Elżbieta Szczepańska-Lange, Emil Młynarski. Życie I Działalność W
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Elżbieta Szczepańska-Lange Emil Młynarski Życie i działalność w Warszawie i w Wielkiej Brytanii do 1916 roku Niniejsza praca powstała w ramach programu Instytutu Muzyki i Tańca „Muzyczne białe plamy” Warszawa 2013 r. Spis treści I. WSTĘP. CEL I ZAKRES PRACY 2 Źródła Archiwum osobiste i rodzinne 6 Archiwa publiczne i prywatne 10 Epistolografia. Literatura pamiętnikarska 11 Źródła prasowe 12 Literatura przedmiotu 14 II. DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ. LATA NAUKI 17 III. MŁYNARSKI W WARSZAWIE. OKRES PIERWSZY 25 Teatr Wielki (1898 – 1902) IV. MŁYNARSKI W FILHARMONII WARSZAWSKIEJ (1901–1905) 45 „Pewność i elegancja”, czy „sumienne zapacanie kołnierzyków”? V. POŻEGNANIE Z FILHARMONIĄ I CO DALEJ? 75 VI. MŁYNARSKI W INSTYTUCIE MUZYCZNYM W WARSZAWIE. KILKA UWAG 79 VII. MŁYNARSKI W ANGLII I W SZKOCJI 84 Intermedium. Epizod Mary Dennehy i nieudany plan kariery amerykańskiej Młynarskiego 115 „Glasgow revisited”. Powrót do normalności 119 VIII. WOJNA I UDZIAŁ MŁYNARSKIEGO W ŻYCIU MUZYCZNYM NA WYSPACH BRYTYJSKICH 133 NINIEJSZA PRACA JEST OBJĘTA OCHRONĄ PRAWA AUTORSKIEGO I JEJ WYKORZYSTANIE W JAKIEJKOLWIEK FORMIE WYMAGA ZGODY AUTORA LUB INSTYTUTU MUZYKI I TAŃCA 1 I. WSTĘP. CEL I ZAKRES PRACY W powszechnym odbiorze Emil Młynarski jest artystą w znacznej mierze zapomnianym, albo – co bliższe prawdy – źle pamiętanym. W historii życia muzycznego istniał do niedawna przede wszystkim jako współzałożyciel Filharmonii Warszawskiej w 1901 r. i jej pierwszy dyrektor artystyczny. Owo w istocie epokowe dla kultury artystycznej miasta wydarzenie przyćmiło wcześniejsze i późniejsze związki Młynarskiego z Warszawą. Niewiele wiadomo o jego związkach z Rosją: z Petersburgiem, gdzie od dziewiątego roku życia pobierał nauki, a następnie udzielał się jako skrzypek-kameralista i skrzypek-wirtuoz, w końcu zaś jako dyrygent gościnny koncertów symfonicznych; dyrygował również w Moskwie, w tym także w warunkach wojennych (przed 1918). Nie było dotąd szczegółowych badań na temat regularnych pobytów Młynarskiego w Szkocji i Anglii, choć regularnie występował tam jako dyrygent gościnny London Symphony Orchestra w Queen’s Hall i Albert Hall, a przez wiele lat był szefem Scottish Orchestra, działającej w Glasgow i Edynburgu. Dwa występy w roku 1916 w Manchesterze, ośrodku uważanym przez wielu za ważniejszy niż Londyn, były jego łabędzim śpiewem na tym terenie, gdyż w drugiej połowie 1916 r. Młynarski na długie lata został odcięty od Zachodu. Nieco lepiej rozpoznany jest sam początek jego kariery dyrygenckiej. Młynarski pojawił się w Warszawie w 1898 r., by do końca sezonu 1901/1902 pracować na stanowisku dyrygenta opery polskiej1 w Teatrze Wielkim. Od nowego sezonu jesiennego w 1902 r. ograniczył się do pracy w Filharmonii. W operze warszawskiej podjął ponownie pracę w 1919 r., a więc już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i po powrocie z przymusowego, blisko czteroletniego pobytu w Rosji w latach 1914 – 19182. Działał jako dyrektor opery do końca sezonu wiosennego 1929. Ponadto dwukrotnie pełnił także funkcję dyrektora warszawskiej uczelni muzycznej – Instytutu Muzycznego, po 1918 przemianowanego na Konserwatorium. Spośród historyków współczesnych Anna Wypych-Gawrońska rzeczowo rozpatruje działalność Młynarskiego, Janusz Mechanisz idealizuje jego postać, podczas gdy Magdalena Dziadek postrzega go jako ugodowca3. Nowe spojrzenie na Emila Młynarskiego, a przede wszystkim na jego rolę w życiu muzycznym Warszawy, niezależnie od tego jak ją oceniano dawniej i jak ją ocenia się dziś, ponadto – naszkicowanie jego najlepszego chyba w życiu okresu, kariery w Anglii i Szkocji, jest bez wątpienia niezbędne. W niniejszej pracy koncentruję się na karierze dyrygenckiej Młynarskiego. Taki profil badań przyjęłam wychodząc z założenia, że Emil Młynarski należał do najwybitniejszych dyrygentów europejskich swoich czasów. Biorę też pod uwagę fakt, że z całkowitą determinacją zamienił nieźle zapowiadającą się karierę skrzypka-wirtuoza, a następnie cenionego nauczyciela gry skrzypcowej, na niepewny los kapelmistrza, nie mając żadnej gwarancji, czy dostanie się na podium jakiejś poważnej orkiestry, a potem na nim utrzyma. Był od początku dyrygentem o ponadprzeciętnych możliwościach. Gdyby tak nie było, znikłby z warszawskiego firmamentu muzycznego niezależnie od 1 Był kapelmistrzem przypisanym jedynie do oper polskich, tj. skomponowanych przez polskich autorów lub też śpiewanych w języku polskim. Operami włoskimi, francuskimi, niemieckimi, rosyjskimi dyrygowali Włosi. 2 Ewakuował się na wschód z Iłgowa na Litwie wraz z rodziną, jak też z Pawłem i Zofią Kochańskimi, którzy przyjechali do Iłgowa latem 1914. Ewakuację (objęła ona liczne rodziny ziemiańskie z tych okolic Litwy) zorganizowała Teresa Zanowa. Będzie o tym mowa dalej. 3 Anna Wypych-Gawrońska, Warszawski teatr operowy i operetkowy w latach 1880 – 1915, Częstochowa 2011; Janusz Mechanisz, Emil Młynarski, Suwałki 1994; Magdalena Dziadek, Od Szkoły Dramatycznej do Uniwersytetu. Dzieje wyższej uczelni muzycznej w Warszawie 1810 – 2010 [tom obejmuje lata 1810 – 1944 r.]. Warszawa 2011, s. 265. 2 poparcia, jakim cieszył się przez czas pewien u władz carskich; nie zostałby zaakceptowany przez środowisko muzyczne, a także polską arystokrację i finansjerę – mecenasów Filharmonii Warszawskiej – jako jej dyrektor artystyczny. Wreszcie nie byłby się poddał weryfikacji środowiska brytyjskiego, gdzie częste występy i kontrakty takich mega-kapelmistrzów, jak Hans Richter czy Artur Nikisch wyznaczały skalę wartości. Brytyjczycy, chłodni i nieufni wobec przybysza „znikąd” (a takim był dla nich bez wątpienia Młynarski, przybysz z nieistniejącego państwa), zblazowani profuzją największych dyrygentów niemieckich i austriackich na swoich estradach, od razu jednak docenili potencjał możliwości Polaka. Literatura angielska, np. historia London Symphony Orchestra z 1944 r. wymienia jego nazwisko w jednym rzędzie z nazwiskami Artura Nikischa, Hansa Richtera, Henry’ego Wooda, Wasilija Safonowa 4 i in. tego formatu mistrzów batuty. Można rzec, że wszedł na trudny rynek Anglii jak burza. Debiutował w Londynie październiku 1907 z London Symphony Orchestra, by na wiele lat stać się jej stałym dyrygentem gościnnym. W sezonie 1907/ 1908 Londyńskich Symfoników wszedł między elitę dyrygentów europejskich, jak m.in. Enrique Fernandez Arbos, Max Fiedler, Peter Raabe, Artur Nikisch, Landon Ronald i Felix Weingartner5.W sezonie 1908/1909 Royal Philharmonic znalazł się na liście kapelmistrzów obok m.in. Edwarda Elgara, Vincenta D’Indy6, Thomasa Beechama7 i Artura Nikischa; prowadził drugi koncert, 30 listopada 19088. Tak błyskawiczna kariera każe spojrzeć na nowo na oceny formułowane przez niektórych krytyków polskich przed I wojną, którzy nierzadko odmawiali Młynarskiemu jakichkolwiek kwalifikacji. Dla publiczności szkockiej był dyrygentem charyzmatycznym, mówiono i pisano, że posiada „magnetyczną siłę” i „nieodparty czar”, niekiedy padało określenie: geniusz. Krytycy nie tylko szkoccy, lecz i angielscy na ogół chwalili go tak, jak to nigdy się nie zdarzyło w prasie polskiej, a publiczność adorowała. Choć zdarzało mu się przeczytać, że coś mu nie wyszło lub wyszło źle i niestylowo, nie tak łatwo znaleźć ocenę jednoznacznie negatywną. Bronisław Młynarski, syn dyrygenta, zachował kartkę wyrwaną z czasopisma wychodzącego w Edynburgu, „The Baillie”, zawierającą wierszowaną apoteozę Młynarskiego. Jest to jedno z wielu świadectw jego niezwykłego oddziaływania na audytoria szkockie. Nb. pamiętano go tam jeszcze po drugiej wojnie światowej. 4 Artur Nikisch (1855–1922), dyrygent niemiecki, z pochodzenia Węgier, od 1895 dożywotnio był pierwszym dyrygentem Filharmoników Berlińskich i lipskiego Gewandhausu. Hans Richter (1843–1916) w 1876 przygotował prapremierę tetralogii Wagnera w Bayreuth; przez kilka lat związany z festiwalem w Bayreuth; dał premierę Pierścienia Wagnerowskiego w języku angielskim w Covent Garden (1904); w latach 1900–1912 osiedlił się w Manchesterze, gdzie był dyrektorem Hallé Orchestra. Henry Wood (1869–1944), twórca i dyrygent Promenade Concerts w Londynie (od 1895), od 1897 prowadził własne sezony symfoniczne w Londynie; były to tzw. Queen’s Hall Concerts. Wasilij Safonow (1852–1918), słynny dyrygent bez batuty, w latach 1906–1909 prowadził Filharmonię Nowojorską; po debiucie w 1906 z London Symphony Orchestra bardzo często dyrygował gościnnie w Anglii i na kontynencie europejskim. 5 Pełna lista kapelmistrzów, którzy wystąpili na podium London Symphony Orchestra – „The Musical Standard” 25 lipca 1908. Są to obok Młynarskiego: „Senor Arbos, Dr. Frederic Cowen, Herr Max Fiedler, Sir Alexander Macenzie, Herr Mlynarski, Herr Arthur Nikisch, Mr. Athur W. Payne, Mr. Percy Pitt, Herr Peter Raabe, Herr Reichwein, Mr. Landon Ronald, Herr Weingartner”. Najbardziej znani z tej liczby to Fernandez Arbos (1863–1939), dyrygent hiszpański, znany m.in. z instrumentacji fragmentów Iberii I. Albeniza, Peter Raabe (1872–1945), założyciel Orkietry Kaima w Monachium, Felix Weingartner (1863–1942), dyrygent m.in. Wiener Hofoper i Wiener Folksoper, następnie Wiener Philharmoniker, a także Landon Ronald (1873–1938), przed I wojną dyrektor New Symphony Orchestra w Londynie, z którą prowadził stałe sezony i występował w innych miastach brytyjskich. 6 Edward Elgar (1857–1934, kompozytor angielski, znany szeroko m.in. z Enigma Variations i cylu marszów wojskowych Pomp and Circumstance; często dyrygował swymi utworami. Vincent D’Indy (1851–1931), kompozytor i dyrygent francuski. 7 Thomas Beecham (1897–1961), w okresie przed I wojną prowadził i finansował (korzystając z zasobów rodzinnej