winter 2015 31e jaargang nummer 4 kwartaalblad Voorwoord kort nieuws In deze Golden Raand Prof.mr. Pieter van Vollenhoven opent 05 Groninger Landschap behoudt kloostersporen Terra Mora 06 Klooster Palmar: verdronken geschiedenis 08 Klooster Yesse voor geschiedenis veiliggesteld Kloosters in Groningen 10 Land rond kloosterterrein Thesinge nog grotendeels onveranderd 12 Het wonder van Aduard In de huidige hectische tijd zien we kloosters als oorden van rust 14 Klooster Rottum in beeld en bezinning, waar mensen de tijd nemen voor meditatie en reflectie. Erg naar binnen gekeerd, maar aan de andere kant een 22 Oldeklooster en Nijeklooster Kloosterburen mooi idee dat dit soort plekken nog bestaan. 25 Dagboek van een kloosterling Hoe anders was het rond het jaar 1200. Tot die tijd was iedereen zelf verantwoordelijk voor zijn voedsel en veiligheid. Mensen wierpen wierden op om hun huis of dorp te beschermen tegen de zee. Voedsel werd verbouwd op plekken die zich daar van nature voor leenden. De kloosters namen het initiatief om dat collectief Prof.mr. Pieter van Vollenhoven opende en verder 4 november jl. het bezoekerscentrum en gestructureerd aan te pakken. Dijken werden aangelegd, land Terra Mora in de vesting Bourtange. op zee veroverd en woeste veengebieden werden ontgonnen tot 03 Kort nieuws bruikbare landbouwgrond. Dit legde de kloosters geen windeieren. In Terra Mora staat de relatie tussen het moor Geloof en verdienmodellen gingen in die tijd uitstekend samen en 15 Giften en legaten De verrekijkers zijn binnen! (moeras) en de vesting centraal. Er zijn drie de kloosters zijn in feite de eerste projectontwikkelaars van onze 16 Het Zuidlaardermeergebied: Zeearendenparadijs ruimtes ingericht met verschillende thema’s. provincie. door Erik van Ommen In ‘Het Moor en de Vesting’ komt de bezoeker Afgelopen zomer lanceerde Het Gronin- Landschap klaar om de jeugdboswachters mee De invloed van de kloosters op ons landschap valt nauwelijks te alles te weten over het moeras en historische 19 Column Hanneke Kappen ger Landschap haar eerste crowdfunding- het veld in te nemen. Arend Gorter en Harry onderschatten. Een flink deel van onze provincie is ooit eigendom oorlogsvoering. Historische figuren geven de actie. Doel van de actie was om € 5.000,- Harms: “We gingen naar de Westweide en de geweest van één van de vele tientallen kloosters die onze provincie 20 Jeugdboswachters bezoeker tekst en uitleg en vooral veel beeld in te zamelen om verrekijkers aan te Oostweide. Zo leerden ze tijdens deze excursie rijk was. Met uitzondering van Ter Apel, zijn alle kloosters 21 Succesvol festivalseizoen over het leven in en om de vesting Bourtange verdwenen. Wat resteert zijn voormalige kloosterterreinen, rijk zo’n tweehonderd jaar geleden. ‘Het Gevecht’ schaffen voor de jeugdboswachters. Veel niet alleen de natuur rondom het landgoed, 27 Winterwandelingen aan archeologisch bodemarchief, en soms nog herkenbaar in het is van een andere orde. Hier kan de bezoeker gulle gevers hebben ervoor gezorgd dat maar ook de ins en outs van hun nieuwe landschap aan de ligging van sloten of grachten. Een prachtige 28 Waarnemingen zelf met kanonnen schieten en zich op de dit bedrag ook is opgehaald. Zondag 11 ­verrekijker een stuk beter kennen.” verwijzing naar een belangrijk hoofdstuk in de rijke historie van 32 Vrienden schans van de vesting wanen met de troepen oktober jl. kregen de jeugdboswachters Het Groninger Landschap is het eerste én onze provincie. De afgelopen jaren heeft Het Groninger Landschap van Bommen Berend in aantocht. De derde de kijkers uitgereikt. enige landschap met jeugdboswachters en is twee van deze kloosterterreinen gedeeltelijk verworven: Germania ruimte, ‘Het Groninger Landschap’, geeft daar trots op. Op dit moment maken 25 jeugd­ in Thesinge en Yesse bij Haren. In beide gevallen dankzij een gedetailleerde informatie over de natuur en De uitreiking vond plaats op Landgoed En­ boswachters na schooltijd en in de weeken­ genereus gebaar van een particulier. We zullen de kloosterterreinen het landschap. Beeld, interactiviteit, educatie nemaborgh, waar op dat moment ook het den een rondje in hun eigen natuurgebied zorgvuldig beheren en daarmee de historie levend houden. Het en beweging staan hier centraal. jaarlijkse Paddenstoelenfestival werd georga­ om de boel te controleren. Ze zoeken sporen, verhaal over de kloosters staat centraal in deze Golden Raand. Dankzij de Nationale Postcode Loterij heeft niseerd. Een vrolijke en feestelijke setting dus, tellen vogels en houden dieren in de gaten. Het Groninger Landschap een substantiële maar ook een fantastische plek om de ver­ Ze fungeren als een extra paar ogen voor de Marco Glastra eigen bijdrage aan Terra Mora kunnen doen. rekijkers gelijk even te testen. Er stonden twee beheerders en helpen zo mee om de natuur te directeur Het Groninger Landschap vrijwillig medewerkers van Het Groninger beschermen en te beheren. Artemisia Photography Foto’s Robin Huisman Foto’s Foto’s Foto Greetje Bijleveld Foto

GOLDEN RAAND 04 2 3 HET GRONINGER LANDSCHAP kort nieuws Beschermersaanbieding: Het Groninger Landschap behoudt Groningen eerste provincie ‘Vogels van Groningen’ met ‘100% reisgids’ kloostersporen

afgelopen 80 jaar. “Dit 80 jarig jubileum vieren Profiteer we graag met u en daarom hebben we voor u nu van de deze reisgids over Groningen samen gesteld.” intekenprijs Met de uitgave van het jubileumboek wil Het en bespaar Groninger Landschap laten zien dat Gronin­ € 6,00! gen ook in deze tijd van krimp, aardbevingen en economische crisis, niet stilstaat. De pro­ vincie en de stad bruisen van initiatieven door ondernemende Groningers. Maar ook de na­ tuur is een goed bewaard geheim, net als het eeuwenoude erfgoed dat volstrekt uniek is. De Intekenprijs € 33,00 geldig tot gids onthult prachtige natuurgebieden, ver­ 31 januari 2016. Daarna is de prijs € 39,00 stilde dorpjes met verscholen verrassingen en laat de stad Groningen van een verrassende en Ruim 30 jaar na het verschijnen van de misschien wel onbekende kant zien. Naast dit bekende klassieker ‘Vogels van Groningen’ boek met uitgebreide wegenkaart en wandel­ verschijnt er in het voorjaar van 2016 een Het Groninger Landschap overhandigde routes kunt u ook de gratis app downloaden nieuwe, geheel herziene editie van dit vrijdag 2 oktober het eerste exemplaar van en online op stap! Met 100% Groningen waant standaardwerk.­ de reisgids ‘100% Groningen’ aan Google u zich toerist in onze eigen geliefde provincie. Meer dan 10 jaar lang heeft prof. Egbert Nederland. Het Groninger Landschap heette Groningen is de eerste provincie met een gids Boekema, voorzitter van de vereniging Kaart van het Oldambt en Google hiermee van harte welkom in de in de populaire reeks van 100% reisgidsen. Avifauna Groningen, gewerkt aan dit het Reiderland in de 13e provincie Groningen. eeuw (O.S. Knottnerus, overzichtswerk. Van Lauwersoog tot Zuidwolde) Nieuwe Statenzijl en van Rottumeroog tot De gids is gemaakt in opdracht van Het De 100% reisgids is voor € 19,95 verkrijg- Ter Apel is uitgebreid onderzoek gedaan Groninger Landschap en alle donateurs van baar bij boekwinkels of gratis als je besluit naar alle vogelsoorten, en hun verspreiding Het Groninger Landschap hebben het boekje donateur te worden van de stichting Het en aantalsontwikkeling in de provincie inmiddels toegestuurd gekregen als dank voor In 1595 was 22% van alle cultuurgrond in Groningen in handen van 24 kloosters. Maar na de Reductie van Groninger Landschap. Groningen. Voor meer informatie kijk op hun steun aan het werk van de Stichting, de Groningen was het einde oefening voor de Spaanse overheersing in het noorden. Met de overgang naar het www.groningerlandschap.nl nieuwe protestantse bewind volgde de onteigening van alle bezittingen van de rooms-katholieke kerk in de provincie. Tot die tijd had het Klooster Aduard verreweg de meeste grond in handen, ruim 5500 hectare, gevolgd door het klooster in Wittewierum dat ongeveer 2000 hectare bestierde. De kloosterlingen drukten in de eeuwen daarvoor een enorm stempel op het landschap. De sporen ervan zijn nog goed te zien. Behalve in de Dollard waar het water in de loop der eeuwen zwaar aan terrein gewonnen heeft en momenteel zachtkens Laatste drieluik-deel: Groningen water, zand en klei over – onder meer – de fundamenten van klooster Palmar klotst.

Het derde en laatste boek van het drieluik Hoofd Erfgoed Hugo Dokter: “De geschiedenis van Stad en Lande Zo nam de Stichting onlangs een gedeelte van het kloosterterrein over Groningen is uitgekomen. Na ‘Gronin- is innig verweven met het kloosterleven. De kloosterlingen van het Klooster Yesse, vlakbij Haren over en kort geleden kocht gen van Dorp tot Stad’ en ‘Groningen van legden land aan, ontgonnen grond, bouwden sluizen, dijken en de stichting dankzij een particuliere gift ook enkele overgebleven Wad tot Wold’ verschijnt nu het laatste water­gangen en die sporen zijn tot op de dag van vandaag in het hectares kloosterterrein in Thesinge. Dokter: “Een groot deel van deel: ‘Groningen water, zand en klei’. landschap te zien, maar dan moet je er echt naar leren kijken! het kloosterterrein in Thesinge is weg maar een deel is er nog en Het boek vertelt het verhaal van Gronin- Neem nu de oude dijken en zijlen, wallen in het landschap, of een dat herinnert aan het kloosterleven. Op veel plekken in de pro­ gen zoals het is ontstaan uit water, zand zijlen, sluizen, gemalen en kanalen. monumentale boerderij die vroeger bij een kloosterterrein hoorde. vincie zijn de restanten van de kloosters en bepaalde landschap­ en klei. Het brengt in beeld hoe de bewo- Het boek bevat meer dan 200 kleuren- Soms is een kronkelende rivierbedding over een heel traject pelijke structuren al weggeschoffeld en hebben plaatsgemaakt ners in een eeuwenlange strijd tegen het foto’s. De normale prijs van het boek is opeens kaarsrecht getrokken, de gelaagdheid van het landschap is voor huizenbouw of het is landbouwgrond geworden. Waar we water het ruige land in cultuur brachten. € 32,50. Donateurs van Het Groninger voor ons heel belangrijk. Het behoort tot de historie, de ontstaans­ kunnen, willen we restanten van wat ooit zo bepalend is geweest Tot op de dag van vandaag toont het land- Landschap kunnen het boek via de web- geschiedenis van Groningen.” voor ons landschap behouden. We restaureren niet, het gaat ons schap de herinneringen van die strijd in de site van Het Groninger Landschap bestel- Het Groninger Landschap wil de kloosterterreinen graag voor de puur om het behoud van de sporen. Dat je kunt zien wat er geleefd vorm van wierden, maren, dijken, polders, len voor € 27,50 + bezorgkosten (€ 3,–) toekomst behouden en aankoop biedt daarvoor de beste garantie. heeft.” Rogier Verhagen Tekst

GOLDEN RAAND 04 4 5 HET GRONINGER LANDSCHAP Menselijk ingrijpen zorgde ervoor dat het Egge Knol: heeft daarop een verwoestende effect. Een Dollardgebied in de vroege Middeleeuwen aantal stormvloeden liet zich in de loop der een tikkende tijdbom werd. “Het was een “Als je grond geeft aan jaren gelden en de waterproblemen werden Het klooster Palmar: kwestie van tijd voor het water naar binnen zó groot dat de Orde in 1446 besloot om het zou stromen”, aldus Egge Knol, conservator het klooster, bidden de klooster Palmar op te heffen. Het landbezit van het Groninger Museum en betrokken kloosterlingen voor je en de kloosterlingen werden verdeeld tus­ verdronken geschiedenis bij de Stichting Verdronken Geschiede­ sen het klooster van Wittewierum en het nis in Termunten. Hij trekt stapels oude zielenheil” klooster van Dokkum. In 1509 tijdens de landkaarten uit de kast beschrijft daarna Cosmas en Damianusvloed, ging het laatste enthousiast in hoog tempo de geschiede­ land van wat nu de Dollard is, verloren. De precieze locatie is onbekend, maar ergens verzwolgen door het water van nis van het Dollardgebied rond de 11-e, Verwoestend effect De zee kolkte over de zachte veengronden de Dollard liggen vlakbij de Johannes Kerkhovenpolder de fundamenten van 12-e en 13-e eeuw. “We hebben het over het Vrijwel alle kloosters richtten zich op het en de fundamenten van klooster Palmar het klooster Palmar. Het werd in 1206 gesticht en het was één van de eerste toenmalige West- en Oost Friesland. Dat beteugelen van het wassende water. En verdwenen definitief onder water. Knol kloosters in het Dollardgebied. Nu ligt het onder een paar meter water. Een zijn nu de provincies Friesland, Groningen dat kwam van beide kanten. “Als je hoog­ wijst erop dat niet alleen het natuurge­ en de Noord-Duitse regio. Als je het land weld geleid heeft tot het verdrinken van de bijna ironische plek. De kloosterlingen deden in de ruim 200 jaar dat Palmar veengrond bewerkt, dan stel je dat veen vanuit zee bekijkt was het een brede strook aan de buitenlucht, aan het zuurstof bloot. geschiedenis in de Dollard. “Het is normaal bestond, vooral moeite om de rijke landerijen te beschermen tegen het water. kwelderland. Daarna botste het water op Hoogveen oxideert en het vervliegt. Het een stapeling van factoren waardoor zo’n Zowel tegen het zoete water dat vanuit Westerwolde richting het noorden een enorme wal van hoogveen. Dat veran­ gaat eigenlijk ‘de lucht in’. Dat betekent situatie ontstaat. Behalve de stormvloe­ stroomde, als tegen het zoute water dat vanuit zee opkwam. derde toen er mensen kwamen wonen die dat de bodem daalt. “En dat ging hard”, den en het ontginnen van het hoogveen de grond bewerkten. Het werd het begin aldus Knol. “Ruim twee-en-halve meter in speelden bijvoorbeeld ook ruzies tussen van het einde. Maar dat wist toen natuurlijk tweehonderd jaar. Dus achter de oeverwal borgheren een rol. Er was namelijk ook veel niemand.” van de Eems en achter het kweldergebied, grond dat niet behoorde aan de kloosters, kwam een laag liggend gebied in plaats van maar waarover borgheren de scepter zwaai­ Welvarende gronden die vroegere hoogveenwal. Zoet water dat den. Het onaangename van waterwerken De invloed van het klooster Palmar op de vanuit het achterland komt, blijft in die is dat je moet samenwerken om alles goed landinrichting is niet precies te duiden, kom hangen en zo ontstonden de meren. te laten werken en in stand te houden. Eén maar de invloed van de kloosters in het De Friese meren, het Leekstermeer, het persoon kan het verstieren voor een ander. algemeen wel. Knol: “Mensen bewerkten Schildmeer en vele andere. De kloosterlin­ De waterhuishouding van het grondgebied de hoogveengronden. Het was een flore­ gen, ook die van Palmar, deden hun best. Ze van de ene borgheer kan een doorn in het rend, rijk bestaan destijds. Religie was toen lieten dijken bouwen om het water buiten oog zijn van zijn buurman die een eindje bovendien heel belangrijk en onder het te houden en kanalen om het zoete water verderop wat landerijen heeft. Er werden uitgangspunt ‘loof God voor de voorspoed van het achterland weer weg te krijgen. in die tijd zat waterwerken vernield, of en de welvaart’ besteedden de mensen veel Zo zijn onder meer het Damsterdiep, het gewoonweg niet onderhouden. Vaak dus geld aan het bouwen van kerken. Eén van Winsumerdiep en het Reitdiep aangelegd. consequenties van burenruzies. Al dat de grootste kerken stond toen bij Mid­ Kenmerkend voor dit gebied is ook de stro­ soort factoren speelden mee.” wolda. Een reusachtig gebouw met vier kenverkaveling. Als je nu het landschap van torens. Dat kon alleen als er veel welvaart boven bekijkt zie je het duidelijk. Neem nu in het gebied was. Nóg zo’n religieuze de Fraeylemaborg in Slochteren, daar vind Klooster Oosterreide beschouwing leidde logischerwijs ook tot ik het heel goed zichtbaar. De breedte van een enorme vlucht van het aantal kloosters: de lap grond is slechts een paar honderd Er stond een tweede klooster in het Dol- als je grond geeft aan het klooster, bidden meter maar het strekt zich een enorm eind lardgebied waarvoor het wassende water de kloosterlingen voor je zielenheil. Ook tot uit. Aan de andere kant van de Hoofdweg eveneens het einde betekende. Op de huidige ver na je dood. Zo rond 1200 - 1300 leidde ligt het Overbos, nu in eigendom van Het Punt van Reide lag het dorp Westerreide. dat tot een invasie van kloosters in de hele Groninger Landschap. Het is dezelfde Daarnaast stroomde een riviertje en aan de kuststrook. De hoeveelheid en het tempo strook grond. Die strokenverkaveling is oostzijde daarvan lag Oosterreide: een be- van opkomst is uniek. Dat zie je nergens kenmerkend voor de vroege middeleeuwen woonde wierde met daarbij ook een klooster. anders. De mensen schonken hun grond en als je goed kijkt zie je dat die verkaveling Knol: “Dat was een Dominicaner klooster dus aan de kerk. Daardoor groeide het over de meren heen strekt. De verkaveling en die orde zat normaliter in een stedelijke grondbezit van de kloosters en daarmee is dus ouder dan de meren zelf.” omgeving zoals Groningen en Winsum. Dat hun invloed op het landschap. Het waren waren toen handelsplaatsen en ook het dorp ook allemaal verschillende orden, Cister­ Burenruzies Oosterreide was waarschijnlijk een han- ciënzers, Benedictijnen, Dominicanen, Boven Ten Boer en Thesinge ligt een brede delsplaats. Met de groeiende wateroverlast Johannieters… al die orden kwamen hier gordel van wierden. Bij de Eems is die belandde de plaats in een sterfhuisconstruc- tegelijkertijd. Het klooster Palmar was één gordel smaller. Stormvloeden beukten in tie. Door alle stormvloeden verdween het van de eerste kloosters die zich op de toen die eeuwen op de oeverwal van de Eems. landbezit en dus ook de inkomsten. Boven- nog welvarende gronden vestigde. Dat was Daarachter lag dus niet meer die hoog­ dien viel het achterland, belangrijk voor een handelsplaats weg en dat betekende het Egge Knol bij Punt van in 1206. Het was een Praemonstratenser veenwal maar de inmiddels lager liggende Artemisia Photography Fotografie Rogier Verhagen Tekst Reide klooster.” veengrond. Naar binnen stromend water einde van het klooster Oosterreide

GOLDEN RAAND 04 6 7 HET GRONINGER LANDSCHAP rondom het klooster op het corpusland, dat de Hunze en zelfs een stukje eroverheen. Veiligstellen in bezit was van het klooster. “De leken­ Hemelsbreed zo’n drie kilometer.” Annemiek Bos maakt zich zorgen. Ze wil broeders hielden het klooster in de benen. dat het kloosterterrein behouden blijft. Ze ontgonnen het land, bouwden dijken Turfwinning Ook in de toekomst, wanneer ze er zelf en werkten op het land. Bidden en werken, Ook elders in Groningen had Yesse gronden niet meer voor kan zorgen. “Zet ik het daar draaide het om, Ora et Labora.” in bezit, onder meer bij Kropswolde en huis te koop, dan kan er iemand komen Menkeweer. In totaliteit betrof het 3173 wonen zonder hart voor het klooster. Mijn Corpusland hectare land. Deterd Oude Weme: “Klooster schrikbeeld is nieuwbouw die de bodem Naar het corpusland doet Marnix ­Deterd Yesse heeft een deel van het landschap bin­ aantast. Dat wil ik niet”, zegt ze beslist. Oude Weme onderzoek. Aan de Rijks­ nen haar eigen corpus in cultuur gebracht. Het Groninger Landschap bood uitkomst. universiteit Groningen volgt hij de De lekenbroeders hielpen mee om het Half september 2015 nam de organisatie master­opleiding Landschapsgeschiedenis. Schuitendiep, de voorloper van het Win­ het terrein over. Een opluchting, stelt Kloosterterrein Yesse voor toekomst veiliggesteld Maanden­lang dook hij in de archieven. schoterdiep, te onderhouden. Ze groeven Bos. “Ik blijf er wonen zolang ik wil. De Stapels oude kaarten, rekeningen, noti­ ook een vaarverbinding tussen de klooster­ overname door Het Groninger Landschap tieboeken en oorkonden ploos hij uit om gracht en de Hunze en bouwden een zijl. De geeft ­nieuwe impulsen en stelt het terrein het corpusland in kaart te brengen. “Echt oude Schipsloot ligt er nog steeds, en staat veilig.” monnikenwerk”, vertelt hij lachend. Deterd nu bekend als de Molensloot. Bij Kropswol­ Douwe van der Zee van Het Groninger Oude Weme houdt ervan om door de stof­ de wonnen de lekenbroeders turf, onder Landschap is blij met de aanwinst. “Yesse Ora et Labora, Bid en Werk fige archivalia te speuren. “Langzaamaan andere om in het eigen brandstofverbruik past binnen ons beleid om ook archeo­ vallen de verschillende puzzelstukjes in te voorzien.” logisch waardevolle gebieden voor de elkaar”, zegt hij. Met de turfwinning creëerden de kloosters toekomst te behouden. Wij zorgen voort­ Zijn studie werpt nieuw licht op de locatie hun eigen waterprobleem, vertelt Bos. “Het aan voor het groenonderhoud, knappen en omvang van Yesse’s corpusland door veen, dat eerder het regenwater vasthield, de boel op en gaan samen met Annemiek de vondst van enkele oude schetskaarten. verdween. Het gevolg was dat bij flinke Bos het verhaal van het klooster vertel­ Het buurtschap Essen, op de grens van Groningen en Haren, heet niet voor niets zo. “Het corpusbezit was veel uitgebreider dan regenbuien de Hunze vaker overstroomde. len.” Bij de overdracht kreeg Het Groninger Vroeger stond hier het vrouwenklooster Yesse, ook wel Jesse of Essen genoemd. Het werd aangenomen, zeker anderhalf keer Daarom moesten de lekenbroeders rivier­ Landschap als dank een kloostermop. “Die zo groot. Het land liep vanaf het hoogste dijken aanleggen, kanalen graven en zijlen Groninger Landschap helpt om de kloosterhistorie levend te houden. pronkt nu in een vitrinekast op ons kan­ Artemisia Photography Addo van der Eijk Fotografie Tekst punt van de Hondsrug tot aan het riviertje onderhouden.” toor in Haren”, zegt Van der Zee.

Wie in het buurtschap Essen rondloopt, dit is een oude kloostermop”, vertelt ze bij vondsten en hield rondleidingen”, vertelt zal het niet snel merken. Toch stond hier de vitrine. “En dit is een gewicht van een Bos. Toen haar buurman vertrok, nam zij in het verleden een klooster. Annemiek weefgetouw, wellicht gebruikt door een het stokje over. Ze richtte een stichting op Bos woont op het oude kloosterterrein. zuster. Hier zie je oud aardewerk. Het stamt en geeft sindsdien elke tweede zaterdag van Achter haar schuur, bij de twee kastanjes, uit de begintijd van het klooster, rond 1215.” de maand een rondleiding over het terrein. lopen schapen in een weiland. Verderop De meest unieke vondst, een houten dak­ “Ik wil het verhaal van het klooster levend raast een trein voorbij. “In dat weiland, bij pan, ligt elders in het Noordelijk Archeolo­ houden. Mensen moeten weten dat hier die schapen, heeft de kloosterkerk ge­ gisch Depot in Nuis. “De dakpan lag in onze ooit een klooster stond.” staan. Een betrek­kelijk grote kerk was het, sloot. Het hout is bewaard gebleven, omdat pakweg vijfentwintig meter lang, gemaakt het eeuwenlang in het water heeft gelegen.” Wonder met Mariabeeld van kloostermoppen. Ook zijn sporen van Ooit vormde haar sloot de gracht rondom Yesse was vermoedelijk in trek bij bede­ Annemiek Bos: een kruisgang gezien”, vertelt ze. De exacte het klooster. “Binnen de gracht lag een vaartgangers, vooral door het wonder met “Ik wil het verhaal locatie is pas sinds kort bekend. “In lange greppel die zoet drinkwater leverde. Lang het Mariabeeld. “Het beeld, dat nu in een sleuven, gegraven door bodemonderzoe­ geleden rukte het zoute zeewater soms op katholieke kerk in Groningen staat, is een van het klooster kers, zijn gele verkleuringen te zien. De tot voorbij de stad Groningen. Liep het land gekroonde Maria met een kind op haar arm. brede gele banden geven de plek aan van onder water, dan hadden de zusters dankzij Tijdens een mis nam het kind de kroon van levend houden” de dikke kerkmuren. We vonden ook het de greppel nog voldoende drinkwater.” haar hoofd en zette die zelf op. Later zette fundament van een pilaar en geglazuurde hij de kroon weer terug.” tegels.” Verhaal Het klooster bleef bescheiden in omvang. Bos is begaan met het kloosterterrein. Er zaten zo’n twintig zusters, uit gegoede Kloostermop Ze woont er praktisch al haar hele leven. families, die sober leefden. Het accent lag Enkele van deze tegels liggen nu binnen Eerst bij haar ouders, later nam ze het huis op het religieuze leven. Eenmaal binnen in een vitrine. Bos wijst ze aan. We staan over. Haar interesse ontstond eind vorige kwamen ze het erf niet meer af. Voor het in een mini-bezoekerscentrum, ingericht eeuw op straat, toen haar buurman over zware werk zorgden de lekenbroeders, vol­ in haar tuinhuisje. Aan de muur hangen het klooster vertelde. “Mijn buurman was gens Bos vermoedelijk minstens een veer­ Annemiek Bos panelen met informatie over Yesse. “Kijk, veel met het klooster bezig. Hij verzamelde tigtal mannen met gezinnen. Ze woonden in het mini-­ bezoekerscentrum

GOLDEN RAAND 04 8 9 HET GRONINGER LANDSCHAP Land rond Kloosterterrein Thesinge nog grotendeels onveranderd

De palen van het oude Benedictijner klooster Germania van Thesinge zitten nog in de grond. Delen van de oude kloosterkerk zijn verwerkt in de huidige kloosterkerk en de oude contouren zijn in de straat terug te zien. De echte ‘landschapslezers’ kunnen zien dat het land en de waterhuishouding rondom Thesinge nog vrijwel gelijk is aan dat van de tijd van de monniken. De oude kern van Thesinge vult het grootste deel van het kloosterterrein. De achterste twee hectare grasland nam Het Groninger Landschap kort geleden over om de historische grond zo goed mogelijk te bewaren.

Thesingers zijn trots op de afkomst van tepunt bezat het klooster ongeveer 1400 Dat betekende dat de nonnen steeds ouder met het Damsterdiep. Parallel aan de weg De contouren van hun dorp, ook al is dat in de praktijk niet hectare grond in Thesinge, Bedum, Garmer­ werden en uiteindelijk uitstierven.” die nu door het dorp gaat. Vanaf de Maar het vroeger kloos- altijd makkelijk. “Men klaagt in het dorp wolde, Lellens, Ten Boer, Menkeweer en tot achter de huidige molen liep een sloot; ter zijn in de weg weergegeven. altijd dat als je hier gaat graven, je altijd Onderwierum. Van den Oever: “Het kloos­ Thesinger Turf de voormalige Schipsloot. Daar draaiden stuit op puin, op oude kloostermoppen”, ter was een gemengd klooster, maar abt Ge­ In grote lijnen is de structuur van het land­ de schepen die voeren tussen Bedum, het lacht Haye van den Oever. “Mijn overbuur­ rard Ahues had slechts een paar monniken schap rond het dorp onveranderd sinds de Boterdiep en de Stad. De verbinding met man haalde laatst de gemetselde funda­ om zich heen en verder waren er hoofdza­ tijd van de monniken. In tegenstelling tot het Damsterdiep is nu weg. De huidige menten van oude latrines naar boven. De kelijk nonnen, zo’n 25 tot 35. Net als veel veel andere kloosters in Groningen stond Rijksweg langs het Damsterdiep fungeert kloostermoppen liggen nu op een berg in andere kloosters zetten zij zich in voor de het klooster Germania in Thesinge niet als een soort buffer. Het waterpeil in het zijn achtertuin.” Van den Oever bewoont ontginning van het land en voor een goede op een wierde, maar op veengrond. Van Damsterdiep is nu veel hoger dan aan de één van de pittoreske oude woningen aan waterhuishouding, maar het klooster bezat den Oever: “Onder de huidige kloosterkerk andere kant van de weg. Ook bij de aanleg de Luddestraat op het voormalige klooster­ ook een schrijfatelier. En daarvan waren loopt een iets oplopende zandrug. Vroeger van de N46, de Eemshavenweg is er in het terrein en verdiept zich al zo’n 30 jaar in de er in Groningen maar twee. Waarschijnlijk zocht men naar vaste grond en al prik­ landschap wel wat veranderd, maar verder geschiedenis van de kerk en het klooster. hielden de nonnen zich hoofdzakelijk met kend in het veen vonden ze waarschijnlijk niet. De waterlopen in het dorp zijn met “In de fundamenten van al deze oude het schrijfwerk bezig. Eén van de bekendste die zandrug en hebben ze er de kerk op dammen afgewerkt. De waterhuishouding woningen zijn kloostermoppen gebruikt. was Stine Duthmers, omdat zij geschriften palen bovenop gezet. Daarna begon men van nu is nog grotendeels dezelfde als die terrein dat Het Groninger Landschap nu ruim 400 jaar oud waren. Archeologisch Na het verval van het klooster kon je die signeerde. Die geschriften zijn te herken­ het veen af te graven. De Thesinger turf uit de tijd van de monniken.” heeft overgenomen zijn kruikjes gevonden. onderzoek volgde natuurlijk en toen wer­ stenen daar natuurlijk het best voor gebrui­ nen aan de versieringen aan de randen die stond bekend om de kwaliteit. Er is heel Een eindje verderop lag de pachtboerderij den er oude sarcofaagdeksels opgegraven. ken. Ook zijn de Thesinger kloostermoppen altijd plantjes en bloemetjes voorstelden. wat weggehaald, dat is nu nog te zien als Sarcofaagdeksels ‘Stederawalda’. Daar deed men aan veeteelt. Ze waren vrijwel allemaal beschadigd, maar gebruikt voor de bouw van het Stadhou­ Dat is typisch voor geschriften uit deze je in vogelvlucht over het gebied gaat. De De theorie van Van den Oever is dat het Maar men mocht er ook een kapelletje er zat ook een intact exemplaar tussen. derlijk Hof en het munitiedepot in de stad streek. Van de abt was bekend dat hij ruzie grond om het dorp heen ligt nu ongeveer klooster vroeger een soort proefboerderij bouwen en de doden begraven. De abt van Heel bijzonder. De hele handel ging naar Groningen.” had met Caspar Di Robles, een Spanjaard een meter lager dan het dorp zelf. Allemaal was. “Je kon daar een vak leren en technie­ Thesinge gaf daarvoor toestemming en hij het Groninger Museum. Wij proberen nu die de dijken aanlegde voor Alva. Later, na afgegraven veen. De Maar die zo mooi door ken onder de knie krijgen en je kreeg kost inde ook de pacht. In de jaren 60 van de samen met de Stichting Oude Groninger Wijwater de Reductie van 1594 werd de abt op straat het dorp loopt, is een natuurlijke afwa­ en inwoning! Zoiets trekt mensen aan. Het vorige eeuw werden bij die boerderij bij Kerken die deksels naar Thesinge te halen Het klooster Germania werd gebouwd aan geschopt, raakte aan de zwerf en verkocht tering naar zee en heette altijd al Het Ge­ ging dus niet alleen om ontginning van egalisatiewerkzaamheden menselijke bot­ om ze een mooi plaatsje te geven in de het eind van de 12-e eeuw door Benedictij­ stiekem wijwater in flesjes om zo nog wat weijde. Het vervolgt zijn weg naar Bedum het land en het beheersen van het water; ten gevonden. Iedereen schrok enorm en Kloosterkerk. Dat zal wel lukken denk ik, ner monniken. De bijbehorende klooster­ geld te verdienen. Het klooster mocht na als de Thesinger Maar. De kloosterlingen het klooster was self-supporting. Er werd de huisarts van Garmerwolde werd direct maar helaas krijgen we niet dat intacte

kerk werd rond 1250 gesticht. Op het hoog­ de reductie geen mensen meer aantrekken. zorgden voor een rechtstreekse verbinding waarschijnlijk ook bier gebrouwen. Op het opgetrommeld. Hij zag dat die botten al exemplaar van het museum”. Corfudesign Fotografie Rogier Verhagen Tekst

GOLDEN RAAND 04 10 11 HET GRONINGER LANDSCHAP Waddenzee Usquert Usquert Usquert Pieterburen Warffum Pieterburen Warffum Pieterburen Warffum Rottum Rottum Rottum

marne Eenrum Rasquert Eenrum Rasquert Eenrum Rasquert Leens Leens Ulrum Baflo Ulrum Baflo Ulrum Leens Baflo Vierhuizen Vierhuizen Vierhuizen Het Wonder van Aduard Mensingeweer Mensingeweer Mensingeweer Ranum Wa r f hu i z e n Groot Maarslag Wa r f hu i z e n Groot Maarslag Wa r f hu i z e n Groot Maarslag Zoutkamp Zoutkamp Winsum Winsum Winsum Reitdiep Reitdiep Hunze of Reitdiep Saaksum Ezinge Englum Ezinge Englum Ezinge Englum Feerwerd Feerwerd Lauwerszee Wetsinge Bedum Wetsinge Bedum Feerwerd Wetsinge Aalsum Aalsum Mu nnikezijl Bedum Garnwerd Garnwerd Garnwerd Hoe de Aduarder Cisterciënzers het Oldehove Sauwerd Oldehove Sauwerd Oldehove Sauwerd humsterland middag Niehove Niehove Niehove Ko mmerzijl Oostum Oostum Fra nsu m Fra nsu m Oostum Adorp Adorp Fra nsu m Adorp Wierum Harssens Wierum Den Ham Den Ham Den Ham Visvliet Visvliet Groninger landschap vorm gaven Noordhorn Aduard Noordhorn Aduard Noordhorn Aduard Grijpskerk Grijpskerk Dorkwerd Dorkwerd Dorkwerd Lutjegast Lutjegast Zuidhorn Zuidhorn Lutjegast Zuidhorn Groningen Groningen Niekerk Groningen Hoogkerk Hoogkerk Niekerk Hoogkerk Sebaldeburen Sebaldeburen Sebaldeburen

Middag-Humsterland met links situatie rond 1200, midden tussen 1200 - 1700 en rechts in 2000

grond’. De locatie was echter ideaal, met de Het door het klooster opgerichte Aduarder­ over het kloosterleven van toen. stad Groningen vlakbij, een infrastructuur zijlvest is de voorloper van de waterschap­ Aan de zuidkant van Aduard kijkt Loer over van land- en waterwegen en de mogelijk­ pen die we nu hebben.” een weiland, met daarachter de skyline van heid tot het uitbreiden van de landbouw­ Voor al die graafwerkzaamheden waren Groningen. “Dit is een typisch voorbeeld grond. enorme aantallen arbeiders nodig, weet van hoe het klooster het landschap heeft Waar voorheen de schaars aanwezige Loer. “Stel je voor, zulk graafwerk met niets veranderd. We kijken over de Nijlands­ bewoners noodgedwongen hoge grond anders dan manschappen met een spade terpolder, één van de laatste stukken land zochten om daar wat vee te houden, pakten als gereedschap. Voor 500 arbeiders was er dat door het klooster is ingepolderd. Naar de cisterciënzers de landbouw heel wat op het kloosterterrein een woonvertrek. Zij het oosten toe zie je wat verkleuring in systematischer aan. Zij hadden in de laat waren leken, maar werden wel geacht het het landschap. Dat is één van de vroegere 12e eeuw al de kennis en vaardigheden ochtend- en avondgebed bij te wonen. De meanders van het oude Peizerdiep.” vergaard die nodig zijn om land te winnen gewone man is de kracht van dit klooster. De wandeling langs de zuilen voert over de en gereed te maken voor het houden van In tegenstelling tot veel andere kloosters begraafplaats van Aduard. Ook daar is een Hoewel alleen de ziekenzaal nog overeind staat, is er vee. Op grote schaal gingen zij aan de slag is de welvaart niet tot stand gekomen door zuil te zien. Het is het graf van de onbe­ veel bekend over de cisterciënzer Sint Bernardusabdij met het inpolderen van het Middag-Hum­ giften van rijke edelen of ander adellijk kende monnik. Bij het aanleggen van een te ‘Adduwert’. Het is sinds kort zelfs mogelijk een sterland. Loer: “De cisterciënzers waren een volk, maar door het harde werk van de nieuwe riolering werd een groot aantal ske­ wandeling te maken over het kloosterterrein en door de bijzonder goed georganiseerde orde. Vanuit kloosterorde en de mensen die er omheen letten van monniken gevonden. Een pas­ enorme abdijkerk, van het destijds grootste klooster van heel Europa kwamen ze jaarlijks samen woonden. Zij hebben ook het meest van de send eerbetoon voor een groep bijzondere om hun kennis en ervaring uit te wisselen. welvaart geprofiteerd.” mensen zonder wie het huidige Groninger Nederland. Aduarder Jakob Loer, kenner van het klooster Greetje Bijleveld Jeroen Schoondergang Foto/kaartjes Tekst De kloosterlingen waren er al snel achter landschap er heel anders had uitgezien. en de historie van Aduard en het aangrenzende Middag- dat Aduard een ideale locatie was voor Klooster in 3D Humsterland, geeft een rondleiding. een groot en succesvol klooster. Ze legden Met de iPad in de aanslag wandelt Loer door dijken aan en het land werd ingepolderd, Aduard. Sinds kort kunnen bezitters van waarna er tientallen boerderijen werden een smartphone of tablet een app downloa­ gevestigd. Vlakbij het klooster werd de rijke den waarmee zij het ‘Wonder van Aduard’ De voormalige zieken- zaal van het klooster klei gebruikt om in eigen steenbakkerij de kunnen beleven. Op zeven plaatsen in Adu­ kloostermoppen te bakken.” ard staat een fraai vormgegeven 3D-zuil. De zuilen hebben elk de naam gekregen van Snelle transportroute één van de acht getijdengebeden die voor Hoewel er nog maar weinig zichtbaar is van die zich al jaren verdiept in de geschiede­ De twee bronnen geven een vrij accuraat De bestaande waterwegen van Roderwold de cisterciënzer monniken een dagelijks het cisterciënzerklooster dat van 1192 tot de nis van het klooster en de omgeving. “Het beeld van het vroegere cisterciënzerklooster. in het zuiden, waar turf werd gestoken voor ritueel waren. late 16e eeuw bestond, is er relatief veel be­ tweede hulpmiddel om een reconstructie te De missende puzzelstukken werden gevon­ het Klooster, naar Aduard, voldeed niet Richt je je telefoon of tablet op de zuil, dan Artwork app Axe Kooi kend van het destijds grootste klooster van maken van het klooster, is de abtenkroniek. den door het vergelijken van Aduard met als snelle transportroute. Daarom werd verschijnt er een bewegende 3D-animatie Nederland. Slechts de ziekenzaal staat nog, Daarin hebben kloosterabten in de 15e en andere kloosters van deze orde in het buiten­ rond 1300 het Aduarder Diep gegraven, op het scherm van hoe Aduard er honder­ tegenwoordig de Abdijkerk in het centrum 16e eeuw de abdijgeschiedenis beschreven. land, waarvan meer bewaard is gebleven. een kanaal van ruim tien kilometer. Loer: den jaren geleden op die plek moet hebben Download de app van het dorp. “Vooral het archeologische In de kroniek zijn veel gebouwen genoemd, “En dat was niet de enige aanpassing in de uitgezien. De app heeft zelfs een extra func­ De 3-D app Het Wonder van Aduard is te onderzoek onder leiding van Van Giffen, die we zo op het kloosterterrein konden ‘Grondeloze grond’ waterhuishouding. De cisterciënzers van tie waarmee je jezelf door het klooster kunt downloaden bij de App-Store (iPhone) of eind jaren ’30, begin jaren ’40 heeft veel plaatsen. We weten met redelijke zeker­ De eerste kloosterlingen die hun neder­ Aduard beheersten het werken met water manoeuvreren. Je wandelt door de grote Google Play (android). Een uitgebreide duidelijk gemaakt over hoe het kloosterter­ heid de locatie van het gastenkwartier bij zetting bij Aduard opsloegen, troffen een op een hoog niveau. Zij snapten de werking kapel, langs de moestuinen en visvijvers en uitleg over de werking, systeemvereisten en rein en vooral de grote kerk eruit moeten de noorderpoort, de kapel, het abtshuis, de drassig landschap aan met een schijnbaar van hoogten en laagten en wisten waar ze je ziet het aanvoerkanaal bij de zuiderpoort. aanleiding van de app, is te vinden op www. hebben gezien”, zegt Jakob Loer, Aduarder brouwerij en de zuiderpoort.” bodemloze moerasgrond: een ‘grondeloze molens en afwateringen moesten zetten. Elf informatiepanelen geven tekst en uitleg kloostermuseumaduard.nl/aduard-3-d

GOLDEN RAAND 04 12 13 HET GRONINGER LANDSCHAP GIFTEN EN LEGATEN

Het Groninger Landschap heeft de afgelopen periode Giften en Legaten diverse giften ontvangen Uw geld wordt besteed aan het ont­wikkelen, herstellen en in stand houden van Van mevrouw A. Wildeboer – Wever ont­ het karakteristieke landschap, de natuur en het cultureel erfgoed in de provin- vingen we het geweldige bedrag van cie Groningen. Wilt u een gift overmaken? Dat kan via rekening­nummer: € 65.000,– Dit bedrag mogen we besteden NL 09 RABO 0162251114, ten name van Het Groninger Landschap in Haren. Bij aan het ontwikkelen en in stand houden van grotere giften kunt u meepraten over wat we met uw geld doen. Voor meer in- het karakteristieke landschap, de natuur formatie kunt u contact opnemen met Het Groninger Landschap: 050-3135901. en het cultureel erfgoed in onze prachtige provincie.

We hebben een mooi bedrag ontvangen van Hiltje en Rokus de Zeeuw. Zij hebben voor Schilderij Harssensbosch ‘weer thuis’ hun 50-jarige bruiloft, vrienden en familie gevraagd om in plaats van een cadeau, een Dhr. Boekestijn uit Groningen over­ gift te doen aan Het Groninger Landschap. handigde directeur Marco Glastra van Dit heeft in totaal 700 euro opgeleverd. De Het Groninger Landschap een schilderij wens is om dit te besteden aan het Eems- van Harssensbosch, zoals het boerderij­ Dollard gebied. tje er vroeger, voor de restauratie uitzag. Klooster Rottum in beeld Boekestijn fotografeerde het boerderijtje in juli 1986, toen het nog bewoond werd. Van de foto heeft hij later dit schilderij ge­ Wilt u meer weten over het nalaten aan na- maakt en onlangs besloot hij het aan Het tuur of erfgoed in de provincie Groningen? Groninger Landschap te schenken. Daar­ Neem dan contact met ons op via info@ mee is het schilderij volgens ­Boekestijn Vanaf de Helwerder Wierden, een gebied van Het Groninger Landschap, is in het zuiden groningerlandschap.nl of 050 313 59 01. het kerkje van Rottum goed te zien. Vroeger stond daar een groots klooster direct ‘weer thuis’. Het schilderij krijgt een mooie plek in Harssensbosch. zuidelijk van Usquert, genaamd St. Juliana. Met zijn weerstandmeter maakt Willem van Wijnen het klooster weer zichtbaar.

Stichting Het Groninger Landschap heeft een legaat ontvangen van de heer W.R. Mulder Het moet een imposant uitzicht zijn hij een plattegrond opstellen. Zijn kaart lukte, blijkt uit de digitale beelden die Van geweest. Vele eeuwen terug keken de werpt een ander licht op het complex. “De Wijnen op zijn scherm vertoont. De korte In 1976 omvatte Mulder Pootgoed 275 hectare. De akkers lagen niet bewoners van de Helwerder Wierden uit kloosterkerk blijkt veel groter dan gedacht, film brengt het klooster tot leven. Van alleen in de Veenkoloniën tussen Hoogezand en Veendam maar ook op een kloostercomplex. Het klooster van wel twee keer zo lang als de huidige kerk. Wijnen: “In de film keren we terug naar op het Hoge Land tot aan de Waddenkust. Fragmenten van het leven Rottum was rijk en machtig. Maar liefst Het was één van de grootste kloosterker­ het jaar 1580. We lopen, varen en rijden te van de heer W.R. Mulder zijn door de heer H. Bekenkamp prachtig 1.200 hectare telde het kloosterbezit; in de ken van Noord-Groningen. Ernaast lag een paard over het kloosterterrein. Vanaf de verteld in het boek Mulder Poot Goed, in een kleine oplage, in eigen directe omgeving en op het eiland Rot­ overdekte kruisgang. Op het terrein vonden Helwerder Wierden voerde een pad naar beheer uitgegeven en gedrukt door Zalsman Groningen. Na zijn tumeroog. Het complex bestaat niet meer. we ook een abtenhuis, een weverij en een Rottum. Via een haven en een ophaalbrug werkzame leven heeft hij zich verdiept in de cultuurhistorie van het Het klooster brandde deels af, en raakte in smederij.” Ook al is het complex afgebro­ over de gracht kwam je bij de kruiskerk. noorden en zich ingezet voor met name de grafcultuur in Noordla­ verval. Nu resten de kaarten, een tekening ken, toch zijn de sporen alom te vinden. Er stonden ook een graanmolen, een leer­ ren en Hoogezand. Hij heeft onder andere op het Oude Kerkhof te en twee oude foto’s, genomen voordat het “Dat vind ik bijzonder aan Rottum; overal looierij en een smederij. Aan de zuidzijde Hoogezand een mooi familiegraf gerealiseerd en diverse omliggende laatste deel definitief werd afgebroken. zie je de kloosterrelicten. De Kloosterweg, lag het abtenhuis met een lange rechte graven gerestaureerd. In deze periode heeft hij het plan opgevat om de buitengrachten, de vijf bastions, de kerk, toegangsweg. Die weg is verdwenen. De De heer W.R. Mulder was tijdens zijn werkzame leven onder meer een groot deel van zijn nalatenschap te schenken aan de Stichting Reconstrueren de plek van de huizen, alles ligt nog exact roodgekleurde kerk was gebouwd met eigenaar van een omvangrijk pootaardappelbedrijf op ‘de Lindehof’ Het Groninger Landschap. Om op die manier een financiële bijdrage Om het kloosterterrein te reconstrueren, op dezelfde plaats.” kloostermoppen, gebakken van klei uit de te Borgercompagnie. Mulder Pootgoed, een vermeerderingsbedrijf te kunnen leveren aan het behoud van cultuurhistorische waarden en ging Willem van Wijnen op zoek in de omgeving.” De vloer van de kerk in de film van basispootgoed ten behoeve van de Nederlandse aardappelzet­ landschapselementen in het gebied waar hij is geboren en opgegroeid bodem. Hij woont op het voormalige kloos­ Zanger Bernlef is waarheidsgetrouw, vertelt Van Wijnen. meelindustrie, groeide in de jaren zeventig van de vorige eeuw uit tot en zijn bedrijf groot maakte: het landelijk Gorechtgebied. Op 2 april terterrein. Met een weerstandmeter kon Op de Helwerder Wierden begon de “Afgelopen zomer groef een stratenmaker een van de grootste Noord-Nederlandse bedrijven in deze branche. 2015 is de heer Mulder overleden. hij in de bodem kijken. “Samen met Albert kerstening van Groningen. In de 8e eeuw een nieuw pad naar de kerk. Hij stuitte Gramsbergen heb ik 7.500 metingen ge­ verrichtte Liudger er een wonder; hij liet op een restant van de oude kerkvloer. Het

daan. De metingen geven een vermoeden of de blinde zanger Bernlef weer zien. De patroon van de kloostermoppen hebben / Artist I mpressions M. Dijstelberge Addo van der Eijk I llustratie Tekst er bakstenen in de bodem zitten”, legt Van genezing hielp hem om de Groningse be­ we in de film verwerkt.” Het werk van Stichting Het Groninger Landschap wordt mede mogelijk gemaakt door steun van de (lokale) overheid, de Wijnen uit. Op basis van zijn metingen kon volking te bekeren. Dat zijn missie glansrijk Nationale Postcode Loterij, Vrienden (bedrijven en sponsoren) en Beschermers (donateurs). Stichting Het Groninger Land- schap is in bezit van het CBF-Keur, een onafhankelijk keurmerk voor verantwoorde werving en besteding van fondsen.

GOLDEN RAAND 04 14 15 HET15 GRONINGERGOLDEN RAANDLANDSCHAP 01 Imposante roofvogels erik van ommen Het ZUIDLAARDERMEERGEBIED De zeearend is de grootste arend van Europa. De roofvogels imponeren met hun grote gele snavel en hun enorme omvang. Met een span- wijdte van tweeëneenhalve meter worden ze vaak getypeerd als ‘vliegende deur’. Toch is Erik van Ommen dubbel over zijn object: Zeearendenparadijs “Vliegend en jagend vind ik ze machtig, echt groot en imposant om te zien. Zittend lijken ze net een uitgezakte zak zand. Dan zitten ze suf om zich heen te koekeloeren. Lopend zijn De kluut, de grote zilverreiger, de grauwe gors: ze wel weer aantrekkelijk, met hun verende, sommige vogels houden van Groningen. Beeldend clowneske manier van lopen.” kunstenaar Erik van Ommen brengt ze in deze serie in beeld. De vierde aflevering: de zeearend, de absolute koning van het Groningse vogelrijk. In het Zuidlaardermeergebied hangt al meer dan twee jaar een jong paartje rond. Gemaal Onnerpolder Wie zelf zeearenden wil zien, maakt een kans op het gemaal aan het einde van de Zuiderhooidijk in Onnen. Garanties zijn niet te geven, maar dat maakt vogels kijken zo speciaal. Bovenop het gemaal krijgen bezoe- kers een fraai panorama voorgeschoteld. De zeearenden kunnen overal zitten, aan beide zijden van het De Hunze. Let op opvliegende ganzen en eenden, die in paniek wegvluchten. Wellicht heeft een arend het op hen gemunt. ’s Winters hangen er - naast het paartje zee- arenden - soms ook wintergasten rond. Een keer zaten er maar liefst vijf exemplaren. Zeearend verovert Nederland Het gaat goed met de zeearend. De roofvogel kwam een mannelijk jong uit. Enerzijds komt verovert ons land. Negen jaar geleden lukte, na de toename door de ideale nieuwe natte eeuwen van afwezigheid, het eerste broedsel natuur, anderzijds omdat de arendpopulatie in de Oostvaardersplassen. Inmiddels broeden in Duitsland en Polen flink is gestegen. Die ze op meerdere plekken. Mei 2011 kende jongen vliegen onze kant op. Groningen haar primeur: in het Lauwersmeer

Paartje zeearenden Een paartje zeearenden, een mannetje en gebieden. Zeearenden houden van grote, weg is. Het gebied biedt voor de zeearenden een vrouwtje. Al meer dan twee jaar doen waterrijke en rustige terreinen. Precies een uitgebreid menu. Zeearenden eten ze het Zuidlaardermeergebied regelmatig dat heeft Het Groninger Landschap in het ganzen, eenden, meerkoeten en vis. Vis vinden aan. Vaak zitten ze er wekenlang, waarbij Zuidlaardermeergebied gerealiseerd. Het ze in het meer, de vogels in de polders. ze af en toe uitstapjes maken naar andere paartje bevestigt dat de natuur op de goede

GOLDEN RAAND 04 16 17 HET GRONINGER LANDSCHAP

HANNEKE KAPPEN COLUMN Houtsnede te koop

Erik van Ommen maakte Het wonder van Essen deze prachtige houtsnede van een schreeuwende Excursie zeearenden kijken In Essen stond in de middeleeuwen een vrouwenklooster, het klooster van Yesse. Elders zeearend. De houtsnede is Op 17 januari 2016 organiseert Het Groninger Landschap een excursie rondom de Wester- in deze Golden Raand kun je er alles over lezen. Het Groninger Landschap heeft het te koop voor 175 euro. Surf broekstermadepolder. De zeearend krijgt onderweg extra aandacht. Het wordt een forse beheer van het voormalige Kloosterterrein inmiddels overgenomen van ‘de abdis’ van naar www.erikvanommen.nl. Onder de wandeling van tien kilometer. Neem waterdichte schoenen of laarzen mee. De excursie Essen, Annemiek Bos. Die is daar blij mee, het helpt haar de geschiedenis van het klooster knop goldenraand ziet u meer informatie. begint bij het fietstunneltje Waterhuizerweg/Polderpad, fietsknooppunt 78. blijvend te doen herleven. Rondom de Kropswolderbuitenpolder organiseert Het Groninger Landschap op 27 februari Rondje Essen is mijn favoriete wandeling, dwars door alle jaargetijden heen, samen en de fiets- en wandelexcursie ‘Ontdek het leven in de winterse polders van Groningen’. Vanaf alleen, met en zonder hondje. Met mij vind je er half Groningen wandelend, joggend, of, de molen van Kropswolde gaat het per fiets langs de polder en lopen we een stuk naar zoals ik, ouderwets kuierend. Kiekhörn. Wellicht zien we die dag een ‘vliegende deur’ voorbij vliegen. De excursie duurt Je kijkt er altijd je ogen uit. De luchten, de vogels, het ooievaarsnest dat eindelijke anderhalf uur. Opgeven is voor beide excursies niet nodig. Voor meer informatie: www. bewoond werd, de paarden die een stukje meelopen, de geiten, de kippen. De sprookjes- groningerlandschap.nl. achtige holle wilg in de tuin van de dokter, de huizen, van bescheiden tot ongelofelijk. De enorme honden, waar de bewoners van het buurtschap patent op lijken te hebben. Hondje Wendy die op de terugweg op het zandpad altijd van opluchting mal gaat dartelen omdat ze weer niet door ze is opgegeten. Maakt het uit tijdens het wandelen of je de geschiedenis van het landschap een beetje kent? Ik vind van wel. Het verhaal van het cisterciënzer-vrouwenklooster spreekt tot de verbeelding. De uiterste soberheid waarin de vrouwen geleefd moeten hebben daar in die zompige Ansichtkaarten Erik van Ommen afzondering. Een paar namen van abdissen zijn nog bekend, Hille Koenders, Reneke Van alle vogels uit de serie van Erik van Neinkes, vrouw Jutte. Wie waren deze vrouwen, hoe kwamen ze er terecht, wat is hun Ommen in de Golden Raand worden kaarten verhaal? gemaakt die met korting te bestellen zijn door En dan is natuurlijk het wonder van Essen: de kaars die niet uitging en de kroon van het onze Beschermers. Dit keer zijn het kaarten­ heiligenbeeld die van hoofd wisselde. De bedevaartfunctie die de plek daarom waarschijn- van Art Revisited met afbeeldingen van de lijk ooit tot gevolg had. Er zijn overigens mensen die er tot op de dag van vandaag zeearend en grauwe kiekendief. mystieke krachten menen te ontwaren. Ook de sets van de zilverreiger en de jonge In Aduard kun je dankzij de moderne techniek nu de contouren van het oude klooster kluten zijn nog steeds te bestellen. Per set ontwaren. In Essen moet het nog gewoon met behulp van de eigen verbeeldingskracht, en van 4 stuks bieden we ze aan voor € 4,95. de kennis die voorhanden is. Ik verbeeld me soms de koorzusters te horen zingen, ik zie ze (Winkelprijs: € 7,80). Per verzending (ongeacht Bruine kiekendief – Erik van Ommen werken in de kruidentuin in hun witzwarte pijen. Ik zie ook de lekenbroeders op het land hoeveel setjes u bestelt) vragen we € 3,00 ver­ Een Giclée op canvas, opgespannen en inge- Een giclée vormt een kunstreproductie die in bijna rond het klooster, ik fantaseer over wat zich daar allemaal heeft afgespeeld. zendkosten. De kaarten zijn te bestellen via lijst met een baklijst. niets onderdoet voor het origineel. Art Revisited maakt giclée’s in een beperkte oplage. Door het gebruik van onze website www.groningerlandschap.nl. Dat alles kuiert beslist anders.

echte pigmenten behoudt de giclée zijn kleur onder Erik van Ommen Addo van der Eijk Fotografie Tekst

En hoe je opknapt van een rondje Essen, dat mag van mij nog best een wonder heten. Artimisia Photography Fotografie De kaarten zijn ook te koop in onze bezoe- Winkelprijs € 225,–. Aanbieding voor abonnees gemiddelde omstandigheden maar liefst 75 jaar. Iedere kerscentra­ voor € 4,95 voor Beschermers op € 180,– inclusief verzendkosten. Bestellen via Art Revisited Giclée wordt geleverd met een door de vertoon van uw pas. www.groningerlandschap.nl kunstenaar gesigneerd certificaat van echtheid.

GOLDEN RAAND 04 18 19 HET GRONINGER LANDSCHAP

Bericht van de jeugdboswachters Succèsvol festivalseizoen Omke Oudeman

Foto Foto “Het is super leuk om met zoveel andere KINDERBOEKENWEEK kinderen van de natuur te genieten” Jack Frugte (10 jaar) uit Aduarderzijl gaat al Column: Michel van Roon jaren naar het Midzomerfestival en dit jaar ook naar het Noordkustfestival

’Mag ik u interviewen voor school?’ vroeg de 9 jarige Thijm Fransen uit Siddeburen mij over de telefoon. Ik had hem de maand daarvoor lesgegeven over vogels, en hij JEUGDBOSWACHTERS “Broodjes bakken, uilenballen was ook naar het Dollardfestival geweest. ‘Je kent me nog wel, ik had een ketting met uitpluizen, onderzoeken, vogels een haaientand om’. Dat hielp; als fervent kijken, wandelen, zeehonden fossiele haaientandenzoeker in Cadzand kijken, wat leuk om was me dat niet ontgaan. Samen met zijn dat allemaal op 1 dag te opa kwam Thijm op een zaterdag langs. Ik had zijn moeder verteld dat mensen mijn kunnen doen.” huis zien als een soort museum, omdat Ruben Roffelsen (Groep 7) er veertien vitrinekasten vol schelpen en fossielen staan. Tel daar de tientallen Woensdag 7 oktober opende jeugd- opgezette vogels en zoogdieren bij en voor boswachter Joep de Vries samen met coördinator kinderen als Thijm is dat hemel op aarde. Jeugdeducatie Michel van Roon van Het Groninger ‘Dat komt goed uit, want hij neemt zelf ook een aantal vondsten mee’ had zijn

Landschap de kinderboekenweek op OBS de Wissel Geert Job Sevink, Lena Lebedeva-Hooft Foto’s moeder gezegd. In plastic hoesjes had hij in Haren. Alle groepen 1 t/m 8 luisterden naar de prachtige vogelveren (onder andere van een spannende verhalen die Joep vertelde over zijn zoektocht zeearend, daar ben ik jaloers op!), stenen en “Ik hou heel erg van “Geweldig hoe Het Groninger Landschap fossielen meegenomen. Nadat we elkaars naar beversporen en over zijn leven als jeugdboswachter. buitenspelen en de jeugd bij de natuur betrekt” We hadden een opgezette roerdomp meegenomen en vondsten uitgebreid hadden bewonderd, daarom vind ik die gingen we zitten voor het interview. ‘Wat is Bert Kadijk van sponsor Sipkes de hele school oefende het hoempend geluid van deze het makkelijkste van uw werk?’ Spontaan festivals zo leuk. Je fantastische moerasvogel. Ook de snelste vogel ter antwoordde ik: ‘Het lesgeven. Omdat ik weet hebt het gevoel dat wereld, de slechtvalk en de kleurrijke ijsvogel werden dat het altijd leuk wordt. Ik heb bijzondere je heel lang buiten De vier festivals die Het Groninger door de leerlingen bewonderd. De kinderen vonden het dieren bij me en spannende verhalen, dus bent en het is ook Landschap in 2015 organiseerde, allemaal cadeautjes waar ik de leerlingen geweldig dat ze de vogels maar ook een opgezette bever nog heel gezellig” werden bezocht door een record– mee kan boeien’. ‘En wat is het moeilijkste aantal toeschouwers: 9000! en een opgezette otter mochten aaien. De school was van uw werk?’ vraagt Thijm me. ‘Dat is Mirte Bosman (11 jaar) zó enthousiast dat Michel een uur na de opening al werd dat ik andere volwassenen steeds moet uit Finsterwolde, gaat In totaal werden op het Noordkustfestival, Mid- overtuigen waarom het belangrijk is om geboekt om binnenkort een hele vogelles te komen geven al vijf jaar naar het zomerfestival, Dollardfestival en de Padden- kinderen enthousiast te maken voor natuur en Jeugdboswachter Midzomerfestival en het stoelendag ruim 3.500 braakballen van uilen en landschap’. Thijm schrijft de antwoorden Joep had er gelijk Paddenstoelenfestival uitgeplozen. De kinderen bakten 2.000 broodjes fanatiek op een blaadje, tot grote bewonde- boven het vuur en vingen 2.500 waterbeestjes een hoop fans bij. ring van zijn opa: ‘en dat met zijn dyslexie!’. (die werden ook weer ongedeerd losgelaten). In Toch betwijfel ik of hij snapt wat ik bedoel “Ik vond de wandeling het schelpengruis vonden bezoekers 2.000 haai- en als ik dat vraag is het eerlijke antwoord: entanden en bij de Ennemaborgh werden 130 ‘Niet echt’. Zijn opa belooft dat later uit te door het natuurgebied erg

OBS De Wissel, Haren verschillende soorten paddenstoelen bekeken. leggen en ik moet Thijm wel een beetje gelijk mooi, onderweg kom je We bedanken alle deelnemers en ook de hon-

Foto’s geven. Als je zoals Thijm en ik zo’n passie allemaal vogels tegen en derden vrijwillig medewerkers, sponsoren en voor natuur hebt, is het niet te snappen dat je loopt door een prachtig alle andere personen die zich hebben ingezet! anderen dat niet belangrijk vinden. Daarom Laten we er in 2016 weer zo’n succes van vind ik dat ook het moeilijkste natuurgebied.” maken! van mijn werk. Gabi Miskovic (Groep 7)

GOLDEN RAAND 04 20 21 HET GRONINGER LANDSCHAP Twee boomstammen Oldeklooster en Nijeklooster en een klep De monniken die zich in de vroege Middel- eeuwen in het getijde- of moeraslandschap Kloosterburen van Groningen vestigden, waren afhanke- lijk van hun kennis van het opwerpen van dijken als bescherming tegen het water en voor het inpolderen van drassig land. ‘Wil je fysieke restanten zien, Voor het inpolderen waren uiteraard geen geavanceerde apparaten voorhanden. “Twee holle boomstammen en een klep dan moet je goed zoeken’ hebben de provincie droog gemaakt”, zegt Pieter Rijskamp. “Vooral de uitvinding van die klep, die maar één kant op bewoog, was bepalend. De monniken groeven de stam- men in de dijk, op een plek met goed hoogte verschil en de klep zorgde ervoor dat het water wegliep en niet terug kon komen. Het is toch een mooie geachte dat zo’n eenvou- dig instrument zo bepalend is geweest voor hoe het landschap er nu uitziet.”

Op een steenworp afstand van de waddendijk, ligt in het toepasselijk genaamde bunder kwelderland, tot aan en inclusief vanwege de aanvoer van materialen en Kloosterburen het oudste kloosterterrein van Nederland. Van het klooster uit 1163 een gedeelte van Rottumeroog. De boeren afvoer van producten die door het klooster is praktisch niets bewaard gebleven. Dankzij fanatieke amateurarcheologen als die vee op het land hadden of die aan de werden geproduceerd. Beveiliging was dus slag waren met inpolderen, pachtten het noodzakelijk. Een dikke muur in een huis Pieter Rijskamp, lukt het toch een blik in het verleden te werpen. land tegen een vast tarief van het klooster. aan de aan de H. van Cappenbergweg in Daarbij hoorde dan ook de verantwoorde­ Molenrij, is waarschijnlijk een restant van Het landschap rond wat nu Kloosterbu­ aanblik van het landschap. “Het klooster Het hout voor de bouw werd gehaald uit lijkheid en de zorg voor de dijk die op of een versterkt bouwwerk uit die periode.” ren is, moet er leeg en desolaat hebben is van 1163 en daarmee het oudste klooster De Wolden tussen Bedum en Groningen; langs het land liep. “Kon je die zorg niet uitgezien rond 1160. Op kleine wierden op uit de provincie Groningen”, zegt Pieter hier lopen de sloten haaks op de Hunze. meer opbrengen als boer, dan moest je, de kwelderwal vond de schaarse bevolking Rijskamp, amateurarcheoloog uit Molenrij. Het hout werd van hier afgevoerd naar de Oude dijk bij gekleed in alleen je ondergoed, naar de Marnemensis Portas: bescherming tegen het water. Verderop in “Van de oude Marnedijk is beschutting ge­ Hunze en vandaaruit naar Cloesterbuuren, Westernieland dijk komen en er een spa insteken. Zo deed de kwelder lagen groene wierden waar vee vonden uit 1170”, zegt hij. “Die dijk is door het huidige Molenrij.” je afstand van je verantwoordelijkheid. Je fietsexcursie langs de werd gehouden. de kloosterlingen aangelegd, zodat zij voor moest dan ook je land afstaan, zodat vaak ‘poort naar de zee’ De oprichting van het Praemonstratenser 1170 hier al aanwezig moeten zijn geweest. Weinig restanten restanten van het kloosterleven zien, dan alleen de bedelstaf resteerde.” De rijkdom Iedere tweede en vierde zaterdagmiddag klooster, het Oldeklooster, veranderde de In 1204 is een tweede klooster aangelegd, Directe restanten van het werk van de mon­ moet je goed zoeken. Langs de Dirk Wieren­ heeft zeker geleid tot schermutselingen van de maand gaat bij camping De Horizon het Nijeklooster dat een paar kilometer ten niken zijn schaars, maar overal is het goed gastraat in Westernieland ligt nog een stuk met kwaadwillende lieden, weet Rijskamp. in Molenrij een fietstocht van start die westen van het Oldeklooster lag.” merkbaar dat het klooster een bepalende van de dijk die in 1350 is aangelegd. Het “Cloesterburen was een strategische plek Voor een voorbeeld van hoe het klooster rol speelde in het landschap rond Kloos­ stuk is begroeid, maar duidelijk zichtbaar voert langs de restanten van het samenspel het landschap heeft vormgegeven hoeft terburen. Zo zijn plaats- en straatnamen in het landschap. Je ziet dat de dijken in tussen mens en water, vanaf de oertijd Rijskamp maar uit het raam te kijken van op veel plekken geïnspireerd door het die tijd niet enorm hoog waren, volgens tot nu. De tocht voert onder andere langs zijn woning in de haven van Molenrij. “Het kloosterverleden; de Dijksterweg die aan de overlevering tussen vijf en zes voet, een plaatsen die herinneren aan de activiteiten maar dat hier loopt is een afgesloten slenk de noordzijde van de Marne loopt, ligt op dikke anderhalve meter dus. Het waterpeil van het Olde- en Nijeklooster, zoals de oude die door de monniken is verbonden met de Marnedijk die op de kwelderwal in 1250 was toen ook een stuk lager.” dijktracés, de wierden de maren en de res- de Hunze. Hierover werden onder andere werd opgetrokken. Rijskamp: “Zo ligt langs tanten van de oude Hunzeboezem. De tocht bouwmaterialen verscheept. Als je vraagt het dorp Kleine Huisjes de Witherenweg, Spa in de dijk wordt begeleid door plaatselijke kenners van de historie van het landschap. hoe het landschap is vormgegeven door de genoemd naar de Praemonstratenser mon­ Het Oldeklooster en Nijeklooster waren Voor meer informatie: 0595-571061 Kloosterburen monniken, dan zijn dijken en de waterhuis­ niken die vanwege hun witte habijt ook wel schatrijk. Naar verluidt hadden de kloosters Molenrij houding wel de belangrijkste aanwijzingen. witheren werden genoemd. Wil je fysieke 600 bunder (hectare) agrarisch land en 400 Sint Jan, SrCl2, Angelika’s Blog Sint Jan, SrCl2, Angelika’s Jeroen Schoondergang K aart Biblioteca Nacional de España, Madrid Fotografie Tekst

GOLDEN RAAND 04 22 23 HET GRONINGER LANDSCHAP De kloostertuin Onder: samen bomen planten Dagboek van een kloosterling

Sint Jan Kloosterburen Dagbesteding vanuit een Middeleeuwse gedachte

Het oudste klooster van Groningen is nieuw leven ingeblazen. De drijfveer van de monniken van Het Oldeklooster en Nijeklooster, is de basis voor een uniek initiatief met het kloosterterrein als kloppend hart. Van het begin van klooster Wittewierum bestaat een uniek verslag. Emo en Menko, twee “Het is een veel gemaakte vergissing dat Sint Jan begon in 2005 met dagbesteding willen met alle bewoners van het gebied, monniken uit de 13e eeuw, schreven hun zielenroerselen. De kroniek van Bloemhof Middeleeuwse Kloosters plaatsen waren voor verstandelijk gehandicapten: Mien de omgeving verbeteren”, zegt Hilderink. schetst een uniek en persoonlijk tijdsbeeld. waar monniken afgescheiden van de buiten­ Toentje. Hilderink: “Er werken 18 mensen “Het is ons dan ook een doorn in het oog wereld baden en mediteerden”, zegt Anne in de dagbesteding, waarvan er zeven in dat de kerk leeg staat. Daar willen we een Hilderink, kunstenaar in Kloosterburen, het Olde Heem en Nije Heem wonen. Ze ontmoetingsplaats voor de buurt in maken. In de Groningse Universiteits Biblio­ een groot bewonderaar van Emo, was meer door Menko gebouwd”, zegt Penning. initiator van Sint Jan, een gemeenschaps­ werken in het Olde Heem in de verzorging, De monumentale buitenkant blijft onaan­ theek, veilig in een kluis, ligt de kroniek praktisch, echt een bouwer. Menko zette Emo en Menko waren hun tijd ver vooruit. initiatief dat vanaf het Kloosterterrein doen tuinonderhoud, herstellen het Her­ gepast, maar voor de binnenkant heeft een van Bloemhof. Een zeldzaamheid, waar­ in Wittewierum het klooster neer, waar Dat ze hun lotgevallen van dag tot dag no­ opereert. “Monniken waren nieuwdenkers tenkamp en verzorgen de dieren. Al onze architect een prachtig ontwerp gemaakt. van de bladzijden voorzichtig, met witte later vermoedelijk zo’n duizend monniken teerden was hoogst ongebruikelijk. “Perka­ en kloosters werkten volgens een strak activiteiten versterken elkaar zo; wonen, De ruimte is straks op meerdere manieren handschoenen, worden omgeslagen. Op woonden.” ment was kostbaar. Het werd gemaakt van geregeld plan, georganiseerd volgens het toerisme of cultuur, zijn allemaal met te gebruiken. En ook de boerderij en de vijftig perkamenten bladen lezen we het pasgeboren lammeren. Monniken gebruik­ principe van het Romeinse leger.” elkaar verbonden.” schuur gaan we een belangrijke functie Latijnse handschrift van Emo en Menko, Kloosterkerk ten perkament alleen voor heilige boeken, Nieuwdenkers, dat kun je de organisatoren geven. Daarin komt ruimte voor horeca, twee geestelijken uit Wittewierum. In hun Die tijd is voorbij. Het buurtschap Wit­ niet voor persoonlijke verhalen.” van Sint Jan zeker ook noemen. “We leven Ateliers voor de toeristen die we met de nieuwe kroniek, een soort dagboek, beschrijven tewierum, bij Ten Post, telt nu nog geen in een krimpregio”, zegt Hilderink. “In Sint Jan ontwikkelt vanuit Ateliers. Hil­ kloostertuin nu al aantrekken. Maar er ze de perikelen rond het klooster. Abt Emo honderd bewoners. De Kloosterlaan, de Naar Rome Kloosterburen is krimp ook een beleids­ derink: “Daar worden wensen en plannen komt ook een keuken waarin we maaltijden stichtte het klooster, Menko zette zijn werk Bloemhofweg: de straatnamen herinneren Over Emo praat Penning honderduit. Over keuze. Er wordt niet meer geïnvesteerd in onderzocht. We doen dit met de bewoners voor de ouderen in de buurt gaan bereiden. voort. Zeventig jaar beslaat het boek, van aan het klooster. Net als de dorpsnaam, zijn reis naar Rome, zijn broer Addo en zijn woningbouw of in leegstaande monumen­ en bedrijven en instanties. Aan het einde Zo werken we vanuit het kloosterterrein 1203 tot 1273. Ynskje Penning kent de kro­ waarvan ‘witte’ verwijst naar de monniken geschil met de Bisschop van Munster. “Hij ten. Daarom hebben wij in de gedachte van van het traject hebben we een plan met een als centrum, steeds verder naar buiten. niek door en door. Menigmaal nam ze het met hun witte habijten. Bij de nieuwe kerk werd belazerd”, zegt ze fel en nog steeds de oude kloosters een coöperatie opgericht, financiële onderbouwing, of een besluit dat Net als de kloosters van toen, moet ons door. Ze schreef er een boek over, getiteld uit 1863 treffen we Penning. Ze staat zo’n begaan met zijn lot. “Emo trok naar Rome, een burgerinitiatief dat aan de slag gaat met het niet haalbaar is.” werk steeds verder uitstralen: tot buiten de Emo’s Labyrint. “Vijf jaar was ik met Emo op vijftien meter voor de ingang. “Tot hier liep om bij de paus zijn recht te halen. Een barre onze omgeving. Onze initiatieven grijpen Met de kloostertuin ontworpen en inge­ gemeente, het land in en zelfs tot buiten de pad”, vertelt ze. Al lezende leerde ze vooral vroeger de kloosterkerk”, vertelt ze. Bin­ tocht. Tijdens de kerstdagen trok hij de in elkaar; het woord monachus, latijn voor richt, staat onder andere de monumentale landsgrenzen.” Emo kennen. Een bijzonder mens, vindt ze nen tilt ze een luik op. Een oude vloer met tweeduizend meter hoge Franse Alpen over. monnik, betekent letterlijk: denken vanuit kloosterboerderij op het programma. Ook hem. “Heel geleerd, vroom en integer. Hij kloostermoppen, gewelfstenen en een voet In Rome kreeg Emo zijn pauselijke bul,

een geheel. Zo denken wij als Sint Jan dan de leegstaande Nederlands Hervormde kerk Meer weten? www.sintjankloosterburen.nl St. Jan Kloosterburen Jeroen Schoondergang Fotografie Tekst kon absoluut niet tegen onrecht. Menko, van een pilaar komt tevoorschijn. “Dit is waarmee hij de kerk kon overnemen.” ook.” is een project voor de nabije toekomst. “We

GOLDEN RAAND 04 24 25 HET GRONINGER LANDSCHAP Winterwandelingen plaats vanwege onze misdaden. Het land is waar monniken al biddend en lezend rond­ tot ziltheid gebracht door de verdorvenheid jes liepen” – en de kapittelzaal, waar de abt van zijn bewoners.” Hel en verdoemenis de les las. Hoe ze dat weet? “Alle kloosters Seizoens-Wende-Wandeling 2015 deel 4: drukte zwaar op Emo’s schouders. hebben nagenoeg hetzelfde grondpatroon. herfst wordt winter (20 km!) In Italië kun je bij oude kloosters nog zien Zaterdag 19 december van 09.00 - 16.00 uur. Sauwerd, treinstation, Fivel hoe Wittewierum er vroeger uitgezien moet Stationsweg, Sauwerd In de strijd tegen het wassende water hebben.” Onder de oude kapittelzaal, waar­ speelde Wittewierum een voorname rol. schijnlijk vlak achter de huidige kerk, ligt In 2015 leggen we in de lente, zomer, herfst en winter dezelfde De Marcellus-vloed deed boeren wegtrek­ Emo. Althans, dat vermoedt Penning. “Emo wandelroute af. We kunnen dan goed zien wat het seizoen doet met het ken. Emo schreef: “Velen, wier plicht het wilde dat graag. Menko heeft beschreven Reitdiep- en Hunzelandschap. Maak foto’s! De mooiste worden begin was de dijken te herstellen, waren verarmd hoe Emo, gewikkeld in zijn abtsmantel, 2016 tijdelijk geëxposeerd in Bezoekerscentrum Buitenplaats Reitdiep. van hun land weggetrokken.” Het klooster per schip over de Fivel naar Wittewierum Fototoestel maar ook verrekijker niet vergeten. Er is rond 12:00 uur een nam de regie en gaf leiding aan dijkbouw is vervoerd. En daar, naast de abtstoel, is horecastop. en ontwatering. Emo richtte een zijlvest begraven.” op, waarmee hij aan de wieg stond van het Kerstvloedwandeling 1717 (3 km) Ondergang huidige waterschap. Bij een sloot vlak naast Zondag 27 december van 14.00 - 17.00 uur. Locatie: Bezoekerscentrum het kloosterterrein vertelt Penning: “Hier Met de dijkbouw groef Wittewierum zijn Noordkust, Hoofdstraat 83, Pieterburen. stroomde vroeger de Fivel, destijds een eigen ondergang, zegt Penning. “In de tijd drukbevaren rivier. Het klooster stond op van Emo en Menko was Noord-Groningen Paus Innocentius III; in 1211-1212 reisde Emo naar Jaarlijks organiseert Het Groninger Landschap de Kerstvloed­ Rome om de beslissing van de bisschop van Münster de oeverwal.” In de tijd van Emo kronkelde een vrijgevochten wereld, zonder heersers, wandeling. De kerstvloed van 1717 is één van de hevigste bij de paus ter discussie te stellen de Fivel als een brede rivier richting de hui­ waar het land om de haverklap overstroom­ stormvloeden aan de Noordkust geweest. We wandelen langs dige Eemshaven. Later slibte de rivier dicht. de. Met de dijken kwamen de legers; de historische plekken en een bezoek aan de molen is ook de moeite Spanjaarden, de geuzen en anderen die het waard. We serveren er warme kwast en koek! De kosten: Beschermers: Emo hield van de streek, stelt Penning. Graf van Emo klooster plunderden en in puin sloegen. € 1,50, Niet-beschermers: € 3,00, Kinderen t/m 12 jaar: gratis. “Emo was een geleerd man. In Rome lag Al lopend over het voormalige kloosterter­ Uiteindelijk zat er nog één abt met vier wellicht een goede carrière voor het grijpen. rein schetst Penning de contouren. Ze wijst kloosterlingen.” Wie de bouwkunst van Toch kwam hij terug, naar Wittewierum. de waterput aan, nog steeds bekleed met Menko wil bewonderen, kan naar de Prin­ Denk niet dat Noord-Groningen in die kloostermoppen. Zoet en vers water was senhof achter de Martinikerk in Groningen. tijd achterlijk was. Integendeel. De streek belangrijk, stelt ze. Bij een overstroming “Dit paleis van de eerste Bisschop van Gro­ was juist welvarend en toonaangevend in werd alles zilt. Ze laat de plek zien van de ningen is gebouwd met de stenen van het Europa. Holland bestond nog uit een groot kruisgang – “Een vierkant overdekte gang, afgebroken klooster uit Wittewierum.” moeras.” Penning beschrijft Emo als een we­ De ‘Winterequinox’, of winterwende van 2015 reldburger. Hij studeerde in Oxford, Parijs Zondag 20 december van 11.00 - 14.00 uur. Koetshuys Ennemaborgh, en Orléans, en kwam daar met vele geleer­ Hoofdweg 96, Midwolda. den in contact. De dag is op zijn kortst en de winter is echt begonnen. De natuur Marcellusvloed laat zich van zijn mooiste kant zien. We wandelen over het landgoed Toch is het geen zonnige kost, wat Emo op­ Ennemaborgh en door het Midwolderbos. In het Koetshuys staat daarna schreef. Zijn aantekeningen gaan over epi­ Culturele Winterwandeling met snert (en sneeuw?) een heerlijke lunch klaar, en kunt u rond het haardvuur even lekker demieën, overstromingen, oorlogen, kruis­ (8,5 km) nagenieten. Kosten: Beschermers: € 13,50, Niet-beschermer: € 15,00, tochten en twisten. De strijd tegen de natuur Kinderen t/m 12 jaar: € 7,50. Maandag 28 december van 13.00 tot 18.00 uur. Vertrek vanaf hield hem bezig. De Marcellusvloed in 1219 Parkeerplaats Piloersemaborg, Sietse Veldstraweg 25, Den Ham. beschreef hij uitvoerig. “Er stak plotseling een zware orkaan op”, aldus Emo. “Ach, hoe Het Groninger Landschap wil graag dat bezoekers de vreselijk was het mensen als zeedieren te cultuurhistorische waarde van het landschap en de natuur maar zien ronddobberen tussen de golven. In de vooral ook de schoonheid ervan ervaren. Gidsen vertellen over het stormvloed zijn duizenden mannen, vrou­ ontstaan van het unieke, 2500 jaar oude wierdenlandschap met wen en kinderen omgekomen; ook kerken de borgen, kerken, dijken en rivierbeddingen. Ook gaan ze in op zijn verwoest.” Dankzij Emo weten we dat de het natuurbeheer van de gronden van het Groninger Landschap nonnen in het nabijgelegen zusterklooster rondom Beswerd. We wandelen rond de Piloersemaborg en bezoeken bovenop een gebouw stonden. Penning: het fraaie kerkje van Fransum. In de kerk wordt u getrakteerd op “Op het dak hielden ze elkaars hand vast en akoestische, traditionele Keltische muziek. Daarna krijgt u een echte wachtten ze psalmzingend de dood af. Als wintermaaltijd met snert en roggebrood. Kosten: Beschermers: ­ door een wonder overleefden ze het.” Emo € 10,00, Niet-beschermers: € 12,50, Kinderen t/m 12 jaar: € 7,50 zag de vloed als straf van God. Hij vergelijkt de ramp met de zondvloed in de tijd van

Noach en schrijft: “Een overstroming vindt UB, Rijksuniversiteit Groningen, Wikipedia, Groninger Kerken Addo van der Eijk Fotografie Tekst Aanmelden graag via: www.groningerlandschap.nl Kerk van Wittewierum

GOLDEN RAAND 04 26 27 HET GRONINGER LANDSCHAP Lezersfoto WAARNEMINGEN

Harssensbosch bij zonsondergang Foto gemaakt door Dirk Wieringa uit Winsum

Boommarter

In de natuurgebieden van Het Groninger Landschap worden Boommarter en dassen in Westerkwartier met regelmaat bijzondere vogels of zoogdieren gezien, soms Bij de Coendersborch is onlangs een boommarter gezien door een zeldzame planten en paddenstoelen. Ook signaleren we bezoekster. Vorig jaar is er ook al één gespot. Daarmee lijkt het trends van opvallende dier- en vogelsoorten die langzaam schuwe dier zich definitief in het gebied gevestigd te hebben. In weer terugkomen in onze provincie. Die waarnemingen het Westerkwartier is sinds een paar jaar ook de das weer terug zijn natuurlijk niet alleen beperkt tot de gebieden van Het gekeerd. Dat komt omdat de bossen natuurlijker zijn gemaakt met Groninger Landschap maar worden overal in de provincie meer variatie en dood hout. De graslanden en houtsingels zijn gedaan. Hebt u een opvallende waarneming te melden én er zo ingericht dat er veel planten en dieren kunnen leven en dat een goede kwaliteit foto van gemaakt, dan kunt u die toesturen waardeert de das. Het afgelopen jaar werden er voor het eerst ook naar Het Groninger Landschap: [email protected] jonge dassen geboren zo bleek uit beelden van een wildcamera die de moeder en twee jongen vastlegde. De dieren blijven ruim een Otters geboren jaar bij hun moeder voor ze geheel zelfstandig zijn en op zoek gaan In de Onlanden zijn twee jonge otters geboren. De vermoedelijke naar een eigen burcht. Helaas zijn afgelopen maanden twee dassen vader is in het voorjaar dood gereden op de A28 toen hij op weg was doodgereden een jong van dit jaar en een volwassen vrouwtje. naar het Zuidlaardermeergebied. Inmiddels is op basis van DNA materiaal vastgesteld dat er minimaal 2 andere otters aanwezig zijn in het Onlandengebied dus daar begint al een populatie otters te ontstaan. In het Zuidlaardermeer zijn drie jonge Otters uitgezet die als wees zijn binnengebracht bij een dierenopvang. De hoop is dat de populaties van Onlanden en Zuidlaardermeer met elkaar in verbinding komen.

IJsvogels Na een paar zachte winters gaat het de ijsvogels voor de wind. Dit jaar zijn ze op diverse plekken als broedvogel vastgesteld. Het broedsucces van de vogels was erg goed. Gemiddeld 2-3 broedsels en per keer 5-7 jongen. Overal zijn nu ijsvogels te zien. oto ?

F IJsvogel

GOLDEN RAAND 04 28 29 HET GRONINGER LANDSCHAP Noords stern Kwak WAARNEMINGEN

Adder

Adder terug in Westerwolde? In de Dollardpolders broedde dit jaar de blauwe kiekendief. Bij Bourtange is dit jaar een adder gezien. Het is de eerste keer in Dat is de afgelopen jaren in Nederland een zeer zeldzame vogel Groningen sinds 1992 toen de slang bij Appelbergen was waar­ geworden. Het was al een erg schaarse broedvogel. Op de Wad­ genomen. In Westerwolde is al 70 jaar geen adder meer gezien. deneilanden werden nog wel nesten gevonden. De vogel broedt in De adder is de enige gifslang in Nederland en deze dieren komen duinvalleien, in rietvelden op vochtige bodem en in graanvelden voor in heide- en hoogveengebieden en soms ook op open plekken en jaagt in duinvalleien, kwelders en in grazige, ruige landerijen. in bossen. Het zijn relatief kleine, zwaar gebouwde slangen met In het Zuidlaardermeergebied waren nog enkele reuzensterns een duidelijke driehoekige zigzagtekening en verticale pupillen. te bewonderen en in de Kropswolderbuitenpolder werden nog De mannetjes zijn in het algemeen grijs gekleurd met een zwarte enkele grauwe franjepoten gezien. De grauwe franjepoot in een rugstreep en de vrouwtjes zijn vaak lichtbruin. Adders zijn niet zeldzame verschijning in ons land. Deze vogel broedt in arctische gevaarlijk, als ze tenminste met rust worden gelaten. gebieden en op doortrek komt de vogel in de maanden augustus en september af en toe in ons land aan en zoekt zijn eten dan vooral in Wespspin ondiep, zoet water. In Meerland en op de heide van de Coendersborch leidde de mooie zomer tot een explosie van wesp­spinnen. Deze bijzondere spin is door de klimaatverandering vanuit het zuiden steeds noordelijker Colofon opgerukt. De wespspin is goed te herkennen aan de gele banden over het lijf en de duidelijke zigzaglijnen in het web. Het mannetje Golden Raand, winter 2015 overleeft de paring vaak niet en het vrouwtje sterft meestal in de 31-ste jaargang nummer 4 winter. Voor die tijd maakt ze nog een nest, waaruit in het voorjaar Uitgave van Stichting Het Groninger Landschap Postbus 199, 9750 AD Haren de jongen tevoorschijn komen. Die verspreiden zich dan verder Rijksstraatweg 333, 9752 CG Haren met behulp van de wind. T (050) 3135901 [email protected] www.groningerlandschap.nl

De Golden Raand wordt verzorgd door Nest blauwe RVCommunicatie Kiekendieven Redactie: Addo van der Eijk, Jeroen Schoondergang, Inge Scheper (hoofdredactie),­ Rogier Verhagen (eindredactie)

Cover: Christian Sgrooten, 1592, Biblioteca Nacional de España, Madrid

Silvan Puijman oto’s: Grafische vormgeving: Greetje Bijleveld Productiebegeleiding: Rage BV

Het Groninger Landschap is één van de 12 provinciale landschappen en wordt onder-­ steund door de Nationale Postcode Loterij Wespspin Rogier Verhagen F Rogier Verhagen Tekst:

GOLDEN RAAND 04 30 31 HET GRONINGER LANDSCHAP

VRIENDEN UITGELICHT

VAN HET GRONINGER LANDSCHAP

Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven en organisaties. Deze Vrienden maken het beschermingswerk mede mogelijk . Op deze pagina staat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. Telkens lichten we er ééntje uit. Deze keer is dat Rabobank Zuid en Oost Groningen.

Akzo Nobel Industrial Chemicals B.V. Delfzijl Algemeen Belang uitvaartverzorging en verzekering Bano dB Audiovisueel Jaap De Friesland Zorgverzekeraar Blaakmeer Gallagher Europe B.V Rabobank Zuid en Oost Groningen: Gjald “We blijven verbonden met het landschap” Groningen Seaports Hoogeland Catering ITenso Kikkoman Foods Europe BV Als coöperatieve bank, opgericht door van de natuur komen te staan. Ze denken Koepon Holding B.V boeren heeft de Rabobank iets met Het soms dat melk uit een fabriek komt en niet Koninklijke Wagenborg Groninger Landschap. Jaap Blaakmeer van van de koe. Met goede en leuke educatie NNZ bv Rabobank Zuid en Oost Groningen ziet zorg je ervoor dat kinderen weer wat dichter Plas | Bossinade voor de bank een rol weggelegd in het bij de natuur en het landschap komen. We Rabobank Stad en Midden Groningen onder­steunen van natuureducatie voor de hebben al meegeholpen aan verschillende Rabobank Zuid en Oost Groningen jeugd. schoolprojecten: een vogelproject en nu een Rottinghuis’ Aannemingsbedrijf BV zoogdierenproject.”­ ’s Amuse Het platteland en de Rabobank zijn Sax Architecten onlosmakelijk met elkaar verbonden. “We Onbekende plekken Stichting Nationale Postcode Loterij Suiker Unie Vierverlaten zijn van oorsprong een boerenbank”, zegt Blaakmeer is trots op zijn regio. Hij werd Ten Kate Holding BV Jaap Blaakmeer, directeur bedrijven van geboren in het Drentse deel van de Veen­ The Fieldwork Company Rabobank Zuid en Oost Groningen. “En boe- koloniën, maar woont na omzwervingen TRUSTUS Capital Management B.V. ren hebben toch voor een groot gedeelte door het hele land tegenwoordig in Stads­ Van Delden Bouw bepaald hoe het landschap eruit ziet. Agra- kanaal. Regelmatig is hij te vinden in Bour- VBZO, het Fonds riërs zijn een belangrijke klantengroep voor tange of op het landgoed Ennemaborgh. Visser Communicatie B.V. ons. Zo blijven we als bank verbonden met “Met een aantal vrienden heb ik een wandel- Waterbedrijf Groningen het landschap en het landleven. ” clubje. Iedere maand lopen we een gedeelte Yarden uitvaartverzekeringen & verzorging Een aantal jaren geleden begonnen de vier van één van de grote routes die in Drenthe Rabobank-regio’s in Groningen een streek- en Groningen en net over de grens liggen. rekening, een bankrekening voor bedrijven Hoewel ik praktisch mijn hele leven al in en instellingen. Blaakmeer: “De rekening­ deze regio woon, kom ik zo nog steeds onbe- houders kunnen ervoor kiezen om een kende plekken tegen in Groningen, Drenthe gedeelte van de rente aan Het Groninger of aan de Duitse kant van de grens. ” Landschap te schenken. De Rabobank legt Gelukkig is er tussendoor ook nog tijd voor er dan nog een bedrag bovenop.” kortere uitstapjes. Gasterij Smeerling in De Rabobank wil graag betrokken zijn bij ­Onstwedde is dan de favoriete plek voor hoe het geld dat de bank doneert, wordt be- Blaakmeer. “Het is een gezellig theehuis steed. Als het aan Blaakmeer ligt dan inves- midden in een prachtige natuur. Een mooi teert Het Groninger Landschap stevig in de voorbeeld van het landschap waar we trots jeugd. “Je merkt dat kinderen steeds verder op mogen zijn in onze regio.”