ęboko ści 6,3 m. Jako ść jego wód nie była badana od o śmiu lat. Gromadzi ono wody II klasy czysto ści, a pod wzgl ędem sanitarnym − I klasy (Achrem i in., 2000). Ruziec w okolicach Makowisk przyjmuje niewielki potok Wilenic ę, wypływającą z rynnowego Jeziora Mosz- czonne o powierzchni 55,5 ha i maksymalnej gł ęboko ści 34 m. Wody jeziora odpowiadaj ą II klasie czysto ści (Raport ..., 2006) Drugi z dopływów Drw ęcy − rzeka Lubianka, w swym górnym biegu wykorzystuje ci ąg rynnowych jezior polodowcowych (Konotopskie i Sumi ńskie), a poni Ŝej Bielicy płynie sze- rok ą i podmokł ą dolin ą wypełnion ą namułami i torfami. W okolicach Trutowa rzeka przyjmuje z prawej strony dopływ z Jeziora Steklin, oraz z lewej − dopływ z Jeziora Liciszewskiego (zasilaj ącego kompleks stawów hodowlanych w Kijaszkowie). W dalszym biegu przepływa przez rynnowe Jezioro Kijaszkowskie (o powierzchni 31,6 ha). Jako ść wód Lubianki oraz jej

14 dopływów i jezior w granicach jej zlewni od kilku ju Ŝ lat nie s ą badane. Najprawdopodobniej rzeka w dalszym ci ągu prowadzi wody nieodpowiadaj ące normom, ze wzgl ędu na od lat utrzymuj ące si ę zanieczyszczenie Jeziora Kikolskiego (powierzchnia 72,1 ha, średnia gł ębo- ko ść 5,9 m), b ędącego przez szereg lat odbiornikiem wszystkich ścieków z gminnej wsi Kikół. Najwi ększe, na obszarze obj ętym arkuszem, Jezioro Sumi ńskie ma powierzchni ę130 ha i średni ą gł ęboko ść 4,2 m. Badania jako ści wód stoj ących prowadzi si ę ponadto w jeziorze Steklin. W ostatnich latach notuje si ę w nim popraw ę wielu wska źników, chocia Ŝ nadal pod wzgl ędem czysto ści ogólnej s ą to wody klasy III i nieodpowiadaj ące normom (Ra- port..., 2006). Mapa obejmuje równie Ŝ środkowy odcinek Mieni − prawobrze Ŝnego dopływu Wisły. Mie ń wypływa z Jeziora Likieckiego (poza obszarem arkusza) i płynie podmokł ą dolin ą przez Lipno, Maliszewo i Brze Ŝno. Wi ększymi jej dopływami s ą lewobrze Ŝna Młynarka (uchodz ąca do Mieni w okolicach Nagórzynka) i prawobrze Ŝna Biskupianka, z uj ściem poni Ŝej Lipna. Jako ść wody w tych rzekach od lat nie jest niestety badana. Na omawianym terenie nie zaznaczył si ę wpływ powodzi z roku 1997, praktycznie nie wyst ępuje tu zagro Ŝenie powodziowe.

2. Wody podziemne

Według Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:200 000 (Sukowska, 1986) obszar arkusza Lipno jest poło Ŝony w regionie mazurskim, obejmując rejon Steklina i cz ęść rejonu Chełm Ŝy−Lipna. Opisu warunków hydrogeologicznych dokonano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Lipno (Witkowska i in., 2002). Wydzielono tu dwa pi ętra wodono śne − trzeciorz ędowe (neoge ńskie) i czwartorz ędowe. Oba pi ętra s ą rozdzielone nieprze- puszczalnymi utworami pliocenu, lecz w cz ęś ci południowej obszaru arkusza brak jest osa- dów plioce ńskich i istnieje kontakt hydrauliczny pomi ędzy wodono śnym miocenem i pi ętrem czwartorz ędowym. Dotychczas nie rozpoznano w dostatecznym stopniu poziomów wodono- śnych w utworach kredy, zalegaj ą one bowiem na gł ęboko ściach ponad 150 m. W Rejonie Steklina, obejmuj ącym obszar od Walentkowa po Stalmierz, główny u Ŝyt- kowy poziom wodono śny wyst ępuje w utworach trzeciorz ędu (neogenu). Buduj ą go zawod- nione piaski mułkowate i ilaste miocenu, wyst ępuj ące na gł ęboko ściach od 60 do 80 m oraz od 110 do 140 m. Wodono śne utwory miocenu cechuj ą si ę mi ąŜ szo ści ą poni Ŝej 5 m, generalnie niskimi wydajno ściami (do 10 m 3/h) i nisk ą jako ści ą wód (wody wymagaj ące skompliko-

15 wanego i prostego uzdatniania). W omawianym rejonie brak jest u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w utworach czwartorz ędowych. W okolicach Steklina ujmowane s ą wody dla zaopatrzenia rolnictwa. W otworach osi ą- ga si ę wydajno ści maksymalne rz ędu 4–10 m 3/h, przy depresji od 40 do 94 m. Jako ść wód jest tu słaba; cechuj ą si ę one podwy Ŝszon ą barw ą, wysok ą mineralizacj ą (do 918 mg/dm 3 suchej pozostało ści) i zwi ększon ą zawarto ści ą chlorków (do 85 mg/dm 3). Na pozostałym obszarze obj ętym arkuszem Lipno (w rejonie Chełm Ŝy−Lipna) główny uŜytkowy poziom wodono śny wyst ępuje w czwartorz ędowych piaskach i piaskach ze Ŝwirem, na gł ębokościach od kilku do czterdziestu metrów. W środkowej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza mi ąŜ szo ść utworów wodonośnych osi ąga 15 m, a potencjalna wydajno ść wynosi od 10 do 30 m 3/h. W cz ęś ci południowej dominuj ą utwory przepuszczalne (piaski sandrowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe), co ułatwia bezpo średnie zasilanie wód podziemnych. Mi ąŜ szo ść czwartorz ędowych utworów wodono śnych osi ąga tu warto ść rz ędu 15–40 m, a wydajno ść potencjalna od 10 do 70 m 3/h (lokalnie powy Ŝej 120 m 3/h). W rejonie Lipna pi ę- tro czwartorz ędowe jest dobrze rozpoznane otworami hydrogeologicznymi i ma podstawowe znaczenie dla zaopatrzenia w wod ę, zarówno mieszka ńców jak i zakładów przemysłowych. Zlokalizowano tu szereg uj ęć wód podziemnych o wydajno ściach rz ędu 25–95 m 3/h, przy depresji od kilku do kilkunastu metrów. Spo śród uj ęć komunalnych do najwa Ŝniejszych nale- Ŝy uj ęcie miejskie Rumunki, pracuj ące na bazie trzech otworów o ł ącznej wydajno ści 305 m3/h, przy depresji 11,5 m. Jako ść wody jest dobra, po prostym uzdatnieniu nie notuje si ę przekrocze ń normatywów. Najbardziej wydajny otwór (72,7 m 3/h, przy depresji 7 m) ujmuje poziom wodono śny z gł ębokości od 85 do 102 m. Uj ęcie dla proszkowni mleka w Lipnie eksploatuje dwie studnie o ł ącznej wydajno ści 145m 3/h (przy depresji 4,6 m). Poziom wodono- śny zalega tu na gł ęboko ści od 43 do 60 m, a woda wymaga prostego uzdatniania ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu. W uj ęciu przemysłowym w Bielicy (gmina Kikół) eksploatuje si ę około 1,2 tys. m 3 wody na dob ę, a jego maksymalna wydajno ść wynosi niemal 100 m 3/h, przy depresji rz ędu 6 m. Woda z uj ęcia nie wymaga uzdatniania. Liczne, drobne uj ęcia komunalne zlokalizowane s ą w rejonie Mazowsza i Kijaszkowa, Sumina i Kikołu oraz Maliszewa. Otwory studzienne cechuj ą si ę wydajno ściami rz ędu od kilku do 66 m 3/h, przy depresjach do kilku metrów, a czerpane z nich wody wymagaj ą jedynie prostego uzdatniania. W omawianym rejonie wody trzeciorz ędowego pi ętra wodono śnego maj ą podrz ędne znaczenie, a wobec istnienia wydaj- nych studni czwartorz ędowych, nie s ą praktycznie ujmowane.

16 W granicach arkusza Lipno nie ma głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP), ani te Ŝ obszarów obj ętych ochron ą wód podziemnych (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Lipno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 - obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 - obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 - granice GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 141 - Zbiornik rzeki dolna Wisła, czwartorz ęd, 144 - Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd, 215 - Subniecka warszawska, trzeciorz ęd, 220 - Pradolina rzeki środkowa Wisła (Włocławek - Płock), czwartorz ęd

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359 z 4 pa ź- dziernika 2002 r.). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowa-

17 nia, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Lipno, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperatu- rze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z 2002 r.).

18 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Warto ść prze- Zakresy zawar- Warto ść przeci ętnych ci ętnych (me- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie to ści w glebach (median) w glebach dian) w gle- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra na arkuszu obszarów niezabu- bach na arku- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) dowanych Polski 4) Metale szu N=6 N=6522 N=6 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Mineralizacja HCl (1:4) 0,0–0,3 0–2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13–32 27 25 Cr Chrom 50 150 500 1–6 4 5 Zn Cynk 100 300 1000 11–71 25 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–5 4 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2–5 4 3 Pb Ołów 50 100 600 8–13 11 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Lipno w poszcze- 1) grupa A gólnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Lipno do poszczególnych grup u Ŝytkowania (ilo ść zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu, jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuje bar, mied ź, nikiel i ołów. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą

19 warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wie- lofunkcyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowia człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawartość pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

20 Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporz ądzenie M Ś* PEL** Tło geochemiczne

Arsen (As) 30 17 <5

Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55, poz. 498z 14.05.2002 r.,) ** - MacDonald D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypad-

21 ku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród szeregu jezior zlokalizowanych na arkuszu badane były w ostatnich latach osady z siedmiu jezior (tabela 4). Osady te charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą potencjalnie szkodliwych pierwiastków, za wyj ątkiem kadmu, ale s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministra Środowiska, s ą one tak Ŝe niŜsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) J. Moszczonne J. Steklin J. Kikolskie J. Konotopie J. Oborskie J. Sumin J. Wielgie Pierwiastek (2005 r.) (2002 r.) (1998 r.) (1998 r.) (1998 r.) (1998 r.) (2001 r.) Arsen (As) 2,5 3 5 5 5 5 5 Chrom (Cr) 14 9 20 30 19 29 17 Cynk (Zn) 67 60 171 75 66 121 63 Kadm (Cd) 0,25 0,3 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 Mied ź (Cu) 10 10 16 11 10 15 14 Nikiel (Ni) 10 8 14 18 13 20 15 Ołów (Pb) 26 20 33 25 26 34 30 Rt ęć (Hg) 0,069 0,053 0,11 0,31 0,07 0,11 0,08

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń

Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu radioekologicznego Polski w skali 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przeci- naj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co jeden kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas

22 pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy: zachodniej i wschodniej (fig. 4). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wzdłu Ŝ profilu zachodniego warto ści dawki promieniowania gamma w cz ęś ci północ- nej wahaj ą si ę w granicach od 32 do ponad 40 nGy/h, a w cz ęś ci południowej s ą znacz ąco ni Ŝsze i wahaj ą si ę w granicach od około 15 do 22 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego war- to ści te s ą do ść zró Ŝnicowane, wahaj ą si ę od niespełna 20 do 40 nGy/h, lecz nie wykazuj ą Ŝadnej tendencji regionalnej. Warto ść średnia wynosi około 25 nGy/h, jest wi ęc istotnie ni Ŝ- sza od średniej dla Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Taka zmienno ść warto ści dawki promieniowania gamma na arkuszu odzwierciedla budow ę geologiczn ą powierzchni terenu. Prawie cały obszar pokrywaj ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, które charakteryzuj ą si ę dawkami promieniowania gamma w granicach od 25 do 40 nGy/h. Z uwagi na to, Ŝe partiami maj ą one charakter glin bardziej ilastych, partiami bardziej piaszczysto-Ŝwirowych, st ąd jest do ść du Ŝa zmienno ść warto ści dawek promieniowania gamma. Z kolei, w południowo- zachodnim kra ńcu arkusza wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski wydmowe, które zwykle cechuj ą niskie warto ści dawki promieniowania gamma, rzadko przekraczaj ące 20 nGy/h. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od około 0,2 do 3 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą wy Ŝsze i wahaj ą si ę od 0,5 do 3,5 kBq/m 2, punktowo osi ągaj ąc warto ść 6 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

23 363W PROFIL ZACHODNI 363E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5875535 5876502 5868785

m 5875714 m 5867731

5866811 5874810 5865662

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 24 24

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5875535 5876502 5868785

m 5875714 m 5867731

5866811 5874810 5865662

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Lipno (na osi rz ędnych - opis siatki kilometrowej arkusza) IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 62, poz. 628) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: - wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, - warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, - wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: - obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, - obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, - obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów, nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów.

25 Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: - izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, - rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów w odniesieniu do typu składowania odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 x 0-9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie warun- ków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przy- jętymi w tabeli 5) oraz zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materia-łów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń doku- mentuj ących obecno ść warstwy izolacyjnej w obr ębie wytypowanych obszarów. Otwory, w których profilu do gł ęboko ści 10 m stwierdzono obecno ść warstwy izolacyjnej o lepszych

26 wła ściwo ściach ni Ŝ warstwa udokumentowana na powierzchni terenu zostały zamieszczone tak Ŝe na planszy głównej. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Lipno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Witkowska, Dominko, Kobyliński, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropo- geniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy- dzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Lipno bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: - zabudowa Lipna, b ędącego siedzib ą starostwa powiatowego i urz ędu miasta i gminy, oraz Kikołu – siedziby urz ędu gminy, - obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, - rezerwat „Bór W ąkole im. prof. K. K ępczy ńskiego”, - tereny podmokłe i bagienne oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, - obszary poło Ŝone w strefie 250 m od mis jeziornych, - obszary erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Ru- ziec, Lubianka, Mie ń i licznych mniejszych cieków, - tereny o spadkach powy Ŝej 10°, - obni Ŝenia bezodpływowe w strefie zagł ębie ń wypełnionych namułami, torfami i piaskami humusowymi, niekiedy podmokłe, wyst ępuj ące w północnej cz ęś ci mapy, - pola drumlinowe stanowi ące unikatowy zespół form w skali kraju.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na

27 powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono obszary powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych i glin wodnomorenowych stadiału głównego zlodowace ń pół- nocnopolskich. Gliny zwałowe górne s ą br ązowe, piaszczyste i zawieraj ą głaziki. Ich mi ąŜ- szo ść wynosi do 15 m. Zalegaj ą na glinach dolnych. Czasami obie gliny rozdzielaj ą osady zastoiskowe lub kilkudziesi ęciocentymetrowe warstwy piasków i Ŝwirów. Gliny dolne maj ą szar ą barw ę. Miejscami s ą one ilaste, maj ą zwykle 10–12 m mi ąŜ szo ści (Dzier Ŝek, 2006). Gliny wodnomorenowe tworz ą cienk ą pokryw ę na półkach „wyci ętych” w starszych glinach. Litologicznie jest to glina ilasta lub mułkowata, barwy br ązowej, cz ęsto z wkładkami piasku i mułku piaszczystego, zawieraj ąca materiał głazowy do 10 cm średnicy. Jej mi ąŜ szo ść wynosi do 8 m. Ma ona charakter gliny spływowej i powstała w ostatnim etapie wytopienia lodu z zagł ębie ń egzaracyjnych i gł ębokich rynien. Obszary wyznaczone pod składowanie odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę na terenie gminy Czernikowo w rejonie: Kijaszkowa, Mazowsza, Nowego Stelinka, Steklina, Ograszki i Makowsk; w gminie Zbójno to rejon Wielkiego i Klonowa. Na terenie gminy Chrostkowo wyznaczono obszary w rejonie: Kowna, Nowej Wsi, Halenkowa, Wildna i Makówca; w gminie Kikół to rejony: Harnówka, Nied źwiedzia, Woli, Sumina, Konotopii, D ąbrówki, Mosz- czonnego, Ciełuchowa, Kikoła, Wol ęcina, Grodzenia i Janowa. Na terenie gminy Lipno wyznaczone obszary znajduj ą si ę w rejonach: Jankowo, Trzebiegoszcz, Brze źno, Maliszewo, Biskupin, Złotopole, Jastrz ębie, Okr ąg, Rumunki-Karnkowo, Rumunki-Chodor ąŜ ek i Ko- lankowo. W miejscach, gdzie gliny zwałowe przykryte s ą piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi warunki izolacyjne podło Ŝa s ą zmienne. Ograniczeniem warunkowym składowania odpadów w wyznaczonych rejonach jest po- ło Ŝenie w Obszarach Chronionego Krajobrazu: „Drumliny Zbóje ńskie”, „Nizina Ciechoci ń- ska” i „Jezioro Steklin”. Tereny wytypowane koło miejscowo ści gminnej Kikół i miasta Lip- no ogranicza blisko ść zabudowy.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie obj ętym arkuszem Lipno na powierzchni terenu (w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t.) nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych

28 mo Ŝna rozpatrywa ć rejony w pobli Ŝu otworów wiertniczych, w których stwierdzono gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści kilkunastu i kilku-dziesi ęciu metrów. W gminie Czernikowo, w rejonie Mazowsza, nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści od 21,5 do 22,0 m. W Liciszewach stwierdzona mi ąŜ szo ść glin wynosi 15 m; w Kiełpinach 18,5 m, a w Makowiskach 19,5 m. W gminie Zbójno, w miejscowo ści Wielkie, nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści 27,5 m; w gminie Chrostkowo, w Wildnie – 21,5 m, a w gminie Lipno w Chle- bowie, wierceniami stwierdzono 9,5 m glin pod ścielonych 4-metrow ą warstw ą iłów czwartorz ędowych. Z kolei w Okr ęgu nawiercono gliny o mi ąŜ szo ści od 47,6 do 60,5 m, a w Jastrz ę- biu – 43,6 m. W gminie Kikół w miejscowo ści Rybniki nawiercono 60,4 m glin zwałowych, w Tru- towie gliny o mi ąŜ szo ści 17,5 m, w Suminie w dwóch otworach wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ści 13,7 m. W otworach wykonanych w Walentowie nawiercono 36 m gliny z cienkimi przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych, pod którymi zalega 76 m plioce ńskich iłów pstrych. Obszary w s ąsiedztwie wykonanych otworów, po wykonaniu dodatkowego rozpoznania pozwalaj ącego na ustalenie wykształcenia litologicznego, rozprzestrzenienia poziomego glin oraz ich wła ściwo ści izolacyjnych, mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Szczególnie korzystny wydaje si ę rejon Walentowa, ze wzgl ędu na wyst ępowanie warstw gliniasto-ilastych o ł ącznej mi ąŜ szo ści 112 m. Składowisko odpadów komunalnych dla miasta i gminy Lipno funkcjonuje w Trzebie- goszczy. Jest ono monitorowane, ma wykonany przegl ąd ekologiczny i zatwierdzon ą instrukcj ę eksploatacji. Tak ą sam ą sytuacj ę formalno-prawn ą ma składowisko odpadów komunalnych w Grodzeniu, przyjmujące odpady z terenu gminy Kikół.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na wi ększo ści wytypowanych obszarów warunki geologiczne mo Ŝna uzna ć za korzystne. Gliny buduj ące przypowierzchniowe warstwy wysoczyzn morenowych – zajmuj ące roz- ległe, równinne powierzchnie – maj ą du Ŝe mi ąŜ szo ści (cz ęsto kilkudziesi ęciometrowe) i mog ą stano-wi ć wystarczaj ącą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów oboj ętnych, a po sprawdzeniu ich wła ściwo ści izolacyjnych i rozprzestrzenienia poziomego oraz uwzgl ędnie- niu dodatkowej izolacji – nawet dla odpadów komunalnych. W miejscach, gdzie gliny przykryte s ą osadami wodnolodowcowymi, warunki izolacyjne mog ą by ć zmienne. UŜytkowy, czwartorz ędowy poziom wodono śny jest dobrze izolowany od powierzchni. Stopie ń zagro Ŝenia jego wód zanieczyszczeniami antropogenicznymi jest bardzo niski, niski, a tylko sporadycznie średni.

29 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć cztery wyrobiska, w których wydobywane jest kruszywo naturalne na potrzeby lokalne. Poło Ŝone s ą one w granicach obszarów wytypowanych pod składowanie odpadów lub na obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji. Po wykonaniu dodatkowych prac, pozwalaj ących na ustalenie warunków hydrogeologicznych i wyborze optymalnej, sztucznej bariery izolacyjnej miejsca te mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów. Wyrobiska znajduj ą si ę w rejonie miejscowo ści Gołuchowo (w gminie Chrostkowo) oraz Moszczonne i Boguchwała (w gminie Kikół). Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24.03 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowane- go składowania odpadów i jego otoczenia, wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa na obszarze arkusza Lipno przedstawiono dla terenów poza: obszarami lasów i gleb chronionych, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, zieleni urz ądzonej, rejonów zwartej zabudowy miejskiej (cz ęść Lipna) oraz z pomini ęciem obszaru zło Ŝa piasku „Maliszewo”. W ten sposób ocen ą warunków budowlanych obj ęto około 20% powierzchni arkusza.

30 Podstaw ą wydzielenia obszarów o korzystnych b ądź niekorzystnych warunkach geologiczno-inŜynierskich były: mapa geologiczna (Churski i in., 1978) i mapa hydrogeologiczna (Witkowska i in., 2002). Tereny obj ęte niniejszym opracowaniem przeanalizowano na podstawie instrukcji opracowania mapy (Instrukcja..., 2005) i zaklasyfikowano w formie dwóch wydziele ń – obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa i warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Obszary o korzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę wyst ępo- waniem gruntów niespoistych średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie zacho- dz ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania zwierciadła wód gruntowych przekracza 2 m, oraz gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych. W południowej cz ęś ci omawianego obszaru grunty niespoiste, korzystne do posado- wiania budowli, to głównie piaski drobne i pylaste, miejscami średnie i grube z domieszk ą Ŝwirów (lokalnie z głazikami), średnio zag ęszczone, pochodzenia lodowcowego i wodno- lodowcowego z okresu zlodowace ń północnopolskich. Wyst ępuj ą one od Kiełpin i Brze Ŝna na zachodzie, po Lipno i Karnkowo na wschodzie. W centrum obszaru arkusza wyst ępuj ą niespoiste piaski i mułki (pyły) kemów oraz piaski i Ŝwiry moren. S ą to grunty średnio za- gęszczone i zag ęszczone zwi ązane z faz ą pomorsko-dobrzy ńsk ą zlodowace ń północno- polskich. Do gruntów spoistych, stanowi ących na obszarze arkusza korzystne podło Ŝe budowla- ne, nale Ŝą morenowe gliny zwałowe w stanie twardoplastycznym i półzwartym fazy pozna ń- sko-dobrzy ńskiej zlodowace ń północnopolskich. Zajmuj ą one wi ększ ą część analizowanego obszaru i wyst ępuj ą w rejonie: Steklina, Stalmierza, Boguchwały, Wildna, Złotopola, Mali- szewa i Biskupina. S ą to grunty morenowe, generalnie mało skonsolidowane i nieskonsoli- dowane. Marginalne znaczenie maj ą grunty mało spoiste i niespoiste (korzystne dla budownictwa) zwi ązane z wyst ępowaniem piasków i Ŝwirów deluwialnych średniozag ęszczonych. Zalegaj ą one w tarasach nadzalewowych niektórych rzek oraz na stokach rynien jeziornych. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zwi ązane s ą z wyst ępowaniem gruntów słabono śnych (organicznych, gruntów spoistych w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, gruntów niespoistych lu źnych), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści do 2 m p.p.t., oraz obszarów podmokłych i zabagnionych, bez wzgl ędu na rodzaj gruntu, a tak Ŝe terenów nara Ŝonych na wyst ępowanie osuwisk w strefach kraw ędzio- wych. Grunty organiczne (torfy i namuły torfiaste) wyst ępuj ą w dolinach niektórych rzek i poto- ków w rejonie Mazowsze-Kijaszkowo, w dolinie Ru źca i Wilenicy, od Kikołu po Buchowo

31 oraz w dolinie Mieni, a tak Ŝe wokół wypłyconych jezior (np. Kijaszkowo, Sikórz). Poziom wód gruntowych wyst ępuje tu bardzo płytko – od 0,5 do 1,8 m p.p.t. W dolinie rzeki Mie ń w granicach miasta Lipno, a wi ęc na terenach najszybciej zabudowywanych, nale Ŝy zwróci ć uwagę na mo Ŝliwo ść wyst ępowania wód agresywnych wzgl ędem betonu. Organiczne grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym − namuły zagł ębie ń bezodpływowych, oraz grunty niespoiste lu źne − piaski rzeczne (holoce ńskie) wyst ępuj ą w obni Ŝeniach i dolinach rzek. Warunki niekorzystne dla posadowienia budynków, związane ze znacznymi spadkami terenu (powy Ŝej 12%), wyst ępuj ą na zboczach niektórych dolin rzecznych (np. Ru źca, Wile- nicy, Mieni koło Brze źna). Lokalnie, wokół niektórych jezior (np. Steklin, Moszczonne) i w innych strefach kraw ędziowych (np. wzdłu Ŝ doliny Ru źca) wyst ępuje zagro Ŝenie osuwi- skami, a nawet obrywami. Na obszarach nara Ŝonych na wyst ępowanie zjawisk geodynamicz- nych konieczne jest wykonywanie szczegółowych dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich przed podj ęciem prac budowlanych. Obszary o zmienionych antropogenicznie cechach podło Ŝa wyst ępuj ą punktowo w rejonach dawnej eksploatacji kruszywa naturalnego oraz na terenie składowiska odpadów komunalnych w Trzebiegoszczy. Na obszarze arkusza praktycznie nie wyst ępuje zagro Ŝenie powodziowe, a letnie wez- brania dotycz ą jedynie małych cieków. St ąd nie wyznaczono obszarów o warunkach utrudnia- jących budownictwo ze wzgl ędu na zagro Ŝenie zalaniem przez powód ź.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Lipno gleby chronione (klasy I–IVa u Ŝytków rolnych) zajmuj ą ponad 65% powierzchni terenu. Wyst ępuj ą one niemal zwartym pasem (za wyj ątkiem obni Ŝeń dolinnych z jeziorami i podmokło ściami) w północnej, środkowej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą wyspowo w licznych, zator- fionych obni Ŝeniach terenu, w podmokłych odcinkach doliny rzeki Lubianki i jej mniejszych dopływów, a tak Ŝe na tarasach zalewowych rzeki Mie ń. Ziele ń urz ądzona na omawianym obszarze to park miejski w Lipnie. Lasy zajmuj ą około 12% powierzchni obszaru obj ętego map ą. Najwi ększe tereny le śne znajduj ą si ę pomi ędzy Makowiskami a Maliszewem. S ą to w du Ŝej cz ęś ci lasy ochronne: wo- dochronne i glebochronne, a tak Ŝe lasy stanowi ące ostoj ę dla chronionych gatunków zwierz ąt. W południowo-wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru znajduje si ę niewielki fragment projektowanego Sk ępskiego Parku Krajobrazowego. Park obejmuje najatrakcyjniejsze przy-

32 rodniczo tereny w dolinie rzeki Mie ń wraz z kompleksem jezior, stawów i lasów w okolicach Sk ępego (poza map ą). Całkowita jego powierzchnia wynosi 9 420 ha. W granicach arkusza znajduj ą si ę fragmenty czterech obszarów chronionego krajobrazu. Trzy z nich utworzono w 1983 r. Obszar Chronionego Krajobrazu „Drumliny Zbóje ńskie” (w cz ęś ci północnej arkusza) o powierzchni całkowitej 7 085 ha, obejmuje tereny o unikal- nych formach rze źby polodowcowej: drumliny, kemy, ozy i ci ągi wzgórz morenowych. Ob- szar Chronionego Krajobrazu „Nizina Ciechoci ńska” (w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza) o powierzchni 36 814 ha obejmuje tereny wydmowe i równin ę sandrow ą poro śni ęte borem sosnowym, wraz z przyległymi ł ąkami. W granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu „Jeziora Sk ępskie” (na wschód od Lipna) znajduje si ę fragment podmokłej doliny Mieni i Młynarki wraz z otaczaj ącymi lasami. Jego całkowita powierzchnia wynosi 10 405 ha. W roku 1994 utworzono obszar chronionego krajobrazu wokół Jeziora Steklin. Frag- ment tego obszaru znajduje si ę w północno-zachodniej cz ęś ci terenu mapy. Na obszarze arkusza Lipno znajduje si ę jeden rezerwat przyrody, cztery pomniki przyrody Ŝywej i jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy (tabela 6). Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Forma Rok Gmina Rodzaj obiektu obiektu na ochro- Miejscowo ść zatwier- (powierzchnia w ha) mapie ny Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Lipno K - Bór W ąkole im. 1* R Czarna Rola 2001 prof. K. Kępczy ńskiego lipnowski (46,88) Kikół 2 P Wola 1964 PŜ - 1 sosna zwyczajna lipnowski Lipno 3 P Brze źno 1970 PŜ - aleja drzew pomnikowych (26 lip) lipnowski m. Lipno 4 P Lipno 1964 PŜ - 1 d ąb szypułkowy lipnowski m. Lipno 5 P Lipno 1981 PŜ - 3 d ęby szypułkowe lipnowski Zbójno 6 Z Klonowo 1992 zespół drumlinów i jeziora morenowe golubsko-dobrzy ński

Rubryka 1: * – cz ęś ciowo poza granicami arkusza Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6: Rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej

W roku 2001 utworzono rezerwat przyrody „Bór W ąkole im. prof. K. K ępczy ńskiego”. Jest to rezerwat krajobrazowy o całkowitej powierzchni 46,88 ha, w którym chroni si ę bór z jałowcami na wydmach śródl ądowych. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza

33 znajduje si ę fragment tego rezerwatu. W licznych parkach podworskich, w parku miejskim w Lipnie oraz na obszarach le śnych ro śnie wiele okazałych drzew. Jedynie cz ęść z nich: jedn ą sosn ę, kilka d ębów oraz alej ę lip drobnolistnych uznano za pomniki przyrody. Ochron ą praw- ną w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Drumliny Zboi ńskie” obj ęto w 1992 r. obszar wyst ępowania drumlinów wraz z jeziorami morenowymi. Zajmuje on te fragmenty gminy Zbójno, które nie zostały obj ęte ochron ą w formie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Drumliny Zbóje ńskie”. Według systemu ECONET-Polska (Liro, 1998) obszar wydmowy wokół dolnego odcinka Mieni znajduje si ę w obr ębie mi ędzynarodowego korytarza ekologicznego (Korytarz Toru ński Dolnej Wisły) (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Lipno na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 7K – Obszar Pojezierza Gostyni ńskiego; 2 − mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 15m − Toru ński Dolnej Wisły; 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 18k − Drw ęcy, 19k − Skrwy

Na obszarze omawianego arkusza brak jest terenów chronionych w ramach systemu Na- tura 2000.

34 XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Lipno, w rejonie wielu miejscowo ści znajduj ą si ę stanowiska ar- cheologiczne. Do najcenniejszych nale Ŝą : osada mezolityczna w Maliszewie, cmentarzyska kultury łu Ŝyckiej w Kikole-Wsi i pomorskiej w Ciepieniu, Złotopolu i Boguchwale, a tak Ŝe osady kultury przeworskiej i z okresu rzymskiego w Woli. Z zabytków średniowiecznych zachowały si ę liczne cmentarzyska, osady i grodziska kultury prapolskiej w: Nied źwiedziu, Lubinie, Kikole, Kikole-Wsi, Grodzeniu, a tak Ŝe grodziska wczesno średniowieczne nad Je- ziorem Steklin i w: Suminie, Kikole, Grodzeniu, Ciepieniu, Lipnie oraz osada w Woli. W centrum Lipna zachował si ę układ urbanistyczny z XIV i XVIII–XIX wieku z najcenniejszym zabytkiem miasta − gotyckim ko ściołem parafialnym pw. Wniebowzi ęcia NMP z II połowy XIV wieku. Ochron ą prawn ą obj ęto równie Ŝ dwa cmentarze (rzymsko- katolicki i ewangelicki) wraz z cenn ą zabudow ą (kaplic ą cmentarn ą i ogrodzeniem), park miejski o powierzchni 11 ha oraz budynek poczty przy ul. Ko ściuszki. Do zabytków sakralnych na obszarze omawianego arkusza nale Ŝą tak Ŝe: ko ściół parafialny z 1900 r. (z murem i starodrzewem wokół) w Mazowszu, barokowy ko ściół i klasztor karmelitów z I połowy XVIII wieku oraz cmentarz parafialny w Trutowie, ko ściół parafialny z ko ńca XVIII wieku w Suminie, ko ściół z pocz ątków XX wieku wraz z przyległym cmenta- rzem w Kikole, ko ściół z XVIII wieku w Grodzeniu, drewniany ko ściół rzymsko-katolicki w Brze Ŝnie (z II poł. XVIII w.) i pobliski cmentarz ewangelicki. Do najwa Ŝniejszych zabytków architektury świeckiej nale Ŝą XVIII-wieczne zespoły pa- łacowo-parkowe. Klasycystyczny pałac z 1792 r. w Kikole wraz z zabytkow ą oficyn ą i licznymi zabudowaniami otoczony jest parkiem krajobrazowym o powierzchni 13,5 ha. Pałac z lat 1870–1880 w Lubiniu otoczony jest XIX-wiecznym parkiem o powierzchni 7,2 ha. Spo śród licznych dworów i zabudowa ń dworsko-folwarcznych z XIX wieku nale Ŝy wymieni ć: dwór murowany w Hornówku, dwór z zabytkow ą zabudow ą folwarczn ą w Sumi- nie, dwór w Trutowie, zabudowania dworskie w Woli oraz dwór w Jastrz ębiu. Obiektom tym towarzysz ą cenne parki, obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. Do najlepiej zachowanych i najwi ęk- szych nale Ŝą : park dworski w Suminie oraz parki w Nied źwiedziu i Złotopolu. Do zabytków technicznych nale Ŝą : młyn wodny w Nietrzebie oraz ku źnia i gorzelnia z zespołu dworu w Suminie.

35 XIII. Podsumowanie

W świetle danych o perspektywach wyst ępowania kopalin na obszarze arkusza Lipno, a tak Ŝe wobec negatywnych wyników poszukiwania nowych obszarów zło Ŝowych nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe rejon ten nie ma wi ększego znaczenia dla górnictwa surowców skalnych. Nie- zagospodarowane zło Ŝe piasków „Maliszewo” zlokalizowane jest z dala od wi ększych miejscowo ści, w rejonie o niedogodnych warunkach komunikacyjnych. Pozostałe wyst ąpienia kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego nie s ą dostatecznie rozpoznane pod wzgl ędem jako ści i zasobno ści. Najlepsze perspektywy do podj ęcia eksploatacji nale Ŝy wi ąza ć z obszarem wyst ępowa- nia piasków i Ŝwirów w rejonie Wol ęcina i Trzebiegoszczy ze wzgl ędu na poło Ŝenie w pobli- Ŝu głównych dróg. Kruszywo naturalne w okolicach Trzebiegoszczy zalega w bezpo średnim sąsiedztwie wysypiska odpadów komunalnych − ewentualn ą rozbudow ę wysypiska mo Ŝna poł ączy ć z wcze śniejszym wyeksploatowaniem piasków i Ŝwirów. Wody podziemne, szczególnie w rejonie Lipna, s ą dobrze rozpoznane pod względem hydrogeologicznym. Wydajno ść udokumentowanych uj ęć zapewnia w sposób wystarczaj ący zaopatrzenie w wod ę. Du Ŝą rezerw ę zasobow ą stanowi ą wody czwartorz ędowe w dolinie rzeki Mie ń, w okolicach Maliszewa i Brze Ŝna. Na terenie obj ętym arkuszem Lipno wyznaczono obszary preferowane do składowania wył ącznie odpadów oboj ętnych. S ą to miejsca, gdzie w strefie przypowierzchniowej wyst ępu- ją gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich. Obszary wyznaczono na terenie gmin: Czernikowo, Zbójno, Chrostkowo, Kikół oraz Lipno. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć bezpo średnie s ą- siedztwo otworów wiertniczych wykonanych w rejonie miejscowo ści: Mazowsze, Makowi- ska, Kiełpiny, Wildno, Chlebowo, Okr ąg, Jastrz ąb oraz Rybniki i Trutowo, gdzie nawiercono gliny zwałowe o mi ąŜ szo ściach kilkunasto- i kilkudziesi ęciometrowych. W Walentowie w gminie Kikół, 36-metrow ą warstw ę glin pod ścielaj ą plioce ńskie iły pstre o mi ąŜ szo ści 76,0 m. Po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego pozwalaj ącego okre śli ć rozprzestrzenienie warstw gliniastych i gliniasto-ilastych rejony w pobli Ŝu wykonanych otworów mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Dla celów składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć tak Ŝe wyrobiska niekoncesjono- wanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne w okolicach Gołuchowa, Mosz- czonnego i Boguchwały.

36 Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Wobec korzystnych warunków glebowych i rozbudowanej infrastruktury przemysłu rolno-spo Ŝywczego, dotychczasowa − rolniczo-hodowlana funkcja regionu b ędzie nadal wio- dącą. Du Ŝe perspektywy dla rozwoju omawianego obszaru nale Ŝy wi ąza ć z agroturystyk ą. Walory krajobrazowe i du Ŝa ilo ść jezior (szczególnie w rejonie: Kikołu, Sumina, Steklina i Moszczonnego) stwarza mo Ŝliwo ść lepszego wykorzystania i rozbudowy skromnej bazy wypoczynkowej. Wymaga to jednak dalszej poprawy gospodarki wodno-ściekowej i rozbudowy istniej ących oczyszczalni ścieków. Najbardziej atrakcyjne przyrodniczo tereny: zespół charakterystycznych wzgórz polodowcowych – drumlinów, kemów i ozów wraz z jeziorami morenowymi i rynnowymi, a tak Ŝe rozległe tereny le śne na południowym zachodzie s ą obj ęte ochron ą prawn ą w formie czterech obszarów chronionego krajobrazu i zespołu przyrodniczo- krajobrazowego. Planuje si ę utworzenie kolejnego obszaru chronionego krajobrazu w dolinie rzeki Mie ń, na wschód od Lipna.

XIV. Literatura

ACHREM E., ALABRUDZI ŃSKA E., CENTKOWSKI J. i in., 2000 − Informacja o stanie środowiska powiatu lipnowskiego. Wojew. Insp. Ochr. Środow. w Bydgoszczy, De- legatura we Włocławku. Arch. WIO Ś we Włocławku. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., MAKOWIECKI G., 1975 − Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie województwa wło- cławskiego. Przeds. Geol. w Warszawie. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Wo- jew., Delegatura we Włocławku. CHURSKI Z., KOTARBI ŃSKI J., LIBERACKI M. i in., 1978 − Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Brodnica (wersja A). Wyd. Geol., Warszawa. DZIER śEK J., 2002 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Lipno (363). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

37 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Wyd. AGH w Krakowie, Kraków. KONDRACKI J., 1998 − Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOTARBI ŃSKI J., 1978 − Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Brodnica (wersja B). Wyd. Geol., Warszawa. KROP Z., KRZY ŚKÓW M., 1976 − Orzeczenie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywami naturalnymi w miejscowo ści Moszczonne. PTGCB „CERGEO”, O/Wrocław. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Wojew., Delegatura we Wło- cławku. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. . Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fund. IUCN Poland, Warszawa. LIWSKA H., STRZELCZYK G., 1973 − Sprawozdanie z prac geologiczno- poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Lipno. Przeds. Ge- ol. w Warszawie. Arch. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Wojew., Delegatura we Włocławku. MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAREK S., 1983 − Budowa geologiczna niecki warszawskiej (płockiej) i jej podło Ŝa. Prace. Inst. Geol., CIII, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATEJEK B., URBA ŃSKI Z., 1989 − Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego drob- nego dla celów drogownictwa „Maliszewo”. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MOJSKI J. E. (red.), 1979 − Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Brodnica. Wyd. Geol., Warszawa. MOLEWSKI P., WYSOTA W. (red.), 2000 − Dawne i współczesne systemy morfogenetycz- ne środkowej cz ęś ci Polski Północnej. V Zjazd Geomorfologów Polskich, Toru ń, 11- 14.09.2000. Wyd. Uniw. im. M. Kopernika w Toruniu, Toru ń.

38 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 − Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Melior. i U Ŝytków Ziel., Falenty. PRZENIOSŁO S. (red.), 2006 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31.12.2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie kujawsko-pomorskim w 2005 roku, 2006. Wojew. Insp. Ochr. Środow. w Bydgoszczy. Bibl. Monit. Środow., Bydgoszcz. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498, z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61poz., 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. RYDYGIER C., 1987 − Sprawozdanie z bada ń geologicznych za kruszywem naturalnym w miejscowo ści Złotopole. Dyr. Okr ęg. Dróg Publ. w Bydgoszczy. Arch. Kujawsko- Pomorskiego Urz ędu Wojew., Delegatura we Włocławku. SROGA C., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Lipno (363). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SUKOWSKA K., 1986 − Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Brodnica. Wyd. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach (tekst jednolity) Dziennik Ustaw nr 39, poz 251 z dnia 04 marca 2007 r WITKOWSKA B., DOMINKO L., KOBYLI ŃSKI A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Lipno (363). Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.

39 WO Ś A., 1999 − Klimat Polski. Wyd. PWN, Warszawa. WO ŹNIAK K., IWANOWSKI K., 1977 − Dokumentacja geologiczna z wyników przepro- wadzonych prac geologiczno-rozpoznawczych na zło Ŝu kruszywa naturalnego dla celów drogowych w rejonie miejscowo ści Janiszewo. Łódzkie Przeds. Ceram. Bu- dowl., Zakł.Geol.-Technolg. i Robót Ziemn., Konstantynów Łódzki. Arch. Kujaw- sko-Pomorskiego Urz ędu Wojew., Delegatura we Włocławku.