Pogranicze Polsko-Słowackie Rocznik Euroregionu „Tatry” Pohraničie Pol’Sko-Slovenské Ročenka Euroregiónu „Tatry” 2010–2012

Pogranicze polsko-słowackie rocznik euroregionu „tatry” Pohraničie pol’sko-slovenské ročenka euroregiónu „tatry” 2010–2012

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu państwa w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013 Publikaciá spolufinancovaná Európskou úniou z Európskeho fondu regionálneho rozvoja a štátneho rozpočtu v rámci Programu cezhraničnej spolupráce Pol�ska republíka – Slovenská republika 2007–2013

ZWIĄZEK EUROREGION „TATRY” NOWY TARG 2013 © Copyright by Związek Euroregion „Tatry” w Nowym Targu

Redaguje zespół / Redakčný kolektív: antoni nowak, bożena królczyk, jana majorová garstková, agnieszka pyzowska

Opracowanie redakcyjne / Redakčné spracovanie: Anna Majorczyk

Tłumaczenie / Preklady: Matthew Dundon, Vlasta Juchniewiczová, Franciszek Payerhin, Tomasz Trancygier, Agencja BTB

Autorzy fotografii i reprodukcji / Autori fotografií a reprodukcií: Michał Adamowski, Stanisław Budzyński, Peter Cintula, Kazimierz Gajewski, Bogdan Kasperek, Paweł Myślik, Piotr Rayski-Pawlik

Opracowanie graficzne i projekt okładki / Grafická úprava a návrh obálky : voit studio: Emilia Voit, Jarek Łakoma

Korekta / Korektúra: Vlasta juchniewiczovÁ, anna Majorczyk, Boris Švirloch, Agencja BTB

ISSN 1731-0482

Wydawca / Editor: Związek Euroregion „Tatry” w Nowym Targu ul. Sobieskiego 2, 34-400 Nowy Targ tel. +48 18 266-99-81 e-mail: [email protected] www.euroregion-tatry.eu

Skład, łamanie, druk i oprawa / Zalamovanie, sadzba, tlač a viazanie: Pasaż Spółka z o.o. ul. Rydlówka 24 30-363 Kraków www.pasaz.com

Wyłączną odpowiedzialność za treść niniejszej publikacji ponosi Związek Euroregion „Tatry” i w żadnym razie nie może być ona utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej

Egzemplarz bezpłatny

Výhradnú zodpovednosť za obsah tejto publikácie nesie Zväzok euroregión Tatry a v nijakom prípade nemôže byť stotožený s oficiálnym stanoviskom Európskej únie

Bezplatný exemplár spis treści / obsah 3

Słowo wstępne / Úvodné slovo / 5 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI / 9 Mieczysława Chylińska / 9 Po obu stronach barykady Po obidvoch stranách barikády Jozef Sulaček / 26 Kieżmarscy Niemcy pod koniec drugiej wojny światowej Kežmarskí Nemci koncom druhej svetovej vojny Margita Vargová / 49 Opowieści ze Zdziaru-Średnicy Príbehy zo Ždiaru-Strednice

STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE / 54 Bogdan Wrzochalski / 54 Prezydenci Polski i Słowacji wobec współpracy transgranicznej. Wątki wspomnień Prezidenti Poľska a Slovenska a cezhraničná spolupráca. Útržky spomienok Andrzej Brzoza / 60 Euroregion „Tatry” – serdeczne partnerstwo Polaków i Słowaków. Rzecz widziana z oddali Euroregión „Tatry” – srdečné partnerstvo Poliakov a Slovákov. Pohľad z diaľky Peter Burian / 69 Euroregion „Tatry” – o kształcie i rozwoju demokracji lokalnej na pograniczu dwóch narodów Euroregión „Tatry“ – o obraze a rozvoji miestnej demokracie medzi dvoma národmi Martin Karaš / 75 Rusini w Euroregionie „Tatry” Rusíni v rámci Euroregiónu „Tatry“

SYLWETKI / OSOBNOSTI / 80 Najważniejsza jest wzajemna życzliwość. Z Wendelinem Haberem rozmawia Anna Majorczyk Najdôležitejšia je vzájomná žičlivosť. S Wendelinom Haberom sa rozpráva Anna Majorczyk Wanda Szado-Kudasik / 99 Wendkowi Pavol Mišenko / 101 Inżynier Peter Burian Ing. Peter Burian Antoni Nowak / 105 Peter Burian – współtwórca Euroregionu „Tatry” Peter Burian – spolutvorca Euroregiónu „Tatry” Cezary Kuklo / 107 Henryk Ruciński (3.07.1938 – 11.10.2007) Henryk Ruciński (3.07. 1938 – 11. 10. 2007) Piotr Chodorowicz (1954–2011) / 116 4 spis treści / obsah

Antoni Nowak / 118 Wspomnienie o Wacławie Czubernacie Spomienka na Wacława Czubernata Milan Choma / 120 Alfred Grosz – legendarny nauczyciel Tatr Alfred Grosz – učiteľská legenda Tatier Ernest Grosz / 126 Nokturno-nočný obraz Alfréd Grosz / 126 Tatre Milan Choma / 126 Tvár kežmarskej Tatry

NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI / 127 Teresa Siaśkiewicz / 127 Realizacja mikroprojektów w Euroregionie „Tatry” w latach 2010–2012 Realizácia mikroprojektov v Euroregióne „Tatry“ v rokoch 2010–2012 Jana Majorová Garstková / 143 Projekty ukierunkowane na realizację działań euroregionalnych wsparte przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego Republiki Słowackiej Projekty zamerané na realizáciu euroregionálnych aktivít podporené Ministerstvom dopravy, vystavby a regionálneho rozvoja Slovenskej republiky Agnieszka Pyzowska / 152 Spotkanie siedmiu kultur pogranicza polsko-słowackiego Stretnutie siedmich kultúr poľsko-slovenského pohraničia Stanisław Apostoł / 167 László Mednyánszky Agnieszka Pyzowska / 168 Od Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej TATRY z o.o. Od Euroregiónu „Tatry” k Európskemu zoskupeniu územnej spolupráce TATRY s r.o.

WITRYNA EUROREGIONU / VITRÍNA EUROEGIÓNU / 174 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 / 181 ANEKS / PRÍLOHA / 223 Wykaz władz oraz członków Euroregionu „Tatry” w latach 2010–2012 Zoznam predstaviteľov a členov Euroregiónu „Tatry” v rokoch 2010–2012

SUMMARY / 226 Mapa administracyjna Euroregionu „Tatry” / Administratívna mapa Euroregiónu „Tatry” / 228 Słowo wstępne / Úvodné slovo 5

Słowo wstępne Slovo na úvod

Rocznik „Pogranicze Polsko-Słowackie”, który Ročenka Poľsko-slovenské pohraničie, ukazuje się od 2002 roku, dokumentuje wspólne ktorá sa ukazuje od roku 2002, dokumentuje čin- działania Transgranicznego Związku Euroregionu nosť Cezhraničného zväzku euroregión Tatry, „Tatry”, opisuje dokonujące się procesy społeczno- opisuje prebiehajúce spoločensko-ekonomické -gospodarcze i kulturalne, a zarazem stara się przybli- a kultúrne procesy a zároveň sa snaží priblížiť żać historię i wspólne dziedzictwo pogranicza poło- dejiny a spoločné dedičstvo pohraničia rozpres- żonego wokół Tatr. tierajúceho sa okolo Tatier. Kryzys, który obserwujemy w Europie, odbił Kríza, viditeľná v celej Európe, sa negatívne się również na naszym skromnym polu wydawni- odrazila aj na našom skromnom vydavateľskom czym – z powodu braku środków finansowych, szó- poli – z finančných dôvodov sa šieste číslo tohto sty numer naszego periodyku ukazuje się z rocznym periodika ukazuje s ročným oneskorením a za- opóźnieniem i obejmuje wyjątkowo długi okres hŕňa výnimočne dlhé časové obdobie, roky 2010- czasu, lata 2010–2012. W związku z tym publikacja 2012. Vzhľadom na to je publikácia obšírnejšia jest obszerniejsza i w nowej szacie graficznej, która, a má novú grafickú úpravu, ktorá, ako dúfame, sa mamy nadzieję, spodoba się naszym Czytelnikom. bude našim čitateľom páčiť. Napriek tomu sme Pozostajemy jednak wierni tradycji i założeniom, však zostali verní tradíciám a princípom, vytýče- które wytyczyliśmy sobie na początku naszej działal- ným na začiatku našej vydavateľskej činnosti. ności wydawniczej. Ročenku otvára kapitola Z minulosti…, Rocznik otwiera dział Z przeszłości…, w któ- v ktorej si pripomíname udalosti z obdobia dru- rym przypominamy wydarzenia z okresu drugiej hej svetovej vojny. Po obidvoch stranách ba- wojny światowej. Po obu stronach barykady to rikády je úryvok z doteraz nepublikovaných fragment dotąd nie publikowanych wspomnień spomienok Mieczysławy Chylińskej, ktorý ho- Mieczysławy Chylińskiej poświęconych latom vorí o vojnových rokoch a okupácii na Podhalí. wojny i okupacji na Podhalu. Uznaliśmy, że Uznali sme, že táto nezávislá, osobná výpoveď ta bardzo niezależna, osobista, pełna emocji svedkyne, plná emócií a vlastenectva, častokrát i patriotyzmu relacja świadka i często uczest- výpoveď samotnej účastníčky opisovaných uda- nika opisywanych wydarzeń jest ważnym gło- lostí, predstavuje dôležitý hlas obohacujúci po- sem wzbogacającym wiedzę o historii regionu. znatky o dejinách regiónu. Príbeh Mieczysławy Opowieść Mieczysławy Chylińskiej o nowo- Chylińskej o nowotargských prevádzačoch, tarskich kurierach, o rodzącym się spontanicz- o spontánne sa rodiacom odboji a o činnosti nie ruchu oporu i działalności Konfederacji Tatranskej konfederácie konfrontujeme s ese- Tatrzańskiej konfrontujemy z esejem Jozefa jou Jozefa Sulačku Kežmarskí Nemci koncom Sulačka Kieżmarscy Niemcy pod koniec drugiej druhej svetovej vojny. Oba spomínané texty sa wojny światowej. Oba te teksty skupiają się na sústreďujú na dramatické ľudské osudy a osobné dramatycznych ludzkich losach, osobistych tra- tragédie Poliakov, Slovákov a Nemcov, ktorí gediach Polaków, Słowaków i Niemców, którzy vtiahnutí do vojnového kolotoča boli nútení 6 Słowo wstępne / Úvodné slovo

wciągnięci w bezwzględne tryby wojny, musieli uskutočňovať morálnu voľbu, ale na druhej dokonywać moralnych wyborów, ale pozosta- strane boli bezradní voči rozpadu sveta, ktorý wali bezradni wobec dokonującego się na ich sa odohrával pred ich očami. Vojna a okupácia oczach rozpadu dawnego świata. Wojna i oku- nenávratne zničili stáročiami ustálený poriadok pacja bezpowrotnie zniszczyły ustalony od wie- sveta a spoločné dielo mnohých pokolení, na- ków porządek i wspólny dorobek wielu pokoleń, rúšajúc dobré susedské vzťahy medzi národmi naruszając dobrosąsiedzkie stosunki między obývajúcimi poľsko-slovenské pohraničie. zamieszkującymi polsko-słowackie pogranicze Ďalším textom, ktorý pre udržanie rov- narodami. nováhy vnáša trochu inú atmosféru, je nostal- Kolejny tekst, który wprowadza, dla zrówno- gický príbeh plný ľudského tepla o osade Ždiar- ważenia, nieco inny nastrój, to pełna nostalgii i cie- Strednica a jej obyvateľoch na prelome 19. a 20. pła opowieść Magrity Vargowej o osadzie Zdziar- storočia, ktorého autorkou je Margita Vargová. Strednica i jej mieszkańcach na przełomie XIX i XX Štúdie a eseje obsahujú predovšetkým wieku. príspevky prezentované na konferencii 15 ro- Studia i eseje wypełniają przede wszystkim arty- kov euroregiónu Tatry – od združenia k eu- kuły, które są pokłosiem konferencji 15 lat Euroregionu rópskemu zoskupeniu územnej spolupráce, „Tatry” – od stowarzyszenia do europejskiego ugrupo- ktorá sa konala 22. júla 2010 v Nowom Targu. wania współpracy terytorialnej, zorganizowanej 22 Predstavujú nám rôzny pohľad na euroregión lipca 2010 roku w Nowym Targu. Prezentują one Tatry, neraz aj z veľmi ďalekej perspektívy. różne spojrzenia na Euroregion „Tatry” z odmien- Bogdan Wrzochalski, bývalý chargé d’affaires nych, nieraz bardzo odległych perspektyw. Bogdan Veľvyslanectva PR v Bratislave, vníma eurore- Wrzochalski, były chargé d’affaires Ambasady gión v kontexte medzinárodnej politiky na naj- Rzeczypospolitej Polskiej w Bratysławie, postrzega vyššej prezidenstskej úrovni. Jeho príspevok, Euroregion w kontekście polityki międzynarodowej ktorý bol napísaný už po smolenskom nešťastí, na najwyższym, prezydenckim szczeblu. Jego esej, je venovaný pamiatke tragicky zosnulého prezi- który powstał już po katastrofie smoleńskiej, poświę- denta PR Lecha Kaczyńského a jeho manželke cony jest pamięci tragicznie zmarłego Prezydenta Marii. Novinár a autor dokumentárnych filmov Rzeczpospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego i jego o euroregióne Tatry Andrzej Brzoza, ktorý od za- małżonki Marii. Andrzej Brzoza dziennikarz, au- čiatku sledoval Združenie prihraničných miest tor filmów dokumentalnych o Euroregionie „Tatry”, a obcí, sa mu prizerá s veľkým nadšením a sym- który od początku towarzyszył Związkowi miast patiami z perspektívy hlavného mesta Varšavy i gmin pogranicza, przygląda mu się ze swadą i sym- a podstatu partnerstva Poliakov a Slovákov vidí patią z perspektywy stołecznego miasta Warszawy, v srdečnosti, v goralskej solidarite a zodpoved- a istotę partnerstwa Polaków i Słowaków widzi nosti. Nedávno zosnulý Peter Burian, spolu- w „serdeczności”, w góralskiej solidarności i odpo- zakladateľ a dlhoročný predseda euroregiónu wiedzialności. Nieżyjący już Peter Burian, współza- Tatry opisuje veci akosi zvnútra, technicky, ale łożyciel i długoletni Przewodniczący Euroregionu nie bez hrdosti a radosti, ktorá sprevádzala bu- „Tatry” opisuje rzecz niejako od środka, technicznie, dovanie vzájomnej dôvery a euroregionálnych ale nie bez dumy i radości, która towarzyszyła budo- štruktúr. Štúdie a eseje uzatvára článok pred- waniu wzajemnego zaufania i struktur euroregional- sedu Svetového fóra rusínskej mládeže Martina nych. Studia i eseje zamyka artykuł Martina Karaša, Karaša, ktorý približuje kultúru, dejiny a súčas- prezesa Światowego Forum Młodzieży Rusińskiej, nosť Rusínov už niekoľko storočí obývajúcich który przybliża kulturę, historię i dzień dzisiejszy poľsko-slovenské pohraničie. społeczności rusińskiej, zamieszkującej od wieków Obzvlášť rozsiahla je kapitola Osobnosti. ziemie polsko-słowackiego pogranicza. Dlhoročný predseda a čestný predseda zväzku Niezwykle obszerny jest dział Sylwetki. Wendelin Haber rozpráva v interview poskytnu- Długoletni Przewodniczący i Honorowy Prezes tom Anne Majorczyk nielen o euroregióne, ale Związku Wendelin Haber w wywiadzie udzielonym aj o sebe. Spomína si na svoje detstvo v Nižných Annie Majorczyk zgodził się opowiedzieć nie tylko Lapšoch, na mladosť, prácu a ľudí, ktorých Słowo wstępne / Úvodné slovo 7

o Euroregionie, ale i o sobie, snując wspomnienia stretol na svojej životnej ceste. Spolužiačka o dzieciństwie spędzonym w Łapszach, o młodo- Wendelina Habera z nowotargského gymná- ści, pracy zawodowej i o ludziach, których spotkał zia Wanda Szado-Kudasik dopovedá vo svojej na swojej drodze. Wanda Szado-Kudasik, koleżanka básni Wendkovi to, čo on sám, ako vždy príliš Wendelina Habera z nowotarskiego gimnazjum do- skromný, nechcel povedať. powiada w wierszu pod tytułem Wendkowi to, czego 13. januára 2012 zomrel Peter Burian a jeho on sam, jak zwykle skromny, nie chciał powiedzieć. predvčasná smrť nás veľmi zarmútila. Na strán- 13 stycznia 2012 roku zmarł Peter Burian, jego kach našej ročenky si naňho spomínajú priatelia przedwczesne odejście napełniło nas wielkim smut- zo Slovenska aj z Poľska – Pavol Mišenko a Antoni kiem. Petera Buriana wspominają na naszył łamach Nowak. Nie je už medzi nami ani akademický ma- przyjaciele ze Słowacji i Polski – Pavol Mišenko liar a sochár Piotr Chodorowicz, ktorý nás pred- i Antoni Nowak. Nie ma też już z nami Piotra časne opustil po ťažkej chorobe. Pripomíname si Chodorowicza, artysty plastyka i rzeźbiarza, odszedł jeho osobnosť a dielo, ktoré projektoval a vytvoril za wcześnie, po ciężkiej chorobie. Przypominamy pre euroregión Tatry. Publikujeme tiež poslednú jego sylwetkę i prace, które zaprojektował i wykonał rozlúčku s nestorom nowotargských umelcov dla Euroregionu „Tatry”. Publikujemy również ostat- Wacławom Czubernatom, ktorú v mene priateľov nie pożegnanie Wacława Czubernata, nestora arty- predniesol na pohrebe 10. februára 2012 Antoni stów nowotarskich, które w imieniu przyjaciół, na po- Nowak. Na profesora Henryka Rucińského, zo- grzebie w dniu 10 lutego 2012 roku, wygłosił Antoni snulého významného historika a dôsledného bá- Nowak. Profesora Henryka Rucińskiego, nieżyjącego dateľa dejín poľsko-slovenského pohraničia, au- wybitnego historyka i wnikliwego badacza dziejów tora mnohých vedeckých publikácií si spomína pogranicza polsko-słowackiego, autora wielu publi- jeho študent a priateľ Cezary Kuklo. V roku 2013 kacji naukowych wspomina jego uczeń i przyjaciel uplynie 40 rokov od smrti spišsko-nemeckého Cezary Kuklo. W 2013 roku mija 40 rocznica śmierci vlastenca Alfreda Grosza, narodeného v multi- Alfreda Grosza, urodzonego w wielokulturowym kultúrnom Kežmarku. Bol učiteľom, horolezcom, Kieżmarku spisko-niemieckiego patrioty, nauczyciela, fotografom a básnikom, jedným z mála Nemcov, taternika, fotografika i poety, jednego z nielicznych ktorý po druhej svetovej vojne zostal vo svojej Niemców, który po drugiej wojnie światowej został malej „vlasti”. Jeho osobnosť nám priblížil Milan w swojej małej ojczyźnie. Jego postać przybliża Milan Choma, ktorý vybral taktiež do našej publiká- Choma, który także wybrał do naszego wydawnictwa cie básne Alfreda Grosza a jeho otca, ale aj jednu wiersze Alfreda Grosza i jego ojca Ernesta oraz jeden vlastnú, inšpirovanú ich tvorbou. własny, zainspirowany ich twórczością. Naše záležitosti obsahujú prehľad najdôle- Nasze sprawy to przegląd najważniejszych dzia- žitejších aktivít a projektov, ktoré realizujeme łań i projektów własnych Euroregionu „Tatry”. Teresa v euroregióne Tatry. Teresa Siaśkiewicz píše Siaśkiewicz pisze o mikroprojektach realizowanych o mikroprojektoch v rámci Programu cezhra- w ramach Programu Współpracy Transgranicznej ničnej spolupráce Poľská republika – Slovenská Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007– republika 2007-2013 finančne podporovaného 2013, dofinansowanych z Europejskiego Funduszu z Európskeho fondu regionálneho rozvoja. Jana Rozwoju Regionalnego, a Jana Majorová Garstková Majorová Garstková opisuje projekty realizo- opisuje projekty realizowane przez Stowarzyszenie vané Zväzkom euroregión Tatry, ktoré finančne Region „Tatry” dofinansowane z Ministerstwa podporuje Ministerstvo dopravy, výstavby a re- Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego gionálneho rozvoja SR. Republiki Słowackiej. Agnieszka Pyzowska zasa obsiahlo vykres- Agnieszka Pyzowska, w obszernej relacji, podsu- ľuje vlastný projekt Zväzku euroregión Tatry mowuje własny projekt Związku Euroregion „Tatry” Stretnutie siedmich kultúr poľsko-slovenského pod tytułem Spotkanie siedmiu kultur pogranicza pol- pohraničia „Od Ladislava Mednyánszkeho po sko-słowackiego „Od Ladislava Mednyánszkeho do Jana Jana Kantyho Pawluskiewicza”. Vedľa článku Kantego Pawluśkiewicza”. Obok artykułu pomiesz- publikujeme báseň Stanisława Apostola László czamy wiersz Stanisława Apostoła Laszlo Mednyanszky, Mednyánszky, venovanú patrónovi projektu. 8 Słowo wstępne / Úvodné slovo poświęcony patronowi projektu. Artykuł Agnieszki Článok Agnieszky Pyzowskej Od euroregiónu Pyzowskiej Od Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Tatry k Európskemu zoskupeniu územnej spo- Ugrupowania Współpracy Terytorialnej TATRY z o.o. to lupráce TATRY s.r.o. predstavuje správu o rea- sprawozdanie z realizacji projektu, który buduje przy- lizácii projektu, ktorý buduje budúcnosť a novú szłość i nową jakość współpracy polsko-słowackiej kvalitu poľsko-slovenskej spolupráce v štruktú- w strukturach Unii Europejskiej. rach Európskej únie. Obszerne Kalendarium sporządzone przez Obšírne Kalendárium zostavili Bożena Bożenę Królczyk i Janę Majorovą Garstkovą jest za- Królczyk a Jana Majorová Garstková a týka sa pisem wielkich i małych spraw, dotyczących codzien- veľkých i malých záležitostí a každodennej práce nej pracy w Euroregionie, które już stały się dokumen- v euroregióne, ktoré sa už stali dokumentom de- tem historii Związku. Rocznik tradycyjnie zamyka jín zväzku. Ročenku už tradične uzatvára Vitrína, Witryna, prezentująca publikacje Związku oraz wy- prezentujúca publikácie zväzku a zoznam vedú- kaz władz i członków Euroregionu „Tatry”. cich predstaviteľov a členov euroregiónu Tatry. Redakcja Redakcia PREKLAD VLASTA JUCHNIEWICZOWÁ Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 9

Mieczysława Chylińska Mieczysława Chylińska

Po obu stronach barykady Po obidvoch stranách barikády

Do bezwzględnego zwalczania wszelkich przeja- Nemeckí okupanti sa už od prvých chvíľ ob- wów ruchu oporu przystąpił niemiecki okupant już od sadenia Poľska v septembri roku 1939 rozhodli pierwszych dni opanowania Polski, we wrześniu 1939 bojovať proti akýmkoľvek prejavom odboja. roku. Jedną z najbardziej naglących potrzeb, w po- Jednou z najpálčivejších potrieb počiatočného czątkowym okresie niewoli, były ucieczki za granicę, obdobia okupácie boli úteky za hranice, a preto dlatego w centrum uwagi zaborcy znalazło się rów- sa do centra pozornosti okupantov dostalo pre- nież śledzenie i wychwytywanie podejrzanych o za- nasledovanie a zadržiavanie ľudí podozrivých miar przedostania się przez Słowację na Węgry. zo zámeru dostať sa cez Slovensko do Maďarska. Nowy Targ należał do miejscowości, które miały Nowy Targ patril k mestám, ktoré mali licznie i silnie rozbudowane punkty przerzutowe. mnoho dobre zorganizovaných sústreďova- Sąsiedztwo ze Słowacją takiej działalności szczególnie cích miest, z ktorých kuriéri prepravovali ľudí sprzyjało. Tereny Podhala od dawien dawna zamiesz- na miesto určenia. Na túto činnosť priaznivo kiwali wyspecjalizowani, nieraz z dziada pradziada, vplývalo susedstvo Slovenska. Na Podhalí už przemytnicy, którzy doskonale znali trasy nielegalnych od pradávna bývali skúsení pašeráci, ktorí túto przejść przez granicę i posiadali powiązania z ludźmi profesiu dedili z pokolenia na pokolenie. Mali podobnego fachu po drugiej stronie Tatr. Oni wła- styky s podobnými ľuďmi na druhej strane śnie stali się niezawodnym ratunkiem dla uciekają- Tatier a dokonale poznali trasy nelegálnych cych z okupowanej Polski. Od przemytu chodliwych priechodov. Stali sa tiež spoľahlivou záchra- towarów i pod jego pretekstem zaczął się przemyt lu- nou pre utečencov z Poľska. Začínali od pašo- dzi. Nie tylko za pieniądze, ale z pobudek patriotycz- vania žiadaného tovaru a pod touto zámien- nych. Zaledwie część z tych uciekinierów, którzy prze- kou sa venovali aj prevádzaniu ľudí. Nebolo to szli szczęśliwie na drugą stronę granicy, była w stanie, len za peniaze, ale aj z vlasteneckých pohnútok. za podjęty trud i ryzyko śmierci, kurierów godziwie Len malá časť utečencov, ktorí sa šťastne dostali wynagrodzić. Nie zliczyłby tu przykładów, kiedy pro- na druhú stranu štátnych hraníc, bola schopná wadzeni przez zieloną granicę uchodźcy, nie tylko nie prevádzačom za ťažkosti a podstúpené riziko mieli grosza przy duszy, ale i należytego do takiej po- smrteľné patrične zaplatiť. Nedá sa ani spočí- dróży ekwipunku, i strach pomyśleć, o ile wzrosłaby tať, koľkí z utekajúcich cez zelenú hranicu boli liczba ofiar w kartotece hitlerowskich zbrodni, gdyby chudobní ako kostolná myš, nehovoriac o penia- nie poświęcenie tych właśnie ludzi. Poszukujący wyj- zoch, ale o základnom vybavení na takúto cestu. ścia z zagrożenia bezpośrednio do nich zaczęli zwra- Až hrôza pomyslieť, o koľko by sa zvýšil počet cać się o pomoc. Jednak dopiero po jakimś czasie, gdy obetí hitlerovského zločinu, keby sa neobeto- chętnych na ucieczkę przybywało, zaczęto tworzyć vali práve prevádzači. Tí, ktorí hľadali výcho- punkty przerzutowe. Nie do pomyślenia wszak było, disko zo svojho ohrozenia, obracali sa priamo 10 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

by przemytnicy mogli wszystkich chętnych u siebie na nich. Ale až po určitom čase, keď začalo záu- lokować, jeśli wziąć choćby pod uwagę fakt, że termin jemcov o útek pribúdať, začali sa tvoriť sústreďo- przejścia zależał od wielu okoliczności, i że niejeden vacie miesta. Veď bolo nemysliteľné, aby prevá- raz należało go zmieniać, a wybierający się w drogę mu- dzači mohli u seba zabezpečiť všetkým strechu sieli załatwiać związane z niełatwą przeprawą potrzeby. nad hlavou, zohľadňujúc pritom fakt, že termín Nowy Targ miał kilku przewodników. prechodu cez hranice závisel od mnohých okol- Najczęściej wspomina się o braciach Ferdynandzie ností. Neraz ho bolo nutné zmeniť a tí, čo sa vy- i Józefie Pinczerach oraz o Michale Batkiewiczu. berali na neľahkú cestu, museli vybavovať zále- Główne natomiast punkty przerzutowe mieściły žitosti s tým spojené. się w domach: Anieli Batkiewicz oraz Zofii Bursy Nowy Targ mal niekoľko prevádza- na Kowańcu, w – ochrzczonym mianem „Betlejem” čov, z ktorých sa najčastejšie spomínajú bra- – domu Antoniego i Heleny Wielkiewiczów na tia Ferdynand a Józef Pinczerovci a Michał Kokoszkowie, u państwa Apostołów przy ul. Królowej Batkiewicz. Sústreďovacie miesta sa zasa na- Jadwigi, jak również u Pawła Cudzicha i państwa chádzali u: Aniely Batkiewiczovej a Zofie Chmurów przy ul. Krasińskiego, u Aleksandry Bursovej na Kowańci, u Antoniho a Heleny Sadowskiej przy ul. Sobieskiego, u Podkanowiczów Wielkiewiczovcov na Kokoszkowe, kto- przy ul. Waksmundzkiej. Punkty pomniejsze, nieraz rých dom bol „pokrstený” menom Betlehem, o charakterze przejściowym, znajdowały się również u Apostolovcov na ulici Królowej Jadwigi, w innych domach. u Pawła Cudzicha a u Chmórovcov na Zazwyczaj bywało tak, że organizatorzy prze- Krasińského ulici, u Aleksandry Sadowskej rzutów korzystali z usług wybranych przez siebie na Sobieského ulici a u Podkanowiczovcov na przewodników. Wzrost potrzeb w tym zakresie Waksmundzkej ulici. Menšie sústreďovacie spowodował, że z czasem do tej tak ryzykownej ro- miesta, ktoré mali prechodný charakter, sa na- boty zaprawiać się zaczęli nowi kandydaci, obda- chádzali aj v iných domácnostiach. rzeni sprytem i obeznani z przygranicznym terenem. Bývalo zvykom, že organizátori prepravy Początkowo pod nadzorem doświadczonych i wypró- ľudí využívali služby prevádzačov, ktorých si bowanych specjalistów. Każdy z przewodników dys- sami vybrali. Zvýšenie dopytu spôsobilo, že po ponował najlepiej sobie znanymi przejściami i nimi určitom čase sa tejto riskantnej práci začali priú- głównie prowadził. Do rzadkości należało, by od swej čať noví kandidáti s vrodenou šikovnosťou, ktorí zasady odstępował. dobre poznali prihraničnú oblasť. Zo začiatku Specjalnością Michała Batkiewicza był przemyt pracovali pod dozorom skúsených a osvedče- koni i to właśnie konie posłużyły mu na początek za ných odborníkov. Každý z vodcov mal svoje pretekst do przeprowadzania ludzi. Nie dało się jed- vyskúšané priechody a tie využíval. Len veľmi nak dłużej przerzucać na drugą stronę granicy tak zriedka porušovali toto pravidlo. wielkiego w rozmiarach towaru i do tego wraz z poga- Michał Batkiewicz sa špecializoval na pa- niaczami. Szedł więc Michał bez koni, z kilku zazwy- šovanie koní a tie mu poslúžili ako zámienka aj czaj ochotnikami przez dobrze sobie znane pola, lasy, pri prevádzaní ľudí. Dlho však nemohol pašovať zagajniki. Ze strażnikami z Grenzschutzu łączyły go taký rozmerný tovar a ešte k tomu s pohoničmi, dobre kontakty, poparte niejedną opłacalną dla nich a preto sa vybral na cestu po dobre známych po-

transakcją. Po stronie czechosłowackiej szli mu z poliach, lesoch a hájoch už bez koní, obyčajne len mocą „swoi” współpracownicy, pozostający z nim s niekoľkými ochotníkmi. Mal dobré vzťahy so od lat w dobrej komitywie. Im to powierzał przepro- strážnikmi z Grenzschutzu, neraz podporené wadzonych ludzi, aby eskortowali ich aż do granicy podplateným obchodom. Na československej węgierskiej. Przez dość długi czas rolę pośrednika strane mu zasa pomáhali domáci spolupracov- po tamtej stronie Tatr pełnił Stefan Piłat, niezwykle níci, s ktorými ho spájali dlhoročné kamarátske sprytny i uczynny w podjętym przez siebie zadaniu – vzťahy. Im zveroval prepravených ľudí, ktorých często, dzięki swoim różnym powiązaniom, mógł na- potom doprevádzali až k maďarským hraniciam. wet podwozić autem swych podopiecznych, aż pod Úlohu prostredníka na druhej strane Tatier sam węgierski pas graniczny. pomerne dlhé obdobie plnil veľmi šikovný Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 11

Pomocą i opieką szczególnej miary otaczał opusz- a ochotný Štefan Pilát, ktorý vďaka svojim kon- czających kraj dom Anieli Batkiewiczowej na Kowańcu. taktom mohol svojich zverencov zaviezť autom Łatwiej było „turystom” wydostać się z ukrytych w la- až k samotnej hraničnej čiare s Maďarskom. sach bacówek, niż z centrum Nowego Targu. Strażnicy Mimoriadnu pomoc a starostlivosť posky- z Grenzschutzu na górskich, leśnych terenach nie tovala ľuďom opúšťajúcich štát rodina Aniely czuli się bezpiecznie. Toteż przez punkt u Anieli Batkiewiczovej z Kowańca. „Turisti” sa ľahšie dostali Batkiewiczowej przechodziło wielu uciekających. von zo salašov ukrytých v lesoch než z centra Nowého Niemałą rolę w pośredniczeniu pomiędzy głę- Targu. Strážnici z Grenzschutzu sa totiž v horských boko w lasach zaszytymi siedzibami i poszukują- a lesných oblastiach necítili bezpečne. Preto cez toto cymi zakonspirowanego w nich schronienia odegrała sústreďovacie miesto u Aniely Batkiewiczovej pre- nowotarska dzielnica Kowaniec, gdzie wiele rodzin chádzalo veľa utečencov. i domów uczestniczyło w udzielaniu pomocy ucieki- Pomerne veľkú rolu ako prostredníka medzi oby- nierom z okupowanej Polski. To właśnie Kowaniec dliami zašitými hlboko v lese a ľuďmi, ktorí v nich hľa- ze swoimi osiedlami: Buflakiem, Marchwianą Górą, dali zakonšpirované útočisko, zohrala nowotargská Szuflowem, Robowem, Kokoszkowem i z rozsianymi štvrť Kowaniec. Na poskytovaní pomoci utečencom na stokach Gorców przysiółkami, często odciętymi z celého Poľska sa tu podieľalo veľa rodín a domácno- od centrum miasta, urósł do roli „Ojczyźnianej kra- stí. Kowaniec so svojimi časťami Buflak, Marchwiana iny”. Przed wojną zaszyte w lasach domy rzadko kiedy Góra, Szuflów, Robów, Kokoszków a s osadami roz- ściągały chętnych do odwiedzin. Trudny dojazd tratenými na svahoch Goriec, často odrezanými od i brak podstawowego choćby komfortu odstraszał na- centra mesta, získal úlohu „domoviny”. Pred vojnou wet poszukiwaczy pięknych, dziewiczych i naturalnie domy ukryté v lesoch málokedy priťahovali návšte- wyglądających zakątków. Mieszkający w nich ludzie vníkov. Ťažko prístupné a bez základného vybave- zazwyczaj mówili, że są „z lasa”. Mieli swoje „lasowe” nia odstrašovali dokonca aj hľadačov krásnych, pa- zwyczaje i swoje „lasowe” prawa. I choć może do mia- nenských a nedotknutých zákutí. Ľudia, ktorí tam stowej kultury było im daleko, to również i do zwy- bývali, obyčajne hovorili, že sú z lesa. Mali svoje „le- rodnień tej kultury na ogół nie nawykli. Jeśli docho- sné” zvyky a svoje „lesné” práva. Mali síce ďaleko dziło do porachunków miedzy rodzinami, to przede k mestskej kultúre, ale nezvykli si zato ani na jej de- wszystkim na podłożu pierwotnych praw i zwyczajów, generáciu. Ak dochádzalo k riešeniu sporov medzi ro- broniących przed skrzywdzeniem. Nie można rzecz dinami, bolo to na základe prvotných práv a obyčajov, jasna przesadzić z twierdzeniem, że wśród mieszkań- ktoré chránili ľudí pred krivdou. Nemôžeme, samo- ców Kowańca, szczególnie tego, co przy głównej dro- zrejme, preháňať s tvrdením, že sa medzi obyvateľmi dze się rozłożył, nie znalazł się zaprzaniec czy zdrajca, Kowańca, hlavne časti tiahnucej sa pozdlž hlavnej ce- który powołując się na wymyślone skoligacenia, nie sty, nenašiel odrodilec alebo zradca, ktorý odvoláva- tylko przyjmował, ale i korzystał z uprawnień karty júc sa na vymyslené príbuzenské vzťahy nielen prijal volksdeutscha, podsuniętej przez okupanta. Podjęli okupantom podstrčenú legitimáciu volksdeutsche, się jedni zaproponowanej roboty wyłącznie z głupoty, ale aj využíval oprávnenia z nej vyplývajúce. Jedni sa drudzy zaś z chciwego wyrachowania. W porównaniu ujali ponúknutej práce výlučne z hlúposti, druhí zasa jednak z samym Nowym Targiem, tego pokroju przy- z vypočítavosti. V porovnaní s Nowým Targom sa tu padki można było tu policzyć na palcach. však prípady tohto druhu dali spočítať na prstoch. Ale i w tej materii ocena dla bardziej wtajem- Táto problematika sa dokonca ani tým za- niczonych nie jest prosta. Służąc polskiej sprawie, svätenejším neposudzuje najľahšie. Dokladom legitymowali się kartą volksdeutscha ludzie zwią- volksdeutsche sa legitimovali aj ľudia hl- zani i głęboko wrośnięci w ruch oporu. I żadną za- boko vrastení do odboja a slúžiaci poľskosti. tem miarą nie można ich do odszczepieńców zali- Nemôžeme ich teda podľa žiadneho kritéria za- czyć. Jakże bowiem za volksdeutscha uznać można radiť k odrodilcom. Ako by sme mohli za volks- Bernarda Mroza z Kriminalpolizei czy Rudolfa deutsche uznať Bernarda Mroza z Kripo alebo Smolanę z tartaku za reichsdeutscha, skoro na poza reichsdeutsche Rudolfa Smolanu z píly, keď lecenie podziemia do tych właśnie placówek zostali boli do týchto inštitúcií delegovaní na príkaz skierowani. Wyrządzilibyśmy im krzywdę, oceniając ilegálnej organizácie. Keby sme ich posudzovali 12 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI ich tylko przez pryzmat posiadanych kart. Obydwaj len cez prizmu legitimácií, krivdili by sme im. narażali swe życie za Polskę i do końca pozostali jej Obidvaja riskovali svoj život za Poľsko a do úpl- wiernymi synami. ného konca zostali jeho vernými synmi. Nowy Targ i większe miejscowości Podhala ob- Nowy Targ a väčšie obce na Podhalí boli ob- sadzono volksdeutschami pochodzącymi głównie ze sadené obyvateľmi volksdeutsche pochádzajú- Śląska. Różni byli wśród nich ludzie. Jedni w sposób cimi hlavne zo Sliezska. Boli medzi nimi rôzni skrupulatny wyznaczone zadania wypełniali, inni ľudia. Jedni si plnili určené úlohy veľmi svedo- kierowali się zasadą „żeby wilk był syty i owca cała”, mito, iní sa riadili podľa pravidla „aby bol vlk sýty a jeszcze inni, pamiętając o swoim pochodzeniu, ku aj ovca celá” a ešte iní mali na zreteli svoj pôvod Polsce w pełni się obrócili. a úplne sa obrátili k Poľsku. W nowotarskim tartaku, łącznie z kierowni- V nowotargskej píle bolo spolu so kiem Smolaną, można było doliczyć się aż 10 rodowi- Smolanom až 10 rodených Slezanov – fun- tych Ślązaków – funkcje majstrów pełnili: Gruszka, kciu majstra zastávali Gruszka, Mika, Becker, Mika, Becker, Englert, Potępa, Rotter, Wituchowski. Englert, Potępa, Rotter a Wituchowski. Okrem Ponadto Lannk był urzędnikiem, a Szmidt straż- toho Lannk bol úradníkom a Szmidt strážnikom. nikiem. Komu z Polaków chciało się przykładać do Nikomu z Poliakov sa nechcelo usilovne praco- pracy w przedsiębiorstwie dostarczającym Rzeszy vať v závode dodávajúcom ríši materiál vyrobený materiałów wyprodukowanych ich rękami i z pol- rukami poľských robotníkov a ešte k tomu z poľ- skich surowców? Migali się więc robotnicy, na ile się ských surovín. Preto sa ulievali a vyhovárali, ako tylko dało, mnożąc wymówki, np: że dużo roboty sa len dalo, napr., že majú veľa práce na poli, že w polu, że żona lub dziecko słabuje, że koń i krowa na žena alebo dieťa sú choré, že kone a kravy sú od- ich ręce czekają. Ze swą biedą, najłatwiej im było tra- kázané na nich ruky. Ich biedu najviac chápal fiać do majstra Gruszki bo był to ludzki człowiek. […] Gruszka, pretože bol jednoducho ľudský. […] Nie inaczej działo się i w Tabakwerku, po- Podobná situácia bola tiež v Tabakwerku, wstałym po zlikwidowanej firmie budowlanej Gryf. ktorý vznikol po zlikvidovanej stavebnej firme Dyrektorem przedsiębiorstwa tytoniowego został Gryf. Riaditeľom tabakového závodu sa stal Niemiec w oficerskim mundurze Wehrmachtu. Nemec v dôstojníckej uniforme Wermachtu. W Tabakwerku pracował razem z Leszkiem W Tabakwerku pracoval spolu s Leszkom Bochenkiem Stanisław Słowakiewicz z ul. Nadwodniej, Bochenkom aj Stanisław Słowakiewicz który wspomina: z Nadwodnej ulice, ktorý si spomína:

Za najmniejsze wykroczenie stosował dyrek- Za najmenší priestupok riaditeľ používal najvyš- tor kary najwyższe, łącznie z oddaniem takiego šie tresty, vrátane odovzdania človeka gestapu, ktoré si człowieka gestapo, które z każdym potrafiło so- s každým dokázalo definitívne poradiť. Keďže dozeral bie definitywnie poradzić. Stojący na straży solid- na spoľahlivé plnenie nariadení Werkschchutz (závod- nego wykonywania zarządzeń Werkschutzu też nie nej stráže), mal tiež minimálne také isté práva ako ona. mniejsze od niego miał prerogatywy. Dobrze o tym Dobre sme o tom všetkom vedeli, ale aj napriek tomu wszystkim wiedzieliśmy lecz mimo to, nie pomi- sme nevynechali príležitosť sabotovať, dokonca sme si jało się okazji, by sabotować, nawet role w tej ma- rozdelili aj úlohy. Povinnosťou jedných bolo dbať o to, terii między sobą podzieliliśmy. Obowiązkiem jed- aby stroje pracovali horšie, druhí zasa vynášali ciga- nych było dbać, by maszyny mniej sprawnie działały, rety a tabak. Tabak sme potrebovali aj my aj naši známi, obowiązkiem drugich, by papierosy i tabak wyno- ale hlavne „chlapci z lesa”, ktorých každý mesiac pri- sić. Tytoniu i nam trzeba było i naszym znajomym, búdalo. Tabakový kontraband partizánom odovzdával a głównie „chłopcom z lasu”, których z miesiąca na Leszek. Po nejakom čase sme zistili, že medzi strážou miesiąc przybywało. Leszek tą kontrabandę tyto- Werkschchutz máme „známeho”. Kdeže sa tu v Radomi niową partyzantom przekazywał. Spostrzegliśmy našiel taký s legitimáciou volksdeutsche! Mal už svoje się po jakimś czasie, że pośród straży z Werkschutzu rôčky. Keď som chodil s Leszkom do veľkoskladu, oto- mamy „znajomego”. Skąd się taki z kartą volksdeut- čený chrbtom k nám si šomral: „Nič nevidím, berte si, scha w Radomiu znalazł? Latka swoje już miał! Gdy nech si chlapi pofajčia”. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 13

Kowaniec, karta poczt., wyd. B. Kolber, Kraków lata 30. XX w., zbiory A. Nowaka Kowaniec, pošt. pohľadnica, vyd. B. Kolber, Krakov, 30. roky 20. stor., zbierka A. Nowaka

z Leszkiem do hurtowni zachodziłem, tyłem odwró- Koncom roka 1945 riaditeľ zmenil vojenskú uni- cony mruczał: „Ja nie widzę, wy bierzcie, niech sobie formu na civilné oblečenie. Teda tak! – vraveli sme si. chłopy popalą”. Roly sa začali meniť. Aby si to dostatočne uvedomil aj Pod koniec 1945 roku zmienił dyrektor mun- on, napísali sme pre riaditeľa tlačeným písmom na pat- dur wojskowy na cywilny. A więc to tak! – pogady- ričnom papieri trest smrti za bezohľadný hitlerovský waliśmy. Role zaczęły się zmieniać. Aby sobie i on postoj. Jeden z nás mu ho položil na písací stôl. – Nech z tego wystarczająco zdawał sprawę, wypisało się sa trasie! – vraveli sme si. Nepátral po páchateľovi, ani drukowanym pismem na odpowiednim papierze sa k obdržanému papieru nepriznal. Jedného dňa utie- wyrok śmierci dla bezwzględnego w hitlerowskim kol a likvidovanie závodu prenechal iným. Darebákom postępowaniu dyrektora. Jeden z nas położył mu s Werkschchutz to nakoniec spočítali partizáni. Leszek ten wyrok na biurku – Niech tymi cywilnymi port- sa postaral, aby vedeli, kto je kto. V decembri 1945 bolo kami potrzęsie! – dogadywaliśmy. Nie tylko, że nie už po Tabakwerku. dochodził sprawcy, ale i do otrzymanego papierka się nie przyznał. Uciekł pewnego dnia, pozostawia- Exploatovanie nowotargskej pôdy, podobne jąc likwidację przedsiębiorstwa innym. Z draniami ako v celom Poľsku spôsobilo, že sa maximálne z Werkschutzu policzyli się na koniec partyzanci. rozšírila obrana proti stanoveným kontingentom O należyte dla nich rozeznanie Leszek się postarał. a rôznym druhom obmedzovania základných W grudniu 1945 roku było już po Tabakwerku. prostriedkov na živobytie. Niet sa čomu čudo- vať, že hospodárska sabotáž bola na čele rôznych Gospodarcza eksploatacja nowotarskiej ziemi, foriem boja s nepriateľom. Medzi roľníkmi mala podobnie jak w całym naszym kraju, spowodowała, masový charakter a máloktorý z nich sa podria- że do maksimum rozwinęła się obrona przed nakła- ďoval príkazom. Spôsoby, ako sa vyhýbať haneb- danymi kontyngentami i wszelkiego rodzaju ograni- nému okrádaniu obyvateľstva o výrobky, ktoré si czeniami podstawowych środków do życia. Nic więc samo produkovalo, boli dokonale prepracované. dziwnego, że sabotaż gospodarczy wysunął się na Roľníkom pomáhali niektoré poľnohospodárske czoło podejmowanych form walki z wrogiem. Wśród oddelenia na nowotargskom okresnom úrade rolników miał on charakter masowy. Rzadko który a v magistráte. Aleksander Stromenger, ktorý 14 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI z nich w pełni podporządkowywał się wydawanym v rokoch 1940-1941 riadil mliekarensko-vaječný w tych sprawach nakazom. Do perfekcji opracowano referát na ekonomickom oddelení mestského sposoby uchylania się od perfidnego ograbiania lud- úradu, spolu so svojimi poľskými spolupracov- ności z wytwarzanych produktów. Z pomocą przyszły níkmi vykazoval menšiu rozlohu pôdy, než ktorú rolnikom merytoryczne wydziały w nowotarskim sta- roľníci vlastnili, vďaka čomu bolo možné znižovať rostwie i magistracie. Kierujący, w latach 1940 i 1941, jej výnosnosť. V ukrývaní pravdy pomáhal taktiež referatem mleczarsko-jajczarskim w wydziale gospo- referát evidencie obyvateľstva, ktorý riadil Karol darczym Zarządu Miejskiego Aleksander Stromenger, Święty, kde boli dopisovaní neexistujúci členovia wspólnie ze swymi polskimi współpracownikami, rodín. wykazywał mniejszą powierzchnię posiadanej przez Záležitosti spojené s výživou obyvateľ- rolników ziemi, niż była nią w rzeczywistości, dzięki stva patrili do kompetencie Ernahrungsamtu, czemu można było obniżyć jej dochodowość. W ukry- ktorého plný názov znel Kreishauptmanschaft waniu prawdy współdziałał również referat ewidencji Amt für Ernahrung und Landwirschaft. Na čele ludności, prowadzony przez Karola Świętego, gdzie úradu stál Mikołaj Serafinowicz, Nemec pochá- często dopisywano nieistniejących członków rodzin. dzajúci z Viedne. Ernahrungsamt mal niekoľko Sprawy wyżywienia ludności należały do kom- oddelení – všeobecné, obilné, mliečne, mäsové petencji Ernahrungsamtu, którego pełna nazwa a oddelenie potravinových lístkov. brzmiała: Kreishauptmanschaft Amt für Ernahrung Rozpráva pracovníčka tohto úradu Zofia und Landwirschaft. Kierował tym urzędem Niemiec, Łątka-Krzystyniak: pochodzący z Wiednia, nazwiskiem Mikołaj Serafinowicz. Ernahrungsamt miał kilka działów: V každom z týchto oddelení sme mali svojho člo- ogólny, zbożowy, mleczny, mięsny i wydawania kar- veka. V obilnom so mnou pracovali Maria Wyszyńska tek żywnościowych. z Leszna a Maria Zataj zo Żnina a vedúcim bol neprí- Pracownica tego urzędu Zofia Łątka- jemný byrokrat Julian Steinmetz, Poliak zo Żnina. Za Krzystyniak opowiadała: druhé miesto v dodávke obilia dostal zlaté hodinky. Táto skutočnosť hovorí sama za seba, ako trápil roľníkov kon- W każdym z tych działów mieliśmy swojego tingentmi. Asi si uvedomoval svoje správanie, lebo ku człowieka: w dziale zbożowym wraz ze mną praco- koncu vojny utiekol pred partizánmi. V mliečnom od- wały Maria Wyszyńska z Leszna i Maria Zataj ze delení so Stromengerom pracoval rovnako ochotný Żnina. Kierownikiem był Julian Steinmetz, Polak Tadeusz Głowacki a pri vydávaní potravinových lístkov za Żnina, ale przykry służbista. Za drugie miejsce zasa Zofia Jąkałówna. w zsypce zboża otrzymał złoty zegarek. Już sam ten Od iných úradníkov sme sa odlišovali tým, že pre fakt mówi, jak dalece męczył rolników kontyngen- nás platil vojnový čas od 7. ráno do 6. večer, s malou tami. Pod koniec wojny uciekł przed partyzantami, obednou prestávkou. Pre Serafinowicza magické slovo musiał więc zdawać sobie sprawę ze swoich posu- Kriegswichtigkeit prevyšovalo všetky ľudské záujmy. nięć. W dziale mlecznym ze Stromengerem praco- Kým bol? Zo začiatku som si myslela, že je iný ako hitle-

wał równie uczynny Tadeusz Głowacki. W dziale rovci. Jeho správanie sa mi zdalo korektné, nosil samoz- wydawania kart żywnościowych Zofia Jąkałówna. rejme svastiku a z jeho úst som iný pozdrav ako „Heil Różniliśmy się od innych urzędów tym, że Hitler!” nepočula. nas obowiązywał wydłużony, wojenny czas pracy Až raz, keď som náhle otvorila dvere do jeho kan- od 7 rano do 6 wieczorem, z niewielką przerwą celárie, naskytol sa mi takýto obraz: kľačal pred ním obiadową. Dla Serafinowicza to magiczne w znana kolenách starý šedivý goral z Ochotnice a trasúcim czeniu słowo Kriegswichtigkeit istniało ponad sa hlasom ho prosil o odpustenie stanoveného kontin- wszelkie ludzkie sprawy. Co on swoją osobą re- gentu pšenice. Serafinowiczovou odpoveďou boli ubli- prezentował? Początkowo skłonna byłam sądzić, žujúce nadávky a kopance. Zostala som stáť vo dverách że różni się od hitlerowców. Wydawał mi się w za- a onemela som od hnevu. Z výrazu jeho tváre som vyčí- chowaniu poprawny, nosił oczywiście swastykę tala, ako ho rozčúlilo, že som vošla v nevhodnej chvíli. i innego pozdrowienia jak „Heil Hitler” z jego ust Natoľko to naňho zapôsobilo, že zavolal vrátnika a s nenie słyszałam! návistným pohľadom dal starca vyhodiť z miestnosti. Až Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 15

Aż jednego razu otworzywszy niespodziewa- toto Serafinowiczovo správanie mi dovolilo pochopiť, že nie drzwi do jego pokoju, spostrzegłam taką oto sa ničím neodlišoval od gestapákov. scenę: klęczy przed nim na kolanach stary, siwiutki Za dvere vyhodil aj poštára Kwaka, ktorý ho pri- góral z Ochotnicy i trzęsącym się głosem błaga o da- šiel prosiť o dodatočné lístky na chlieb pre svojich šes- rowanie wyznaczonego rodzinie kontyngentu psze- toro detí. Bolaže veru medzi ľuďmi veľká bieda. Aj u na- nicy, a Serafinowicz w odpowiedzi na prośbę tego šej nowotargskej inteligencie. Takmer slepý profesor starowiny, kopie go, ubliżającymi słowy wyzywa- tunajšieho gymnázia Ignacy Gutowski mi za metrák ze- jąc. Oniemiałam z oburzenia, zatrzymałam się, nie miakov ponúkal namaľovanie portrétu. Spolu s advoká- przestąpiwszy progu. Z wyrazu jego twarzy poznać tom Derezińským a inžinierom Romanowským sme sa można było, jak bardzo był zły, że w nieodpowied- oňho postarali. Nakoniec dostal aj zemiaky aj iné potra- nim momencie weszłam. Mój widok o tyle na niego viny. Samozrejme, načierno. Tento šľachetný človek bol podziałał, że rzuciwszy nienawistnym okiem na da- natoľko ambiciózny, že získal od niekoho moju fotogra- lej klęczącego biedaka, wezwał woźnego, by ten wy- fiu a priniesol mi namaľovaný portrét. […] rzucił natręta z jego pokoju. Dopiero to zachowanie Využívali sme tiež možnosť duplikovať už raz vydané Serafinowicza pozwoliło mi zrozumieć, że niczym potravinové lístky. Keď napríklad pekárne priniesli blan- nie różnił się od gestapowców. kety s nalepenými lístkami, neničili sme ich, ale vracali opäť Wyrzucił za drzwi i listonosza Kwaka, gdy do obehu. Tento trochu zložitý postup sme neraz opakovali przyszedł go prosić o dodatkowe kartki na chleb dla aj niekoľkokrát. Mohol však prebiehať len za účasti pracov- swoich sześciorga dzieci. Było tej biedy wśród lu- níka, ktorý mal prístup k odovzdaným blanketám. „Kradli” dzi, było. Nawet u naszej nowotarskiej inteligencji. sa predovšetkým z Podhalia, tam ich bolo najviac. […] Profesor tutejszego gimnazjum Ignacy Gutowski, już prawie ślepy, za metr ziemniaków ofiarowywał Veľmi rýchlo, lebo už v novembri 1939, dala mi namalowanie portretu. Wspólnie z mecenasem o sebe vedieť spontánne vytvorená konšpiračná Derezińskim i inżynierem Romanowskim zaopie- skupina, ktorej cieľom bol boj s nepriateľom, kowaliśmy się nim. Dostał te ziemniaki, a i inne ale vlastnými metódami. Utvoril ju syn gazdu produkty również. Drogą „na lewo”, oczywiście. z Nadwodnej ulice Emil Pyzowski, donedávna Tyle ten zacny człowiek miał ambicji, że wydostaw- študent nowotargského gymnázia. Citlivo reago- szy od kogoś moją fotografię, przyniósł mi namalo- val na krivdy páchané na vlasti a nemohol sa ne- wany z niej portret. […] činne prizerať beštiálnemu rozpínaniu okupantov. Korzystaliśmy też z możliwości dublowania Vnútorný hlas ho nabádal k činnosti. Svoj zámer już raz wydanych kartek żywnościowych. Gdy na predstavil najbližším priateľom, ktorí sa k nemu przykład piekarnie przynosiły naklejone na blan- pridali a vytvorili skupinu, ktorá síce nemala kiety wycinki z kartek, zamiast je niszczyć, po raz výrazne načrtnutú organizačnú schému a jasno drugi puszczało się je w obieg. Ten nieco skompli- sprecizovanú činnosť, ale bola plná úprimnej kowany proceder uprawiano nieraz i po kilka razy. snahy slúžiť vlasti. Patrili do nej: Ing. Borowiec, Mógł on mieć miejsce tylko przy współudziale pra- Olgierd Czernis, Józef Grisznis, Stefan Kępa, cownika, mającego do oddawanych blankietów do- Jerzy Kosowicz, Leon Lipecki a Tadeusz Morawa stęp, „kradziono” je przede wszystkim z „Podhala”, s bratom. S pravidlami konšpiračného hnu- bo tam ich było najwięcej.[…] tia bol čiastočne oboznámený Olgierd Czernis. Potvrdením toho je napríklad zloženie prísahy Bardzo szybko, bo w listopadzie 1939 roku, dała zaväzujúcej k dodržaniu tajomstva. Jej dôstojné o sobie znać spontanicznie utworzona grupa konspi- slová vyslovil pred sochou sv. Jána na Hlavnom racyjna, stawiająca sobie za cel walkę z wrogiem na námesti Stefan Kępa a svedkom tohto slávnost- swój własny sposób. Stworzył ją Emil Pyzowski, go- ného konšpiračného obradu bol Olgierd Czernis. spodarski syn z ul. Nadwodniej, nie tak dawny uczeń Činnosť skupiny sa začala od počúvania nowotarskiego gimnazjum. Wrażliwy na krzywdę rozhlasových správ z rádioprijímača schova- Ojczyzny, nie był w stanie bezczynnie znosić be- ného v hospodárskych budovách Emilovej ro- stialskiego panoszenia się okupanta. Wewnętrzna diny. Návrh, aby sa poznámky rozmnožovali potrzeba upominała się o działanie. Zamiary swe na písacom stroji a sprístupňovali širšiemu 16 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI przedstawił najbliższym przyjaciołom, którzy przy- okruhu známych, sa rýchlo zrealizoval. Ako le- łączyli się do niego. Powstała więc grupa, mimo że táky začali putovať od jedných susedov k dru- bez wyraźnie zarysowanego schematu organiza- hým, hlavne k tým, čo bývali na Nadwodnej cyjnego i jasno sprecyzowanych zadań, ale pełna ulici. O tom, akú činnosť budú vyvíjať, rozho- szczerych chęci służenia Ojczyźnie. W jej skład we- dovali bežné potreby. Bola to napríklad hospo- szli: inż. Borowiec, Olgierd Czernis, Józef Grusznis, dárska sabotáž alebo pomoc pri prevádzaní ľudí Stefan Kępa, Jerzy Kosowicz, Leon Lipecki i Tadeusz do Maďarska. Morawa wraz ze swym bratem. Z zasadami ruchu Janina Słowakiewicz z Nadwodnej ulice si konspiracyjnego obeznany był poniekąd Olgierd spomína: Czernis. Dowodem tego jest choćby składanie przy- sięgi obowiązującej do zachowania tajemnicy. Przed Letáky boli schované u mňa v predsieni, v pries- figurą św. Jana na Rynku wypowiadał jej ważkie słowa tore nad dverami a po rôznych kútoch na povale. Nielen Stefan Kępa, a świadkiem tego uroczystego, konspira- tie od Emila, ale aj od otca, ktoré vozil od Żmudowcov cyjnego aktu był Olgierd Czernis. z Tarnowa. Asi sme si ani veľmi neuvedomovali, čo nám Działalność rozpoczęto od słuchania komunika- hrozí. Oči sa nám otvorili až po zatknutí Emila, jeho tów radiowych z aparatu ukrytego w zabudowaniach rodiny, môjho otca Andrzeja a iných ľudí, s ktorými gospodarskich rodziny Emila. Propozycja, aby po- spolupracovali. Bolo to v marci 1940. Po Emilovom czynione notatki przebijać na maszynie i udostępniać procese, ktorý prebiehal v Krakove, ho priviezli do szerszym kręgom znajomych, szybko została urzeczy- Nowého Targu. Asi len preto, aby pohľadom na umu- wistniona. Pod nazwą ulotek wędrować zaczęły od čeného človeka mohli zastrašiť iných ľudí. Emil nikoho jednych do drugich sąsiadów, zamieszkałych przede nezradil. Zahynul, obetujúc svoj život vlasti. A iných ako wszystkim przy ulicach blisko Nadwodniej. O tym, Olgierd Czernis, Leon Lipecki a Stefan Kępa odviezli po jakie ponadto podjąć formy działania, zadecydowały vyšetrovaní do tábora. Keď sa môj otec dozvedel o za- nasuwające się potrzeby. A były nimi: sabotaż gospo- tknutí, v noci 28. marca nespal doma, a preto zobrali darczy oraz pomoc w przerzutach na Węgry. mňa a môjho sotva 13-ročného brata Stanisława. Otec, Janina Słowakiewicz z ul. Nadwodniej zhrozený celou udalosťou, sa prihlásil sám. Staszek sa wspominała: hneď vrátil domov a ja po 6 týždňoch. Otca odviezli najprv do Wiśnicza, odtiaľ do Osvienčima a potom do Ulotki leżały u mnie w sieni, w schowku Neungammu. Zahynul vo vlnách Lubeckého zálivu na nad drzwiami i różnych zakamarkach strychu. lodi Cap Arcona niekoľko dní pred oslobodením. Zarówno te od Emila, jak i przywożone przez ojca od Żmudów z Tarnowa. Może i niezupełnie zda- Je ťažké zistiť, kto udal Emilovu sku- waliśmy sobie sprawę, czym one grożą. Dopiero pinu, panujú na tú vec rôzne názory. Janina po aresztowaniu Emila, jego rodziny, mojego ojca Słowakiewicz-Batkiewicz zdôrazňuje, že Andrzeja i innych osób z nimi powiązanych otwo- k Pyzowským chodieval človek pôsobiaci rzyły nam się oczy. Było to w marcu 1940 roku. Po v Goralskom výbore (Komitet Góralski), ktorý procesie wytoczonym Emilowi w Krakowie przy- zahynul v dôsledku rozsudku Podzemného taj- wieziono go z powrotem do Nowego Targu. Chyba ného súdu. Mohol vedieť o letákoch a mať ich tylko po to, by widokiem zmaltretowanego czło- v rukách, ako aj poznať mená ľudí udržujúcich wieka ludzi zastraszyć. Emil nie wsypał nikogo. kontakt s Emilom. Gestapo malo tieto letáky Zginął, oddając życie za Ojczyznę. A inni, jak ešte pred revíziou u Pyzowských. Inú koncep- Olgierd Czernis, Leon Lipecki, Stefan Kępa po- ciu zrady formuluje Stefan Kępa: szli po śledztwie do obozu. Ojciec, dowiedziawszy się o aresztowaniach, nie nocował w dniu 28 marca Medzi uchádzačmi, ktorí sa chceli dostať do w domu, zabrano w zamian mnie i mego 13 lat li- Maďarska, sa pravdepodobne našiel aj podstrčený kon- czącego brata Stanisława. Ojciec przerażony tym fident. Prišiel nejaký zvlášny človek z Lodže. Keďže na co się stało, sam się do nich zgłosił. Staszek wrócił cestu sa mal spolu s inými vybrať až nasledujúci deň, pre- zaraz do domu, a ja po 6 tygodniach. Wywieźli tatę nocoval. Nadránom sa ukázalo, že po ňom niet ani stopy. najpierw do Wiśnicza, a stamtąd do Oświęcimia, Hneď po jeho zmiznutí sa začalo zatýkanie. Zobrali asi Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 17

potem do Neungamme. Zginął w falach Zatoki 40 ľudí. Čo sa mňa týka, do rúk gestapa som sa dostal Lubeckiej na statku „Cap Arcona”, na kilka dni v apríli, v druhom kole zatýkania. Zo začiatku som ne- przed wyzwoleniem. vedel, či je to za letáky, či za hospodársku sabotáž, či za jedno aj druhé. Sabotáž som robil spolu s Albinom, vedú- Trudno ustalić kto spowodował „wsypę” cim poisťovne (PZU). V úrade som bol inkasantom. Aj grupy Emila. Różne są bowiem na ten temat zda- napriek nariadeniu okupantov, že máme vyberať nielen nia. Janina Słowakiewicz-Batkiewicz zaznacza, że bežné daňové nedoplatky, ale aj tie spred vojny, navrho- do Pyzowskich zachodził jeden z zaangażowanych vali sme dlžnikom, aby ich nebrali na vedomie a vyhýbali w Komitecie Góralskim, ten który zginął z wyroku sa plateniu. Mohol sa medzi nimi nájsť niekto, kto nás Sądu Podziemnego. Mógł więc nie tylko wiedzieć udal. Vyšetrovanie však ukázalo, že v mojom prípade to i dostać do ręki ulotkę, ale i znać nazwiska osób utrzy- boli letáky a nie spomínaná situácia. mujących kontakt z Emilem. A przecież gestapo te właśnie ulotki posiadało jeszcze przed rewizją prze- Informácie o ekonomickom nátlaku oku- prowadzoną w domu Pyzowskich. Inną natomiast pantov sa šírili veľmi, veľmi rýchlo, ale rovnako koncepcję zdrady wysuwa Stefan Kępa: rýchlo aj o možnostiach, ako sa vyhnúť ich dra- vým chúťkam. Hoci len málo ľudí malo prístup Prawdopodobnie wśród chętnych do przejścia k rádiu a k správam, ktoré sme tajne vydávali, aj na Węgry znalazł się nasłany konfident. Przyjechał tak sa tieto skromné informácie pomerne rýchlo jakiś dziwny człek z Łodzi. Przenocował, gdyż do- a dobre dostávali do okruhu spoľahlivých ľudí. piero następnego dnia wraz z innymi miał wyruszyć Neexistoval vari úrad, inštitúcia či závod, kde w drogę. Nad ranem okazało się, że nie ma po nim by nepôsobil náš človek, ktorý by nevedel, čo má śladu. Tuż po jego zniknięciu zaczęły się aresztowa- robiť, s kým nadväzovať kontakty. Do takéhoto nia. Wtedy wzięto około 40 osób. Gdy chodzi o mnie, dobre zorganizovaného odboja sa okupanti mohli dostałem się w ręce gestapo w kwietniu, w drugiej dostať len pomocou konfidentov. A robili všetko, turze aresztowań. Początkowo nie wiedziałem czy aby ich získali. Každý krok ľudí celým srdcom od- za ulotki, czy za sabotaż gospodarczy, czy za jedno daných vlasti sledovali posluhovači gestapa, ktorí i drugie. Sabotaż uprawialiśmy razem z Albinem, svoje obete prenasledovali ako zvieratá. Keď sa kierownikiem PZU. Ja byłem w tym urzędzie inka- im podarilo čokoľvek dozvedieť, svoje kroky na- sentem. Wbrew zarządzeniu okupanta, by ściągać mierili do úradu, ktorý len čakal na získanú korisť, nie tylko bieżące, ale i zaległe sprzed wojny podatki, alebo keď nemali civilnú odvahu, zmeneným pís- sugerowaliśmy podczas wykonywanych czynności, mom čarbali zradcovské udania. by od tych zaległych wierzyciele się uchylali. Mógł Janina, manželka náčelníka pošty znaleźć się wśród nich ktoś, kto doniósł. Śledztwo Władysława Ujwaryho, rozprávala, že práve na jednak wykazało, że wypadek tego rodzaju nie za- takéto listy jej manžel striehol: szedł, i że powodem mego aresztowania były ulotki. - Pozri sa Janeczka, ten organista znovu donáša na Szybko, nieprzeciętnie szybko rozchodziły się Bryniarských. Tu je ešte jeden takýto list. Aj osobnú zá- informacje o gospodarczych naciskach okupanta, ale visť sa usilujú pomstiť touto cestou. Potvrdilo sa, že ja- i o możliwościach uchylania się od jego grabieżczych blko nepadá ďaleko od jablone. Aký otec, taký syn. zapędów. Choć niewielu miało dostęp do radia, do - Władek, daj mi tie listy, schovám ich na neskôr. wydawanych przez nasze podziemie komunikatów, to Neobávaj sa, ani čert ich tu nenájde. Nech si ich len pre- nawet te skromne na ogół wiadomości dość szybko čítajú, keď sa zmenia časy. Nepodpísali sa ani jeden, ani i sprawnie docierały do zaufanego kręgu ludzi. druhý, ale štýl a písmo hovoria o ich menách. Nie było chyba urzędu, instytucji, placówki, - Kto sa dočká, zapamätá si aj bez mena. A oni? w której nie działałby „swój” człowiek, która nie wie- Neviem, či budú schopní zľaknúť sa vlastného svedo- działaby, co ma czynić, z kim się kontaktować. W tak mia a tunejších ľudí. dobrze zorganizowany ruchu oporu, mógł okupant - Hoci by sme ich mali uznať za stratencov pre náš trafiać tylko przy pomocy konfidentów. I o tych štát, ja tie listy zachovám. konfidentów na wszelkie sposoby zaczął się starać. 18 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

W ślad za krokami ludzi oddanych całym sercem Na pošte pôsobila pomerne silná konšpi- udręczonemu krajowi węszyli lokajscy sługusy ge- račná bunka. Tvorili ju: Władysław Ujwary, stapo, niczym zwierzę za upatrzoną przez siebie ofiarą. Franciszek Borowicz, Władysław Gazda, Dowiedziawszy się czegokolwiek, kierowali swe kroki Łanocha Józef Kwak. Všetci mali prístup k pri- albo wprost do urzędu oczekującego na zdobyte chádzajúcej aj odosielanej korešpondencii, čo im przez nich trofea, albo z braku cywilnej na to odwagi, zľahčovalo prehľad, ktoré listy a od koho sú ad- zmienionym pismem kreślili zdradzieckie donosy. resované do Kripo alebo Palace v Zakopanom. Janina, żona naczelnika poczty Władysława Kontrolovali tiež súkromnú korešpondenciu Ujwarego, opowiadała, że na takie właśnie list jej mąż ľudí, ktorí udržiavali kontakty s týmito úradmi. specjalnie czatował: K povinnostiam Józefa Kwaka ako poštára patrili také kroky, aby od týchto adresátov získal in- – Popatrz Janeczko ten organista znowu na formácie vhodné pre organizáciu. Zo strany od- Bryniarskich donosi. Tu jeszcze jeden podobnego boja mu pomáhal čašník menom Niżnik, ktorý typu list. Nawet zawiści osobiste tą drogą usiłują po- pracoval v reštaurácii pod inštitúciou Kripo. Pri mścić. Wróg im do tego potrzebny. Sprawdza się, że každej príležitosti informoval o správaní ľudí, niedaleko pada jabłko od jabłoni. Jaki ojciec, taki ktorý sa v tomto podniku nachádzali. i syn. K spontánne vzniknutým konšpiračným – Daj Władku te listy, schowam je na po- skupinám môžeme zaradiť okrem Emilovej sku- tem. Nie obawiaj się, ani diabeł ich nie znajdzie. piny aj typicky vojenské zoskupenie, ktoré v lete Niechby tak sobie je przeczytali, gdy zmienią się v roku 1940 zorganizoval major Edward Gött- czasy. Nie podpisał się wprawdzie jeden z drugim, Getyński s názvom Podhalská divízia v ilega- ale styl i pismo o ich nazwiskach mówią. lite. Zahrnovalo územie Nowého Targu, Rabky – Kto doczeka i bez listu zapamięta. A oni? Nie a Jordanowa. Na organizačné oddelenie dozeral wiem czy przed własnym sumieniem i przed tutej- dôstojník poľskej armády Eugeniusz Iwanicki szymi ludźmi będą się w stanie zatrwożyć. a vedenie rozviedky a bezpečnosti spočívalo – Choć za straconych dla naszego kraju uznać v rukách kapitána Józefa Wraubka, ktorý v ro- ich należy, ja listy zachowam. koch 1939-1942 plnil funkciu okresného veliteľa modrej polície (Granatowa Policja) v Nowom Na poczcie działała dość silna komórka konspi- Targu. Kým skupinu Emila Pyzowského po- racyjna. W skład jej wchodzili: Władysław Ujwary, hltil Zväz ozbrojeného boja (ZWZ), vojen- Franciszek Borowicz, Władysław Gazda, Łanocha ské zoskupenie Gött-Getyńského sa dohodlo i Józef Kwak. Wszyscy mieli wgląd w nadchodzącą s Tatranskou konfederáciou, ale bez účasti kpt. i wychodzącą korespondencję, co ułatwiało im orien- Wraubka. tację, jakie pisma i od kogo skierowywane są na ad- Najmladšia bunka ZWZ v Nowom res Kripo czy „Palace” w Zakopanem, kontrolowali Targu vznikla koncom roka 1939. Jej členmi też korespondencję osób prywatnych, utrzymujących boli Edward Polak, Paweł Cudzich, Michał kontakty z tymi urzędami. Do Józefa Kwaka jako li- Syper, Antoni Synowiec, Maksymilian Kaucki, stonosza należało takie manewrowanie, by z obser- Stanisław Borowiec, Mieczysław Chodorowicz, wowania tych właśnie adresatów, zdobywać przy- kňaz Franciszek Karabuła, Henryk Radosiński datne organizacji informacje. Miał on do pomocy a Tadeusz Wesołowski. Spojenie s ZWZ z ramienia ruchu oporu kelnera w restauracji pod lo- v Krakove sa udržiavalo prostredníctvom do- kalem Kripo o nazwisku Niżnik, który przy każdej mácnosti Aniely Batkiewicz na Kowańci a tu- okazji czynił spostrzeżenia z zachowania przebywa- ristickej chaty na Turbaczi. jących w tym lokalu osób. Veliteľstvo ZWZ v Krakove pred organi- Do samorzutnie powstałych placówek konspi- zovaním svojich expozitúr na Podhalí zriadilo racyjnych, poza grupą Emila, zaliczyć należy ugru- v Nowom Targu Inšpektorát, na čele ktorého powanie o charakterze typowo wojskowym, zorga- stál major Franciszek Galica. Mjr. Galica si z rôz- nizowane latem 1940 roku przez majora Edwarda nych dôvodov zvolil za sídlo Rabku. Podliehali Gött-Getyńskiego pod nazwą Dywizja Podhalańska mu expozitúry v Czarnom Dunajci, Krościenku, Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 19

w Konspiracji. Swym zasięgiem obejmowała ona te- Szaczawnici a v Poronine. Veliteľmi nowotargs- ren Nowego Targu, Rabki, Jordanowa. Nad działem kého obvodu boli následne por. Czaja a ppor. organizacyjny czuwał Eugeniusz Iwanicki, oficer Mieczysław Bełtowski, členmi veliteľstva boli Wojska Polskiego, zaś szefostwo wywiadu i bezpie- o.i. Jan Kabłak-Ziembicki, Paweł Cudzich czeństwa spoczywało w rękach kapitana Józefa a Franciszek Czubernat. Utvorené čaty ZWZ Wraubka, pełniącego mali na zreteli hlavne w latach 1939-1942 funk- prípravu svojich ľudí na cję powiatowego ko- ozbrojený boj s nepria- mendanta Granatowej teľom. Snažili sa preto Policji w Nowym získať predovšetkým Targu. Jeśli grupa Emila zbrane ukryté pred sep- Pyzowskiego została tembrovou kampaňou wchłonięta przez ZWZ, (obranná vojna Poľska to wojskowa ugrupowa- v septembri 1939, pozn. nie Gött-Getyńskiego prekl.) a po nej, ale aj weszło w porozumie- tie ostatné v súkrom- nie z Konfederacją ných rukách. Funkciu Tatrzańską, jednak bez inštruktorov ako prví udziału kpt. Wraubka. plnili Mieczysław Powstanie najwcze- Bełtowski a Zenon śniejszej komórki ZWZ Szokalski. K povinnos- w Nowym Targu przy- tiam veliteľov čiat patril pada na koniec roku prieskum terénu, zos- 1939. Jej członkami zo- kupenia síl nepriateľa, stali: Edward Polak, ohrozenia, ktoré mohli Paweł Cudzich, Michał spôsobiť konfidenti, or- Syper, Antoni Synowiec, Albina Białoń, pracownica schroniska na Turbaczu, łącznicz- ganizovanie prevádza- Maksymilian Kaucki, ka Armii Krajowej, zastrzelona przez Niemców 17 lipca 1943 nia ľudí cez štátne hra- Stanisław Borowicz, r. na Hali Długiej po ucieczce partyzantów, których ostrzegła nice, kolportáž letákov Mieczysław Chodorowicz, przed akcją pacyfikacyjną gestapo, zbiory A. Nowaka a tajných novín. Práce Albina Białoń, zamestnankyňa chaty na vrchu Turbacz, spo- ks. Franciszek Karabuła, jovateľka Armie Krajowej, zastrelená Nemcami 17. júla 1943 s tým spojené sa vyko- Henryk Radosiński, na holi Długa Hala po úteku partizánov, ktorých varovala návali v jednom z do- Tadeusz Wesołowski. pred pacifikačnou akciou gestapo, zbierka A. Nowaka mov nachádzajúcom Łączność z ZWZ sa na tej istej strane w Krakowie utrzymy- námestia, kde sídlilo wano przez dom Anieli Batkiewicz na Kowańcu Kripo a za prípravu a roznášanie bol zodpovedný i schronisko na Turbaczu. Jan Niżnik. Ako kolportážny bod slúžil dom na Dowództwo ZWZ w Krakowie, przystępując do ul. Kolejowej. Na prízemí sa nachádzala reštau- organizowania swych placówek na Podhalu, powo- rácia a na poschodí rozdeľovala tlač manželka łało do życia Inspektorat Nowy Targ, a jego inspekto- Mieczysława Beltowského Karolina. rem ustanowiło majora Franciszka Galicę. Mjr Galica Súčasťou spoločného frontu proti okupan- z różnych względów na siedzibę Inspektoratu wybrał tom bola od úplného začiatku tajná bunka PPS Rabkę. Podlegały mu placówki w Czarnym Dunajcu, (Poľská socialistická strana), ktorú reprezen- Krościenku, Szczawnicy, Poroninie. Komendantem tovali Antoni Synowiec, Aleksander Szokalski, Obwodu Nowy Targ byli kolejno: por. Czaja, ppor. Karol Tobiasiewicz, Sinka, Rapacz a Szatkowski. Mieczysław Bełtowski, w skład komendy wchodzili V tomto tragickom dejinnom období sa do pop- między innymi: Jan Kabłak-Ziembicki, Paweł Cudzich, redia dostával problém odstránenia nepriateľ- Franciszek Czubernat. Utworzone plutony ZWZ miały ských pút - čo si dokonale uvedomovali aj čelní przede wszystkim na uwadze przygotowanie swych predstavitelia ľavicového hnutia. […] 20 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI ludzi do zbrojnej rozprawy z wrogiem. Zabiegano Nowy Targ, celá jeho väčšina s hlboko vlas- więc głównie o broń ukrytą przed i po kampanii wrze- teneckým cítením, bol od začiatku až do konca śniowej, jak i tą pozostającą w rękach prywatnych. proti hitlerovskému nepriateľovi: v septem- Funkcję instruktorów jako pierwsi pełnili: Mieczysław bri vstupovala nemecká armáda za doprovodu Bełtowski i Zenon Szokalski. Do obowiązków dowód- Luftwaffe a obrnených vozidiel na Hlavné ná- ców plutonów należało: rozpoznawanie terenu, układu mestie, plné žiaľu a pobúrenia. sił wroga, zagrożenia, jakie mogli spowodować konfi- V Podhalskej tlačiarni Waleriana denci, organizowanie przerzutów przez granicę, kol- Ostrowského stroje tlačili posledný predvoj- portowanie ulotek i tajnych gazetek. Nad ich przygo- nový náklad Gazety Podhalańskej, ktorá sa uká- towywaniem i rozprowadzaniem sprawował pieczę Jan zala ešte vo svojej mierovej úprave. Aj keď na- Niżnik, a związane z tym prace wykonywano w jednym cistickí uzurpátori zasiahli do jej práce, počas z domów mieszczącym się po tej samej stronie rynku, celej okupácie zostala poľská. Cez deň počas gdzie znajdywało się Kripo. Za punkt kolportażu słu- pracovných hodín musela tlačiť hromady tlačív – żył dom przy ul. Kolejowej. W jego dolnej kondygna- Bezugsschein a Ausweis, ale keď sa pracovný deň cji znajdywała się restauracja, a na piętrze rozdzielała končil, Walerian Ostrowski sa so svojou spolu- prasę żona Mieczysława Bełtowskiego – Karolina. pracovníčkou Helenou Bełtowskou chytili do We wspólnym froncie przeciwko okupantowi od čisto poľskej roboty. Vyznajúc sa dobre v remesle, samego początku uczestniczyła tajna komórka PPS, re- tlačil na objednávku konšpiračných inštitúcií prezentowana przez: Antoniego Synowca, Aleksandra proklamácie pre bojujúce ilegálne skupiny. Boli Szokalskiego, Karola Tobiasiewicza, Sinkę, Rapacza to školiace inštrukcie pre pripravované bojové i Szatkowskiego. W tym tak tragicznym okresie dzie- jednotky a rôzne druhy diverzných listov. […] jów, problem zrzucenia pęt wroga wysuwał się na miej- V roku 1941 v Nowom Targu a celom jeho sce czołowe – z tego doskonale zdawali sobie sprawę regióne dochádza k znásobenej explózii vlaste- przywódcy ruchu lewicowego. […] neckých citov: vzniká Tatranská konfederácia Od początku do końca był Nowy Targ w swej (KT), vzrastá vlastenecký duch v expozitúrach jakże licznej, głęboko patriotycznej masie hitlerow- ZWZ, tvoria sa čoraz silnejšie partizánske od- skiemu wrogowi przeciwny: we wrześniu pod osłoną diely. Spoločná existencia ZWZ a KT má me- Luftwaffe i broni pancernej wkraczało wojsko niemiec- dzi obyvateľmi Podhalia pozitívnu odozvu. Pre kie na żałością i oburzeniem przejęty Rynek miasta. veľké zástupy vlastencov nebolo dôležité, či budú W Drukarni Podhalańskiej Waleriana obidve organizácie úzko spolupracovať, dôležité Ostrowskiego biły maszyny ostatni, przedwojenny bolo, že posilňovali odboj, ktorý pripravoval nakład „Gazety Podhalańskiej”, która ukazała się pôdu pre nadchádzajúce oslobodenie. Opatrenia, w swej wolnościowej jeszcze szacie. Mimo że zaborca ktoré urobil Edward Gött-Getyński pre zria- łapę na drukarnię położył, przez cały okres okupacji denie Podhalskej divízie v ilegalite (Dywazja pozostała polską. Wprawdzie za dnia, w czasie godzin Podhalańska w Konspiracji) sa v roku 1941 zbehli urzędowych wypuszczać jej należało stosy blankietów so vznikom Horskej divízie (Dywizja Górska), na bezugscheiny albo na ausweisy, ale gdy dzień zajęć ktorú si vytvorila Tatranská konfederácia (KT). się kończył, Walerian Ostrowski wraz ze swoją współ- Vďaka dohode, ku ktorej došlo medzi štábom pracownicą Heleną Bełtowską do całkowicie polskiej KT a veliteľstvom Podhalskej divízie, sa obidve pracy się zabierał. Znając się dobrze na arkanach swo- ozbrojené sily spojili pod názvom Horská diví- jego zawodu, na zlecenie placówek konspiracyjnych, zia tatranskej konfederácie, na čele ktorej stáli drukował odezwy dla walczącego podziemia, instruk- skúsení vojaci mjr. Edward Gött-Getyński a por. cje szkoleniowe dla przygotowywanych jednostek bo- Eugeniusz Iwanicki. Horská divízia sa stala zá- jowych oraz różnego rodzaju pisma dywersyjne. […] rodkom ozbrojených síl v ilegalite na území, kde W roku 1941 dochodzi w Nowym Targu i całym pôsobila Tatranská konfederácia. Jej vojenské jego rejonie do wzmożonej eksplozji uczuć patrio- velenie začalo okamžite v rámci dohodnutej or- tycznych: powstaje Konfederacja Tatrzańska, pod- ganizačnej schémy školiť svoje jednotky a určilo nosi się duch w placówkach ZWZ, tworzą się coraz sil- im konkrétne úlohy a formy boja, so zvláštnym niejsze oddziały partyzanckie. Współistnienie ZWZ dôrazom na maximálne rozpoznanie položenia Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 21

i Konfederacji Tatrzańskiej korzystnym echem odbija a situácie nepriateľa na svojom území. Tieto się wśród ludności Podhala. Dla szerokich rzesz patrio- kroky im umožnili získať zoznam všetkých tów nie było istotne, czy obydwie organizacje w pełni volksdeutche a reichsdeutche, ako aj konfiden- się ze sobą porozumieją, ale sam fakt wzmacniania ru- tov, ktorí slúžili nepriateľovi na ich území. Získali chu oporu, przygotowującego grunt pod przyszłe wy- tiež informácie o osudoch poľských obyvateľov. zwolenie. Poczynione latem 1940 roku przez Edwarda Tieto materiály im pomohli vypracovať vojenskú Gött-Getyńskiego kroki w kierunku organizowania stratégiu pre tvoriace sa jednotky. Nebola to ešte Dywizji Podhalańskiej w Konspiracji zbiegły się w 1941 činnosť so zbraňou v ruke, keďže de facto zbrane roku z tworzeniem przez Konfederacją Tatrzańską nemali, ani na to nebol ešte čas. własnej dywizji Górskiej. Dzięki porozumieniu, do ja- Sylwester Leczykiewicz uvádza vo svojom kiego doszło pomiędzy Placówką Naczelną KT a do- zozname expozitúr a členov Tatranskej konfe- wództwem Dywizji Podhalańskiej, połączono obydwie derácie, že Nowy Targ mal 23 členov. Je tu malá siły zbrojne pod nazwą Dywizja Górska Konfederacji nepresnosť, pretože vo výkaze nebol zohľadnený Tatrzańskiej, na czele Lesław Kudela (nemá której stanęli doświad- to vplyv na zvýšenie czeni wojskowi: mjr počtu členov, keďze Edward Gött-Getyński nie všetky priezviská i por. Eugeniusz Iwanicki. zo zoznamu sú dosta- Dywizja Górska stała się točne zverifikované). zaczątkiem sił zbrojnych Členmi KT w konspiracji na terenie v Nowom Targu boli objętym działalnością predovšetkým ľu- Konfederacji Tatrzańskiej. dia spojení so štá- Jej wojskowe dowódz- bom. Patrili k nim two w ramach ustalo- Magdalena a Wincenti nego schematu organi- Apostołovci, rodičia Rynek w Nowym Targu podczas okupacji niemieckiej, zacyjnego natychmiast zbiory Muzeum Podhalańskie w Nowym Targu Jadwigy a Stanisławy, podjęło szkolenie bojowe Námestie v Nowom Targu počas nemeckej okupácie, zbierka vtedy už Zawiłowej, swych jednostek oraz wy- Podhalského múzea v Nowom Targu ktorí boli celým srd- tyczyło im konkretne za- com oddaní organizá- dania i dostosowane do terenu formy walki, kładąc cii. Organizovali každodenné, bežné, ale veľmi szczególny nacisk na jak najpełniejsze rozeznawanie potrebné záležitosti, bez ktorých nemohlo stanu i sytuacji wroga w swoim obwodzie. Poczynione dobre fungovať žiadne koliesko v rozbehnutom kroki pozwoliły na uzyskanie wykazu reichsdeutschów stroji. Bolo treba napríklad k niekomu zájsť a in- i volksdeutschów z podległego sobie terenu oraz kon- formovať ho o rozhodnutí, iného zasa upozorniť fidentów, pozostających na usługach wroga. Zdobyto na výsledky pozorovania, inokedy bolo treba do- również informacje dotyczące losów ludności polskiej. zerať, či ľuďom prepisujúcim texty na strojoch Posiadane materiały pozwoliły na opracowanie strate- nehrozilo nebezpečenstvo. A tak dokola. V ile- gii wojskowej tworzonych jednostek. Nie nosiły one gálnom aparáte hádam neexistovala práca, ktorá jeszcze cech działania z bronią w ręku, gdyż de facto by sa mohla zaobísť bez pomoci ľudí absolútne ani bronią nie dysponowano, ani nie czas był po temu. jej oddaných. Sylwester Leczykiewicz w swym wykazie placó- Povinnosťou Jadwigy, ktorá bola členkou wek i członków Konfederacji Tatrzańskiej podaje, że štábu, bolo prepisovanie a rozmnožovanie mate- Nowy Targ liczył 23 członków. Jest tu drobna nieści- riálov do ilegálnej tlače. Ťažkosti s tým spojené słość, w wykazie nie uwzględniono bowiem Lesława neraz znášala aj jej sestra Stanisława Zawiłowa, Kudeli ( nie wpływa to jednak na zwiększenie liczby ako aj pätnásťročná Halinka Dauksza a Lesław członków, gdyż nie wszystkie nazwiska osób umiesz- Kudela. czonych w spisie uznać można za wystarczająco Spracovaním a vydávaním časopisu Der zweryfikowane). Freie Deutsche, určeného Nemcom – hlavne 22 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

Członkowie KT w Nowym Targu to w pierw- vojakom Wehrmachtu, sa zaoberali Aleksander szej kolejności ludzie powiązani z Placówką Naczelną. Stromenger, Bernard Mróz a Tadeusz Popek. Magdalena i Wincenty Apostołowie, rodzice Jadwigi Aj napriek tomu, že sa podarilo pripraviť a kol- i Stanisławy, naonczas już Zawiłowej, oddani całym portovať len niekoľko čísel, bol to dôležitý krok sercem organizacji. Załatwiali oni wszelkie na co v práci organizácie. dzień niezbędne, ale jakże ważne sprawy, bez któ- Tadeusz Zawiła ako inštruktor a sú- rych żadne kółeczko w uruchomionym aparacie nie časne aj kolportér pracoval spolu s manželkou mogłoby się sprawnie kręcić. Zwykłe sprawy: do Stanisławou, často v reštaurácii svojej matky, jednego należało podejść, by przekazać mu podjęte ktorej podnik sa stal dôležitým sústreďovacím, decyzje, do innego, by zawiadomić o poczynionych zásobovacím a kolportérskym miestom. V roz- obserwacjach, kiedy indziej zaś czuwać, czy przepi- širovaní tlače pomáhala aj Stefania Krukowa, sującym na maszynie nie zagraża niebezpieczeństwo. dcéra babky Zawiłowej, ktorá bola v tejto práci I tak wciąż bez końca. Nie było chyba w konspiracyj- veľmi zručná a dobre sa v nej vyznala. nym aparacie takiej pracy, która by mogła bez pomocy Franciszek Czubernat, povolaním poľ- w zupełności jej oddanych osób się obejść. nohospodársky inžinier, brat Magdaleny Do Jadwigi, wchodzącej w skład Placówki Apostołowej sa predovšetkým angažoval v tvo- Naczelnej, należało przepisywanie i powielanie ma- rení Horskej divízie. Spolupracoval s ním teriałów do konfederackiej prasy. Związane z tym Zdzisław Jędzejowski a Rudolf Smolana, kto- trudy dzieliła niejednokrotnie jej siostra Stanisława rému legitimácia reichsdeutsche dovoľovala vy- Zawiłowa, jak również piętnastoletnia naówczas bavovať záležitosti expozitúr na Sliezsku. Halinka Dauksza i Lesław Kudela. Lekársku pomoc Zdzisława Jędzejowského Opracowywaniem i wydawaniem pisma „Der ľudia z odboja potrebobali pomerne často a on Freie Deutsche” przeznaczonego dla Niemców, szcze- veľmi ochotne a pohotovo liečil a ošetroval svo- gólnie dla żołnierzy Wehrmachtu, zajmowali się: jich ľudí aj v najťažších situáciách. Aleksander Stromenger, Bernard Mróz i Tadeusz Konfederácii sa venovala aj celá rodina Popek. I mimo że zdołano tylko kilka numerów tego Popkovcov. Ako vieme, Tadeusz bol členom pisma przygotować i rozkolportować, był to nie lada štábu, jeho brat Edward, známy pod pseudo- krok w pracy organizacji. nymom Karski, pôsobil na území Jordanowa. Tadeusz Zawiła, jako instruktor i równocześnie Matka Aniela sa venovala drobným činnostiam, kolporter prasy, działał wspólnie ze swą żoną Stanisławą, ktoré pomáhali zabezpečovať jej syna Tadeusza, często w restauracji swej matki, której lokal stał się waż- keďže Edward bol ešte za pobytu v Bochni nú- nym punktem przerzutowym, zaopatrzeniowym i kol- tený zmeniť priezvisko a opustiť rodinu. Bol to porterskim. W kolportowaniu prasy pomagała również šikovný a odvážny človek, ktorý ani po prezra- Stefania Krukowa, córka babci Zawiłowej, nadzwyczaj dení nestratil hlavu. Vďaka nemu našla Jadwiga w tego typu pracy sprytna i zaradna. Apostoł, putujúca z miesta na miesto, úkryt Franciszek Czubernat, z zawodu inżynier rol- u Franciszka Słoninu v osade Polana neďaleko nik, brat Magdaleny Apostołowej zaangażowany był Wieciórky v Gorciach. Postaral sa aj o svojho przede wszystkim w tworzenie Dywizji Górskiej. brata Tadeusza, ktorý sa po úteku z Palace dostal Współdziałał z nim Zdzisław Jędrzejowski oraz s omrznutými nohami do Zubsuchého a bez- Rudolf Smolana, któremu karta reichsdeutscha po- pečne ho previezol na Polanu k Słoninovcom. zwalała na załatwianie spraw organizacji na Śląsku. Potajomky pred Sałapatkovcami a Kulakom Lekarskiej pomocy Zdzisława Jędrzejowskiego z Kojszówky sa mu ešte pred príchodom ges- ludzie z ruchu oporu często potrzebowali. Chętny, go- tapa podarilo zorganizovať útek Mieczysławy towy na każde zawołanie leczył i opatrywał konspira- Chylińskej z Czarného Dunajca. Informoval ju, cyjną brać w najbardziej trudnych sytuacjach. ako a kde sa má skrývať. Konfederacji poświęciła się cała rodzina Popków. Zofia Augustyn bola zo začiatku kuriérka Tadeusz, jak wiadomo, wchodził w skład Placówki Podhalskej divízie v ilegalite a v období členstva Naczelnej, jego brat Edward, znany pod zmienio- v KT plnila funkciu kolportérky tlače, ktorú vo- nym nazwiskiem Karski, za teren działania obrał zila do Limanowej, Nowého Sącza a Krakova. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 23

Jordanów. Matka Aniela wykonywała te wszystkie Uniformu modrého policajta Michała drobne czynności, które w jakiś sposób ubezpieczały Kuliga štáb využíval na činnosti, ktoré si vy- jej syna Tadeusza, gdyż Edward jeszcze od czasu po- žadovali sfingovanie úradnej funkcie. Mohol bytu w Bochni, zmuszony był zmienić nazwisko i ro- vďaka nej voziť rádioprijímač, rozmnožovací dzinę opuścić. Bystry i odważny nawet w czasie wsypy a písací stroj. Kulig v rámci svojich stálych čin- głowy nie stracił. To on postarał się o schronienie ností poskytoval informácie zo svojho úradu u Franciszka Słoniny na osiedlu zwanym Polaną koło a kolportoval tlač medzi pracovníkmi modrej Więciórki w Gorcach dla tułającej się z miejsca na miej- polície. Pomáhali mu v tom tiež Mieczysław sce Jadwidze Apostołowej. On zaopiekował się swym Bernakiewicz, Franciszka Radkówna, Helena bratem Tadeuszem, który po ucieczce z „Palace” zdołał Wielkiewicz a Adolf Bańka. (Čo sa týka Bańku, dotrzeć z odmrożonymi nogami do Zubsuchego, i prze- chýba definitívna informácia, či nedezertoval wiózł go bezpiecznie na Polanę do Słoninów. Bez ujaw- z radov organizácie, keďže za nevysvetlených nienia się przed Sałapatkami i Kulakiem w Kojszówce okolností zmizol z územia Nowého Targu.) zaaranżował ucieczkę Miestnu expo- Mieczysławy Chylińskiej zitúru v Niwe viedol z Czarnego Dunajca, nim tamojší starosta Jan po nią zdołało dotrzeć ge- Tylka. Vďaka jeho čin- stapo. On udzielał jej innosti hospodárska sa- formacji co do wyboru botáž v tejto prímest- sposobów ukrywania się. skej obci nadobudla Zofia Augustyn, značné rozmery. początkowo kurierka V ilegálnom od- Dywizji Podhalańskiej boji bol nepochybne w Konspiracji, w okresie najsilnejší Waksmund. swej przynależności do Niet sa preto čo čudo- KT pełniła funkcję kol- vať, že okupanti si naň porterki prasy, przewożąc Rynek w Nowym Targu podczas okupacji niemieckiej, obzvlášť „posvietili”. zbiory Muzeum Podhalańskie w Nowym Targu ją do Limanowej, Nowego Zdá sa, že na celom Námestie v Nowom Targu počas nemeckej okupácie, zbierka Sącza i Krakowa. Podhalského múzea v Nowom Targu Padhalí neexistovala Mundur grana- obec, ktorú by bolo tak towego policjanta Michała Kuliga wykorzystywała ťažko rozpracovať. Na jej území nepôsobila len Placówka Naczelna do wykonywania prac wymagają- Tatranská konfederácia, ktorá mala 37 členov, cych upozorowania urzędową funkcją. Mógł on dzięki ale aj ZWZ a vo veľkej miere SL Roch (Ľudová niemu przewozić aparat radiowy, powielacz i maszynę strana – Odbojové hnutie sedliakov). Okolité do pisania. W ramach swych stałych zajęć dostarczał lesy pri Waksmunde sa rojili od partizánov, Kulig informacji ze swego urzędu i kolportował prasę po- ktorí stúpajúc nepriateľovi na päty pomáhali ro- śród zatrudnionych w granatowej policji. W kolportowa- biť hospodársku sabotáž a marili škodlivú čin- niu prasy pomagali również: Mieczysław Bernakiewicz, nosť zradcov poľského národa. Popri týchto od- Franciszka Radkówna, Helena Wielkiewicz i Adolf vážnych ľuďoch pripravených slúžiť vlasti bolo Bańka. (Co do tego ostatniego, brak dostatecznej in- ľahko nájsť aj konfidentov, ktorí sa odhodlali zra- formacji, czy nie zdezerterował on z szeregów organi- diť a vydať do nepriateľových rúk jednotlivcov zacji, znikając z terenu Nowego Targu w niewyjaśniony najaktívnejšie sa zapájajúcich do vlasteneckej sposób). činnosti. Donášači rozsievali svojim správaním Placówką Lokalną w Niwie kierował tamtejszy ďaleko idúci zmätok a nepokoj, čím často provo- sołtys Jan Tylka. Dzięki jego staraniom sabotaż go- kovali niektoré rodiny k osobnému vybavovaniu spodarczy w tej podmiejskiej miejscowości przybrał si účtov. Tragickú situáciu zhoršovala tiež svoj- poważne rozmiary. vôľa tých, ktorí sa ťažko prispôsobovali povinnej Waksmund bezsprzecznie stanowił poważ- disciplíne v odbojovom hnutí. Bolestivo si to od- niejszą siłę w podziemnym ruchu oporu. Nic zatem niesol takmer celý Waksmund. Mnohonásobná 24 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI dziwnego, że okupant miał go w szczególnej „pieczy”. pacifikácia, opakujúce sa rozstrieľanie obyvate- Tak trudnej do należytego rozpracowania miejscowo- ľov, zatýkanie, transport do koncentračných tá- ści jak ta podmiejska wieś, nie było wówczas zdaje się borov – to je len zlomok utrpenia, ktoré musela na całym Podhalu. Na jej terenie działała nie tylko znášať táto neobvyklá dedina. Konfederacja Tatrzańska, licząca 37 członków, ale Obzvlášť krásnou postavou je Augustyn i ZWZ i w poważnej mierze SL Roch. Okoliczne lasy Suski, nenahraditeľný veliteľ Tatranskej konfede- Waksmunda roiły się od partyzantów, którzy depcząc rácie, ktorým sa môžu pochváliť nielen Szaflary, wrogowi po piętach, pomagali w uprawianiu sabotażu rodisko podhalského básnika, ale aj Nowy Targ, gospodarczego i udaremniali szkodliwą działalność v ktorom tak obetavo pôsobil. Málokedy sa stret- zaprzedańców narodu polskiego. Obok tych odważ- neme s takouto osobnosťou. Potvrdil to svojou nych, gotowych do służby ojczyźnie ludzi, nie trudno všestrannou činnosťou ako vlastenec, ktorý ce- było znaleźć i konfidentów, którzy podejmowali się lým srdcom miluje vlasť – demokratické a ku zdrady i wydawania w ręce wroga najbardziej zaan- všetkým spravodlivé Poľsko, ktoré zastáva nále- gażowanych w patriotyczne działania jednostek, któ- žité miesto medzi pokrokovými národmi nového rzy siali swym postępowaniem daleko posunięte za- sveta. Pretože Suski rozmýšľal v kategóriách času, mieszanie, prowokując często do osobistych, między nielen toho, v ktorom žil, ale aj toho, ktorý si pri- niektórymi rodzinami, porachunków. Tragiczną sy- volával svojimi túžbami. tuację pogarszała też samowola tych, którym trudno O jeho sile a nezlomnosti ducha svedčí utr- było kierować się obowiązującą w ruchu oporu dys- penie, ktoré sa mu dostalo od nemeckých oku- cypliną. Boleśnie za to wszystko płacił cały niemal pantov, ako aj nesmierne sebazaprenie, ktoré mu Waksmund. Wielokrotne pacyfikacje, powtarzające dovolilo zachovať si hrdosť, keď ho mučili kati się rozstrzeliwania, aresztowania, wywózki do obo- zo zakopanského Palace. Z úst svedkov tohto zów koncentracyjnych – to zaledwie część cierpień, utrpenia zazneli slová: „Suski vyzeral, ako vý- jakie przyszło znosić tej niezwyczajnej wsi. praskom zneuctená ľudská troska (…), Suského Szczególnie piękną postacią jest Augustyn Suski, zbili až tak, že ležal v bezvedomí s krvácajúcimi niezastąpiony naczelnik Konfederacji Tatrzańskiej, ranami (…), Majúc pred sebou zakrvaveného mogą nim chlubić się nie tylko Szaflary, rodzinna miej- otca s telom plným modrín Suski nepodľahol scowość podhalańskiego poety, ale i Nowy Targ, w któ- neľudským metódam gestapa a neudal nikoho, rym tak ofiarnie działał. Rzadko równą jemu postać się ani neprezradil nič zo života organizácie (…), znajduje. Dał temu dowód swoją wszechstronną dzia- Nemohla som sa pozerať na človeka zničeného łalnością człowieka-patrioty, z całych sił miłującego katovskou rukou (…).” ojczyznę – Polskę demokratyczną, sprawiedliwą, dla Augustyn Suski, mozog a srdce konfede- wszystkich równą, znajdującą należne jej miejsce po- rácie, zachraňoval ťažkú prácu organizácie, za- śród postępowych narodów nowego świata. Bo Suski chraňoval iných, ale nie seba. Svoj život obetoval myślał kategoriami nie tylko czasu, w którym żył, ale za veľkú ideu podhalského ľudu. i tego, który swoimi pragnieniami przywoływał. O jego sile i wewnętrznym harcie ducha świad- czą również cierpienia, jakich z ręki niemieckiego okupanta doświadczył, i ponadludzkie chyba zapar- cie, pozwalające godnie zachować się wobec tortur za- dawanych przez siepaczy z zakopiańskiego „Palace”. Z ust świadków jego męczeństwa padają słowa: „Suski wyglądał jak razami zbeszczeszczony łachman ludzki (…), Suskiego zbito do tego stopnia, że leżał nieprzy- tomny, brocząc krwią (…), Suski mając przed sobą po- siniaczonego i pokrwawionego ojca, nie uległ wobec bestialskich metod gestapo, nie wydał nikogo, nie zdra- dził z życia organizacji niczego (….). Nie mogłam pa- trzeć na tak skatowanego, umęczonego człowieka (…)”. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 25

Augustyn Suski, mózg i serce Konfederacji, ra- O autorke tował trud organizacji, ratował innych – nie siebie. Mieczysława Chylińska, rodená Lisińska Za wielką sprawę Ludu Podhalańskiego życie oddał (30. júl 1911 Antonów – 4. júl 1988 Nowy Targ). w ofierze. Detstvo strávila v Czarnom Dunajci, navšte- vovala súkromné gymnázium a maturitnú skúšku zložila na Štátnom gymnáziu v Nowom Nota o autorce Targu. Po ukončení Učiteľského seminára Mieczysława Chylińska, z domu Lisińska (ur. 30 v Białej Krakowskej pracovala ako učiteľka lipca 1911 r. w Antonowie, zm. 4 lipca 1988 r. w Nowym v Skaryszewách na Pomoransku. Vydala sa za Targu). Dzieciństwo spędziła w Czarnym Dunajcu, učiteľa Leonarda Chylińského, ktorého v roku naukę pobierała w prywatnym gimnazjum, a eg- 1939 zavraždili hitlerovci. Po vypuknutí dru- zamin maturalny zło- hej svetovej vojny sa żyła w Państwowym vrátila na Podhalie, Gimnazjum w Nowym kde zo začiatku bý- Targu. Po ukończe- vala v Czarnom n iu Sem ina r ium Dunajci a od roku 1942 Nauczycielskiego w Białej v Nowom Targu. Od Krakowskiej praco- začiatku okupácie bola wała jako nauczycielka úzko spätá s odbojom w Skaryszewach na a aktívne sa zapojila Pomorzu. Wyszła za mąż do konšpiračnej čin- za Leonarda Chylińskiego, nosti Tatranskej kon- nauczyciela, który w 1939 federácie. Po tom ako r. został zamordowany ju zatklo gestapo, bola przez hitlerowców. Po Mieczysława Chylińska (w pierwszym rzędzie, pierwsza vypočúvaná a väz- wybuchu wojny wróciła z prawej) na konferencji w Bratysławie, 1957 r., fot. J. Naszta nená v zakopanskom Mieczysława Chylińska (v prvom rade, prvá sprava) na na Podhale, mieszkała konferencii v Bratislave, 1957 r., foto J. Naszta Palace a neskôr v kra- początkowo w Czarnym kovskej väznici na Dunajcu, a od 1942 roku ul. Montelupich. 12. w Nowym Targu. Od początku okupacji związana z ru- mája 1943 sa dostala do nemeckého koncen- chem oporu zaangażowała się w konspiracyjną dzia- tračného tábora Auschwitz-Birkenau s číslom łalność Konfederacji Tatrzańskiej. Aresztowana przez 44658, kde bola podrobená pseudolekárskym gestapo była przesłuchiwana i przetrzymywana w za- experimentom doktora Jozefa Mengeleho. kopiańskim „Palace”, a potem w krakowskim więzieniu Keď 17.-19. januára 1945 Nemci evakuovali tá- Montelupich. 12 maja 1943 roku trafiła do niemieckiego bor, dostala sa do tragického Pochodu smrti obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau z nume- do Wodzisławu Śląského. Potom bola väznená rem 44658, gdzie poddawana była pseudomedycznym v tábore Ravensbrück a neskôr sa dostala do eksperymentom Jozefa Mengele. Uczestniczyła w tra- Neustadt Glewe, kde bola až do jeho oslobode- gicznym Marszu Śmierci do Wodzisławia Śląskiego nia Červenou armádou. Po pojne sa vrátila na podczas ewakuacji obozu przez Niemców 17–19 stycz- Podhalie a pôsobila ako učiteľka vo Wróblówke nia 1945 roku. Trafiła do obozu Ravensbrück, a na- a v Czarnom Dunajci. Od roku 1950 pracovala na stępnie do Neustadt Glewe, gdzie przebywała do odbore školstva v Nowom Targu a od roku 1968 czasu jego wyzwolenia przez Armię Czerwoną. Po viedla výchovno-vzdelávaciu poradňu v Nowom wojnie wróciła na Podhale, była nauczycielką we Targu, kde pôsobila až do odchodu do dôchodku Wróblówce i Czarnym Dunajcu. Od 1950 roku praco- v roku 1979. wała w Wydziale Oświaty w Nowym Targu, a od 1968 roku kierowała Poradnią Wychowawczo-Zawodową Preklad Vlasta Juchniewiczová w Nowym Targu, z którą związana była aż do przejścia na emeryturę w 1979 roku. 26 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

JoZef Sulaček JoZef Sulaček

Kieżmarscy Niemcy pod koniec Kežmarskí Nemci koncom drugiej wojny światowej* druhej svetovej vojny*

Odchodzący XX wiek zapisał na stronach an- Odchádzajúce 20. storočie zapísalo stránky nałów historycznych dramatyczne i zmienne wyda- historických análov dramatickými a prevrat- rzenia. Bez wątpienia jednym z najważniejszych była nými udalosťami. Bezpochyby najvýznam- druga wojna światowa. O przebiegu wojny decydo- nejšou z nich bola druhá svetová vojna. O jej wano przede wszystkim na głównych polach bitew, priebehu sa síce rozhodovalo predovšetkým ale jej skutki głęboko dotknęły wielu sfer życia spo- na hlavných bojiskách, ale svojimi dôsled- łecznego i spowodowały długotrwałe zmiany w sto- kami hlboko zasiahla do mnohých sfér spolo- sunkach między ludźmi, grupami społecznymi, pań- čenského života, poznamenala na dlhé obdo- stwami, narodami i narodowościami. W powojennej bie vzťahy medzi ľuďmi, sociálnymi skupinami, Czechosłowacji na pierwszy plan wysunął się problem štátmi, národmi i národnosťami. Nastolila via- dalszych losów i stosunku do mniejszości niemieckiej. cero kardinálnych problémov aj v povojnovom Zarys rozwiązania tego problemu pojawił się Československu. Na poprednom mieste bolo już w ciągu trwania wojny w krajowych i zagranicz- riešenie ďalších osudov a postavenia nemeckej nych ośrodkach ruchu oporu. Podejście do tego za- menšiny. gadnienia kształtowało się w ścisłym kontekście Kontúry riešenia tejto otázky sa rysovali už z sytuacją międzynarodową, pod wpływem zmie- v priebehu vojny v domácich i zahraničných od- niającego się stosunku do narodu niemieckiego i ca- bojových centrálach. Vyvíjali sa v úzkom kon- łej atmosfery panującej w tym okresie. Pojawiające texte s medzinárodnou situáciou, modifikovali się w Czechosłowacji nowe gremia władzy poważnie ju vzťahy k nemeckému národu i celková dobová obawiały się powtórki narodowościowych konfliktów atmosféra. Nastupujúce politické garnitúry pre- z okresu Pierwszej Republiki, zakończonych konfe- javovali vážne obavy, aby sa neopakovali naci- rencją i traktatem w Monachium, oraz wypadków onálne konflikty z predmníchovskej republiky z drugiej wojny światowej. a ani udalosti z obdobia Mníchova i druhej sve- Na czoło wysunęło się żądanie wysiedlenia więk- tovej vojny. szości obywateli narodowości niemieckiej z terytorium Do popredia sa dostávala požiadavka trans- Czechosłowacji oraz ewentualna stopniowa asymila- feru veľkej väčšiny nemeckého obyvateľstva cja tych, którzy by w Czechosłowacji pozostali. Nie li- z územia Československa, po prípade postupná czono na odnowienie praw mniejszości z okresu przed- asimilácia tých, ktorí by zostali po odsune. wojennego. W 1943 roku żądania czechosłowackiej Nepočítalo sa totiž s obnovou menšinových práv

*Przedruk artykułu opublikowanego w roczniku Spišského de- *Pôvodný článok zverejnený v ročenke Spišského dejepis- jepisného spolku w Lewoczy „Z minulosti Spiša” nr 2, 1994 r. ného spolku v Levoči „Z minulosti Spiša“, ročník 2, 1994 . Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 27

władzy w podziemiu akceptowali przedstawiciele an- z predvojnového obdobia. V roku 1943 túto po- tyhitlerowskiej koalicji, a ich prawna podstawa była žiadavku československej exilovej vlády akcep- potwierdzona w 13.artykule ustaleń konferencji zwy- tovali predstavitelia protihitlerovskej koalície cięskich mocarstw. Priorytet wysiedlenia był zawarty a jej právny základ bol potvrdený v 13. článku w podstawowych dokumentach podziemnej władzy záverov postupimskej konferencie víťazných i został przyjęty przez wszystkie partie polityczne, za- veľmocí. poznali się z nim również przedstawiciele Słowackiej Princíp odsunu bol zakotvený v základných Rady Narodowej, a nowy stosunek do mniejszości na- dokumentoch exilovej vlády, prijali ho všetky rodowych kodyfikował Koszycki Program Rządowy. politické strany, osvojili si ho tiež predstavitelia Organy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych stopniowo SNR a nový pomer k národnostným menšinám wypracowywały obowią- kodifikoval aj Košický zujące kierunki, które re- vládny program. alizowano w pierwszych Orgány Ministerstva powojennych latach. Ten a Povereníctva vnútra ogólnospołeczny aspekt postupne vypracovali musimy brać pod uwagę, záväzné smernice, ktoré jeśli chcemy mówić o hi- sa realizovali v prvých storycznych perypetiach povojnových rokoch. kieżmarskich Niemców, Tento celospoločenský w przełomowych latach aspekt musíme mať na końca drugiej wojny zreteli, keď chceme ho- światowej. voriť o historických pe- Kieżmark od paź- ripetiách kežmarských dziernika 1918 roku nale- Gazeta „Karpathen Post“ z 17 marca 1934 r. Wydawnictwo Nemcov v prelomových żał do najznakomitszych Paula Sautera z Kieżmarku, zbiory Muzeum w Kieżmarku rokoch koncom druhej politycznych i kultural- Noviny „Karpathen Post“ zo 17. marca 1934. Vyšli vo vydava- svetovej vojny. nych środowisk spiskich teľstve Paul Sauter Kežmarok, zbierka Múzea v Kežmarku Kežmarok od ok- Niemców. W mieście tóbra 1918 patril k naj- mieściły się liczne instytucje, były tu niemieckie szkoły významnejším spoločenským, politickým ludowe i mieszczańskie, gimnazjum i filie szkoły han- a kultúrnym strediskám spišských Nemcov. dlowej, do roku 1942 wydawano tu niemiecki tygodnik Sídlili v ňom viaceré záujmové inštitúcie, do „Karpathen-Post”. 1 kwietnia 1927 roku Wojewódzki roku 1942 vychádzal tu nemecký týždenník Sekretariat powołał Kieżmarski Związek Kulturalny Karpathen-Post, boli tu nemecké ľudové i meš- (Deutscher Kulturverband – DKV), a później tianske školy, gymnázium a pobočky obchod- Niemiecki Związek Sportowy (Deutsche Turnverband nej školy, svoj krajský sekretariát si vytvo- – DTV), od 22 marca 1939 roku mieściło się tutaj kie- ril od 1. apríla 1927 Nemecký kultúrny spolok rownictwo Spiskoniemieckiej Partii (Zipser Deutsche (Deutscher Kulturverband – DKV) a neskôr Partei – ZDP). W roku 1930 Partia Karpatoniemiecka Nemecký telovýchovný spolok (Deutscher (Karpatendeutsche Partei –KdP) założyła tutaj „go- Turnverband – DTV), od svojho založenia 22. spodarczą kancelarię dla Spiszu”. Aktywność poli- marca 1939 sídlilo tu ústredie Spišskonemeckej tyczną rozwinęli również tutejsi niemieccy socjalde- strany (Zipser Deutsche Partei – ZDP), v roku mokraci, liczni i wpływowi komuniści, zwolenników 1930 založila si „hospodársku kanceláriu pre Spiš“ miała również partia agrarna Hodży. Karpatonemecká strana (Karpatendeutsche Jak każda społeczność również tutejsi Niemcy Partei – KdP). Na politickom živote sa aktívne byli politycznie i socjalnie podzieleni. Przynależeli podieľali aj tunajší nemeckí sociálni demokrati, do wszystkich grup społecznych, najliczniejszą početní a vplyvní komunisti, prívržencov mala grupę i silną pozycję mieli przedstawiciele średnich i Hodžova agrárna strana. warstw społecznych: sklepikarze, rzemieślnicy, wy- Tak ako každá pospolitosť i tunajší Nemci kwalifikowani robotnicy i pracownicy. W okresie boli sociálne a politicky vnútorne diferencovaní. 28 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

międzywojennym społeczność ta miała duży wpływ Patrili ku všetkým sociálnym skupinám, najvýz- na społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne ży- namnejšie pozície mali predovšetkým medzi cie miasta. Od poprzewrotowej, przeważnie prowę- mestskými strednými vrstvami (obchodníci, gierskiej orientacji, Niemcy przechodzili też do for- remeselníci, odborní robotníci a zamestnanci). mułowania własnych żądań, które wyrażała w swoim V období medzivojnovej republiky prechádzali programie Partia Spiskoniemiecka, politycznie ściśle zložitým spoločenským, politickým a kultúr- współpracująca z węgierskimi partiami obywatelskimi. nym vývojom. Od poprevratovej prevažne Dzięki nim prezes partii wielkołomnickiej, obszarnik prohungaristickej orientácie sa dostávali ku Andor Nitsch, był w latach 1925–1939 członkiem izby koncipovaniu vlastných požiadaviek, ktoré vy- poselskiej w sejmie. Spiskoniemiecka Partia (ZDP) jadrovala vo svojom programe ZDP, politicky długo zachowywała wiodącą pozycję wśród tutejszych úzko postupujúca s maďarskými občianskymi Niemców. stranami. Ich zásluhou predseda strany veľko- I chociaż ilość niemieckiego obywatelstwa lomnický statkár Ándor Nitsch bol v rokoch w Kieżmarku od roku 1920 nieustannie wzra- 1925–1939 členom poslaneckej snemovne. ZDP stała, to jego podział stopniowo, relatywnie spadał. si dlho uchovávala čelné pozície medzi tunaj- Uzależnione to było od socjalnych, politycznych, šími Nemcami. a głównie demograficznych czynników. W roku 1921 I keď sa počet nemeckého obyvateľstva wśród 6466 obywateli miasta było 2449. (37,87%) v Kežmarku od roku 1920 neustále zvyšoval, Niemców. Słowaków było 2507 (38,77%). Różnica nie- jeho celkový podiel postupne relatívne kle- ustannie rosła na rzecz Słowaków. Podczas kolejnego sal. Podmieňovalo to viacero sociálnych, po- spisu ludności w roku 1930 , spośród 7228 obywateli litických a hlavne demografických faktorov. było 2577 (35,65%) Niemców, a Słowaków było 3025 V roku 1921 zo 6466 obyvateľov mesta bolo 2449, (41,85%). Te tendencję potwierdziły również wyniki t.j. 37,87 %, Nemcov (Slovákov bolo 2507, t.j. spisu ludności z 15 grudnia 1940 roku: z 8184 obywa- 38,77 %). Rozdiel sa neustále zvyšoval v prospech teli miasta Niemców było 2765, (33,78%), Słowaków Slovákov. Pri ďalšom sčítaní ľudu v roku 1930 zo 3841 (46,93%). W ówczesnym powiecie kieżmar- 7228 obyvateľov bolo 2577 (35,65 %) Nemcov, skim w roku 1940 żyło 12060 Niemców, co stanowiło Slovákov 3025 (41,85 %). Tieto trendy potvrdili 34,93% obywateli powiatu1. aj výsledky sčítania ľudu k 15. decembru 1940, z 8184 obyvateľov mesta bolo 2765 Nemcov, t.j. 1 ŠOBA Bytča, ŽTR I 22-200/41 prez., ŠOKA Poprad, OÚK 33,78 %, Slovákov 3841, t.j. 46,93 %. Vo vtedaj- 17/ 41 prez. šom Kežmarskom okrese žilo v roku 1940 12.060 Spis skrótów: ČS – četnícka stanica (Stanica Czetnicka), Kraj. Nemcov, t.j. 34,93 % obyvateľov okresu.1 prok. – Krajská prokuratúra (Prokuratura Okręgowa), ĽS Zo všetkých spišských miest Kežmarok – Ľudový súd (Sąd Ludowy), NA SR – Národný archív Slo- mal najvyšší počet židov, v roku 1940 ich štatis- venskej republiky (Archiwum Narodowe Republiki Słowackiej), NS – Národný súd (Sąd Narodowy), OČV – Okresné četníc- tiky evidovali 1170, t.j. 14,29 %. Spočiatku spo- ke veliteľstvo (Powiatowe Dowództwo Oddziałów Czetnickich), ločensky a kultúrne inklinovali k nemeckému OĽS – Okresný ľudový súd (Powiatowy Sąd Ludowy), ONV – Okresný národný výbor (Powiatowy Komitet Narodowy), 1 ŠOBA Bytča, ŽTR I 22-200/41 prez. ŠOKA Poprad, OÚK OÚK – Okresný úrad Kežmarok (Urząd Powiatowy Kież- 17/ 41 prez. mark), OÚSĽ – Okresný úrad Stará Ľubovňa (Urząd Powiato- Zoznam skratiek: ČS – četnícka stanica, Kraj.prok. – Krajská wy Stara Lubowla), prez. – prezídium (prezydium), RČS – Re- prokuratúra, ĽS – Ľudový súd, NA SR – Národný archív Slo- publika Československá (Republika Czechosłowacka), ŠOBA venskejrepubliky, NS – Národný súd, OČV – Okresné četníc- – Štátny oblastný archív (Państwowe Archiwum Rejonowe), ke veliteľstvo, OĽS – Okresný ľudový súd, ONV – Okresný ŠOKA – Štátny okresný archív Państwowe( Archiwum Powia- národný výbor, OÚK – Okresný úrad Kežmarok, OÚSĽ towe), Tľud – trestné spisy, Ľudový súd (Akta karne, Sąd Lu- – Okresný úrad Stará Ľubovňa, prez. – prezídium, RČS – Re- dowy), Tnľud – trestné spisy, Národný súd (Akta karne, Sąd publika Československá, ŠOBA – Štátny oblastný archív, Narodowy), VPVO – Vládny poverenec pre východnú oblasť ŠOKA – Štátny okresný archív, Tľud – trestné spisy, Ľudový (Pełnomocnik Rządu ds. Regionu Wschodniego), ŽS – žandár- súd, Tnľud – trestné spisy, Národný súd, VPVO – Vládny po- ska stanica (Stanica Żandarmerii), ŽTR – Fond Tatranskej verenec pre východnú oblasť, ŽS – žandárska stanica, ŽTR – župy (1940–1945) – Zbiory Żupy Tatrzańskiej (1940–1945). Fond Tatranskej župy (1940–1945). Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 29

Ze wszystkich spiskich miast Kieżmark miał naj- prostrediu, udalosti v Nemecku a rast nacionál- większą liczbę Żydów, w roku 1940 statystyki zano- nosocialistických tendencií medzi tunajšími towały ich liczbę – 1170, tj. 14,29%. Z początku Żydzi Nemcami tieto vzťahy narúšali. Veď práve expo- społecznie i kulturowo inklinowali w kierunku śro- nenti Nemeckej strany patrili k najradikálnejším dowiska niemieckiego, lecz wypadki w Niemczech iniciátorom a vykonávateľom protižidovských i wzrost narodowosocjalistycznych tendencji wśród perzekučných opatrení.2 miejscowych Niemców stosunki te naruszały. Wszak Koncom predmníchovskej republiky właśnie członkowie Niemieckiej Partii byli najbar- rozhodujúcim politickým činiteľom sa stala dziej radykalnymi inicjatorami i wykonawcami anty- Karpatonemecká strana a od októbra 1938 jej żydowskich zarządzeń2. nástupkyňa Nemecká strana (Deutsche Partei Pod koniec przedmonachijskiej republiki de- – DP), ktorá sa jednoznačne postavila do služieb cydującym czynnikiem politycznym stała się nacistického Nemecka a jeho expanzívnej a utla- Karpatoniemiecka Partia, a od 1938 roku jej następ- čovateľskej politiky. V rokoch druhej svetovej czyni – Partia Niemiecka (Deutsche Partei – DP), która vojny si osobovala právo zasahovať a riadiť verej- jednoznacznie oddała się na usługi nacjonalistycznych nopolitický život a zaujala status arbitra vo všet- Niemiec i ich ekspansywnej i gnębicielskiej polityce. kých záležitostiach hospodárskeho, politického W latach drugiej wojny światowej rościła sobie prawo a spoločenského života. Otvorene sa hlásila k fa- do kierowania życiem politycznym i przyjęła status šistickej ideológii, plnila závažné spravodajské arbitra we wszystkich sprawach gospodarczych, poli- úlohy v prospech ríšskych orgánov. tycznych i dotyczących życia społecznego. Otwarcie Dovtedajšia politická diferencovanosť akceptowała faszystowską ideologię, spełniała ważne a pluralita bola vymedzená autoritatívnym re- administracyjne zadania na rzecz organów Rzeszy. žimom slovenského štátu a pozíciou nemeckej Dotychczasowe polityczne zróżnicowanie i wie- menšiny. V priebehu krátkeho času DP podchy- lorakość była ograniczona przez autorytatywny reżim tila, organizačne a politicky zovrela a ovplyvňo- państwa słowackiego i pozycję mniejszości niemiec- vala prevažnú väčšinu tunajších Nemcov. K 31. kiej. W ciągu krótkiego czasu Niemiecka Partia zinte- decembru 1942 mala na Slovensku 150 miest- growała organizacyjnie i polityczne przeważającą więk- nych organizácií a 63.930 členov, na hornom szość tutejszych Niemców. Do 31 grudnia 1942 roku Spiši krajský sekretariát so sídlom v Kežmarku Niemiecka Partia miała na Słowacji 150 organizacji miej- usmerňoval 34 miestnych organizácií s 8652 scowych i 63930 członków, na Spiszu północnym sekre- členmi. Ďalší boli napojení na DP prostredníc- tariat wojewódzki z siedzibą w Kieżmarku zarządzał 34 tvom jej zložiek, podriaďujúcich si jednotlivé miejscowymi organizacjami liczącymi 8652 członków. oblasti verejného života.3 Pozícia niekdajších Pozostali Niemcy byli połączeni z Niemiecką Partią za „Zipserov” sa neustále zužovala, i keď ich plat- pośrednictwem jej związków podporządkowujących formu sa nepodarilo „Karpatským Nemcom” sobie pojedyncze obszary życia publicznego3. Pozycja definitívne likvidovať ani do konca roku 1944. niegdysiejszych „Zipserów” nieustannie się zawężała, Časť príslušníkov rozpustených ľavicových ale ich platformy nie udało się „Karpackim Niemcom” strán, predovšetkým komunisti, si zakladali definitywnie zlikwidować nawet do roku 1944. spoločne so slovenskými spolupracovníkmi ile- Część członków rozwiązanych lewicowych par- gálne protifašistické skupiny, ktoré boli v sep- tii, przede wszystkim komuniści, zakładało wspólnie tembri 1943 značne redukované zatknutím a vy- ze słowackimi współpracownikami nielegalne, antyfa- šetrovaním popredných funkcionárov. S členmi szystowskie grupy, które we wrześniu 1943 roku zostały občianskeho odboja vedeného O. Devečkom, T. znacznie zredukowane na skutek aresztowań i przesłu- Vondrákom a M. Vyšňovským prišli do kontaktu chań ich działaczy. Z członkami powstania obywatel- skiego dowodzonego przez O. Devečkę, T. Vondráka

2 ŠOBA Prešov, ŽS Pamätník ČS Kežmarok, ŠOKA Poprad, 2 ŠOBA Prešov, ŽS Pamätník ČS Kežmarok. ŠOKA Poprad, OÚK 1007/39 prez., 1489/39 prez. OÚK 1007/39 prez., 1489/39 prez. 3 NA SR Bratislava, DP 126–37. 3 NA SR Bratislava, DP 126-37. 30 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI i M. Višňovskiego dochodziło tylko do sporadycz- len sporadicky, najmä prostredníctvom „robot- nych kontaktów, zwłaszcza za pośrednictwem „robot- níckej zložky” združenej okolo V. Boldižára.4 niczego składu” zgrupowanego wokół V. Boldižára4. Najtragickejším fenoménom vojny boli Najtragiczniejszym skutkiem wojny były ludz- ľudské obete, strádanie a utrpenie ľudí i ne- kie ofiary i cierpienie oraz niepomierne straty mate- dozierne materiálne straty. Práve tieto skúse- rialne. Właśnie te doświadczenia i rozwój sytuacji na nosti a vývoj frontovej situácie najvýraznejšie froncie najwyraźniej modyfikowały zmiany nastro- modifikovali pohyb verejnej mienky, postoje jów, postaw i zachowań obywateli niemieckich, którzy i správanie obyvateľov, nádeje i perspektívy do mieli nadzieję na nowe perspektwy życia w powojen- povojnového života. Spočiatku prevládali opti- nej rzeczywistości. Z początku przeważały optymi- mistické vyhliadky a presvedčenie o skorom ne- styczne poglądy i przekonanie o rychłym niemieckim meckom víťazstve vo vojne. Rok 1943 znamenal zwycięstwie w wojnie. Rok 1943 przyniósł definitywne prevzatie definitívnej iniciatívy do rúk protihit- przejęcie inicjatywy przez koalicję antyhitlerowską. lerovskej koalície. Bolo stále zreteľnejšie, že Coraz częściej do głosu dochodziło przypuszczenie, Nemecko vojnu nevyhrá a územie Slovenska sa że Niemcy wojny nie wygrają, a terytorium Słowacji čoskoro stane arénou priamych bojových operá- stanie się lada chwila areną bezpośrednich wojen- cií. Aktivizovali sa odbojové skupiny pripravu- nych operacji. Aktywizowały się grupy partyzanckie júce ozbrojené protifašistické vystúpenie. przygotowujące zbrojne, antyfaszystowskie powsta- Vytrácala sa počiatočná eufória, zužovalo nie. Zanikała początkowa euforia niemiecka, zawę- sa jadro oddaných exponentov fašizmu. Na zá- żały się wpływy oddanych eksponentów faszyzmu. klade dohody medzi vládou Slovenskej repub- Na podstawie umowy pomiędzy władzą Republiki liky a Nemeckej ríše príslušníci nemeckej národ- Słowackiej i Rzeszy Niemieckiej członkowie niemiec- nej skupiny rukovali výhradne do nemeckých kiej grupy narodowościowej byli wcielani do niemiec- branných síl. Práve v Kežmarku sa z nich formo- kich sił zbrojnych. Właśnie w Kieżmarku od początku vali začiatkom augusta 1944 transporty, ktoré sierpnia 1944 roku formowano transporty, które odjeż- odchádzali do ríše a po krátkom precvičení boli dżały do Rzeszy, gdzie po krótkim przeszkoleniu tu- tunajší Nemci už ako príslušníci Wehrmachtu tejsi Niemcy, już jako członkowie Wehrmachtu, albo alebo SS rozmiestňovaní na takmer všetky vte- SS, kierowani byli na prawie wszystkie ówczesne fronty. dajšie fronty. Posledný transport odišiel 23. au- Ostatni transport odszedł do Wiednia 23 sierpnia 1944 gusta 1944 do Viedne. Pri nástupe sa už častej- roku. Podczas wcielania do armii coraz częściej poja- šie objavovali prejavy neochoty, nespokojnosti, wiały się przejawy braku ochoty, niepokoju, a nawet ba aj pokusy vyhnúť sa vojenskému rozkazu. próby uniknięcia wojskowego rozkazu. Kieżmarski Kežmarský okresný náčelník v služobnom hlá- naczelnik powiatu w swoim służbowym wystąpieniu sení upozorňoval, že sa množili prípady, keď zwracał uwagę, iż mnożyły się przypadki występowa- nemeckí občania sa dožadovali úradnej zmeny nia obywateli niemieckich o urzędową zmianę przyna- národnostnej príslušnosti.5 Na Slovensku do leżności narodowej5. Na Słowacji do połowy czerwca polovice júna 1944 sa odhlásilo z DP okolo 1000 1944 roku z Niemieckiej Partii wypisało się około 1000 členov.6 Na Spiši, najmä v prostredí staršej ge- członków6. Na Spiszu, zwłaszcza w środowisku star- nerácie, opäť ožívali tradičné prohungaristické szej generacji, ponownie ożywało tradycyjne, prowę- rezíduá, očakávajúce posun hraníc v prospech Maďarska minimálne po Tatry.7

4 ŠOBA Bratislava, ĽS Bratislava Tľud 30/48. ŠOBA Levoča, 4 ŠOBA Bratislava, ĽS Bratislava Tľud 30/48; ŠOBA Levo- OĽS Kežmarok Tľud 48/45. Slovenské národné povstanie ča, OĽS Kežmarok Tľud 48/45; Slovenské národné povstanie 1944, 4. zv. Bratislava 1984, s. 132–134. 1944, tom 4, Bratislava 1984, s. 132–134. 5 Dejiny Slovenského národného povstania 1944, 3. zv. Brati- 5 Dejiny Slovenského národného povstania 1944, tom 3, Brati- slava 1984, s. 328. slava 1984, s. 328. 6 Kováč, D.: Nemecko a nemecká menšina na Slovensku 6 Kováč, D. Nemecko a nemecká menšina na Slovensku (1871– (1871–1945). Bratislava 1991, s. 183. 1945), Bratislava 1991, s. 183. 7 Dejiny SNP 1944, 3. zv.... c.d., s. 204, 229. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 31

gierskie nastawienie wraz z nadziejami na przesunięcie Vodca nemeckej menšiny a DP F. Karmasin granic węgierskich aż po Tatry7. koncom júla 1944 navštívil nemecké obce na hor- Przywódca mniejszości niemieckiej i Niemieckiej nom Spiši. Usiloval sa posilniť vieru v konečné Partii, F. Karmasin, pod koniec lipca 1944 roku od- víťazstvo a ostro odsúdil pokusy vyhnúť sa po- wiedził niemieckie wioski górnego Spiszu. Starał się vinnostiam voči Nemecku: „Dostali sme správy on wzmocnić wiarę w ostateczne zwycięstwo i ostro o tom, že niekoľko biednych kreatúr sa zháňa po skrytykował próby uchylania się od obowiązków na úradoch a pokúša sa zmeniť národnosť... Bolo rzecz Niemiec. Powiedział: „Otrzymaliśmy wiado- ľahké hrať sa na veľkých Nemcov a národných mość o tym, że kilka biednych kreatur biega po urzę- socialistov, keď denne doliehali nám víťazné fan- dach i próbuje zmienić narodowość… Łatwo było od- fáry rozhlasových aparátov.8” Žiadal preukazo- grywać wielkich Niemców i narodowych socjalistów, vať oddanosť práve v týchto – podľa neho – his- gdy codziennie pobrzmiewały nam zwycięskie fanfary torických chvíľach. Sľuboval výhody, ale sa aj z głośników radiowych”8. Żądał okazywania oddania vyhrážal. Počet príslušníkov SS zo slovenských właśnie w tych – według niego – historycznych chwi- Nemcov vzrástol na 9000.9 lach. Obiecywał korzyści, ale również groził. Liczba Vedenie DP v spravodajských reláciách członków SS spośród słowackich Niemców wzrosła upozorňovalo na hroziace nebezpečenstvo pre do ponad 90009. tunajších Nemcov. Už 25. júla 1944 rozhodlo Dowództwo Partii Niemieckiej w przekazywa- o vytváraní ozbrojených skupín z príslušníkov nych sprawozdaniach zwracało uwagę na niebezpie- Freiwillige Schutzstaffel (FS). Na porade u vy- czeństwo grożące pozostałym na miejscu Niemcom. slanca Nemeckej ríše v Bratislave 27. augusta Już 25 czerwca 1944 roku, dowództwo zadecydowało 1944 sa hovorilo aj o potenciálnej evakuácii slo- o tworzeniu uzbrojonych grup z członków Freiwillige venských Nemcov, ale H. E. Ludin ju odmietol, Schutzstaffe (FS). Na naradzie u delegata Rzeszy zdôraznila sa preto alternatíva ozbrojenia do- Niemieckiej w Bratysławie 27 sierpnia 1944 roku mó- mobraneckých skupín.10 Udalosti nadobúdali wiło się o potencjalnej ewakuacji słowackich Niemców, dramatický priebeh, chystané opatrenia sa už ale H.E. Ludin ją odrzucił, dlatego też zaproponowano nestačili realizovať. większe uzbrojenie grup ochotników z obrony cywil- Priebeh Slovenského národného povs- nej10. Wypadki przybrały dramatyczny przebieg i pla- tania na Spiši ovplyvnili následky zlyhania nowanych posunięć już nie zdążono zrealizować. Východoslovenskej armády, nerozhodnosť a pa- Brak zdecydowania, pasywność niektórych miej- sivita niektorých miestnych vojenských posá- scowych jednostek wojskowych, mobilizacja uzbro- dok, pohotová mobilizácia ozbrojených oddie- jonych oddziałów miejscowego niemieckiego obywa- lov tunajšieho nemeckého obyvateľstva i skorý telstwa, jak również szybkie przybycie niemieckich, príchod nemeckých okupačných vojenských okupacyjnych jednostek wojskowych oraz oddziałów a bezpečnostných oddielov zo Zakopaného bezpieczeństwa z Zakopanego i Nowego Sącza wpły- a Nového Sonczu. Markantne sa to prejavilo nęły na rozkład Wschodniosłowackiej Armii i przebieg najmä v Kežmarku. Słowackiego Powstania Narodowego na Spiszu. Mesto bolo materskou posádkou 12. delo- Miasto było macierzystym garnizonem 12. pułku streleckému pluku, ktorého základné teleso bolo artyleryjskiego, którego podstawowy trzon znajdo- pod velením pplk. Kľúčika koncom mája 1944 wał się pod dowództwem podpułkownika Kľúčika. pričlenené k Východoslovenskej armáde a dislo- Człon ten pod koniec maja 1944 roku został wcielony kované ako záloha veliteľa armády v priestore do Wschodniosłowackiej Armii i rozlokowany jako Vyšná Radvaň. V Kežmarku zostal iba náhradný delostrelecký oddiel, ktorý začiatkom augusta 7 Dejiny SNP 1944…, dz. cyt., s. 204, 229. 8 „Slovenská pravda“ 03.08.1944. 8 Slovenská pravda 3.8.1944. 9 Kováč, D. Nemecko a nemecká menšina…, dz. cyt., s. 199. 9 Kováč, D.: Nemecko a nemecká menšina ... c.d., s. 199. 10 Kováč, D. Politická aktivita nemeckej menšiny na Slovensku 10 Kováč, D.: Politická aktivita nemeckej menšiny na Sloven- v poslednom období druhej svetovej vojny, w: Slovensko na konci sku v poslednom období druhej svetovej vojny. In: Slovensko druhej svetovej vojny, Bratislava 1994, s. 223. na konci druhej svetovej vojny. Bratislava 1994, s. 223. 32 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI rezerwa dowódcy armii w obszarze Vyšná Radvaň. mal 679 vojakov a poddôstojníkov, 28 dôstojní- W Kieżmarku pozostał tylko rezerwowy oddział arty- kov, ďalej 2405 ručných zbraní, asi 6-7 tisíc kusov leryjski, który z początkiem sierpnia liczył 679 żołnie- pechotného streliva, 12 diel ráže 10,5 cm a 324 de- rzy i podoficerów, 28 oficerów, dalej 2405 sztuk broni lostreleckých striel. Jedna batéria pod velením palnej i około 6-7 tysięcy sztuk pocisków,12 dział ka- stot. O. Jeleňa sa presunula do strategického libru 10,5 cm i 324 pocisków artyleryjskich. Jedna ba- povstaleckého priestoru na Oremov Laz a bojo- teria bod dowództwem O. Jeleňa przemieściła się vala v povstaní v radoch 1. čs. armády. Veliteľom do strategicznego obszaru powstania do Oremov kežmarského oddielu bol stot. Bedrich Černický, Laz i walczyła w powstaniu w ramach Pierwszej ktorého ilegálne Vojenské ústredie vyhliadlo za Czechosłowackiej Armii. Dowódcą oddziału kież- veliteľa vojenského odboja. marskiego był rotmistrz Bedrich Černický, którego Velenie oddielu obdržalo posledné rozkazy nielegalne środowisko wojskowe ogłosiło dowódcą ústredia o vyhlásení pohotovosti, o akútnom ne- wojskowego ruchu oporu. bezpečí nemeckej okupácie a v prípade konfliktu Dowództwo oddziału otrzymało ostatnie roz- o okamžitom internovaní miestnych Nemcov kazy z centrali o ogłoszeniu pogotowia wobec groźby v kasárňach a potom rozkaz k ozbrojenému od- niemieckiej okupacji, a w przypadku konfliktu – poru. Posádka mala chrániť priestor až do prí- o natychmiastowym internowaniu miejscowych chodu Východoslovenskej armády. B. Černický Niemców w koszarach, a następnie – rozkaz przystą- ani po konzultáciách s posádkovým veliteľom pienia do zbrojnego powstania. Garnizon miał ochro- v Levoči stot. J. Fedákom sa neodhodlal k spl- nić obszar aż do przybycia Wschodniosłowackiej neniu rozkazov. Z obavy pred ozbrojeným zása- Armii. B. Černický po konsultacjach z dowódcą gar- hom nemeckého obyvateľstva zaujal vyčkávacie nizonu w Lewoczy, J. Fedákiem, nie zdecydował się stanovisko. Pod nátlakom 29. augusta odovzdal na wykonanie rozkazów. Z obawy przed zbrojną in- časť ručných zbraní a streliva pre vyzbrojovanie terwencją niemieckiego obywatelstwa zajął wycze- miestnych Nemcov. V rozhodujúcich chvíľach kującą postawę. Pod naciskiem, 29 sierpnia, oddał 30. augusta o 10. hod. opustil Kežmarok a odišiel część ręcznych karabinów i pocisków dla uzbrojenia na veliteľstvo armády do Prešova, hoci jeho od- miejscowych Niemców. W decydujących chwilach diel podliehal k zápoľnej armáde a veliteľstvu 2. 30 sierpnia o godzinie 10 garnizon opuścił Kieżmark divíznej oblasti v Liptovskom Mikuláši, ktoré i udał się do dowództwa armii w Preszowie, chociaż sa k povstaniu pripojilo. Po nejasných telefo- jego oddział podlegał polowej armii i dowództwu 2. nických odkazoch z Prešova sa už do Kežmarku dywizyjnego okręgu w Liptowskim Mikulaszu, który nevrátil.11 przyłączył się do powstania. Po niejasnych, telefo- Opustené velenie posádky zostalo bezradné, nicznych informacjach z Preszowa, do Kieżmarku nebolo schopné postaviť sa na odpor, nereagovalo już nie wrócił11. Opuszczone dowództwo garni- na výzvy povstaleckých jednotiek z Popradu, ani zonu zostało bezradne, nie było zdolne do stawiania na letákové apely partizánskej skupiny postupu- oporu, nie reagowało na odezwy jednostek powstań- júcej z Liptova, ktoré dvakrát zhadzovali povsta- czych z Popradu, ani na apele ulotkowe grupy party- lecké lietadlá. Nechalo sa obkľúčiť, izolovať, ba zantów idących z Liptowa. Dowództwo garnizonu dokonca poskytlo aj ďalšie zbrane i niekoľko diel pozwoliło się okrążyć, izolować, a nawet przekazało protipovstaleckým silám. Posádka patrila k pr- pozostałą broń i kilka dział. Garnizon był pierwszą vým na Slovensku, ktorú nemecké jednotky „pa- jednostką wojskową na Słowacji, którą niemieckie cifikovali”. Spoločnou akciou vojenských a do- wojska „spacyfikowały”. Wspólną akcją sił wojsko- mobraneckých síl bola odzbrojená, niekoľkým

11 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 22/46, zob. też: Jab- 11 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 22/46. Pozri tiež lonický, J.: Povstanie bez legiend, Bratislava 1990, s. 292– 293, Jablonický, J.: Povstanie bez legiend. Bratislava 1990, s. 292– Nosko, J. Takto bojovala povstalecká armáda, Bratislava 1994, 293. Nosko, J.: Takto bojovala povstalecká armáda. Bratislava s. 47, 54, 59, 79, Pivovarči, J. Z dokumentov o slovenských ozb- 1994, s. 47, 54, 59, 79. Pivovarči, J.: Z dokumentov o sloven- rojených silách v predvečer SNP, w: Kapitoly z dejín odboja na ských ozbrojených silách v predvečer SNP. In: Kapitoly z de- Slovensku, Bratislava 1968, s. 124. jín odboja na Slovensku. Bratislava 1968, s. 124. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 33

wych i samoobrony został rozbrojony, kilku żołnie- vojakom sa podarilo utiecť, ostatných Nemci rzom udało się uciec, pozostałych Niemcy załadowali naložili na nákladné autá a odviezli do Prešova, do samochodów ciężarowych i wywieźli do Preszowa, odkiaľ ich deportovali cez Košice do nemeckých skąd zostali deportowali przez Koszyce do niemiec- zajateckých a koncentračných táborov. Podobný kich obozów jenieckich i obozów koncentracyjnych. osud postihol aj príslušníkov 2. pracovného prá- Podobny los spotkał członków 2. batalionu robo- poru v Podolínci a v Starej Ľubovni.12 Ich vý- czego w Podolińcu i w Starej Lubowli12. Ich umun- stroj, výzbroj a priestory zabrali nemecké jed- durowanie, uzbrojenie i terytorium zajęły niemieckie notky. Na základe posudku vojenského znalca jednostki. Na podstawie oceny wojskowego znawcy (pplk. J. Zadžora) a výpovedí mnohých sved- (podpułkownika J. Zadžora ) i wypowiedzi licznych kov Okresný ľudový súd v Kežmarku rozhod- świadków powiatowy lu- nutím z 12. novem- dowy sąd w Kieżmarku bra 1946 v počínaní wyrokiem z 12 listo- B. Černického nezistil pada 1946 roku w dzia- trestný čin a odoprel łalności B. Černickiego jeho trestné stíhanie.13 nie stwierdził czynu ka- Už 29. augusta ralnego i odrzucił jego 1944 v Kežmarku sa karne ściganie13. chopila iniciatívy asi W Kieżmarku, już 80-členná nemecká po- 29 sierpnia 1944 roku sádka (patrilo k nej aj w godzinach popołu- 30 príslušníkov SS, ktorí dniowych, około osiem- uprchli krátko predtým dziesięcioosobowa jedna nákladnom aute nostka niemiecka (do z Ružomberka, kde pre- niej należała też grupa vzala moc miestna po- 30 SS-manów, którzy sádka a partizáni a väč- uciekli krótko przed- Panorama Kieżmarku, fot. A. Grosz, lata 40. XX w., šinu nemeckej posádky tem ciężarowym autem zbiory Muzeum w Kieżmarku i poľného žandárstva Panoráma Kežmarku, foto A. Grosz, 40. roky 20. stor., z Rużomberku, gdzie po zbierka Múzea v Kežmarku zlikvidovali). V popo- zlikwidowaniu niemiec- ludňajších hodinách za kiej jednostki wojskowej spoluúčinkovania DP i polowej policji władzę przejęli miejscowi partyzanci) a FS nariadili povinný nástup všetkých zbra- przy współdziałaniu DP i FS zarządziła obowiązkową neschopných mužov vo veku 18-50 rokov do mobilizację wszystkich zdolnych do służby wojskowej Spišského dvora, poskytli im zbrane z posádko- mężczyzn w wieku od 18 do 50 lat, których zgrupowano vého skladu a z rezervy FS ukrytej v priestoroch w Spiskim Dworze. Po dostarczeniu im broni z jed- učňovského domu, rozdelili ich do bojových nostki wojskowej i z rezerwy FS, ukrytej w pomieszcze- skupín a okamžite organizovali obranné posta- niach uczniowskiego internatu, podzielono ich na grupy venie na okrajoch mesta (vtedy sa ešte tieto od- bojowe i natychmiast zorganizowano punkty obronne diely nazývali Selbstschutz). Pokúsili sa poskyt- na obrzeżach miasta (wówczas oddziały te nosiły na- núť pomoc aj popradským Nemcom, kde prišla zwę Selbstschutz). Próbowano udzielić pomocy także partizánska skupina z Liptova a k povstaniu sa popradzkim Niemcom, dokąd przybyła grupa party- pripojila aj rozhodujúca časť miestnej posádky. zantów z Liptowa, i gdzie do powstania przyłączyła Nákladné autá boli však zastavené a museli sa się również zdecydowana większość miejscowego gar- vrátiť do Kežmarku. Rodiny exponovaných nizonu. Ciężarowe auta zostały jednak zatrzymane

12 ŠOBA Levoča, ĽS Levoča Tľud 26/48, OĽS Kežmarok 12 ŠOBA Levoča, ĽS Levoča Tľud 26/48, OĽS Kežmarok 20/45, 48/45. 20/45, 48/45. 13 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 22/46. 13 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 22/46. 34 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI i musiały powrócić do Kieżmarku. Rodziny znanych miestnych Nemcov sa uchýlili do Tatranskej miejscowych Niemców schroniły się w Tatrzańskiej Lomnice, Javoriny, Lysej Poľany a Zakopaného.14 Łomnicy, Jaworzynie, Łysej Polanie i Zakopanem14. Správy o zlyhaní kežmarskej posádky prinú- Wiadomość o zawieszeniu działania kieżmarskiej tili veliteľov vojenských a partizánskych jedno- jednostki zmusiła dowódców wojskowych oddziałów tiek v Poprade k spoločnému útoku, aby zabezpe- partyzanckich w Popradzie do wspólnego ataku, w celu čili povstalecké územie zo severu a paralyzovali zabezpieczenia obszarów powstańczych z północy i pa- odpor tamojších Nemcov. Vo večerných hodi- raliżowania oporu tamtejszych Niemców. W godzinach nách 30. augusta prenikli až do priestoru troch wieczornych 30 sierpnia oddziały powstańcze doszły mostov a železničnej stanice, ale mesto sa im ne- aż do rejonu trzech mostów i stacji kolejowej, ale mia- podarilo obsadiť. Od Ľubice sa pokúšala vnik- sta nie zdołały opanować. Od Lubicy próbował prze- núť do mesta jednotka levočskej posádky. Najmä drzeć się do Kieżmarku oddział lewockiego garnizonu. oddiely domácich Nemcov využívali znalosť te- Uzbrojone oddziały miejscowych Niemców, wykorzy- rénu, prostredia, okrajové domy, pivnice, okná, stując znajomość terenu, środowisko, okoliczne domy, záhrady a ploty a často prekvapivou streľbou pri- piwnice, ogródki i płoty, często inicjując zaskakującą nútili povstalcov k ústupu. Ani opakovaný útok strzelaninę, zmuszały powstańców do wycofania. Nie 31. augusta sa nepodaril, vtedy už prišla na po- powiódł się również powtórny atak w dniu 31 sierpnia, moc 1. tanková armáda posilnená pechotnými kiedy na pomoc przyszła 1. czołgowa armia wzmocniona a delostreleckými jednotkami z územia Poľska. jednostkami piechoty i artylerii z terytorium Polski. Spolu s bojovou skupinou Schäfer prešli do pro- Wspólnie z ugrupowaniem bojowym Schafera armia ta tiútoku, obsadili Poprad a pacifikovali povsta- przeszła do przeciwnatarcia, zajęła Poprad i spacyfiko- lecké územie v dvoch smeroch, prvý postúpil cez wała obszary powstańców w dwóch kierunkach – pierw- Hranovnicu, Vernár, Pusté Pole až po Telgárt, szy atak skierowano na Hranovnicę, Vernar, Puste Pole, druhý smeroval cez Svit, Liptovský Mikuláš na aż do Telgartu, drugi w kierunku Svitu, Liptowskiego Ružomberok.15 Mikułasza i Rużomberku15. Nemecké vojenské a policajné orgány nas- Niemieckie wojskowe i policyjne organy wpro- tolili na obsadenom území otvorený a bezo- wadziły na zajętych terenach otwarty i bezwzględny hľadný okupačný režim. Bezprostredne s vo- okupacyjny reżim. Bezpośrednio z jednostkami jenskými jednotkami prichádzali zvláštne wojskowymi przybywały specjalne oddziały policji, pohotovostné komandá bezpečnostnej po- służby bezpieczeństwa, a następnie oddzielne jed- lície a postupne i osobitné útvary, ktoré bru- nostki, które brutalnie stosowały przemoc i prze- tálne vykonávali násilie, perzekúcie, deportá- śladowania, wykonywały deportacje do obozów cie do koncentračných táborov, dopustili sa koncentracyjnych, dopuszczały się licznych mor- mnohých vrážd, lúpili a ničili osobný a verejný dów, grabiły i niszczyły indywidualne i publiczne majetok. V Kežmarku bolo ustavené Bojové mienie. W Kieżmarku powołano bojowe komando veliteľstvo (Kampfkomandatur) vedené smut- (Kampfkomandantur) pod dowództwem znanego neznámym hauptmannom Spindlerom, vytvá- z okrucieństwa hauptmanna Spindlera, tworzono rali sa pobočky tajnej polície (z ich veliteľov zo- rozgałęzienia tajnej policji (spośród ich dowódców stali v pamäti viacerých perzekvovaných mená w pamięci prześladowanych wyróżniali się Lischke, Lischka, Tille a Cigán). Od začiatku septembra Tille i Cigan). Od początku września w Kieżmarku v Kežmarku sídlilo hospodárske oddelenie pri w grupie armii „A” mieścił się oddział gospodarczy skupine armád „A” (Einsatzgruppe W 2), ktoré (Einsatzgruppe W 2 ), który nadzorował realizację do- dozeralo na plnenie dodávok spišskej rudy, dreva

14 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45, ŠOBA Levoča, OĽS 14 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45. ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 20/45, 45/45. Kežmarok Tľud 20/45, 45/45. 15 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 45/45, Slovenské ná- 15 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 45/45. Slovenské rodné povstanie. Nemci a Slovensko. Dokumenty, zebrał: V. Pre- národné povstanie. Nemci a Slovensko. Dokumenty. Zost. V. čan, Bratislava 1970, s. 503–504; „Deutsche Stimmen“ 09.09., Prečan. Bratislava 1970, s. 503–504. Deutsche Stimmen 9.9., 07.10., 02.12.1944; „Pravda“ 20.03.1945. 7.10., 2.12.1944. Pravda 20.3.1945. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 35

staw spiskiej rudy, drewna i produkcję większych za- a produkcie väčších podnikov (Svit, Matejovce, kładów (Svit, Matejovce, Prakovce i innych ) na rzecz Prakovce a ďalšie) pre potreby nemeckej brannej niemieckich sił zbrojnych, a później organizował de- moci, neskôr organizovalo ich demontáž, evaku- montaż, ewakuację urządzeń i ich niszczenie16. áciu zariadení a ich deštrukciu.16 Znaczącą rolę w udzielaniu pomocy Významnou pomocnou zložkou Wehrmachtowi, SS i jednostkom bezpieczeństwa Wehrmachtu, SS a bezpečnostnej polície boli do- odegrały oddziały samoobrony (Heimatschutz – mobranecké oddiely Heimatschutzu - HS. V pr- HS). W pierwszych wrześniowych dniach, dzięki vých septembrových dňoch pričinením kežmar- kieżmarskim przedstawicielom DP i FS, takie od- ských predstaviteľov DP a FS sa tieto jednotky działy powstały we wszystkich niemieckich i miesza- vytvorili vo všetkých nemeckých a zmiešaných nych wsiach. Liczba ich członków na górnym Spiszu obciach. Ich počet na hornom Spiši prevyšoval przewyższała 2000, a w całej Słowacji osiągnęła około 2000, na celom Slovensku dosiahol okolo 8000. 8000. Nabór do oddziałów był z reguły obowiązkowy Nástup bol spravidla povinný pre zbraneschop- dla mężczyzn zdolnych do służby wojskowej w wieku ných mužov vo veku 18-60 rokov, za službu boli od 18 do 60 lat; za służbę byli nagradzani, a za zbrojne honorovaní, pri ozbrojených akciách dostávali akcje otrzymywali podwójny żołd. Większość była až dvojnásobný žold, väčšina bola vystrojená umundurowana w wojskowe mundury i wyposa- uniformami a zbraňami slovenskej armády, po- żona w broń słowackiej armii, stopniowo wprowa- stupne sa zaviedlo spoločné ubytovanie a stra- dzono grupowe zakwaterowanie i żywienie. Około vovanie. Okolo 500-600 bolo sústredených vo 500–600 członków samoobrony było zgrupowanych výcvikovom stredisku v hrade.17 w ośrodku szkoleniowym w zamku17. Pod velením nemeckých vojenských Pod dowództwem niemieckich wojskowych i po- a policajných dôstojníkov hliadky HS sa zú- licyjnych oficerów patrole HS uczestniczyły w akcjach častňovali protipartizánskych akcií a perze- przeciw partyzantom i działaniach represyjnych – po- kučných zásahov, podnikali trestné expedí- dejmowali karne ekspedycje przeciw ukrywającym cie proti skrývajúcim sa antifašistom a židom się antyfaszystom i Żydom w okolicy Jeruzalemskiego v okolí Jeruzalemského vrchu, v Spišskej Wierchu, w Spiskiej Sobocie, w Tatrzańskiej Łomnicy, Sobote, v Tatranskej Lomnici, Rakúsoch, Rakusach, Jursku, Hodermarku, na terytorium po- Jurskom, Hodermarku, na území Popradského, wiatu popradzkiego, lewockiego, starolubowelskiego Levočského, Staroľubovnianskeho i sabinowskiego. Patrole wyrządzały mnóstwo szkód: a Sabinovského okresu. Kežmarské hliadky HS paliły stogi siana, chaty i leśniczówki, terroryzowały, sa stali postrachom celého okolia. Napáchali prześladowały i więziły wiele osób. Ich członkowie množstvo škôd, vypaľovali senníky, chaty a le- pracowali jako tłumacze, współpracowali ze zbroj- sovne, terorizovali, perzekvovali a zatkli mnoho nymi jednostkami, wykorzystując znajomość osób, sto- osôb, vykonávali tlmočnícke služby, spolupra- sunków międzyludzkich i terenu, brali udział w prze- covali s ozbrojenými zložkami ako znalci osôb, słuchaniach i dochodzeniach, zdarzały się przypadki pomerov a terénu, účinkovali pri výsluchoch okradania uwięzionych, niektórzy z nich zostali dono- a vyšetrovaniach, vyskytli sa prípady okráda- sicielami i konfidentami. Oddziały Samoobrony zmu- nia zaistených, niektorí sa stali udavačmi a kon- szały cywilną ludność do prac przy budowie umocnień fidentmi. Nútili civilné obyvateľstvo nastupo- w dolinie rzek Dunajca i Hornadu, kontrolowały obec- vať na opevňovacie práce do údolia Dunajca ność i wydajność pracy. Wykonywały służbę strażni- i Hornádu, kontrolovali dochádzku i pracovné ków w więzieniach, przy obiektach komunikacyjnych výkony. Vykonávali strážnu službu vo väzni- i publicznych oraz w patrolach ulicznych. Jednostki ciach, pri komunikačných i verejných objektoch okupacyjne i liczni miejscowi pomocnicy mają na su- a po uliciach.

16 ŠOBA Levoča, ĽS Levoča Tľud 3/48, SNP. Nemci a Sloven- 16 ŠOBA Levoča, ĽS Levoča Tľud 3/48. SNP. Nemci a Slo- sko…, dz. cyt., s. 192–193, 221, 249. vensko... c.d., s. 192–193, 221, 249. 17 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 22/46, Kováč, D.: Ne- 17 ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 22/46. Kováč, D.: mecko a nemecká menšina… dz. cyt., s. 199. Nemecko a nemecká menšina… c.d., s. 199. 36 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI mieniu (tylko w Kieżmarku i bezpośredniej okolicy) Okupačné jednotky a viacerí ich domáci po- 31 ludzkich ofiar – wykonano 12 wyroków śmierci na máhači majú na svedomí iba v Kežmarku a v bez- zamku kieżmarskim, 21 września siedmiu rannych prostrednom okolí 31 ľudských obetí, vyniesli powstańców wywleczono ze szpitala i rozstrzelano, 12 rozsudkov smrti na kežmarskom hrade, sied- spośród 80 więźniów dużą liczbę odtransportowano mich zranených povstalcov 21. septembra od- do obozów koncentracyjnych, wielu z nich do miasta vliekli z nemocnice a zastrelili, väznili 80 zais- już nie powróciło. Wśród tutejszych mieszkańców, te tených, z nich mnohých odtransportovali do akty przemocy i terroru przeciwko cywilom, niszcze- koncentračných táborov, odkiaľ sa už viacerí nie mienia wywoływały strach, grozę, a równocześnie nevrátili. Medzi tunajším ľudom, najmä výčiny wielkie zgorszenie i wielkie potępienie18. proti civilnému obyvateľstvu a ničenie majetku, Z początkiem września 1944 roku miały miej- vyvolávali strach, hrôzu, súčasne i veľké pohor- sce kolejne tragiczne zdarzenia wojenne. Dowództwo šenie a jednoznačné odsúdenie.18 Niemieckiej Partii wraz z kręgami współpracowni- Začiatkom septembra 1944 sa zapĺňali ďal- ków rozpoczęło ewakuację niemieckich obywateli ze šie tragické stránky vojnového scenára. Vedenie Spiszu. Miała to być totalna ewakuacja, pozostać mo- DP spolu s ríšskymi kruhmi začali s evakuáciou gli tylko niezdolni do służby wojskowej mężczyźni nemeckého obyvateľstva zo Spiša. Evakuácia pełniący służbę w obronie cywilnej (HS). Zakres mala byť totálna, zostať mohli iba zbraneschopní ustaleń podlegał zmianom. Początkowo F. Karmasin muži, vykonávajúci službu v HS. Priestor určenia z przedstawicielami słowackiej władzy uzgadniał sa menil. Spočiatku F. Karmasin rokoval s pred- wymianę ludności pomiędzy Spiszem i Regionem staviteľmi Slovenskej republiky o výmene obyva- Zagórzańskim. Spiscy Niemcy mieli się przesiedlić teľstva medzi Spišom a Záhorím. Spišskí Nemci pod ochroną niemieckich sił zbrojnych do zachodniej sa mali presťahovať za ochrannú zónu nemeckej Słowacji, a na ich miejsce mieli przybyć tamtejsi sło- brannej moci na západnom Slovensku a na ich waccy obywatele. Ten zamiar został przez Słowaków miesto mali prísť tamojší slovenskí obyvatelia. odrzucony. Karmasin nalegał na władzę, aby nie po- Tento zámer bol slovenskými najvyššími mies- zwoliła na zasiedlanie opuszczonych domów na Spiszu tami rázne odmietnutý. Karmasin naliehal na przez wysiedleńców z Szarysza i Zemplina, gdzie nie- vládu, aby nedovolila obsadiť opustené domy na mieckie dowództwo, poczynając od 21 września, z po- Spiši evakuantmi zo Šariša a Zemplína, kde ne- wodu przebiegu działań wojennych zamierzało ogłosić mecké veliteľstvá počnúc 21. septembrom podľa totalną ewakuację wszystkich mieszkańców. Zażądał pohybu frontu vyhlasovali totálnu evakuáciu 140 milionów koron na pomoc dla niemieckich ewa- pre všetko obyvateľstvo. Na výpomoc nemec- kuantów, z których to pieniędzy we wrześniu wydat- kým evakuantom žiadal uvoľniť 140 miliónov kowano 2 miliony. Na ewakuacyjne terytorium przewi- korún, v septembri boli uhradené 2 milióny. Za dziano Kraj Sudecki i Austrię. Starostowie w Opawie evakuačný priestor bola určená Sudetonemecká i Libercu mieli spiskich Niemców rozlokować przede župa a Rakúsko. „Landrati” v Opave a Liberci wszystkim na miejsca po Volksdeutschach z Włoch, mali spišských Nemcov rozmiestniť predo- Besarabii, Bukowiny i z rejonu Morza Bałtyckiego všetkým na miesta po obyvateľoch, ktorých do przesiedlonych tu przez niemieckie organizacje na po- tejto oblasti nasťahovali nemecké orgány za- czątku drugiej wojny światowej, którzy w jesieni 1944 čiatkom druhej svetovej vojny v rámci presídľo- vania „Volksdeutschov” z Talianska, Besarábie,

18 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45; ŠOBA Bratislava, ĽS 18 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45. ŠOBA Bratislava, ĽS Bratislava Tľud 30/48; ŠOBA Košice, Kraj. prok. 1 Kn 21/59, Bratislava Tľud 30/48. ŠOBA Košice, Kraj. prok. 1 Kn 21/59. ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 11/45, 20/45, 46/45, ŠOBA Levoča, OĽS Kežmarok Tľud 11/45, 20/45, 46/45, 48/45, 53/45, 1/46, 166/46, 17/47, 28/47, 39/47, ĽS Levo- 48/45, 53/45, 1/46, 166/46, 17/47, 28/47, 39/47. ĽS Levo- ča Tľud 78/48. ča Tľud 78/48. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 37

roku opuścili ten obszar w obawie przed zbliżającym Bukoviny a Pobaltia, títo v jeseni 1944 pred blížia- się frontem19. cim sa frontom opúšťali toto územie.19 Wypadki wojenne codziennie korygowały te pla- Vojnové udalosti mnohé zámery a nariade- nowane akcje. Gdy zarządzenia ewakuacyjne nie znaj- nia dennodenne korigovali. Keď sa nariadenia dowały zrozumienia wśród ludności miast i wśród nie- o evakuácii nestretli s patričným porozumením mieckich dowódców wojskowych, którzy wówczas u obyvateľstva a ani u nemeckých vojenských pilnie potrzebowali środków transportu dla dostaw miest, ktoré vtedy naliehavo potrebovali do- na potrzeby frontu, sam H. Himmler 27 października pravné prostriedky pre potreby frontu, vydal sa- 1944 roku wydał zarządzenie o obowiązkowej ewa- motný H. Himmler 27. októbra 1944 nariadenie kuacji Niemców ze Spiszu i powierzył jej organizacje o povinnej evakuácii Nemcov zo Spiša a poveril i przeprowadzenie F. Karmasinowi. Kręgi niemieckie F. Karmasina jej organizáciou. Nemecké kruhy nie informowały o tym zarządzeniu słowackich władz. o tomto nariadení neinformovali ani sloven- Karmasin w poszczególnych okręgach mianował skú vládu. Karmasin v jednotlivých oblastiach swoich pełnomocników. Dla górnego Spiszu wyzna- menoval svojich splnomocnencov. Pre horný czył do tego zadania huncowskiego rodaka Adalberta Spiš bol ustanovený huncovský rodák Adalbert Wannhoffa, dotychczasowego prezesa wojewódzkiej Wannhoff, dovtedajší vedúci krajskej kancelárie kancelarii Niemieckiej Partii w Kieżmarku20. DP v Kežmarku.20 W pierwszym etapie ewakuacji – od 14 września V prvej etape od 14. septembra 1944 od- 1944 roku – wyjeżdżały przez Zakopane dzieci szkolne chádzali cez Zakopané školské deti za dopro- pod opieką nauczycieli i wyznaczonych osób. Dzieci vodu učiteľov a poverených osôb. Dostali sa do dotarły do Austrii, a później do Bawarii. Ich losy były Rakúska a neskôr sa stiahli do Bavorska. Ich niezwykle dramatyczne. Dzięki kieżmarskiemu profe- osudy boli neobyčajne dramatické. Zásluhou sorowi J. Liptakowi udało się na stosunkowo długi czas kežmarského profesora J. Liptaka podarilo sa zabezpieczyć elementarne potrzeby w zakresie wyży- pomerne na dlhý čas zaobstarávať elementárne wienia i noclegów. Liptak pomocy poszukiwał w szcze- potreby pre obživu a prístrešie. Pomoc hľadal gólności w kręgach kościelnych. Od 26 września wyjeż- najmä v cirkevných kruhoch. Od 26. septembra dżali pozostali obywatele, w miarę posiadania środków odchádzalo ostatné obyvateľstvo podľa doprav- transportu i materialnych. Ewakuacją kierowali człon- ných možností a poskytnutých prostriedkov. kowie samoobrony (HS) pod nadzorem organów woj- Evakuáciu riadili domáce oddiely HS pod do- skowych. Społeczeństwo było przestraszone, nie znaj- zorom vojenských orgánov. Obyvateľstvo bolo dywało innego wyjścia z sytuacji, czuło się opuszczone prestrašené, nenachádzalo reálne východisko zo i większość dostosowywała się do rozkazów21. situácie, cítilo sa opustené a väčšina sa podrobila W teleksie przekazanym przez grupę „H” rozkazom.21 z Bratysławy, sporządzonym przez J. Witiska w dniu 21 V ďalekopisnom hlásení skupiny „H” listopada 1944 roku informowano, że w kręgach wysie- z Bratislavy vypracovanom J. Witiskom 21. no- dlanego spiskiego obywatelstwa narodowości niemiec- vembra 1944 sa hovorilo: „V kruhoch evakuujú- kiej szerzą się pogłoski, że ewakuacja nie jest konieczna, ceho spišského obyvateľstva nemeckej národ- i że realizuje się ją tylko dlatego, aby Spiszaków wypę- nosti sa šíria chýry, že evakuácia vlastne nie je dzić z ich starej ojczyzny i dać niemieckim siłom zbroj- nutná, že sa uskutočňuje iba preto, aby Spišiakov nym możliwość taniego zakupu koni, krów, wozów itp.22. vyhnali z ich starej vlasti a dali nemeckej brannej moci možnosť nakúpiť za lacné peniaze kone, 19 NA SR Bratislava, NS Tnľud 10/46, ŠOBA Prešov, VPVO 570/44, SNP. Nemci a Slovensko… dz. cyt., s. 220, 321, 324, 19 NA SR Bratislava, NS Tnľud 10/46. ŠOBA Prešov, VPVO 351, 630, 641, 656, 659. 570/44. SNP. Nemci a Slovensko... c.d., s. 220, 321, 324, 351, 20 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45, ŠOKA Stará Ľubovňa, 630, 641, 656, 659. OÚSĽ D1-986/44 prez. 20 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45. ŠOKA Stará Ľubovňa, 21 „Deutsche Stimmen“ 07.10.1944, ŠOBA Levoča, OĽS OÚSĽ D1-986/44 prez. Kežmark, Tľud 175/46. 21 Deutsche Stimmen 7.10.1944. ŠOBA Levoča, OĽS Kež- 22 SNP. Nemci a Slovensko… dz. cyt., s. 655. mark, Tľud 175/46. 38 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

Były wszak i inne postawy. Przed Sądem Narodowym kravy, vozy a pod.”22 Boli však aj iné symptómy. ówczesny starosta Kieżmarku M. Nitsch o sytuacji Pred Národným súdom vtedajší mešťanosta we wrześniu 1944 roku powiedział: „Wówczas jeszcze Kežmarku M. Nitsch o situácii v septembri każdy był przekonany, że Niemcy właśnie na ten czas 1944 vyhlásil: „Vtedy bol ešte každý presved- mają przygotowaną tajną broń. My wierzyliśmy w zwy- čený, Nemecko práve pre túto dobu má pripra- cięstwo”23. Było to już bardziej pobożne życzenie niż vené tajné zbrane, my sme verili vo víťazstvo.”23 rzeczywistość. Oddziały HS opuszczały miasto jako To však už bolo viac zbožné želanie ako reálna ostatnie 24 stycznia 1945 roku. Po nich pojawiły się od- situácia. Oddiely HS opúšťali mesto ako po- działy niszczące komunikacyjne, zaopatrzeniowe i pu- sledné 24. januára 1945. Po nich sa objavili de- bliczne obiekty oraz urządzenia. Słowaccy obywatele, moličné komandá ničiace dopravné, zásobo- wezwani do powszechnej mobilizacji i totalnej ewaku- vacie a verejné objekty a zariadenia. Slovenské acji w dniu 22 stycznia 1945 roku, którą miano realizo- obyvateľstvo výzvu na všeobecnú mobilizáciu wać w ciągu 48 godzin, rozkazu tego już nie wykonali24. a na totálnu evakuáciu 22. januára 1945, ktorá Według danych podanych przez przedstawicieli sa mala realizovať v priebehu 48 hodín, už pierwszych rad narodowych ewakuowano wówczas neuposlúchlo.24 około 90% obywateli narodowości niemieckiej. Liczba Podľa údajov predstaviteľov prvých ná- obywateli Kieżmarku zmalała o 40%. Z okręgu kież- rodných výborov okolo 90 percent nemeckého marskiej policji (miasto i najbliższa okolica) od 14 wrze- obyvateľstva evakuovalo. Počet obyvateľov śnia 1944 roku do 24 stycznia 1945 roku wyemigrowało Kežmarku poklesol o 40 %. Z obvodu žandár- około 5000 Niemców. Według informacji Niemieckiej skej stanice Kežmarok (mesto a najbližšie oko- Partii ze Słowacji ewakuowano 120 tysięcy osób, co lie) od 14. septembra 1944 do 24. januára 1945 stanowiło około 86% wszystkich słowackich Niemców. odišlo okolo 5 tisíc Nemcov. Podľa hlásení DP Tylko nieznaczną część swojego dobytku wysiedleńcy bolo zo Slovenska evakuovaných 120 tisíc osôb, mogli zabrać ze sobą. Specjalne oddziały miały wywo- čo znamenalo okolo 86 percent zo všetkých zić majątek publiczny oraz cenne historyczne skarby. slovenských Nemcov. Len nepatrnú časť den- Wywieziono 17 skrzyń z archiwalnymi i muzealnymi ných potrieb si evakuanti mohli zobrať so sebou. przedmiotami do Opawy, a część z nich dotarła aż do Poverené útvary mali evakuovať aj súčasti verej- Bawarii, zawierały one m.in. dokumenty i pieniądze ného majetku a historické cennosti. Odviezli 17 niektórych instytucji. Domy, warsztaty, siedziby gospo- debien archívneho a muzeálneho materiálu do darskie zostały opuszczone. Większość pozostałego do- Opavy a časť sa dostala až do Bavorska, vzali dobytku i majątek ruchomy wykupiła, albo zarekwirowała kumenty, peňažné hotovosti a ďalší majetok nie- armia niemiecka, część zabrało wojsko węgierskie sta- ktorých inštitúcií. Domy, dielne, hospodárske cjonujące na tym terenie od połowy grudnia 1944 roku. usadlosti zostali opustené. Väčšinu zásob, do- W swoich siedzibach zostali nieliczni obywatele nie- bytok a iné hnuteľnosti vykúpila alebo zhabala mieccy, którzy po odejściu ostatnich jednostek wojsko- nemecká armáda, časť zobralo maďarské voj- wych wywiesili na swoich domach białe flagi i z obawą sko, zdržiavajúce sa v tejto oblasti od polovice wyczekiwali kolejnych dni25. decembra 1944. V pôvodných sídlach zostal len W ostatniej dekadzie stycznia 1945 roku w wyniku malý počet nemeckých obyvateľov, ktorí po od- operacji zachodniokarpackiej do wsi i miast spiskich chode posledných vojenských jednotiek vyvesili przybywały jednostki Armii Czerwonej, a do obszaru na svoje domy biele zástavy a s obavami vyčká- Branisko – Lewocza – Stara Lubowla przybyli również vali nasledujúce dni.25 członkowie Pierwszej Czechosłowackiej Armii powo- łanej w ZSSR. Do Kieżmarku oddziały te weszły w go- 22 SNP. Nemci a Slovensko ... c.d., s. 655. 23 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45. 23 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45. 24 ŠOKA Poprad, OÚK D1-4/45 prez., D1-12/45 prez. 24 ŠOKA Poprad, OÚK D1-4/45 prez., D1-12/45 prez. 25 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 120/45 prez., Cesta ke 25 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 120/45 prez. Cesta ke Květnu, tom 2, Praha 1965, s. 544–545, „Národná obroda“ Květnu. 2. sv. Praha 1965, s. 544–545. Národná obroda 23.03.1945, „Pravda“ 15.02., 15.03., 10.04.1945. 23.3.1945. Pravda 15.2., 15.3., 10.4.1945. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 39

dzinach wieczornych 27 stycznia 1945 roku. Miejscowi V poslednej dekáde januára 1945 v priebehu mieszkańcy witali ich szczerze. Nową władzę organi- Západokarpatskej operácie do spišských obcí zowały narodowo- rewolucyjne rady, przejmując w swe a miest prichádzali jednotky Červenej armády, ręce wszystkie funkcje państwowych i samorządo- do oblasti Branisko-Levoča-Stará Ľubovňa aj wych organów na terenie miasta i powiatu. Kolejno príslušníci 1. čs. armádneho zboru v ZSSR. Do nawiązywały kontakty ze Słowacką Radą Narodową, Kežmarku tieto jednotky vstúpili vo večerných która miała siedzibę w Koszycach. W Kieżmarku hodinách 27. januára 1945. Domáce obyvateľstvo Rada Narodowa została powołana 28 stycznia, a 8 lu- ich úprimne vítalo. Novú moc nastoľovali revo- tego utworzono Powiatową Radę Narodową. Na czele lučné národné výbory preberajúce do svojich obu rad stanął Ondrej rúk všetky funkcie štát- Devečka26. nych a samosprávnych Nowo powołane or- orgánov v miestnom gany władzy musiały roz- a okresnom meradle. wiązywać złożone gospo- Postupne nadväzovali darcze i socjalne problemy. kontakty so SNR, ktorá Usuwano szkody wojenne, sídlila v Košiciach. uruchamiano komunika- V Kežmarku bol usta- cję i zaopatrzenie, dbano novený Národný výbor o porządek i bezpieczeń- 28. januára a 8. febru- stwo obywateli, realizo- ára sa vytvoril Okresný wano potrzeby i życzenia národný výbor. Na armii. Oddziały Armii čele oboch bol Ondrej Czerwonej cały majątek Devečka.26 uciekinierów niemiec- No v o u s t a v e né kich, Węgrów i kolaboran- orgány museli riešiť tów uważały za zdobycz zložité hospodárske wojenną i większą jego a spoločenské prob- część zabrały. Chociaż de- lémy. Odstraňovali legacja Słowackiej Rady vojnové škody, obno- Narodowej interwenio- vovali dopravu a záso- wała u dowódcy frontu, bovanie, zaisťovali po- aby majątek mieszkań- Kieżmark, fot. niezn., zbiory Muzeum w Kieżmarku riadok a bezpečnosť ców, którzy byli obywate- Kežmarok, foto nezn., zbierky Múzea v Kežmarku obyvateľstva, plnili lami Republiki Słowackiej potreby a požiadavky w roku 1938 został nie- armády. Jednotky tknięty, to straty były i tak duże. Przed rozmowami na Červenej armády všetok majetok „uprchlých ten temat pomiędzy czechosłowacką i sowiecką wła- Nemcov, Maďarov a kolaborantov” považovali dzą powiat kieżmarski podawał wartość majątku z 29 za vojnovú trofejnú korisť a väčšiu časť zobrali. wsi (brakowało danych ze Starej Leśnej) w wysokości Delegácia SNR u veliteľa frontu síce interveno- 43 458 365,40 ówczesnych koron, w tym Kieżmarku vala, aby majetok obyvateľov, ktorí boli občanmi 12 864 472 koron27. W pierwszych tygodniach lutego republiky v roku 1938, zostal nedotknutý, straty 1945 roku NKWD poważnie ingerowało w sprawy we- boli aj tak veľké. Pred rozhovormi medzi česko- wnętrzne – przeprowadzało przesłuchania, aresztowa- slovenskou a sovietskou vládou o týchto otáz- nia i zsyłkę do stalinowskich gułagów wielu obywateli, kach okres Kežmarok udával hodnotu koristi za bez względu na narodowość. Wielu z nich tam zaginęło, 29 obcí (chýbal údaj za Starú Lesnú) vo výške pozostali wracali w latach następnych podupadli zdro- 43,458.365,40 vtedajších korún, z toho Kežmarok

26 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez. 27 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 203/45 prez. 26 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez. 40 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

wiu, w poniżeniu, cierpieniu, bez słowa przeprosin czy 12,864.472.- korún.27 Hrubým zásahom do vnú- materialnego, albo moralnego odszkodowania. torných záležitostí bolo vyšetrovanie, zatýka- Jednym z ważnych zadań nowej władzy było za- nie a násilné odvlečenie viacerých občanov bez bezpieczenie opuszczonego ruchomego i nierucho- ohľadu na národnosť do stalinských gulagov or- mego majątku po wysiedlonej ludności. Już 5 lutego gánmi NKVD v prvých týždňoch februára 1945. z inicjatywy O. Devečki powołano komisję do zabez- Mnohí tam zahynuli, ostatní sa vracali v nasle- pieczenia ruchomości. Komisja miała spisywać mają- dujúcich rokoch s podlomeným zdravím, poní- tek i zarządzać przydzielaniem mieszkań i urządzeń žení, utrápení, bez slovíčka ospravedlnenia či gospodarczych28. Pierwsza faza zasiedlania zaczęła hmotného alebo morálneho odškodnenia. się spontanicznie już pod koniec stycznia 1945 roku, Jednou z dôležitých úloh novoustavenej w lutym i marcu postępowano według wskazówek moci bolo zabezpečenie opusteného hnuteľného Słowackiej Rady Narodowej (SNR) i Powiatowej i nehnuteľného majetku po evakuovanom oby- Rady Narodowej (ONV). Kierownictwo Słowackiej vateľstve. Už 5. februára z iniciatívy O. Devečku Rady Narodowej w dniu 23 lutego 1945 roku uchwa- vznikla Komisia pre zaisťovanie movitostí. Mala liło, że do opuszczonych nieruchomości mają się evidovať majetok a riadiť prideľovanie bytov przesiedlić biedni rolnicy oraz „przydzieleni” z wo- a hospodárskeho zariadenia.28 Prvá fáza osídľo- jewództw spustoszonych przez działania wojenne, vania sa začala viac-menej spontánne už koncom przede wszystkim Słowacy, i to w taki sposób, aby januára 1945, vo februári a marci sa postupovalo już na wiosnę mogli gospodarować w majątkach pod- podľa pokynov SNR a ONV. Predsedníctvo czas prac wiosennych29. Na naradzie prezesów po- SNR 23. februára 1945 sa uznieslo: „Do opus- wiatowych rad narodowych w Spiskiej Nowej Wsi 17 tených nemovitostí majú sa premiestňovať marca ustalono wspólne działania. Stopniowo reali- chudobní roľníci a deputátnici z krajov, spus- zowano dalsze dyrektywy w sprawach koniecznych tošených vojnou, predovšetkým Slováci, a to i bieżących dotyczących przedsiębiorstw i rzemiosła tak, aby už pri jarných prácach mohli hospo- . W Kieżmarku powołano komisję do zasiedlania spi- dáriť na majetkoch”.29 Porada zástupcov spiš- skich województw, z prezesem Š. Murňakiem, który ských ONV sa dohodla o spoločnom postupe 17. wspólnie z O. Devečką był 2 marca dokooptowany na marca v Spišskej Novej Vsi. Postupne sa reali- członka Słowackiej Rady Narodowej. Główną uwagę zovali ďalšie pokyny o vnútených a dočasných komisja skupiła na przejmowaniu opuszczonych po- správach do podnikov a živností. V Kežmarku siadłości i realizowaniu zarządzeń Słowackiej Rady vznikla Komisia pre osídlenie spišských krajov, Narodowej o konfiskacie i przyspieszonym podziale jej predsedom sa stal S. Murňák, ktorý spolu majątku rolnego, jak również na zabezpieczaniu ob- s O. Devečkom bol 2. marca kooptovaný za róbki ziemi i wznowieniu działalności gospodarczej. člena SNR. Hlavnú pozornosť komisia veno- I do Kieżmarku przybywali obywatele z sąsied- vala preberaniu opustených usadlostí, realizo- nich, oddalonych górskich, biednych wiosek i z ob- vaniu nariadenia SNR o konfiškácii a urýchle- szarów poszkodowanych przez wojnę. Do powiatu nom rozdelení poľnohospodárskeho majetku, miało przybyć około 5 tysięcy Słowaków z północ- zabezpečeniu obrábania pôdy a obnove výrob- nego Spiszu, który w lecie 1945 roku, po przywróceniu ných činností. granic przedmonachijskiej republiki, został ponow- Aj do Kežmarku prichádzali obyvatelia zo nie przyłączony do Polski (w rzeczywistości przy- susedných i vzdialených horských a chudob- było ich o wiele mniej). Następnie przybywali tutaj ných obcí i z vojnou poškodených oblastí. Do repatrianci z Węgier i Rumunii. Znaleźli się również okresu malo prísť okolo 5000 Slovákov zo se- obywatele miejscowi, zwłaszcza biedniejsi, którzy verných dedín Spiša (v skutočnosti sa ich pri- próbowali pozyskać lepsze mieszkania, wyposażenie, sťahovalo omnoho menej), ktoré v lete 1945 po urządzenia oraz przestrzeń w warsztatach i w handlu. 27 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 203/45 prez. 28 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-7/45 prez., „Národná 28 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-7/45 prez. Národná obroda“ 25.02., 23.03.1945. obroda 25.2., 23.3.1945. 29 Cesta ke Květnu… dz. cyt., s. 544. 29 Cesta ke Květnu, 2. sv.… c.d., s. 544. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 41

Akcje te starały się koordynować MNV i ONV, jed- obnovení hraníc predmníchovskej republiky nak ich zasięgu i tempa w wielu przypadkach nie zdo- boli opätovne pričlenené k Poľsku, ďalej sem łały opanować. Pojawiały się liczne przypadki ży- prichádzali repatrianti z Maďarska a Rumunska. wiołowej chciwości i chęci łatwego wzbogacenia. O. Našli sa aj domáci, najmä chudobnejší občania, Devečka na wielu spotkaniach rad narodowych bez- ktorí sa usilovali získať lepšie byty, zariadenia skuteczne podkreślał, że chodzi tu o majątek naro- a živnostenské i obchodné priestory a vybave- dowy i że bez ewidencji i pozwolenia MNV i ONV nie. Tieto akcie sa snažili koordinovať MNV nie wolno sobie go przywłaszczać. Aktualnym pro- a ONV, ich rozsah a tempo v mnohých prípa- blemem stawało się współżycie w nowo utworzonych doch nezvládli, prejavili sa viaceré príznaky ži- miejskich i wiejskich społecznościach, przytaczano velnosti, ziskuchtivosti a obohacovania. Márne przykłady, że do niektórych wsi przybyli osadnicy aż O. Devečka na viacerých schôdzach národných z 25 rozmaitych miejsc30. výborov zdôrazňoval, že ide o národný majetok Osiedlanie się nowych mieszkańców kompli- a bez evidencie a povolenia ONV a MNV nie je kowało możliwość powrotu wysiedlonym Niemcom, možné si ho prisvojovať. Akútnym problémom którzy przybywali z okolic Liptowa, Povaża, pół- sa stávalo aj spolunažívanie v novovytváraných nocnych i zachodnich Czech, północnych Moraw mestských a dedinských spoločenstvách, spo- oraz w końcu z Niemiec i Austrii, gdzie ich zastał mínali sa príklady, keď noví občania do niekto- front i wkroczenie armii antyhitlerowskiej koalicji. rých obcí prichádzali aj z 25 rozličných lokalít.30 Większość z nich znalazła się w obozach jenieckich, Osídľovanie skomplikovalo možnosti ná- innych zaaresztowano na terytorium Czech, gdzie vratu evakuovaným Nemcom, ktorí prichá- byli oni pierwszymi deportowanymi, wywiezionymi dzali z úkrytov a postupne z rozličných ob- jeszcze w maju, czerwcu i lipcu 1945 roku w ramach tak lastí Liptova, Považia, severných a západných zwanego dzikiego usunięcia. Jeszcze inni słowaccy Čiech i severnej Moravy, Sliezska a dokonca Niemcy w obawie o zemstę i karę bali się powrotu do i z Rakúska a Nemecka, kde ich zachytil front rodzinnych miejscowości i poszukiwali możliwości a prechod armád protihitlerovskej koalície. przeżycia powojennego, burzliwego okresu w innych Viacerí sa ocitli v spojeneckých zajateckých tá- rejonach Czechosłowacji lub za granicą. boroch, iných zaistili na území českých krajín Wielu osobom podczas przeprowadzki poma- a boli medzi prvými vyvezenými ešte v máji, gały sowieckie, wojskowe organy. Znaczną część po- júni a júli 1945 v rámci tzv. divokého odsunu. wracających tworzyli obywatele, którzy wyjechali Ďalší z obavy pred odplatou a pomstou sa obá- pod groźbą reperkusji i krótko po przejściu frontu vali vrátiť a hľadali možnosti prežiť povojnové musieli opuścić obszar ewakuacyjny, zwłaszcza búrlivé obdobie v iných oblastiach republiky w północnych Czechach i na Morawach, dokąd po- alebo v zahraničí. Mnohým pri preprave pomá- wracali czescy obywatele wypędzeni z pogranicza hali sovietske vojenské orgány. Značnú časť na- po układzie w Monachium. Stopniowo powracają- vrátilcov tvorili občania, ktorí len pod hrozbou cych wygnańców wyłapywały patrole policji (NB) na perzekúcií odišli a krátko po prechode frontu węzłach kolejowych i drogowych, przede wszystkim museli opustiť evakuačný priestor najmä v se- w Żylinie i Popradzie. Tylko część przesiedleńców po- verných Čechách a na Morave, kde sa vracali wróciła do swoich domów. českí občania vyhnaní po Mníchove z pohrani- Na posiedzeniu plenum ONV 21 kwietnia čia. Postupne navrátilcov zaisťovali hliadky NB 1945 roku znaczna część jego uczestników zażądała na železničných a cestných uzloch, predovšet- wytycznych dotyczących sposobu postępowania kým v Žiline a Poprade. Len časť evakuantov sa z Niemcami, powracającymi z ewakuacji do domów, dostala do pôvodných domovov. które w międzyczasie rady narodowe przydzielały

30 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez., 1313/45 30 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez., 1313/45 prez., 596/47 prez., Cesta ke Květnu…, dz. cyt., s. 544–545, prez., 596/47 prez. Cesta ke Květnu, 2. sv.… c.d., s. 544–545. „Pravda“ 03.03., 20.03.1945, „Hlas ľudu“ 13.02., 29.08.1945, Pravda 3.3., 20.3.1945. Hlas ľudu 13.2., 29.8.1945. Národná „Národná obroda“ 14.03., 23.03., 02.08., 08.09.1945. obroda 14.3., 23.3., 2.8., 8.9.1945. 42 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

innym obywatelom. Zasadnicze pytanie dotyczyło Na zasadnutí pléna ONV 21. apríla 1945 via- zgody na ich powrót do własnych siedlisk. Dla przy- cerí členovia žiadali pokyny, ako majú postupo- bliżenia ówczesnej argumentacji zacytuję protokół: vať voči Nemcom vracajúcim sa z evakuácie do „Przewodniczący ONV Devečka na to pytanie od- domov, ktoré medzitým národné výbory pride- powiada, że nie, gdyż Niemcy, według oświadczenia lili iným občanom. Išlo o zásadnú otázku, či ich Hitlera, należą wszyscy do Niemiec, nie są więc na- majú púšťať do vlastných sídlisk. Aby som pri- szymi obywatelami, chociaż zatrzymują się jeszcze tu- blížil dobovú argumentáciu, odcitujem zo zápis- taj, a ponieważ wcześniej wyemigrowali, MNV zgod- nice: „Predseda ONV Devečka na to odpovedá, nie z prawem ich domy przydzieliła naszym Słowakom”. že nie, lebo Nemci podľa prehlásenia Hitlera Wyjątki mogły ustanowić tylko Rady Narodowe (NV), patria všetci do Nemecka, nie sú teda našimi przy czym O. Devečka zwracał uwagę, żeby w tych občanmi, i keď sa tuná ešte zdržujú a nakoľko przypadkach postępowały bardzo ostrożnie31. ušli, celkom právom miestne národné výbory Stopniowo nadchodziły dokładniejsze instruk- ich domy pridelili našim Slovákom.” Výnimky cje dla NB i rad narodowych. Dnia 23 maja 1945 roku mohli udeliť iba národné výbory, pričom O. ONV zarządziła, aby nie przyjmować powracają- Devečka ich nabádal, aby postupovali v týchto cych Niemców: kobiety i dzieci umieszczać w pu- prípadoch veľmi obozretne.31 stych domach, a mężczyzn grupować w obozie pracy Postupne prichádzali presnejšie inštruk- w Kieżmarku, który został zorganizowany w połowie cie staniciam NB a národným výborom. Dňa kwietnia i mógł pomieścić około 250 osób. Z początkiem 23. mája 1945 ONV nariadil neprijímať vracajú- czerwca 1945 roku wyszły dyrektywy Powiernictwa cich sa Nemcov, ženy a deti bolo treba umiest- SNR dotyczące spraw wewnętrznych i urządzania obo- niť v prázdnych domoch a mužov sústrediť do zów koncentracyjnych, w których mają być zgrupowane pracovného tábora v Kežmarku, ktorý sa zria- wszystkie osoby narodowości niemieckiej i węgierskiej, dil v polovici apríla a bolo v ňom umiestnených które w przeszłości sprzeniewierzyły się zasadom ludo- priemerne 250 osôb. Začiatkom júna 1945 vyšli wej demokracji i czechosłowackiej myśli, jak również sło- pokyny Povereníctva SNR pre veci vnútorné wackiemu narodowi32. Jeszcze bardziej konsekwentne o zriaďovaní koncentračných táborov, do kto- wskazówki zawierał okólnik dowództwa NB dla obszaru rých „majú byť sústredené všetky osoby národ- wschodniej Słowacji z 19 czerwca 1945 roku. Nakazywał nosti nemeckej a maďarskej, ktoré sa v minu- natychmiastowe zamykanie wszystkich obywateli, któ- losti previnili proti zásadám ľudovej demokracie rzy podczas ostatniego spisu ludności deklarowali, że są a československej myšlienke ako aj proti sloven- narodowości niemieckiej, należeli do jakiejkolwiek nie- skému národu”.32 Ešte konzekventnejšie smer- mieckiej partii, współpracowali z Niemiecką Partią, są nice obsahoval obežník veliteľstva NB pre vý- zwolennikami ideologii faszystowskiej i działali w byłej chodné Slovensko z 19. júna 1945. Nariaďoval Czechosłowacji, podczas węgierskiej okupacji, jak rów- okamžité zaistenie všetkých občanov, ktorí sa nież tych, którzy obecnie w jakiejkolwiek formie wspie- pri poslednom sčítaní ľudu hlásili k nemeckej rają dążenia na rzecz rewizji czechosłowackich granic. národnosti, boli organizovaní v akejkoľvek ne- Uwięzienie nie dotyczyło Niemców, którzy przedłożą meckej strane alebo v niektorej zložke nemec- wiarygodne dokumenty, że pracowali, albo walczyli kej strany, sú zmýšľania fašistického a pracovali przeciw faszyzmowi w kraju lub za granicą. Cały ru- za bývalej ČSR, za maďarskej okupácie alebo chomy i nieruchomy majątek miał być spisany, zabez- ešte i teraz v akejkoľvek forme za revíziu čs. hra- pieczony i oddany pod ochronę MNV33. níc alebo tieto snahy podporovali. Nemali byť zaistení Nemci, „ktorí sa preukážu hodnover- nými dôkazmi, že pracovali alebo bojovali proti 31 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez., D1- fašizmu či už doma alebo za hranicami”. Všetok 235/45 prez. 32 ŠOKA Košice, ONV Moldava 308/45 prez., ŠOKA 31 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez., D1- Poprad, ONV Kežmarok 205/45 prez., „Národná obroda“ 235/45 prez. 27.04.1945. 32 ŠOKA Košice, ONV Moldava 308/45 prez. ŠOKA Poprad, 33 ŠOKA Košice, ONV Moldava 308/45 prez. ONV Kežmarok 205/45 prez. Národná obroda 27.4.1945. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 43

Wychodząc z założeń kolejnych dyrektyw, do hnuteľný a nehnuteľný majetok mal byť evido- których objaśnienia podał minister spraw wewnętrz- vaný, zaistený a daný pod ochranu MNV.33 nych dr Gustaw Husak na naradzie w Popradzie, Vychádzajúc z ďalších pokynov, ku ktorým ONV w Kieżmarku 4 lipca 1945 roku zarządziła z na- podrobný výklad podal povereník vnútra Dr. G. tychmiastową wykonalnością uwięzienie wszyst- Husák na porade v Poprade, ONV v Kežmarku kich Niemców od 14. do 60. roku życia, oprócz ściśle 4. júla 1945 nariadil s okamžitou platnosťou określonych wyjątków, i według poszczególnych ob- zaistiť všetkých Nemcov od 14 do 60 rokov, ok- wodów zgrupowanie ich w obozach koncentracyj- rem presne stanovených výnimiek, a podľa jednych w: Kieżmarku, Wielkiej Łomnicy, Spiskiej Białej, notlivých obvodov koncentrovať ich do pra- Buszowcach, Wierzbowie, Rakusach i Holumnicy. Dla covných táborov v Kežmarku, Veľkej Lomnici, osób niezdolnych do pracy, dla dzieci do 14. roku ży- Spišskej Belej, Bušovciach, Vrbove, Rakúsoch cia i starców po 60. roku życia zorganizowano ośrodek a Holumnici. Pre práceneschopné osoby, pre w Huncowcach. Do 29 lipca 1945 roku w tych obozach deti do 14 rokov a starcov nad 60 rokov sa zria- umieszczono 953 osoby, z tego w Kieżmarku 84 osoby. dilo stredisko v Huncovciach. K 29. júlu 1945 Zgrupowani w obozach musieli wykonywać prace re- v týchto táboroch bolo umiestnených 953 osôb, konstrukcyjne, przede wszystkim przy uruchamianiu z toho v Kežmarku 84. Museli pracovať na rekon- komunikacji, prace ogólno użyteczne i w gospodar- štrukčných prácach, predovšetkým pri obnove stwach rolnych. Pensję zatrudnianym miało wypłacać dopravy, na všeužitočných prácach a v poľno- kierownictwu obozu, które potrącało należność za wy- hospodárstve. Mzdy mal zamestnávateľ vyplá- żywienie i za mieszkanie. Przydziały żywności miały cať vedeniu tábora, ktoré strhávalo poplatky za być dokonywane według ilości przepracowanych dnió- stravu a ubytovanie. Potravinové prídely sa mali wek34. Wówczas z pewnością przypuszczano, że orga- distribuovať podľa pracovných výkonov.34 Vtedy nizowanie deportacji będzie kontynuowane jeszcze sa s určitosťou predpokladalo, že organizovaný w miesiącach letnich, zaraz po ogłoszeniu wyników odsun sa realizuje ešte v letných mesiacoch, ih- konferencji poczdamskiej. Zaopatrzeniowe, bytowe neď po odsúhlasení postupimskou konferenciou. i higieniczne warunki w poszczególnych strefach oku- Zásobovacie, ubytovacie a hygienické pomery pacyjnych w Niemczech były niezwykle trudne, dla- v jednotlivých okupačných zónach Nemecka tego władze zjednoczonych sił przesuwały termin wy- boli neobyčajne kritické, preto spojenecké or- siedleń, tak że dopiero 27 stycznia 1946 roku odszedł gány oddiaľovali odsun a až 27. januára 1946 od- pierwszy transport z Mariańskich Łaźni, a ze Słowacji išiel prvý transport z Mariánskych Lázní a zo 1 maja 1946 roku35. Slovenska 1. mája 1946.35 Stosunki w obozach pracy były bardzo złożone. Pomery v pracovných táboroch boli veľmi Miało to związek z ogólną, ciężką sytuacją zaopatrze- zložité. Súviselo to aj s celkovou ťažkou zásobo- niową w powiecie. Od sierpnia 1944 roku do maja 1945 vacou situáciou v okrese. Od augusta 1944 do roku nie nadeszły żadne przydziały żywności. Zapasy mája 1945 neprišli nijaké potravinové prídely, zá- rekwirowało wojsko, a najważniejsi krajowi producenci, soby rekvirovalo vojsko a najdôležitejší domáci których było o wiele mniej niż przedtem, nie nadążali producenti, ktorých bol oveľa menší počet než z zaspokajaniem wszystkich potrzeb36. Regularne kon- predtým, nestačili kryť potreby.36 Pravidelné trole organów zwierzchnich stwierdzały poważne nie- kontroly nadriadených orgánov konštatovali zá- dostatki w wyposażeniu i w poziomie życia w obozach. važné nedostatky vo vybavení a v úrovni tábo- Główny komendant NB, do którego kompetencji prze- rov. Hlavný veliteľ NB, do kompetencie ktorého szły te obozy, w okólniku z 7 września 1945 roku określił tieto tábory prešli, v obežníku zo 7. septembra

33 34 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-64/45 prez., 205/45 ŠOKA Košice, ONV Moldava 308/45 prez. prez., D1-235/45 prez., 240/45 prez. 34 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-64/45 prez., 205/45 35 „Národná obroda“ 26.07., 31.07., 07.09., 11.09., 22.09., prez., D1-235/45 prez., 240/45 prez. 11.10., 16.10.1945, 05.01., 17.01., 30.04., 23.05., 01.06., 35 Národná obroda 26.7., 31.7., 7.9., 11.9., 22.9., 11.10., 02.06., 09.07.1946. 16.10.1945. 5.1., 17.1., 30.4., 23.5., 1.6., 2.6., 9.7.1946. 36 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez. 36 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-38/45 prez. 44 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI warunki na stanowiskach pracy, rodzaje prac, warunki 1945 stanovil podmienky pracovného nasadenia, bytowe, żywnościowe i opiekę zdrowotną, przy czym druhy prác, ubytovacie, stravovacie a zdravotné skrytykował różne niegodziwości, nieludzkie trak- zabezpečenie, kritizoval rôzne neprístojnosti, towanie uwięzionych, kradzieże, przemoc i nakazał nehumánne zaobchádzanie so zaistencami, krá- wykonywanie służby nadzorczej przez członków NB. deže, násilenstvá a prikázal vykonávať strážnu Przed okresem zimowym musiano zlikwidować więk- službu výhradne príslušníkmi NB. Pred zim- szą liczbę obozów, a więźniów zgrupowano w więk- ným obdobím sa viaceré tábory museli zlikvi- szych, zaadaptowanych na ten cel pomieszczeniach. dovať a zaistených koncentrovali do väčších Zdarzały się częste przypadki zachorowań i epidemie, adaptovaných priestorov. Vyskytovali sa časté panowała wysoka śmiertelność, odnotowywano czę- prípady ochorenia, epidémie, vysoká úmrtnosť ste ucieczki z obozów37. a mnohé úteky.37 Licznym więźniom wręczono karne zawia- Na viacerých zaistencov bolo podané domienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa trestné oznámenie pre podozrenie spáchania zdrady i kolaboracji, które SNR określiła w rozpo- trestných činov podľa nariadenia SNR č. 33/1945 rządzeniu nr 33/1945 jako czyny karalne. Powiatowy Zb. nar. SNR o potrestaní okupantov, domá- Ludowy Sąd w Kieżmarku otrzymał prawie 300 zawia- cich zradcov a kolaborantov. Pred Okresný ľu- domień karnych, dotyczących głównie byłych człon- dový súd v Kežmarku bolo podaných takmer 300 ków HS. Po rozpatrzeniu spraw wielu oskarżonych trestných oznámení, z nich značnú časť tvorili zostało przeniesionych z więzienia do obozu dla wy- členovia HS. Ak nehrozil obžalovanému vyšší siedleńców. Liczni więźniowie musieli odpowiadać trest, bol premiestnený zo zaisťovacej väzby do za swoje czyny przed Powiatowym Ludowym Sądem odsunového tábora. Mnohí sa však museli zod- w Kieżmarku i Ludowym Sądem w Lewoczy. Po od- povedať za svoje činy pred OĽS v Kežmarku byciu kary więzienia zostali oni wysiedleni. Przed a Ľudovým súdom v Levoči. Po odpykaní tres- Sądem Narodowym stanął Mathias Nitsch, członek tov boli odsunutí. Pred Národný súd sa dostal Rady Państwa, komisarz rządu, a od 10 lipca1944 roku Mathias Nitsch, člen Štátnej rady, vládny komi- starosta Kieżmarku. Adalbert Vojtech został zaocznie sár a od 10. júla 1944 mešťanosta Kežmarku, po- osądzony przez sąd w Bratysławie38. slanec MUDr. Adalbet Vojtech bol Ľudovým W dniu 8 lutego 1946 roku odbyła się ogólno- súdom v Bratislave odsúdený v neprítomnosti.38 krajowa konferencja na temat repatriacji Niemców. Dňa 8. februára 1946 sa konala celoštátna Ministrowie poszczególnych ministerstw i członko- porada zmocnencov pre odsun Nemcov, zá- wie Komisji Do Spraw Osiedlenia w Libercu uchwa- stupcov jednotlivých ministerstiev a členov lili podstawowe zasady wysiedlenia Niemców, również Osídľovacej komisie v Liberci, kde boli dohod- z terenów Słowacji. Liczono, że akcja obejmie 40–50 nuté zásadné postupy pre odsun Nemcov aj zo tysięcy Niemców. Kilku urzędników miało zwiedzić Slovenska. Počítalo sa, že ich odíde okolo 40-50 obozy w Czechach, aby na podstawie zdobytych do- tisíc. Niekoľko úradníkov malo navštíviť tábory świadczeń przygotować transporty, według zasad usta- v Čechách, aby na základe nadobudnutých skú- lonych z władzami okupacyjnymi. Ministerstwo Spraw seností pripravili transporty podľa zásad dohod- Wewnętrznych utworzyło 4 zbiorowe obozy, miało za- nutých s okupačnými orgánmi. Povereníctvo pewnić transport pociągami oraz pozostałe warunki vnútra zriadilo štyri zberné tábory, malo sa po- i formalności. Wykonano spis potencjalnych osób starať o vlakové súpravy a o ostatné podmienky do ewakuacji, powołano Komisje Selekcyjne, które a vybavenie. Vykonal sa súpis potencionálnych miały przygotowane spisy osób indywidualnie osą- osôb pre odsun, vytvorili sa výberové komisie, dzić. Postępowano według wskazówek z dnia 21 marca ktoré mali pripravené zoznamy individuálne 1946 roku, szczegółowo opracowanych przez pełno- posúdiť. Postupovali podľa podrobne vypraco- mocnika do spraw wysiedleń Niemców. Wychodzono vaných smerníc zmocnenca pre odsun Nemcov

37 ŠOKA Košice, ONV Moldava 308/45 prez. 37 ŠOKA Košice, ONV Moldava 308/45 prez. 38 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45, ŠOBA Bratislava, ĽS 38 NA SR Bratislava, NS Tnľud 60/45. ŠOBA Bratislava, ĽS Bratislava Tk XV 395/48. Bratislava Tk XV 395/48. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 45

z założenia, że wysiedlony ma być każdy Niemiec, z 21. marca 1946. Vychádzalo sa zo zásady, že który według dekretu prezydenta Republiki nr 33 z dnia odsunutý má byť každý Nemec, ktorý podľa 2 sierpnia 1945 roku utracił czechosłowackie obywatel- dekrétu prezidenta republiky č. 33 z 2. augusta stwo. Wyjątkiem miały być osoby, które w międzycza- 1945 stratil československé štátne občianstvo. sie uzyskały już czechosłowackie obywatelstwo na pod- Výnimku mali obdržať osoby, ktoré medziča- stawie 2. paragrafu wymienionego już prezydenckiego som už získali československé štátne občian- dekretu i obwieszczenia ministra spraw wewnętrznych stvo na základe 2. paragrafu spomínaného pre- z 25 sierpnia 1945 roku, nr 51. Obywatelstwo czecho- zidentského dekrétu a vyhlášky ministra vnútra słowackie można było pozostawić niemieckim obywa- z 25. augusta 1945 č. 51. Štátne občianstvo sa telom, jak również ich małżonkom i dzieciom, którzy malo zachovať nemeckým občanom a rovnako wykazali, że zostali wierni Czechosłowacji, nigdy nie aj ich manželkám i deťom, ktorí preukázali, že zawinili przeciw czeskiemu i słowackiemu narodowi, zostali verní ČSR, nikdy sa neprevinili voči čes- czynnie włączyli się do walki o jego oswobodzenie lub kému a slovenskému národu, činne sa zúčast- cierpieli od nazistowskiego i faszystowskiego terroru. nili bojov za jeho oslobodenie alebo trpeli pod Zarządzenie o wysiedleniu nie obejmowało członków nacistickým a fašistickým terorom. Nariadenie czechosłowackich jednostek wojskowych, osób doro- o odsune sa ďalej nevzťahovalo na príslušníkov słych i dzieci żyjących w małżeństwach mieszanych, československých vojenských jednotiek, na do- dzieci starszych osób, które pozostałyby bez opieki spelé osoby a deti žijúce v zmiešanom manžels- i niezastąpionych specjalistów, którzy zapewniliby tve, na deti a staršie osoby, ktoré zostali bez opat- ciągłość w gospodarczo ważnych zawodach. Wyjątki rovateľa, na nepostrádateľných odborníkov, aby te uściślano i rozszerzano dalszymi nakazami39. nebol ohrozený chod hospodársky dôležitých Komisja Selekcyjna została powołana również závodov. Výnimky sa ďalšími pokynmi upres- w Kieżmarku. Jej działalność obejmowała cały po- ňovali a rozširovali.39 wiat. W jej skład wchodzili przedstawiciele ONV, Výberová komisia bola zostavená aj przedstawiciele oddziałów partyzanckich i przed- v Kežmarku, jej pôsobnosť bola celookresná. stawiciele rady narodowej wsi, której dotyczyła na- Boli v nej zástupcovia ONV, odbojových zložiek rada. Jeszcze wcześniej, oprócz trzyosobowej ko- a zástupca národného výbore z obce, o ktorej sa misji ONV, która oceniała prośby o wydanie opinii práve rokovalo. Ešte predtým okrem trojčlen- o narodowej i politycznej spolegliwości, utworzono nej preverovacej komisie ONV, ktorá posudzo- Komisję Przeciwfaszystowską, która miała ocenić vala žiadosti o vydanie národnej a politickej spo- wysiedlanie niemieckich antyfaszystów. Jego człon- ľahlivosti, sa zriadil Protifašistický výbor, ktorý kami z ramienia Komunistycznej Partii Słowacji byli mal posúdiť vyčlenenie nemeckých antifašis- H. Bittnerova, D. Thinschmidt i F. Lukas, a z ramienia tov. Jeho členmi za KSS boli H. Bittnerová, D. Partii Demokratycznej T. Jochmann i A. Grosz. Urząd Thinschmidt a F. Lukas a za DS T. Jochmann później się poszerzył i zmienił nazwę na Komisję a A. Grosz. Výbor sa neskôr rozšíril a premeno- do Decydowania o Prośbach Niemców i Węgrów val na Komisiu pre rozhodovanie o žiadostiach o Przywrócenie i Zachowanie Czechosłowackiego Nemcov a Maďarov o vrátenie a zachovanie čes- Obywatelstwa40. koslovenského štátneho občianstva.40 Osoby wyznaczone do wysiedlenia zostały zgru- Osoby určené na odsun boli sústredené do powane w zbiorczym obozie w Popradzie, skąd od zberného tábora v Poprade, odkiaľ od 20. júla do

39 ŠOKA Spišská Nová Ves, ONV SNV 1014/46 prez.; Sbír- 39 ŠOKA Spišská Nová Ves, ONV SNV 1014/46 prez. Sbír- ka zákonů a nařízení RČS, nr 17, 10.08.1945, s. 57–58, nr 24, ka zákonů a nařízení RČS, č. 17, 10.8.1945, s. 57–58, č. 24, 28.08.1945, s. 86; Križan, A. – Rebro, K. Vrátenie majetku 28.8.1945, s. 86. Križan, A. – Rebro, K.: Vrátenie majetku ná- národne, rasove a politicky prenasledovaným, Bratislava 1946, s. rodne, rasove a politicky prenasledovaným. Bratislava 1946, 85–108, „Východoslovenská pravda“ 16.02.1946, „Národná s. 85–108. Východoslovenská pravda 16.2.1946. Národná obroda“ 13.02.1946. obroda 13.2.1946. 40 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-235/45 prez., 1652/45 40 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok D1-235/45 prez., prez., 419/46 prez. 1652/45 prez., 419/46 prez. 46 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

20 lipca do 19 września 1946 roku odprawiono 5 trans- 19. septembra 1946 bolo vypravených päť tran- portów, z których każdy liczył po 1200 osób. Cztery sportov, každý odvážal 1200 osôb. Štyri z nich z nich były przeznaczone do sowieckiej, a piąty do ame- boli určené do sovietskeho a piaty do americ- rykańskiej strefy okupacyjnej. Po zlikwidowaniu po- kého okupačného pásma. Po likvidácii poprad- pradzkiego obozu pozostałych 371 Niemców przemiesz- ského tábora zvyšných 371 Nemcov bolo pre- czono do Novak, a 600 czekało na decyzję Ministerstwa miestnených do Novák a okolo 600 čakalo na Spraw Wewnętrznych. Większość oczekujących zwol- rozhodnutie Povereníctva vnútra. Viacerí boli niono do domów41. Pierwotne wykazy osób uzupeł- prepustení domov.41 Pôvodné zoznamy sa dopl- niano, decydowano o dalszych wyjątkach, rozpatry- ňovali, udeľovali sa ďalšie výnimky, vyhovelo sa wano odwołania, prośby i interwencje. Ponadto, aż odvolaniam, žiadostiam a intervenciám. K do- do września 1948 roku, rozpatrywano wnioski o wy- datočnému zaraďovaniu na odsun dochádzalo siedlenie pojawiające na własną prośbę petentów, któ- na vlastnú žiadosť o odchod k príbuzným a zlu- rzy chcieli wyjechać do krewnych i w celu połączenia čovanie rodín, po návrate z väzenia, zajatia alebo się z rodzinami po powrocie z więzienia, niewoli, albo pobytu v iných oblastiach až do septembra 1948. z innych rejonów i państw. Liczni obywatele narodo- Viacerí občania z pracovných a zberných tábo- wości niemieckiej uciekli ze zbiorczych obozów, ukry- rov ušli, skrývali sa po okolí a niektorým sa po wając się w okolicy, a niektórym po licznych perype- komplikovaných peripetiách podarilo vrátiť do- tiach udało się wrócić do domu. Większość tutejszych mov. Väčšina tunajšieho nemeckého obyvateľ- Niemców, którzy w lecie 1945 roku i później chciało stva, ktorá sa v lete 1945 a neskôr chcela vrátiť wrócić do domu, została jednak wysiedlona. Do 31 paź- domov, bola odsunutá. Do 31. októbra 1946 zo dziernika 1946 roku ze Słowacji wysiedlono 32 450 osób. Slovenska bolo odsunutých 32.450 osôb. Stanica Posterunek policji w Kieżmarku w swoim okręgu wyka- NB v Kežmarku za svoj obvod vykazovala tak- zał prawie 2500 wysiedlonych, a w całym powiecie kież- mer 2500 odsunutých, za celý Kežmarský okres marskim wykazano ich około 800042. to bolo okolo 8000.42 W trudnych, powojennych latach repatrianci V ťažkých povojnových rokoch na území w Niemczech musieli znaleźć zatrudnienie, zapew- Nemecka si museli hľadať obživu, zamestna- nić sobie nową egzystencję, wyżywienie i mieszkanie a novú existenciu i domov. Vzhľadom na tanie. Ze względu na tamtejsze stosunki nie było to mojšie pomery to nebolo ľahké. Od roku 1946 łatwe. Od 1946 roku zakładali związki samopomo- si zakladali svojpomocné spolky, spravidla na cowe, z reguły na bazie religijnej. 10 grudnia 1949 náboženskej báze, 10. decembra 1949 si utvo- roku utworzyli organizację (Landsmanschaft der rili strešnú organizáciu (Landsmanschaft der Karpatendeutschen aus der Slowakei), a od stycz- Karpatendeutschen aus der Slowakei) a od ja- nia 1950 roku zaczęła wychodzić w nakładzie 6000 nuára 1950 začal vychádzať v náklade 6 tisíc egzemplarzy gazeta ziomkowska „Karpatenpost”43. exemplárov krajanský časopis Karpatenpost.43 Z byłych obywateli Kieżmarku w ruchu ziomkow- Z niekdajších obyvateľov Kežmarku v krajan- skim najaktywniej pracowali J. Liptak, M. Nitsch, A. skom hnutí najaktívnejšie pracovali J. Lipták, Hudak, P. Wodilla, K. Skrabak, A. Wanhoff i inni44. M. Nitsch, A. Hudak, P. Wodilla, K. Skrabak, A. Konfiskatą majątku w powiecie objęto 7958 Wanhoff a ďalší.44 osób, wyjątkami objęto 330 osób. Majątek ruchomy

41 „Národná obroda“ 27.09.1946, „Demokrat“ 24.07., 41 Národná obroda 27.9.1946. Demokrat 24.7., 27.9.1946. 27.09.1946, „Hlas ľudu“ 28.09.1946. Hlas ľudu 28.9.1946. 42 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 388/48 prez.; ŠOBA 42 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 388/48 prez. ŠOBA Prešov, ŽS Pamätníky OČV a ČS Kežmarok; Kováč, D. Ne- Prešov, ŽS Pamätníky OČV a ČS Kežmarok. Kováč, D.: Ne- mecko a nemecká menšina…, dz. cyt., s. 200; „Národná obroda“ mecko a nemecká menšina... c.d., s. 200. Národná obroda 21.09.1946. 21.9.1946. 43 „Karpatenpost“, lipiec 1964, wrzesień 1966, grudzień 1966. 43 Karpatenpost, júl 1964, september 1966, december 1966. 44 Rainer, R. – Ulreich, E. Karpatendeutsches Biographisches 44 Rainer, R. – Ulreich, E.: Karpatendeutsches Biographis- Lexikon, Stuttgart 1988, s. 138, 238, 343. ches Lexikon. Stuttgart 1988, s. 138, 238, 343. Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 47

rozdzielono stosunkowo szybko, przydziały nie- Konfiškácia majetku v okrese sa vzťahovala ruchomości przeciągały się na lata następne, ich na 7958 osôb, výnimky boli udelené v 330 prí- przebieg komplikowali obywatele narodowości ru- padoch. Hnuteľný majetok sa rozdelil pomerne sińskiej, którzy przesiedlili się do byłych wsi niemiec- rýchle, prideľovanie nemovitostí sa preťahovalo kich, a w roku 1947 2000 spośród nich zażyczyło sobie aj v nasledujúcich rokoch, jeho priebeh ešte kom- wyjazdu do ZSRR45. plikovali občania rusínskej národnosti, ktorí sa Częścią historii Kieżmarku jest niestrudzona prisťahovali do niekdajších nemeckých dedín działalność licznych pokoleń, które swoimi zdol- a v roku 1947 ich okolo 2000 optovalo do ZSSR.45 nościami, wiedzą i pracowitością przyczyniły się do Súčasťou dejín Kežmarku je neúnavná čin- jego rozkwitu i sławy. Choć los rzucił wielu miesz- nosť mnohých generácií, ktoré sa svojimi schop- kańców miasta w różne strony, ich udział w rozwoju nosťami, vedomosťami a pracovitosťou priči- miasta zostanie na zawsze trwałą, historyczną war- nili o jeho bohatstvo i slávu. Mnohých osud tością. Tutejsze słowackie i niemieckie społeczeń- zavial na rozličné strany, ich podiel na rozvoji stwo wytworzyło cenne dobra materialne i duchowe, mesta navždy zostane trvalou historickou hod- wzbogacało swój kraj, miasta i wsie. Przez stulecia notou. Tunajšie slovenské i nemecké obyvateľ- przeżywało wspólne historyczne losy. Wypadki stvo oddávna spoločne vytváralo vzácne ma- w przebiegu II wojny światowej, ewakuacja i po- teriálne i duchovné hodnoty, zveľaďovalo svoj wojenne wysiedlenie niekorzystnie wpłynęły na te kraj, mestá i dediny. Po stáročia prežívalo spo- stosunki. ločné historické osudy. Udalosti v priebehu dru- Po upływie lat trzeba stwierdzić, że zaakcepto- hej svetovej vojny, evakuácia a povojnový odsun wanie zasady zbiorowej winy w rozwiązywaniu nie- nepriaznivo zasiahli do týchto vzťahov. mieckich problemów w powojennej Czechosłowacji, Po odstupe rokov treba konštatovať, že uplat- tak jak ta zasada była stosowana, przedtem i po- nenie princípu kolektívnej viny aj pri riešení ne- tem, przeciw różnym etnicznym, politycznym, wy- meckej otázky v povojnovom Československu, znaniowym i rasowym grupom w wielu częściach tak ako tento princíp bol zneužitý predtým a po- świata, i w tym konkretnym przypadku była nie- tom proti rôznym etnickým, politickým, ná- demokratycznym postępowaniem. Winnych miały boženským a rasovým skupinám v mnohých ścigać kompetentne, niezawisłe organy, sprawiedli- častiach sveta, bolo aj v tomto prípade nedemok- wie osądzić ich czyny i ukarać przewinienia zgodnie ratickým krokom. Vinníkov mali stíhať kompe- z obowiązującymi prawami. Ewakuacja i wysiedlenia tentné nezávislé orgány, spravodlivo posúdiť ich wszak dościgły wielu niewinnych ludzi i tragicznie činy a potrestať zločiny v súlade s platnými zá- wpłynęły na ich ludzkie losy. konmi. Evakuácia a odsun však postihli aj mnoho W myśl ustawy Słowackiej Rady Narodowej nevinných občanov a tragicky zasiahli do ich ľud- w sprawie wysiedlenia słowackich Niemców z lutego ských osudov. V súhlase s Vyhlásením SNR o od- 1991 roku musimy podkreślić, że ewakuacja i skutki sune slovenských Nemcov z februára 1991 musíme wypędzenia niemieckich współobywateli spowo- zdôrazniť, „že evakuáciou a následným vyhna- dowała, że Słowacja utraciła grupę etniczną, która ním nemeckých spoluobčanov Slovensko stra- przez stulecia tworzyła część społecznego, cywiliza- tilo etnickú skupinu, ktorá po stáročia tvorila sú- cyjnego dorobku i znacząco wpłynęła na różnorod- časť spoločného civilizačného úsilia a významne ność kulturowego kolorytu naszej ojczyzny. Trzeba, sa podieľala na pestrosti kultúrneho koloritu na- w duchu tej ustawy, zapomnieć o sporach i krzyw- šej krajiny”. Treba v duchu tohto vyhlásenia „za- dach i wspólnie przyczyniać się do budowy mostu budnúť na spory a krivdy” a spoločne sa pričiniť, porozumienia między naszymi narodami, do zata- nech „most porozumenia medzi našimi národmi mowania rzeki wysychającej, wojennej nienawiści46. navždy preklenie vysychajúcu rieku vojnovej nenávisti”.46 Tłumaczenie: Franciszek Payerhin

45 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 2/47 prez. 45 ŠOKA Poprad, ONV Kežmarok 2/47 prez. 46 „Národná obroda“ 19.02.1991, s. 14. 46 Národná obroda 19.2.1991, s. 14. 48 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

Słowo od tłumacza Slovo od prekladateľa „Oddziały Samoobrony zmuszały cywilną ludność „Oddiely Samoobrany nútili civilné obyva- do prac przy budowie umocnień w dolinie rzeki Dunajec teľstvo pracovať pri výstavbe opevnení v doline (...), kontrolowały obecność i wydajność pracy”. rieky Dunajec (…), kontrolovali účasť a efekti- Moje zainteresowanie tematyką zawartą w po- vitu práce.” wyższym artykule wywodzi się z faktu, że osobiście, Môj záujem o problematiku uvedeného článku jako czternastoletni chłopiec, znalazłem się w centrum vyplýva zo skutočnosti, že som sa osobne ako štr- opisanych zdarzeń. Byłem świadkiem wytyczania násťročný chlapec ocitol v centre opísaných udalostí. przebiegu ziemnych umocnień – okopów w Łapszach Bol som svedkom, ako vojaci v nemeckých unifor- Wyżnych, dokonywanego przez żołnierzy w mundu- mách vytyčovali línie zemných opevnení – zákopov rach niemieckich. Podczas prac ziemnych mój ojciec vo Vyšných Lapšoch. Počas zemných prác bol môj – z zawodu kowal – był zmuszany przez wiele tygodni otec – povolaním kováč – nútený celé dni počas mmo- do codziennego ostrzenia i naprawiania narzędzi uży- hých týždňov ostriť a opravovať náradie používané pri wanych do kopania okopów. Pomagałem ojcu, dmu- zákopoch. Pomáhal som otcovi dúchať kováčskym chałem miechem kowalskim powietrze do paleniska, mechom do pahreby, kde sa dožerava nahrievali ča- w którym do czerwoności rozgrzewały się kilofy, które kany, ktoré potom vyklepával na nákove a chladil vo zaraz potem były wyklepywane na kowadle i studzone vode. Vtedy nebola v Lapšoch elektrina a nedali sa po- w wodzie. W tym czasie w Łapszach nie było prądu užívať brúsky. elektrycznego, nie można więc było używać szlifierek. Počas zrážky nemeckej a sovietskej armády W czasie starć wojsk niemieckich i rosyjskich na ustupujúcom západnom fronte som sa ocitol na wycofującym się na zachód froncie, znalazłem się v ohni týchto bojov, ktoré som našťastie prežil w centrum tych walk, które na szczęście przeżyłem v pivnici u susedov. Veta „Giermancov niet”, ktorú w piwnicy sąsiadów. Zawołanie przez żołnierza ra- kričal sovietsky vojak, znamenala pre mňa koniec dzieckiego „Giermańcow niet” oznaczało dla mnie bojov v dedine. Keď som vyšiel zo skrýše, uvidel koniec walk we wsi. Po wyjściu z ukrycia zobaczy- som už len spálené drevené budovy. Zhorelo asi łem zgliszcza spalonych, drewnianych zabudowań. 50 % dediny. Československá vláda nabádala Spłonęło około 50% wsi. Rząd czechosłowacki zachę- obyvateľov Lápš, aby sa osídľovali v domoch po cał mieszkańców Łapsz do osiedlania się we wsiach Nemcoch v dedinách Kežmarského okresu. Túto poniemieckich w powiecie kieżmarskim. Z tej moż- možnosť využili aj moji rodičia a v marci roku liwości skorzystali moi rodzice, w marcu 1945 roku 1945 sme sa nasťahovali do domu, ktorý otec vy- osiedliliśmy się w wybranym przez ojca budynku we bral v Žakovciach. Vtedy ešte neboli v oblasti wsi Żakowce. Wówczas jeszcze nie była ustanowiona Nedeca – Kalemberg – Lysá nad Dunajcom vytý- granica pomiędzy Polską a Czechosłowacją w rejonie čené hranice medzi Poľskom a Československom. Niedzica – Kalenberg – Łysa nad Dunajcem. Do môjho nového bydliska prišli obyva- Do miejsca mojego nowego zamieszkania przybyli telia z niekoľkých iných dedín, okrem iného aj obywatele z kilku innych wsi, w tym mieszkańcy ubogiej z chudobnej rusnáckej dedinky Jakubiany zo wsi rusińskiej o nazwie Jakubiany z powiatu starolubo- Staroľubovnianskeho okresu. Medzi nimi sa ut- welskiego. Spośród nich wyłoniła się grupa osób, która vorila skupina ľudí, ktorí sa rozhodli emigrovať zdecydowała się wyemigrować do ZSRR, na Ukrainę. do ZSSR, na Ukrajinu. Odchádzali s celým svo- Wyjeżdżając zabrali z sobą swój dobytek. Po przekrocze- jím majetkom. Po prekročení hraníc im všetko niu granicy na wschodzie ich dobytek, w tym bydło i ko- zhabali, vrátane koní a dobytka, a ich samotných nie, został zarekwirowany, a oni sami zostali skierowana poslali pracovať do kolchozu. Po určitom čase sa do pracy w kołchozie. Po pewnym czasie, wielu z nich mnohí z nich chceli vrátiť, ale bezvýsledne. pragnęło powrotu do Czechosłowacji, ale bezskutecznie. Osud spojený s mojím presídlením som opí- Losy związane z moim przesiedleniem opisałem sal v článku Môj návrat do Poľska, ktorý vyšiel w periodyku „Na Spiszu” nr 4(69) z 2008 roku w arty- v periodiku Na Spiši č. 4(69) v roku 2008. kule pod tytułem Moja droga powrotu do Polski. Franciszek Payerhin Franciszek Payerhin Preklad Vlasta Juchniewiczová Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 49

Margita Vargová Margita Vargová

Opowieści ze Zdziaru-Średnicy Príbehy zo Ždiaru-Strednice

Przenieśmy się w ten przepiękny zakątek Tatr, Zavítajme do nádherného kúta Tatier, do w Tatry Bielskie. Nad Zdziarem, na drodze do Belianskych Tatier. Nad Ždiarom cestou do Jaworzyny naszą uwagę przykuwają olbrzymy – jakby Javoriny našu pozornosť upútajú velikáni sťaby sobowtóry tej tatrzańskiej krainy. Majestatycznie dvojníci tohto tatranského kraja. Hrdo sa vy- wznosi się Płaczliwa Skała z górującym Hawraniem. pína majestátna Ždiarska vidla s dominantným Kiedy nasz wzrok już nasyci się tym pięknem, zauwa- Havranom. Keď sa náš zrak dostatočne nasýti tejto żymy także niżej położone polany. Wyglądają jak malo- krásy, začne vnímať aj nižšie položené poľany. Tie wane. Lasy podkreślają ich regularne kształty, drzewa sú akoby nakreslené. Lesy ich pravouhlosť zvýraz- otaczają także rozległe polany pod niepozornym wzgó- ňujú a stromami lemujú ich rozsiahle poľany pod rzem zwanym Średnica. Ale nie jest ono bez znacze- nepatrným kopcom zvaným Strednica. Ale nie je nia, użyczyło bowiem swojej nazwy znanemu ośrod- nepatrný, pretože dal názov známemu lyžiarskemu kowi narciarskiemu. Jako że ma zaledwie 1 128 m nad stredisku. Keďže má len 1 128 m nadmorskej výšky poziomem morza i całe jest zalesione, rzadko kiedy za- a je celý zalesnený, málokedy si ho v susedstve bie- uważamy je w sąsiedztwie białych olbrzymów. lych velikánov všimneme. Cofnijmy się w czasie o parę wieków. Aż trudno Prenesme sa niekoľko storočí dozadu. uwierzyć, że jeszcze przed 110 laty w tej okolicy, na ło- Nebudeme chcieť uveriť, že ešte pred 110 rokmi nie dziewiczej natury, znajdowała się prawdopodob- sa na týchto miestach, v lone panenskej prírody, nie jedna z najstarszych osad w Zdziarze. W tradycyj- nachádzala pravdepodobne jedna z najstarších nych domach z bali mieszkali dumni górale, wiedli usadlostí v Ždiari. V dreveniciach žili hrdí Gorali spokojne, lecz biedne życie. Region o pięknej przyro- pokojným, ale chudobným životom. Kraj s nád- dzie, ale surowych warunkach. Kraina górali, w której hernou prírodou, ale drsnými podmienkami. Kraj mówiono gwarą góralską, przy góralskiej muzyce tań- Goralov, kde sa rozprávalo goralským nárečím czono polkę, kraina, gdzie z trudem obrabiano skra- a pri goralskej hudbe sa tancovala polka, kde sa wek ziemi i wypasano bydło. ťažko obrábal kúsok zeme a pásol dobytok. Pod koniec lat 80. XIX w. osada na Średnicy po- Koncom 80. rokov 19. storočia začína powoli pustoszeje, a w 1904 roku życie osady bezpowrot- stupne usadlosť na Strednici dožívať a rokom 1904 nie dobiega swojego końca. Grunty odkupił niemiecki sa život na Strednici definitívne končí. Pozemky magnat, książę Christian Kraft von Hohenlohe- odkúpil nemecký magnát, knieža Christian Oehringen, który poszerzył tu swój rejon łowiecki. Kraft von Hohenlohe-Oehringen, ktorý si tu roz- Mieszkańcy musieli się wyprowadzić, niektórzy zało- šíril svoj poľovný revír. A tak obyvatelia odišli, żyli nawet nowe wioski. Ale domy na Średnicy, w któ- niektorí založili aj nové dedinky. Ale domy na rych przez całe stulecia toczyło się życie, wciąż ukry- Strednici skrývali svoje príbehy, osudy jej majite- wały swoje historie i losy właścicieli. ľov, veď v nich sa po stáročia odohrávali ich životy. 50 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

Przyjmijmy zaproszenie do odwiedzenia rodzin, Prijmime pozvanie na návštevu rodín, na- wprowadźmy się do nich. Przeżyjmy zdarzenia i hi- sťahujme sa k nim. Sprítomníme si udalosti storie, które się tam odegrały. a príbehy, ktoré sa tam odohrali. Na ślubie Sme na svadbe Jest 16 listopada 1881 roku. Z kościoła wycho- Píše sa 16. november 1881. Z kostola vychádza dzi orszak ślubny. Zmierza do drewnianych domów svadobný sprievod. Jeho cesta vedie do dreveníc pod Średnicą. Średniczanie są w białych sukmanach, pod Strednicou. Stredničania sú v bielych sukma- a pozostali Zdziarczanie ubrani są w czarne. Idą ze ňach a ostatní Ždiarčania majú oblečené čierne ślubu. Na czele bielejącego orszaku kroczy dwóch sukmane. Idú zo šľubu. Na čele belobného sprie- mężczyzn. Mają na sobie strój góralski: portki – ha- vodu kráčajú dvaja muži. Sú oblečení v goralskom ftowane spodnie z sukna, wyszywane kolorowymi kroji: portki – súkenné vyšívané nohavice, farebne nićmi kamizelki – serdaki i białe płaszcze – cuchy. Na vyšívané serdoki – vesty a biele kabáty sukmane. głowach – czarne kapelusze. Są weseli i rozmowni. Na hlave majú čierne kapeľuski. Sú veselí a veľa- Główne zadanie mają już przecież za sobą: odebranie vravní. Veď už to hlavné majú za sebou: odobierku panny młodej z domu rodzinnego i ślub w kościele. od rodičov a šľub v kostole. So šibalským úsme- Z zawadiackim uśmiechem pokrzykują do przechod- vom oslovujú okoloidúcich – hybojče haf – poďte niów – hybojcie haf – chodźcie tu i przyłączcie się do sem a pridajte sa k nám. Pozvanie na svadbu prijí- nas. Zaproszenie na ślub przyjmujemy, ale dopiero 130 mame, ale až o 130 rokov neskôr. Sme v Ždiari na lat później. Jesteśmy w Zdziarze na Średnicy wśród Strednici medzi Goralmi. górali. Brajdiger je vo vojenskom šate. Berie si za Brajdiger – narzeczony jest w wojskowym mun- babu útle mladučké dievča Karolinku. Brauta – durze. Za babe bierze sobie młodziutką dziewczynę nevesta žiari v goralskom kroji, na hlave veľká Karolinkę. Brauta – panna młoda promienieje biela parta a na nohách biele súkenné čižmy – zoki. w stroju góralskim, na głowie ma okazały biały wia- Svadobná hostina sa začala. Gazdinky pri- nek, na nogach białe sukienne trzewiki – zoki. chystali bryndzovníky, upiekli moskoľa a koláče. Rozpoczęło się wesele. Gaździny przygotowały Nechýbala ani zabíjačka, kapusta s klobásou, krúp- bryndzowniki, upiekły moskola i kołacze. Nie brakło ková polievka s údeným mäsom. I hriate s husacou ani świeżonki, kapusty z kiełbasą, czy krupniku na wę- masťou bolo pripravené. Hovorili jej gorycka, bola dzące. Nawet grzaną palenkę z gęsim smalcem przygo- veľmi horká, ale je to zdravý goralský nápoj. Potom towano. Mówili na nią gorycka, była bardzo gorzka, ale prišla goralská polka. Tancovanie nemalo konca. to zdrowy góralski napój. Potem przyszła kolej na gó- Svadobníci zabudli na bolesť a choroby. Spev a ta- ralską polkę. Tańce nie miały końca. Weselnicy zapo- nec ich vyliečil, vlial nové sily do tela a do mysle. mnieli o bolączkach i chorobach. Śpiew i taniec ich wy- Hostia si od srdca porozprávali, povymýšľali prí- leczył, nasycił ich ciała i dusze nowymi siłami. Goście behy, nové strašidlá a bolo veselo. A pritom si ne- porozmawiali od serca, powymyślali historie, nowe zabudli zaspievať svadobnú Hojdana, hojdana... strachy i poweselili się. A przy tym nie zapomnieli za- Ich spev vždy sprevádzala ozvena z Glosnyj skaly, śpiewać ślubnej Hojdana, hojdana… Ich śpiewom za- najmä keď spievali našu goralskú pieseň. Prítomní wsze towarzyszyło echo z Głośnej Skały, szczególnie povstali a od srdca mocno dvoma hlasmi zanôtili: gdy śpiewali naszą góralską pieśń. Wszyscy wstali i od Góroľ jo se góroľ spot samučkig Tater... serca na dwa głosy głośno zaintonowali: Górol jo se gó- Na Ždiarsku vidlu i na Bujačí vrch už začína rol spod samiućkich Tater... slnko svietiť. Fujavica sa skončila. Mračná od- Nad Płaczliwą Skałą i Bujaczym Wierchem już išli niekde za Maguru. Všetko je zmrznuté. Nad zaświeciło słońce. Zadymka się skończyła. Chmury našou poľanou len tak pomaličky začína poleto- odpłynęły gdzieś za Magurę. Wszystko jest skute lo- vať sniežik. Už je čas, aby sme šli nakŕmiť sta- dem. Nad naszą polaną powoli zaczyna prószyć śnieg. tok a potom si ešte trochu posedieť, lebo braj- Już czas, żeby wrócić nakarmić zwierzęta, a potem diger odchádza ešte na vojenčinu a ktovie kedy jeszcze chwilę posiedzieć, bo brajdiger wyjeżdża do sa odtiaľ navždy vráti k svojej mladej manželke. wojska i kto wie, kiedy stamtąd powróci na dobre do Treba sa aj pomodliť. Boha pýtať, aby im dvom Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 51

Złote gody mieszkańców Zdziaru-Średnicy: Juraj Michlík i Julianna (z domu Čekovská). Osiedli w Białej Spiskiej Zlatá svadba rodákov zo Ždiaru-Strednice: Juraj Michlík a Julianna (rod. Čekovská). Usadili sa v Spišskej Belej swojej młodej żony. Trzeba się jeszcze pomodlić. Boga – Janušovi a Karolinke – to v živote vyšlo. Lebo prosić, aby im obojgu – Janušowi i Karolince – wio- čo Boh spojil, to človek nerozdelí. dło się w życiu. Bo co Bóg złączył, tego człowiek nie rozdzieli. Veľké strašidlo na Strednici Wielkie straszydło na Średnicy Ešte sa poriadne ani nový deň neohlásil, iba sa pomaly začalo brieždiť, a v drevených domče- Jeszcze nawet porządnie nie zaczął się nowy koch na Šrednici sa jej obyvatelia začali hniezdiť. dzień, powoli świta, a w drewnianych domkach na Čo je to? Čo sa to deje? Či už prichádza koniec Średnicy zaczyna się gwar. Co to jest? Co to się dzieje? sveta? Akýsi nepríjemný rachot počuť. To nie je Czy już nadchodzi koniec świata? Słychać jakiś nie- hrom. Nesprevádzajú ho blesky a nič ho nepre- przyjemny rumor. To nie jest grom. Nie towarzy- rušuje. Neutícha. Ba stupňuje sa. Pridružuje sa szą mu błyskawice i nic go nie przerywa. Nie cich- i ozvena. A ozvena je mohutná, veď prichádza od nie. Słychać to coraz głośniej. Wtóruje mu też echo. Glosnyj skaly – Hlasnej skaly, ktorá vždy znáso- A echo jest potężne, przecież odbija się z Głośnej Skały buje akýkoľvek hluk. Kým prví odvážlivci vstali – Głośnej Skały, która zawsze zwielokrotnia każdy a stihli vyjsť na priedomie, začal sa rachot pomaly dźwięk. Zanim pierwsi odważni wstali i zdążyli wyjść vzďaľovať. Odkiaľ ale prišiel? Na nebi nič nevidieť. przed dom, rumor zaczął się powoli oddalać. Skąd się Je pokojné. Iba zapadajúci mesiac podáva hláse- wziął? Na niebie nic nie widać. Jest czyste. Tylko za- nie nesmelo vykukujúcemu slniečku. V blízkosti chodzący księżyc przekazuje wartę nieśmiało wy- dreveníc sa rovnako nič nehýbe. Aha, ale niečo glądającemu słońcu. W pobliżu domów również nic sa po ceste smerom na Javorinu mihoce. Niečo się nie rusza. Co to? Coś jednak migocze po drodze zvláštne. Nejaká železná obluda. Akosi sa ťahá. w kierunku Jaworzyny. Coś niezwykłego. Jakiś żela- Ale prečo ten obrovský rev? Prídu Šredňicaňe zá- zny potwór. Dziwnie się ciągnie. Ale skąd ten straszny hade na koreň? Odhalia ju? ryk? Czy Śtredniczanie rozwiążą zagadkę? Odkryją, Kým povstávali aj ostatní a vyšli pred svoje co to było? drevenice, o oblude nebolo už ani chýru ani slychu. 52 Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI

Zanim powstawali pozostali i wyszli przed swoje Nastupuje pokojné tiché ráno, ale predsa je opra- chaty, po potworze nie było widu ani słychu. Nastaje dené tajomstvom. Zvedavé pohľady prítomných sa spokojny, cichy poranek, jednak owiany tajemnicą. upierajú na cestu vedúcu ku kniežaciemu panstvu. Zaciekawione spojrzenia obecnych skupione są na dro- Zaiste knieža Hohenlohe šikoval tú rachotiacu dze prowadzącej do książęcego majątku. To na pewno obludu. Vyberme sa na cestu, pozrieť sa, čo to asi książę Hohenlohe sprowadził tego ryczącego po- bolo. Pridali do kroku, čo šikovnejší sa aj rozbehli. twora. Chodźmy na drogę zobaczyć, co to mogło być. Vyšli na hradskú. A čo vidia? Akési súvislé pruhy, Przyspieszyli kroku, szybsi zaczęli nawet biec. Wyszli ktoré sa celou cestou ťahajú. Prikladajú naň nohy. na gościniec. I cóż zobaczyli? Jakieś nieprzerwane ślady Merajú ich. Ako prikladajú, tak merajú, ale stopy ciągną się po całej drodze. Przystawiają do nich stopy. po oblude sú väčšie ako veľkosti ich nôh. Iba ten, Mierzą je. Jak przystawiają, tak mierzą, ale ślady po- ktorý mal pleciská ako vráta, zrazu kričí, že stopa twora są większe od ich stóp. Tylko jeden, co miał plecy je ako jeho noha. A najmúdrejší vyriekne: „Asi to jak szafa, naraz krzyczy, że ślad jest jak jego stopa. A naj- nejaký motor razil cestu k pánom. To budú asi ko- mądrzejszy stwierdził: „To chyba jakiś motor pędził po lesá, ktorých stopa je taká veľká ako Boldyzova drodze do pana. To chyba będą koła, zostawiają taki noga. Zasa nejaké panské huncútstvo.“ Ktovie od- wielki ślad jak Boldyzova noga. Znów jakiś pański wy- kiaľ išli, či z Pešti do Krakova, alebo len ku javorin- mysł.” Kto wie, skąd jechali, czy z Pesztu do Krakowa, skému kniežaťu?! albo tylko do jaworzyńskiego księcia?! A o niekoľko dní sa páni vydávajú na spia- Po kilku dniach panowie wyruszają w powrotną točnú cestu. Posmelení Šredňicaňe už bežia v ús- drogę. Śmielsi Średniczanie już biegną na spotka- trety oblude, aby sa po prvýkrát stretli s autom, nie potwora, aby po raz pierwszy zobaczyć samochód a tak odhalili tajomstvo železnej potvory. To i w ten sposób odkryć tajemnicę żelaznego potwora. bolo rečí na dlhé časy. Naši predkovia túto že- Gadania było co niemiara. Nasi przodkowie nazwali leznú potvoru, auto, nazvali šľepy koc. Bol kočom owego żelaznego potwora ślepy wóz. Był to wóz, ale bez bez živého koňa. A my sa o príbehu veľkého stra- żywego konia. A my o całej historii wielkiego straszydła šidla dozvedáme z dedovho podania, ktorý bol dowiadujemy się z opowiadania dziadka, który kiedyś Goral – Šredňican. był Średniczanem. Putovanie gorawv zo Ždiarskej Wędrówka górali ze Zdziarskiej Strednice Średnicy Pewnego razu sześciu odważnych górali ze Zo Ždiaru-Strednice sa raz šiesti odvážni Zdziaru-Średnicy wybrało się przez Szeroką Przełęcz Gorali vybrali cez Široký dol a Kopské sedlo i Przełęcz pod Kopą do Zielonego Stawu. Wyczerpani k Zelenému Plesu. Vyčerpaní a unavení Januš i zmęczeni Januš z Dołu i Jónek z Góry, Lukos Wielki zdolu a Jónek zgóry, Lukos vieľki a Lukos maly, i Lukos Mały, Olexa i Gusti zatrzymali się nad Białym Olexa a Gusti sa zastavili pri Bielom plese. Stawem. Napili się dobrej, chłodnej wody ze stawu, Osviežili sa dobrou chladivou vodou z plesa, po- rozsiedli się przy kosodrzewinie i zasnęli. sadali si ku kosodrevine a pospali si. Aż tu nagle ze stawu wynurzył się wodnik i rzekł: Kde sa vzal, tu sa vzal, z plesa sa vynoril vod- „Któż to chodzi nad moją wodą? Hej, młodzieńcy, nie ník a riekol: „Kto to chodí okolo mojej vody? Hej, wiecie, że ja tu rządzę? Mnie mieliście zapytać, czy šuhajci, neviete, že ja som tu správca? Mňa sa mu- możecie się jej napić. Ja puszczam wodę ze stawu, ja síte pýtať, či sa z nej smiete napiť. Ja púšťam vodu daję wodę do młynów na Białej Wodzie.” Góralscy z plesa a zásobujem vodou mlyny na Bielej vode.“ parobkowie od razu się rozbudzili. Widząc, że to cie- Goralski paropci sa hneď prebrali. Vodník vidiac, kawi świata, spragnieni i głodni młodzieńcy, wodnik že ide o zvedavých, smädných aj hladných juná- im podszepnął: „Idźcie za chlebem w dół wzdłuż Białej kov, im pošepkal: „Vydajte sa na cestu za chle- wody. Dojdziecie do młyna, stamtąd wydobywają się bom dole popri Bielej vode. Prídete k mlynu, od- smakowite zapachy krupniku”. Górale Średniczanie kiaľ vychádzajú fajn vône z krúpkovej polievky.“ z wdzięcznością przyjęli radę, pożegnali się z wodni- Gorali Šredňicaňe vďačne radu prijali, s vodníkom kiem i z niecierpliwością pobiegli szukać owego młyna. sa rozlúčili a s dobrou vyhliadkou do budúcnosti Z PRZESZŁOŚCI / Z MINULOSTI 53

Mieszkańcy Zdziaru-Średnicy – założyciele wioski Młyneczki: od lewej Mária i Lukáš Pitoňákowie, Karolina Mačáková, z domu Pitoňáková, Mária (z domu Pitoňáková) i Lukáš Zoričákowie Rodáci zo Ždiaru-Strednice – zakladatelia obce Mlynčeky: zľava Mária a Lukáš Pitoňákovci, Karolina Mačáková, rod. Pitoňáko- vá, Mária (rod. Pitoňáková) a Lukáš Zoričákovci

Skrywał się w dalekiej grapie, którą musieli odnaleźć. sa rozbehli hľadať povestný mlyn. Ten bol skrytý Pomógł im odgłos koła młyńskiego. A tam, gdzie oby- v ďalekej grapie, ktorú museli nájsť. Pomohol im dwa ramiona Białej Wody łączą się, odkryli słynny zvuk mlynského kolesa. A tam, kde sa obidve ra- młyn. Pełni nadziei przez całą drogę tylko się kłócili. mená Bielej vody spájajú, objavili vychýrený mlyn. Nie mogli sobie wyobrazić, jak też mogą wyglądać te Plní očakávaní sa celou cestou len hádali. Nevedeli cudowne młynki, które robią krupy. Pierwszy mówi: si predstaviť, ako asi vyzerajú tie zázračné mlynky, „Słuchajcie, to chyba będą te krupne młynki.“ Drugi ktoré robia krúpky. Prvý povie: „Počúvajte, to dodaje: „Przecież krupy są takie małe, że to raczej będą budú asi krúpne mlynky.“ A druhý pokračuje: młyneczki.” „Veď krúpy sú také malé, že to budú len mlynčeky.“ Młyneczki Mlynčeky Sześciu górali, którzy dotarli do młyna, właśnie Šiesti Gorali, ktorí sa ocitli pri mlyne, takto w ten sposób nazwało to miejsce. Oczarował ich widok pomenovali nádherné okolie mlyna. Očarila na Tatry. Długo patrzyli, w końcu jeden z nich rzekł: ich panoráma Tatier. Dlho sa na ňu dívali, až je- „Popatrzcie na nie, te szczyty tworzą rodzinę jak z ob- den z nich riekol: „Pozrite sa na ne, veď štíty tvo- razka. Dumna Łomnica z Kieżmarskim Szczytem jak ro- ria idylickú rodinku. Dominantný Lomnický dzice przytuleni do siebie, z przedłużonymi ramionami štít s Kežmarským štítom ako rodičia pritúlení przez Łomnicką Przełęcz i Pośrednią Grań, z drugiej k sebe, s predĺženými pažami cez Lomnické sedlo strony przez Tatry Bielskie obejmują swoje dwie córki: a Prostredný hrot, z druhej strany cez Belianske Małą Rakuską Czubkę i Rakuską Czubę oraz nieugię- Tatry objímajú svoje dve dcérky: Malú a Veľkú tego syna nazwanego Steżki. Jest najbliżej nas. Swoim Svišťovku, ako aj nepoddajného syna nazva- kształtem przypomina młodego orła, który z wiecz- ného menom Stezky. Sú k nám najbližšie. Svojím nie rozpostartymi skrzydłami i półotwartym dziobem tvarom nám pripomínajú mladého orla, ktorý czuwa nad swoimi siostrami – Czubami i chroni je. s večne rozprestretými krídlami a pootvoreným A wiecie, co to dla nas znaczy? Że właśnie tu musimy zobákom bdie nad svojimi sestrami Svišťovkami osiąść ze swoimi rodzinami. Założymy wioskę dla na- a ochraňuje ich. A viete, čo to pre nás znamená? szych potomków.” I od razu nazwali ją Młyneczki – Že sa tu musíme so svojimi rodinami natrvalo Mlynčeky. Tak właśnie skończyła się wędrówka naszych usadiť. Založíme dedinku pre našich potomkov.“ przodków górali ze Średnicy i rozpoczęła się inna histo- A hneď ju pomenovali názvom Mlynčeky. A tak ria – małej podtatrzańskiej wioski nad Białą Wodą. putovanie našich predkov Goralov zo Šredňice sa skončilo, či vlastne začalo zrodom malej podta- Tłumaczenie Agencja BTB transkej dedinky pri Bielej vode. 54 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

Bogdan Wrzochalski Bogdan Wrzochalski

Prezydenci Polski i Słowacji Prezidenti Poľska a Slovenska a wobec współpracy cezhraničná spolupráca. transgranicznej. Od návštevy prezidenta PR Lecha Od wizyty Prezydenta RP Kaczyńského a stretnutia s prezidentom Lecha Kaczyńskiego i spotkania Ivanom Gašparovičom 3. decembra z Prezydentem RS Ivanem 2007 k „schengenskej noci” Gašparovičem 3 grudnia 2007 roku 20. – 21. decembra 2007. do „nocy schengeńskiej” Spomienky venované pamiatke prezidenta z 20 na 21 grudnia 2007 roku. Lecha Kaczyńského a jeho manželky Wątki wspomnień poświęcone świętej Marie Kaczyńskej pamięci Prezydentowi Lechowi Kaczyńskiemu i Jego małżonce Mali naši prezidenti – Poľskej republiky a Slovenskej republiky – zvláštny záujem o cez- Marii Kaczyńskiej hraničnú spoluprácu? Myslím si, že nielen Lech Kaczyński a Ivan Gašparovič, ale aj iní dote- Czy prezydenci – Rzeczpospolitej Polskiej rajší prezidenti, hlavy našich štátov, pripisovali i Słowacji – mieli szczególne zainteresowanie współ- veľký význam tejto oblasti susedskej spolupráce. pracą transgraniczną i regionalną? Myślę, że nie tylko Prirodzeným spôsobom vyplývajúcim z ich Lech Kaczyński i Ivan Gašparovič, ale i inni dotych- úlohy v politicko-právnom a ústavnom systéme czasowi prezydenci – głowy naszych państw – przy- podporovali rozvoj právneho štátu, demokra- wiązywali dużą wagę do tej dziedziny współpracy są- cie a zákonnosti a tým aj občianskej spoločnosti. siedzkiej. W naturalny sposób, wynikający z ich roli Úloha našich prezidentov v zahraničnej politike w systemie polityczno-prawnym i konstytucyjnym, po roku 1990 vyjadrená rovnako politicky, ako wspierali oni rozwój państwa prawa, demokracji aj protokolárne medzinárodnými návštevami na i praworządności, a tym samym społeczeństwa oby- najvyššej úrovni (s patričným zohľadnením evo- watelskiego. Rola naszych prezydentów w polityce za- lúcie právneho a politického zriadenia Slovenska granicznej po 1990 roku (z odpowiednim uwzględnie- a vzniku Slovenskej republiky v roku 1993), za- niem ewolucji ustroju prawno-politycznego Słowacji hŕňala aj záujem o funkciu neštátnych subjektov i powstania Republiki Słowackiej w 1993 roku) wy- v medzinárodnej spolupráci. rażana zarówno politycznie, jak i protokolarnie Keď som mal možnosť počas svojho pôsobe- w wizytach międzypaństwowych na najwyższym nia na Veľvyslanectve PR v Berlíne a v Bratislave STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 55

Wizyta Prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego i Republiki Słowackiej Ivana Gašparoviča wraz z małżonkami w Domu Spotkań Słowacko-Polskich Euroregionu „Tatry” w Kieżmarku, 3.12.2007 r., fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” Návšteva prezydenta PR Lecha Kaczyńského a prezydenta SR Ivana Gašparoviča s manželkami v Dome slovensko-poľského stretá- vania Euroregiónu „Tatry” v Kežmarku, 3. 12. 2007, foto. arch. Združenia Región „Tatry”

szczeblu, obejmowała także zainteresowanie funk- alebo na Ministerstve zahraničných vecí PR pí- cją podmiotów niepaństwowych we współpracy sať tézy k rozhovorom, alebo dokonca texty prí- międzynarodowej. pitkov pred stretnutiami a návštevami preziden- Kiedy w trakcie mojej pracy, w ambasadach tov, nikdy som nepochyboval, že v prihraničnej Rzeczpospolitej Polski – w Berlinie czy w Bratysławie spolupráci krajov či miest treba spomenúť úlohu lub w Centrali Ministerstwa Spraw Zagranicznych, euroregiónov. Jeden z mojích majstrov a bývalých miałem możliwość pisania tez do rozmów, czy nawet šéfov pán veľvyslanec Andrzej Byrt, ktorý aktívne propozycji toastów przed spotkaniami i wizytami podporoval poľsko-nemeckú cezhraničnú spolu- prezydentów, nie miałem nigdy wątpliwości, że na- prácu a po návrate z Berlína zastával o. i. funkciu leży przypominać i podkreślać rolę euroregionów we poradcu prezidenta Aleksandra Kwaśniewského, współpracy przygranicznych województw czy miast. ma poprosil, aby som pripravil a doručil do Jeden z moich Mistrzów i byłych Szefów, Pan Kancelárie prezidenta PR správu týkajúcu sa o. Ambasador Andrzej Byrt, który aktywnie wspierał i. poľsko-nemeckej spolupráce medzi mestami. polsko-niemiecką współpracę transgraniczną, a po Tento zoznam bol naozaj impozantný. Na sláv- powrocie z Berlina zajmował m.in. stanowisko do- nosti, kde mi bol priznaný titul Čestného člena radcy Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, po- euroregiónu Tatry, som zasa spomínal všetkých prosił mnie o przygotowanie i przesłanie do Kancelarii našich doterajších veľvyslancov PR na Slovensku Prezydenta RP raportu dotyczącego polsko-niemiec- a hovoril som o ich úlohe, ktorú zohrávali pri pod- kiej współpracy między miastami. Zestawienie takie pore cezhraničnej a územnej spolupráce. powstało i okazało się rzeczywiście imponujące. Zaujímavým a užitočným príkladom takejto Na uroczystości przyznania mi zaszczytnego spolupráce bol vždy euroregión Tatry. S výnimkou tytułu Honorowego Członka Euroregionu „Tatry”, prvého obdobia v rokoch 1994-1997 spojeného s re- wspominałem z kolei wszystkich naszych dotych- gistráciou euroregiónu na slovenskej strane sme sa czasowych ambasadorów RP na Słowacji i mówiłem doteraz nestretli s problémom odlišných politic- o ich wspierającej roli we współpracy transgranicznej kých názorov (O právnych aspektoch poľsko-slo- i regionalnej. venskej cezhraničnej spolupráce – viď môj článok, 56 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

Interesującym i pożytecznym przykładem współ- Pogranicze, r. 2005-2007.) Zaujímavým príno- pracy transgranicznej był zawsze Euroregion „Tatry”. som v tejto diskusii na prelome rokov 1995/1996 I co ciekawe, może z wyjątkiem początkowego okresu bolo vystúpenie ministra zahraničných vecí prof. jego działalności, w latach 1994–1997, związanego ze Władysława Bartoszewského na stretnutí s vtedaj- sprawą rejestracji Euroregionu „Tatry” po stronie sło- ším ministrom tohto rezortu Slovenskej republiky wackiej, nie występował tu problem politycznej róż- Jurajom Schenkom, ktoré nazývam „argumentom nicy zdań. (O aspektach prawnych polsko-słowackiej Bartoszewského”. Profesor Bartoszewski vtedy współpracy transgranicznej – pisałem już na łamach povedal, že poľská spoločnosť a poľskí politici ne- rocznika „Pogranicze Polsko-Słowackie”, R. 2005– chápu, prečo v poľsko-slovenských vzťahoch ab- 2007). Ważnym głosem w tej dyskusji była wypo- sentuje euroregión, ktorý by bol v úplnosti akcep- wiedź ministra spraw zagranicznych prof. Władysława tovaný z oboch strán, keďže na poľsko-nemeckom Bartoszewskiego, którą nazywam „argumentem pohraničí existujú až štyri euroregióny. Bartoszewskiego”. W czasie spotkania z ówczesnym Kým došlo k historickej návšteve, a to nie- ministrem spraw zagranicznych Republiki Słowackiej len z dnešnej perespektívy, prezidenta Lecha Jurajem Schenkiem, na przełomie 1995 i 1996 roku, pro- Kaczyńského na Slovensku dňa 3. decem- fesor Bartoszewski argumentował, że społeczeństwo bra 2007 v Javorine a v Kežmarku (nazývam to polskie i polscy politycy nie zrozumieją, dlaczego w rela- „euroregionálnou návštevou”), prezident SR Ivan cjach polsko-słowackich nie ma w pełni akceptowanego Gšparovič navštívil v novembri 2004 aj eurore- po obu stronach granicy euroregionu, skoro istnieją aż gión Tatry. Ako si všetci spomíname, bola to ob- cztery euroregiony na pograniczu polsko-niemieckim. zvlášť dramatická chvíľa spojená s víchricou a ži- Zanim doszło do historycznej, nie tylko z dzi- velnou pohromou, ktorá sa hneď potom v Tatrách siejszej perspektywy, wizyty Pana Prezydenta Lecha rozpútala a spôsobila obrovskú spúšť v tatranskej Kaczyńskiego na Słowacji w dniu 3 grudnia 2007 roku prírode. Hoci také obrovské množstvo pováľa- w Tatrzańskiej Jaworzynie i Kieżmarku (nazywam to ných stromov ešte neznamená „zvalených” ľudí, „wizytą euroregionalną”) – w listopadzie 2004 roku, aj tak táto strašná, voľným okom viditeľná poh- prezydent Republiki Słowackiej Ivan Gašparovič od- roma spôsobila tatranskej prírode veľké straty. wiedził m.in. Euroregion „Tatry”. Był to, jak wszyscy V súvislosti s euroregiónmi alebo cezhra- pamiętamy, szczególnie dramatyczny moment – tuż ničnou a územnou spoluprácou niekedy popo tym spotkaniu nad Tatrami przeszła potężna na- užívame pojem „symetria”, hoci nie je vždy wałnica, czyniąc ogromne spustoszenie w tatrzań- najvýstižnejší. Ide totiž o to, že porovnanie roz- skiej przyrodzie, szczególnie po słowackiej stronie. lohy a počtu obyvateľov na danom prihranič- I chociaż, taka ilość powalonych drzew, to jeszcze nie nom území, meste alebo regióne nevedie vždy powaleni ludzie, jednak widoczne gołym okiem straty k správnym a praktickým záverom. V určitej po przejściu żywiołu były ogromne. asymetrii však môže spočívať istá krása a osoh, Niekiedy odnosimy do euroregionów czy współ- ktoré vyplývajú z prirodzenej polohy a historic- pracy transgranicznej i regionalnej pojęcie „symetrii”, kého osudu, ale nemusia viesť k nerovnosti alebo ale nie zawsze jest to trafne. Chodzi bowiem o to, że narušeniu vzájomného partnerstva. Po určitom porównanie powierzchni, liczby ludności na danym čase, hlavne po vstupe Poľska a Slovenska do obszarze transgranicznym, w mieście czy regionie Európskej únie, cezhraničná spolupráca pre- nie zawsze prowadzi do trafnych i użytecznych wnio- stala byť pre európsku integráciu politickým sków. W niejakiej „asymetrii” może też tkwić pewien a samosprávnym argumentom. Stala sa faktom urok i pożytki, różnice wynikające z naturalnego po- a vyžadovala si plnenie nových inštitucionál- łożenia i losów historycznych nie muszą prowadzić nych, infraštrukturálnych a finančných výziev do nierówności czy zachwiania wzajemnego partner- v prospech tejto spolupráce (napr. Európske zo- stwa. Z upływem czasu, a zwłaszcza po wejściu Polski skupenie územnej spolupráce). O spomínanú i Słowacji do Unii Europejskiej, współpraca transgra- symetriu vo vzájomných kontaktoch sa starali niczna przestała być politycznym i samorządowym ar- naši predchádzajúci poľskí aj slovenskí prezi- gumentem na rzecz integracji europejskiej. Stała się denti a v snahách skúseného politika a hlavy faktem i wymagała sprostania nowym wyzwaniom štátu Aleksandra Kwasniewského v tejto oblasti STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 57

instytucjonalnym, infrastrukturalnym i finansowym pokračoval predstaviteľ inej politickej strany, na rzecz tej współpracy (np. Europejskie Ugrupowania zosnulý Lech Kaczyński. Współpracy Terytorialnej). O tę symetrię we wza- Čo sa týka návštev prezidentov alebo pred- jemnych kontaktach dbali wcześniej nasi Prezydenci sedov vlády susedných štátov, okrem rozdelenia – Polski i Słowacji – a zabiegi wytrawnego polityka na oficiálne a pracovné návštevy existujú akoby i głowy państwa, którym był Aleksander Kwaśniewski, dva druhy či dva „štandardy” – prvá návšteva kontynuował w tej dziedzinie po stronie polskiej, v hlavnom meste daného štátu a druhá v prihra- przedstawiciel innej opcji politycznej – świętej pamięci ničnej oblasti. Prezydent Lech Kaczyński. Už počas prvej návštevy prezidenta W kwestiach wizyt Lecha Kaczyńského prezydentów czy szefów v Bratislave 22. marca rządów w państwach są- 2006 sa okrem iných siedzkich istnieją dwa ro- dôležitých prvkov obja- dzaje czy dwa „standardy” vil aj taký, ktorý podľa wizyt (poza podziałem slov samotného prezi- na wizyty oficjalne i ro- denta pripisoval veľkú bocze): pierwsza wi- úlohu cezhraničnej zyta składana w sto- a územnej spolupráci. licy jednego z państw V Miestodržiteľskom oraz druga na obszarze paláci v centre przygranicznym. Bratislavy, ktorý mal Bogdan Wrzochalski. Konferencja Od Euroregionu „Tatry” do Już w trakcie pierw- Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej, Nowy prezident k dispozícii szej wizyty Prezydenta Targ 22.07.2010 r., fot. P. Myślik ako dennú rezidenciu Lecha Kaczyńskiego Bogdan Wrzochalski počas konferencie Od Euroregiónu počas jednodňovej náv- „Tatry” do Európskeho zoskupenia územnej spolupráce, Nowy w Bratysławie, 22 marca Targ 22. 7. 2010, foto P. Myślik števy, sa konalo aj jeho 2006 roku, wśród wielu stretnutie s lídrom opo- ważnych akcentów po- zície, bývalým premié- jawił się i ten, dotyczący współpracy transgranicznej rom a ministrom zahraničných vecí Mikulášom i regionalnej, któremu prezydent L. Kaczyński, przy- Dzurindom. pisywał dużą rolę. Również wówczas, w centrum Mám však aj celkom osobnú spomienku na Bratysławy, w Pałacu Namiestnikowskim, który peł- toto stretnutie, keď som sa počas prestávky v ofi- nił rolę rezydencji dziennej Prezydenta Polski na czas ciálnych rokovaniach pokúšal v neďalekej ka- jego jednodniowej wizyty, odbyło się m.in. spotkanie viarni U Rolanda opísať najdôležitejšie myšlienky Lecha Kaczyńskiego z ówczesnym szefem opozycji, z priebehu návštevy… byłym premierem, a obecnym ministrem spraw zagra- Koncom roku 2007 sa začala črtať návšteva nicznych Mikulášem Dzurindą. prezidenta L. Kaczyńského na slovenskej strane Moje już całkiem osobiste wspomnienie z tej wi- Tatier. Bola to teda šanca na recipročnú návštevu zyty jest i takie, że podczas przerwy w rozmowach ofi- a zároveň symetrické zohľadnenie oboch častí cjalnych, siedząc w pobliskiej CAFE Roland, próbo- euroregiónu. wałem opisać i podsumować najważniejsze rezultaty Vedel som, alebo som to skôr cítil, že sa bu- i wypowiedzi z przebiegu wizyty… dem môcť zúčastniť na takejto návšte v eurore- Pod koniec 2007 roku powstała możliwość wizyty gióne, ktorý je mi blízky, a ako radca a chargé pana prezydenta L. Kaczyńskiego po słowackiej stro- d’affaires ad interim PR v Bratislave od 1. júla 2007 nie Tatr. Była to więc szansa na rewizytę i symetryczne môžem mať napokon aspoň minimálny vplyv na – z tego punktu widzenia – potraktowanie obu części jej program. euroregionów. Už počas prvého rozhovoru v Kancelárii Wiedziałem wówczas, lub czułem, że mogę prezidenta Slovenskej republiky s riaditeľom uczestniczyć w takiej wizycie, w bliskim mi euroregio- Jánom Foltínom (v súčasnosti veľvyslanec SR nie i mogę mieć wreszcie choćby minimalny wpływ na vo Švajčiarsku) som navrhol, aby sa plánované 58 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

jej program jako radca-minister i chargé d dáffaires ad stretnutie oboch prezidentov v Javorine v Tatrách interim RP w Bratysławie, od 1 lipca 2007 roku. rozšírilo na slovenskej strane o Kežmarok, kde sa Już w pierwszej rozmowie w Kancelarii nachádza sídlo slovenskej kancelárie euroregiónu Prezydenta Republiki Słowackiej z panem Dyrektorem a Dom slovensko-poľského stretávania. Bolo to, Ambasadorem Janem Foltynem (obecny Ambasador samozrejme, potrebné dohodnúť s kanceláriami RS w Szwajcarii) zaproponowałem, by tym razem oboch prezidentov a informovať obe minister- planowane spotkanie obu prezydentów w Tatrach, stvá zahraničných vecí. Spomenul som si vtedy w Jaworzynie, rozszerzyć także po stronie słowac- nielen na dlhé roky kontaktov a roky priateľstva kiej na Kieżmark, gdzie znajduje się siedziba słowac- s euroregiónom Tatry, ale aj na rozhovory so slo- kiego biura Euroregionu oraz Dom Spotkań Słowacko- venskými priateľmi po návšteve prezidenta Ivana Polskich. Oczywiście musieliśmy to jeszcze uzgodnić Gašparoviča v poľskej časti euroregiónu v roku z kancelariami obu prezydentów i poinformować oba 2004. Nadišiel teda čas na recipročnú euroregi- ministerstwa spraw zagranicznych naszych państw. onálnu návštevu na najvyššej úrovni hláv štátu. Przywołałem w tym momencie na pamięć, nie tylko A tá sa aj konala! całe lata moich kontaktów i przyjaźni z Euroregionem Pred návštevou sme na môj návrh pozvali „Tatry”, ale i rozmowy ze słowackimi przyjaciółmi po z Varšavy „advance team” pozostávajúci z odbor- wizycie prezydenta I. Gašparoviča w polskiej części níkov z diplomatického protokolu, Kancelárie Euroregionu w 2004 roku. Przyszła więc pora na rewi- prezidenta a MZV, ako aj z Úradu pre ochranu zytę euroregionalną na najwyższym szczeblu – Głów ústavných činiteľov a ich úlohou bolo pripraviť Państw. I tak się też stało! návštevu z organizačného a protokolárneho hľa- Przed wizytą zaprosiliśmy – na mój wnio- diska – od pristátia na letisku až po ďalšie miesta sek – „advance team” z Warszawy, złożony z fachow- stretnutí a rokovaní. ców z Protokołu Dyplomatycznego, z Kancelarii 3. december 2007, ranné hodiny na pop- Prezydenta i MSZ oraz oczywiście z Biura Ochrony radskom letisku obklopeného tatranskou pano- Rządu w ramach przygotowań protokolarno-organi- rámou. Posledné rozhovory pred príletom pre- zacyjnych do wizyty, od lądowania na lotnisku do ko- zidenta Lecha Kaczyńského a jeho manželky lejnych miejsc spotkań i rozmów. Marie Kaczyńskej. Rozprával som sa s riadite- 3 grudnia 2007 roku w Popradzie, godziny po- ľom Kancelárie prezidenta SR Milanom Číčom. ranne. Lotnisko w scenerii tatrzańskiej. Ostatnie Išlo o nejaké protokolárne záležitosti, ktoré rozmowy przed przylotem prezydenta Lecha sme narýchlo kompromisne vyriešili. Napokon Kaczyńskiego i Jego Małżonki Marii Kaczyńskiej. v Poprade pristálo dlho očakávané prezidentské Rozmawiam z Szefem Kancelarii Prezydenta RS lietadlo. Mal som protokolárne privilégium ako Milanem Cziczem. Jakieś sprawy jeszcze protokolarne, úradujúci šéf poľského zastupiteľského úradu pri- które szybko rozstrzygamy kompromisowo. Wreszcie vítať na palube lietadla prezidenta PR a jeho man- wypatrywany samolot prezydencki ląduje na lotnisku želku. Nikdy predtým ani potom som tak rázne w Popradzie. Mam przywilej protokolarny, by jako nevstupoval na palubu lietadla… urzędujący szef polskiej placówki dyplomatycznej po- Z privítania som si najviac zapamätal a na witać Pana Prezydenta RP i Panią Prezydentową na po- dlho ešte zapamätám prívetivé slová už zosnu- kładzie samolotu. Nigdy przedtem, ani nigdy potem tak lej manželky prezidenta pani Marie Kaczyńskej: dziarsko nie wchodziłem na pokład samolotu… „Ale máte studené ruky…” Bola to síce pravda, ale Najbardziej z przywitania na pokładzie samolotu za- nemohol som ich mať iné, keď som stál na letis- pamiętałem i zapamiętam na zawsze sympatyczne słowa kovej ploche v zimnej scenérii, vzrušený svojou Pani Prezydentowej śp. Marii Kaczyńskiej : „Ale Pan ma rolou. Nemyslel som vtedy na zohrievanie rúk… zimne ręce…” To prawda, ale nie mogłem mieć raczej in- Chcem si tieto chvíle ešte raz pripome- nych, stałem bowiem na płycie lotniska, w zimowej scene- núť a spomienky venovať hlavne pani Marii rii, przejęty rolą i nie myślałem o ogrzewaniu rąk… Kaczyńskej. Dotknem sa ešte iného okamihu Chciałbym ten moment wspomnieć i poświęcić návštevy. Po výmene názorov na rôzne témy sme szczególnie Pani Prezydentowej Marii Kaczyńskiej počas pracovného obeda prehodili s pánom pre- i odnieść się jeszcze do innego fragmentu wizyty. Oto zidentom Kaczyńským zopár poznámok o našich STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 59

Maria Kaczyńska i Silvia Gašparovičová w Domu Spotkań Słowacko-Polskich, Kieżmark, 3.12.2007 r., fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry“. Maria Kaczyńska a Silvia Gašparovičová v Dome slovensko-poľského stretávania, Kežmark, 3. 12. 2007, foto. arch. Združenia Región „Tatry” po wymianie poglądów na różne tematy podczas právnických kontaktoch a o ľuďoch z právnic- obiadu roboczego Panów Prezydentów, wymieniłem kých kruhov. Prezident bol rovnako ako ja ab- z Panem Prezydentem L. Kaczyńskim kilka uwag o na- solventom Právnickej fakulty Varšavskej uni- szych prawniczych kontaktach i osobach związanych ze verzity a potom pôsobil v Gdansku ako profesor środowiskiem prawniczym. Wszak Pan Prezydent był pracovného práva. Bol tiež poverený vedením absolwentem mojego Wydziału Prawa Uniwersytetu Katedry dejín právnych a politických doktrín na Warszawskiego, a potem w Gdańsku profesorem prawa Univerzite kardinála Štefana Wyszyńského, kde pracy, jak również kuratorem katedry historii doktryn som neskôr mal aj ja prednášky z tohto predmetu. prawnych i politycznych na UKSW, który to przed- Pani Kaczyńska počúvala náš rozhovor a v istej miot później tam wykładałem. Słuchając naszych uwag chvíli povedala: „…Leszek, veď vy ste v podstate i wspomnień Pani Prezydentowa Maria Kaczyńska po- kolegovia(!)” Môžete si predstaviť, čo pre mňa, wiedziała w pewnym momencie: „ …Leszek, przecież skromného úradníka MZV, takéto milé, čestné Wy jesteście właściwie kolegami(!)”. Można sobie wy- a neočakávané porovnanie znamenalo! obrazić, co znaczyło dla mnie, skromnego urzędnika Keď sa pracovný obed prezidentov chýlil ku MSZ, tego rodzaju porównanie, jakże miłe, zaszczytne koncu, uznal som, že mám neobyčajnú príležitosť i nieoczekiwane! informovať obidvoch prezidentov o vedeckom Obiad roboczy Prezydentów zbliżał się do końca historickom seminári, ktorý sa mal o niekoľko i uznałem, że mam nadzwyczajną okazję poinformować dní začať v Bratislave. Pod názvom Slovensko- obu Panów Prezydentów RP i RS o rozpoczynającym się poľské vzťahy v období medzi svetovými voj- kilka dni po wizycie polsko-słowackim seminarium histo- nami očami historikov a diplomatov ho spoluor- ryków w Bratysławie, organizowanym przez Ambasadę ganizovali Veľvyslanectvo PR, Historický ústav RP, Instytut Historii Słowackiej Akademii Nauk we SAV a Poľský inštitút v Bratislave. współpracy z Instytutem Polskim w Bratysławie pod ty- Preklad Vlasta Juchniewiczowá tułem: „Stosunki polsko-słowackie w okresie między woj- nami światowymi w oczach historyków i dyplomatów”. 60 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

Andrzej Brzoza Andrzej Brzoza

Euroregion „Tatry” Euroregión „Tatry“ – serdeczne partnerstwo – srdečné partnerstvo Polaków i Słowaków. Poliakov a Slovákov. Rzecz widziana z oddali Pohľad z diaľky

Los zdarzył, że na tatrzańskie partnerstwo Tak to osud zariadil, že na tatranské par- Polaków i Słowaków przez wiele lat przychodziło mi pa- tnertsvo Poliakov a Slovákov som sa dlhé roky trzeć częściej z daleka niż z bliska. To co dominowało častejšie pozeral zďaleka ako zblízka. To, čo zawsze w tym moim oglądzie, to wręcz wzruszająca ser- v tomto pohľade vždy dominovalo, bola priam deczność partnerów, trwających niezmiennie w przeko- vzrušujúca srdečnosť partnerov, ktorí tkveli naniu, że życzliwe porozumienie i bliskie partnerstwo są v presvedčení, že vzájomnú žičlivosť, pochope- tej ziemi nie tylko potrzebne, ale i są tu realnie możliwe. nie a blízke partnerstvo táto zem nielen potre- To partnerstwo istniało w Tatrach właściwie buje, ale sú tu aj reálne uskutočniteľné. od zawsze. Spoiwem była magia gór i związany z nią Toto partnerstvo existovalo v Tatrách prak- imperatyw współpracy wszystkich, którzy czują się ticky odvždy. Spojivom bolo čaro hôr, s ktorým z nimi związani. Kto tego nie czuje, na próżno może sa spájal akýsi imperatív spolupráce všetkých analizować unijne formuły różnych standardów tých, ktorí sa týmto čarom cítili spätí. Kto to ne- współpracy, bo i tak nie zrozumie temperatury współ- cíti, môže naprázdno analyzovať európske for- działania, która w Tatrach od dawna jest decydująca, muly rôznych štandardov spolupráce, ale ani a dziś tak silnie rozkwita w trybie euroregionalnej tak nepochopí silu súčinnosti, ktorá je v Tatrách formuły współpracy. Ktoś, kto tego nie weźmie pod už oddávna rozhodujúca a dnes tak intenzívne uwagę, nigdy nie dotrze do sedna serdecznego part- rozkvitá v podobe euroregionálnej formuly spo- nerstwa tej wspólnoty i zupełnie nie pojmie sensu za- lupráce. Ten, kto to nezohľadní, sa nikdy nedos- wołania, którym od lat rozbrzmiewają te góry: „niech tane k jadru srdečného partnerstva tejto spo- góry przynoszą ludziom pokój”. lupráce a vôbec nepostrehne význam volania, Idea ponadgranicznej współpracy euroregional- ktoré v Tatrách znie už roky: „nech hory priná- nej – odkąd tylko pamiętam – była tu rozwijana w ta- šajú ľuďom pokoj”. kim właśnie klimacie. I może dlatego od dawna dzieje Kým si len spomínam, myšlienka euroregi- się tu, w Euroregionie „Tatry”, tak wiele, tak bardzo onálnej cezhraničnej spolupráce sa tu rozvíjala ciekawych rzeczy. Rzeczy, którym warto kibicować. práve v takejto atmosfére. Možno práve preto sa Kibicować nawet z oddali. v euroregióne Tatry deje tak veľa a tak veľmi za- Spojrzenia z oddali, np. z Warszawy, są też trochę ujímavých vecí. Vecí, ktorým treba žičiť a byť ich wpisane w sam akt narodzin Euroregionu „Tatry”. Bo priaznivcom, hoci aj na diaľku. STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 61

choć projekt powołania euroregionu partnerzy uzgod- Pohľad z diaľky, napríklad z Varšavy, sa už nili ostatecznie między sobą w Zakopanem już w paź- tak trochu zapísal do zrodu euroregiónu Tatry. dzierniku 1993 roku, to dopiero polsko-słowackie po- Hoci o návrhu zriadenia euroregiónu sa par- rozumienie rządowe o współpracy transgranicznej tneri v konečnom dôsledku vzájomne dohodli zawarte 18 sierpnia 1994 roku, właśnie w Warszawie, v Zakopanom už v októbri 1993, ale až poľsko- otworzyło drogę do pierwszego, Założycielskiego slovenská vládna dohoda o cezhraničnej spolu- Kongresu w Nowym Targu. Kongresu, który miał miej- práci podpísaná 18. augusta 1994 vo Varšave ot- sce zaledwie tydzień później, tj. 26 sierpnia 1994 roku. vorila cestu k prvému Zakladajúcemu kongresu Jak wiadomo, Tatry to góry typu alpejskiego. v Nowom Targu. Kongres sa konal o necelý týž- Jedyne takie góry w naszej części Europy. Wysokie, deň 26. augusta 1994. surowe, piękne… ale i groźne. One zawsze wzbudzały Je známe, že Tatry sú pohorie alpského typu. respekt u wszystkich tych, którzy im się kiedyś choć Je to jediné takéto pohorie v našej časti Európy. raz dokładniej przyjrzeli. Dla większości Polaków Vysoké, surové, krásne… ale aj hrozné. V kaž- i Słowaków są one jednak przede wszystkim jedną dom, kto sa im aspoň raz dôkladne prizrel, vždy z głównych atrakcji turystycznych ich krajów. Spora vzbudzovali rešpekt. Ale pre väčšinu Slovákov część obywateli obu sąsiadujących tu ze sobą narodów a Poliakov sú predovšetkým jednou z hlavných zazwyczaj miała kiedyś okazję osobiście spojrzeć na turistických zaujímavostí v ich štátoch. Veľká nie z bliska i to nie tylko od swoich, narodowych stron. časť obyvateľov oboch susedných štátov mala Z kolei ludzie tych gór starannie przyglądają už väčšinou príležitosť osobne si ich pozrieť aj się Tatrom od najmłodszych lat. Pewnie dlatego na zblízka, a to nielen z ich národnej strany. co dzień trochę solidniej, solidarniej i ostrożniej od Obyvatelia Tatier sa však tomuto pohoriu innych mierzą tu siły na zamiary, bo dobrze znają prizerajú už odmalička. Pravdepodobne preto choćby kaprysy tatrzańskiej przyrody, i związaną trochu dôkladnejšie, solidárnejšie a opatrnej- z nimi cenę odwiecznego mocowania się z naturą šie ako iní deň čo deň „merajú svoje sily na zá- o bezpieczeństwo każdego metra ich góralskiej ojco- mer”, lebo dobre poznajú hoc len rozmary ta- wizny. Natomiast dla ludzi spoza tych gór – np. z obu transkej prírody a cenu odvekého pasovania sa stolic, tj. z Bratysławy i Warszawy – Tatry, to przede s prírodou za bezpečnosť každého metra ich go- wszystkim smak relaksowych ekspedycji do miejsc ralskej otčiny. Ale pre ľudí spoza hôr – naprík- beztroskiego wypoczynku, miejsc o wielkich klima- lad z oboch hlavných miest Bratislavy a Varšavy tycznych walorach i oszałamiającej urodzie. I to jest – majú Tatry predovšetkým chuť relaxačného tylko jedna z wielu, przykładowych różnic w widze- výletu do miest bezstarostného oddychu, miest niu i rozumieniu Tatr przez ludzi gór i ludzi miesz- s úžasnými klimatickými podmienkami a oča- kających kilkaset kilometrów od tych gór. Z racji rujúcou krajinou. A to je len jeden príklad mno- innego dystansu, innego kontekstu, czy też odmien- hých rozdielov, ako vidia Tatry ľudia z hôr a ľu- nych uwarunkowań i jedni i drudzy w naturalny spo- dia bývajúci niekoľko sto kilometrov od nich. sób skupiają swoją uwagę zazwyczaj na nieco innych Vzhľadom na iný odstup, iný kontext alebo iné aspektach… w gruncie rzeczy, tych samych proble- podmienky aj jedni aj druhí sa prirodzene kon- mów. Ponieważ spojrzenie z oddali miewa walory centrujú na trochu iné aspekty… v podstate tých refleksji ogólniejszych ale i komplementarnych, po- istých problémov. Keďže pohľad z diaľky máva kusiłem się tutaj o przedstawienie tych z nich, które – prednosti všeobecnejších, ale aj komplemen- moim zdaniem – są znaczące i warte uwagi. tárnejších reflexií, pokúsim sa tu predstaviť tie Góry łączą ludzi úvahy, ktoré sú podľa mňa významné a hodné poroznosti. Góry – zwłaszcza te wysokie i niedostępne – wbrew pozorom nie tyle ludzi od siebie oddzielają, Hory spájajú ľudí co zwykle mocno ludzi ze sobą łączą, i w naturalny Hory, obzvlášť tie vysoké a nedostupné, len sposób zmuszają wręcz do współpracy. Tę właściwość zdanlivo ľudí navzájom od seba vzďaľujú, skôr ich gór odczuwają nawet przybysze, trafiający w Tatry po silno spájajú a prirodzene nútia priamo k spolupráci. raz pierwszy. Widać to dobrze na górskich szlakach, Túto vlastnosť hôr cítia aj návštevníci, ktorí sa do 62 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

gdzie obcy ludzie mijając się, zwykle pozdrawiają się Tatier dostali prvý raz. Dobre to vidieť na turistic- wzajemnie, jak dobrzy znajomi, a nawet wymieniają kých chodníkoch, keď sa cudzí ľudia pri stretávaní na- uwagi na temat przebytej drogi. Jeśli nie ma jakichś vzájom pozdravia ako dobrí známi a dokonca si vy- szczególnych przeszkód, góry – im są groźniejsze mieňajú informácie o prejdenej ceste. Ak neexistujú i bardziej niedostępne – tym silniej sprzyjają zawią- zvláštne prekážky – čím sú hory nebezpečnejšie a ne- zywaniu się regionalnego partnerstwa i społecznej dostupnejšie, tým viac nabádajú k nadväzovaniu re- współpracy, nawet partnerstwa ponad zamkniętymi gionálneho partnerstva a spoločenskej spolupráci, granicami. W Tatrach to partnerstwo przez bardzo dokonca aj k partnerstvu ponad zavretými hrani- długi czas biegło istnym torem przeszkód, w cieniu cami. V Tatrách toto partnerstvo dlho prebiehalo cez formalnej przyjaźni najeżonej jednak np. różnego ro- ozajstnú prekážkovú dráhu, v tieni formálneho priate- dzaju utrudnieniami granicznymi i oddzielnym my- ľstva, ktoré však bolo plné rozličných hraničných pro- śleniem o dwóch stronach jednych przecież gór, bo od blémov a napríklad aj odlišného uvažovania o dvoch południa od zawsze gospodarzyli Słowacy, a od pół- stranách toho istého pohoria – veď na juhu vždy gaz- nocy – Polacy. Historyczne mapy tego obszaru, przez dovali Slováci a na severe Poliaci. Historické mapy kilka ostatnich stuleci, pokazują tutaj różne, wciąż tohto územia zobrazujú v briebehu posledných sto- zmieniające się linie graniczne, i nazwy różnych, też ročí rôzne, neustále sa meniace hraničné čiary, ako coraz to innych organizmów państwowych, w któ- aj názvy taktiež meniacich sa štátnych útvarov, v kto- rych przyszło żyć i Polakom, i Słowakom. W rezul- rých žili aj Poliaci, aj Slováci. Regionálne dejiny ta- tacie regionalna historia tatrzańskich sąsiadów, ten tranských susedov, ten svojrázny vrkoč prinajmenšom swoisty warkocz co najmniej siedmiu kultur – która siedmich kultúr, ktoré asi ešte stále čakajú na svojho wciąż jeszcze czeka chyba na swojego kronikarza – kronikára, sú v konečnom dôsledku plné patrónov zo pełna jest patronów z odległych stolic i ich polityk, vzdialených hlavných miest a ich politiky naplnenej wypełnionych priorytetami, zza których przez długi prioritami, spoza ktorých bolo veľmi dlho takmer ne- czas trudno w ogóle było dostrzec ludzi i krainę nawet možné postrehnúť ľudí a krajinu, dokonca aj takú vy- tak wysokich gór, jak Tatry. sokú, ako sú Tatry. Obywatelska droga integracji Občianska cesta európskej integrácie europejskiej V poslednom desaťročí 20. storčia sa však časy W ostatniej dekadzie XX wieku czas się jednak zmenili. Päť rokov po páde komunizmu v Poľsku odmienił. Pięć lat po obaleniu komunizmu w Polsce a sotva rok po ustanovení obrodeného, suverénneho i zaledwie rok po ustanowieniu odrodzonej, suwe- Slovenska, gorali z Tatier založili v lete v roku 1994 rennej Słowacji, w lecie 1994 roku górale z Tatr po- euroregión Tatry a v určitom zmysle – prispôsobu- wołali do życia Euroregion „Tatry”, i w pewnym sen- júc sa súčasným európskym integračným štandar- sie ustanowili w ten sposób – dopasowując się do dom – takto ustanovili najdôležitejšieho spoločného obecnych integracyjnych standardów europejskich správcu, fakticky spoločných hôr. Na Slovensku to – najważniejszego, wspólnego gospodarza, de facto bol vtedy druhý a v Poľsku už piaty euroregión, ktorý wspólnych przecież gór. Na Słowacji był to wtedy od roku 1989 vznikol na našom pohraničí, ale záro- drugi, a w Polsce już piąty euroregion, jaki powstał veň prvý v takých vysokých horách. Rovnako pre od 1989 roku na naszym pograniczu, i zarazem pierw- Slovákov, ako aj pre Poliakov, ktorí už vtedy preja- szy, w tak wysokich górach. Zarówno dla Słowaków, vovali záujem o vstup do európskych štruktúr, euro- jak i dla Polaków, deklarujących już wtedy zaintereso- región predstavoval aj komplementárnu, občiansku wanie przystąpieniem do Wspólnot Europejskich, eu- cestu k európskej integrácii. Obom susedom posky- roregion stworzył również komplementarną, obywa- tol nadhraničný testovací priestor, kde lokálne spo- telską drogę do integracji europejskiej. Dał sąsiadom, ločnosti, ktoré mali o vec najväčší záujem, mohli za- ponadgraniczny poligon doświadczalny, na którym čať v tieni veľkých politických a integračných zápasov w przykładowych, rzeczywistych realiach najbar- svojich hlavných miest realizovať konkrétne partner- dziej zainteresowane społeczności lokalne same mo- ské aktivity v skutočných reáliách. Táto činnosť pri- gły podjąć, w cieniu wielkich politycznych, integra- niesla horám plody v podobe prvých citeľných efek- cyjnych batalii swych stolic, konkretne partnerskie tov komplexnej integrácie. Takto sa v Tatrách vďaka STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 63

działania owocujące dla tych gór pierwszymi odczu- novým hraničným priechodom otvárali hranice, takto walnymi efektami kompleksowej integracji. Tak nosa lepšie integrovali horské záchranné služby, poľské wymi przejściami otwierały się w Tatrach granice, tak a slovenské školy v pohraničí nadväzovali spoluprácu, lepiej integrowały się górskie służby ratunkowe, po- v podnikateľskej oblasti vznikali rôzne miestne joint dejmowały współpracę polskie i słowackie szkoły po- venture, takto sa vytvorili strediská poľsko-sloven- granicza, w biznesie zawiązywały się różne lokalne skej spolupráce v Nowom Targu a slovensko-poľskej joint-venture, tak utworzono ośrodki współpracy spolupráce v Kežmarku a takto vznikali prvé zo- polsko-słowackiej w Nowym Targu i słowacko-pol- znamy dôležitých vecí, ktoré bolo treba rýchlo vyrie- skiej w Kieżmarku oraz tak šiť po oboch stranách Tatier. powstawały pierwsze Takýmto spôsobom v ľu- katalogi spraw ważnych ďoch pohraničia rástol do szybkiego wspólnego pocit ozajstnej jednoty, podjęcia po obu stro- závislej od miestnych sa- nach Tatr. To tak w lu- mospráv, ktorí krok za dziach tego pogranicza krokom tvorili nové me- rosło poczucie rzeczy- chanizmy spolupráce. wistej wspólnoty, za- Sem začali prichádzať leżnej od lokalnych dokonca aj predstavitelia samorządowców, któ- poľských a slovenských rzy krok po kroku two- ministerstiev, aby nesko- rzyli nowe mechanizmy ršie na najvyššej vládnej współdziałania. To tu za- Andrzej Brzoza. Konferencja Od Euroregionu „Tatry” do úrovni postupne otvárali Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej, Nowy częli przyjeżdżać nawet Targ 22.07.2010 r., fot. P. Myślik protokolárne dvierka przedstawiciele polskich Andrzej Brzoza počas konferencie Od Euroregiónu „Tatry” k novým formám cezhra- i słowackich ministerstw, k Európskemu zoskupeniu územnej spolupráce, Nowy Targ ničnej spolupráce. Práve by potem na szczeblach 22. 7. 2010, foto P. Myślik pre takéto euroregio- rządowych otwierać pro- nálne iniciatívy otvárala tokolarne furtki do nowych form ponadgranicznej vtedy Európska únia formy finančnej podpory a po- współpracy. To dla takich właśnie euroregionalnych máhala organizovať školenia nielen z oblasti riadenia inicjatyw Unia Europejska otwierała wtedy formy fi- týchto fondov, ale aj filozofie ich využívania. Práve do nansowego wsparcia i pomagała organizować szko- tohto euroregiónu prišiel kedysi poľský europoslanec lenia z zakresu zarówno formalności zarządzania Dr. Jan Olbrycht a predstavil tu projekt Európskych tymi funduszami, jak i filozofii ich stosowania. To zoskupení územnej spolupráce, ktoré mali pôsobiť także do tego euroregionu przyjechał kiedyś np. dr v prihraničných oblastiach štátov Európskej únie. Jan Olbrycht, polski europoseł, by tu właśnie przed- Projekt, ktorý onedlho predložil Európskemu parla- stawić projekt powołania Europejskich Ugrupowań mentu v Bruseli na prerokovanie. Współpracy Terytorialnej mających działać na po- granicznych obszarach państw Unii Europejskiej. Ťažké začiatky Projekt, który niewiele później, stawiał pod obrady Nie všetci a nie hneď od začiatku, okrem parlamentu europejskiego w Brukseli. pohraničia, pochopili význam a možnosti no- Trudne początki vej demokratickej, euroregionálnej formuly miestnej cezhraničnej spolupráce. To, čo dnes Poza pograniczem, na początku, nie wszyscy i nie predstavuje normy občianskych aktivít miest- od razu zrozumieli sens i możliwości nowej demokra- nych akčných skupín, bolo na začiatku 90. ro- tycznej – euroregionalnej – formuły lokalnej współ- kov ťažké a štátnym orgánom dokonca podoz- pracy transgranicznej. To, co dziś jest normą obywa- rivé. Niektoré krajské orgány prejavovali vtedy telskiej aktywności środowisk lokalnych, na początku veľké obavy a ministerstvá zahraničných vecí lat 90-tych bywało trudne, a dla władzy czasem tro- obidvoch partnerov zasa poukazovali na mož- chę nawet podejrzane. Np. spore zaniepokojenie nosť zúženia svojich kompetencií v oblasti 64 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

wykazywały wtedy niektóre polskie władze woje- zahraničných vecí, pretože euroregióny sa už wódzkie, Ministerstwa Spraw Zagranicznych obu dorozumievali ponad hranicami svojich štá- partnerów wskazywały z kolei na możliwość uszczu- tov - hoci v miestnom rozsahu, ale samostatne. plenia swoich kompetencji w zakresie spraw zagra- V poľskom parlamente prebehlo dokonca ce- nicznych, bo euroregiony w lokalnym zakresie, ale lodňové rokovanie, kde sa uvažovalo o tom, či jednak same, porozumiewały się przecież ponad gra- euroregióny náhodou neobmedzujú suverenitu nicami swych państw, a w polskim parlamencie prze- poľských štátnych orgánov na prihraničnom toczyła się nawet całodniowa debata, podczas której území. Príchuť tomuto rokovaniu pridalo do- rozważano, czy euroregiony nie ograniczają czasem poludňajšie vzdelávacie vysielanie Poľskej tele- suwerennej polskiej władzy na terenach pogranicza. vízie – vtedy ešte existovali v poľskej verejno- Smaczku tej debacie dodał przedpołudniowy blok právnej televízii vzdelávacie programy – ktorá programowy Telewizji Edukacyjnej – wtedy jeszcze v tom istom čase prezentovala reportáže z nie- w polskiej telewizji publicznej istniały programy edu- koľkých regiónov poľského pohraničia, prezen- kacyjne – który pokazywał w tym samym czasie re- tujúce konkrétne výsledky úsilia euroregiónov. porterskie relacje z kilku euroregionów polskiego po- Časová zhoda – ako sa neskôr ukázalo – bola granicza, prezentujące konkretny społeczny przecież úplne náhodná, ale poslanci pravdepodobne dorobek tych euroregionów. Zbieżność w czasie była úchytkom sledovali televíziu v parlamentných – jak się później okazało – zupełnie przypadkowa, ale kuloároch, pretože odozvy vysielania začali za- w sejmowych kuluarach posłowie najwyraźniej zer- znievať aj v ich plenárnej diskusii a téza o ohro- kali w telewizory, bo echa równoległej emisji zaczęły zení suverenity úplne prepadla. w końcu pojawiać się w ich plenarnej dyskusji i teza Koncom 90. rokov minulého storočia prvý o zagrożeniu suwerenności zupełnie upadła. program poľskej verejnoprávnej televízie vysie- Pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego lal necelé tri sezóny program venovaný euroregi- stulecia, przez niecałe trzy sezony, z anteny programu ónom poľského pohraničia. Bol to publicistický pierwszego polskiej telewizji publicznej nadawany dvojtýždenník Európa regiónov a otvárala ho re- był – poświęcony euroregionom polskiego pograni- portáž z euroregiónu Tatry. cza – publicystyczny dwutygodnik Europa Regionów. Vtedy už existovalo niekoľko eroregiónov Inaugurował go reportaż z Euroregionu „Tatry”. a ich aktivita spôsobila, že tieto – ako sa na za- Euroregionów było już wtedy kilkanaście i ich čiatku zdalo – len miestne samosprávne inicia- aktywność sprawiała, że te tylko przecież lokalne – jak tívy poľského pohraničia, začali byť nielen čoraz mogło się na początku wydawać – inicjatywy samo- viditeľnejšie doma aj na európskom fóre (napr. rządowe polskiego pogranicza, zaczęły być nie tylko v Združení európskych hraničných regiónov coraz lepiej widoczne w kraju i na forum europej- v Gronau alebo v mediatéke Európskej únie), skim – np. w Stowarzyszeniu Regionów Granicznych ale vďaka svojej opakovateľnosti na rôznych w Gronau czy w mediatece Unii Europejskiej – ale úsekoch poľského pohraničia začali sa zoskupo- i zaczęły, poprzez swą powtarzalność na różnych vať do čitateľnej črty novej poľskej spoločenskej odcinkach polskiego pogranicza, układać się w czy- politiky. Málokto si asi pamätá, že mesiac pred telną cechę nowej polskiej polityki społecznej. Mało európskym samitom v roku 2002, kde sa roz- kto pewnie pamięta, że w roku 2002, na miesiąc hodovalo o vstupe Poľska do Európskej únie, przed unijnym szczytem, który decydował o termi- Ministerstvo práce PR zorganizovalo v Bruseli nie wejścia Polski do Unii Europejskiej, w Brukseli v DG Employment výstavu venovanú našej so- zorganizowana była przez polskie Ministerstwo ciálnej politike ilustrovanú aj euroregionál- Pracy niewielka wystawa w DG Employment, po- nym prínosom do lokálnej demokracie, ktorá święcona naszej polityce społecznej, ilustrowana aktivizuje akčné skupiny poľského pohraničia. także euroregionalnym wkładem w rozwój demo- Hodno pripomenúť, že bola ilustrovaná prík- kracji lokalnej, aktywizującej społeczności polskiego ladom euroregiónu Tatry. Spomínaná výstava pogranicza. Warto chyba przypomnieć, że ilustro- bola prezentovaná vo väčšine hlavných miest wana przykładem właśnie Euroregionu „Tatry”. Ta štátov Európskej únie. Celkom nedávno na jej wystawa objechała później większość stolic państw euroregionálnu myšlienku nadväzovali členovia STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 65

Euroregion bez granic, Polana Wojtasowa na przejściu granicznym Jurgów-Podspady 1.8.1999 r., fot. St. Budzyński Euroregión bez hraníc, Vojtasova poľana na hraničnom priechode Jurgov-Podspády 1. 8. 1999, foto St. Budzyński

unijnych. Całkiem niedawno, podczas studyjnej wi- gruzínskej delegácie na stretnutí s novinármi zyty w Polsce, do jej euroregionalnego wątku nawią- počas študijnej návštevy v Poľsku. Ide zjavne zywali na spotkaniu z dziennikarzami członkowie o živý záujem o podobné formy cezhraničnej gruzińskiej delegacji, najwyraźniej żywo zaintereso- spolupráce na ich kaukazkom pohraničí. Ako wani zbliżonymi formami współpracy ponadgranicz- vidieť, ohlas vydarených, zaujímavých a zdan- nej na swoim, kaukaskim pograniczu. Jak z tego widać livo iba lokálnych občianskych iniciatív, sa do- daleko potrafią roznosić się echa udanych i ciekawych káže šíriť ďaleko. Takéto odozvy majú v našich – wydawać mogłoby się, że jedynie lokalnych – inicja- dejinách aj svoje historické konotácie, pretože tyw obywatelskich. Te echa mają w naszych dziejach zapadajú do kontextu poľskej otvorenosti a to- także swoje historyczne konotacje, bo wpisują się lerancie, ktorá bola kedysi veľmi silná obzvlášť w polską tradycję otwartości i tolerancji, tak kiedyś na ďalekých, takmer kontinentálnych východ- mocną, zwłaszcza na dalekich, niemal kontynental- ných hraniciach Poľskej republiky. nych, wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Dnes sa z perspektívy pätnástich rokov Dziś z perspektywy piętnastoletniej historii euroregiónu Tatry a viac ako piatich rokov eu- Euroregionu „Tatry” i doświadczeń ponad pięcio- rópskej spolupráce Poľska a Slovenska zdajú byť letniego okresu współpracy unijnej Polski i Słowacji, minulé udalosti samozrejmé a jednoduché. Ale rzeczy minione zdają się być oczywiste i dość proste. hodno pripomenúť, že keď regionálni činitelia Ale warto pamiętać, że gdy regionalni społecznicy z Kežmarku a Nowého Targu ešte pred rokom z Kieżmarku i Nowego Targu, jeszcze przed rokiem 1994 koncipovali plány svojej spolupráce, mu- 1994 kreślili plany swojej współpracy, trzeba było mieć seli preukázať veľkú odvahu, intuíciu a pred- dużą odwagę, intuicję i wielką wyobraźnię, by zaczynać stavivosť, keď už vtedy začínali materializovať już wtedy materializowanie wizji, do której w sporej víziu, ku ktorej vo veľkej miere mali byť právne części, podstawy prawne w obu państwach, miały być… základy na obidvoch stranách hraníc ustanovené dopiero tymi działaniami wywołane i ustanowione. až na základe týchto aktivít alebo na ich podnet. 66 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

Idea służąca ludziom Myšlienka, ktorá slúži ľuďom Rzeczy wielkie i ważne, zwykle sens swój najle- Veľké a dôležité veci obyčajne nachádzajú piej odnajdują w tym, co jest w stanie służyć zwykłym svoj význam v tom, čo dokáže slúžiť ľuďom. ludziom. Pamięć podsuwa mi z tego zakresu wiele róż- Moja pamäť mi ponúka veľa takýchto obrazov, nych obrazów, na jakie natknąłem się podczas moich s ktorými som sa stretol na svojich potulkách wędrówek po tym euroregionie. Kiedyś np. wracając po tatranskom euroregióne. Kedysi, keď som sa z Przywarówki na Orawie, zabrałem do samochodu vracal z Privarovky na Orave, zviezol som svo- starowinkę, której na moich oczach uciekł autobus jím autom babičku, ktorej pred očami ušiel au- PKS-u. Od słowa do słowa, i dowiedziałem się od niej, tobus. A tak som sa od slova k slovu dozvedel, że z Lipnicy Wielkiej jedzie właśnie do sąsiedniej wsi, že z Veľkej Lipnice sa vybrala na návštevu k svo- do swojej siostry, która mieszka w orawskim Bobrowcu. jej sestre do susedného Bobrovca. Ale táto de- No tak, ale ta sąsiednia wieś, widoczna z jej domu nie- dina, ktorú z jej domu vidieť voľným okom, leží mal gołym okiem, leży już… na Słowacji, i by tam do- …už na Slovensku. Aby sa tam dostala, musela jechać kobieta musiała co najmniej trzema autobusami cestovať aspoň tromi autobusmi a prejsť vzdia- pokonać dystans ok. 100 km, bo bliżej nie było żadnego lenosť asi 100 kilometrov, lebo bližšie nebol ot- czynnego przejścia granicznego. Rowerem mogłaby vorený žiaden hraničný priechod. Na bicykli być w kwadrans. Między Lipnicą i Bobrowcem była by jej to trvalo štvrť hodinu. Medzi Lipnicou przecież stara, nieużywana droga, ale z każdej strony a Bobrovcom bola predsa stará nepoužívaná kończyła ją graniczna zapora. Z kolei autobusami do- cesta, ale na každej strane sa končila hraničnými okoła, przez Chyżne, w jeden dzień, obrócić tam i z po- závorami. Cestovaním dookola cez Chyžné náv- wrotem się nie dawało. Jakiś czas potem jechałem tą števu neobišla za jeden deň. Po nejakom čase starą, znowu już używaną drogą, w towarzystwie som išiel po tejto starej, už zasa používanej ceste dwóch Orawian działających w Euroregionie „Tatry”, s dvomi Oravčanmi pôsobiacimi v euroregióne którym brak możliwości wykorzystywania tej nieczyn- Tatry, ktorým sa nemožnosť využívať spomínanú nej drogi tak bardzo się nie podobał, że ją przywrócili cestu natoľko nepáčila, že ju opätovne sprevádz- do użytku. Był to Emil Kowalczyk z Lipnicy Wielkiej kovali. Bol to Emil Kowalczyk z Veľkej Lipnice na polskiej Orawie i Ivan Krušynski, wtedy jeszcze pri- na poľskej Orave a Ivan Krušinský, vtedy ešte mator, też przecież orawskiego Namestowa na Słowacji. primátor taktiež oravského mesta Námestova Jechaliśmy, a nasz samochód mijał po drodze tylu ro- na Slovensku. Keď sme sa tade viezli, stretali werzystów, jakby to była jakaś rowerowa autostrada. sme toľko bicyklistov, akoby to bola nejaká cyk- Najwyraźniej duch Schengen był tu odczuwalny jesz- lodiaľnica. Ako vidieť, schengenský duch tu bol cze nim świat poznał litery samego porozumienia badateľný ešte predtým, než svet uzrel litery sa- z Schengen. Ten duch najefektowniej pokazywał się motnej Schengenskej dohody. Táto atmosféra zresztą w Euroregionie „Tatry” np. na przejściu gra- bola, len tak mimochodom, najmarkantnejšia nicznym w Jurgowie-Podspadach. Euroregionalne, fe- v euroregióne Tatry, napr. na hraničnom prie- stynowe spotkanie Polaków i Słowaków na Polanie chode Jurgov-Podspády. Euroregionálne ľudové Wojtasowej, pomiędzy polskim i słowackim szlaba- veselice Poliakov a Slovákov na Vojtasovej po- nami granicznymi tego przejścia stały się, dzięki te- ľane medzi poľskými a slovenskými hraničnými lewizyjnym przekazom, szeroko znanym symbo- závorami sa stali vďaka televíznemu prenosu lem tatrzańskiej integracji europejskiej i to na długo široko známym symbolom tatranskej európ- przed dniem jej formalnego unijnego ustanowienia skej integrácie, a k tomu ešte dlho pred dňom, dla Polaków i dla Słowaków. Każda ze stron przywo- kedy ju pre Poliakov a Slovákov formálne usta- ziła tam np. swoją muzykę, i nim była okazja pogadać, novila Európska únia. Každá zo strán tam vo- najpierw rozmawiały ze sobą nutki. Trzeba było tam zila svoju ľudovú hudbu a kým sa naskytla prí- choć raz być, by przekonać się jak wygląda dyskusja ležitosť porozprávať sa, zneli tóny. Bolo sa treba kapel z Podhala, Liptowa, Gorców, Pienin, Orawy, czy aspoň raz na takejto veselici zúčastniť, aby sa Spiszu. Może dlatego właśnie tu w dniu przystąpienia človek presvedčil, ako vyzerá diskusia kapiel ľu- Polski i Słowacji do systemu Schengen, odbyło się tak dovej hudby z Podhalia, Liptova, Goriec, Pienin, efektowne pocięcie szlabanu granicznego na drobne Oravy alebo Spiša. Asi preto sa práve tu vo chvíli STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 67

plasterki, by symbolicznie, raz na zawsze zakopać te vstupu Poľska a Slovenska do schengenského plastry w najgłębszych jaskiniach tych gór … systému uskutočnilo slávnostné pílenie hranič- Jak oni to robią, żeby to zrobić ných závor na drobné krúžky, ktoré sa potom raz a navždy zakopali do najhlbších jaskýň týchto Zawsze intrygowało mnie, jak to robią hôr… w Euroregionie „Tatry”, że ich współpraca tak dorod- nie owocuje. Kiedyś miałem okazję zobaczyć spo- Ako to robia, aby to urobili… tkanie władz euroregionu, zorganizowane wiele lat Vždy ma zaujímalo, ako to v euroregióne temu w Bukowinie Tatrzańskiej. W niewielkiej gó- Tatry robia, že ich spolupráca je taká plodná. Pred ralskiej izbie, gdzie grzebień Tatr malujący się tuż za mnohými rokmi som mal príležitosť vidieť za- oknem dokładnie miał sadnutie orgánov euro- ich na oku, przy długim regiónu v Bukowine prostokątnym stole sia- Tatrzańskej. V neveľ- dło naprzeciwko siebie kej goralskej izbe, pod kilkunastu górali. Po dohľadom hrebeňa jednej stronie Słowacy, Tatier, ktorý sa črtal po drugiej Polacy. hneď za oknom, sedelo Przewodniczący obu de- oproti sebe pri dlhom legacji wzrokiem spraw- hranatom stole vyše dzili obecność swoich, desať goralov. Na jed- po czym spojrzeli so- nej strane Slováci, na bie głęboko w oczy. Ten druhej Poliaci. Vedúci wzrok zdawał się nie py- Euroregion bez granic, Polana Wojtasowa na przejściu gra- oboch delegácií po- tać: „To co my tu dziś bę- nicznym Jurgów-Podspady 1.8.1999 r., fot. St. Budzyński hľadom skontrolovali dziemy omawiać ?”, bo to, Euroregión bez hraníc, Vojtasova poľana na hraničnom prie- účasť svojich predstavi- chode Jurgov-Podspády 1. 8. 1999, foto St. Budzyński każdy z uczestników spo- teľov a potom si hlboko tkania wiedział dokład- pozreli do očí. Ten zrak nie. Pierwsze zdanie, jakie tam padło, brzmiało: „To sa nepýtal: „O čom sa mi tu dnes budeme rozprá- jak my to zrobimy, żeby to zrobić ?”. I wtedy dopiero vať?” – to každý z nich presne vedel. Prvá otázka, otwarto rozmowy, rozłożono papiery, obrady zaczęły ktorá padla, znela: „Ako to urobíme, aby sme to uro- się na dobre. Podczas przerwy, w kuluarach zobaczy- bili?” A až potom sa začal rozhovor, rozložili si pa- łem jak grupa Polaków i Słowaków, gestykulując, gło- piere a až potom sa začalo vážne rokovanie. Počas śno o czymś gwarzy. Stałem blisko. Słyszałem każde prestávky som si všimol, ako v kuloároch skupina słowo i niewiele z tego rozumiałem… Dopiero ktoś Poliakov a Slovákov gestikulujúc hlasno o čomsi z boku wyjaśnił mi, że oni „godoją góralszczyzną”. To diskutuje. Hoci som stál blízko a počul každé nie jest ani po polsku, ani nie jest po słowacku. To od- slovo, veľa som nerozumel… Až mi napokon nie- miana lokalnej, góralskiej gwary, dobrze rozumianej kto vysvetlil, že oni „godoją góralszczyzną”. To nie tutaj po obu stronach Tatr. A w tym języku, między je ani po poľsky, ani po slovensky. Je to variant sobą, po prostu nie można się nie dogadać. miestneho goralského nárečia, ktorému dobre Oczywiście euroregionalne partnerstwo rozumejú na obidvoch stranách Tatier. A v tomto w Tatrach, to nie jest tylko pasmo inicjatyw, które jazyku sa predsa nedá navzájom sa nedohodnúť. same się materializują, ledwie tylko ktoś o nich po- Euroregionálne partnerstvo v Tatrách nie je, myśli. Nie wszystkie sprawy da się też załatwić w cie- samozrejme, len radom iniciatív, ktoré sa samy niu Tatr. Stąd m.in. wyprawy do stolic, debaty z unij- materializujú, len čo na ne niekto pomyslí. A nie nymi ekspertami rządowymi i mozolna proceduralna všetky záležitosti sa tiež dajú vybaviť v tieni Tatier. walka o środki dla swojego pogranicza, o priorytety Preto nasledujú výpravy do hlavného mesta, ro- dla regionalnych inicjatyw i o zrozumienie specyfiki kovania s národnými expertmi EÚ a ťažký pro- potrzeb ich wysokogórskiej wspólnoty. Nie wiem, czy cedurálny zápas o finančné prostriedky pre svoje i kto kolęduje za tymi sprawami w Bratysławie, ale pohraničie, o priority pre územné iniciatívy 68 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

w Warszawie ministerialni urzędnicy dobrze kojarzą a o pochopenie špecifickosti potrieb ich vyso- dwóch siwych panów z Nowego Targu, obecnych na kohorského združenia. Neviem, či vôbec exis- większości szkoleń, informacji i zespołów projekto- tuje niekto, kto sa prihovára za tieto záležitosti wych, radzących nad planowaniem i rozdzielaniem v Bratislave, ale vo Varšave ministerskí úradníci środków unijnych na program współpracy transgra- dobre poznajú dvoch šedivých pánov z Nowého nicznej ich pogranicza. Można ich było także spotkać Targu, ktorí sa zúčastňujú na väčšine školení, czasem na spotkaniach, jakie dla wymiany doświad- v projektových tímoch, ktorí diskutujú a radia pri czeń przez długi czas euroregionalna społeczność plánovaní a delení európskych prostriedkov na organizowała w Polsce, co roku w innym euroregio- programy cezhraničnej spolupráce pre ich pohra- nie. To panowie Wendelin Haber i Antoni Nowak. ničie. Mohli sme ich občas stretnúť aj na zasadnu- Niewiele jest w Warszawie centralnych instytucji zaj- tiach, ktoré dlhý čas organizovalo euroregionálne mujących się regionalną integracją europejską, w któ- spoločenstvo v Poľsku, každý rok v inom euroregi- rych trzeba by było ich przedstawiać. To ich wiedza, óne. Sú to páni Wendelin Haber a Antoni Nowak. efekt wielu ich rozmów i spotkań, i to wreszcie ich Neexistuje vo Varšave veľa ústredných inštitúcií mądrość postępowania, od lat wykuwają warunki dla zaoberajúcich sa územnou európskou integrá- większości sukcesów w polskiej części Euroregionu ciou, v ktorých by ich bolo treba predstavovať. „Tatry”. Gdy ten trud udaje się czasem połączyć z po- Ich vedomosti sú výsledkom mnohých osobných dobną pracą, jaką w Bratysławie wykonują z kolei sło- rozhovorov a stretnutí a ich múdre konanie na- waccy partnerzy ze Združenia „Tatry” – jak nazywa pokon už dlhé roky vytvára podmienky pre väč- się komplementarne słowackie stowarzyszenie, two- šinu úspechov v poľskej časti euroregiónu Tatry. rzące tę górską wspólnotę – to wtedy lepiej można Keď sa toto úsilie občas podarí spojiť s podobnou zrozumieć wartość i istotę słów z euroregionalnej prácou, ktorú v Bratislave vykonávajú slovenskí narady rozpoczynającej się kiedyś słowami: „Jak to partneri zo Zväzku euroregión Tatry – ako sa na- zrobić, żeby to zrobić ?”. zýva komplementárne slovenské združenie tvo- Euroregionalne partnerstwo nigdzie i nigdy riace toto horské spoločenstvo – môžeme vtedy nie było, oraz nie jest proste i łatwe. W Tatrach lepšie pochopiť hodnotu a podstatu slov z euro- partnerstwo Polaków i Słowaków jest jednak bar- regionálnej porady začínajúcej sa kedysi slovami: dzo owocne, bardzo serdeczne i bardzo tym górom „Ako to urobíme, aby sme to urobili?”. potrzebne. Tak przynajmniej, choćby przy okazji Euroregionálne partnerstvo nikde a nikdy obchodzonego właśnie pod Tatrami piętnastolecia, nebolo, a ani teraz nie je ľahké a jednoduché. widać to partnerstwo nie tylko z bliska, ale i z od- Partnertsvo Poliakov a Slovákov v Tatrách je dali. Jakże zresztą mogłoby być inaczej, skoro oni však veľmi plodné, veľmi srdečné a týmto ho- tu mają nie tylko swoje problemy, ale i swoje góry, rám tiež veľmi potrebné. Takto toto partner- własne muzyki tych gór, a nawet swój własny język, stvo vnímame, či už zblízka alebo zďaleka, nap- „góralszczyznę”, w której – jak widać – nie sposób się ríklad aj teraz pri príležitosti pätnásteho výročia ze sobą nie dogadać. jeho vzniku. Veď to ani nemôže byť inak. Aj keď tu majú svoje problémy, majú však aj svoje hory, vlastnú hudbu týchto hôr a dokonca aj svoj vlastný jazyk „goralčinu”, v ktorej sa predsa nedá nedohodnúť. Preklad Vlasta Juchniewiczová STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 69

Peter Burian Peter Burian

Euroregion „Tatry” – o kształcie Euroregión „Tatry“ – o obraze i rozwoju demokracji lokalnej na a rozvoji miestnej demokracie pograniczu dwóch narodów. medzi dvoma národmi. Przemówienie wygłoszone na Prejav prednesený na konferencii konferencji w Nowym Targu 22 lipca v Nowom Targu dňa 22. júla 2010 2010 roku

Szanowni Państwo, Dámy a páni, kiedy organizatorzy konferencji pod tytułem 15 keď ma oslovili organizátori konferencie 15 lat Euroregionu „Tatry” – od stowarzyszenia do euro- rokov Euroregiónu „Tatry“- od združenia k eu- pejskiego ugrupowania współpracy terytorialnej zwró- rópskemu zoskupeniu územnej spolupráce s po- cili się do mnie z prośbą o wystąpienie, moją pierwszą žiadavkou o vystúpenie, mojím prvým pocitom reakcją była radość, że mogę wystąpić na uroczystości bola radosť, že môžem prispieť do celkového 15. rocznicy powstania i działalności naszego trans- rámca osláv 15. výročia vzniku a existencie nášho granicznego związku. Uczucie to było jednak przed- cezhraničného zväzku. Tento pocit sa však uká- wczesne, ponieważ gdy starałem się przypomnieć zal ako predčasný, pretože keď som sa snažil sobie wszystkie wydarzenia – od przygotowań do po- „prehrabať” cez všetky udalosti od prípravy ku wstania i późniejszej pracy w czasie ostatnich 15 lat, vzniku a následnej práci počas uplynulých 15 bardzo szybko uświadomiłem sobie, że zadanie to za- rokov, veľmi rýchlo s om si uvedomil, že je to sługuje na zdecydowanie szersze ramy, odpowiada- úloha, ktorá si zaslúži podstatne rozsiahlejší rá- jące raczej dziełu literackiemu niż tylko wystąpieniu mec spracovania skôr formou primeraného lite- na konferencji. Dlatego z szacunkiem i pokorą wobec rárneho diela, ako iba príspevku na konferencii. majestatu dokonań Euroregionu „Tatry” spróbuję Preto s úctou a pokorou voči majestátnemu dielu, przedstawić kilka własnych spostrzeżeń i refleksji ktoré Euroregión „Tatry“ počas svojej existen- jako uczestnika i, być może, współtwórcy wydarzeń. cie dokázal vytvoriť, sa pokúsim o niekoľko Tytuł moich rozważań mógłby także brzmieć vlastných pohľadov a úvah účastníka a možno O lustrzanym tworzeniu i rozwoju demokracji lokal- spolutvorcu. nej na pograniczu dwóch narodów. Wydaje mi się, że Táto úvaha by sa mohla nazývať aj O zrkad- lustrzane tworzenie, będące zarazem nadawaniem lení a rozvoji miestnej demokracie medzi dvomi kształtu, jest odpowiednią nazwą dla procesu roz- národmi. Zdá sa mi, že zrkadlenie ako vytvára- woju i zadomowienia się demokracji lokalnej na sło- nie obrazu je priliehavé pomenovanie procesu wacko-polskim pograniczu w przełomowych latach vývoja a udomácňovania miestnej demokracie 90. ubiegłego wieku. Te cudowne lata przypominają na slovensko-poľskom pohraničí v prelomových okres końca lat 60., kiedy w Europie w niesłychanej 90. rokoch minulého storočia. Tieto čarovné 70 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE mierze kwitła sztuka, a właściwie cała awangardowa roky pripomínajú obdobie konca 60. rokov, keď kultura i polityka. Odczuwalny był duch wolno- v Európe v nebývalom rozsahu nastal rozkvet ści, którego tchnienie objęło całą Europę niezależ- umenia, avantgardnej, ale aj politickej kultúry. nie od granic dzielących Wschód i Zachód. Byliśmy Bolo cítiť ducha slobody, ktorý vanul Európou tym szczęśliwym pokoleniem, dla którego ów okres bez ohľadu na hranice medzi východom a zápa- przypadał na lata młodości i może także dlatego no- dom. Boli sme tá šťastná generácia, ktorá pre- simy w sobie stygmat tych niezapomnianych lat. žívala toto obdobie v rokoch svojej mladosti W Czechosłowacji doznaliśmy wtedy zupełnie no- a možno aj preto sme tými nezabudnuteľnými wego uczucia wolności połączonej z przejawami rokmi poznačení. V Československu sme vtedy i pierwszymi krokami rozwoju demokracji. Wzięliśmy zažili úplne nový pocit slobody spojenej s ná- głęboki oddech i… nic. znakom a prvými krokmi rozvoja demokracie. Dopiero 1989 rok przyniósł wspaniałą zmianę, Nadýchli sme sa, a potom zastali. w którą być może, wielu z nas już nie wierzyło. Stało Rok 1989 priniesol úžasnú zmenu, v ktorú się to, według mnie, w sprzeczności z zasadą, że histo- možno už mnohí z nás nedúfali. Stalo sa to podľa ria powtarza się jak farsa. Dwadzieścia lat budowania môjho názoru v rozpore s pravidlom, že dejiny sa i umacniania demokracji państw Europy w ramach opakujú ako fraška. 20 rokov budovania a upev- Unii Europejskiej, struktur bezpieczeństwa i ochrony ňovania demokracie štátov Európy v rámci w strefie Schengen pokazały narodom i mieszkańcom Európskej únie, bezpečnostných a ochranných Europy Wschodniej drogę naprzód. Poniżej postaram štruktúr a Schengenského priestoru ukázali ná- się opisać te wydarzenia, z punktu widzenia przedsta- rodom a obyvateľom Východnej Európy cestu wiciela samorządu lokalnego i regionalnego. dopredu. V ďalších riadkoch sa budem snažiť po- Przy okazji historycznych przemian związanych pisovať udalosti z pohľadu exponenta miestnej, z reformą samorządową dążyliśmy do nadania wza- resp. regionálnej samosprávy. jemnym stosunkom na pograniczu słowacko-pol- Na pozadí historických zmien prebiehala skim ludzkiego wymiaru. Działy się niewyobrażalne naša snaha o poľudštenie vzájomných vzťahov wcześniej rzeczy. Na Słowacji przyjęto ustawę o gmina slovensko-poľskom pohraničí v kontexte so nach, przy czym, uchwalono ją nawet wcześniej niż samosprávnou reformou. Diali sa predtým ne- ustawę o organizacji lokalnej administracji rządo- predstaviteľné veci. Na Slovensku bol prijatý wej. Powstający samorząd dostał na nową drogę życia zákon o obecnom zriadení, ktorého schválenie przepisy, które umożliwiały mu przygotowanie i reali- predbehlo dokonca aj zákon o organizácii miest- zację wcześniej niespotykanych działań we wszyst- nej štátnej správy. Vznikajúca samospráva dostala kich najważniejszych obszarach wspólnego rozwoju. do vienka zákonnú normu, ktorá jej umožňovala Jednym z tych obszarów był także rozwój kontaktów uskutočňovať a realizovať predtým nevídané ak- na pograniczu słowacko-polskim dla szeroko poję- tivity vo všetkých rozhodujúcich oblastiach vzá- tego dobra jego mieszkańców. jomného rozvoja. Jednou z týchto oblastí bolo aj Od stycznia 1991 roku pracowałem jako naczel- rozvíjanie kontaktov na slovensko-poľskom po- nik Urzędu Miasta w Starej Lubowli. Pamiętam ten hraničí pre všestranný benefit jeho obyvateľov. przełomowy okres, kiedy stawialiśmy czoła zupeł- Od januára 1991 som pracoval ako prednosta nie nowym problemom i wyzwaniom, które na nas Mestského úradu v Starej Ľubovni. Pamätám si czekały, byliśmy młodzi i niedoświadczeni, tym nie- na to čarovné obdobie, keď sme sa borili s úplne mniej nad wszelkimi brakami, niedociągnięciami novými problémami a výzvami, ktoré pred nami i pomyłkami potrafiliśmy zapanować dzięki szczę- stáli, boli sme mladí a neskúsení, zato všetky ściu, wierze w lepsze jutro, intuicji, ale także wizji nedostatky, nedokonalosti a tápania sme riešili przyszłości. W naszych rozważaniach o rozwoju po- možno s istou dávkou šťastia, viery v lepšiu bu- nadgranicznych stosunków partnerskich jako na- dúcnosť, intuíciou, ale aj víziami do budúcnosti. turalny partner jawił się naród polski. Nawet jeżeli Keď sme uvažovali o rozvíjaní partnerských modna była współpraca samorządów w ramach ca- vzťahov cez hranicu, prirodzeným partnerom sa łej Europy, a nawet przez ocean, zdawaliśmy sobie nám ukazoval poľský národ. Aj keď v móde boli sprawę, że sąsiad z północy, czyli Rzeczpospolita partnerstvá samosprávnych miest v rámci celej STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 71

Polska, jest partnerem dla nas najbliższym z punktu Európy a dokonca aj zámoria, pochopili sme, že widzenia wspólnego rozwoju i przenikających się severný sused, to je Poľská republika, je tým par- kontaktów przez całą historię i istnienie dwóch są- tnerom pre nás najbližším z hľadiska spoločného siednich narodów. vývoja a prelínajúcich sa vzťahov počas histórie W listopadzie 1992 roku towarzyszyłem mojemu a trvania dvoch susedných národov. burmistrzowi w drodze do polskiego Zakopanego na V novembri 1992 som odprevádzal svojho konferencję organizowaną przez samorządy polskich primátora do poľského Zakopaneho na konferen- i słowackich miast, na której po raz pierwszy padło ciu organizovanú samosprávami poľských a slo- magiczne słowo euroregion. Przedstawiciele samo- venských miest, na ktorej zaznelo prvý raz ma- rządów Polski i Słowacji starali się na tej konferencji gické slovo Euroregión. Predstavitelia samospráv nakreślić pierwsze kontury współpracy regionalnej Poľska a Slovenska sa na tejto konferencii snažili między dwoma narodami. Entuzjazm i wiara w lepszą nakresliť prvé obrysy regionálnej spolupráce me- przyszłość wraz z intuicją i perspektywą współpracy dzi dvomi národmi. Entuziazmus a viera v lepšiu regionów w ramach Europy pozwoliły nam na przy- budúcnosť v kontexte s intuíciou a perspektívou gotowanie i stworzenie struktur powstającego mię- spolupráce regiónov v rámci Európy nás doviedli dzyregionalnego związku Euroregion „Tatry”. W paź- do prípravy a budovania štruktúr vznikajúceho dzierniku 1993 roku byliśmy uczestnikami konferencji medziregionálneho zväzku Euroregión „Tatry“. grupy państw Czwórki Wyszehradzkiej, która od- V októbri 1993 sme boli účastníkmi konferen- była się w Krakowie, a nosiła tytuł Razem czy osobno. cie skupiny štátov Vyšegrádskej štvorky, ktorá Najważniejszym wydarzeniem tego spotkania było sa konala v Krakove pod názvom Spolu alebo podpisanie deklaracji powstania Euroregionu „Tatry” osobitne. Vyvrcholením tohto podujatia bol w Zakopanem 31 października 1993 roku, w którym podpis deklarácie o vzniku Euroregiónu „Tatry“ uczestniczyli przedstawiciele samorządów współ- v Zakopanom 31. októbra 1993 za účasti zástup- pracujących w tym związku. Były to powiaty Stara cov samospráv spolupracujúcich v tomto zväzku Lubowla, Poprad, Liptowski Mikułasz i Dolny Kubin z okresov Stará Ľubovňa, Poprad, Liptovský ze słowackiej strony oraz gminy Tatrzańska, Nowy Mikuláš a Dolný Kubín zo slovenskej strany Targ, Biały Dunajec, Szaflary, Bukowina Tatrzańska, a z poľskej strany gminy Tatrzanska, Nowy Targ, Łapsze Niżne, Czorsztyn, Krościenko, Raba Wyżna, Bialy Dunajec, Szaflary, Bukowina Tatrzanska, Jabłonka, Lipnica Wielka, Ochotnica Dolna, Czarny Lapsze Nizne, Czorsztyn, Kroscienko, Raba Dunajec oraz miasta Nowy Targ, Rabka i Szczawnica Wyzna, Jablonka, Lipnica Wielka, Ochotnica z polskiej strony. Centrami regionu Tatry zostały Dolna, Czarny Dunajec a mestá Nowy Targ, miasta Kieżmark w Republice Słowackiej oraz Nowy Rabka a Szczawnica. Centrami regiónu Tatry Targ w Polsce. Nie muszę podkreślać, że treść dekla- sa stali mestá Kežmarok v Slovenskej republike racji powstała w okresie gorących wydarzeń, została a Nowy Targ v Poľskej republike. Nemusím zdô- przygotowana na podstawie pierwotnego tekstu po- razňovať, že text deklarácie vznikol za pohnu- rozumienia w sprawie projektu stworzenia transgra- tých udalostí a bol preformulovaný z pôvodného nicznego stowarzyszenia region Tatry w nocy z 30 na textu Dohody o projekte vytvorenia transhranič- 31 października 1993 roku. W tym czasie jeszcze nie ného združenia región Tatry v noci z 30. na 31. używaliśmy komputerów ani klawiatur. Pamiętam, októbra 1993. V tej dobe sme ešte nepoužívali po- jak w niedzielę 31 października 1993 roku jechałem na čítače ani klávesnice, pamätám sa, ako som v ne- przejście graniczne w Jaworzynie pożyczyć maszynę deľu 31. októbra 1993 odchádzal na hraničný prie- do pisania ze słowackimi znakami diakrytycznymi, chod Javorina požičať písací stroj so slovenskou żeby do południa zdążyć przepisać zmieniony i wtedy diakritikou, aby sme ešte dopoludnia stihli pre- już ostateczny tekst deklaracji. písať zmenený a vtedy definitívny text deklarácie. Wysiłek dążenia do powstania transgranicznego Úsilie o vznik cezhraničného zväzku związku Euroregion „Tatry” został zwieńczony suk- Euroregión „Tatry“ bolo korunované úspechom cesem 26 sierpnia 1994 roku w Nowym Targu. Od tej 26. augusta 1994 v Nowom Targu. Od tohto dá- daty oficjalnie liczone jest istnienie międzyregional- tumu sa oficiálne datuje existencia medziregi- 72 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE nego stowarzyszenia, które jak pierścień otacza Tatry onálneho združenia ako goliera okolo Tatier na po stronie słowackiej i polskiej. slovenskej a poľskej strane. Od tego momentu Euroregion zaczyna szu- Od tohto momentu začína Euroregión hľa- kać swojego miejsca na mapie współpracy regionów dať svoje miesto na mape spolupráce regiónov Europy. Pierwsze lata działalności opierają się na Európy. Prvé roky činnosti sa opierajú o vzájomnú wzajemnej wymianie w zakresie wydarzeń kultural- výmenu podujatí v oblasti kultúry. Konajú sa Dni nych. Odbywają się Dni Kultury Słowackiej w Polsce, slovenskej kultúry v Poľsku, Dni poľskej kultúry Dni Kultury Polskiej na Słowacji. Święta te z czasem na Slovensku. Tieto sviatky sa neskôr transfor- przekształcają się w cykliczną imprezę pod tytułem mujú na Euroregióny bez hraníc. Už tu bolo cítiť Euroregion bez granic. Już wtedy odczuwalne było snahu po odstránení bariér v tej podobe, ako ich dążenie do zlikwidowania barier, jakimi były granice. predstavovali hranice. Európska charta miestnej Europejska Karta Samorządu Lokalnego przyrów- samosprávy charakterizuje hranice ako „jazvy nuje granice do blizn. My staraliśmy się zrobić z nich štátov.“ My sme sa snažili z nich robiť „ementál.“ ser szwajcarski. Z czasem przybyło działań w zakre- Postupne sa pridávajú aktivity v oblasti športu sie sportu i turystyki, współpracy między szkołami, a turistiky, školskej spolupráce, spolupráce v ob- w obszarze ochrony środowiska, wymiany informacji lasti životného prostredia, výmeny informácií a oraz działań ukierunkowanych na zmianę trybu pracy aktivity smerujúce do zmeny pomerov v režimoch przejść granicznych. Ściśle związane były z nimi na- na hraničných priechodoch. S nimi úzko súvisia aj sze wnioski kierowane do rządów obu krajów o zła- naše požiadavky na vlády obidvoch krajín v súvis- godzenie pzrepisów w ramach małego ruchu granicz- losti s uvoľňovaním režimu v rámci malého pohra- nego, tworzeniem nowych przejść turystycznych ničného styku, vytváraniu nových turistických i pojawieniem się możliwości przekraczania granicy priechodov a s tým spojené možnosti prekračo- państwa przez grupy młodzieży szkolnej. vania štátnej hranice pre skupiny školskej mládeže. Realizując wszystkie te działania nie zapomina- Pri vytváraní všetkých týchto aktivít sme liśmy też o gospodarce, ale to właśnie ona, ze względu nezabúdali ani na hospodársku oblasť, aj keď na ówczesne stosunki, stanowiła twardy orzech do práve táto bola tvrdým orieškom, vzhľadom zgryzienia. Mam jednak podstawy do twierdze- na existujúce pomery. Mám však dôvod kon- nia, że wszystkie wyżej wymienione działania po- štatovať, že všetky vyššie vymenované činnosti woli doprowadziły także do poprawy stosunków viedli postupne aj k zlepšovaniu pomerov v ob- w obszarze współpracy gospodarczej na pograniczu lasti hospodárskej spolupráce na slovensko-poľ- polsko-słowackim. skom pohraničí. W ciągu pierwszych sześciu lat działalności na V prvých 6tieh rokoch činnosti sa postupne poziomie krajowym udało się kolejno: na národných úrovniach podarilo: • włączyć współpracę transgraniczną do ogólnej • začleniť cezhraničnú spoluprácu do celko- koncepcji i strategii regionalnej polityki państw, vej koncepcie a stratégie regionálnej politiky • stworzyć warunki legislacyjne jej wsparcia štátov, i rozwoju, • vytvoriť legislatívne predpoklady na jej pod- • stworzyć warunki instytucjonalne dla pogłębiania poru a rozvíjanie, procesów integracji, • vytvoriť inštitucionálne podmienky na prehl- • opracować strategie programów i konkretnych po- bovanie integračných procesov, mysłów projektów współpracy transgranicznej. • vypracovať stratégie programov a kon- Na Słowacji procesy te zakończyło podpisanie krétnych zárodkov projektov cezhraničnej i ratyfikowanie europejskiego porozumienia ramo- spolupráce. wego o współpracy na terenach przygranicznych Na Slovensku boli tieto procesy ukončené i protokołów uzupełniających do niego. Euroregion podpísaním a ratifikovaním Európskeho rám- „Tatry” zaczął w coraz większym stopniu korzystać cového dohovoru o cezhraničnej spolupráci z unijnych instrumentów finansowych w kolejnych a doplnkových protokolov k nemu. Euroregión okresach programowych, najpierw były to fundu- „Tatry“ postupne začína využívať európske fi- sze przedakcesyjne, a następnie wsparcie finansowe nančné nástroje programovacích procesov tak STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 73

Peter Burian. Konferencja Od Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej, Nowy Targ 22.07.2010 r., fot. P. Myślik Peter Burian počas konferencie Od Euroregiónu „Tatry” do Európskeho zoskupenia územnej spolupráce, Nowy Targ 22. 7. 2010, foto P. Myślik dla pełnoprawnych członków Unii Europejskiej. v oblasti predvstupových fondov, ako aj finan- Programy PHARE CREDO, PHARE CBC, čnej pomoci riadnych členov Európskej únie. INTERREG, SPERA i z czasem Program Operacyjny Programy PHARE CREDO, PHARE CBC, Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska INTERREG, SPERA a postupne operačný – Republika Słowacka 2007–2013 umożliwiły zmianę program cezhraničnej spolupráce Poľská repub- oblicza terenów Euroregionu „Tatry”. W tym miej- lika – Slovenská republika 2007 – 2013 umožnili scu nie uda mi się wymienić wszystkich sukcesów, zmeniť tvár územia Euroregiónu „Tatry“. Na prezentowano je w materiałach informacyjnych tomto mieste nemôžem menovať všetky po- naszego związku, we wszystkich sprawozdaniach zitívne výsledky, tie boli predkladané v infor- rocznych zatwierdzanych podczas kongresów mačných výstupoch nášho zväzku, vo všetkých Euroregionu „Tatry”. Tworzą one wyjątkowy obraz výročných správach, schvaľované v rámci kon- współpracy samorządów na granicy słowacko-pol- gresov EUT. Predstavujú jedinečný obraz spo- skiej. Ten aspekt chciałbym szczególnie podkreślić. lupráce samospráv na slovensko-poľskej hranici. Sukces Euroregionu „Tatry” polega na tym, że jest to Tento moment by som rád zdôraznil. Úspech czysty model przenikania się inicjatyw różnych sa- Euroregiónu „Tatry“ spočíva v tom, že ide o čistý morządów. Znajdują tu odzwierciedlenie i powie- model prenikania iniciatív medzi samosprávami. lenie inicjatywy i wszystkie pozytywne cechy po- Tam sa odrážali a zrkadlili iniciatívy a všetky szczególnych partnerów. Wzajemnie uczyliśmy się dobré vlastnosti jednotlivých partnerov. Učili i współpraca wewnętrznie nas wzbogacała i wypeł- sme sa navzájom jeden od druhého a táto spo- niała. Nie potrafię jednoznacznie stwierdzić, czy lo- lupráca nás vnútorne obohacovala a napĺňala. kalna demokracja wsparła powstanie Euroregionu Neviem presne, či miestna demokracia pomohla „Tatry”, czy też Euroregion „Tatry” wspomógł roz- vzniku Euroregiónu „Tatry“ alebo Euroregión wój demokracji lokalnej. W każdym razie na pewno „Tatry“ pomohol rozvoju miestnej demokracie. 74 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE wzajemnie sobie pomogły. Inicjatywa szerokiego V každom prípade sa však navzájom pozitívne spektrum organizacji tworzona oddolnie po prostu ovplyvňovali. Iniciatíva širokých vrstiev organi- odnosiła sukcesy. zácií zdola jednoducho bodovala. Kiedy znanego reżysera Jiřego Sequensa w pro- Keď sa pýtali známeho režiséra Jiřího gramie Krzesło dla gościa (Kreslo pre hosťa) zapytano, Sequensa v relácii Kreslo pre hosťa, kto hovorí kto mówi prawdę, odpowiedział: „Ten, kto ma coś do pravdu, odpovedal: „Ten, kto má čo povedať.“ powiedzenia. – Skąd Pan wie, że ma coś do powiedze- Ako viete, že má čo povedať? „Tak, že nehovorí nia? – Stąd, że nie mówi w sposób zaangażowany i na angažovane a nasilu.“ Spomenul som si na tento siłę”. Przypomniałem sobie tę wypowiedź z tego po- výrok preto, lebo som mal to šťastie spolupra- wodu, że miałem szczęście współpracować z ludźmi, covať s ľuďmi, ktorí stále mali a majú čo pove- którzy zawsze mieli i mają coś do powiedzenia. dať. S ľuďmi, ktorých vízie a viera v lepší svet sa Z ludźmi, których wizje i wiara w lepszy świat z cza- postupne naplnili a my dnes môžeme uvažovať sem spełniły się, a my dziś możemy myśleć o kolej- o ďalšej veľkej výzve doby pre Euroregión, a to nym wielkim, epokowym wyzwaniu dla Euroregionu transformovaním nášho medziregionálneho – o przekształceniu naszego międzyregionalnego zväzku na subjekt Európske zoskupenie územ- związku w Europejskie Ugrupowanie Współpracy nej spolupráce – Euroregión „Tatry“. Ale to už je Terytorialnej „Tatry”. Ale to już jest początek nowej začiatok nového príbehu pre tento jedinečný fe- historii, tego wyjątkowego zjawiska współpracy na nomén spolupráce na poľsko-slovenskej hranici polsko-słowackiej granicy, i w zupełnie innych wa- v úplne iných podmienkach. Aby sa nám to po- runkach. Aby się nam się to udało i abyśmy nie utracili darilo a aby sme nestratili vieru pre novú kvalitu wiary w nową jakość stosunków opartych na przepi- vzťahov v súlade s legislatívou Európskej únie, sach Unii Europejskiej, zapraszam Państwa na spacer pozývam vás na prechádzku po dielach – vý- po naszych dziełach – wynikach wcześniejszych pro- stupoch z predchádzajúcich projektov činnosti jektów Euroregionu „Tatry”. Euroregiónu „Tatry“. Zapraszamy do Ośrodka Współpracy Príďte nás navštíviť do Strediska poľsko- Polsko-Słowackiej w Nowym Targu, do Domu slovenskej spolupráce v Nowom Targu, vstúpte Spotkań Słowacko-Polskich Euroregionu „Tatry” do Domu slovensko-poľského stretávania EUT w Kieżmarku, na spacer po Moście Wyszehradzkim v Kežmarku, prejdite sa po Vyšegrádskom moste między Leluchowem a Czirczem, po kładce dla medzi Leluchowom a Čirčom, skúste prejsť pieszych z Czerwonego Klasztoru do Sromowiec cez lávku pre peších z Červeného Kláštora do Niżnych. W wodach Dunajca poza odbiciem ma- Niznych Śromowiec. Vo vodách Dunajca je ok- jestatycznych Trzech Koron widać także obraz do- rem zrkadlenia majestátnych Troch korún vi- tychczasowych wysiłków związanych z rozwojem dieť aj obraz doterajšieho úsilia pri rozvíjaní Euroregionu „Tatry”. Euroregiónu „Tatry“. Tłumaczenie Agencja BTB STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 75

Martin Karaš1* Martin Karaš1*

Rusini w Euroregionie „Tatry“ Rusíni v rámci Euroregiónu „Tatry”

Jedną z mniejszości zamieszkujących miasta Jednou z minorít obývajúcich mestá a obce i wioski Euroregionu „Tatry” na przygranicznym ob- Euroregiónu „Tatry“ v prihraničnej oblasti szarze Republiki Słowackiej oraz po przeciwnej stro- Slovenskej republiky, ako aj na opačnej strane nie – w Polsce stanowi mniejszość rusińska. – v Poľsku sú aj obyvatelia rusínskej národnost- Na Słowacji mieszkańcy ci oficjalne nazywają nej menšiny. się Rusinami (gwarowo Rusnakami), a polski odpo- V rámci Slovenska sa títo obyvatelia oficiálne wiednik to Łemkowie (od słowa lem). Od stuleci żyją nazývajú Rusíni (nárečovo Rusnaci) a v Poľsku je wzdłuż północnych i południowych zboczy Karpat – ich ekvivalentný názov Lemkovia (od slova lem). w południowo-wschodniej Polsce, północno-wschod- Po stáročia žijú pozdĺž severných a južných sva- niej Słowacji, zachodniej Ukrainie i w północnych hov Karpát – na juhovýchode Poľska, severový- regionach Rumunii. Właśnie te obszary, historycz- chode Slovenska, západe Ukrajiny a v severných nie nazywane także Rusią Zakarpacką, są ojczyzną regiónoch Rumunska. Práve toto územie, histo- Rusinów, skąd w ciągu wieków wywędrowali w cały ricky nazývané aj Karpatská Rus, je domovinou świat. Rusini należą do tych narodów słowiańskich, Rusínov, odkiaľ sa počas historického obdobia które nigdy nie miały swojego własnego państwa. roztrúsili do celého sveta. Rusíni patria k tým Podstawowe znaki identyfikacyjne Rusinów to ich slovanským národom, ktoré nikdy nemali svoj język, przynależność do obrządku wschodniego (są vlastný štát. Základnými identifikačnými znakmi wyznania greckokatolickiego lub prawosławnego) Rusínov je ich jazyk, príslušnosť k východnému oraz bogata, pełna temperamentu kultura. Nazywani obradu (gréckokatolícke alebo pravoslávne vie- są najbardziej zachodnią gałęzią Słowian wschodnich. rovyznanie) a tiež ich bohatá a temperamentná Kultura Rusinów jest bardzo silnie powiązana z reli- kultúra. Sú označovaní aj ako najzápadnejšia gią – wiele świeckich obyczajów i tradycji ma swoje vetva východných Slovanov. Kultúra Rusínov je korzenie właśnie w świętach cerkiewnych i nawiązuje veľmi silno prepojená s náboženstvom – množ- do nich. W Euroregionie „Tatry” Rusini po słowackiej stvo svetských zvykov a tradícií vychádza práve stronie mieszkają w powiatach Kieżmark, Lewocza, z cirkevných sviatkov a nadväzuje na ne. Podľa Poprad, Sabinov, Nowa Wieś Spiska i Stara Lubowla. mapy Euroregiónu „Tatry“ žijú Rusíni na sloven- Łemkowie z polskiej strony zamieszkują miasta skej strane v okresoch Kežmarok, Levoča, Poprad, Krynica i Muszyna oraz gminy Uście Gorlickie, Sabinov, Spišská Nová Ves a Stará Ľubovňa. Sękowa, Komańcza i Ropa. Lemkovia z poľskej strany žijú v mestách Krynica,

*1 Martin Karaš, Prezes Światowego Forum Mło- *1 Martin Karaš, predseda Svetového fóra rusínskej dzieży Rusińskiej. mládeže. 76 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

Specyficzne dla Rusinów jest także to, że ich Muszyna, v gminách Uscie Gorlickie, Śekowa, znaczna część formalnie nie deklaruje swojej naro- Komańcza a Ropa. dowości, własnego języka ojczystego, a w oficjalnych Špecifickosť Rusínov je aj v tom, že veľká dokumentach z reguły podaje narodowość i język oj- časť z nich sa oficiálne nehlási k svojej národ- czysty państwa, w którym mieszka. Pomimo to de- nosti, k vlastnému materinskému jazyku a do mokratyczne spisy ludności w latach 1991, 2001, ale oficiálnych dokumentov si spravidla uvádza ná- szczególnie w 2011, wskazują na tendencję powrotu rodnosť a materinský jazyk štátu, v ktorom žije. Rusinów do swoich korzeni i uświadamiania sobie Aj napriek tomu demokratické sčítania obyva- własnego pochodzenia i tożsamości. Fakt ten wynika teľstva v rokoch 1991, 2001, ale najmä v roku 2011 z wielu przyczyn, które poukazujú na trend ná- w przeszłości miały ne- vratu Rusínov k svojim gatywny wpływ, szcze- koreňom a uvedomova- gólnie na średnią i star- nia si vlastného pôvodu szą generację. Pierwszą a identity. Tento fakt z powyższych przy- má viacero dôvodov, czyn jest Akcja Wisła ktoré v minulosti nega- w Polsce (1947 r.), kiedy tívne vplývali najmä na to polskich Rusinów strednú a staršiu gene- z dnia na dzień wysie- ráciu. Prvým zo spomí- dlono z ojczystej ziemi naných dôvodov je tzv. aż pod niemieckie gra- Akcia Visla v Poľsku nice, na Słowacji nato- (1947), keď poľských VII Biennale Kultury Rusińskiej/Łemkowskiej, Krynica miast tak zwany okres 27.05.2012 r. Rusínov zo dňa na wymiany ludności, kiedy VII. Bienále rusínskej/lemkovskej kultúry, Krynica deň vysídlili z ich rod- to słowackich Rusinów 27. 5. 2012 r. nej zeme až k nemec- mamiono obietnicami kým hraniciam, na lepszej przyszłości w Związku Radzieckim (protokół Slovensku obdobie optácie, keď slovenskí Rusíni do Porozumienia o odstąpieniu Rusi Zakarpackiej boli obalamutení sľubmi o krajšej budúcnosti na rzecz Związku Radzieckiego z 29.06.1945, wy- v Sovietskom zväze (protokol k Dohode o od- miana Czechów z Wołynia – umowa z 10.07.1946 r.), stúpení Podkarpatskej Rusi ZSSR z 29. 6. 1945, przy czym obietnice te okazały się bez pokrycia. ale aj výmena Čechov z Volyne – Opčná dohoda Także okres socjalizmu miał katastrofalny wpływ z 10. 7. 1946) a nakoniec zistili, že to bolo presne na Rusinów, bowiem wszystko co rusińskie z dnia naopak. Aj obdobie socializmu sa na Rusínoch na dzień zaczęto nazywać ukraińskim. W gminach podpísalo likvidujúco, keď všetko rusínske bolo rusińskich obowiązkowo wprowadzono język ukra- z dňa na deň označované za ukrajinské. V ru- iński. Język ukraiński uchodził więc za język ojczy- sínskych obciach sa povinne zaviedol ukrajin- sty i urzędowy w regionach zamieszkałych przez ský jazyk. Ukrajinčina bola akoby materinským Rusinów. Narodowość rusińska została wymazana a úradným jazykom v regiónoch, kde žili Rusíni. i zastąpiona ukraińską, mieszkańcy mieli więc do Rusínska národnosť bola vymazaná a nahradená wyboru podawanie się za Ukraińców lub Słowaków. ukrajinskou, a tak si obyvatelia mohli uvádzať To niedemokratyczne działanie jest do dziś wielką len ukrajinskú alebo slovenskú. Tento nedemok- traumą dla wielu Rusinów. Kolejną przyczyną nego- ratický zásah je do dnešného dňa veľkou trau- wania własnego pochodzenia jest obawa, że dzieci mou pre mnohých Rusínov. Ďalším dôvodom mogłyby mieć w przyszłości problem z opanowa- zapierania vlastného pôvodu je trend, že deti by niem języka urzędowego. Pod tym pretekstem wiele mohli v budúcnosti mať problém zo zvládnutím rodziców nie mówi ze swoimi dziećmi w języku ojczy- štátneho jazyka. Pod touto zámienkou mnohé stym, ale w języku urzędowym. Nie bez znaczenia dla rodiny nekomunikujú so svojimi deťmi mate- postępującej asymilacji Rusinów są także tłumacze- rinským jazykom, ale štátnym. Ďalší z dôvo- nia obrzędowych cerkiewnych i liturgicznych ksiąg dov silnejúcej asimilácie Rusínov sú aj preklady STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 77 i literatury religijnej na języki państwowe, w przy- cirkevných a liturgických obradov, kníh, nábo- padku Łemków w Polsce również na język ukraiń- ženskej literatúry a iných súvislostí do štátnych ski. Szczególnie kościół greckokatolicki, ale także jazykov, v prípade Lemkov v Poľsku aj do ukra- prawosławny, zamienia pierwotny język cerkiewno- jinčiny. Najmä gréckokatolícka cirkev, ale i pra- słowiański (opartym na starosłowiańskim) na urzę- voslávni zamieňajú pôvodný cirkevnoslovan- dowy. Wspomniany fakt ma olbrzymi wpływ na silną ský jazyk (vychádzajúci zo staroslovienčiny) za asymilację, przecież niegdyś to właśnie księża i do- štátny. Spomínaná skutočnosť má veľký vplyv stojnicy kościelni stanowili przeważającą część przyna silnú asimiláciu, veď v minulosti práve kňazi wódców i inteligencji Rusinów. a cirkevní hodnostári tvorili drvivú časť lídrov Odmienność Rusinów przejawia się szczególnie a inteligencie Rusínov. poprzez kulturę, religię, język, ale także temperament. Inakosť Rusínov v rámci Euroregiónu Tatry Działania ukierunkowane na zachowanie kul- sa prejavuje najmä prostredníctvom kultúrnych tury rusińskiej mniejszości narodowej rozwijają aktivít, náboženského vierovyznania, jazyko- współcześnie najczęściej organizacje pozarządowe vého vybavenia a tiež temperamentom. – stowarzyszenia obywatelskie, które swoją działal- Kultúrne aktivity rusínskej národnostnej ność opierają jednak na samofinansowaniu. Istnieją menšiny rozvíjajú v súčasnosti najmä mimo- także instytucje rusińskie o profesjonalnym cha- vládne organizácie – občianske združenia, ktoré rakterze, ale mają one obecnie minimalny regio- však pôsobia na báze samofinancovania. Existujú nalny zasięg. Wspomnieć możemy Instytut Języka aj profesionálne rusínske inštitúcie, ale tie v sú- i Kultury Rusińskiej Uniwersytetu Preszowskiego, časnom období majú minimálny regionálny do- SNM – Muzeum Kultury Rusińskiej z siedzibą sah. Spomenúť môžeme Ústav rusínskeho jazyka w Preszowie, audycje narodowo-etniczne Radia a kultúry Prešovskej univerzity, SNM – Múzeum i Telewizji Słowackiej. Obecnie najbardziej ma- rusínskej kultúry so sídlom v Prešove, národ- sową rusińską organizacją, działającą także w ru- nostno-etnické vysielanie RTVS. V súčasnosti sińskich miejscowościach Euroregionu „Tatry”, jest najmasovejšou rusínskou organizáciou pôsobia- Rusińskie Odrodzenie na Słowacji (ROS) z siedzibą cou aj v rusínskych obciach Euroregiónu Tatry w Preszowie. ROS jest głównym organizatorem je Rusínska obroda na Slovensku (ROS) so síd- wielu imprez kulturalno-społecznych w regionie, ta- lom v Prešove, ktorej miestne organizácie vyví- kich jak: Święto Rusinów Pod Zamkiem, Uroczysty jajú svoju činnosť v obciach a mestách, kde žijú Bal Rusinów, lokalne imprezy folklorystyczne w po- Rusíni. Je hlavným organizátorom mnohých szczególnych gminach i miastach, kolonie dla ru- kultúrno-spoločenských podujatí v regióne ako sińskich dzieci, wspiera także naukę języka rusiń- sú Slávnosti Rusínov pod hradom, reprezentačný skiego oraz lokalne zespoły i grupy folklorystyczne. ples Rusínov, miestne folklórne podujatia v jed- W Euroregionie „Tatry” organizuje liczne wystą- notlivých obciach a mestách, tábory pre rusínske pienia i koncerty, jak na przykład festiwal Śpiewy deti, ale i podporovateľom výučby rusínskeho Mojego Rodu (ogólnosłowacki konkurs śpiewu lu- jazyka a miestnych folklórnych súborov a sku- dowego). Przygotowuje od strony organizacyj- pín. ROS v Euroregióne „Tatry“ organizuje tiež nej i zapewnia przedstawienia zawodowego teatru mnohé vystúpenia a koncerty, ako napr. festival Divadlo Alexandra Duchnoviča z Preszowa, który Spevy môjho rodu (celoslovenská súťaž v ľudo- gra w języku rusińskim, oraz występy zawodowego vom speve). Organizačne v obciach a mestách za- zespołu artystycznego PUĽS. ROS, wydaje i dystry- bezpečuje aj hosťovanie profesionálneho Divadla buuje dwutygodnik „Info Rusín”, czasopismo „Holos Alexandra Duchnoviča z Prešova, ktoré hrá v ru- Rusyna” oraz literaturę rusińską. sínskom jazyku, ako aj vystúpenia profesionál- Kolejną ważną organizacją działającą na terenie neho umeleckého súboru PUĽS. ROS vydáva Euroregionu jest organizacja religijna Spolok svätého a distribuuje aj do Euroregiónu „Tatry“ dvojtýž- Jána Krstiteľa ukierunkowana na działalność religijną denník Info Rusín, časopis Holos Rusyna a tiež Rusinów wyznania greckokatolickiego. Co roku wydaje rusínsku literatúru. greckokatolicki kalendarz rusiński, literaturę religijną Ďalšou významnou organizáciou pôso- w języku rusińskim, wydaje i dystrybuuje czasopismo biacou na území euroregiónu je náboženská 78 STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE

„Artos” i gazetę „Narodny novinky”, organizuje kolo- organizácia Spolok svätého Jána Krstiteľa, za- nie dla rusińskich dzieci. Ważnym elementem działal- meraná na náboženské aktivity Rusínov grécko- ności towarzystwa są tłumaczenia ksiąg liturgicznych katolíckeho vierovyznania. Každoročne vydáva na język rusiński. Najważniejszym dziełem jest prze- gréckokatolícky rusínsky kalendár, náboženskú kład czterech ewangelii: Mateusza, Marka, Łukasza literatúru v rusínskom jazyku, vydáva a distri- i Jana, który liczy 1 050 stron. Prace nad przekładem buuje časopis Artos a noviny Narodny novinky, trwały 25 lat. Towarzystwo ma największy wkład w za- organizuje tábory pre rusínske deti. Významnou chowanie języka cerkiewno-słowiańskiego i pierwot- činnosťou spolku sú preklady náboženských nych zwyczajów w obrzędach greckokatolickich. kníh do rusínskeho jazyka. Najvýznamnejším Działania ukierunkowane na młodzież pro- dielom je preklad Tetraevanjelia – evanjelia wadzi organizacja od Matúša, Marka, Molodŷ Rusynŷ, Lukáša a Jána, ktoré która jest głównym má 1 050 strán a prekla- organizatorem im- dali ho 25 rokov. Spolok prezy Rusínska vatra najviac prispieva na za- w Małym Lipniku, chovávanie cirkev- balu Rusnácky ples noslovanského jazyka w Lewoczy oraz a pôvodných zvykov współorganizatorem v gréckokatolíckych wielu imprez lokal- obradoch. nych. Prowadzi także Aktivity na poli nieformalne kształ- mládeže vykonáva orga- cenie młodzieży pod- Odrestaurowany ikonostas w greckokatolickiej cerkwi św. nizácia Molodŷ Rusynŷ. czas spotkań. W swojej Michała Archanioła w rusińskiej wsi Matysowa Je hlavným organizáto- działalności skierowa- Pohľad na reštaurovaný ikonostas gréckokatolíckeho chrámu rom podujatia Rusínska nej do rusińskiej mło- sv. Michala archanjela z rusínskej obce Matysová vatra v Malom Lipníku, dzież wykorzystuje in- Rusnáckeho plesu ternet, a pod koniec 2012 r. zaczęła prowadzić v Levoči a tiež spoluorganizátorom mnohých także rusińskie radio internetowe Rusyn FM. miestnych podujatí. Realizuje neformálne vzde- Po polskiej stronie Euroregionu ak- lávanie mládeže prostredníctvom stretnutí tywnie działa organizacja Stowarzyszenie mládeže. Pôsobí na rusínsku mládež prostred- Łemków. Wydaje czasopismo „Besida”. Co dwa níctvom internetu a koncom roku 2012 začala lata w Krynicy organizuje Biennale Kultury prevádzkovať aj rusínske internetové rádio Rusyn Rusińskiej/Łemkowskiej, na którym spotykają FM. się Rusini i Łemkowie z całego świata. Obraduje Na poľskej strane Euroregiónu aktívne tu także Światowa Rada Rusinów, a w 1993 i 2004 pôsobí organizácia Stowarzyszenie Lemkow. roku w Krynicy miał miejsce Światowy Kongres Vydáva časopis Besida. Každé dva roky sa v meste Rusinów, na którym spotkali się przedstawiciele Krynica organizuje Bienále rusínskej/lemkovskej rusińskich/łemkowskich organizacji z całego kultúry, na ktorom sa stretnú Rusíni, Lemkovia świata. Dziś członkami Światowego Kongresu z celého sveta. Zasadá tu aj Svetová rada Rusínov Rusinów są Republika Czeska, Chorwacja, a v roku 1993 a 2004 sa v Krynici uskutočnil Kanada, Węgry, Polska, Rumunia, Słowacja, Svetový kongres Rusínov, kde sa zišli zástupco- Serbia, Ukraina, USA. Z Krakowa nadaje łem- via rusínskych/lemkovských organizácií z ce- kowskie radio internetowe Lem.fm. lého sveta. Dnes sú členmi Svetového kongresu Greckokatolicka i prawosławna religia w mia- Rusínov Česká republika, Chorvátsko, Kanada, stach i gminach Euroregionu „Tatry” jest z pewnością Maďarsko, Poľsko, Rumunsko, Slovensko, cechą charakterystyczną Rusinów. Są oni ściśle zwią- Srbsko, Ukrajina, USA. Z Krakova vysiela lem- zani z obrządkiem wschodnim, językiem cerkiewno- kovské internetové rádio Lem.fm. słowiańskim, do niedawna także z kalendarzem STUDIA I ESEJE / ŠTÚDIE A ESEJE 79 juliańskim. To właśnie religia kształtowała niegdyś Gréckokatolícke a pravoslávne vierovy- obyczaje i tradycje kulturowe, a Rusinów odróżnia znanie v mestách a obciach Euroregiónu Tatry od ich słowackich lub polskich sąsiadów. určite možno pripísať Rusínom. Práve oni sú Rusini od najdawniejszych czasów używali úzko spätí s východným obradom, cirkevnoslo- podczas swojej liturgii języka cerkiewno-słowiań- vanským jazykom, donedávna aj s juliánskym skiego zamiast łaciny (dziś zamiast języków urzę- kalendárom. Práve vierovyznanie v minulosti dowych), odprawiali liturgię św. Jana Chryzostoma formovalo kultúrne zvyky a tradície, Rusínov (Złotoustego), przyjmowali komunię pod dwiema po- odlišuje od ich slovenských alebo poľských staciami (chleb i wino). Od spokrewnionych chrześci- susedov. jan wschodnich (Ukraińców, Białorusinów, Rosjan) Rusíni odjakživa používali vo svojich li- odróżniają ich niektóre rytuały zaczerpnięte od są- turgiách cirkevnú slovančinu namiesto latin- siadów obrządku łacińskiego, a na pewno jest to mu- činy (dnes štátnych jazykov), slúžili liturgiu sv. zyka liturgiczna. Karpackie prostopinije to muzyka Jána Zlatoústeho, prijímali pod obojakým spô- liturgiczna w rusińskich świątyniach, oparta na śpie- sobom (chlieb a víno). Od príbuzných východ- wie wszystkich obecnych z kantorem (diakonem) na ných kresťanov (Ukrajincov, Bielorusov, Rusov) czele. W świątyniach nie ma organów, nie zezwala sa odlišujú určitými prevzatými rituálmi od su- się też na używanie innych instrumentów. W niektó- sedov latinského rítu, ale najmä svojou litur- rych miejscowościach zamieszkałych przez Rusinów gickou hudbou. Karpatské prostopinie – litur- znajduje się zarówno cerkiew greckokatolicka, jak gická hudba v rusínskych chrámoch, založená na i prawosławna. speve všetkých prítomných na čele s kantorom Rusini należą do słowiańskiej gałęzi narodów in- (ďakom). V chrámoch nie je žiadny organ, nie sú doeuropejskich. Ich dialekty należą do grupy wschod- povolené ani iné nástroje. V niektorých mestách niosłowiańskiej, ale znajdują się pod silnym wpływem a obciach, kde žijú Rusíni môžeme nájsť grécko- leksyki polskiej, słowackiej i węgierskiej. Wpływy katolícky aj pravoslávny chrám. wspomnianych narodów, obszerna cerkiewno-sło- Rusíni patria k slovanskej vetve indoeuróp- wiańska terminologia liturgiczna oraz wyrażenia gwa- skych národov. Ich dialekty patria k východo- rowe Rusinów są tym, co wyróżnia ich język mówiony slovanským, avšak sú veľmi silno ovplyvnené od innych języków wschodniosłowiańskich. Rusini poľskou, slovenskou a maďarskou slovnou záso- w pisanej formie swojego języka oficjalnie używają bou. Vplyvy spomínaných národov, tiež početné azbuki. Należy zauważyć, że w codziennej komunika- cirkevnoslovanské liturgické termíny a náre- cji używają dialektów rusińskich/łemkowskich swo- čové slová Rusínov sú tým, čo odlišuje ich ho- ich miejscowości, które należą do zachodnich dialek- vorový jazyk od iných východoslovanských ja- tów języka rusińskiego. W książkach, druku, w teatrze zykov. Rusíni v písomnej forme svojho jazyka Divadlo Alexandra Duchnoviča oraz w rusińskich au- oficiálne používajú azbuku. Treba poznamenať, dycjach Słowackiego Radia i Telewizji używany jest že obyvatelia Euroregiónu Tatry v bežnom ži- już literacki język rusiński, którego kodyfikacja miała vote využívajú rusínske/lemkovské dialekty miejsce 27 stycznia 1995 roku w Bratysławie. svojich obcí, tie patria k západným dialektom Na zakończenie możemy stwierdzić, że Rusini rusínskeho jazyka. V knihách, tlači, v Divadle tworzą swoistą granicę między światem wschodnim Alexandra Duchnoviča a tiež v rusínskom vy- a zachodnim. Na terenach, które zamieszkują, spo- sielaní Rozhlasu a televízie Slovenska je už pou- tykają się kultura zachodnia (rzymska) i wschodnia žívaný spisovný rusínsky jazyk, ktorého kodifi- (bizantyjska). kácia sa uskutočnila 27. januára 1995 v Bratislave. Na záver môžeme konštatovať, že Rusíni sú Tłumaczenie Agencja BTB pomyselnou hranicou medzi východným a zá- padným svetom. Na území, ktoré obývajú, sa stretávajú západná (rímska) kultúra a východná (byzantská). 80 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Najważniejsza jest wzajemna Najdôležitejšia je vzájomná życzliwość žičlivosť z Wendelinem Haberem rozmawia s Wendelinom Haberom sa rozpráva Anna Majorczyk Anna Majorczyk

Wendelin Haber urodził się w 1933 roku Wendelin Haber – narodený v roku 1933 w Łapszach Niżnych. Absolwent Liceum im. v Nižných Lapšoch, absolvent Lýcea Seweryna Seweryna Goszczyńskiego w Nowym Targu (ma- Goszczyńského v Nowom Targu (maturoval tura w 1951 roku), ukończył Akademię Górniczo- v roku 1951), ukončil Banícko-hutnícku akadé- Hutniczą i Akademię Rolniczą w Krakowie. miu a Poľnohospodársku akadémiu v Krakove. Wybitny działacz samorzą- Jeden z najvýznamnej- dowy polskiego Spiszu ších samosprávnych či- i Podhala. Długoletni pra- niteľov poľského Spiša cownik Biura Projektów a Podhalia. Dlhoročný Górniczych w Krakowie. pracovník Kancelárie W latach 1990-1998 wójt banských projektov przygranicznej gminy v Krakove. V rokoch Łapsze Niżne, gdzie za- 1990-1998 vojt gminy słynął jako sprawny Nižné Lapše, kde vyni- organizator, dobr y kol ako výborný organi- gospodarz i animator bu- zátor, dobrý hospodár dowania demokracji lo- a presadzovateľ budo- kalnej. Współzałożyciel vania lokálnej demok- Podhalańskiego Związku racie. Spoluzakladateľ Gmin. Jeden z ini- Podhalského združe- cjatorów powstania nia gmín. Jeden z iniciá- Euroregionu „Tatry” i bu- torov vzniku euroregi- dowania wzajemnych ónu Tatry a budovania polsko-słowackich kon- vzájomných poľsko- taktów i współpracy w du- slovenských kon- chu integracji europej- taktov a spolupráce skiej. Od 1994 roku do 16 v duchu európskej in- marca 2011 roku, Przewodniczący polskiej strony tegrácie. Od roku 1994 do 16. marca 2011 pred- Euroregionu „Tatry”, a w latach 1994–96, 1999– seda poľskej strany euroregiónu Tatry a v ro- 2000, 2003–2004, 2007–2008 Przewodniczący koch 1994-96, 1999-2000, 2003-2004, 2007-2008 Transgranicznego Związku. Pomysłodawca i re- predseda Cezhraničného zväzku. Tvorca a rea- alizator wielu polsko-słowackich przedsięwzięć, lizátor mnohých poľsko-slovenských aktivít, SYLWETKI / OSOBNOSTI 81

dofinansowanych w ramach różnych unijnych pro- spolufinancovaných v rámci rôznych európ- gramów. XVII Kongres Euroregionu obradujący skych programov. 17. kongres euroregiónu, ktorý 2 marca 2011 roku w Łapszach Niżnych przyznał mu sa konal 2. marca 2011 v Nižných Lapšoch, mu tytuł Honorowego Prezesa. W 2011 roku został uho- priznal titul čestného predsedu. V roku 2011 norowany medalem Za Zasługi dla Miasta Nowego mu bola udelená medaila Za zásluhy pre mesto Targu. Nowy Targ.

Panie Prezesie, czy zgodzi się Pan opowie- Pán predseda, môžete nám porozprávať niečo dzieć o sobie, o tym, co wydarzyło się w Pańskim o sebe, o udalostiach, ktoré ste prežili a o ľuďoch, życiu, o ludziach, których Pan spotkał na swojej s ktorými ste sa stretli na svojej životnej ceste? drodze? Czy zechce Pan podzielić się wspomnie- Mohli by ste sa s nami podeliť so svojimi spomien- niami i swoimi doświadczeniami? kami a skúsenosťami? Proszę nie oczekiwać ode mnie pełnej wylewno- Neočakávajte odo mňa veľkú otvorenosť, ści, bo ja nie umiem mówić o sobie i proszę mnie pil- pretože nedokážem o sebe hovoriť. Musíte ma nować, żeby wątek mi nie uciekał i żebym nie popa- tiež strážiť, aby mi neutiekla myšlienka a aby dał w dygresje. som neodbočoval. To może zaczniemy od początku. Urodził się Začnime hádam od začiatku. Narodili ste sa Pan w Łapszach Niżnych na Spiszu… v Nižných Lapšoch na Spiši… A właśnie, że nie. Urodziłem się w Nowym Targu. Veruže nie. Narodil som sa v Nowom Targu. Ale we wszystkich dokumentach, łącznie z metryką Ale vo všetkých dokladoch vrátane rodného listu i dowodem, jako miejsce urodzenia mam Łapsze. a občianskeho preukazu mám uvedené Lapše. Dawniej był taki zwyczaj, że mamy rodziły w do- Voľakedy bol taký zvyk, že mamy rodili doma. mach. Moja mama, była w słusznym wieku, miała 40 Moja mama mala už úctyhodný vek – 40 rokov lat, rodziła mnie tydzień, w szpitalu w Nowym Targu. a rodila ma týždeň v nemocnici v Nowom Targu. Ponieważ chrzczony byłem w Łapszach, to tak już zo- Keďže som bol pokrstený v Lapšoch, zostalo to stało w dokumentach. Ale gdyby poszukać w archi- tak aj v dokladoch. Keby sme však začali hľadať wach szpitalnych, to tam przypadek mojego urodze- v nemocničných archívoch, našli by sme tam aj nia z określoną datą można by odnaleźć. prípad môjho narodenia s patričným dátumom. Nosi Pan bardzo rzadkie i wyjątkowe imię. Máte veľmi zriedkavé a zvláštne meno. Našla Sprawdziłam źródłosłów, germański, wskazujący som jeho pôvod, je germánske, poukazuje na kmeň na plemię Wandalów. Pan otrzymał je po swoim Vandalov. Dostali ste ho po svojom otcovi, je to ro- ojcu. Czy to rodzinna tradycja? dinná tradícia? Tradycja rodzinna nie sięga głębiej niż mojego Táto rodinná tradícia nesiaha ďalej ako po ojca, wcześniej Wendelina tam nie było. Mój syn môjho otca, predtým tam Wendelin nebol. Môj Andrzej na drugie imię ma również Wendelin. Czyli syn Andrzej má druhé meno tiež Wendelin. Čiže już tradycja. Jeżeli chodzi o pochodzenie tego imienia je to vlastne už tradícia. Čo sa týka pôvodu tohto to jest ciekawa rzecz, którą opowiedział mi Bogdan mena, veľmi zaujímavú vec mi povedal Bogdan Wrzochalski chargé d’affaires Ambasady Polskiej Wrzochalski, chargé d’affaires veľvyslanec- w Bratysławie. On gdzieś wyszperał informację, że tva PR v Bratislave. Našiel kdesi informáciu, že jest to imię pochodzenia irlandzkiego lub szkockiego je to írske alebo škótske meno a že bol kedysi i że był św. Wendelin, który pochodził z Irlandii, miał sv. Vendelín, ktorý pochádzal z Írska. Bol vraj być książęcego rodu, ale zszedł na psy, bo został pa- z kniežacieho rodu, ale vyšiel na psí tridsiatok sterzem (śmiech). Co ciekawe, w moich latach stu- a stal sa pastierom (smiech). Je zaujímavé, že ešte denckich w „Przekroju” ukazała się nieduża notatka, keď som študoval, ukázala sa v časopise Przekrój że w kościele w Jeleniej Górze jest witraż przedsta- krátka správa, že v kostole v Jelenej Góre je vit- wiający św. Wendelina. Wiele lat później, kiedy by- ráž zobrazujúca sv. Vendelína. Oveľa neskôr, keď łem na Dolnym Śląsku, w Sudetach, odszukałem ten som bol na Dolnom Sliezsku v Sudetách, našiel kościół. Ksiądz wskazał mi ten witraż, ale inskryp- som spomínaný kostol. Farár mi ukázal vitráž, cji w języku niemieckim już nie było, żałowałem, że ale nápis v nemčine tam už nebol a veľmi som 82 SYLWETKI / OSOBNOSTI uległa zniszczeniu. Jest jeszcze jedno miejsce zwią- ľutoval, že sa zničil. Na poľskom území už od- zane ze św. Wendelinem, już na ziemiach polskich pradávna existuje ešte jedno miesto spojené so od dawien dawna. Obok Bielska w Jaworzu podobno sv. Vendelínom. Neďaleko Bielska v Jaworzi je jest kaplica poświecona św. Wendelinowi i on obok vraj kaplnka zasvätená sv. Vendelínovi, ktorý je św. Huberta jest patronem myśliwych. Tyle ja wiem spolu so sv. Hubertom patrónom poľovníkov. To na temat imienia. je všetko, čo viem o tomto mene. Pana ojciec, Wendelin Haber, zapisał się na Váš otec Wendelin Haber sa zapísal do dejín. kartach historii. Był orędownikiem przyłączenia Bol zástancom pripojenia Spiša do Poľska, aktívne Spiszu do Polski, aktywnie uczestniczył w pracach sa zapojil do práce plebiscitného výboru. Komitetu Plebiscytowego. Naša línia Haberovcov bola baštou poľ- Nasza lina Haberów była ostoją polskości na skosti na Spiši. Otec mi, žiaľ, skoro zomrel a ne- Spiszu. Niestety ojciec wcześnie mnie odumarł i od stihol mi veľa porozprávať. Mal som vtedy tri niego relacji nie mam. Miałem wtedy trzy lata. Mam roky. Nejaké spomienky mi na otca, samoz- oczywiście wspomnienia, skojarzenia z ojcem, ale rejme, zostali, ale ťažko povedať, či sú moje, trudno mi powiedzieć, czy to moje własne skojarze- alebo či mi zostali z rozprávania mamy a tety. nia, czy nabyte poprzez opowiadania mamy i ciotki. Tieto dve ženy mali na mňa veľký vplyv. Babička To dwie osoby, które miały na mnie wpływ, bo babu- bola veľmi stará, zomrela vo veku 96 rokov nia była bardzo leciwa, kiedy umarła, miała 96 lat, nie- a tiež mi nestihla veľa odovzdať. Pokiaľ viem, wiele mogła mi przekazać. O ile mi wiadomo, to na- naša línia Haberovcov v Lapšoch nemá nič spo- sza linia Haberów w Łapszach nie ma nic wspólnego ločné s inými Haberovcami na Spiši a Podhalí. z innymi rodami Haberów na Spiszu i Podhalu. Ojciec Wendelinov otec, môj dedo, bol učiteľom v lap- Wendelina, mój dziadek, był w Łapszach nauczycielem šanskej škole a hoci bola maďarská, doma sa w węgierskiej, co prawda, szkole, ale w domu mówiło się rozprávalo po poľsky. Bol tiež organistom. Taký po polsku. Był też organistą. Taki omnibus, jacy wtedy vševed, ktorý vtedy nebol výnimkou. Ale otcov się zdarzali. Natomiast stryj ojca, brat dziadka, był za- strýko, teda dedov brat, bol karmelitán, dokonca konnikiem, karmelitą, a nawet przeorem. Zresztą jest prior. Veď je napokon aj pochovaný u karmeli- pochowany u karmelitów w Krakowie. I stąd mój oj- tánov v Krakove. Preto aj môj otec študoval na ciec, w czasie, kiedy Nowym Targu gimnazjum jeszcze gymnáziu sv. Jacka v Krakove, keď ešte v Nowom nie było, uczył się w gimnazjum św. Jacka w Krakowie, Targu gymnázium nebolo a na štúdiá sa vybral a potem na studia pojechał do Lwowa za swoim stry- do Ľvova, kam preložili jeho strýka. Otec skončil jem, który wówczas tam został przeniesiony. We v Ľvove Univerzitu Jána Kazimíra. Nemôžeme Lwowie ojciec ukończył Uniwersytet Jana Kazimierza. ho upodozrievať z dvojitej národnosti, lebo to, čo Trudno byłoby go podejrzewać o dwunarodowość, to, som povedal, nasvedčuje, že naša rodina predsa co powiedziałem świadczy o tym, że jednak ta polskość len mala poľskosť v krvi. w naszej rodzinie była we krwi. To je zaujímavé, môžeme teda povedať, že po- To jest ciekawe, bo można powiedzieć, że chádzate z inteligentskej rodiny. Pana rodzina była jak najbardziej inteligencka. Môj dedo musel byť určite vzdelaný, keď Na pewno mój dziadek musiał mieć wykształ- učil v škole a bol organista. Nemohol byť úpl- cenie, jeżeli uczył w szkole, jeżeli był organistą. ným samoukom. Samozrejme, mali aj gazdov- Samoukiem tak do końca nie mógł być. Oczywiście stvo, lebo voľakedy bolo treba predať kravu, aby było też gospodarstwo, bo przedtem trzeba było syn mohol ísť študovať. Ešte si pamätám to po- krowę sprzedać, żeby syna posłać do szkoły i wy- merne veľké gazdovstvo. Keď zomrela babička, kształcić. Ja jeszcze pamiętam to dość spore gospodar- starala sa oň moja teta Wiśmierska. Bola manžel- stwo. Kiedy babcia umarła, moja ciocia Wiśmierska kou Józefa Wiśmierskeho, ktorý spolu s mojím prowadziła to gospodarstwo dalej. Ciocia była żoną otcom pracoval v plebiscitnom výbore, a preto, Józefa Wiśmierskiego, który razem z moim ojcem brał že sa k nám priženil, patril tiež do rodiny. udział w pracach Komitetu Plebiscytowego, a przez Józef Wiśmierski bol starší od otca a boli małżeństwo z moją ciotką również był związany z na- priatelia. Zoznámili sa v Ľvove, kde stretol tiež ot- szą rodziną. covu sestru, s ktorou sa neskôr oženil. Nebudem SYLWETKI / OSOBNOSTI 83

Józef Wiśmierski był przyjacielem mojego ojca, tu spomínať jeho životopis, ale keď sa začala ple- nieco starszym od niego. Poznali się we Lwowie biscitná akcia, pracoval v poľskom sejme ako ste- i tam też Józef Wiśmierski poznał siostrę mo- notypista. Zapojenie sa do práce plebiscitného jego ojca, z którą się ożenił. Trudno tu przytaczać výboru považoval za povinné. Požiadal pred- jego życiorys, ale kiedy zaczęła się akcja plebiscy- sedu parlamentu Trąbczyńského o prepustenie towa, pracował w sejmie polskim jako stenotypista. z práce a prišiel na Spiš. Znenávidený Čechmi Poczuł się zobowiązany do włączenia się w prace a Slovákmi, hlavne tými, ktorí bojovali o pripo- Komitetu Plebiscytowego. Wystąpił u marszałka jenie tohto územia k Československu, bol zavraž- Trąbczyńskiego o zwolnienie i przyjechał na Spisz. dený neďaleko Spišskej Starej Vsi. Je pochovaný Znienawidzony przez Czechów i Słowaków, szczegól- pri kostole v Lapšoch. Otec bol predsedom ple- nie tych, którzy walczyli o przyznanie Czechosłowacji biscitného výboru so sídlom v Spišskej Starej Vsi tych ziem, został zamordowany pod Spiską Starą Wsią. a on tajomníkom. Otcovi sa vďaka výstrahe po- Jest pochowany przy kościele w Łapszach. Ojciec był darilo nejako utiecť pred podobným osudom, ale przewodniczącym Komitetu Plebiscytowego z sie- on, chudák, zahynul. Poliaci na Spiši ho za jeho dzibą w Spiskiej Starej Wsi, a on sekretarzem. Ojciec tragickú smrť považujú za hrdinu. Chvála mu za jakoś uniknął tego losu, w porę ostrzeżony, a on, to a škoda, že zomrel práve takouto smrťou. biedny, zginął. Z uwagi na tragiczną śmierć, przez Na Spiši, vtedy ešte spornom pohraničí, v ob- Polaków na Spiszu jest uznawany za bohatera. Chwała lasti prenikania sa mnohých kultúr, poľské vlaste- mu i szkoda, że zginął taką śmiercią. nectvo nebolo samozrejmosťou. Polski patriotyzm nie był oczywisty na Spiszu, Nebolo. Preto vo chvíli, keď po získaní nezá- miejscu przenikania się wielu kultur, wówczas vislosti v roku 1918 a na Spiši po roku 1920 vznikla jeszcze spornym pograniczu. šanca pripojiť k Poľsku územie, ktoré bolo et- Nie był. Dlatego, w momencie, kiedy otwarła się nicky príbuzné súčasnému poľskému Spišu, hŕs- szansa, po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, a na tka ľudí o tom začala premýšľať. Nebolo to na Spiszu po dwudziestym roku, żeby włączyć do Polski Spiši, ktorý sa dnes nachádza na poľskej strane ziemie, które etnicznie nie były odległe od obecnego hraníc, ale po druhej strane Tatier. Spomeniem polskiego Spiszu, garstka ludzi zaczęła o tym my- tu Vojtecha Halčína z Lendaku, ktorý sa spolu śleć. I to nie tylko na tym Spiszu, który dzisiaj znaj- s Petrom Borovým a kňazom Ferdinandom duje się w polskich granicach, ale i po drugiej stronie Machayom zúčastnil na mierovej konferencii Tatr. Choćby przypomnieć tutaj postać Wojciecha v Paríži a na návšteve prezidenta Spojených štá- Halczyna w Lendaku, który obok Piotra Borowego tov Woodrowa Wilsona. Bola to určitá skupina i ks. Ferdynanda Machaya był uczestnikiem konferen- ľudí, ktorej záležalo na spojení Spiša. Treba po- cji pokojowej w Paryżu i wizyty u prezydenta Stanów dotknúť, že ani vtedy nebol, ani dnes nie je prob- Zjednoczonych Woodrowa Wilsona. To była pewna lém dorozumieť sa v nárečí na jednaj aj druhej ilość osób, którym zależało na połączeniu Spiszu. strane hraníc. Dovolím si na tomto mieste malú Wtedy i w tej chwili jest to do zauważenia, że tu i po digresiu, lebo som si spomenul na môjho spo- drugiej stronie granicy nie ma problemu z porozumie- lupredsedu zo slovenskej strany Jána Skupína, niem się w gwarze. Tutaj pozwolę sobie na dygresję, bo ktorý povedal: „Ak sa nedohodneme ani po slo- przypomina się postać mojego współprzewodniczą- vensky, ani po poľsky, to bemy godali po nasemu.” cego ze strony słowackiej, Jana Skupina. On powiadał Je to stále aktuálne a spojitosť stále existuje. Bol tak: „Jeżeli się nie dogadamy po słowacku ani po pol- to pre mňa impulz angažovať sa do euroregiónu. sku, to bemy godali po nasemu”. To wciąż jest aktualne Uvedomoval som si etnickú a náboženskú súvis- i ta łączność istnieje. To też było dla mnie impulsem do losť, ale predovšetkým naše jazyky sú si veľmi zaangażowania się w Euroregion. Miałem świadomość blízke. Vždy som uvažoval asi takto – načo ro- wspólnoty etnicznej, religijnej i przede wszystkim na- biť na pohraničí problémy, keď sa môžeme spolu sze języki są tak bardzo bliskie. Myślałem zawsze w ten snažiť o ľahší a predovšetkým krajší život. sposób: po co stwarzać problemy na pograniczu, kiedy Spoločné aktivity a porozumenie, tomu učí ži- możemy wspólnie zadbać o to, żeby to życie było ła- vot v pohraničí? twiejsze i piękniejsze przede wszystkim. Myslím si, že áno. 84 SYLWETKI / OSOBNOSTI

I tego właśnie uczy życie na pograniczu Chcem sa Vás ešte opýtať na rodičov a Vašu wspólnego działania, dogadywania się? rodinu. Mama bola učiteľka? Tak sądzę. Moja mama Mária Gromadzka bola ako Chciałabym Pana zapytać jeszcze o rodziców mladá učiteľka vyslaná na Spiš. Začala učiť i dom rodzinny. Pańska mama była nauczycielką? v Čiernej Hore a odtiaľ ju preložili do Jurgova. Moja mama, Maria Gromadzka, jako młoda Môj otec bol školský inšpektor. Keďže pán in- osoba, została skierowana na Spisz. Zaczęła swoją špektor Haber hospitoval školy, mama mu padla pracę nauczycielską w Czarnej Górze, a stamtąd prze- do oka a preložil ju do Nowého Targu, kde býval, niesiono ją do Jurgowa. Mój ojciec był inspektorem aby mohli byť bližšie. Známy nowotargský lekár, szkolnym. A ponieważ pan inspektor Haber wizyto- pán doktor Spieszny, vystavil otcovi lekárske wał szkoły, mama wpadła mu w oko i przeniósł ją do osvedčenie, že môže prejsť do predčasného dô- Nowego Targu, gdzie wtedy mieszkał, żeby mogli być chodku. Až vtedy sa rodičia zobrali. Mama bola bliżej. Znany nowotarski lekarz, pan doktor Spieszny, gréckokatolíckeho vyznania a sobášili sa v gréc- wystawił ojcu świadectwo zdrowia, upoważniające kokatolíckom kostole u baziliánov v Buczaczi, go do przejścia na wcześniejszą emeryturę. Dopiero odkiaľ pochádzala. Bol to nešťastný deň 2. mája. wtedy rodzice się pobrali. Mama była wyznania Otec potom onedlho zomrel. Nie nadarmo sa greckokatolickiego i ślub wzięli w cerkwi u bazylia- hovorí, že májové sobáše neprinášajú šťastie. nów w Buczaczu, skąd mama pochodziła. Pechowa Usadili sa v Lapšoch, kde sa otec dal zvoliť za to była data, 2 maja. Ojciec niedługo potem zmarł, starostu. Postavil dom a mal veľké plány – chcel nie bez przyczyny śluby majowe uważane są za nie- zaviesť v dedine vodu. Mala byť postavená veľká szczęśliwe. Zamieszkali w Łapszach, gdzie ojciec dał vodárenská veža, ktorá by zapezpečila vodu pre się wybrać na wójta. Zbudował dom, miał wielkie za- celé Nižné Lapše. Ale nestihol. Škoda, že to ne- mierzenia, chciał doprowadzić do „zwodociągowania spravil, mali by sme poriadok a nie také množ- wsi” – przepraszam za wyrażenie – ale to taki nasz żar- stvo vodárenských spoločností, bez hygienickej gon. Miała powstać wieża ciśnień, która by zapewniła kontroly. Sám som sa o to ako starosta pokúšal, wodę w całych Łapszach. Ale nie zdążył. Żałuję, że ale sa mi to nepodarilo. tego nie zrobił, mielibyśmy porządek, a nie taką ilość Ako si spomínate na svoje detstvo v Lapšoch? spółek wodociągowych, bez kontroli sanitarnej. Ja, Obdobie detstva, ktoré si uvedomujem, jako wójt, też próbowałem to zrobić, ale się nie udało. predstavujú vojnové roky a obdobie okupácie. A jak Pan wspomina swoje dzieciństwo Boli to úplne iné zážitky. Mám niekoľko takých w Łapszach? epizód, ale nie sú vhodné na zverejnenie… Moje świadome dzieciństwo przypadło na okres Po prvé, moja mama pochádzala z východu wojny i okupacji. To były zupełnie inne przeżycia. a bola učiteľka. Počas okupácie nemohla učiť, Mam kilka takich epizodów z okresu wojny i z końca takže z učiteľskej práce sme nemali žiaden prí- wojny, ale one nie nadają się do publikacji… jem. Plietla svetre a starala sa o záhradku, aby Po pierwsze moja mama pochodziła ze wschodu sme mali čo jesť. Mne nič nechýbalo a ona, ako i była nauczycielką. W czasie okupacji nie mogła každá matka, radšej sa poriadne nenajedla, len uczyć, więc źródeł utrzymania z pracy nauczycielskiej aby som nechodil hladný. nie było. To robiła jakieś swetry, miała też duży ogród Mal som veľa dobrých kamarátskych vzťa- warzywny, który uprawiała, żeby nas utrzymać. Mnie hov. Žiaľ, z dvadsiatich spolužiakov sme zostali niczego nie brakowało, jak każda matka, sama nie do- už len traja a jedna alebo dve spolužiačky. Neboli jadała, żebym ja nie był głodny. medzi nami rozdiely, hoci naša domácnosť, keď Miałem bardzo dużo sympatycznych przy- mama zostala už sama, predstavovala oázu inte- jaźni wśród kolegów. Niestety zostało nas już tylko ligentskej rodiny. Okrem nás nikde taká nebola. trzech z dwudziestu i jedna czy dwie koleżanki. Nie Teta Wiśmierska nemala na mňa vplyv prostred- było pomiędzy nami rozgraniczenia, chociaż nasz níctvom svojho syna, zomrel ešte pred vojnou. dom, wtedy, kiedy mama została już sama, to była My s mamou sme boli veľmi otvorená rodina, oaza domu inteligenckiego, poza naszym domem in- mal som veľa kamarátov rovesníkov, s ktorými nych takich domów nie było. Ciotka Wiśmierska nie som sa stretával a prichádzalo k nám veľa detí. SYLWETKI / OSOBNOSTI 85

oddziaływała poprzez swoje dziecko, jej syn zmarł Pamätám si ešte na rodinu predvojnového poli- jeszcze przed wojną. A my z mamą byliśmy taką cajta, ktorá tam istý čas bývala, ale neviem o nej otwartą rodziną i miałem bardzo dużo kontaktów veľa povedať. Mali dvoch synov a dcéru, ale z rówieśnikami – mnóstwo dzieci, moich kolegów, veľmi som sa s nimi nekamarátil, boli odo mňa przewijało się przez nasz dom. Owszem przez jakiś starší. Po vojne jeden z nich Janek Kasprzycki czas była jeszcze rodzina przedwojennego policjanta, pracoval na Okresnom úrade v Nowom Targu, ale niewiele umiem o niej powiedzieć. Miał dwóch bol dokonca predsedom Mestského národného synów i córkę, ale z nimi jakoś tak nie utrzymywałem výboru v Nowom Targu. Edek odcestoval a ne- znajomości, oni byli starsi ode mnie. Po wojnie jeden viem, čo sa s ním stalo. z nich, Janek Kasprzycki, pracował w Nowym Targu So spolužiakmi ste sa rozprávali v nárečí a po w Urzędzie Powiatowym, był nawet Naczelnikiem poľsky, ale takisto dobre hovoríte aj po slovensky. Nowego Targu, Edek wyjechał i nie wiem, co się Slovenčinu neovládam dokonale a nehovo- z nim dzieje. rím plynule po slovensky. V roku 1939 som mu- Z kolegami rozmawiał Pan gwarą i po polsku, sel začať povinnú školskú dochádzku a keďže ale równie dobrze mówi Pan po słowacku? škola bola slovenská, do konca 44. roku som Moja znajomość języka słowackiego nie jest do- chodil tam. Mali sme veľmi prísnych učiteľov skonała i nie mówię nim biegle. W 1939 roku, jako sze- a akýkoľvek rozhovor po poľsky alebo v nárečí ściolatek byłem zobowiązany do pójścia do szkoły, sa končil trestom. Raz cez prestávku sme sa so a szkoła była słowacka, tak, do końca 44 roku cho- spolužiakom, napokon už ani nežije, rozprávali dziłem do słowackiej szkoły. Mieliśmy bardzo wyma- po našom, čiže v nárečí a učiteľ to počul. „Poďte gających nauczycieli i jakiekolwiek rozmowy prowa- sem!” – tak sme prišli. „Vy viete, že na prestávke dzone po polsku czy w gwarze były karane. Raz, na hovoríme len po slovensky!” – odpovedáme po przerwie, rozmawialiśmy z kolegą, już zresztą nieży- slovensky, že „áno, vieme”. A potom nám kázal: jącym, po naszemu, czyli gwarą, i nauczyciel to usły- „Za trest stokrát napíšete – na prestávke sa ho- szał. Zawołał do nas „Poďte sem!” – to podeszliśmy – vorí len po slovensky.” Ten zošit, do ktorého som „Vy viete, že na prestávke hovoríme len po slovensky!” písal spomínanú úlohu za trest, si pamätám do- – odpowiadamy po słowacku, że „áno, vieme”. Potem dnes. A niečo mi z tej slovenskej reči zostalo. To nam kazał „Za trest stokrát napíšete – na prestávke je pravda, že v starobe mozgové bunky siahajú sa hovorí len po slovensky.” Ten zeszycik, w którym na začiatok a niečo sa tam reprodukuje. Celý ži- to karne zdanie pisałem, pamiętam do dziś. I coś mi vot som nemal veľkú príležitosť rozprávať po slo- z tej słowackiej mowy zostało. To jest prawda, że na vensky. A v euroregióne som si tento jazyk začal starość czasami komórki mózgowe sięgają do po- pripomínať. czątku i coś tam się odtwarza. Przez całe życie nie Pani Wanda Szado-Kudasikowa Vám veno- miałem specjalnej okazji do rozmawiania po sło- vala báseň. Takto v nej načrtáva Váš portrét ako wacku. Tyle, że w Euroregionie ten język zaczął mi študenta gymnázia v Nowom Targu: się przypominać. Nezábudkových očí pohľad, Pani Wanda Szado-Kudasikowa zadedy- krásny úsmev na tvári. kowała Panu wiersz. Kreśli w nim Pana portret, To je Wendek! Zo Spiša chlapec, ucznia gimnazjum w Nowym Targu: o ktorom sníva nejedna Chabrowych ócz spojrzenie, spolužiačka zo školy. śliczny uśmiech na twarzy Pekne o Vás napísala. Chcem sa Vás opýtať na To Wendek! Ze Spisza chłopak, život a skúsenosti z obdobia štúdia na nowotargs- o którym każda marzy kom gymnáziu. lat szkolnych koleżanka. Predovšetkým to bol veľký strach a úzkosť, Ładnie o Panu napisała. A ja chciałabym za- ktoré sa začali v roku 1945. V júni bol nábor do pytać o ten etap życia i doświadczenia z lat nauki gymnázia a lýcea Seweryna Goszczyńského w nowotarskim gimnazjum. v Nowom Targu. Bolo treba mať vysvedčenie Przede wszystkim wielkie przerażenie, a pozo šiestej triedy základnej školy a ja som nemal czątek tego przerażenia miał miejsce w 1945 roku. ani len z piatej triedy. Už si nespomínam, či som 86 SYLWETKI / OSOBNOSTI

W czerwcu był nabór do gimnazjum i liceum im. v roku 1939 začal chodiť do školy, alebo či si moja Seweryna Goszczyńskiego w Nowym Targu. Trzeba mama myslela, že vojna sa skončí o dva mesiace, było mieć świadectwo ukończenia szóstej klasy szkoły a preto nemá zmysel posielať ma do školy v sep- podstawowej, a ja nie miałem ukończonej nawet klasy tembri. Pred skúšobnou komisiou som musel piątej. Nie umiem sobie przypomnieć czy już w 1939 zložiť skúšku v poľštine. Mal som obrovské ne- roku poszedłem do szkoły, czy mama liczyła na to, że dostatky. Preto tá úzkosť. Deň pred škúškou wojna się skończy w dwa miesiące i w związku z tym ma priviezli na konskom povoze do Nowého nie ma sensu posyłać mnie we wrześniu. Przed ko- Targu, kde mama poznala rodinu Stasi a Kazia misją egzaminacyjną musiałem zdać egzamin w ję- Rużańských, kde som nocoval. Pamätám si sám zyku polskim. Braki miałem ogromne. Więc przera- seba – vystrašený chlapec, ktorého vedú do gym- żenie. W przeddzień egzaminu przywieźli mnie furką názia na skúšku. Chlapec s malej dedinky majúci do Nowego Targu, gdzie mama znała rodzinę pań- vždy oporu v kamarátoch. V Lapšoch to obyčajne stwa Stasi i Kazia Różańskich, u których nocowałem. bývalo tak, že naše domáce úlohy sme často robili Pamiętam siebie: wystraszony chłopak, prowadzony spolu. Dvaja alebo traja u nás doma, alebo u niedo gimnazjum na egzamin. Chłopak z niewielkiej wsi, ktorého kamaráta. Prichádzam na skúšku a tu który zawsze miał wsparcie kolegów. Bo tak zazwy- náhle toľko cudzích ľudí sediacich pri jednom czaj bywało w Łapszach, że nasze lekcje w wielu przy- stolíku vo veľkej sále. Sám neviem, ako sa mi po- padkach odrabialiśmy razem. We dwójkę lub trójkę, darilo skúšku spraviť, ale prijali ma. Ubytovali u nas w domu, albo u któregoś z kolegów. Przychodzę ma v internáte na Nadwodnej ulici, ktorý zo zana egzamin, a tu tylu obcych ludzi w wielkiej sali sie- čiatku viedol kňaz Włodzimierz Pilchowski a ne- dzi przy jednym stoliku. Sam nie wiem, jak zdałem, skôr profesor Franciszek Pierwoła. Mama už ale zostałem przyjęty. Zainstalowali mnie w bursie vtedy pracovala a zarábala 800 zlotých. Za mňa na ulicy Nadwodniej, którą prowadził na samym po- musela platiť 1200 zlotých. Také boli vtedy ceny. czątku ksiądz Włodzimierz Pilichowski, a później Mládež z roľníckych rodín platila menej, pretože profesor Franciszek Pierwoła. Mama już pracowała rodina dodávala zemiaky, kapustu a to, čo doma i zarabiała 800 zł, a za mnie musiała płacić 1200 zł. Tak mali a tak platili aj v naturáliách. Mama chodila były skalkulowane te ceny. Młodzież rolnicza płaciła na huby, sušila ich a predávala. Mali sme tiež vče- mniej, bo rodzina dostarczała ziemniaki, kapustę, co lín a nejako sme to zvládali. V internáte bolo všeli- tam mieli, i to było rozliczane w naturze. Moja mama jako, hlavne preto, že mládež bola aj taká, čo prišla chodziła na grzyby, suszyła je i sprzedawała. Mieliśmy z partizánčenia, aj taká ako ja. Bol som najmladší, też pasiekę i jakoś dawaliśmy sobie radę. W tej bur- veď som mal len 12 rokov. sie różnie to bywało, tym bardziej, że młodzież była Aké bolo to povojnové mesto? Ako videl i taka, która z partyzantki przyszła, i taka jak ja. Byłem „chlapec zo Spiša” Nowy Targ? najmłodszy, nie miałem przecież jeszcze 12 lat. Predovšetkým sa chodilo na rínok na trh, A jakie było to powojenne miasto? Jak widział čo bolo pre nás veľkou atrakciou. Radi sme po- Nowy Targ „chłopak ze Spiszu”? zorovali, ako ľudia obchodovali „čímkoľvek, Przede wszystkim chodziło się na Rynek na jar- čím sa len dalo”. Dodnes si pamätám, ako pre- marki, to była wielka atrakcja dla nas. Lubiliśmy ob- dávali medailóniky a retiazky, vraj strieborné, serwować jak handlowali „byle czym i wszystkim, vyhlasujúc, že mnísi z paulínskeho rádu prero- co się dało”. Pamiętam jak dziś, jak sprzedawali me- bili jasnohorské svietniky a poslali ich božiemu daliki i łańcuszki, niby srebrne, wołając, że ojcowie ľudu. Na dôkaz, že je to čisté striebro, vkladali paulini przerobili jasnogórskie lichtarze i przysłali dla medailóniky do malinovky, ktorá predstavo- ludu Bożego. Na znak, że to czyste srebro wkładali vala kyselinu soľnú, vyťahovali ich a tie sa naje do oranżady, imitującej kwas solny, wyciągali i to ďalej leskli. A samozrejme aj prášok DDT, čiže dalej się świeciło. I oczywiście proszek DDT, czyli: „americký prášok na blchy, muchy, šváby a iný „Aaamerykański proszek na pchły, muchy, karalu- domáci hmyz” (smiech). Pamätám si tiež benzí- chy i inne robactwo domowe!” (śmiech). Pamiętam novú pumpu na Hlavnom námestí, a strašne sa też stację benzynową w Rynku i strasznie mi się pomi páčilo, ako pomocou takej páky plnili baňaté dobało, jak taką wajchą napełniali baniaki po pięć SYLWETKI / OSOBNOSTI 87

litrów, a potem dopiero spuszczali do samochodów nádoby po päť litrov a až potom benzín vlievali i kanistrów. do áut a bandasiek. Prócz tego lubiliśmy chodzić z bursy ulicą Okrem toho sme z internátu radi chodili po Nadwodnią na ulicę Kościuszki. Na rogu Kościuszki Nadwodnej ulici na ulicu Kościuszki. Na rohu i Rynku, w kamienicy była milicja. Obserwowaliśmy Kościuszki a Hlavného námestia sídlila polícia. jak milicjanci przyjeżdżali, szczególnie tej pierwszej Pozorovali sme, hlavne počas prvej zimy, ako zimy, ciężarówkami, z potyczek z oddziałami „Ognia”. policajti prichádzali na nákladiakoch z potýčok Atrakcjami, poza nauką, która była mało atrak- s oddielmi „Ognia”. cyjna, było UNR-owskie dożywianie. Chodziło się na Okrem vyučovania, ktoré bolo nudné, k ďal- dodatkowe zajęcia do gimnazjum, bo dawano bułkę ším atraktivitám patrilo stravovanie z UNR-u. z szynką albo wędliną. Na dużej przerwie u państwa Chodili sme na dodatočné vyučovacie ho- Barbachenów, woźnych szkolnych, dostawaliśmy diny do gymnázia, kde dávali žemľu so šunkou mleko albo kakao. To niewątpliwie zachęcało nas do alebo inou údeninou. Na veľkej prestávke sme chodzenia na dodatkowe zajęcia. Bo jeśli chodzi o na- u Barbachenovcov, ktorí boli školníkmi, dostá- ukę, to orłem nie byłem. Jakoś się ślizgałem, do cze- vali mlieko alebo kakao. To nás lákalo, aby sme goś w życiu doszedłem, ale nie mogę powiedzieć, że chodili na dodatočné vyučovanie. Čo sa týka byłem wybitny. učenia, nebol som jednotkár. Nejako som sa pre- A szkolne przyjaźnie? Czy przetrwały? kĺzol, niečo som v živote dosiahol, ale nemôžem Te przyjaźnie, trudno powiedzieć, żeby one prze- povedať, že som bol výnimočný. trwały do dnia dzisiejszego. Niemniej ile razy z kimkol- Udržali ste si školské kamarátstva? wiek się spotykam, wspominamy czasy szkolne i bar- Ťažko povedať, že by sa udržali až dodnes. dzo jakoś tak sympatycznie rozmawiamy. Z przyjaźni, Ale keď sa s niekým stretnem, spomíname si na która może bardziej trwale istnieje do dnia dzisiejszego, školské časy a akosi tak sympaticky sa rozprá- są kontakty z Józkiem Borowiczem, dziś znanym ar- vame. Zo vzťahov, ktoré sú ešte aj dnes trvalej- chitektem. On co prawda był dwa lata niżej, chodził šie, možem spomenúť hádam kontakt s Józkom z Wandą Szado, tam zresztą w tej klasie ładne dziew- Borowiczom, známym architektom. Bol síce czyny były (śmiech), ale siostra Józka, Krysia, chodziła o dva ročníky nižšie, chodil s Wandou Szado – ze mną do klasy. W czasie szkolnym, przez całe 6 lat boli tam pekné dievčatá (smiech), ale jeho sestra moim najlepszym kolegą był Józek Fryźlewicz, póź- Krysia chodila do triedy so mnou. Mojím najlep- niejszy aktor. Tą przyjaźń nadszarpnęło takie jedno ším spolužiakom bol celých šesť rokov základ- wydarzenie, powstałe zupełnie nie z mojej winy. Nasze nej školy Józek Fryźlewicz, neskorší herec. Toto nazwiska były literowo blisko i mieliśmy obaj po połu- kamarátstvo však poznačila jedna udalosť, ktorá dniu zdawać ustną maturę. Nie wiem czy teraz jest taki nevznikla z mojej viny. Naše mená boli blízko zwyczaj, ale wtedy chodziło się na „giełdę”. Kiedy inni seba a obaja sme mali skladať ústnu maturitnú zdawali, podsłuchiwało się pytania, zbierało informa- skúšku poobede. Neviem, či aj teraz je taký zvyk, cję. Ja, będąc na tej „giełdzie” od rana, bo mieszkałem ale voľakedy sa chodilo na „náčuvy”. Keď iní od- w bursie i miałem blisko, zostałem zauważony przez povedali, počúvali sme otázky a zbierali sme in- profesora Eugeniusz Przesławskiego. Miał on zwyczaj formácie. Keďže som býval blízko – v internáte, zwracać się do nas per „kawalerze”. I słyszę jak woła do bol som tam od rána a všimol si ma profesor mnie: „Kawalerze, słuchaj, Marysia nie przyszła, bę- Eugeniusz Przesławski. Mal zvyk oslovovať nás dziesz zdawał teraz, musisz zaraz przyjść”. Ja w krótkich „mládenec”. Zrazu počujem, ako ma oslovuje: spodniach, kompletnie zaskoczony, poprosiłem tylko „Počúvaj, mládenče, Marysia neprišla, pôjdeš na kolegę, żeby mi przyniósł ubranie z bursy. Co miałem skúšku hneď teraz.” Bol som v krátkych nohavi- robić, poszedłem zdawać. Zdałem i nie wiedziałem, ciach, úplne zaskočený, rýchlo som poprosil spo- co ze sobą zrobić. Poszedłem na Ogrodową do Józka, lužiaka, aby mi priniesol z internátu oblečenie. gdzie mieszkał i widzę jak pucuje buty, czyści ubranie. Čo som mal robiť, išiel som na skúšku. Urobil A ja nie wiem, jak mu to powiedzieć, że ja już jestem po som ju a potom som nevedel, čo mám so sebou maturze. Mówię: „Słuchaj Józiu ja już jestem po matu- robiť. Išiel som k Józkovi domov na Ogrodowu rze.” Nie mógł w to uwierzyć… On się dostał na studia a vidím, ako si čistí topánky a pripravuje 88 SYLWETKI / OSOBNOSTI aktorskie w Krakowie, a ja na Akademię Górniczo- oblečenie. Zrazu som nevedel, ako mu mám Hutniczą. W 1952 roku, będąc już na studiach dosta- povedať, že som už po maturite. Hovorím: łem widomość, że spalił się nasz dom w Łapszach. To „Počúvaj, Józek, ja som už zmaturoval.” Nechcel spadło na mnie jak grom z jasnego nieba. Pobiegłem mi uveriť… On sa dostal na herectvo v Krakove na Grzegórzecką, do Józka. Zwierzyłem mu się i on się a ja na Banícko-hutnícku akadémiu. V roku 1952, mną zajął, ponieważ dopiero około północy miałem už po ukončení štúdia som dostal správu, že zho- pociąg do Nowego Targu. To była zima, luty. Tak, do- rel náš dom v Lapšoch. Spadlo to na mňa ako kładnie w tym czasie, kiedy rozmawiamy to się stało… hrom z jasného neba. Bežal som k Józkovi na Równo 60 lat temu. 13 lutego byłem w Łapszach, na Grzegórzeckú ulicu, všetko som mu vyrozprá- rocznicy śmierci ojca. val a on sa o mňa po- Zawsze, co roku sta- staral, pretože až okolo ram się być na grobie. polnoci som mal vlak Wróciłem do Krakowa, do Nowého Targu. a za dwa, czy trzy dni Bolo to v zime vo feb- dom spłonął. Józek za- ruári. Presne o ta- brał mnie do teatru, na komto čase ako teraz, spektakl, odprowadził keď sa rozprávame, sa mnie na pociąg i pojecha- to stalo… Presne pred łem do Nowego Targu. To 60 rokmi. 13. februára była dobra przyjaźń, cho- som bol v Lapšoch, ciaż często coś tam po- bolo výročie otcovej między nami stawało. Na smrti. Každý rok sa Prace geodezyjne. Pomiary w terenie, 1961 r., przykład konkurs recyta- zbiory W. Habera snažím navštíviť jeho torski, w którym uczestni- Geodetické práce. Meranie v teréne, 1961 r., hrob. Vrátil som sa do czyłem będąc na studiach zbierka W. Habera Krakova a za dva, či tri w Krakowie, bo lubiłem dni dom zhorel. Józek brać udział w takich imprezach. Konkurs recytator- ma vzal do divadla na predstavenie, odpreva- ski zorganizowały Związki Zawodowe, pojechałem dil ma na vlak a odišiel som do Nowého Targu. wtedy na ogólnopolskie eliminacje do Warszawy, Bolo to dobré priateľstvo, hoci nám často niečo a Józkowi nie bardzo się to podobało, że wygrywam stálo v ceste. Napríklad recitačná súťaž, na kto- konkursy. Józek dostał się później do filmówki w Łodzi. rej som sa zúčastnil už počas štúdia v Krakove, I spotykaliśmy się rzadziej. Ostatnio widziałem się lebo som mal rád takéto podujatia. Súťaž zorga- z nim w 1994 roku, na 90-leciu gimnazjum. Często nizovali odbory a dostal som sa do celopoľského spotykaliśmy się z Luckiem Kaszyckim, ale jak to kola do Varšavy a Józkovi sa neveľmi páčilo, že w życiu, rozprysło się towarzystwo. Trudno pozbie- som túto súťaž vyhral. On sa neskôr dostal do rać to do końca. Najczęściej widujemy się z Józkiem Filmovej akadémie v Lodži a stretávali sme sa Borowiczem i z Wandzią Szado-Kudasikową i ze zriedkavejšie. Naposledy sme sa videli v roku Stasiem Mozdyniewiczem. W Nowym Targu miesz- 1994 pri príležitosti 90. výročia gymnázia. Často kał na ul. św. Anny, teraz jest w Szczecinie. On skoń- som sa stretával s Luckom Kaszyckým, ale ako to czył ichtiologię i pracował na stawach oświęcimskich. už v živote býva, rozpŕchli sme sa. Ťažko je nás Ja mieszkając w Krakowie kupowałem dla niego bilety dať dokopy. Najčastejšie sa vídavame s Józkom autobusowe do Nowego Targu w przedsprzedaży, a on Borowiczom, Wandziou Szado-Kudasikowou przywoził karpie. Raz przywiózł takiego wielkiego, że a so Staśom Mozdyniewiczom. V Nowom Targu w wannie nie mógł się obrócić (śmiech). býval na ulici sv. Anny, teraz je v Štetíne. Skončil Ukończył Pana studia, miał Pan w ręku dy- ichtiológiu a pracoval na osvienčimských jaze- plom geodety. Nie chciał Pan wrócić do Łapsz? rách. Kým som býval v Krakove, kupoval som Miałem dyplom geodety górniczego. Ale mu v predpredaji autobusové lístky a on mi vozil przede wszystkim, zaraz po studiach się ożeniłem. kapre. Raz mi priviezol takého veľkého kapra, že Chciałem się żenić wcześniej, ale mama powiedziała, sa vo vani nemohol otočiť (smiech). SYLWETKI / OSOBNOSTI 89

że dopóki nie przyniosę dyplomu, to nie ma o czym Skončili ste vysokú školu a v rukách ste dr- mówić. Dyplom wydawali we wrześniu, a ja broni- žali diplom geodeta. Nechceli ste sa vrátiť do Lápš? łem się w czerwcu, pamiętam, wybłagałem w dzie- Mal som diplom baníckeho geodeta. Ale kanacie żeby wydali mi zaświadczenie o ukończeniu hneď po ukončení štúdia som sa predovšetkým studiów, które zawiozłem do mamy. Na zapowiedzi oženil. Chcel som sa ženiť už skôr, ale mama po- daliśmy z narzeczoną w naszej parafii w kościele św. vedala, že kým neprinesiem diplom, nemáme Szczepana. Ale ponieważ ksiądz Ferdynand Machay sa o čom rozprávať. Diplom vydávali v septem- był wówczas prezbiterem w kościele Mariackim, po- bri a obhajobu som mal v júni. Pamätám si, ako szliśmy też do niego. Ksiądz Machay był przyjacie- som uprosil panie v dekanáte, aby mi vydali polem mojego ojca z czasów plebiscytowych. Tak jak tvrdenie o ukončení štúdia, ktoré som zaviezol moje dzieci, przeze mnie, swojego opiekuna widziały mame. Ohlášky sme mali v kostole sv. Štefana w Józku Tischnerze, tak ja i moja żona przez mojego v našej farnosti. Keďže kňaz Ferdynand Machay ojca zawsze zwracaliśmy się do księdza Machaya. bol vtedy presbyterom v Mariánskom kostole, I to on dawał nam ślub, ku niezadowoleniu księdza išli sme aj za ním. Kňaz Machay bol otcovým Barana, który zresztą w ogóle nie chciał nam z po- priateľom ešte z obdobia plebiscitu. Tak, ako czątku uwierzyć, że Machay pobłogosławi nasz zwią- moje deti videli vďaka mne svojho duchovného zek. Przyjęcie urządziliśmy w naszym mieszkaniu na ochrancu v Józkovi Tischnerovi, tak ja a ma mn- ul. Łobzowskiej, przecież ja jeszcze niby byłem stu- želka sme sa vďaka môjmu otcovi obracali na dentem, nie pracowałem, żona też niewiele zarabiała kňaza Machaya. On nás sobášil, čo sa napokon i nie chcieliśmy za bardzo rodziców obciążać weselem. trochu nepáčilo farárovi Baranovi, ktorý nám zo Wspomniał Pan tutaj nazwisko Józefa začiatku ani nechcel uveriť, že Machay požehná Tischnera – kapłana, wybitnego filozofa, nauczy- náš manželský zväzok. Svadobnú hostinu sme ciela i niezwykłego człowieka, związanego bardzo mali v našom byte na Łobzowskej ulici, ja som mocno z Podhalem. Poznaliście się w gimnazjum bol ešte akože študent, nepracoval som, man- w Nowym Targu? želka tiež veľa nezarábala a nechceli sme svad- Mieszkaliśmy razem w bursie. Chociaż myśmy bou rodičov veľmi finančne zaťažovať. się właściwie poznali przez naszych rodziców. Jego Sponenuli ste meno Józefa Tischnera – ka- rodzice byli nauczycielami, moja mama była nauczy- plána, významného filozofa, učiteľa a výnimoč- cielką. Dawniej nauczyciele z całego powiatu spoty- ného človeka silno spätého s Podhalím. Zoznámili kali się na konferencjach w Nowym Targu. O sobie ste sa v gymnáziu v Nowom Targu? wiedzieliśmy, i czasem on z rodzicami na tą konfe- Bývali sme spolu na internáte, ale tak naozaj rencję przyjeżdżał, tak jak ja ze swoją mamą. To była sme sa poznali vďaka našim rodičom. Tí jeho boli wyjątkowa postać, już w gimnazjum się wyróżniał. učitelia, aj moja mama bola učiteľkou. Voľakedy Szalenie mu zazdrościłem, nie tej pilności, bo on rze- sa učitelia z celého okresu stretávali na konferen- czywiście był bardzo pilny i zdolny, ale tego, że bez ciách v Nowom Targu. Občas tam s rodičmi pri- przerwy rozwiązywał krzyżówki, wtedy wydawane chádzal aj on, ako aj ja so svojou mamou. Tischner nie jak dziś w broszurach, ale w tygodnikach. Mało bol výnimočná osobnosť, vynikal už v gymnáziu. tego, że rozwiązywał, ale ciągle dostawał książki w na- Ohromne som mu závidel, nie tú jeho svedomi- grodę (śmiech). Potem spotykaliśmy się bardzo czę- tosť – bol naozaj veľmi usilovný a nadaný, ale to, sto jak studiował w Krakowie, najpierw prawo, a po- že cez prestávky lúštil krížovky, ktoré vtedy vy- tem w Seminarium teologię, rzadziej, kiedy wyjechał chádzali v týždenníkoch a nie v brožúrkach. do Warszawy na Akademię Teologii Katolickiej. A nielenže lúštil, ale stále vyhrával knihy (smiech). Kiedy wrócił, kontynuowaliśmy nasze spotkania. Potom sme sa veľmi často stretávali počas jeho Kontakt nasz pogłębił się po 1980 roku, po powsta- štúdia v Krakove – naprv to bolo právo a potom niu „Solidarności”. W tym czasie współtworzyłem teológia v kňazskom seminári a zriedkavejšie, keď „Solidarność” w Biurze Projektów Górniczych, gdzie odišiel do Varšavy na Katolícku teologickú aka- pracowałem. Zorientowaliśmy się szybko, że można démiu. Keď sa vrátil, pokračovali sme v našich już spokojnie świętować Barbórkę i ze sztandarem stretnutiach. Naše kontakty sa prehĺbili po roku pójść do kościoła św. Barbary. Tylko kto nam mszę 1980, po vzniku Solidarity. V tom období som bol 90 SYLWETKI / OSOBNOSTI odprawi? A że jakoś się wygadałem, że znam księ- spolutvorcom Solidarity v Kancelárii banských dza profesora Tischnera, to od razu poproszono projektov, kde som pracoval. Rýchlo sme zistili, že mnie, żebym to z nim przeprowadził. Potem jeszcze už môžeme pokojne oslavovať „Barbórku” (svia- chodziłem do niego na konsultację. Wyszła ustawa tok sv. Barbory, patrónky baníkov, pozn. prekl.) o związkach zawodowych i nie bardzo wiedzieli- a ísť so štandardou do kostola sv. Barbory. Ale kto śmy jak to ugryźć, a Tischner był przecież kapela- nám bude celebrovať omšu? Keďže som sa prerie- nem i konsultantem „Solidarności”. Mieszkał wtedy kol, že poznám kňaza, profesora Tischnera, hneď na ul. św. Marka. Zachodzę do niego i rozmawiamy ma poprosili, aby som to s ním vybavil. Potom i on w końcu mówi; „A wiesz, z tą ustawą to oni nas som k nemu chodil ešte konzultovať. Vyšiel totiž wpuścili, tak jak byśmy w butach na lodowisko poszli, zákon o odboroch a my sme nevedeli, ako sa do każdy w swoją stronę się ślizga i nic nie wychodzi”. toho pustiť. Veď Tischner bol kňazom a konzul- I faktycznie nie było łatwo. Różne okazje były żeby tantom Solidarity. Býval vtedy na ul. sv. Marka. się spotykać. To na Spiszu organizowaliśmy spotka- Prišiel som k nemu, porozprávali sme sa a nako- nia i on odprawiał mszę, czasem też nieprawdę zda- niec hovorí: „Vieš, s tým zákonom nám zavarili, rzyło mu się powtarzać, na przykład o plebiscycie. Jak tak, ako keby sme sa v topánkach dostali na ľad, mu mówiłem: „Józek to nie tak było”, on odpowia- každý z nás sa šmýka kam chce a nič z toho ne- dał: „A tak mi powiedzieli”. Potem syn sobie zażyczył, vyjde.” A naozaj, nebolo to ľahké. Mali sme veľa żeby Tischner udzielił mu ślubu i udzielił w kościele príležitostí stretávať sa. Občas sme na Spiši orga- św. Piotra i Pawła w Krakowie. Niestety, nie byłem nizovali stretnutia a on slúžil omše, niekedy sa mu na pogrzebie Józka, bo akurat byliśmy w Chorwacji však stávalo, že šíril nepravdu, napríklad o plebis- z wnukami. Kiedy syn Marek odbierał w Bratysławie cite. Hovorím mu: „Józek, to nebolo tak”, a on, že: tych swoich ancymonków, dopiero mi powiedział, że „Tak mi povedali.” Neskôr si môj syn želal, aby odbył się pogrzeb księdza Tischnera. Ale teraz często ho Tischner sobášil v Kostole sv. Petra a Pavla bywam na jego grobie. v Krakove. Žiaľ, nebol som na Józkovom pohrebe, Rok 1990. Początek demokratycznych prze- boli sme práve v Chorvátsku s vnúčatami. Až keď mian w naszym kraju. Zostaje Pan wójtem gminy syn prišiel do Bratislavy po tých svojich diablikov, Łapsze Niżne. Bardzo sprawnym i dobrym wójtem, povedal mi, že sa konal pohreb kňaza Tischnera. jak się wkrótce okazuje. Skąd czerpał Pan wiedzę? Ale teraz často chodím na jeho hrob. Na to złożyła się moja działalność związkowa Je rok 1990. Začiatok demokratických zmien i społeczna w Biurze Projektów Górniczych. Byłem v našom štáte. Vy sa stávate starostom gminy współzałożycielem zakładowej „Solidarności”. Potem, Nižné Lapše a ako sa onedlho ukáže, veľmi dob- w stanie wojennym, jak się ukazała ustawa o Radach rým starostom. Odkiaľ ste čerpali vedomosti? Pracowniczych z prawdziwego zdarzenia, to podda- Pomohla mi moja odborová a sociálna liśmy się weryfikacji, cała zlikwidowana komisja za- činnosť v Kancelárii baníckych projektov. Bol kładowa „Solidarności”. I zostaliśmy wybrani znowu, som spoluzakladateľom podnikovej Solidarity. każdy pojedynczo, na członków Rady Pracowniczej. Potom, počas vojenského stavu, keď vyšiel ozajs- A mnie znowu przewodniczącym zrobili. Dość ambit- tný Zákon o zamestnaneckých radách, sa celá nie i odpowiedzialnie do tego podchodziłem, uzna- naša zlikvidovaná podniková komisia Solidarity łem się współgospodarzem przedsiębiorstwa, jakim podrobila previerke. Znovu nás každého jednot- było Biuro Projektów. Trudne to były czasy, nieunik- livo zvolili do Zamestnaneckej rady a ja som sa nione konflikty, zmiana dyrektora… Ta sytuacja za- opäť stal jej vedúcim. Pristupoval som k tomu częła mnie deprymować. Niewiele można było zrobić, dosť ambiciózne a zodpovedne a považoval som a z drugiej strony wyszła propozycja od społeczeń- sa za spoluriadiaceho celý podnik – Kancelárie stwa gminy łapszańskiej, żeby mi powierzyć stanowi- baníckych projektov. Boli to ťažké časy, nevy- sko wójta. Wtedy Rada w gminie miała 21 członków, ja hnutné konflikty, zmena riaditeľa… Táto situ- dostałem 20 głosów, tylko jeden był na poprzednika. ácia ma začala deprimovať. Nedalo sa veľa urobiť To mnie zmobilizowało, ale ponieważ znałem proble- a na druhej strane som dostal ponuku od oby- matykę zarządzania, niekoniecznie samorządowego, vateľov gminy Nižné Lapše, aby som spravoval ale przedsiębiorstwa, poprzez pracę w związkach funkciu starostu. V tom období mala gminná SYLWETKI / OSOBNOSTI 91 zawodowych i w Radzie Pracowniczej, wziąłem się rada 21 členov a ja som dostal 20 hlasov, len je- do roboty. Pomyślałem: trzeba spróbować. A teraz den bol za môjho predchodcu. To ma zmobi- jeszcze przypomniał mi się kolejny aspekt. Przecież lizovalo a keďže som poznal vďaka práci v od- mój ojciec zmarł jako wójt łapszański, więc chciałem boroch a v zamestnaneckej rade problematiku kontynuować to, co on kiedyś zaczął. riadenia, síce nie samosprávy, ale podniku, dal Czyli w podjęciu decyzji pomogło doświad- som sa do práce. Pomyslel som si – veď to treba czenie i geny, ale bycie wójtem to niełatwa praca? skúsiť. Spomenul som si ešte na ďalší aspekt. Môj Pierwsze dni były niezwykle trudne. Od razu pro- otec zomrel predsa ako lapšanský starosta, chcel zaiczne rzeczy. Przyjechałem do Łapsz na posiedze- som teda pokračovať v tom, čo on kedysi začal. nie Rady, która wybierała wójta. Poprzedni naczelnik Čiže v rozhodnutí Vám pomohli skúsenosti gminy nawet do widzenia mi nie powiedział, zostałem a gény. Ale byť starostom nie je ľahké. z problemami. Pierwsze, Prvé dni boli ne- o czym się dowiaduję, to obyčajne ťažké. Od że była awaria wodociągu, začiatku samé pro- zalało archiwum i cen- zaické veci. Prišiel tralę telefoniczną. Trzeba som do Lápš na zasad- było podejmować decy- nutie gminnej rady, zję, a musiałem jeszcze ktorá volila starostu. w Krakowie pozamykać Predchádzajúci pred- niedokończone sprawy, seda mi nepovedal ani bo nie bardzo wierzy- dovidenia, s problé- łem, że mnie wybiorą. mami som zostal sám. Zostałem wybrany 26 Prvé, čo som sa dozve- maja, a nowe ustawy wy- del, bolo, že došlo k po- szły 8 marca. Pamiętam Wizyta prezydenta Lecha Wałęsy w Łapszach Niżnych ruche vodovodu a vyto- 9 grudnia 1995 r., fot. St. Budzyński to czytanie ustaw. Nikt pilo archív a telefónnu Návšteva prezidenta Lecha Wałęsu v Nižných Lapšoch, nie ma o niczym pojęcia, 9. decembra 1995, foto St. Budzyński ústredňu. Bolo treba pracownicy gminy też nic rozhodovať a okrem nie wiedzą. Jedna z urzędniczek przychodzi do pod- toho som musel dotiahnuť veci v Krakove, lebo pisu z pismem, które jest kompilacją i nic z niego nie som si nebol celkom istý, či ma zvolia. Zvolili wynika, czytam i nie wiem, o co chodzi. Ona zresztą ma 26. mája a nové zákony vstúpili do platnosti nie zyskała aprobaty na dalszą pracę. Ale to tylko je- 8. marca. Doteraz si pamätám to čítanie záko- den taki przypadek. W ustawie była klauzula, że jeżeli nov. Nikto nemal o ničom ani poňatia a zamest- się do września komuś nie wręczy nowych akt nomi- nanci gminy tiež nič nevedeli. Jedna z pracovní- nacyjnych, to on przestaje pracować, a ja samorzutnie čok prišla s listom, ktorý bol celý skompilovaný, przedłużyłem ten okres do końca roku, bo chciałem le- nič z neho nevyplývalo a mal som ho podpísať. piej poznać i ludzi i problematykę. Nie robiłem jakichś Čítam, čítam a neviem o čo ide. Jej sme napokon personalnych czystek, absolutnie. Trudność polegała nepredĺžili pracovný pomer. Ale to bol jediný na tym, że oczekiwania społeczeństw były zupełnie taký prípad. V zákone bola doložka, že ak niekto inne niż to, co życie przyniosło. Również oczekiwania nedostane do septembra novú pracovnú zmluvu, tych, którzy podejmowali się tej pracy były inne, niż ich prestáva pracovať. Ja som sám od seba predĺžil możliwości. Przykład. Do dzisiaj ten pan nie zauważa toto obdobie do konca roka, lebo som chcel lep- mnie na ulicy. Też geodeta, tuż po studiach, przyszedł šie spoznať ľudí aj problematiku. Nerobil som ni- w pierwszym miesiącu mojej pracy i proponuje, że zo- jaké personálne čistky, absolútnie nie. Tažkosti stanie sekretarzem. Odpowiadam, że ja po raz pierwszy spočívali v tom, že očakávania spoločnosti boli pracuję w gminie i samorządzie, a on po raz pierwszy úplne iné ako to, čo priniesol život. Ale aj oča- w życiu będzie pracował, i że w ciągu dwóch miesięcy kávania tých, ktorí túto prácu vykonávali, boli rozłożymy gminę, tak, że nikt się nie pozbiera. Ludzie iné, ako boli ich možnosti. Napríklad istý pán, mieli ambicje, nie mając przygotowania. tiež geodet, ma dodnes ignoruje na ulici. Prišiel 92 SYLWETKI / OSOBNOSTI

A Pan miał poczucie odpowiedzialności i du- hneď po skončení štúdia s návrhom, bol to prvý szę społecznika. Przecież niedługo potem zaan- mesiac môjho pôsobenia, že bude tajomníkom gażował się Pan w tworzenie Podhalańskiego gminy. Odpovedal som mu, že ja prvýkrát pracu- Związku Gmin. jem v gmine a v samospráve a on bude pracovať Tutaj nie zadziałała dusza społecznika, tylko za- prvýkrát v živote a že v priebehu dvoch mesiacov działała konieczność. To prawda, że ja, będąc i na stu- rozložíme gminu tak, že ju už nikto nepozbiera. diach i pracując w Biurze Projektów, angażowałem Ľudia mali ambície a neboli pripravení. się w różne inicjatywy, ba, dawałem się wybierać, tak A Vy ste mali pocit zodpovednosti a dušu čini- jak zostałem wybrany na Przewodniczącego Związku teľa. Veď onedlho ste sa podujali založiť Podhalské Zawodowego Górników przez załogę, wbrew opinii združenie gmín. dyrektora. Ale wracając do konieczności. W czterech Tu sa neozývala duša činiteľa, ale nalieha- gminach: gmina Czorsztyn, gmina Nowy Targ, miasto vosť. Iste, ešte na vysokej škole aj v projektovej Nowy Targ i Łapsze znaleźliśmy się w podobnej sytu- kancelárii som sa angažoval v rôznych iniciatí- acji. Związane to było z budową zapory w Czorsztynie, vach, dokonca som sa dal zvoliť za predsedu od- z protestami i rozszerzeniem inwestycji oraz z rozdzie- borového zväzu baníkov. Zamestnanci ma zvo- laniem funduszy centralnych. Wszystkie 4 gminy miały lili aj napriek nesúhlasu riaditeľa. Ale vráťme sa swoje ambicje i cele. Najłatwiej było Czorsztynowi, po- k naliehavosti – v štyroch gminách Czorsztyn, nieważ był ujęty w planie finansowania zapory z 1976 Nowy Targ, mesto Nowy Targ a Lapše sme sa roku, a u nas w gminie tylko Niedzica i Frydman miały ocitli v rovnakej situácii. Spájalo sa to s výstav- być skanalizowane, reszta wsi nie. Trzeba było zacząć bou priehrady v Czorsztyne, s protestami, s roz- o to walczyć. Wpadliśmy na pomysł, żeby nie wal- šírením investície a s rozdelením štátnych fon- czyć pojedynczo i żeby powołać Podhalański Związek dov. Všetky štyri gminy mali svoje ambície Gmin. Na dość przypadkowym spotkaniu u pana a ciele. Najľahšie to mal Czorsztyn, pretože bol Józefa Ramsa, burmistrza Nowego Targu, padło na zahrnutý do finančného plánu priehrady z roku mnie: „Haber, ty masz najbliżej do Nowego Sącza, 1976 a v našej gmine len v Nedeci a vo Fridmane to zabierz nasz wniosek o konieczności powołania mala byť zavedená kanalizácia, v iných dedi- Związku”. Pojechałem i tak to się zaczęło. Powołaliśmy nách nie. Aby nebojoval každý jednotlivo, roz- Podhalański Związek Gmin, wkrótce przyłączyło się hodli sme sa založiť Podhalské združenie gmín. Zakopane i Czarny Dunajec. Każdy już wiedział, że po- Na jednom z náhodných stretnutí u primátora wołaliśmy go na konieczność działań związanych z za- Nowého Targu Józefa Ramsa padlo na mňa: porą i przesunięcia inwestycji kanalizacyjnych w górę „Haber, ty máš najbližšie do Nowého Sącza, za- Dunajca, jednego i drugiego. Ukonstytuował się za- nesieš našu žiadosť o potrebe založiť združenie.” rząd. Wójtem w Czorsztynie był Stanisław Wojtaszek, Zaniesol som a tak sa to začalo. Založili sme on bardzo chciał być w tym zarządzie. Mnie też pro- Podhalské združenie gmín a onedlho sa pripo- szono, ale przecież nie mogą być dwie sąsiednie gminy jilo Zakopané a Czarny Dunajec. Každý už vedel, w zarządzie i zostałem członkiem komisji rewizyjnej. že sme ho ustanovili kvôli opatreniam spojeným Po dwóch czy trzech latach Wojtaszek przestał być s priehradou a s presunutím investícií na kanali- wójtem, nie mógł być w zarządzie i wtedy wybrano začnú sieť hore Dunajcom, Białym aj Czarnym. mnie. Tak się ciągnęło, łącznie z różnymi rodzajami Bolo ustanovené predstavenstvo. Starostom utarczek. W 1992 roku wójtowie podchwycili pomysł v Czorsztyne bol Stanisław Wojtaszek, ktorý sa jakiejś współpracy transgranicznej. veľmi chcel dostať do predstavenstva. Tiež som I tak w tej opowieści doszliśmy do Euroregionu dostal taký návrh, ale keďže v predstavenstve ne- „Tatry”. Jak wyglądały te początki, że się tak wyrażę, môžu byť dve susedné gminy, tak som sa stal čle- „od kuchni”? nom revíznej komisie. Po dvoch alebo troch ro- Na konferencji samorządowej w Zakopanem, koch Wojtaszek prestal byť starostom a nemohol w listopadzie 1991 roku, w której uczestniczyli byť v predstavenstve, takže zvolili mňa. A tak sa i Słowacy i Polacy, narodził się projekt euroregionu. to tiahlo, nevynímajúc rôzne hádky. V roku 1992 Ja nie uczestniczyłem w tym spotkaniu, bo jakoś nie sa starostovia gmín ujali myšlienky cezhraničnej uznano wtedy Łapsz za gminę przygraniczną (śmiech). spolupráce. SYLWETKI / OSOBNOSTI 93

Wieść się rozniosła, a 26 maja 1992 roku odbyło się A tak sme sa postupne dostali až k euroregi- spotkanie samorządowców w Popradzie. Tam by- ónu Tatry. Ako vyzerali jeho začiatky? Dovolíte liśmy już dużą ekipą. Ówczesny primator Popradu nám nahliadnuť do jeho kuchyne? zorganizował w Domu Spotkań Europejskich dwu- Projekt euroregiónu sa zrodil na konferen- dniowe spotkanie robocze. Dostaliśmy nawet pa- cii územných samospráv v Zakopanom v novem- miątkowe koszulki z napisem „Euroregion Tatry. 26 bri 1991, na ktorej sa zúčastnili Poliaci aj Slováci. maja 1992 roku, Poprad”. Szkoda, że mi się gdzieś za- Ja som nebol na tomto stretnutí, pretože vtedy podziała. Rano dowiadujemy się, że primatora nie ma, akosi uznali, že Lapše nie sú prihraničnou gmi- bo został wezwany do Bratysławy. Kiedy wrócił po nou (smiech). Novina sa rýchlo rozšírila a 26. południu, oznajmił nam, mája 1992 sa uskutoč- że Bratysława nie wyraża nilo strenutie pred- zgody na jakikolwiek eu- staviteľov samospráv roregion. Może powstać v Poprade. Tam sme Region. Wtedy inicja- boli už celá skupina. tywa przeszła w nasze Vtedajší primátor ręce. Pomyśleliśmy: „co Popradu zorganizoval nam będzie Bratysława v Dome európskych mówić, co można, stretnutí dvojdňové a czego nie można”. Tym pracovné stretnutie. bardziej, że u nas była at- Dostali sme dokonca mosfera do tego rodzaju pamätné tričká s nápi- inicjatyw. Po spotkaniu som „Euroregión Tatry w Popradzie zostałem IV Forum Polskich Euroregionów. Pensjonat Akiko 26. máj 1992 Poprad”. w Harklowej, 17.05.1996 r., fot. St. Budzyński wydelegowany, między Škoda, že sa mi kamsi IV. fórum poľských euroregiónov. Penzión Akiko innymi z burmistrzem v Harklovej, 17. 5. 1996, foto St. Budzyński podelo. Ráno sme sa Zakopanego Maciejem dozvedeli, že primá- Krokowskim, do zespołu, którego zadaniem miało być tora si pozvali do Bratislavy. Keď sa poobede opracowanie statutu. Odbywaliśmy spotkania, dość vrátil, oznámil nám, že Bratislava nesúhlasí s ni- nieregularne, i wreszcie 31 października 1993 roku, jakým Euroregiónom. Môže vzniknúť Región. tuż przed Wszystkimi Świętymi, w Zakopanem przy- Vtedy sme iniciatívu prebrali my. Usúdili sme, že gotowaliśmy Deklarację Samorządów o utworzeniu Bratislava nám nebude hovoriť, čo môžeme a čo Euroregionu. I znowu Bratysława namieszała, prima- nemôžeme. O to viac, že u nás bola pre takéto ini- tor Kieżmarku Jan Skupin i prednosta Urzędu Miasta ciatívy vhodná atmosféra. Po stretnutí v Poprade w Starej Lubowni Peter Burian, świętej pamięci, zo- som bol okrem iných delegovaný s primátorom stali zobowiązani do przygotowania deklaracji inten- Zakopaného Maciejom Krokowským do tímu, cji ze strony Słowacji i nie byli gotowi. Pamiętam, że ktorého úlohou bolo vypracovať štatút. Stretávali nie mieliśmy maszyny z czcionką słowacką i trzeba sme sa dosť nepravidelne, až sme nakoniec 31. ok- było jechać na przejście graniczne na Łysą Polanę. tóbra 1993, tesne pred sviatkom Všetkých svä- Ale udało się nam deklaracje samorządów Polski tých, pripravili v Zakopanom Deklaráciu sa- i Słowacji podpisać. Dopiero kiedy na Słowacji zmie- mospráv o vytvorení euroregiónu. Opäť sa do niły się władze, Mečiar odszedł, 18 sierpnia 1994 r. toho zamiešala Bratislava. Primátor Kežmarku nasze rządy podpisały Porozumienie o Współpracy Ján Skupin a prednosta Mestského úradu v Starej Transgranicznej. Myśmy wtedy już byli gotowi do zor- Ľubovni mali pripraviť Deklaráciu zámerov zo ganizowania Kongresu Założycielskiego. A wcześniej, slovenskej strany, a neboli hotoví. Pamätám si, przed tym kongresem, był jarmark w Kieżmarku i tam že sme nemali písací stroj so slovenskou kláves- sekretarz Podhalańskiego Związku Gmin, bo prze- nicou a museli sme ísť až na hraničný priechod cież te wszystkie działania w dużej mierze odbywały na Lysú Poľanu. Ale podarilo sa nám deklará- się w ramach Związku Gmin, oświadcza nam, że on ciu poľských a slovenských samospráv podpísať. wyjeżdża z panem wojewodą do Drezna i wszystkimi Až keď sa na Slovensku zmenila vláda a Mečiar 94 SYLWETKI / OSOBNOSTI sprawami związanymi z Kongresem Założycielskim odišiel, 18. augusta 1994 naše vlády podpísali będzie się zajmował dyrektor Miejskiego Ośrodka Dohodu o cehraničnej spolupráci. My sme boli Kultury w Nowym Targu, Antoni Nowak. Ja z bur- pripravení zorganizovať ustanovujúci kongres. mistrzem Nowego Targu Czesławem Borowiczem Ešte pred kongresom sa v Kežmarku konal jar- nie wytrzymałem. Bardzo się zdenerwowałem. Ale mok, kde nám tajomník Podhalského združenia to był taki szczęśliwy przypadek. Pan dyrektor jako gmín – veď všetky aktivity sa do značnej miery dobra dusza zaangażował się, a przecież nie miał żad- konali v rámci združenia – oznámil, že odchádza nego obowiązku. Perfekcyjnie to przygotował, zresztą s prednostom do Drážďaň a všetkými záležitosti jak wszystkie inne rzeczy przygotowywał i przy- spojenými s ustanovujúcim kongresom sa bude gotowuje w Euroregionie nadal. Kongres odbył się zaoberať riaditeľ Mestského kultúrneho stre- w Nowym Targu 26 sierpnia. Wyłoniono wówczas diska v Nowom Targu Antoni Nowak. S primá- Radę Euroregionu, po polskiej i po słowackiej stronie. torom Nowého Targu Czesławom Borowiczom Musieliśmy podjąć decyzję, kto pierwszy będzie prze- nás to veľmi pobúrilo a ja som sa veľmi rozčú- wodniczył. Jan Skupin, z uwagi na sytuację, jaka była lil. Ale nakoniec to bola veľmi šťastná náhoda. na Słowacji, zaproponował przewodnictwo nam. I tak Pán riaditeľ ako taká dobrá duša sa zaangažo- zostałem wrobiony w kolejne w moim życiu przewod- val a aj keď nemusel, perfektne všetko pripravil. niczenie, ale nie narzekałem. Wiedziałem, że muszę Mimochodom tak, ako doteraz v Euroregióne z kimś współpracować. Czesław Borowicz powiedział pripravoval všetko iné a naďalej pripravuje. wtedy do mnie: „Słuchaj nie możesz inaczej postąpić, Kongres sa uskutočnil 26. augusta v Nowom jak poprosić Nowaka, który nam Kongres przygoto- Targu. Bola na ňom zvolená Rada euroregiónu wał.” I tak zaczęła się nasza współpraca, która trwa na poľskej aj slovenskej strane. Museli sme sa roz- do dziś. Wygoda na samym początku była taka, że on hodnúť, kto bude prvý predsedať euroregiónu. udostępnił nam, na zupełnie przyzwoitych warun- Ján Skupin vzhľadom na situáciu na Slovensku kach, lokal na piętrze Domu Kultury. Co prawda ja navrhol predsedanie nám. Takto ma dostali do wtedy jeszcze wójtowałem jedną kadencję i spotkania ďalšej funkcie predsedu v mojom živote, ale ne- były mniej osobiste, ale telefon był codziennie. Jedno, sťažujem sa. Vedel som, že musím s niekým spo- co mogę powiedzieć z dystansu to, że gdyby nie zaan- lupracovať. Czesław Borowicz mi vtedy povedal: gażowanie ludzi na różnych szczeblach, to Euroregion „Počúvaj, nemôžeš urobiť nič iné, ako požiadať wyglądałby tak jak pozostałe euroregiony, a szczegól- Nowaka, ktorý nám pripravil kongres.” Tak sa za- nie te na Słowacji. Przewodniczącym może być każdy, čala naša spolupráca, ktorá trvá až dodnes. Prvou ale nie każdy ma obowiązek sympatyzować z naszymi priaznivou okolnosťou bolo to, že nám sprístup- działaniami, nie każdy też może być mózgiem, i to nil za celkom slušných podmienok priestory na jeszcze w momencie, kiedy jako Euroregion zarzą- poschodí domu kultúry. V tom čase som síce ešte dzamy dość potężnymi funduszami. jedno funkčné obdobie starostoval a naše stret- Euroregion „Tatry” powstał z inicjatywy sa- nutia neboli veľmi osobné, ale volali sme si každý morządów lokalnych, opracowaliście cele i zasady deň. Jediné, čo s odstupom času môžem pove- funkcjonowania, a jak na początku przebiegała ta dať, je to, že keby chýbalo zaangažovanie ľudí na polsko-słowacka współpraca, wziąwszy pod uwagę rôznych úrovniach, euroregión Tatry by vyzeral skromne i bardzo ograniczone środki finansowe? ako ostatné euroregióny, hlavne tie na Slovensku. Założeniem w ogóle Euroregionu, tym, co Predsedom môže byť každý, ale nie je povinnos- w moim pojęciu było najważniejsze, było nawiąza- ťou každého sympatizovať s našimi aktivitami, nie i rozwijanie współpracy dla dobra mieszkańców ako tiež nie každý môže byť mozgom dokonca z jednej i drugiej strony granicy. Co ciekawe, my- vo chvíli, keď ako euroregión spravujeme obrov- śmy wtedy, na początku nie do końca zdawali so- ské fondy. bie sprawę z możliwości korzystania z funduszy eu- Euroregión vznikol z iniciatívy miestnych sa- ropejskich, które taką współpracę wspierają. Kiedy mospráv, vypracovali ste ciele a pravidlá pôsobe- teraz o tym myślę, to właściwie chcieliśmy działać, nia. Ako prebiehala na začiatku poľsko-slovenská ale nie wiem, jak chcieliśmy to udźwignąć bez pie- spolupráca, berúc do úvahy skromné a veľmi ob- niędzy. Ale wierzyliśmy, że się uda i coś osiągniemy. medzené finančné prostriedky? SYLWETKI / OSOBNOSTI 95

Realia były takie, że utrzymywaliśmy się ze składek Všeobecne podstatou euroregiónu bolo, i to początkowo bardzo niewielkich. Nieraz było tak, a podľa mňa to bolo to najdôležitejšie, nadviazať że dyrektor Nowak chciał je podnieść, a my z kolei, a rozvíjať spoluprácu pre dobro občanov na jed- jako samorządowcy, musieliśmy go powstrzymywać, nej aj druhej strane hraníc. Zaujímavé je, že my tłumacząc, że przecież w samorządach nie ma pie- sme si zo začiatku veľmi neuvedomovali možnosti niędzy, że ludzie zaczną się sprzeciwiać. Kiedy póź- využívania európskych fondov, ktoré túto spolu- niej się okazało, że jest wsparcie finansowe z Władzy prácu podporujú. Keď o tom teraz rozmýšľam, Wdrażającej projekty transgraniczne, a potem przy- chceli sme vyvíjať činnosť, ale neviem, ako sme szła realizacja projektów przeznaczonych na współ- to chceli robiť bez peňazí. Verili sme však, že sa pracę transgraniczną polsko-słowacką, to już inaczej to podarí a niečo dosiahneme. Realita bola taká, wyglądało. Na początku mieliśmy tylko jedną pra- že sme fungovali z príspevkov, ktoré boli na za- cownicę, która zajmowała się obsługą biura. Pan dy- čiatku minimálne. Neraz sa stávalo, že pán riadi- rektor pracował za symboliczne wynagrodzenie, ja teľ Nowak ich chcel niekoľkokrát zvýšiť a my ako jako wójt pieniędzy nie brałem. Aż trudno uwierzyć, predstavitelia samosprávy sme ho museli kro- że to się tak zmieniło. tiť a vysvetľovať, že samosprávy nemajú peniaze Z perspektywy lat możemy mówić o sukcesie. a ľudia začnú protestovať. Keď sa neskôr ukázalo, Euroregion wypracował struktury współpracy, že máme finančnú podporu z Orgánu implemen- których początkiem była idea i wiara, że można tujúceho prostriedky a neskôr sa začali realizovať wspólnymi siłami zrobić coś, jak Pan mówi, aby projekty venované poľsko-slovenskej cezhranič- Polakom i Słowakom na naszym pograniczu żyło nej spolupráci, vyzeralo to už inak. Zo začiatku się lepiej. A co Pan uważa za swój osobisty sukces? sme mali len jednu pracovníčku, ktorá pracovala Łatwiej by mi było na to pytanie odpowiedzieć, v sekretariáte. Pán riaditeľ pracoval za symbolickú gdybym w trakcie swojego działania zastanawiał się, mzdu a ja ako starosta som žiadne peniaze nepo- co ja z tego będę miał, a ja się nigdy nie nad tym nie za- beral. Je to až neuveriteľné, že sa to tak zmenilo. stanawiałem. Ale możemy mówić o sukcesie. I zawsze Z perspektívy rokov môžeme hovoriť o úspe- tak się składało, że dla naszej sprawy pozyskiwaliśmy chu. Euroregión vypracoval štruktúru spolupráce, ludzi. Kiedy uczestniczyliśmy w różnego rodzaju fo- ktorej základom bola idea a viera, že spoločnými rach czy konferencjach, gdzie prezentowaliśmy swoje silami sa niečo dá urobiť a ako vy hovoríte, aby sa osiągnięcia i niedomagania, okazywało się, że jeste- Poliakom a Slovákom na našom pohraničí žilo lep- śmy uznawani za Euroregion przodujący, zauważany šie. Čo považujete za svoj najväčší osobný úspech? i doceniany w Polsce i za granicą. Ľahšie by sa mi na túto otázku odpovedalo, Według Pana na sukces złożyły się między in- keby som sa bol počas svojej pôsobnosti zamýš- nymi sprzyjające okoliczności i zaangażowanie lu- ľal, čo z toho budem mať, ale ja som o tom nikdy dzi, z którymi Pan współpracował? nerozmýšľal. Môžeme však hovoriť o úspechu. Tak. Właśnie tak. Kiedyś, przygotowując pięt- Keď sme sa zúčastňovali na rôznych fórach alebo nastolecie Euroregionu, monitorujący to spotka- konferenciách, kde sme prezentovali svoje ús- nie dyrektor biura Antoni Nowak pod koniec zapy- pechy aj ťažkosti, ukázalo sa, že nás považujú tał mnie, co uważam za największy sukces 15-lecia. za vedúci región, ktorý je viditeľný v Poľsku aj Odpowiedziałem: „Że Euroregion jeszcze istnieje” v zahraničí. (śmiech). Chciałbym jednak podkreślić, że nie mo- Myslíte si, že úspech spočíva okrem iného aj glibyśmy mówić o sukcesie i powodzeniu idei współ- v priaznivých okolnostiach a v angažovanosti ľudí, pracy pomiędzy Polakami i Słowakami bez zaan- s ktorými ste spolupracovali? gażowania ludzi, tych, z którymi miałem zaszczyt Áno! Presne tak. Keď som pripravoval 15. vý- współpracować, jak również tych, którzy byli i są ročie euroregiónu, riaditeľ kancelárie euroregi- życzliwymi sympatykami idei współpracy eurore- ónu Antoni Nowak, ktorý tieto prípravy moni- gionalnej. Nie sposób tu wymienić wszystkich, ale toroval, sa ma ku koncu opýtal, čo považujem za myślę przede wszystkim o przeszłych i obecnych najväčší úspech uplynulých 15 rokov. Odpovedal członkach Rady Euroregionu „Tatry”, o przewodni- som: „že euroregión ešte existuje” (smiech). Chcel czących, sekretarzach, o ludziach, którzy pracowali by som však zdôrazniť, že o úspechu a víťazstve 96 SYLWETKI / OSOBNOSTI w komisjach rewizyjnych i w komisjach roboczych. myšlienky spolupráce Poliakov a Slovákov by sme Tutaj chciałbym przypomnieć nazwiska naszych bez angažovanosti ľudí, s ktorými som mal česť współpracowników z drugiej strony Tatr: Jana spolupracovať, ako aj tých, ktorí boli a sú priaz- Skupina, współtwórcy Euroregionu, pierw-szego nivcami euroregionálnej spolupráce, nemohli ho- przewodniczącego strony słowackiej, wówczas voriť. Nemôžem tu vymenovať všetkých, ale v pr- primatora Kieżmarku, oraz Petera Buriana, predno- vom rade myslím na minulých aj súčasných členov sty Urzędu Miejskiego w Starej Lubowli. Chciałbym Rady euroregiónu Tatry, na predsedov, tajom- wymienić jeszcze pana Milana Nevlazlę, dyrek- níkov, na ľudí, ktorí pracovali v revíznych a pra- tora biura w Kieżmarku, panią Ol’gę Marhulikovą covných komisiách. Chcel by som tu spomenúť z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Republiki našich spolupracovníkov z druhej strany Tatier Słowackiej, Bogdana Wrzochalskiego z Ambasady – spolutvorcu euroregiónu, prvého predsedu Polskiej w Bratysławie, panią Grażynę Węclewską slovenskej strany a vtedajšieho primá-tora z Władzy Wdrażającej Programy Europejskie, i tak Kežmarku Jána Skupina, ako aj zástupcu mógłbym jeszcze wymieniać… prednostu Mestského úradu v Starej Ľubovni Tak, ale Euroregion istnieje również dzięki Petra Buriana. Musím spomenúť tiež pána Milana Pańskiemu zaangażowaniu. Jest pan Honorowym Nevlazlu, riaditeľa kancelárie v Kežmarku, pani Członkiem Euroregionu i Honorowym Prezesem Oľgu Marhulíkovú z Ministerstva vnútra SR, Związku. Pana pracę doceniło miasto Nowy Targ, Bogdana Wrzochalského z Veľvyslanectva PR w listopadzie 2011 roku odebrał Pan medal Za v Bratislave, pani Grażynu Węclewskú z Orgánu Zasługi dla Miasta Nowego Targu. Powiedział implementujúceho európske programy a ďalších Pan wtedy, że przyjmuje to odznaczenie jako do- a ďalších… wód uznania nie dla siebie, ale dla tych wszystkich, Áno, ale euroregión existuje aj vďaka Vášmu którzy budowali współpracę transgraniczną. zaangažovaniu. Ste čestným členom euroregiónu A przecież bez Pana cierpliwości, umiejętności a čestným predsedom zväzku. Vašu prácu ocenilo mediacji i cech Pańskiego charakteru; równo- mesto Nowy Targ a v novembri 2011 roka ste pre- wagi, pogody ducha, umiejętności rozmawia- vzali medailu Za zásluhy pre mesto Nowy Targ. nia i życzliwości dla innych, Euroregion nie za- Povedali ste vtedy, že prijímate toto ocenenie ako szedłby tak daleko. dôkaz uznania nie pre seba, ale pre všetkých tých, Proszę Pani, czy łatwiej okazywać wobec innych, ktorí budovali cehraničnú spoluprácu. Ale bez że się ma tylko wymagania, czy lepiej dostrzegać Vašej trpezlivosti, bez Vašich mediačných schop- w innych umiejętności, chęć pracy czy współpracy? ností a charakterových vlastností, bez rovnováhy, Według mnie łatwiej i lepiej jest odbierać wysiłek lu- pokoja, schopností viesť dialóg, láskavosti k iným, dzi jako maksymę ich działania. by sa euroregión nedostal tak ďaleko. Lubi Pan ludzi… Prosím Vás, čo je podľa Vás ľahšie, stále od Tak lubię, chociaż nie zawsze spotyka mnie z ich ľudí niečo požadovať, alebo si všímať ich schop- strony zrozumienie. Wystarczy przypomnieć to, co nosti, chuť do práce a snahu spolupracovať? się zdarzało w trakcie wójtowania. Kiedy musiałem Podľa mňa je oveľa lepšie a ľahšie vnímať úsilie podejmować decyzje niezgodne z oczekiwaniami po- ľudí ako maximu ich konania. szczególnych osób, stawałem się nie tylko człowiekiem, Máte rád ľudí… o którym się źle mówi, ale stawałem się wrogiem. Áno, mám, hoci nie vždy sa z ich strany A co się, Pana zdaniem, nie udało stretávam s pochopením. Stačí si pripomenúť, w Euroregionie? čo sa dialo počas môjho starostovania. Keď Po pierwsze, i to nie jest tylko chyba dolegli- som sa musel rozhodovať v rozpore s očakáva- wość naszego euroregionu, to różnice w zarządza- niami jednotlivých osôb, keď som sa stával člo- niu funduszami po obu stronach Tatr. Po polskiej vekom, o ktorom sa nielen zle hovorí, ale stáva stronie widać zdecydowane działania dla realizacji sa aj nepriateľom. tych celów, które na starcie i w statucie żeśmy so- Čo sa podľa Vás v euroregióne nepodarilo? bie założyli. Nie musieliśmy przecież walczyć, żeby Po prvé – rozdiely v spravovaní fondov po Euroregion zarządzał funduszami, niechby to robili oboch stranách Tatier, čo asi nie sú ťažkosti len SYLWETKI / OSOBNOSTI 97

Marszałkowie albo inne organa państwowe, ale chcie- nášho regiónu. Na poľskej strane vidieť hozhodné liśmy mieć wpływ na decyzje, żeby ci, którzy będą opatrenia na realizáciu tých cieľov, ktoré sme si korzystali z tych środków, mieli bliżej do załatwia- určili na štarte a v štatúte. Nemuseli sme bojovať nia formalności i uzyskiwali wsparcie bezpośrednio o to, aby euroregión spravoval fondy, mohli to ro- od Euroregionu. Struktury organizacyjne i umiejęt- biť aj predsedovia samosprávnych krajov alebo ność zarządzania po stronie polskiej wyraźnie prze- iné štátne orgány, ale chceli sme mať vplyv na wyższa to, co jest po stronie słowackiej. Druga trud- rozhodnutia, aby tí, ktorí tieto prostriedky budú ność, i nie wiem jak ona się rozwiąże, a w jakimś sensie využívať, mali bližšie k miestu vybavovania for- czuję się dalej odpowiedzialnym za Euroregion Tatry, malít a získali podporu priamo od euroregiónu. to realizacja następnego zamierzenia, jakim jest prze- Organizačné štruktúry a riadiace schopnosti na kształcenie Euroregionu w Europejskie Ugrupowanie poľskej strane značne prevyšujú to, čo je na slo- Współpracy Terytorialnej. venskej strane. Druhý problém – stále neviem, Ten projekt nie spotyka się z pełnym ako sa vyrieši a ja sa do istej miery naďalej cítim zrozumieniem? zodpovedný za euroregión – je realizácia ďal- Myśmy przedyskutowali od początku do šieho zámeru pretransformovať euroregión na końca rozporządzenie, a w ślad za tym ustawy pol- Európske zoskupenie územnej spolupráce. ską i słowacką i przede wszystkim możliwości fi- Tento projekt sa nestretol s úplným nansowe związane z utworzeniem Europejskiego porozumením? Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Wszystko Prediskutovali sme od začiatku až do konca wskazuje na to, że to się powinno odbywać po pol- nariadenia a hneď za tým aj poľský a slovenský zá- skiej stronie. Ten projekt daje takie olbrzymie moż- kon, predovšetkým však finančné možnosti spo- liwości realizacji dalekosiężnych zamierzeń poprzez jené s vytvorením Európskeho zoskupenia územ- to, że środki pozyskiwać można będzie niezależnie nej spolupráce. Všetko poukazuje na to, že by sa od dyrektyw wewnątrzkrajowych, ale bezpośrednio to malo realizovať na poľskej strane. Tento pro- od Unii Europejskiej. jekt poskytuje obrovské možnosti realizácie ďale- Jak będzie wyglądała przyszłość polsko-sło- kosiahlych zámerov, vďaka tomu, že prostriedky wackiego pogranicza, z polityką, czy bez poli- bude možné získavať nezávisle od vnútroštátnych tyki? Pionierskie plany utworzenia na naszej gra- direktív, priamo z Európskej únie. nicy Europejskiego Ugrupowania Współpracy Ako bude vyzerať budúcnosť poľsko-sloven- Terytorialnej postrzegane są często jako próby ského pohraničia? S politikou, či bez politiky? ograniczania suwerenności. Priekopnícke plány utvoriť na našich hraniciach Jeśli polityka się do tego włączy, to będzie ko- Európske zoskupenie územnej spolupráce je často niec Euroregionu, i współpraca, w tej formie, jaką chápané ako pokus o obmedzenie suverenity. wypracowaliśmy, przestanie mieć sens. Uważam, że Ak sa do toho dostane politika, znamená to trzeba jak najdalej uciekać od politycznych wtrętów. koniec euroregiónu a spolupráca v takej forme, ako Przez te wszystkie lata to się udawało. Przypominam sme ju vypracovali, nebude mať význam. Myslím sobie pierwsze dyskusje i obawy, kiedy powstawał si, že od politických vsuviek treba utekať čo naj- Euroregion Karpacki, z inicjatywy, a właściwie za ďalej. Počas tých všetkých rokov sa nám to darilo. sprawą władz państwowych. Zupełnie inna droga niż Spomínam si na prvé diskusie a obavy, kedy z ini- nasza, która była oddolną, samorządową inicjatywą. ciatívy štátnych orgánov, respektíve vďaka nim I jakoś ani terytorialnie żeśmy nie zubożeli, współ- vznikal Karpatský euroregión. Úplne iná cesta ako praca się rozwija, są pieniądze na projekty. Jeżeli czyn- naša, ktorá vychádzala zdola a bola samospráv- nikom partyjnym jakichkolwiek opcji będzie zależało, nou iniciatívou. A akosi sme neschudobneli ani aby na Euroregionie zyskać popularność, to nie wróży územne, spolupráca sa naďalej rozvíja, sú peniaze niczego dobrego. Jeśli na to nałożą się sprzeczne wizje na projekty. Ak bude činiteľom ktorejkoľvek stra- polityczne z tendencjami nacjonalistycznymi, to już níckej príslušnosti záležať na tom, aby prostred- z współpracy nic nie będzie. Te grupki, które chcą zbić níctvom euroregiónu získala popularitu, neveští swój kapitał polityczny, z jednej i drugiej strony gra- to nič dobré. Ak sa k tomu pridružia protichodné nicy, psują całą dobrze pojętą myśl o współpracy. Nie politické vízie s nacionalistickými tendenciami, 98 SYLWETKI / OSOBNOSTI mogę o nich źle mówić, bo za tym stoją ludzie, którzy zo spolupráce nič nebude. Skupiny, ktoré chcú zís- popełniają błędy. Życzyłbym sobie, żeby w przyszło- kať politický kapitál na jednej či na druhej strane ści nie popełniać takich ludzkich błędów. I staram się hraníc, kazia celú dobre chápanú myšlienku spo- patrzyć w przyszłość z optymizmem. Wiem, ile do- lupráce. Nemôžem o nich hovoriť zle, pretože za brego się stało, wiem też, jaki się za tym kryje ogrom všetkým stoja ľudia, ktorí robia chyby. Prial by pracy, wiedzy i obowiązków, wykonywanej chociażby som si však, aby sa v budúcnosti takéto ľudské w naszym biurze w Nowym chyby nerobili. Snažím sa Targu. Chociaż w jednej pozerať do budúcnosti kwestii nie mogę się z dy- s optimizmom. Viem, rektorem biura Antonim čo všetko dobré sa stalo, Nowakiem zgodzić. On viem, aká za tým stojí preferuje duże projekty obrovská práca a po- infrastrukturalne, bo vinnosti, hoci len v na- z nich coś wynika, coś zo- šej kancelárii v Nowom staje na lata, a ja znowu Targu. Nemôžem však uważałem, nie wiem, czy v jednej veci súhlasiť mam rację, że dobrze jest s riaditeľom Nowakom. wielu zaspokoić drobnym On preferuje veľké in- projektami. Realizacja fraštrukturálne pro- mikroprojektów daje Przewodniczący Rady Transgranicznego Związku Euroregion jekty, lebo z nich niečo „Tatry” Bogusław Waksmundzki składa podziękowania mieszkańcom pogranicza Honorowemu Prezesowi Euroregionu „Tatry” Wendelinowi vyplýva a zostáva na bardzo dużo satysfakcji Haberowi, Zakopane, 16.03.2011 r., fot. arch. Związku dlhé roky, a ja si mys- i radości z tego, że te drob- Euroregion „Tatry” lím, neviem, či mám niutkie, bliskie życia, są- Predseda Rady Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“ alebo nemám pravdu, že Bogusław Waksmundzki poďakoval Čestnému predsedovi siedzkie projekty się udają. Euroregiónu „Tatry“ Wendelinovi Haberovi , Zakopane, 16. je lepšie uspokojiť mno- Czy na koniec, 03. 2011, foto. arch. Zväzku Eurioregión „Tatry“ hých drobnými projek- mogę zadać osobiste tmi. Realizovanie mik- pytanie? roprojektov poskytuje Jeżeli będę w stanie odpowiedzieć? obyvateľom pohraničia veľmi veľa spokojnosti Kiedy spogląda Pan na życie z perspektywy a radosti práve preto, že sa tieto drobné, susedské lat, doświadczeń, co Pana zdaniem jest ważne, co projekty spojené so životom daria. tak naprawdę w życiu się liczy? Môžem Vám na koniec položiť osobnú otázku? Najistotniejsza jest wzajemna życzliwość mię- Ak budem vedieť na ňu odpovedať? dzy ludźmi i potrzeba tej życzliwości. Bez tego nic się Keď sa pozeráte na život z perspektívy ro- nie da zrobić. Trzeba mieć świadomość, że ktoś ocze- kov a skúseností, čo je podľa Vás v živote naozaj kuje od ciebie jakiegoś wsparcia, jakiejś pracy, i że nie dôležité? możesz robić czegoś, co nikomu nie jest potrzebne, Najdôležitejšia je vzájomná žičlivosť ľudí co tylko tobie daje satysfakcję, a dla innych jest obo- a potreba tejto žičlivosti. Bez nej sa nič nedá uro- jętne, albo jeszcze gorzej, przyjmowane jest jako nie- biť. Treba si uvedomiť, že niekto od teba očakáva dobra rzecz w twoim działaniu. I wiara w ludzi, a tych istú podporu, nejakú prácu a že nemôžeš robiť życzliwych w moim życiu było naprawdę wielu. Tak, niečo, čo nie je nikomu potrebné, čo uspokojuje to właśnie to. len teba a iným je ľahostajné, alebo ešte horšie, v tvojej činnosti je chápané ako niečo nedobré. Taktiež viera v ľudí, v mojom živote tých žičli- vých bolo veľa. Áno, to je asi to. Preklad Vlasta Juchniewiczová SYLWETKI / OSOBNOSTI 99

Wanda Szado-Kudasik Wanda Szado-Kudasik

Wendkowi Wendkowi

Chabrowych ócz spojrzenie, Nezábudkových očí pohľad, śliczny uśmiech na twarzy krásny úsmev na tvári. to Wendek! Ze Spisza chłopak, To je Wendek! Zo Spiša chlapec, o którym każda marzy o ktorom sníva nejedna lat szkolnych koleżanka. spolužiačka zo školy. /Dziś już tamte wspomnienia /Dnes už dávne spomienky zbiera jak kwiaty do wianka!/ zbiera ako kvety do venca!/

Był ci, ach! Był ci chłopak, Ach! Bol ti to chlapec a potem mężczyzna – jak chwat! a potom mladík ako kvet! Maturę zdał śpiewająco Zmaturoval na výbornú i ruszył zdobywać świat. a šiel dobývať svet.

Studia – to pestka dla niego. Štúdium? – to je maličkosť! Po bruzdach, z łatą w dłoni, V rukách laty a merače, po polskich polach, ugorach po poľských poliach a úhoroch szczęśliwy skacze i goni. šťastný behá a skáče.

Młodość szlaki wytycza, Mladosti týči trasy, życie uczy pokory. život ho učí pokore. Świat odkrywać, ulepszać Svet objavovať a zlepšovať Wendek pierwszy jest skory. Wendek kráča pohotove.

W zapachu ziemi, jej pięknie V kráse zemi a jej vôni odnalazł sens życia prawdziwy. našiel zmysel života pravdivý, Dlatego przechodzi przez niego preto ním prechádza taki spełniony, szczęśliwy. spokojný a šťastlivý.

Do czego się bowiem przymierzy, K čomu ruku priloží i w myślach co zaplanuje a v myšlienkach naplánuje, za chwilę dziełem zakwita o chvíľu už zakvitá i nowe jutro buduje. a nové ráno buduje.

Tak było, gdy Spiskim Wójtem Bolo tak aj vtedy, keď spišským obrali Wendelina. Wendelin starostom sa stal, Dla rodzinnych Łapsz Niżnych v rodných Nižných Lapšoch Złoty Wiek się zaczyna. zlatý vek pre ľudí nastal. 100 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Rosną z dumą wsie spiskie Rastú hrdo spišské dediny, i na potęgę pięknieją. prekrásne rozkvitajú, Okna szkół nowych do słońca okná nových škôl sa buziami dzieci się śmieją. tvárami detí usmievajú.

Te dokonania Wendkowe Za tieto činy Wendkowe zostaną w glorii i chwale. len ho slávia a chvália, Hyr idzie o dobrym Gaździe chýr ide o dobrom gazdovi przez Spisz i całe Podhale. cez Spiš až do Podhalia.

Lecz jest coś ważniejszego. Ale je tu ešte niečo To dotarcie do ludzi, – dôležité pre ľudí. jego szczerość, otwartość Jeho úprimnosť a otvorenosť, co zaufanie budzi. čo dôveru budí.

I ta wiara w człowieka A tá viera v človeka, i praca co buduje. aj práca, čo povzbudzuje. Przykład własnego życia Príklad vlastného života co pięknem owocuje. krásu znásobuje.

A gdy jeszcze dodamy A keď o práci v euroregióne w Euroregionie starania, pridáme ešte vetu, prawdziwa osobowość je to pravý Wendek, Wendkowa się wyłania. čo ukáže sa svetu.

Chabrowych ócz spojrzenie Nezábudkových očí pohľad i chociaż broda siwa, i keď už brada sivá, na uroku, mądrości pôvab, múdrosť a krása i wdzięku mu nie zbywa. mu vôbec nechýba.

Dzięki Ci przyjacielu Ďakujem Ti priateľu, żeśmy się w życiu spotkali! že sme sa v živote stretli! Spełnijmy toast! Więc prośmy, Pripime si na to! – by nam w kielichy nalali. na zdravie všetkým! 2009 2009

Preklad Vlasta Juchniewiczová SYLWETKI / OSOBNOSTI 101

Pavol Mišenko Pavol Mišenko

Inżynier Peter Burian Ing. Peter Burian (11.04.1952 – 13.01.2012) (11. 04. 1952 – 13. 01. 2012)

Podczas jednego z licz- Pri jednej z početných nych spotkań roboczych pracovných návštev kance- biura Euroregionu „Tatry” lárie Euroregiónu „Tatry“ Antoni Nowak powie- mi Antoni Nowak vo dział mi o Peterze Burianie: vzťahu k Petrovi Burianovi „Chrońcie tego człowieka”. povedal: „Chráňte si toho Przyznałem mu co prawda človeka.“ Dal som mu síce rację, ale wtedy jeszcze nie za pravdu, ale v tom čase mogliśmy w pełni zrozumieć ešte nebolo možné na- znaczenia jego słów. Przecież plno chápať význam jeho Peter był z nami i wydawało slov. Veď Peter tu bol a pri- mi się czymś zupełnie oczy- padalo mi úplne samoz- wistym, że ten przyciągający rejmé, keď tento vzhľadom uwagę człowiek o niezwy- nápadný muž s neprehliad- kłym intelekcie tworzy i jed- nuteľným intelektom do- nocześnie inspiruje ludzi kázal tvoriť a zároveň aj w swoim otoczeniu. Nigdy inšpirovať ľudí vo svojom nie wahał się wspierać i pro- okolí. Nikdy nemal prob- mować dobrych idei bez ich lém podporiť dobrú myš- przywłaszczania. Potrafi to tylko silna i zrównoważona lienku a raziť jej cestu bez nároku na jej osvojenie. osobowość. Faktem jest, że dopiero teraz zaczynam To dokáže iba silná a vyrovnaná osobnosť. Pravdou uświadamiać sobie, ile straciliśmy wraz z odejściem tego je, že až teraz si začínam uvedomovať, čo všetko człowieka. Opuścił nas szybko, często nie znajdując zro- sme stratili spolu s týmto mužom. Odišiel rýchlo zumienia w swoim otoczeniu. Przez to, że fizycznie, ale a navyše svojím okolím nepochopený. Tým, že fy- zwłaszcza intelektualnie, wybijał się z szeregu, skupiał na zicky, ale hlavne mentálne vyčnieval z radu, priťa- sobie błyskawice w postaci pomówień, zwłaszcza ludzi hoval blesky vo forme osočovania zo strany zväčša małych. Wyglądało to jak piski szczurów, które zobaczyły nízkych ľudí. Mne to pripadalo ako pišťanie po- na niebie orła. A Peter naprawdę był jak orzeł. Kochał wol- tkanov, keď zbadajú na oblohe orla. A Peter tým ność i dzięki ciągłemu zdobywaniu nowej wiedzy wzbi- orlom aj skutočne bol. Miloval slobodu a neustá- jał się coraz wyżej. Obserwował świat pod innym kątem lym prijímaním nových informácii naberal výšku. niż zwykli śmiertelnicy, dzięki czemu mógł rozsądniej Pozoroval svet z iného uhla ako bežní smrteľníci, 102 SYLWETKI / OSOBNOSTI

postrzegać problemy i skuteczniej je rozwiązywać. Peter čo mu umožňovalo triezvejšie vnímať problémy był urodzonym liderem. Potrafił dać podwładnym prze- a takto ich aj riešiť. Peter bol rodený líder. Vedel strzeń dla twórczej pracy. Nie ograniczał innych, a zwłasz- podriadeným poskytnúť priestor na tvorivú prácu. cza nie odbierał ich jako zagrożenia. Nie przypisywał so- Neobmedzoval a hlavne sa nikým necítil byť ohro- bie pomysłów i zasług innych, starał się raczej promować zený. Nepripisoval si myšlienky a zásluhy iných, twórcze osobowości w swoim otoczeniu i pomagał im skôr sa snažil vyzdvihnúť tvorivých ľudí vo svo- w realizacji ich pomysłów, jeżeli stwierdził, że są to do- jom okolí a pomôcť im presadzovať ich nápady ak bre idee. Nie bał się odpowiedzialności za swoje działa- uznal, že ide o dobrú vec. Nebál sa zodpovednosti nia ani za pracę swoich podwładnych. Peter potrafił bez za svoje počínanie, ale aj za prácu svojich podria- owijania w bawełnę i wykrętów powiedzieć zdecydowane dených. Peter vedel bez zahmlievania a vykrúcania „tak” lub „nie”, czym bez wa- povedať rozhodné „áno“ hania przejmował na sie- alebo „nie“, čím na seba bie odpowiedzialność, ale bez váhania presunul dzięki temu nadawał spra- zodpovednosť, no záro- wom szybki bieg. Nigdy veň takto posúval veci nie udawał fałszywej lo- rýchlo dopredu. Nikdy jalności wobec aktualnie nepredstieral falošnú lo- panujących bożków tylko jalitu k „modlám“, ktoré po to, aby zdobyć jakieś boli práve v kurze iba względy. Peter był silnie preto, aby tak získal vý- wierzącym chrześcijani- hody. Peter bol silne ve- nem i oprócz Boga, i swo- riacim kresťanom a ok- jej rodziny szczerze kochał Rada Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” w Czer- rem Boha a svojej rodiny wonym Klasztorze, 21.12.2007 r., od lewej: Przewodniczący także miasto, w którym się ZET Wendelin Haber, Wiceprzewodniczący ZRT Peter Bu- úprimne miloval aj urodził i spędził całe życie. rian, Chargé ďaffaires Ambasady RP na Słowacji Bogdan Wrzo- mesto, kde sa narodil a chalski, Dyrektor Biura ZRT w Kieżmarku Milan Nevlazla, Był nieocenionym lokal- fot. arch. Związku Euroregion „Tatry“ kde prežil celý život. Bol nym patriotą, wraz z nim Rada Cezhraničného Zväzku Euroregión „Tatry” v Červenom dokonalým lokálpatri- na zawsze przeszedł do hi- Kláštore, 21. 12. 2007, zľava: predseda ZET Wendelin Haber, otom a spolu s ním od- storii także fragment pej- podpredseda ZRT Peter Burian, Chargé ďaffaires Veľvysla- išiel navždy do histórie nectva PR na Slovensku Bogdan Wrzochalski, riaditeľ kan- zażu dawnej Starej Lubowli. celárie ZRT v Kežmarku Milan Nevlazla, foto arch. Zväzku aj kúsok obrazu klasic- Będzie mi bardzo Euroregión „Tatry“ kej Starej Ľubovne. brakować jego opowieści Veľmi mi bude chý- o starym mieście, o ludziach, mieszkających w kamieni- bať jeho rozprávanie o starom meste a ľuďoch ži- cach rzemieślników, które gęsto skupione, jedna obok júcich v remeselníckych domoch, ktoré tlačiac sa drugiej, przypominają dawną sławę królewskiego mia- husto vedľa seba pripomínajú niekdajšiu slávu krá- sta. Zawsze bardzo przeżywał, jeżeli któryś ze starych ľovského mesta. Vždy ťažko znášal, ak bol necitlivo domów w mieście został nieumiejętnie przebudowany prestavaný alebo zbúraný niektorý zo starých do- albo nawet zburzony, do czego, niestety, dochodziło mov v meste, čo sa, žiaľ, stávalo a stáva úplne bežne. i wciąż dochodzi bardzo często. Jeden z moich znajo- Jeden môj známy raz povedal, že Peter sa mal so mych powiedział kiedyś, że Peter z jego ideami i po- svojím zmýšľaním a postojmi narodiť v inej krajine, stawą miał się urodzić w innym kraju, gdzieś na zachód niekde na západ od rieky Moravy. Dávam mu sčasti od rzeki Morawy. Częściowo przyznaję mu rację. Tam, za pravdu. Tam, kde neexistujú pohrobkovia boľ- gdzie nie ma epigonów bolszewizmu, miałby się lepiej, ševizmu, by sa mal iste lepšie, a hlavne by nepoz- szczególnie nie spotkałby się z problemami, z którymi nal problémy, s ktorými tu musel denne bojovať. musiał tu codziennie walczyć. Z drugiej strony, gdyby- Na druhej strane, keby sme tu nemali takých ľudí śmy tu nie mieli takich ludzi jak Peter, to kto przemy- ako bol Peter, kto by vnášal do nášho sveta prvky całby do naszego świata elementy cywilizacji? civilizácie. Peter Burian urodził się w Starej Lubowli, gdzie od Peter Burian sa narodil v Starej Ľubovni, najmłodszych lat żył w rodzinie ściśle przestrzegającej kde od malička žil v rodine prísne dodržiavajúcej SYLWETKI / OSOBNOSTI 103

tradycji starszych pokoleń. Jego matka pochodziła ze sta- tradície predchádzajúcich generácií. Jeho mama rej lubowelskiej rodziny rzemieślniczej, a ojciec – intelek- pochádzala zo starej ľubovnianskej remeselníckej tualista przybył tu z zachodu Słowacji. Nawet w okresie rodiny a otec – intelektuál sa sem priženil zo zá- władzy komunistów rodzina nie przestawała publicznie padu Slovenska. Aj počas komunistického režimu wyznawać religii, co niejednokrotnie powodowało pro- rodina neprestala verejne vyznávať svoje nábožen- blemy. Najczęściej, spośród swoich przodków, wspomi- stvo, čo jej neraz spôsobovalo problémy. Najviac nał dziadka ze strony matki, który za swoje poglądy został zo svojich predkov spomínal svojho starého otca w latach 50. XX wieku wtrącony do więzienia. W Starej z maminej strany, ktorý bol za svoje postoje v 50. Lubowli Peter spędził dzieciństwo i młodość. Po ukoń- rokoch 20. storočia uvrhnutý do väzenia. V Starej czeniu szkoły podstawowej przeszedł do liceum, w któ- Ľubovni Peter trávil detstvo aj mladosť. Po ukon- rym z czasem z dziecka stał się młodym, poważanym čení základnej školy začal navštevovať gymná- w swoim otoczeniu mężczyzną. Z jego opowiadań wiem, zium, kde sa postupne z dieťaťa stával mladý muž że właśnie w okresie dojrzewania znalazł się pod wpły- rešpektovaný svojím okolím. Z jeho rozprávania wem muzyki rockowej, która w latach 60. ubiegłego viem, že práve v období puberty na neho začala wieku, poza nowym brzmieniem, oferowała także zupeł- vplývať rocková muzika, ktorá v období 60. rokov nie inny styl życia. Wiązała się z wolnością, której sym- minulého storočia okrem nového vnímania zvu- bolem w dawnej Czechosłowacji była Praska Wiosna. Te kov ponúkala aj celkom iný životný štýl. Priniesla chwile stanowiły dla Petera swoistą formę modelującą slobodu, ktorú v bývalom Československu symbo- jego osobowość. Często wspominał pierwszą rockową lizovala Pražská jar. Tieto okamihy boli pre Petra mszę w kościele św. Mikołaja, podczas której grał wraz akousi formou pri modelovaní jeho osobnosti. z kapelą. W tamtych czasach był to bardzo odważny krok, Často spomínal na prvú rokovú omšu v Kostole ale był to także skutek reformy w Kościele katolickim zasv. Mikuláša, kde spolu s kapelou robili hudobný początkowanej przez pogodnego papieża Jana XXIII. doprovod. Vo vtedajšej dobe išlo o odvážny počin, Na początku lat 70. nastąpiło apogeum norma- ale bol to aj dôsledok reformy v katolíckej cirkvi, lizacji, a obywateli zaskoczyła wiadomość o tym, że ktorú rozbehol usmievavý pápež Ján XXIII. okupacyjne wojska tak zwanych sprzymierzeńców to Začiatkom 70. rokov začala naplno fungovať właściwie ich wyzwoliciele. W tym czasie ów dojrzały, normalizácia a ľudia sa s údivom dozvedali, že oku- młody człowiek, który podjął studia na Uniwersytecie pačné vojská takzvaných spojencov sú vlastne ich Technicznym w Bratysławie, wiedział, że płomienne osloboditeľmi. V tom čase už zrelý mladý muž, ktorý wystąpienia politruków o świetlanej przyszłości są začal študovať na Technickej univerzite v Bratislave, warte tyle, ile góry bezwartościowych aluminiowych vedel, že plamenné reči politrukov o svetlej budúc- jednohalerzówek – wynik dewaluacji ówczesnej wa- nosti sa dajú v pohode vyvážiť kopami bezcen- luty. Stolica poza studiami budowlanymi oferowała ných hliníkových jednohaliernikov, ktoré doplatili wrażliwemu młodzieńcowi także rozrywkę. Według na devalváciu vtedajšej meny. Hlavné mesto po- Petera był to „okres cyganerii”, kiedy twórcze życie skytlo vnímavému mladíkovi okrem štúdia „stav- uniwersyteckie uzupełniał świat muzyki i sportu. Rok báriny“ aj možnosti na rozptýlenie. Podľa Petra to 1976 to koniec czasów studenckich i obrona pracy dy- boli „bohémske roky“, keď sa tvorivý život na uni- plomowej, ale także wstąpienie w związek małżeński verzite striedal so svetom hudby a športu. Rok 1976 z Evą Bednarčíkovą, z którą los połączył go na całe ży- znamenal ukončenie študentských čias promóciou, cie. W tym samym roku na świat przyszła ich pierw- ale zároveň aj vstup do manželského zväzku s Evou sza córka, po niej rodzina stopniowo powiększyła się Bednarčíkovou, s ktorou vytvoril doživotný pár. o kolejnych pięcioro dzieci. V tom istom roku sa im narodila ich prvá dcéra, po Wspominał czasem również okres, kiedy z rówie- ktorej postupne nasledovalo ďalších päť súrodencov. śnikami, po zakończeniu studiów, wrócili do swojego Občas spomínal na časy, keď sa s rovesníkmi rodzinnego miasta. Młodzi, pełni ideałów ludzie umó- vracali po ukončení štúdia do rodného mesta. wili się, że zmienią panujące praktyki przynajmniej Mladí ľudia plní ideálov sa dohodli, že zmenia zabe- w tych instytucjach, w których będą w przyszłości pra- hané praktiky minimálne v inštitúciách, kde budú cować. Urzędy w tym czasie aż za bardzo przypomi- v budúcnosti pôsobiť. Úrady v tom čase až nápadne nały życie w którejś z zapomnianych rosyjskich guberni, pripomínali život v niektorej zo zapadnutých 104 SYLWETKI / OSOBNOSTI opisywanych przez Gogola w Rewizorze. Tym większy ruských gubernií, ktorú opísal Gogoľ vo svojom zawód i rozczarowanie przeżywał, widząc, jak młodzi Revízorovi. O to väčšie sklamanie a rozčarova- entuzjaści rozmienili swoje ideały na lepsze wynagro- nie zažíval, keď videl, ako mladí nadšenci vyme- dzenia czy kierownicze stanowiska. Peter nigdy nie mógł nili svoje ideály za lepší plat alebo vedúce pracovné przejść nad tym do porządku dziennego. Od ukończenia miesto. S tým sa Peter nikdy nevedel vyrovnať. Od szkoły wyższej pracował jako projektant w Powiatowym skončenia vysokej školy pracoval ako projektant Przedsiębiorstwie Budowlanym i nawet jeżeli jego kie- v Okresnom stavebnom podniku a aj keď mal stále szenie wciąż świeciły pustkami, nigdy nie zaprzedał hlboko do vrecka, svoje ideály nezapredal. Jeho swoich ideałów. Jego czas nadszedł w 1989 roku, kiedy chvíľa prišla v roku 1989, keď konečne videl mož- w końcu zobaczył możliwość samorealizacji w proce- nosť realizácie pri menení komunizmom zdevas- sie przemian społeczeństwa, zepsutego przez komuni- tovanej spoločnosti. Ako predstaviteľ nastupujúcej stów. Jako przedstawiciel przejmującej władzę prawicy pravice začal formovať obnovujúcu sa samosprávu. zaczął formować odbudowujący się samorząd. Pracując Pri práci na Mestskom úrade v Starej Ľubovni mo- w Urzędzie Miasta w Starej Lubowli mógł w pełni wy- hol naplno využiť svoje manažérske schopnosti, čo korzystać swoje umiejętności kierownicze, co zresztą do- sa mu aj podarilo. Tu začala, niekedy v 90. rokoch skonale mu się udało. To tu rozpoczęła się w latach 90. 20. storočia, aj spolupráca s Poľskom. XX wieku współpraca z Polską. Nebolo to vôbec také ľahké, ako sa teraz zdá, Wcale nie było to takie łatwe, jak się teraz wydaje, pretože novovzniknutá Slovenská republika prešla ponieważ nowo powstała Republika Słowacka przeszła od komunizmu do fázy mečiarizmu a akákoľvek od komunizmu do okresu mecziaryzmu i współpraca spolupráca so susedným štátom bola posudzovaná z sąsiednim państwem była oceniana, co najmniej ne- prinajmenšom negatívne. To si pamätám už aj ja, gatywnie. Nawet ja pamiętam, jak powstające eurore- keď vznikajúce euroregióny boli opisované verej- giony przedstawiano publicznie jako początkową fazę nosti ako začínajúce štádium autonómnej oblasti, tworzenia obszarów autonomicznych, które w przy- ktorá sa v budúcnosti isto odčlení od Slovenska. szłości na pewno odłączą się od Słowacji. Za tą demago- Dokonca za touto demagógiou stáli aj ľudia, ktorí gią stali nawet ludzie, którzy obecnie czerpią korzyści teraz z cezhraničnej spolupráce ťažia a v pokoji si ze współpracy transgranicznej i pną się po szczeblach tu robia kariéru. Ašak v tej dobe Peter navzdory kariery. Jednak wtedy Peter, mimo propagandy, potra- propagande vedel zaujať postoj, ktorý mu dikto- fił zająć stanowisko, które dyktował mu jego zdrowy val jeho zdravý úsudok a spolu s priateľmi z Poľska rozsądek, i razem z przyjaciółmi z Polski stworzył vytvorili Euroregión „Tatry“, vďaka ktorému sa Euroregion „Tatry”, dzięki któremu zrodziło się wiele vytvorilo množstvo možností na spoluprácu, vy- możliwości współpracy – wykorzystano sporo środ- čerpalo sa kvantum finančných prostriedkov ków finansowych z Unii Europejskiej, zawiązało się z Európskej únie a vzniklo veľa priateľstiev, a to nie wiele przyjaźni, nie tylko roboczych. iba pracovných. Ponieważ od śmierci Petera nie minęło jeszcze wiele Keďže od Petrovej smrti neuplynulo ešte czasu, temat ten jest dla mnie bardzo aktualny, dlatego nie veľa času, táto téma je pre mňa veľmi živá, preto będę opisywał wszystkich szczegółów z jego życia osobi- nebudem rozpisovať všetky podrobnosti jeho stego i zawodowego. W czasach kryzysu, kiedy Słowacja osobného a pracovného života. V týchto časoch potrzebuje takich ludzi jak Peter Burian, chciałbym pa- krízy, keď Slovensko potrebuje ľudí ako bol Peter rafrazować słowa, którymi kończy się Pan Wołodyjowski Burian, by som chcel parafrázovať slová, kto- Sienkiewicza: – Dla Boga, panie Burian! Larum grają! rými sa končí Sienkiewiczov Pán Wolodiowsky: Wojna! Nieprzyjaciel w granicach! A ty się nie zrywasz! „Pán Burian! Pre Boha, pán Burian! Hrajú ti. Szabli nie chwytasz? Na koń nie siadasz? Co się stało Je vojna. Nepriateľ stojí na hranici. A ty nevsta- z tobą, żołnierzu? Zaliś swej dawnej przepomniał cnoty, neš? Nechopíš sa šable? Nesadneš na koňa? Čo sa że nas samych w żalu jeno i trwodze zostawiasz? s Tebou stalo? Zabudol si na svoju chrabrosť, že W Starej Lubowli 11.04.2012 roku nás tu nechávaš samých v úzkosti? Kto sa postaví Tłumaczenie Agencja BTB nepriateľovi? Kto bude proti nemu bojovať? Kto pozdvihne naše skľúčené srdcia?“ V Starej Ľubovni 11. 4. 2012 SYLWETKI / OSOBNOSTI 105

Antoni Nowak Antoni Nowak

Peter Burian – współtwórca Peter Burian – spolutvorca Euroregionu „Tatry” Euroregiónu „Tatry”

Polski poeta Jan Twardowski napisał: Poľský básnik Jan Twardowski napí- „Spieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą…”. sal: „Ponáhľajme sa milovať ľudí, tak rýchlo 15 stycznia 2012 roku, w zimowy, mroźny odchádzajú…”. i śnieżny dzień, wraz setkami mieszkańców Starej 15. januára 2012 sme sa za zimného mrazi- Lubowli, Spiszu i przyjaciół z Polski pożegnali- vého a zasneženého dňa spolu so stovkami ob- śmy świętej pamięci Petera Buriana – przedwcze- čanov Starej Ľubovne, Spiša a priateľov z Poľska śnie zmarłego wybitnego przedstawiciela dialogu navždy rozlúčili s Petrom Burianom – predčasne polsko-słowackiego. zosnulým významným predstaviteľom poľsko- W sierpniu 2011 roku slovenského dialógu. spotkaliśmy się z nim Naposledy sme sa w Ośrodku Współpracy stretli v auguste 2011 Po l s k o - S ł o w a c k i e j v Stredisku poľsko- w Nowym Targu po slovenskej spolupráce raz ostatni. Wspominał v Nowom Targu. S nos- wówczas z rozrzewnie- talgiou si spomínal na niem trudne początki ťažké začiatky euro- Euroregionu „Tatry”, regiónu Tatry, hovo- mówił o problemach ril o problémoch a nez- i niepowodzeniach, ale daroch, ale aj o prvých i o pierwszych sukcesach úspechoch a rados- i radościach. Nic w tym Wendelin Haber, Peter Burian i Antoni Nowak w Ośrodku tiach. Nie je na tom dziwnego, w 1994 roku Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym Targu, fot. arch. nič zvláštne, Peter bol Peter był jednym z współ- Związku Euroregion „Tatry“ jedným zo spoluzakla- Wendelin Haber, Peter Burian a Antoni Nowak v Stredisku założycieli Euroregionu. poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu, foto arch. dateľov euroregiónu. Przewodniczył jego sło- Zväzku Euroregión „Tatry“ V rokoch 1997 až 2004 wackiej stronie od 1997 do bol predsedom jeho 2004 roku, a do chwili śmierci był wiceprzewodniczą- slovenskej strany a až do svojich posledných dní cym. To on w roku 1999 podpisywał Umowę o powo- zastával funkciu podpredsedu. Bol to práve on, łaniu Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry”. ktorý v roku 1999 podpísal Zmluvu o zriadení Do współpracy polsko-słowackiej, do zno- Cezhraničného zväzku euroregión Tatry. szenia barier instytucjonalnych i międzyludz- K poľsko-slovenskej spolupráci a k odstraňo- kich podchodził z entuzjazmem, praktycznym vaniu inštitucionálnych a medziľudských bariér 106 SYLWETKI / OSOBNOSTI zaangażowaniem, po przyjacielsku. Był prekurso- pristupoval nielen s nadšením, ale aj s praktic- rem i propagatorem dialogu polsko-słowackiego kým zaangažovaním a priateľsky. Bol priekopní- w duchu partnerstwa i integracji europejskiej. kom a propagátorom poľsko-slovenského dialógu Zapamiętamy go jako znakomitego mówcę, v duchu partnerstva a európskej integrácie. który z wielką swadą i znawstwem tematu wygła- Zapamätáme si ho ako vynikajúceho reč- szał stanowczo i przekonująco swoje poglądy. Jako níka, ktorý s veľkým zápalom, zasvätenosťou, działacza samorządowego cieszącego się autory- rázne a presvedčivo vyjadroval svoje názory. tetem na Słowacji i w Polsce i współorganizatora Zapamätáme si ho ako samosprávneho činiteľa polsko-słowackich przedsięwzięć oraz wydarzeń, tešiaceho sa na Slovensku aj v Poľsku veľkej au- takich jak: Euroregion bez granic czy Dni słowac- torite, ako spoluorganizátora poľsko-slovenských kie w Polsce, jako inicjatora utworzenia i jednocze- aktivít a podujatí, ku ktorým patrí aj Euroregión śnie projektanta Domu Spotkań Słowacko-Polskich bez hraníc a Slovenské dni v Poľsku, alebo ako ini- w Kieżmarku. ciátora a zároveň aj projektanta Domu slovensko- Otwarty na świat, wybiegający myślą w przy- poľských stretnutí v Kežmarku. szłość w ostatnim czasie zaangażował się w tworze- Ako človek otvorený voči svetu a svo- nie na pograniczu polsko-słowackim Europejskiego jimi myšlienkami siahajúci ďaleko do budúc- Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Niestety nosti zapojil sa v poslednom období do tvorenia tego dzieła nie dokończył. Európskeho zoskupenia územnej spolupráce na W mojej pamięci pozostanie na zawsze poľsko-slovenskom pohraničí. Žiaľ, toto dielo už jako człowiek niezwykle szlachetny, pracowity nedokončil. i serdeczny, jako przykładny syn, mąż i ojciec. V mojej pamäti navždy zostane ako neoby- Zapamiętam też nasze długie rozmowy i spory, čajne šľachetný, pracovitý a srdečný človek, ako które prowadziliśmy, dyskutując o polskich i sło- vzorný syn, manžel a otec. Nezabudnem tiež na wackich korzeniach kulturowych, o podobień- naše dlhé rozhovory a spory, ktoré sme viedli, dis- stwie, różnorodności i przenikaniu się kultur na- kutujúc o poľských a slovenských kultúrnych ko- szego pogranicza. Peter imponował mi zawsze reňoch, o odlišnostiach a prelínaní sa kultúr nášho znajomością literatury i historii Polski, najdaw- pohraničia. Peter mi imponoval vedomosťami niejszej i współczesnej. Lubił czytać powieści z poľskej literatúry a dejín, nielen tých súčasných, Sienkiewicza i śpiewać piosenki zespołu Perfect. ale aj tých najstarších. Rád čítal Sienkiewiczove ro- Nasze spotkania i te robocze, i te prywatne za- mány a spieval pesničky skupiny Perfect. wsze sprawiały mi radość, szczególnie miło wspomi- Vždy som sa tešil na naše stretnutia, či už boli nam zaproszenie do jego domu w centrum Lubowli, pracovné alebo súkromné. Obzvlášť milo si spo- który sam zaprojektował na wysokiej skarpie, skąd mínam na návštevu u nich doma, kde sa z okien roztacza się wspaniały widok na tak lubiane przez rodinného domu postaveného podľa jeho pro- niego Lewockie Wierchy. jektu na vysokom svahu v centre Ľubovne rozp- Dla pamięci i uhonorowania jego zasług Rada restieral prekrásny výhľad na jeho obľúbené Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” Levočské vrchy. ustanowiła nagrodę jego imienia, która co roku bę- Rada Cehraničného zväzku euroregión dzie przyznawana najlepiej współpracującym pol- Tatry sa na uctenie si jeho pamiatky rozhodla skim i słowackim samorządom i organizacjom. ustanoviť cenu Petra Buriana. Bude každoročne udeľovaná poľským a slovenským samosprávam a organizáciám za najlepšiu spoluprácu. Preklad Vlasta Juchniewiczová SYLWETKI / OSOBNOSTI 107

Cezary Kuklo Cezary Kuklo

Henryk Ruciński Henryk Ruciński (3.07.1938 – 11.10.2007) (3. 7. 1938 – 11. 10. 2007)

14 października 2007 roku, w niedzielne po- V nedeľňajšie popoludnie dňa 14. októbra południe, rodzina, grono przyjaciół i kolegów 2007 roku rodina, priatelia a spolupracovníci z Instytutu Historii Uniwersytetu w Białymstoku, z Historického ústavu (Instytut Historii) univer- Klubu Inteligencji Katolickiej, NSZZ „Solidarność”, zity v Bialystoku, miestneho Klubu katolíckej in- sąsiadów i znajomych oraz dawnych studentów od- teligencie, nezávislých odborov Solidarita (NSZZ prowadziło w ostatnią drogę, na białostocki cmen- „Solidarność”), susedia známi ako aj bývalí štu- tarz parafii Ducha Świętego – Henryka Rucińskiego denti odprevadili na miesto posledného odpočinku – profesora Uniwersytetu w Białymstoku, doktora na bialostockom cintoríne farnosti Ducha Svätého habilitowanego, historyka i wychowawcę wielu po- Henryka Rucińského, profesora tamojšej univerzity, koleń młodzieży akademickiej. habilitovaného doktora, historika a vychovávateľa Henryk Ruciński urodził się w Bydgoszczy, mnohých generácií akademickej mládeže. w rodzinie robotniczej, w przededniu II wojny Henryk Ruciński sa narodil v Bydgoszczi światowej 3 lipca 1938 roku. Nadciągająca wojna za- v robotníckej rodine, dňa 3. júla 1939, krátko znaczyła się ze wszech miar niekorzystnie w Jego pred vypuknutím 2. svetovej vojny. Blížiaca życiorysie. Ojciec Czesław, zmobilizowany do woj- sa vojna veľmi negatívne poznačila jeho život. ska, opuścił dom rodzinny z końcem sierpnia 1939 Otec Czesław musel narukovať do poľskej ar- roku, by do niego już nigdy nie powrócić, gdyż zagi- mády, preto koncom augusta roku 1939 odišiel nął w czasie działań wojennych. Tak więc Henryka z domu a už sa nikdy nevrátil, keďže zmizol bez i młodszego brata Józefa wychowywała samotnie stopy vo víre vojnových udalostí. Preto Henryka matka Marta. Po zdaniu matury w III LO im. M. a jeho mladšieho brata Józefa vychovávala iba Kopernika w Bydgoszczy Henryk Ruciński pod- matka Marta. Po tom, ako zmaturoval na 3. jął decyzję o kontynuowaniu dalszej nauki na stu- Lýceu M. Kopernika (III LO im. M. Kopernika) diach historycznych na Uniwersytecie Mikołaja v Bydgoszczi, sa Henryk Ruciński rozhodol Kopernika w Toruniu, które ukończył w 1962 roku. pre štúdium histórie na Univerzite Mikuláša Pracę magisterską napisał nie tylko z największym Kopernika (Uniwersytet Mikołaja Kopernika) studenckim zaangażowaniem, można by rzec z praw- v Toruni, ktoré absolvoval v roku 1962. Svoju záve- dziwą młodzieńczą pasją badawczą, ale i na dobrym rečnú magisterskú prácu napísal takpovediac nie- poziomie naukowym. Dysertacja pt. Początki i roz- len s ozajstným mládeneckým bádateľským elá- wój szlacheckiej reprezentacji stanowej na Kujawach od nom, ale aj na vskutku dobrej vedeckej úrovni. końca XIV do początków XVI wieku została opubliko- Jeho dizertačnú prácu s názvom Začiatky a roz- wana w 1966 roku, w trzecim numerze „Prac Komisji voj šľachtickej stavovskej reprezentácie na Kujawoch Historii” Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. od konca 14. do začiatkov 16. storočia publikovali 108 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Po ukończeniu studiów pracował krótko v treťom čísle zborníka Práce Historickej komi- w Bydgoszczy, początkowo jako instruktor sie Bydgoskej vedeckej spoločnosti (Bydgoskie w Wojewódzkim Komitecie ZSL (VIII–IX 1962), Towarzystwo Naukowe) v roku 1966. następnie jako nauczyciel w Szkole Podstawowej Po absolvovaní vysokoškolského štúdia krátku nr 2 (XI 1962 – IV 1963). W poszukiwaniu lepszych wa- dobu pracoval v Bydgoszczi, spočiatku ako inštruk- runków pracy zawodowej zawędrował aż na Podhale. tor na Vojvodskom výbore Zjednotenej ľudovej W Nowym Targu pracował jako wychowawca w miej- strany (august – september 1962), následne ako uči- scowym Prewentorium (VI–VIII 1963), w Technikum teľ na miestnej základnej škole č. 2 (november 1962 Weterynaryjnym (IX 1963 – VIII 1964) i najdłużej – apríl 1963). Putujúc za výhodnejším zamestnaním bo aż do lata 1973 roku jako nauczyciel w tamtejszej sa dostal až na Podhalie. V Novom Targu pracoval Szkole Podstawowej w Prewentorium PKP. ako vychovávateľ v miestnom detskom preventóriu Jednocześnie lata sześćdziesiąte stanowiły dla (jún – august 1963), na strednej odbornej veterinár- Henryka Rucińskiego, nauczyciela i wychowawcy nej škole (september 1963 – august 1964). Najdlhšie, najmłodszych, okres dojrzewania naukowego. W tym lebo až do leta roku 1973 pôsobil ako učiteľ základ- czasie związał On bowiem swoje losy naukowe z to- nej školy pri detskom preventóriu poľských štátnych ruńskim ośrodkiem akademickim, który przygarnął železníc (PKP). po wojnie wielu uczonych z Wilna. Jak sam niejed- Šesťdesiate roky minulého storočia boli pre uči- nokrotnie wspominał właśnie w Toruniu, zarówno teľa a detského vychovávateľa Henryka Rucińského w trakcie swoich studiów historycznych, jak i póź- aj obdobím vedeckého dozrievania. Svoje vedecké niej, spotkał nie tylko wielu wybitnych uczonych aktivity totiž spojil s akademickým centrom mesta o dużym autorytecie naukowym, ale i co ważne było Toruń, ktoré po 2. svetovej vojne prichýlilo viacerých dla Henryka – także o dużym autorytecie moralnym. vedeckých pracovníkov z bývalého poľského Vilna A przecież pamiętamy dobrze, że koniec lat sześćdzie- (dnes Vilnius). Samotný Ruciński mnohokrát spomí- siątych ujawnił bardzo różne postawy w środowi- nal, že práve v Toruni v čase svojho vysokoškolského skach uniwersyteckich, znanych chociażby pod na- štúdia odboru histórie a tiež aj neskôr stretol mno- zwą „docentów marcowych”. Pod kierunkiem prof. hých popredných vedcov, ktorí sa vyznačovali nielen Karola Górskiego przygotował dysertację doktorską vedeckou, ale – čo pre H. Rucińského bolo obzvlášť pod tytułem Struktura miasteczka w okresie feudalnym dôležité – aj mravnou autoritou. na przykładzie Koprzywnicy, którą obronił 16 lutego Pritom si pamätáme, že na sklonku šesťdesiatych 1972 roku. Doktorat uzyskał bardzo pochlebne opinie rokov minulého storočia sa medzi príslušníkmi poľ- recenzentów, w tym między innnymi prof. Henryka skej akademickej obci vyskytovali aj také postavy, Samsonowicza. Nie były to bynajmniej czcze po- ktoré poznáme ako „marcových docentov“. Pod ve- chwały, albowiem wkrótce jej fragmenty opubliko- dením profesora Karola Górského pripravil dokto- wały prestiżowe historyczne periodyki1. randskú dizertáciu s názvom Štruktúra malého mesta Wspomnianej społeczności koprzywnickiej po- vo feudálnom období na príklade Koprzywnice, ktorú został wierny niemalże do końca swojej aktywności obhájil dňa 16. februára 1972 r. Táto bola veľmi kladne naukowej, ponieważ wracał jeszcze kilkakrotnie do hodnotená recenzentmi, o.i. aj profesorom Henrykom jej dziejów, nie tylko zresztą w dobie staropolskiej, Samsonowiczom. Že nešlo o bezdôvodné vychvaľo- publikując kolejne studia. vanie dokazuje tá skutočnosť, že zanedlho jej viaceré časti uverejnili prestížne historické časopisy1. 1 M.in.: Struktura miasteczka w okresie feudalnym na przykła- dzie Koprzywnicy), Sprawozdania Towarzystwa Naukowego 1 Napr. Struktura miasteczka w okresie feudalnym na przykładzie Kopr- w Toruniu, Bractwo literackie w Koprzywnicy jako obraz struk- zywnicy), Sprawozdania Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Brac- tury społecznej miasteczka w latach 1694-1795, „Przegląd Hi- two literackie w Koprzywnicy jako obraz struktury społecznej miastecz- storyczny” 1974, t. 65, z. 2); Szpital w Koprzywnicy XV-XVIII ka w latach 1694-1795, „Przegląd Historyczny” 1974, zv. 65, z. 2), wiek, w: Materiały do dziejów społeczno-religijnych w Polsce, Lu- Szpital w Koprzywnicy XV-XVIII wiek, w: Materiały do dziejów społec- blin 1974; Cechy rzemieślnicze w Koprzywnicy do 1795 r. „Ze- zno-religijnych w Polsce, Lublin 1974, Cechy rzemieślnicze w Koprzy- szyty Naukowo-Dydaktyczne Uniwersytetu Warszawskiego. wnicy do 1795 r „Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne Uniwersytetu Filia w Białymstoku”, Białystok 1975; Ustrój cechów rzemieśl- Warszawskiego. Filia w Białymstoku”, Białystok 1975, Ustrój cechów niczych w Koprzywnicy do 1795 r., Białystok 1977. rzemieślniczych w Koprzywnicy do 1795 r., Białystok 1977. SYLWETKI / OSOBNOSTI 109

W 1963 roku poślubił Zofię Kutną, z którą szczę- Spomenutému koprzywnickému obyvateľ- śliwie doczekał czwórki potomstwa, dwóch synów stvu ostal verný až takmer do konca svojej vedec- i dwóch córek. kej činnosti, pretože sa ešte niekoľkokrát vracal Rok 1973 w dotychczasowym życiu Henryka k jeho dejinám, a to nielen ich staropoľskému ob- Rucińskiego można by uznać za szczególny, już dobiu a publikoval ďalšie štúdie. choćby z racji podjęcia zupełnie nowej, odmien- V roku 1963 sa zosobášil so Zofiou Kutnou nej od dotychczasowych pracy, a zarazem całkowi- a z tohto šťastného manželstva sa im narodili tej zmiany miejsca zamieszkania. Po kilku latach štyri deti: dvaja synovia a dve dcéry. pobytu wśród twardych i bezkompromisowych V živote Henryka Rucińskieho by sa rok ludzi gór, świeżo upieczony doktor nauk humani- 1973 mohol považovať za svojím spôsobom zvláš- stycznych w zakresie historii wraz z całą rodziną tnym, a to už len preto, že sa chopil celkom novej przyjechał do Białegostoku, aby tutaj 1 września práce, celkom odlišnej ako boli jeho predchádza- 1973 roku objąć stanowisko adiunkta w Zakładzie júce zamestnania a taktiež zásadne zmenil byd- Historii Wydziału Humanistycznego miejsco- lisko. Po niekoľkých rokoch nažívania medzi drs- wej Filii Uniwersytetu Warszawskiego. Obok nými a nekompromisnými vrchármi sa čerstvý dra Adama Dobrońskiego był drugim pracow- doktor humanitných vied – historik presťaho- nikiem – można powiedzieć – białostockim, za- val s celou rodinou do mesta Bialystok, kde dňa trudnionym wówczas na pełnym etacie. Pozostałą 1. septembra 1973 nastúpil na miesto adiunkta grupę tworzyli pracownicy dojeżdżający ze stolicy, Historického ústavu fakulty humanitných vied bądź też związani z Zakładem drugim etatem jak (Zakład Historii Wydziału Humanistycznego) np. dr Jan Jaskanis, ówczesny Dyrektor Muzeum miestnej pobočky Varšavskej univerzity. Spolu w Białymstoku. s doktorom Adamom Dobrońskom boli dvaja Studenci pierwszego rocznika czteroletnich takpovediac bialostockí pracovníci, ktorí boli magisterskich studiów historycznych, do których v tom čase zamestnaní na plný úväzok. Ostatní mam przyjemność się zaliczać, pamiętają ówcze- zamestnanci buď to dochádzali z hlavného snego doktora Henryka Rucińskiego przede wszyst- mesta, alebo ich s ústavom spájal ďalší úväzok, kim jako dobrego wykładowcę średniowiecznej hi- ako tomu bolo v prípade Dr. Jana Jaskanisa, vte- storii powszechnej i Polski, ale zarazem i bardzo dajšieho riaditeľa múzea v Bialystoku. wymagającego – w tym wielu szczegółów – egza- Študenti prvého ročníka štvorročného magis- minatora. Historii średniowiecza pozostał wierny terského štúdia odboru história, ku ktorým som do końca, choć równolegle przez wiele lat wykładał mal potešenie patriť, majú v pamäti vtedajšieho także metodykę nauczania historii. doktora Henryka Rucińského hlavne ako dob- Pracując w Zakładzie Historii, przygotował rého prednášateľa všeobecných a poľských dejín rozprawę habilitacyjną poświęconą dziejom poli- stredoveku a tiež ako náročného skúšajúceho, tycznym i społeczno-gospodarczym regionu grani- ktorý od študentov požadoval znalosť mnohých czącego z dobrze mu znanym Podhalem, mianowicie detailných skutočností. Dejinám stredoveku os- Spiszu. Ostatecznie Radzie Wydziału Historycznego tal verný až do konca, aj keď po mnoho rokov sú- Uniwersytetu Warszawskiego przedłożył monogra- bežne prednášal metodiku vyučovania dejepisu. fię zatytułowaną Prowincja saska na Spiszu do 1412 Počas svojej činnosti v Historickom ús- roku (na tle przemian społecznych i ustrojowych w ko- tave pripravil habilitačnú prácu o politických mitacie spiskim i na obszarach przyległych) i na jej a sociálno-ekonomických dejinách Spiša - re- podstawie odbył kolokwium habilitacyjne 12 X 1983 giónu susediaceho s Podhalím - ktoré dobre roku Wspomniana Rada najliczniejszego środowi- poznal. Nakoniec rade fakulty historických ska historycznego w naszym kraju przyjęła kolo- vied Varšavskej univerzity predložil monogra- kwium i nadała mu stopień doktora habilitowanego fiu s názvom Saská provincia na Spiši do r. 1412 r. nauk humanistycznych w zakresie historii Polski (na pozadí spoločenských a štátoprávnych premien średniowiecznej. Sam dyplom habilitacyjny został v Spišskom komitáte a v priľahlých oblastiach). Na jednak wystawiony oficjalnie dopiero 27 IV 1987 jej základe dňa 12. októbra 1983 absolvoval habili- roku, a więc po trzyipółletniej zwłoce. tačné kolokvium. Uvedená rada, ktorá je orgánom 110 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Owa zwłoka, zresztą nie jedyna, była – trzeba to najpočetnejšej obce historikov v Poľsku, toto ko- podkreślić bez żadnych ogródek – formą represji za lokvium prijala a udelila mu stupeň habilitova- niezłomną postawę doktora Henryka Rucińskiego, ného doktora humanitných vied v odbore stre- współzałożyciela i aktywnego członka NSZZ dovekých dejín Poľska. Samotný habilitačný „Solidarność” na Wydziale Humanistycznym i całej diplom mu bol odovzdaný až dňa 27. apríla 1987, uczelni. W późniejszych miesiącach zaangażował teda až s triapolročným oneskorením. Treba ot- się w działalność podziemnych struktur związko- vorene povedať, že tento časový sklz bol iba jed- wych. Ówcześni decydenci polityczny na Filii UW nou zo šikán, ktoré doktora Henryka Rucińského w Białymstoku, tj. KU PZPR, skutecznie torpedo- postihli za jeho neoblomný postoj ako spoluza- wali drogi Jego awansu zawodowego. Już 1 X 1984 kladateľa a aktívneho člena nezávislých odbo- roku, a więc rok po oficjalnym kolokwium habilita- rov Solidarita na Fakulte humanitných vied a na cyjnym i kilka miesięcy po jego zatwierdzeniu przez vysokej škole ako celku. V nasledujúcich mesia- Centralną Komisję Kwalifikacyjną ds. Tytułów coch sa zapojil do činnosti ilegálnych odborár- i Stopni Naukowych, ówczesny dyrektor Instytutu skych štruktúr. Vtedajší politickí pohlavári na Historii prof. Andrzej Wyrobisz wystąpił z wnio- pobočke Varšavskej univerzity, teda miestny stra- skiem o docenturę, jak się okazało bezskutecznie. nícky výbor, účinne brzdili jeho profesijné napre- Wniosek ten ponowił 7 III 1986 roku w imieniu no- dovanie. Už dňa 1. októbra roku 1984, teda rok wej dyrekcji zastępca dyrektora dr Stefan Meller. po oficiálnom habilitačnom kolokviu a súčasne Ostatecznie stanowisko docenta otrzymał dopiero niekoľko mesiacov po jeho schválení ústrednou 1 X 1987 roku. Od 1 II 1991 roku do końca swoich dni kvalifikačnou komisiou pre otázky vedeckých piastował stanowisko profesora nadzwyczajnego titulov a stupňov vtedajší riaditeľ Historického Uniwersytetu Warszawskiego Filii w Białymstoku, ústavu, profesor Andrzej Wyrobisz predložil ná- następnie Uniwersytetu w Białymstoku. vrh na vymenovanie Henryka Rucinského za Nie jest łatwo scharakteryzować czterdziesto- docenta, no bezúspešne. V mene nového riadi- letnią, a przy tym wielokierunkową drogę i pracę teľstva uvedený návrh opätovne predostrel dňa 7. naukowo-badawczą Profesora, ale na kilka obsza- marca 1986 námestník riaditeľa, Dr. Stefan Meller. rów Jego działalności pragnę zwrócić uwagę. Z całą Nakoniec Henryk Rucinski získal postavenie do- pewnością za pierwszoplanowy nurt zaintereso- centa až dňa 1. októbra 1987. Od dňa 1. februára wań i dociekań badawczych prof. H. Rucińskiego 1991 až do posledných dní svojho života mal stu- można uznać studia nad małymi ośrodkami miej- peň mimoriadneho profesora Varšavskej uni- skimi w dobie średniowiecza i wczesnej nowożyt- verzity, pobočka v Bialystoku, neskôr univerzity ności2. Za drugi natomiast – badania nad osadnic- v Białystoku. twem w Karpatach Zachodnich do połowy XVIII Nie je jednoduché v krátkosti charakterizo- wieku, w tym osadnictwem ruskim na prawie wo- vať štyridsaťročnú a zároveň mnohostrannú ve- łoskim na Spiszu3. W tym drugim nurcie należa- deckú cestu a činnosť profesora Rucińského, ale łoby także umieścić zainteresowania mutacjami rád by som sa upriamil na niekoľko oblastí jeho prawa wołoskiego do XVII wieku, czy przekształce- aktivít. Nepochybne prvoradou oblasťou záuj- niami się wsi na prawie wołoskim we wsie na pra- mov a bádateľskej činnosti profesora Henryka Rucińského bolo štúdium malých mestských sí- diel v období stredoveku a v ranom novoveku2. Druhou zasa skúmanie osídľovania v Západných 2 M.in.: Początki Koprzywnicy do wykształcenia się ustroju miejskiego, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, t. 11, Kraków 1980; Prepozytura i kolegium mansjonarzy w Ko- 2 Napr. Początki Koprzywnicy do wykształcenia się ustroju miej- przywnicy na tle dziejów parafii do końca XVIII wieku, „Zeszyty skiego, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, zv. 11, Humanistyczne”, t. 32, z. 2, 1984 [1991]; Stosunki w Węgrami Kraków 1980; Prepozytura i kolegium mansjonarzy w Koprzy- do 1770 r., w: Dzieje miasta Nowego Targu, pod red. M. Adam- wnicy na tle dziejów parafii do końca XVIII wieku, „Zeszyty Hu- czyka, Nowy Targ 1991. manistyczne”, zv. 32, z. 2, 1984 [1991]; Stosunki w Węgrami do 3 M.in.: Migracje ludności w zachodnich Karpatach do XVIII 1770 r. In: Dzieje miasta Nowego Targu, pod red. M. Adamczy- wieku, „Wierchy”, t. 53, 1984. ka, Nowy Targ 1991. SYLWETKI / OSOBNOSTI 111

wie „sołtysim”4. I wreszcie lata dziewięćdziesiąte Karpatoch do polovice 17. storočia, vrátane ru- zaowocowały kolejną nową tematycznie grupą stu- sínskeho osídľovania podľa valašského práva na diów poświęconym tym razem dziejom chrześci- Spiši3. Do tejto druhej kategórie možno začleniť aj jaństwa na sąsiadującej ze Spiszem Orawie, któ- jeho záujem o mutácie valašského práva do 17. sto- rych ukoronowaniem stała się książka pod tytułem ročia či prechod dedín podľa valašského práva na Chrześcijaństwo na Orawie do końca XVIII wieku, wy- dediny podľa šoltýskeho práva4. Napokon deväť- dana w Białymstoku w 2001 roku Sygnalizując za- desiate roky minulého storočia priniesli nové štú- ledwie różnorodność pól badawczych zmarłego, nie die tematicky orientované na dejiny kresťanstva wolno pominąć kilku osobnych opracowań doty- na Orave susediacej so Spišom. Ich zavŕšením czących czeskich husytów5. Dorobek opublikowany bola kniha Kresťanstvo na Orave do konca 18.sto- prof. H. Rucińskiego nie jest nazbyt liczny ilościowo, ročia (Chrześcijaństwo na Orawie do końca XVIII nie ulega jednakże wątpliwości, iż jego Autor był nie wieku,), ktorú vydali v Bialystoku v roku 2001. Pri tylko dobrze znany, ale i uznawany w polskiej me- iba námatkovom naznačovaní pestrosti jeho vý- diewistyce. Dość powiedzieć, że nazwisko Profesora skumných záujmov by sa nemalo vynechať nie- widnieje wśród prestiżowego grona autorów haseł, koľko štúdií o českých husitoch5. Aj keď výsledky do dziś wielce cenionego dwutomowego wydaw- publikačnej činnosti profesora H. Rucińskeho nictwa, jakim jest Encyklopedia historii gospodarczej neohromujú kvantitou, predsa niet pochýb, že on Polski do 1945 roku pod redakcją A. Mączaka. sám ako autor bol nielen známy, ale tešil sa váž- Liczne kwerendy biblioteczne i archiwalne, nosti v poľskej medievalistike. Stačí povedať, že a także udział w rozlicznych konferencjach zagra- jeho meno sa vyskytuje v prestížnej skupine au- nicznych, przede wszystkim w Czechosłowacji torov hesiel dodnes vysoko hodnotenej dvojdiel- (w tym roczne stypendium w roku akademickim nej publikácie Encyklopedia historii gospodarczej 1977/78), a po 1990 roku na Słowacji, w Czechach Polski do 1945 roku zostavenej A. Mączakom. i na Węgrzech zaowocowały współpracą z tam- Početné rešerše v knižničných a archívnych tejszymi placówkami naukowymi. Wśród nich na fondoch a účasť na rozličných vedeckých kon- szczególne podkreślenie zasługują kontakty z prof. ferenciách v zahraničí, najmä v Československu Josefem Bad’urikiem i Katedrą Dziejów Czesko- (vrátane ročného štipendia v akademickom Słowackich i Archiwistyki Wydziału Filozoficznego roku 1977 - 1978), po roku 1990 na Slovensku Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie. Z tym a v Čechách i Maďarsku vyústili v konečnom ostatnim współpraca z czasem przerodziła się w bar- dôsledku do jeho plodnej spolupráce s tamoj- dzo serdeczne koleżeńskie kontakty. Owocowały šími vedeckými pracoviskami. Spomedzi nich je one kolejnymi pobytami tego wybitnego słowac- kiego historyka w Białymstoku, który rewanżował 3 Napr. Migracje ludności w zachodnich Karpatach do XVIII wie- się, podejmując wielu z nas w Bratysławie. Profesor ku, „Wierchy”, zv. 53, 1984. 4 Napr. Z problematyki struktur społecznych na wsi słowackiej 4 M.in.: Z problematyki struktur społecznych na wsi słowackiej w XVI i XVII wieku. Kongregacja młynarzy znad Wagu, „Pr- w XVI i XVII wieku. Kongregacja młynarzy znad Wagu, „Prze- zegląd Historyczny”, zv. 69, 1978, z . 4; Społeczność owczarzy gląd Historyczny”, t. 69, 1978, z . 4; Społeczność owczarzy gemerskich na Słowacji w XVI i XVII w. (Przyczynek do dzie- gemerskich na Słowacji w XVI i XVII w. (Przyczynek do dziejów jów osadnictwa na prawie wołoskim, „Studia Historyczne”, zv. osadnictwa na prawie wołoskim, „Studia Historyczne”, t. 23, 23, 1980, z. 3; Drogi awansu polskiej ludności Górnej Orawy 1980, z. 3; Drogi awansu polskiej ludności Górnej Orawy i Za- i Zamagurza Spiskiego. In: Miasto – Region – Społeczeństwo. magurza Spiskiego, w: Miasto – Region – Społeczeństwo. Studia Studia ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześć- ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Wyrobiszowi w sześćdziesiątą dziesiątą rocznicę Jego urodzin, Białystok 1992; O związkach rocznicę Jego urodzin, Białystok 1992; O związkach spisko-oraw- spisko-orawsko-podhalańskich w XVII-XVIII stuleciu. In: Regi- sko-podhalańskich w XVII-XVIII stuleciu, w: Regionalizmy – Re- onalizmy – Regiony – Podhale, pod red. J. M. Roszkowskiego, giony – Podhale, pod red. J. M. Roszkowskiego, Zakopane 1995. Zakopane 1995. 5 M.in.: Husyci, Jan Jiskra z Brandysu i bratrzycy na Spiżu 5 Napr. Husyci, Jan Jiskra z Brandysu i bratrzycy na Spiżu w środ- w środkowym trzydziestoleciu XV wieku i ich powiązania z połu- kowym trzydziestoleciu XV wieku i ich powiązania z południową dniową Małopolską, w: Spisz – wielokulturowe dziedzictwo, pod Małopolską. In: Spisz – wielokulturowe dziedzictwo, pod red. A. red. A. Kroha, Sejny 2000. Kroha, Sejny 2000. 112 SYLWETKI / OSOBNOSTI

H. Ruciński był uznanym specjalistą w swojej dzie- potrebné osobitne podčiarknuť kontakty s profe- dzinie, cenionym nie tylko w kraju, ale i za gra- sorom Jozefom Baďuríkom a Katedrou českoslo- nicą. Między innymi wspomniany Uniwersytet venských dejín a archívnictva FF UK v Bratislave. w Bratysławie zwracał się do Niego z prośbą o opi- Časom sa spolupráca s profesorom Baďuríkom nie naukowe. Za Jego też sprawą byliśmy systema- dostala do polohy veľmi srdečného kolegiálneho tycznie informowani o kierunkach badawczych vzťahu. Tento vyústil do viacerých návštev tohto i aktualnym dorobku naszych słowackich kolegów6. popredného slovenského historika v Bialystoku. A przecież mówiąc o dorobku naukowym, nie wolno Na oplátku zasa viacerých z nás profesor Baďurík nam zapominać o kilkudziesięciu pracach magi- hostil v Bratislave. Profesor H. Ruciński bol uzná- sterskich powstałych pod Jego kierunkiem i dok- vaný odborník vo svojej oblasti, ktorého si vážili toracie Elżbiety Bagińskiej (Polityka wyznaniowa doma i v zahraničí. O. i. spomenutá bratislavská Radziwiłłów birżańskich na Podlasiu w XVII wieku). univerzita ho žiadala o vypracovanie vedeckých Prof. dr hab. Henryk Ruciński, choć oficjalnie posudkov. Vďaka jeho aktivitám sme boli pravi- od 31 VIII 2003 roku przeszedł na emeryturę, pra- delne informovaní o zameraní výskumných prác cował do końca swoich dni w naszym Instytucie a aktuálnych výsledkoch, ktoré dosahovali naši już na rocznych, odnawianych kontraktach. Warto slovenskí kolegovia6. A keď už sme pri výsledkoch również podkreślić, że od pierwszych kroków na vedeckej práce, nemalo by sa opomenúť niekoľko uczelni jeszcze na początku lat siedemdziesiątych, desiatok magisterských záverečných prác, ktoré nigdy nie unikał i nie odmawiał pracy organizacyj- vznikli pod jeho vedením a tiež o doktoráte pani nej, która poza sprawowaniem funkcji rektora czy Elżbiety Bagińskej (Konfesionálna politika biržan- dziekana, może jeszcze dyrektora instytutu, tak na ských Radziwillovcov na Podlesku v 17. stor). prawdę w naszym środowisku na ogół jest bardzo Aj keď dňa 31. augusta 2003 Prof. Dr. hab. słabo doceniona. Henryk Ruciński formálne odišiel do penzie, Przypomnijmy zatem, że był pełnomocnikiem predsa len v našom ústave pracoval na základe Rektora Filii UW ds. studenckich praktyk robotni- každoročne obnovovaných dohôd. Taktiež je po- czych (1973-1976); opiekunem praktyk pedagogicz- trebné zdôrazniť, že počínajúc svojimi prvými nych (1973/1974); opiekunem roku (1974-1976); peł- krokmi na vysokej škole začiatkom sedemdesia- nomocnikiem Dziekana Wydz. Humanistycznego tych rokov minulého storočia sa nikdy nevyhýbal ds. pomocy materialnej (1976/1977) i studenc- organizačným a administratívnym úlohám, ktoré kich praktyk robotniczych (1978); ba nawet opie- sa v skutočnosti – okrem funkcie rektora, dekana kunem kursu doskonalenia pedagogicznego asy- či azda riaditeľa ústavu - v našej vedeckej komu- stentów w IH FUW w 1986 roku. Owe obciążenie nite cenia veľmi nízko. zajęciami organizacyjnymi było duże i uciążliwe Preto pripomeniem, že bol splnomocnen- do tego stopnia, że ówczesny Kierownik Zakładu com rektora pobočky Varšavskej univerzity pre Historii doc. dr hab. Elżbieta Kaczyńska w swojej študentské stáže vo výrobných podnikoch (1973– opinii z 17 stycznia 1975 roku nie zawahała się napi- 1976), gestorom pedagogických stáží (1973/1974); sać „Jednocześnie Filia UW obciążyła od razu dra vedúcim študentského ročníka (1974–1976); spl- Rucińskiego rozlicznymi funkcjami społecznymi, nomocnencom dekana Fakulty humanitných do tego stopnia, że dwukrotnie na piśmie wyra- vied pre hmotnú podporu (1976–1977) a študent- żałam w tej sprawie protest”. W latach 1973-1976 ské robotnícke stáže (1978), v roku 1986 dokonca był ponadto kierownikiem Pracowni Metodyki aj vedúcim kurzu pedagogického doškoľova- Nauczania Historii w Zakładzie Historii. Już po nia asistentov Historického ústavu na Pobočke przełomie 1989 roku społeczność akademicka Varšavskej univerzity. Jeho zaťaženie uvedenými

6 Zob.: Historiografia słowacka w latach 1960-75 w ocenie 6 Pozri: Historiografia słowacka w latach 1960-75 w ocenie XVII XVII Zjazdu Słowackiego Towarzystwa Historycznego, „Kwar- Zjazdu Słowackiego Towarzystwa Historycznego, „Kwartalnik talnik Historyczny”, t. 85, 1978, nr 1; Z najnowszych badań Historyczny”, zv. 85, 1978, nr 1; Z najnowszych badań nad for- nad formowaniem się narodowości słowackiej z okazji rocznicy mowaniem się narodowości słowackiej z okazji rocznicy cyrylo- cyrylo-metodiańskiej, „Przegląd Historyczny”, t. 79, 1988, z. 1. metodiańskiej, „Przegląd Historyczny”, zv. 79, 1988, z. 1. SYLWETKI / OSOBNOSTI 113

powierzyła Mu funkcję Prodziekana Wydziału organizačnými úlohami bolo natoľko veľké a ne- Humanistycznego (1991-1996) i reprezentowa- primerané, že vtedajšia vedúca Historického nia jej w senacie UW (1990–1993). Kierował także ústavu, Doc. Dr. hab. Elżbieta Kaczyńska vo svo- Zakładem Historii Powszechnej i Polski do końca jom stanovisku zo 17. januára 1975 neváhala na- XVIII wieku (1987–1991); Zakładem Historii písať: „Zároveň pobočka Varšavskej univerzity Średniowiecznej (I 2001 – II 2006); Zakładem Dr. Rucińského ihneď zaťažila rozličnými spo- Historii Średniowiecznej i Nauk Pomocniczych ločenskými úlohami natoľko, že som v tejto veci (od 1 III 2006). dvakrát podala písomný protest“. Popri tom bol Ponadto w różnych okresach czasu sprawował v rokoch 1973–1976 vedúcim Pracovne meto- funkcje Przewodniczącego Uczelnianej Komisji diky vyučovania histórie na Historickom ústave. Wyborczej. Po politických zmenách v roku 1989 ho akade- Już poza macierzy- mickí pracovnici pove- stą uczelnią uniwersy- rili funkciou prodekana tecką, zawodowo zwią- Fakulty humanitných zał się także z Zespołem vied (1990–1996) a jej za- Placówek Doskonalenia stupovania v akademic- Nauczycieli w Białym- kom senáte Varšavskej stoku , w którym był np. univerzity (1990–1993). przewodniczącym ko- Riadil aj činnosť Ústavu misji ds. uzyskiwania všeobecných a poľských stopni kwalifikacyjnych dejín do konca 18 .stor. przez nauczycieli historii (1987–1991); Ústavu w 1998 roku. stredovekých dejín (ja- Bogate życie na- nuár 2001 – február ukowe, dydaktyczne, or- 2006); Ústavu stredo- ganizacyjne Profesora vekých dejín a pomoc- było wypełnione także ných vied (od 1. marca ogromną pracą społeczną 2006). Okrem toho Profesor Henryk Ruciński. Międzynarodowa konferencja i to co najmniej na trzech naukowa pt. Spotkanie siedmiu kultur pogranicza polsko- v rozličných obdobiach polach. Pierwszym -słowackiego, Nowy Targ 19.04.2007 r., fot. arch. Związku plnil funkciu predsedu była przynależność do Euroregion „Tatry“ akademickej volebnej Profesor Henryk Ruciński počas medzinárodnej vedeckej wielce zasłużonego konferencie pod názvom Stretnutie siedmich kultúr poľsko- komisie. Polskiego Towarzystwa -slovenského pohraničia, 19. 4. 2007, foto arch. Zväzku Mimo svojej ma- Historycznego, w któ- Euroregión „Tatry“ terskej vysokej školy rym koleżanki i koledzy sa pracovne angažo- dwukrotnie (1984-1990, 1994-1997) powierzali Mu val v inštitúcii na doškoľovanie pedagógov prezesurę białostockiego oddziału, był także człon- v Bialystoku, kde napríklad v roku 1998 účinko- kiem Zarządu Głównego PTH (1985-1990), a także val ako predseda komisie pre udeľovanie kvalifi- przez wiele lat, bo od 1986 do 2003 roku sekretarzem kačných stupňov učiteľom dejepisu. Okręgowego Komitetu Olimpiady Historycznej Bohatú vedeckú, vzdelávaciu a organizačnú w Białymstoku. Przed kilku laty Zarząd Główny činnosť profesora doplňali jeho enormné spolo- PTH uhonorował wspomnianą działalność przyzna- čenské aktivity prinajmenšom v troch oblastiach. jąc Profesorowi Dyplom Honorowy. Braliśmy razem Prvou bolo členstvo v nadmieru zaslúžilej Poľskej z nim udział od pamiętnego zjazdu w Katowicach historickej spoločnosti (Polskie Towarzystwo we wrześniu 1979 roku w zjazdach historyków aż po Historyczne), v ktorej ho dvakrát (1984–1990, zjazd krakowski. Był On naszym przewodnikiem 1994–1997) kolegyne a kolegovia poverili vede- na tych wielkich spotkaniach historyków, gdyż sam ním miestnej pobočky, taktiež v rokoch 1985– uczestniczył w nich jeszcze od czasów zjazdu toruń- 1990 bol členom predstavenstva Poľskej historic- skiego w 1974 roku. kej spoločnosti, dlhé obdobie (1986–2003) pôsobil 114 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Pamiętnej wczesnej jesieni 1980 roku, tuż po ako tajomník Obvodného výboru olympiády rozpoczęciu nowego roku akademickiego, współ- historikov v Bialystoku. Pred niekoľkými rokmi tworzył na Wydziale Humanistycznym NSZZ hlavné predstavenstvo Poľskej historickej spo- „Solidarność” i chyba nie było mu łatwo, bo prze- ločnosti ocenilo predmetnú profesorovu aktivitu cież przez wiele lat należał do ZNP, podobnie jak a udelilo mu čestný diplom. Vedno s ním sme sa i do ZSL, czy Towarzystwa Wiedzy Powszechnej. zúčastňovali na významných stretnutiach histori- Cieszył się jednak, co warto podkreślić, kole- kov, počínajúc pamätným zjazdom v Katoviciach żeńskim zaufaniem dużego grona pracowni- v septembri 1979 až po zjazd v Krakove. Bol tam ków całej uczelni, gdyż wybrano Go na pierw- naším sprievodcom, pretože sa na nich zúčastňo- szego, dziś już można powiedzieć historycznego val už od zjazdu v Toruni v roku 1974. Przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ Začiatkom pamätnej jesene v roku 1980, „Solidarność”. Tak się złożyło, że wówczas w Komisji tesne po zahájení nového akademického roku sa Zakładowej reprezentowałem macierzysty Wydział podieľal na organizovaní nezávislých odborov Humanistyczny i pamiętam dobrze tamten czas Solidarita na Fakulte humanitných vied. Asi to poniedziałkowych, cotygodniowych spotkań nebolo preňho jednoduché, pretože mnoho ro- w jednej z pracowni Ośrodka Organizacji Pracy kov bol členom Zväzu poľských učiteľov (Związek i Nowych Technik Administracji i Zarządzania Nauczycielstwa Polskiego), Zjednotenej ľudo- Wydziału Administracyjno-Ekonomicznego przy vej strany (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe), ówczesnej ul. Nowotki 13 (obecnie Świętojańskiej), Spolku na propagáciu vzdelanosti (Towarzystwo gdzie obradowaliśmy od popołudnia do późnych Wiedzy Powszechnej). Je potrebné však zdô- godzin wieczornych. Wspólny powrót pieszo na razniť, že sa tešil dôvere veľkej skupiny spo- osiedle Piasta gdzie obaj mieszkaliśmy, był zawsze lupracovníkov celej vysokej školy, pretože ho dobrą okazją do jeszcze innych rozmów, które nie zvolili za prvého, dnes už možno povedať, his- tylko zbliżały, ale pozwalały mi poznać lepiej Jego torického predsedu závodného výboru nezávis- filozofię życia i postępowania, nierzadko w sytu- lých odborov Solidarita. Zhodou okolností som acjach mnożących się wówczas licznych konfliktów v tom závodnom výbore zastupoval moju mana uniwersytecie. Profesor był i pozostał w moim terskú fakultu humanitných vied a dobre si pa- mniemaniu człowiekiem z zasadami moralnymi mätám vtedajšie každotýždenné pondelňajšie i etycznymi, dalekim od budowania barykad, za- stretnutia v jednej z miestností Strediska orga- wsze starającym się szukać rozwiązań kompromi- nizácie práce a nových techník administrácie sowych. Można by rzec, iż wierzył głęboko w przy- a riadenia Administratívno-ekonomickej fa- zwoitość drugiego człowieka. kulty (Ośrodek Organizacji Pracy i Nowych Wreszcie trzecim polem Jego pracy społecznej, Technik Administracji i Zarządzania Wydziału chyba najsłabiej nam znanym, był białostocki Klub Administracyjno-Ekonomicznego) na vtedajšej Inteligencji Katolickiej. W jego ramach, nie tylko dla ulici Nowotki 13 (dnes Świętojańska), kde sme ro- klubowiczów, ale i dla szerszej grupy słuchaczy, w la- kovali od popoludnia až do neskorých večerných tach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych wystę- hodín. Spoločné cesty domov, ktoré sme absolvo- pował z licznymi wykładami z dziejów Kościoła povali pešky na Piastovo sídlisko, kde sme obaja bý- wszechnego i w Polsce, nie bacząc na systematyczne vali, boli dobrou príležitosťou pre ďalšie debaty. wzbogacanie swojej teczki, prowadzonej przez SB Tieto nás nielen zbližovali, ale umožňovali mi lep- w gmachu przy ul. Sienkiewicza 65. šie spoznávať jeho životnú filozofiu a pohnútky Równolegle znajdował czas na ściślej- konania aj počas vtedajších častých konfliktov szą i owocną współpracę z Podhalańskim na univerzite. Profesora som vnímal ako človeka Towarzystwem Przyjaciół Nauk, gdzie był człon- s morálnymi a etickými zásadami, ktorý sa vyhý- kiem rady redakcyjnej „Prac Pienińskich”, sekre- bal stavaniu barikád a vždy sa usiloval o kompro- tarzował Zarządowi Białostockiego Towarzystwa misné riešenia. Možno povedať, že hlboko veril Naukowego (do VI 1998); był też członkiem redak- v slušnosť druhých ľudí. cji instytutowego periodyku popularno-naukowego Nakoniec tretím okruhom jeho spoločen- „Gryfita”. ských aktivít, ktorý asi poznáme najmenej, bol SYLWETKI / OSOBNOSTI 115

Profesor Henryk Ruciński, i to chciałbym bar- miestny klub katolíckej inteligencie. V osemde- dzo mocno podkreślić, z całą pewnością nie na- siatych a deväťdesiatych rokoch minulého sto- leżał do osób zabiegających o nagrody czy jakieś ročia tam realizoval mnohé prednášky o deji- inne zaszczyty, co nie ułatwiało jemu i jego rodzi- nách rímskokatolíckej cirkvi vo svete a v Poľsku. nie lepszego życia. Od czasów „Solidarności” aż do Prednášal nielen pre členov klubu, ale aj pre záu- 1989 roku nie był też pupilem kolejnych ekip rektor- jemcov z radov širšej verejnosti, pričom nedbal, skich. Większość Jego nagród Rektora UW bądź też že sa mu systematicky rozširuje zväzok, ktorý Prorektora UW ds. Filii pochodzi z lat siedemdziesią- naňho viedla miestna štátna bezpečnosť v budove tych. W 1983 roku za ofiarną dwudziestoletnią pracę na ulici Sienkiewicza č. 65. zawodową został odznaczony Złotym Krzyżem Súbežne nachádzal čas na úzku a plodnú spo- Zasługi. Na wskroś symbolicznym podsumowaniem luprácu s Podhalianský spolkom priateľov vied trzydziestopięcioletniej pracy jako nauczyciela aka- (Podhalańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk), demickiego było przyznanie Mu w lipcu 2007 roku v ktorom pôsobil ako člen redakčnej rady ročenky Medalu Komisji Edukacji Narodowej, który ode- „Prace Pienińskie”, do júna roku 1998 bol tajom- brała córka Agnieszka Katarzyna (Profesor schoro- níkom predstavenstva Bialostockého vedeckého wany przebywał już wówczas w szpitalu), podczas XI spolku (Białostockie Towarzystwo Naukowe); inauguracji roku akademickiego naszego uniwersy- bol aj členom redakcie ústavného populárno-ve- tetu, choć jestem przekonany, że powinno to mieć deckého časopisu „Gryfita”. miejsce co najmniej kilka lat wcześniej. Chcem veľmi zdôrazniť, že profesor Henryk Profesor dr hab. Henryk Ruciński, dla wielu Ruciński určite nebol človek bažiaci po ocene- z nas po prostu – Henryk, był i pozostanie w naszej niach či iných poctách a táto skutočnosť neuľah- pamięci wspaniałym, pomocnym kolegą, a przy čovala život ani jemu a ani jeho rodine. Od čias tym niezastąpionym, pełnym barwnych anegdot nezávislých odborov Solidarita až do roku 1989 przewodnikiem po historii i życiu codziennym. nepatril k miláčikom jednotlivých vedení vyso- Z całą pewnością będzie nam Go bardzo brakowało. kej školy. Väčšina ocenení, ktoré mu boli udelené rektorom Varšavskej univerzity alebo prorekto- rom tejto vysokej školy pre jej pobočku, pochá- dzala zo sedemdesiatych rokov minulého sto- ročia. V roku 1983 ho za obetavú dvadsaťročnú odbornú prácu vyznamenali Zlatým krížom za zásluhy. Vyslovene symbolickým ocenením jeho tridsaťpäťročnej práce akademického učiteľa bolo udelenie Medaily komisie národnej edukácie (Komisja Edukacji Narodowej) v júli 2007, ktorú prevzala dcéra Agnieszka Katarzyna (v tom čase vážne chorý profesor bol už v nemocnici), počas 11. zahájenia akademického roku našej univerzity. Som však toho názoru, že sa to malo stať aspoň niekoľko rokov skôr. Profesor Dr. hab. Henryk Ruciński, pre mno- hých z nás jednoducho Henryk, bol a ostane v na- šej pamäti ako úžasný kolega, ochotný pomáhať a zároveň nenahraditeľný, pohotovo sýpajŭc far- bisté anekdoty sprievodca dejinami a každoden- ným životom. Podistým nám bude veľmi chýbať. Preklad Tomasz Trancygier 116 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Piotr Chodorowicz (1954–2011) Piotr Chodorowicz (1954–2011)

29 października 2011 zmarł wybitny nowo- 29. októbra 2011 zomrel významný nowotarski artysta rzeźbiarz Piotr Chodorowicz, absol- targský akademický sochár Piotr Chodorowicz, went krakowskiej Akademii absolvent krakovskej Sztuk Pięknych na Akadémie výtvarných Wydziale Rzeźby w pra- umení. Študoval na fa- cowni profesora Mariana kulte sochárstva v pra- Koniecznego. Twórca covni profesora Mariana wielu dzieł rzeźbiar- Konieczného. Je autorom skich i artystycznych, mnohých sochárskych laureat licznych nagród. a iných umeleckých Związany ze swoim ro- diel a laureátom viace- dzinnym miastem Nowy rých ocenení. Bol úzko Targiem i Euroregionem spätý so svojím rodis- „Tatry”, dla którego za- kom Nowým Targom a projektował logo, sta- euroregiónom Tatry, pre tuetkę Za Zasługi dla ktorý navrhol logo, sošku Euroregionu „Tatry”, Za zásluhy o eurore- okolicznościową sta- gión Tatry, príležitostnú tuetkę Europy, medal sošku Európy, pamätnú Biennale Sztuki Naiwnej medailu Bienále insit- i Art Brut Pogranicza ného a art brut umenia Polsko-Słowackiego im. poľsko-slovenského po- Edwarda i medal z oka- hraničia Edwarda Sutora zji 15-lecia Euroregionu. śp. a medailu pri príležitosti Piotr Chodorowicz odrestaurował zabytkowe popier- 15. výročia euroregiónu Tatry. Piotr Chodorowicz sie Adama Mickiewicza z 1898 roku, które znajduje się zreštauroval pamätnú bustu Adama Mickiewicza z w westybulu Ośrodka Współpracy Polsko-Słowackiej roku 1898, ktorá sa nachádza vo vestibule Strediska w Nowym Targu. poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu.

Preklad: Vlasta Juchniewiczová SYLWETKI / OSOBNOSTI 117

Statuetka Za Zasługi dla Euroregionu „Tatry”, Statuetka Europy, fot. P. Rayski-Pawlik fot. P. Rayski-Pawlik Soška Európy, foto P. Rayski-Pawlik Soška Za zásluhy pre Euroregión „Tatry”, foto P. Rayski-Pawlik

Medal z okazji 15-lecia Euroregionu „Tatry”, Medal Biennale Sztuki Naiwnej i Art Brut, fot. P. Rayski-Pawlik fot. P. Rayski-Pawlik Medaila pri príležitosti 15. výročia Euroregiónu „Tatry”, Medaila Bienále insitného umenia a art. brut, foto P. Rayski-Pawlik foto P. Rayski-Pawlik 118 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Antoni Nowak Antoni Nowak

Wspomnienie Spomienka na Wacława o Wacławie Czubernacie. Czubernata. Mowa wygłoszona na pogrzebie Prejav prednesený na pohrebe w dniu 10 lutego 2012 roku 10. februára 2012

Z wielkim smutkiem i żalem żegnamy dziś świętej S veľkým smútkom a žiaľom sa dnes navždy pamięci Wacława Czubernata – męża, dziadka, przyja- lúčime s Wacławom Czubernatom – manželom, ciela i sąsiada. Jego śmierć jest stratą dla nas wszystkich. starým otcom, priateľom a susedom. Jeho smrť je Odchodzi bowiem niezwykły, wybitny artysta, nestor pre nás veľkou stratou. Opúšťa nás úžasný človek, nowotarskich plastyków. významný umelec, nestor nowotargských výtvar- Pozostają jego cykle rzeźbiarskie: Piety, ných umelcov. Chrystusiki Frasobliwe, Chimery, Kobiety Matki – te Zostali nám však jeho sochárske cykly z drewna i te wyczarowane z gliny, wypalone w trady- Pieta, Ustarostení Ježiškovia, Chiméry, Ženy cyjnym piecu wolnopłomiennym, a także liczne obrazy Matky – tie z dreva i tie vykúzlené z hliny, vy- olejne. Zapamiętamy go jako człowieka spełnionego, pálené v tradičnej keramickej peci, ale aj mnohé dobrego i skromnego, który pogodnym usposobieniem olejomaľby. Zapamätáme si ho ako dobrého zjednał sobie naszą przychylność i szacunek. a skomného človeka, žijúceho s pocitom uspo- Tak niedawno, bo 13 stycznia, spotkałem się z nim kojenia, ktorý si svojou srdečnosťou získal naše po raz ostatni na promocji „Leksykonu polskich i sło- sympatie a úctu. wackich fotografów tatrzańskich”. Bardzo żałuję, że nie Len nedávno – 13. januára som sa sním na- było czasu dłużej porozmawiać. posledy stretol na prezentácii Lexikónu poľských Ostatnio Wacek lubił opowiadać nie tylko a slovenských tatranských fotografov. Je mi veľmi o sztuce i świecie swoich rzeźb, ale również o prozie ľúto, že sme nemali čas dlhšie sa porozprávať. życia. Przecież przez 80 lat jego długiego życia tyle się Wacek v poslednom čase veľmi rád rozprával wydarzyło. Wspominał okupacyjne wyprawy mło- o umení a o svete svojich sôch, ale aj o prozaic- dego chłopca do Miechowa po mąkę, złych i dobrych kom živote. Veď za 80 rokov jeho života sa udialo Niemców, dobrych i złych Polaków. Ze wzruszeniem tak veľa. Spomínal okupačné výpravy mladého przypominał swoją drogę z nowotarskiej Niwy, przez chlapca po múku do Miechowa, zlých aj dobrých Liceum Plastyczne w Zakopanem na Akademię Sztuk Nemcov a dobrých aj zlých Poliakov. Vzrušený Pięknych w Warszawie, gdzie na Wydziale Rzeźby, si pripomínal svoju cestu z nowotargskej Niwy w pracowni Ludwiki Nitschowej i Mariana Wnuka, cez Lýceum výtvarných umení v Zakopanom na w roku 1959 obronił pracę magisterską. Zawdzięczał to Akadémiu výtvarných umení vo Varšave, kde na wielkiej determinacji, pracowitości i niezwykłej pasji Fakulte sochárstva, v triede Ludwiky Nitschovej twórczej. a Mariana Wnuka obhájil v roku 1959 diplomovú SYLWETKI / OSOBNOSTI 119

Egzystencjalne potrzeby zmusiły go do powrotu prácu. Darilo sa mu vďaka determinácii, pracovi- do Nowego Targu. Tu w latach 1963-1973 pracował tosti a neobyčajnej tvorivej vášni. w nowotarskim kombinacie obuwniczym jako projek- Z existenčných pohnútok sa musel vrátiť do tant obuwia. Nowého Targu. V rokoch 1963-1973 pracoval ako Bardzo ważnym okresem w jego życiu była pra- návrhár v nowotargských obuvníckych závodoch. wie dwudziestoletnia działalność instruktora w ów- Veľmi dôležité obdobie v jeho živote pred- czesnym Domu Harcerza. Jego praca z młodzieżą zo- stavovala práca inštruktora v Harcerskom dome. stała doceniona przez liczne grono wychowanków Za takmer dvadsaťročnú prácu s mládežou získal i Ministra Oświaty, który uznanie nielen svojich przyznał Wacławowi na- zverencov, ale aj minis- grodę za wybitne osiągnię- tra školstva, ktorý mu cia w pracy dydaktycznej. udelil ocenenie za vyni- Podziwiałem go kajúce výsledky v didak- w 1973 roku, kiedy w Klu- tickej činnosti. szkowcach mocował się Obdivoval som z blokami granitowymi, ho v roku 1973, keď z których powstały rzeźby v Kluszkowciach zápa- plenerowe przed Miejskim sil s granitovými blokmi, Ośrodkiem Kultury z ktorých vznikli ple- w Nowym Targu. nérové sochy pred Był duchem niespo- Mestským kultúrnym kojnym i w roku 1980 wraz strediskom v Nowom Wacław Czubernat, lata 70. XX w., zbiory A. Nowaka z krakowskim malarzem Targu. Wacław Czubernat, 70. roky 20. stor., zbierka A. Nowaka Wiktorem Pawlikowskim Mal nepokojného założył i prowadził w zabytkowym wielkopolskim ducha a v roku 1980 spolu s krakovským maliarom wiatraku w Kościanie plenerową galerię i pracownię Wiktorom Pawlikowským založil a viedol plené- twórczą. rovú galériu a tvorivú dielňu v pamiatkovom ve- Wiele swojego wolnego czasu poświęcił upo- ternom mlyne v Kościane. wszechnianiu sztuki poprzez konsultacje w Klubie Veľa voľného času venoval konzultáciám Plastyka Amatora „Wizja” w Miejskim Ośrodku v Klube amatérskych výtvarných umelcov Wizja Kultury. Był również popularyzatorem nowotar- v Mestskom kultúrnom stredisku, čím prispie- skich artystów z kręgu sztuki naiwnej i art brut val k šíreniu umenia. Bol taktiež popularizáto- m.in.: Edwarda Sutora, Karola Kostura i Antoniego rom nowotargských insitných a art brut umelcov, Krzystyniaka. takých ako Edward Sutor, Karol Kostur a Antoni W roku 1986 pod patronatem Nowotarskiej Krzystyniak. Spółdzielni Mieszkaniowej otworzył w Nowym Targu V roku 1986 otvoril pod patronátom autorską galerię rzeźby. Nowotargského bytového družstva autorskú so- W ostatnich latach, w oddali od życia publicznego, chársku galériu. cieszył się swoimi wnukami, domem i ogródkiem na V posledných rokoch, vzdialený od verejného osiedlu Witosa w Nowym Targu. života, tešil sa svojimi vnukmi, domom a záhrad- Z okazji osiemdziesiątych urodzin planował zor- kou na sídlisku Witosa v Nowom Targu. ganizowanie w rodzinnym mieście wystawy pokazują- Pri príležitosti svojich 80. narodenín plánoval cej jego dorobek artystyczny, której nie doczekał. zorganizovať v rodisku výstavu, ktorá by prezento- Myślę, że taką retrospektywną ekspozycję winni- vala jeho celoživotné umelecké dielo, ale, žiaľ, ne- śmy mu zorganizować, a wówczas ożyją wspomnienia dočkal sa jej. i choć na chwilę spotkamy się z Wackiem ponownie. Myslím si, že našou povinnosťou je pripraviť mu takúto expozíciu a vtedy ožijú aj naše spomienky a aspoň na chvíľu sa opäť s Wackom stretneme. Preklad Vlasta Juchniewiczová 120 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Milan Choma Milan Choma Alfred Grosz – Alfred Grosz – legendarny nauczyciel Tatr učiteľská legenda Tatier

Motto: Motto: Chcę wychować młodzież, która wie, jakie są jej Chcem vychovať mladých ľudí, ktorí vedia, čo je obowiązki ich povinnosť

Jak w tym roku wspomnimy czterdziestą rocz- Ako si tohto roku v marci pripomenieme nicę śmierci Alfreda Grosza? Jego prochy zostały roz- štyridsiate výročie jeho úmrtia? Jeho popol je sypane na polanie Pastwa w Tatrach Bielskich w po- rozsypaný na Pastvinách Belianskych Tatier, bliżu dawnego Schroniska Kieżmarskiego. Miejsce neďaleko bývalej Kežmarskej chaty. Pamätné pamięci oznaczono kamieniem z tablicą pamiąt- miesto označuje kameň s pamätnou tabuľou. kową. Pustą urnę złożono przy kamieniu nagrobnym Prázdna urna je uložená pri jeho náhrobnom w miejscu pochówku rodziny Groszów na kieżmar- kameni v hrobovom mieste rodiny Groszovcov skim cmentarzu historycznym. Duch prof. Alfreda na kežmarskom historickom cintoríne. Duch Grosza do dziś czuwa nad wszystkimi, którzy z otwar- prof. Alfreda Grosza však aj teraz dýcha na všet- tym sercem przyjmują jego idee i dzieło. Jego życiowe kých, ktorí majú k nemu a jeho dielu otvorené dążenia nie poszły na marne. Czekają tylko na swoje srdce. Jeho životné snahy neboli márne. Len ča- „odczarowanie”. kajú na svoje „odkliatie“. Alfred Grosz (26.02.1885, Kieżmark – 01.03.1973 Alfred Grosz (26. 2. 1885, Kežmarok – 1. 3. r., Kieżmark), taternik, propagator i popularyzator 1973, Kežmarok), horolezec, propagátor a po- Tatr, strażak, fotograf, historyk, pisarz, poeta, etno- pularizátor Tatier, požiarnik, fotograf, historik, graf, kompozytor piosenek, humanitarny ratownik spisovateľ, básnik, etnograf, hudobný skladateľ życia i majątków ludzi, człowiek bliski wszystkim na- piesní, humanitárny záchranca životov a majet- rodowościom regionu Europy Środkowej, wzór prze- kov ľudí, hasič, človek blízky všetkým národnos- kraczający granice wieków i Słowacji. To nowocze- tiam stredoeurópskeho regiónu, je ľudským vzo- sny Europejczyk, który jako patriota spisko-niemiecki rom presahujúcim hranice stáročí a Slovenska. w równym stopniu podziwiał, pielęgnował i wspierał Je moderným Európanom, ktorý ako spišsko- kulturę Słowaków, Węgrów i Polaków. Swoim życiem nemecký vlastenec rovnako obdivuje, pestuje udowodnił, że jest przede wszystkim humanistą, któ- a podporuje aj kultúru Slovákov, Maďarov a remu obce są różnice narodowościowe, religijne, poli- Poliakov. Svojím životom dokázal, že je predo- tyczne i inne. všetkým humanistom, ktorému sú cudzie ná- W latach 1922–1945 był nauczycielem kieżmar- rodnostné, náboženské, politické či iné rozdiely. skiego gimnazjum niemieckiego, ale uczył także V rokoch 1922 – 1945 bol učiteľom kežmar- w jego klasach słowackich od ich założenia w 1927 ského nemeckého gymnázia, ale aj jeho sloven- roku. Po wojnie był już tylko nauczycielem w gimna- ských paralelných tried od ich založenia v r. zjum słowackim w Kieżmarku i Nowej Wsi Spiskiej. 1927. Po vojne bol výlučne učiteľom slovenského SYLWETKI / OSOBNOSTI 121

Jednak pamięć o nim powinni zachować przedstawi- gymnázia v Kežmarku a v Spišskej Novej Vsi. ciele czterech narodowości. Godny pomnik wznie- Jeho pamiatke sú však stále dlžní príslušníci siony w Kieżmarku za datki zebrane przez jego by- štyroch národností. Dôstojný pamätník po- łych uczniów, serdeczne stavený v Kežmarku związki z setkami rodzin z finančných zbierok swoich uczniów i przy- jeho bývalých žia- jaciół, setki listów, które kov, hlboké citové przychodziły do pana väzby so stovkami ro- profesora od nich co roku, dín svojich žiakov a nawet po jego śmierci, priateľov, stovky lis- mówią o genialnym mi- tov, ktoré každoročne strzostwie pedagogicz- od nich pán profesor nym i ludzkiej wielkości dostával, dokonca aj Grosza. Jego emocjonalny po svojej smrti, hovo- i pełen poświęceń sposób ria o jeho geniálnom wychowania, nauczania pedagogickom maj- i ojcowskie kierowanie strovstve a ľudskej młodzieżą, zaszczepie- výške. Groszov emoci- nie miłości do przyrody onálny a obetavý spô- przez taternictwo, sport sob výchovy, výučby oraz działalność humani- a otcovského vedenia tarną w pobliskich górach Jozef Hyžný, Portret Alfreda Grosza, 2005 r., mládeže v lone prí- i w rodzimych stronach zbiory inż. Józefa Joppa rody cez horolezec- są wyjątkowe w dziejach Jozef Hyžný, Portrét Alfreda Grosza, 2005; súkromná zbierka: tvo, športové a hu- Ing. Jozef Joppa światowej pedagogiki. manitárne aktivity Życiowe inspiracje Alfreda Grosza v blízkych horách a v z dzieciństwa domácom prostredí nemá obdobu v dejinách svetovej pedagogiky. Ojciec Ernest Grosz (1833–1900) był profesorem i dyrektorem kieżmarskiego gimnazjum ewan- Životné pohnútky Alfreda Grosza gelickiego w latach 1872–1900 oraz współzałożycie- z detstva lem Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego (1873), pierwszego na Węgrzech i ósmego w świecie towa- Otec Ernest Grosz (1833 – 1900) bol pro- rzystwa turystycznego. Z ojcem łączyły młodego fesorom a riaditeľom kežmarského evanjelic- Alfreda silne związki uczuciowe, które były dla niego kého gymnázia v rokoch 1872 – 1900 a spolu- drogowskazem na całej drodze życia. W swoich wspo- zakladateľom Uhorského karpatského spolku mnieniach Alfred pisze, że często wychodzili z ojcem (1873), prvého turistického spolku v Uhorsku na pobliski Michalski Wierch, Jerozolimski Wierch a ôsmeho na svete. Na otca mal mladý Alfred czy Goldsberg, później także na Kieżmarskie Żłoby. silnú citovú väzbu, ktorá ho usmerňovala na Podziwiane z tych miejsc panoramy Tatr przez całe životnej dráhe. V životopisných spomien- życie były dla niego szlachetnym bodźcem. Tu po- kach Alfred uvádza, že si s otcom často vyšli wstawały jego piękne, pisane po niemiecku wiersze na blízky Michalský, Jeruzalemský vrch alebo i pieśni, które dziś, wraz z ich słowackimi tłumacze- Goldsberg. Neskôr aj na Kežmarské žľaby. niami, stają się przebojami podczas wspólnego śpie- Pohľady na Tatry z týchto miest v ňom celý ži- wania zespołów karpackoniemieckich na Słowacji. vot evokovali ušľachtilé životné poh-nútky. Tu Kieżmarskie okolice Zielonego Stawu i Białego vznikali jeho krásne nemecké básne i piesne, Stawu, które przez wiele dziesięcioleci stanowiły bazę ktoré sa pomaly stávajú aj so slovenskými pre- weekendowych wycieczek, wypraw taterniczych, nar- kladmi hitmi v zborových spevoch najmä kar- ciarskich i ratunkowych z młodzieżą, natchnęły go do patskonemeckých súborov na Slovensku. 122 SYLWETKI / OSOBNOSTI napisania pełnych emocji opowiadań tatrzańskich, Kežmarská oblasť Zeleného a Bieleho Plesa, zbierania materiałów etnograficznych i tworzenia ktorá bola po dlhé desaťročia základňou víken- rękopisów prac naukowych o tematyce tatrzańskiej. dových vychádzok, horolezeckých, lyžiarskych a Już jako czternastoletni chłopiec – półsierota rozpo- záchranných aktivít s mládežou, mu bola motí- czął swoją niełatwą przygodę z taternictwem. Przed vom pre napísanie emotívnych tatranských po- ukończeniem dziewiętnastu lat zdobył wszystkie ta- vestí, etnografickú zbierkovú činnosť a tvorbu trzańskie szczyty, a przez całe życie dokonał (według rukopisných odborných prác s tatranskou tema- A. Puškáša) 136 taterniczych pierwszych wejść. Jego tikou. Už ako 14-ročný chlapec – polosirota za- przyjaźnie „na linie” z najlepszymi krajowymi, pol- čal s náročnou horolezeckou aktivitou v Tatrách. skimi i węgierskimi alpinistami oraz studia w archi- Ako 19-ročný stál na všetkých vrcholoch Tatier wach słowackich i zagranicznych pozwoliły mu na a počas života vykonal (podľa A. Puškáša) 136 badania i opisywanie Tatr z punktu widzenia czte- horolezeckých tatranských prvovýstupov. Jeho rech narodowości. Nie dzielił Tatr, ale dokładnie opi- priateľstvá „na lane“ s najlepšími domácimi, poľ- sał ich polską część jako organiczny element całego skými a maďarskými horolezcami a štúdiá v do- pasma we wszystkich aspektach z punktu widzenia mácich i zahraničných archívoch ho viedli k skú- Europejczyka. maniu a opisom tatranského horstva z pohľadov W swoim życiorysie pisze, że od czasu, gdy ukoń- štyroch národností. Tatry nerozdeľuje, ale dô- czył 14. rok życia, przez 65 lat bezinteresownie dzia- kladne opisuje ich poľskú časť ako organickú sú- łał jako strażak-ochotnik i ratownik ludzkiego życia, časť celého horstva aj so všetkými súvislosťami a wszystko to dzięki swojemu ojcu. Za życia niedoce- pohľadom Európana. niany przez kolejne ustroje polityczne, dzięki swojej Vo svojom životopise uvádza, že 65 rokov ne- postawie życiowej mimo wszystko potrafił zachować zištne pôsobil ako dobrovoľný hasič a záchranca godność ludzką. Niezliczoną ilość razy ryzykował ży- ľudských životov, už od svojich 14 rokov, najmä cie w rozmaitych sytuacjach nie tylko podczas wojny, vďaka svojmu otcovi. Počas života zaznávaný a chyba jedyną jego nagrodą było to, że mógł w spo- každým politickým režimom si svojimi postojmi koju, choć w biedzie, dożyć we własnym domu póź- a životom až zázračne dokázal uchovať ľudskú nej starości. Nigdy nie został odpowiednio doceniony, dôstojnosť. Nespočetné nasadenie svojho života ale zawsze był pod Bożą opieką. v rôznych vojnových a životných situáciách bolo Książki i rękopisy profesora Alfreda azda jeho celoživotnou odmenou, že sa mohol po- Grosza kojne, hoci v materiálnej chudobe, dožiť vo vlast- nom dome dlhého veku. Nikdy nebol patrične do- Dzięki jego uczniom i przyjaciołom w Niemczech cenený, ale stále bol chránený Božou mocou. wydano dwie jego książki: Die Hohe Tatra, Geschichte des Karpatenvereins (Tatry Wysokie, Historia Knižné a rukopisné dielo prof. Alfreda Towarzystwa Karpackiego), Arbeitsgemeinschaft Grosza der Karpatendeutschen aus der Slowakei, Dr. J. Lipták Fonds, Stuttgart 1961 (S. H. Liptak);Sage aus der Hohe Vďaka jeho žiakom a priateľom vy- Tatra (Legendy Tatr Wysokich), Heimatwerk Verlag šli v Nemecku dve jeho knihy: Die Hohe München 1971 (L. Guzsak). Tatra, Geschichte des Karpatenvereins Opracowanie Beiträge zur Geschichte der (Vysoké Tatry, Dejiny Karpatského spolku), Kesmarker Feuerwehr und einige kulturhistorische Arbeitsgemeinschaft der Karpatendeutschen Daten, die mit dem Feuerwehrwesen eng zusam- aus der Slowakei, Dr. J. Lipták Fonds, Stuttgart menhängen (Przyczynek do historii kieżmarskiej 1961 (S. H. Liptak); Sage aus der Hohe Tatra straży pożarnej i niektóre dane kulturalno-histo- (Povesti z Vysokých Tatier), Heimatwerk Verlag ryczne związane z ruchem strażackim) oraz słowac- München 1971 (L. Guzsak). kie tłumaczenie tego rękopisu znajduje się w zbio- Beiträge zur Geschichte der Kesmarker rach Muzeum w Kieżmarku. Od 2006 r. Archiwum Feuerwehr und einige kulturhistorische Daten, die Państwowe w Lewoczy udostępnia zainteresowanym mit dem Feuerwehrwesen eng zusammenhängen osobiste zbiory prof. Grosza. Zostały one podzielone (Príspevky k dejinám kežmarského požiarnictva SYLWETKI / OSOBNOSTI 123

na 11 kategorii: dokumenty osobiste i pisma, studia, a niektoré kultúrno-historické údaje súvisiace pierwsza wojna światowa, działalność pedagogiczna, s požiarnictvom). Slovenský preklad tohto ruko- działalność społeczna, korespondencja, zdjęcia, ar- pisu je v zbierkach Múzea v Kežmarku. Od roku tykuły prasowe, plany, różne, krewni. W Muzeum 2006 bol Štátnym archívom Levoča sprístupnený w Kieżmarku zgromadzono przyrodnicze, histo- verejnosti osobný fond prof. A. Grosza. Je zoradený ryczne i beletrystyczne materiały drukowane i ręko- do 11 okruhov: osobné doklady a písomnosti, štú- piśmienne w języku niemieckim i węgierskim, które dium, prvá svetová vojna, pedagogická činnosť, pozostawił po sobie profesor. verejnoprospešná činnosť, korešpondencia, fotografie, tlačoviny, plány, rôzne, príbuzní. V Múzeu Monografie książkowe i artykuły v Kežmarku sú z jeho pozostalosti prírodovedné, poświęcone A. Groszowi historické a beletristické tlačené a rukopisné pa- Podziw budzi przede wszystkim praca węgier- miatky napísané v nemeckej a maďarskej reči. skiego pisarza Ákosa Neidenbacha Tátránk tudós polihisztora Grósz Alfréd (Tatrzański polihistor Alfred Životopisné knižné diela a články o A. Grosz), wydane przez Csobánka w 2012 r., w dwóch to- Groszovi mach, na 1145 stronach. Jest to dzieło biograficzne po- S obdivom treba predovšetkým hod- święcone przede wszystkim tatrzańskiej działalności notiť prácu maďarského spisovateľa Ákosa wydawniczej i korespondencji A. Grosza oraz jego kon- Neidenbacha Tátránk tudós polihisztora Grósz taktom z węgierskimi taternikami i miłośnikami Tatr. Alfréd (Tatranský polyhistor Alfred Grosz), Najbardziej znane artykuły poświęcone jego ży- Csobánka 2012, v dvoch zväzkoch na 1 145 stra- ciu i dziełu: nách. Je to biografické dielo zaoberajúce sa predo- A. Emeritzy i A. Hudak – „Karpatenpost“, kwiecień všetkým tatranskou publikačnou činnosťou a ko- 1973; Karpatenjahrbuch, 1984; rešpondenciou profesora A. Grosza a jeho vzťahov E. Hochberger – Karpatenjahrbuch, 1985; s maďarskými horolezcami a milovníkmi Tatier. Ľ. Smatana – „Vysoké Tatry“ 1983; Najznámejšie príspevky z jeho života E. Hunsdorfer – „Tatry“ 2/1997; a diela: N. Baráthová, E. Hunsdorfer, E. Hochberger, J. Varga A. Emeritzy a A. Hudak – Karpatenpost, apríl – w tomie zawierającym referaty wygłoszone na kon- 1973; Karpatenjahrbuch, 1984; ferencji naukowej w Kieżmarku (Karpatskonemecký E. Hochberger – Karpatenjahrbuch, 1985; spolok, Kežmarok 1993); Ľ. Smatana – Vysoké Tatry 1983; J. Varga – broszura o życiu A. Grosza, 1994; E. Hunsdorfer –Tatry 2/1997; J. Andráši – „Vysoké Tatry“ 1990/5; N. Baráthová, E. Hunsdorfer, E. Hochberger, I. Bohuš st. – Krásy Slovenska, 1989; J. Varga – Zborník z vedeckej konferencie V. Myslovičová – „Tatry“ 4/2005; v Kežmarku (Karpatskonemecký spolok, mesto M. Argalács – „Podtatranské noviny“, dodatek 1/2009; Kežmarok 1993); M. Choma – gazeta „Kežmarok“ 2009, 2010. J. Varga – brožúra životopisu A. Grosza, 1994; O A. Groszu opublikowano także wiele materia- J. Andráši –Vysoké Tatry 1990/5; łów w prasie polskiej i węgierskiej. I. Bohuš st. – Krásy Slovenska, 1989; V. Myslovičová – Tatry 4/2005; Wydarzenia M. Argalács – Podtatranské noviny, príloha Audiowizualny, dramatyzowany program 1/2009; M. Chomy Človek so zlatým srdcom (Człowiek ze M. Choma – noviny Kežmarok 2009, 2010. złotym sercem) (1990, Schola Humanitatis SOŠ O A. Groszovi sa tiež veľa publikovalo aj Kežmarok) połączony z wystawą dokumentacji zdję- v poľskej a maďarskej tlači. ciowej i wspomnień jemu poświęconych (dzięki tłu- maczeniu H. Waltera także w języku niemieckim). Podujatia Spiskie Dni Kultury (01.09.1993 r.) oraz kon- Audiovizuálne dramatické pásmo ferencja naukowa o A. Groszu (E. Hunsdorfer, M. Chomu Človek so zlatým srdcom (1990, E. Hochberger , N. Baráthová, J. Varga). Schola Humanitatis SOŠ Kežmarok) spojené 124 SYLWETKI / OSOBNOSTI

XXIII Wieczór Tatrzański w Domu Spotkań s výstavou fotodokumentácie a spomienkami Słowacko-Polskich Euroregionu „Tatry” (21.04.2009 jeho súčasníkov. r., N. Frank, J. Ksiažek, J. Pitoňák, L. Kulanga, P. Vďaka prekladu H. Waltera aj v nemeckom Petras, E. Cintulová, Ing. M. Lipták, D. Dluhý oraz jazyku. Spišské kultúrne dni (1. 9. 1993) a ve- byli uczniowie A. Grosza). decká konferencia o A. Groszovi (E. Hunsdorfer, Schola Humanitatis, Towarzystwo Karpacko- E. Hochberger , N. Baráthová, J. Varga). niemieckie, Muzeum w Kieżmarku oraz Spiskie XXIII. Tatranský večer v Dome sloven- Towarzystwo Historyczne w Lewoczy 19.06.2009 r. sko-poľského stretávania Euroregiónu „Tatry“ zorganizowały międzynarodową konferencję na- (21. 4. 2009, N. Frank, J. Ksiažek, J. Pitoňák, L. ukową A. Grosz – profesor Szkoły Tatr (I. Chalupecký, Kulanga, P. Petras, E. Cintulová, Ing. M. Lipták, N. Baráthová, E. Hochberger – Niemcy, M. Choma, A. D. Dluhý a bývalí žiaci A. Grosza). Neidebach – Budapeszt, E. Cintulová, A. Janovský). Schola Humanitatis, Karpatskonemecký spolok, Múzeum v Kežmarku a Spišský de- Pomniki jepisný spolok v Levoči zorganizoval 19. 6. Dzięki zbiórce pieniędzy zorganizowanej przez 2009 medzinárodnú vedeckú konferenciu A. byłych uczniów A. Grosza oraz miasto Kieżmark Grosz – profesor školy Tatier (I. Chalupecký, w ramach Spiskich Dni Kultury w 1994 roku otwarto N. Baráthová, E. Hochberger – Nemecko, M. Park imienia prof. Grosza z pomnikiem i popiersiem Choma, A. Neidebach – Budapešť, E. Cintulová, z brązu autorstwa Štefana Hudzíka. Pod popiersiem A. Janovský). widnieje napis w języku niemieckim, słowackim i wę- gierskim: Spiskiemu humaniście i taternikowi na pa- Pamätníky miątkę (J. Varga, Towarzystwo Karpackoniemieckie, Vďaka finančnej zbierkovej aktivite žia- miasto Kieżmark, V. Wagner). Przy tej okazji odsłonięto kov A. Grosza a Kežmarku bol otvorený v rámci także tablicę pamiątkową na polanie Pastwa w Tatrach Spišských kultúrnych dní v roku 1994 Park prof. Bielskich. W miejscu, gdzie kiedyś znajdował się dom Grosza s pamätníkom a bronzovou bustou, zho- Grosza, a obecnie jest parking Akademii Hotelowej im. tovenou Štefanom Hudzíkom. Pod bustou je ne- O. Brucknera, ustawiono kolejny jego pomnik, który mecký, slovenský a maďarský text: Spišskému hu- wykonano z kamieni granitowych, umieszczono na manistovi a horolezcovi na pamiatku (J. Varga, nim także tablicę pamiątkową. Uhonorowano nim Karpatskonemecký spolok, mesto Kežmarok, również rodzinę tatrzańskich pionierów: Buchholtzów, V. Wagner). Pri tejto príležitosti bola odhalená którym już od 1988 r. poświęcono w Kieżmarku aj pamätná tabuľa na Pastvinách v Belianskych i w Tatrach całą serię spotkań, wieczorków tatrzań- Tatrách. Na mieste Groszovho domu, kde je par- skich, wystaw, akademii, ale także działalność na- kovisko pri Hotelovej akadémii O. Brucknera, je ukową w szkołach średnich, odczyty nauczycieli oraz jeho ďalší pamätník zo žulových kameňov s pa- przedstawienie (Schola Humanitatis). Pomnik odsło- mätnou tabuľou. Je venovaný aj rodine tatrans- nił podczas wernisażu własnej twórczości plastycznej kých priekopníkov Buchholtzovcov, ktorým už połączonego z wykładem o prof. A. Groszu jego uczeń od r. 1988 bola v Kežmarku a v Tatrách venovaná Emmerich Hundsdofer (XIII Wieczór Tatrzański, celá panoráma podujatí, tatranských večerov, 03.11.2005 r.). výstav, akadémií, ale aj stredoškolská odborná Planowane obchody jubileuszu činnosť, pedagogické čítanie a predstavenie (Schola Humanitatis). Pamätník odhalil v rámci W holu szkoły podstawowej, dawnej vernisáže vlastnej výtvarnej tvorby a pred- Grundschule przy ul. Hradné námestie 38, odsłonięte nášky o prof. A. Groszovi jeho žiak Emmerich zostanie w 2013 roku pamiątkowe popiersie prof. A. Hundsdofer (13. Tatranský večer, 3. 11. 2005). Grosza – nauczyciela gimnazjum słowackiego, które miało swoją siedzibę w tym budynku. Dom Spotkań Pripravované podujatia Słowacko-Polskich Euroregionu „Tatry” przy współ- Základná škola, Grundschule na Hradnom pracy z miastem, Muzeum w Kieżmarku i klasami námestí 38 odhalí v roku 2013 vo vstupnej hale muzycznymi Artystycznej Szkoły Podstawowej svojej školy pamätnú bustu prof. A. Groszovi ako SYLWETKI / OSOBNOSTI 125

w Kieżmarku, w tym jubileuszowym roku, ufundował učiteľovi slovenského gymnázia, ktoré sídlilo pamiątkową tablicę poświęconą prof. A. Groszowi v budove tejto školy. Dom slovensko-poľského i jego bratu Ernestowi Groszowi, znanemu wirtu- stretávania Euroregiónu „Tatry“ v spolupráci ozowi, na domu rodzinnym przy ulicy Hradné náme- s mestom Kežmarok, Múzeom v Kežmarku a hu- stie pod numerem 5. dobným odborom Základnej umeleckej školy v Ważne jest promowanie dzieła prof. A. Grosza, Kežmarku odhalí v tomto jubilejnom roku pa- zwłaszcza na katedrach germanistyki w naszych szko- mätnú tabuľu prof. A Groszovi a jeho bratovi łach wyższych o profilu pedagogicznym. Ważna jest Ernestovi Groszovi, významnému hudobnému działalność edytorska – wydawanie i tłumaczenie virtuózovi na ich rodnom dome na Hradnom jego spuścizny rękopiśmiennej w celu jej zachowania námestí č. 5. dla kolejnych pokoleń. Przede wszystkim należy wy- Žiada sa však predovšetkým prekladať a zo- dać o wartościową publikację poświęconą jego ży- znamovať sa s dielom prof. A. Grosza najmä na ciu i dziełu. Tylko w ten sposób przyczynimy się do katedrách germanistiky našich vysokých škôl ochrony tego cennego dla Europy Środkowej, dzie- pedagogického zamerania. Editovať a vydávať dzictwa kulturowego i pedagogicznego. jeho rukopisnú a tlačenú pozostalosť pre ďalšie Tłumaczenie Agencja BTB generácie. Predovšetkým však vydať hodnotnú publikáciu o jeho živote a diele. Len tak prispe- jeme k záchrane vzácneho kultúrneho a pedago- gického dedičstva strednej Európy.

Bielenie płótna, fot. A. Grosz, zbiory Muzeum w Kieżmarku Bielenie plátna, fot. A. Grosz, zbierka Múzea v Kežmarku 126 SYLWETKI / OSOBNOSTI

Alfréd Grosz Ernest Grosz Tatre Nokturno-nočný obraz

Darovala si mi krásne dni jari práve vtedy, keď si sa stavala v mladosti mojou veľkou túžbou. Snehom pokryté štíty hôr Túžbou v očakávaní, keď som sa začínal dívať do už odpočívajú v očarujúcom mesačnom svite. budúcnosti. Azúrová obloha je teraz tak vysoko a tak čistá Bola si postupne aj mojim jarným snom že pod jej ochranou blažene usína celá zem. plným lásky a nádeje. Aký tajomný a pokojný dych prírody. Čo si mi sľúbila, všetko si aj splnila. Tu vznášajú sa sladké vône kvetov Najjasnejšie radosti, najčistejšie pôžitky a a temný hukot vzdialenej bystriny najružovejšie dni v mojom živote si mi dala. prináša tichý závan vetra Urobila si ma pevným, vytrvalým a tvrdým v búrke životného boja. Vôkol ticho. Akoby sa vznešené rozprávkové sny v ligote pretkávali cez teplé vánky. Nadchla, skúšala, zocelila Ticho sa vznášajú pri svojom zrode medzi jedľami a vyškolila si ma pre život. aby tajomne zašeptali svoju nočnú modlitbu Nikto mi nevštepil lásku k slobode tak mocne ako Tvoj svet. Kežmarské Žľaby, 1903 Vždy si ma učila k bohabojnosti, nalaďovala si moju dušu pre zbožnosť a tak si stále prehlbovala moju vieru.

Keď som nadchnutý pre lezenie Milan Choma prechádzal tvojím horstvom, Tvár kežmarskej Tatry bola si mojím šťastím. Bola si mojou útechou aj vtedy, keď ma pichali ostne osudu a tlačil utrpenia kríž. Aké to dve krištáľové slzy raňajšieho svitu Ak raz moja púť skončí, chcem spočinúť zalesknú sa, keď celý kraj ešte spí? v tvojej ríši. Hneď za ružového rána cez hrdlo Svišťovky V tvojom tichom a večnom pokoji. si bradu Kežmarského štítu všímaj! Preložila Nataša Dluhá, S nádychom Lomnického nosa do tváre Tatry upravil Milan Choma sa dívaj! Vidlové veže Ti nežné slová zašepcú. Deň čo deň vždy novú krásu vnímaj, kým sa jej vlasy rozpletú!

Padajú jej priamo z čela Ľadového štítu. Zvlní ich snáď Gerlach, Stredohrot? Či azda pyramída Slavkovského mýtu?!

V hlbinách dolín Tatra si oči plies skrýva. Hanblivo. Len na Teba sa díva. Vďačne Ti aj celý Spiš dá. Človeče to ešte nevieš, čo pre Teba má. NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 127

Teresa Siaśkiewicz Teresa Siaśkiewicz

Realizacja mikroprojektów Realizácia mikroprojektov w Euroregionie „Tatry” w latach v Euroregióne „Tatry“ v rokoch 2010–2012 2010–2012

Stan na koniec grudnia 2012 roku Stav ku koncu decembra 2012

Promowanie inicjatyw lokalnych i nawiązywa- Propagácia miestnych iniciatív a nadväzo- nie kontaktów transgranicznych poprzez realizację vanie cezhraničných vzťahov prostredníctvom mikroprojektów opartych na działaniach „ludzie dla realizácie mikroprojektov založených na aktivi- ludzi” jest głównym celem projektu parasolowego tách „ľudia pre ľudí“ je hlavným cieľom strešného pt. Realizacja mikroprojektów na pograniczu polsko- projektu s názvom Realizácia mikroprojektov na słowackim w latach 2007–2013. Od października 2008 poľsko-slovenskom pohraničí v rokoch 2007–2013. roku wdraża go pięciu partnerów: Stowarzyszenie Od októbra 2008 implementujú tento projekt Euroregion Karpacki Polska (Partner Wiodący), piati partneri: Združenie Euroregion Karpacki Związek Euroregion „Tatry”, Stowarzyszenie „Region Polska (Vedúci partner), Zväzok Euroregión Beskidy” oraz VUC Prešov i VUC Žilina. Każdy „Tatry”, Združenie „Region Beskidy”, VÚC z partnerów dysponuje środkami z Europejskiego Prešov a VÚC Žilina. Každý z partnerov dis- Funduszu Rozwoju Regionalnego, które przezna- ponuje prostriedkami z Európskeho fondu regi- czone są na dofinansowanie małych, polsko-słowac- onálneho rozvoja, ktoré sú určené na financova- kich przedsięwzięć w ramach Programu Współpracy nie malých poľsko-slovenských aktivít v rámci Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Słowacka 2007–2013. O dofinansowanie w wysoko- Slovenská republika 2007–2013. O finančný prís- ści od 5.000 EUR do 50.000 EUR (stanowiące mak- pevok vo výške od 5.000 EUR do 50.000 EUR symalnie 85 % całkowitej wartości projektu) apliko- (pričom príspevok nesmie prekročiť 85 % z cel- wać mogą: jednostki samorządu terytorialnego, ich kovej hodnoty projektu) sa môžu uchádzať: jed- związki i stowarzyszenia, jednostki administracji notky územnej samosprávy, ich zväzky a zdru- ustanowione przez państwo lub samorząd w celu ženia, správne jednotky zriadené štátom alebo zapewnienia usług publicznych, organizacje po- samosprávou za účelom zabezpečenia poskyto- zarządowe non-profit, Europejskie Ugrupowania vania verejných služieb, mimovládne neziskové Współpracy Terytorialnej, których siedziby umiejsco- organizácie, Európske zoskupenia územnej spo- wione są na obszarze wsparcia Programu. Euroregion lupráce, ktorých sídla sa nachádzajú na opráv- „Tatry” zarządza mikroprojektami, których benefi- nenom území Programu. Euroregión „Tatry“ cjenci zlokalizowani są na terenie powiatów: gorlic- spravuje mikroprojekty, ktorých prijímate- kiego, limanowskiego, myślenickiego, nowosądec- lia sa nachádzajú na území okresov: Gorlice, kiego, nowotarskiego, tatrzańskiego oraz miasta na Limanowa, Myślenice, Nowy Sącz, Nowy Targ, prawach powiatu – Nowego Sącza. Tatry a mesta s právami okresu – Nowy Sącz. 128 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Informacje na temat działań Euroregionu „Tatry” Informácie o aktivitách Euroregiónu związanych z wdrażaniem projektu parasolowego „Tatry“ spojených s implementáciou strešného w okresie od 01.10.2008 do 30.06.2010 opublikowane projektu v období od 1.10.2008 do 30.6.2010 boli zostały w poprzednim wydaniu rocznika „Pogranicze zverejnené v predchádzajúcom vydaní ročenky Polsko-Słowackie. 2008–2009” „Pohraničie poľsko-slovenské 2008 – 2009”. Od lipca 2010 do Od júla 2010 do de- grudnia 2012 roku cembra 2012 pokračoval Euroregion kontynuował Euroregión v realizá- realizację projektu pa- cii strešného projektu. rasolowego. W tym cza- V tomto období nastali sie zaszły istotne zmiany podstatné zmeny tý- dotyczące samego pro- kajúce sa samotného jektu, wprowadzone projektu, zavedené aneksem do umowy o do- dodatkom k zmluve finansowanie projektu o poskytnutí finan- parasolowego podpisa- čného príspevku pre nym przez Ministerstwo strešný projekt, podpí- Rozwoju Regionalnego saným Ministerstvom Mikroprojekt pt. Otwarta przestrzeń integracji, Miejski i Stowarzyszenie Euro- Ośrodek Kultury w Nowym Targu, fot. arch. Związku regionálneho roz- region Karpacki Polska Euroregion „Tatry” voja a Združením (Partnerem Wiodącym) Mikroprojekt Otvorený priestor integrácie, Mestské kultúrne Stowarzyszenie Euro- w dniu 5 lipca 2012 roku. stredisko v Nowom Targu, foto arch. Zväzku region Karpacki Polska Euroregión „Tatry” Budżet projektu został (Vedúci partner) dňa 5. zwiększony o środki zaplanowane na lata 2011–2013, júla 2012. Projektový rozpočet bol zvýšený o pros- a jego realizacja zakończy się 31 marca 2015 roku. triedky naplánované na roky 2011–2013 a jeho rea- W związku z tym, po zmianach, całkowita lizácia bude ukončená 31. marca 2015. wartość wydatków kwalifikowalnych przeznaczo- V súvislosti s tým je po zavedení zmien cel- nych w projekcie parasolowym dla Euroregionu ková hodnota oprávnených výdavkov určených „Tatry” zwiększyła się i wynosi 5.704.384,20 EUR, v strešnom projekte pre Euroregion „Tatry” vyš- w tym 85%, czyli 4.848.726,57 EUR, stanowi do- šia a dosahuje 5.704.384,20 EUR, z toho 85 %, finansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju teda 4.848.726,57 EUR, tvorí finančný príspe- Regionalnego, a 15 % – 855.657,63 EUR – to współfi- vok z Európskeho fondu regionálneho rozvoja nansowanie krajowe. a 15 % – 855.657,63 EUR – pochádza zo zdrojov Najważniejsze działania zrealizowane przez národného spolufinancovania. Związek Euroregion „Tatry” w ramach projektu pa- Najdôležitejšie aktivity realizované rasolowego do 31.12.2012 roku to: Zväzkom Euroregión „Tatry” v rámci strešného projektu k 31.12.2012 sú: 1. PRZYGOTOWANIE I OGŁOSZENIE NA- BORÓW MIKROPROJEKTÓW: 1. PRÍPRAVA A VYHLÁSENIE VÝZIEV NA • Konsultacja i aktualizacje dokumentów dotyczą- PREDKLADANIE MIKROPROJEKTOV: cych wdrażania mikroprojektów dla II i III naboru • Konzultácia a aktualizácia podkladov týkajúcich sa mikroprojektów. Dokumenty te zostały zatwier- implementácie mikroprojektov pre II. a III. výzvu dzone przez Komitet Monitorujący w dniach: na predkladanie mikroprojektov. Tieto dokumenty 30.07.2010 r. (dla II naboru) oraz 24.05.2012 r. (dla boli schválené Monitorovacím výborom v dňoch: III naboru). 30.7.2010 (pre II. výzvu) a 24.5.2012 (pre III. výzvu). • Pomoc w znalezieniu partnerów zagranicznych dla • Pomoc pri hľadaní zahraničných partnerov pre po- potencjalnych beneficjentów mikroprojektów. tenciálnych prijímateľov mikroprojektov. • W dniu 16.08.2010 r. ogłoszono II nabór wniosków • Dňa 16.8.2010 bola vyhlásená II. výzva na predkla- o dofinansowanie mikroprojektów, który trwał do danie žiadostí o poskytnutie finančného príspevku NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 129

15.10.2010 r. Do biura Związku Euroregion „Tatry” na mikroprojekty, ktorá trvala do 15.10.2010. Do w drugim naborze złożono 68 wniosków o dofinan- kancelárie Zväzku Euroregión „Tatry” bolo v dru- sowanie mikroprojektów na łączną kwotę dofinan- hej výzve podaných 68 žiadostí o poskytnutie fi- sowania z EFRR w wysokości: 2.242.113,90 EUR. nančného príspevku pre mikroprojekty na celkovú • W dniu 01.06.2012 r. Euroregion „Tatry” ogłosił trzeci sumu finančného príspevku z ERDF vo výške: ciągły nabór mikropro- 2.242.113,90 EUR. jektów. Zamknięcie • Dňa 1.6.2012 vyhlásil naboru uzależnione Euroregión „Tatry” tretiu, jest od rozdysponowa- nepretržitú výzvu na pred- nia wszystkich środ- kladanie mikroprojektov. ków z EFRR przezna- Ukončenie výzvy je pod- czonych na wsparcie mienené rozdelením všet- mikroprojektów. Do kých prostriedkov z ERDF końca roku 2012 w ra- určených na podporu mik- mach III naboru do roprojektov. Do konca Euroregionu wpłynęło roku 2012 bolo v rámci III. 119 wniosków na łączna výzvy do Euroregiónuv kwotę dofinansowa- podaných 119 žiadostí na Mikroprojekt pt. Wzmocnienie usług turystycznych i sportowych nia 4.547.456,47 EUR. poprzez zapewnienie bezpieczeństwa na pograniczu polsko-sło- celkovú sumu finančného Trzeci nabór trwa do wackim – bez względu na porę roku, fot. arch. Związku Euro- príspevku 4.547.456,47 28.02.2013 r. Na dzień region „Tatry” EUR. Tretia výzva trvá 31.12.2012 r. dostępna Mikroprojekt Posilnenie turistických a športových služieb pros- do 28.2.2013. Ku dňu tredníctvom zaručenia bezpečnosti na poľsko-slovenskom pohra- kwota z EFRR wynosi ničí – bez ohľadu na ročné obdobie, foto. arch. Zväzku Euriore- 31.12.2012 je dostupné około 502 tys. EUR. gión „Tatry“ z ERDF ešte cca 502 tis. Ponadto w dniu EUR. 31.07.2012 r. Związek Euroregion „Tatry” złożył do Dňa 31.7.2012 podal Zväzok Euroregión biura Euroregionu „Karpackiego” dwa wnioski o dofi- „Tatry” do kancelárie Euroregiónu „Karpacki” nansowanie mikroprojektów własnych pt. Partnerska dve žiadosti o finančný príspevok na vlastné współpraca transgraniczna Euroregionu „Tatry” oraz mikroprojekty Partnerská cezhraničná spolu- Transgraniczne Centrum Informacji Gospodarczej práca Euroregiónu „Tatry” a Cezhraničné centrum Euroregionu „Tatry”, których suma dofinansowania hospodárskych informácií Euroregiónu „Tatry”, z EFRR wynosiła: 78.994,75 EUR. v prípade ktorých finančný príspevok z ERDF bol celkom: 78.994,75 EUR. 2. PRZEPROWADZENIE SZKOLEŃ DLA WNIOSKODAWCÓW I BENEFICJENTÓW: 2. REALIZÁCIA ŠKOLENÍ PRE ŽIADATE- • W Ośrodku Współpracy Polsko-Słowackiej ĽOV A PRIJÍMATEĽOV: w Nowym Targu zorganizowane zostały nastę- • V Stredisku poľsko-slovenskej spolupráce pujące szkolenia dotyczące zasad aplikowania v Nowom Targu boli usporiadané nižšie uvedené o środki na realizację projektów: školenia zamerané na zásady uchádzania sa o po- –– dla wnioskodawców z II naboru mikroprojek- skytnutie prostriedkov na realizáciu projektov: tów w dniach: 08.09.2010 r. i 09.09.2010 r. –– pre žiadateľov z II. výzvy na predkladanie –– dla wnioskodawców III naboru mikropro- mikroprojektov v dňoch: 8.9.2010 a 9.9.2010, jektów w dniach: 19.06.2012 r., 21.06.2012 r. –– pre žiadateľov z III. výzvy na predklada- oraz 10.07.2012 r. nie mikroprojektov v dňoch: 19.6.2012, • W dniu 22.06.2011 r. Euroregion „Tatry” przepro- 21.6.2012 a 10.7.2012. wadził szkolenie z zakresu prawidłowej realizacji • Dňa 22.6.2011 organizoval Euroregión „Tatry” ško- i rozliczania mikroprojektów dla beneficjentów lenie v oblasti náležitej realizácie a zúčtovávania II naboru mikroprojektów. mikroprojektov pre mikrožiadateľov z II. výzvy. Łącznie przeszkolone zostały 252 osoby. Spoločne bolo preškolených 252 osôb. 130 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

3. OCENA FORMALNA I TECHNICZNA 3. FORMÁLNE HODNOTENIE A TECHNIC- ZŁOŻONYCH WNIOSKÓW: KÉ HODNOTENIE ŽIADOSTÍ: • W dniach 15.11.2010 – 31.12.2010 r. Euroregion • V období 15.11.2010 až 31.12.2010 uskutočnil „Tatry” przeprowadził oceny formalną i kwalifiko- Euroregión „Tatry” formálne hodnotenie a hod- walności 68 wniosków o dofinansowanie mikro- notenie oprávnenosti 68 žiadostí o poskytnutie fi- projektów złożonych w ramach II naboru PWT nančného príspevku pre mikroprojekty podaných PL-SK 2007–2013. Do oceny technicznej (meryto- v rámci II. výzvy PCS PL-SK 2007–2013. Na tech- rycznej) rekomendowanych zostało 46 wniosków. nické (vecné) hodnotenie bolo odporúčaných 46 • W dniach od 01.08.2012 r. do 28.09.2012 r. Związek žiadostí. Euroregion „Tatry” dokonał ocen formalnej • V období 1.8.2012 až 28.9.2012 uskutočnil Zväzok i kwalifikowalności 105 mikroprojektów, złożo- Euroregión „Tatry” formálne hodnotenie a hodnote- nych w trzecim naborze do dnia 31 lipca 2012 roku nie oprávnenosti 105 mikroprojektov podaných v tre- 77 mikroprojektów spełniających kryteria formalne tej výzve do dňa 31. júla 2012. 77 mikroprojektov spĺňa- zostało zakwalifikowanych do oceny technicznej. júcich formálne kritériá prešlo do etapy technického • Euroregion „Tatry” zatrudnił ekspertów zewnętrz- hodnotenia. nych do oceny technicznej mikroprojektów. Ocena • Euroregión „Tatry” poveril technickým hod- ta przeprowadzona została: notením mikroprojektov externých expertov. –– w dniach 10–13 stycznia 2011 roku dla projek- Hodnotenie bolo realizované: tów z II naboru. W wyniku oceny z 46 pro- –– v dňoch 10.–13. januára 2011 pre projekty z II. jektów do dofinansowania rekomendowano výzvy. Po vyhodnotení bolo zo 46 projektov 28 projektów. odporúčaných na poskytnutie finančného –– W dniach 01–06 października 2012 roku oce- príspevku 28 projektov. niano 77 mikroprojektów, które złożono do –– V dňoch 1.–6. októbra 2012 bolo ohodnote- biura Euroregionu w III naborze w terminie ných 77 mikroprojektov, ktoré boli podané do 31.07.2012. Rekomendację Zespołu Eks- do kancelárie Euroregiónu počas III. výzvy pertów uzyskało 47 mikroprojektów. v lehote do 31.7.2012. Odporúčanie tímu expertov získalo 47 mikroprojektov. 4. ZAWIERANIE UMÓW Z BENEFICJENTA- MI NA PODSTAWIE DECYZJI PODKOMI- 4. UZATVÁRANIE ZMLÚV S PRIJÍMATEĽ- TETU MONITORUJĄCEGO: MI NA ZÁKLADE ROZHODNUTIA MONI- • Euroregion „Tatry” przygotował materiały na po- TOROVACIEHO PODVÝBORU: siedzenia Podkomitetu Monitorującego, w tym • Euroregión „Tatry” pripravil podklady na zasadnu- listy rankingowe mikroprojektów rekomendowa- tia Monitorovacieho podvýboru, vrátane poradov- nych do dofinansowania, które zostały przedłożone níkov mikroprojektov odporúčaných na poskytnu- do zatwierdzenia Podkomitetowi Monitorującemu. tie finančného príspevku, ktoré boli predložené na • Podkomitet Monitorujący na posiedzeniu w dniu schválenie Monitorovacím podvýborom. 17.03.2011 r. zatwierdził do realizacji 15 mikropro- • Monitorovací podvýbor schválil na zasadnutí dňa jektów z Euroregionu „Tatry” w ramach II naboru, 17.3.2011 realizáciu 15 mikroprojektov z Euroregiónu a 10 mikroprojektów znalazło się na liście rezer- „Tatry“ v rámci II. výzvy a 10 mikroprojektov bolo wowej. W terminie od 16.06.2011 do 26.07.2011 zaradených do zásobníka. V období od 16.6.2011 do Euroregion zawarł 19 umów z beneficjentami II 26.7.2011 uzatvoril Euroregión 19 zmlúv s prijíma- naboru (15 z listy podstawowej i 4 z listy rezer- teľmi z II. výzvy (15 zo základného poradovníka a 4 wowej) na łączną kwotę dofinansowania z EFRR zo zásobníka) na celkovú sumu finančného príspevku wynoszącą 523.219,49 EUR. Wykaz zakontrakto- z ERDF 523.219,49 EUR. Zoznam zazmluvnených wanych mikroprojektów z II naboru przedstawia mikroprojektov z II. výzvy je uvedený v Tabuľke č. 1. Tabela nr 1. • Rozhodnutie o poskytnutí finančného prís- • Decyzja, o dofinansowaniu 41 mikroprojektów zło- pevku pre 41 mikroprojektov, podaných do kan- żonych do biura Euroregionu „Tatry” w III naborze celárie Euroregiónu „Tatry“ v III. výzve (v ob- (w terminie do 31.07.2012), zapadła podczas obrad dobí do 31.7.2012), bolo prijaté počas rokovania NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 131

Podkomitetu Monitorującego w dniu 13.12.2012 Monitorovacieho podvýboru dňa 13.12.2012. r. Łączna kwota przyznanego dofinansowania Celková suma poskytnutých finančných prí- z EFRR dla tych projektów wynosi 1.511.254,58 spevkov z ERDF pre tieto projekty je vo výške EUR. 1.511.254,58 EUR. Ponadto PKM przyznał dofinansowanie z EFRR Monitorovací podvýbor navyše poskytol fina- w wysokości 75.628,75 EUR także dwóm mikropro- nčný príspevok z ERDF vo výške 75.628,75 EUR aj jektom własnym Związku Euroregion „Tatry”, które pre dva vlastné mikroprojekty Združenia Euroregion spełniły kryteria formalne i otrzymały rekomendacje „Tatry”, ktoré splnili formálne kritériá a získali od- niezależnych ekspertów, w wyniku oceny technicznej porúčanie nezávislých expertov vo výsledku tech- dokonanej we Wspólnym Sekretariacie Technicznym nického hodnotenia, uskutočneného v Spoločnom PWT PL-SK 2007–2013 w Krakowie. technickom sekretariáte PCS PL-SK 2007–2013 Wykaz zatwierdzonych do realizacji mikropro- v Krakove. jektów z Euroregionu „Tatry” w ramach III naboru Zoznam schválených mikroprojektov przedstawia Tabela nr 2. z Euroregiónu „Tatry“ v rámci III. výzvy je uvedený Kontraktacja mikroprojektów z trzeciego na- v Tabuľke č. 2. boru nastąpi w 2013 roku. Zazmluvnenie mikroprojektov z tretej výzvy je Reasumując, od początku wdrażania projektu plánované na rok 2013. parasolowego do dnia 31.12.2012 r., ze środków, któ- To znamená, že od začiatku implementácie stre- rymi dysponuje Związek Euroregion „Tatry” dofi- šného projektu do dňa 31.12.2012 v rámci troch výziev nansowanie w ramach trzech naborów otrzymało 118 boli z prostriedkov, ktorými disponuje Združenie mikroprojektów (Wykres nr 1). Realizacja 75 z nich Euroregion „Tatry”, poskytnuté finančné príspevky została zakończona. Wśród 118 dofinansowanych pre 118 mikroprojektov (graf č. 1). Realizácia 75 z nich mikroprojektów, najliczniejszą grupę stanowią pro- bola ukončená. Spomedzi týchto 118 mikroprojektov jekty, dla których przyznane wsparcie wynosi od 20 najpočetnejšiu skupinu tvoria projekty, pre ktoré fina- tys. EUR do 40 tys. EUR (Wykres nr 2). Najwięcej nčný príspevok je od 20 tis. EUR do 40 tis. EUR (graf mikroprojektów dotyczyło działań z dziedziny kul- č. 2). Najviac mikroprojektov bolo zameraných na kultury (Wykres nr 3). Najliczniejszą grupę beneficjen- túrne aktivity (graf č. 3). Najpočetnejšiu skupinu pri- tów stanowią jednostki samorządu terytorialnego jímateľov tvoria jednotky územnej samosprávy (graf

Ilość złożonych wniosków Ilość zatwierdzonych projektów Počet podaných žiadostí Počet schválených žiadostí

Wykres nr 1. Porównanie liczby mikroprojektów Graf č. 1: Porovnanie počtu mikroprojektov zatwierdzonych w latach 2009–2012 do schválených v rokoch 2009–2012 k počtu liczby złożonych wniosków odaných žiadostí 132 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

powyżej 40 tys. / viac ako 40 tis. 20–40 tys. / 20 – 40 tis. 5–20 tys. / 5 – 20 tis.

Wykres nr 2. Mikroprojekty zatwierdzone do Graf č. 2: Mikroprojekty, pre ktoré bol schválený dofinansowania w latach 2009–2012 finančný príspevok v rokoch 2009–2012 według przyznanego poziomu podľa poskytnutej úrovne dofinancovania dofinansowania

Promowanie i ochrona dziedzictwa Propagácia a ochrana prírodného przyrodniczego dedičstva

Turystyka Cestovný ruch

Kultura Kultúra

Działania na rzecz aktywnego sta- Opatrenia na podporu aktívneho rzenia się oraz wydłużenia życia starnutia a dlhšieho pracovného zawodowego života Działania na rzecz zwiększenia Opatrenia na podporu zvýšenia udziału w kształceniu i szkoleniu účasti na vzdelávaní a celoživotnom przez całe życie vzdelávaní Promowanie partnerstwa i inicja- Podpora partnerstiev a iniciatív tyw

Wykres nr 3. Mikroprojekty zatwierdzone do Graf č. 3: Mikroprojekty, pre ktoré bol schválený dofinansowania w latach 2009–2012 finančný príspevok v rokoch 2009–2012 według tematyki działań podľa tematického zamerania aktivít

(Wykres nr 4), a największa liczba beneficjentów ma č. 4) a najväčší počet prijímateľov má sídlo na území siedzibę na terenie powiatu nowotarskiego (Wykres okresu Nowy Targ (graf č. 5). nr 5). 5. MONITOROVANIE A KONTROLA REALI- 5. MONITOROWANIE I KONTROLA RE- ZÁCIE MIKROPROJEKTOV: ALIZACJI MIKROPROJEKTÓW: V rokoch 2010–2012 boli implementované W latach 2010–2012 wdrażane były mikropro- mikroprojekty podporené v rámci I. a II. výzvy. jekty dofinansowane w ramach I i II naboru. W tym V tomto období uskutočnil Euroregión „Tatry“ 35 czasie Euroregion „Tatry” przeprowadził 35 wizyt mo- monitorovacích návštev, počas ktorých kontrolo- nitorujących prawidłowość realizacji działań przez val správnosť realizácie aktivít jednotlivými prijí- beneficjentów. Pracownicy Euroregionu przeprowa- mateľmi. Zamestnanci Euroregiónu tiež uskutoč- dzili także 16 kontroli mikroprojektów, w tym 10 kon- nili 16 kontrol mikroprojektov, z toho 10 kontrol po troli po zakończeniu mikroprojektów, 3 kontrole do- ukončení mikroprojektov, 3 kontroly ad hoc a 3 ná- raźne i 3 następcze. sledné kontroly. NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 133

Jednostki Instytucje kultury Organizacje Podmioty Podmioty Inne samorządu Kultúrne pozarządowe administracji administracji Iné terytorialnego organizácie Neziskové państwowej państwowej Jednotky územnej mimovládne Subjekty štátnej Školy, samosprávy organizácie správy vysoké školy

Wykres nr 4. Mikroprojekty zatwierdzone do Graf č. 4: Mikroprojekty, pre ktoré bol schválený dofinansowania w latach 2009–2012 finančný príspevok v rokoch 2009–2012 według formy prawnej beneficjenta podľa právnej formy prijímateľa

nowotarski tatrzański nowosądecki miasto gorlicki limanowski myślenicki miasto Kraków Nowy Targ Tatry Nowy Sącz Nowy Sącz Gorlice Limanowa Myślenice mesto mesto Krakov Nowy Sącz Wykres nr 5. Mikroprojekty zatwierdzone do Graf č. 5: Mikroprojekty, pre ktoré bol schválený dofinansowania w latach 2009–2012 finančný príspevok v rokoch 2009–2012, według siedziby beneficjenta podľa sídla prijímateľa

6. ROZLICZANIE WYDATKÓW PONOSZO- 6. ZÚČTOVANIE VÝDAVKOV ZNÁŠANÝCH NYCH W RAMACH MIKROPROJEKTÓW V RÁMCI MIKROPROJEKTOV A ZOSTA- ORAZ SPORZĄDZANIE RAPORTÓW VOVANIE SPRÁV O POSTUPE REALI- Z POSTĘPU REALIZACJI PROJEKTU PA- ZÁCIE STREŠNÉHO PROJEKTU, POSKY- RASOLOWEGO I PRZEKAZYWANIE BE- TOVANIE PRIJÍMATEĽOM REFUNDÁCIÍ NEFICJENTOM REFUNDACJI ZE ŚROD- Z PROSTRIEDKOV ERDF A ŠTÁTNEHO KÓW EFRR I BUDŻETU PAŃSTWA: ROZPOČTU: Najbardziej czasochłonnymi i żmudnymi dzia- Najnáročnejšie z časového hľadiska a najprác- łaniami Euroregionu „Tatry” były: weryfikacja ra- nejšie boli tieto aktivity Euroregiónu „Tatry“: ove- portów kwartalnych i końcowych składanych przez rovanie štvrťročných správ a záverečných správ 134 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Wydatki scertyfikowane Refundacje z EFRR Refundacje z rezerwy celowej Certifikované výdavky Refundácie z ERDF budżetu państwa Refundácie z cieľovej rezervy štátneho rozpočtu

Wykres nr 6. Refundacje przekazane beneficjentom Graf č. 6: Refundácie poskytnuté prijímateľom z prvej z pierwszego i drugiego naboru a druhej výzvy

mikrobeneficjentów, poświadczanie wydatków po- podávaných mikroprijímateľmi, overovanie výdavkov niesionych w ramach mikroprojektów oraz sporządza- vynaložených v rámci mikroprojektov a zostavovanie nie co kwartał raportów z postępu realizacji projektu správ o postupe realizácie projektu za každý štvrťrok, i przekazywanie płatności z EFRR i z budżetu państwa poskytovanie platieb z ERDF a zo štátneho rozpočtu beneficjentom. W latach 2010–2012 zweryfikowane v prospech prijímateľov. V období 2010–2012 boli ove- zostały wszystkie raporty kwartalne i końcowe doty- rené všetky štvrťročné a záverečné správy týkajúce sa czące mikroprojektów z I i II naboru. Poświadczenie mikroprojektov z I. a z II. výzvy. Overovanie výda- wydatków dotyczące ostatniego raportu końcowego vkov týkajúcich sa poslednej záverečnej správy mi- mikroprojektu zrealizowanego w drugim naborze kroprojektu realizovaného v druhej výzve ukončil Euroregion wystawił 24.10.2012. Euroregión dňa 24.10.2012. Od początku realizacji projektu parasolowego do Od začiatku realizácie strešného projektu do końca 2012 roku Euroregion „Tatry” sporządził w sumie konca roku 2012 zostavil Euroregión „Tatry“ cel- 14 raportów z postępu projektu parasolowego na całko- kom 14 správ o postupe realizácie strešného projektu witą kwotę 2.943.203,93 EUR, w tym dofinansowanie na celkovú sumu 2.943.203,93 EUR, z toho finančný z EFRR – 2.464.546,76 EUR. Zawarte w tych raportach príspevok z ERDF bol 2.464.546,76 EUR. Výdavky wydatki dotyczące mikroprojektów wyniosły łącznie: na mikroprojekty zohľadnené v týchto správach boli 2.454.223,42 EUR, w tym dofinansowanie z EFRR – celkom: 2.454.223,42 EUR, z toho finančný príspe- 2.048.913,31 EUR. Wszystkie raporty Euroregionu uzy- vok z ERDF – 2.048.913,31 EUR. Všetky správy skały certyfikat kontroli pierwszego stopnia. Euroregiónu získali certifikát prvostupňovej kontroly. Euroregion Tatry dotychczas przekazał bene- Euroregión Tatry doteraz poskytol prijímate- ficjentom z I i II naboru mikroprojektów w sumie ľom z I. a II. výzvy na predkladanie mikroprojektov ponad 600 płatności z EFRR w łącznej wysokości celkom viac ako 600 platieb z ERDF v celkovej výške 1.999.723,08 EUR oraz ponad 200 refundacji z rezerwy 1.999.723,08 EUR a viac ako 200 refundácií z cieľovej celowej budżetu państwa na kwotę 215.193,89 EUR. rezervy štátneho rozpočtu na sumu 215.193,89 EUR.

7. PROMOCJA PROJEKTU PARASOLOWE- 7. PROPAGÁCIA STREŠNÉHO PROJEKTU GO W RAMACH PROGRAMU: V RÁMCI PROGRAMU: • W czerwcu 2010 roku wykonana została strona in- • V júni 2010 bola pripravená webová stránka www. ternetowa www.pwt.euroregion-tatry.eu, która pwt.euroregion-tatry.eu, ktorá obsahuje infor- zawiera informacje na temat mikroprojektów mácie o mikroprojektoch Euroregiónu „Tatry”, NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 135

Euroregionu „Tatry”, w tym opisy zrealizowanych vrátane popisov realizovaných projektov z I. a II. projektów z I i II naboru, wydanych publikacji i utwo- výzvy, vydaných publikácií a webových stránok rzonych stron internetowych przez mikrobenefi- pripravených mikroprijímateľmi. V júni 2012 bolo cjentów. W czerwcu 2012 roku uruchomiono na tej na tejto stránke sprevádzkované fórum pre žiada- stronie forum dla wnioskodawców i beneficjentów. teľov a prijímateľov. • W marcu 2011 otwarta została wystawa • V marci 2011 bola otvorená výstava Euroregiónu, na Euroregionu prezentująca mikroprojekty dofinan- ktorej boli prezentované mikroprojekty z I. výzvy sowane z I naboru i ich produkty, która dostępna a ich výstupy, výstava bola dostupná do 22.11.2011 była do 22.11.2011 r. w Ośrodku Współpracy Polsko- v Stredisku poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom Słowackiej w Nowym Targu. Wystawę obejrzało Targu. Výstavu navštívilo okolo 400 osôb. około 400 osób. • Zástupcovia Euroregiónu sa zúčastnili na nižšie • Przedstawiciele Euroregionu brali udział w nastę- uvedených podujatiach, počas ktorých boli propa- pujących wydarzeniach, w trakcie których promo- gované mikroprojekty z Euroregiónu „Tatry“ reali- wane były mikroprojekty z Euroregionu „Tatry” zované v rámci Programu cezhraničnej spolupráce realizowane w ramach Programu PWT PL–SK PL-SK 2007–2013: 2007–2013: –– Open Days v Bruseli dňa 11.10.2011, –– Open Days w Brukseli w dniu 11.10.2011 r. –– konferencia s názvom „Hľadanie riešení –– konferencja pt. „W poszukiwaniu rozwiązań pre manažment kultúrnej turistiky” dňa dla zarządzania ofertą turystyki kulturowej” 28.10.2011, w dniu 28.10.2011 r. –– 25. jubilejná konferencia lídrov kultúry –– XXV Jubileuszowa Konferencja Liderów s názvom „Riadenie a financovanie kultúrnej Kultury pt. „ Zarządzanie i finansowanie činnosti v obci” dňa 24.03.2011. działalności kulturalnej w gminie” w dniu • Výsledky mikroprojektov boli propagované aj po- 24.03.2011 r. čas rokovania 17. a 18. kongresu Cezhraničného • Rezultaty mikroprojektów promowane były zväzku Euroregión „Tatry“ v roku 2011 a 2012. także podczas obrad XVII i XVIII Kongresu Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” 8. INÉ AKTIVITY: w 2011 i 2012 roku. Zástupcovia Euroregiónu „Tatry“ sa zú- častnili na rokovaniach Monitorovacieho vý- 8. INNE DZIAŁANIA: boru PCS PL-SK 2007–2013, na zasadnutiach Przedstawiciele Euroregionu „Tatry” uczestni- Monitorovacieho podvýboru PCS PL-SK 2007– czyli w obradach Komitetu Monitorującego PWT 2013, konferenciách, školeniach, stretnutiach PL-SK 2007–2013, posiedzeniach Podkomitetu týkajúcich sa implementácie projektov v rámci Monitorującego PWT PL-SK 2007–2013, kon- Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – ferencjach, szkoleniach, w spotkaniach dotyczą- Slovenská republika 2007–2013, organizova- cych wdrażania projektów w ramach Programu ných Riadiacim orgánom, Spoločným technic- Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita kým sekretariátom, Vedúcim partnerom. Polska – Republika Słowacka 2007–2013, organi- Preklad Agencja BTB zowanych przez Instytucję Zarządzającą, Wspólny Sekretariat Techniczny i Partnera Wiodącego. 136 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Tabela nr 1. Wykaz mikroprojektów zakontraktowanych w Euroregionie „Tatry” w ramach II naboru Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Wartość do- Całkowita Partnerzy pro- finansowania wartość Numer jektu słowacki / EFRR (EUR) projektu Lp Projektu Beneficjent Tytuł projektu krajowy Hodnota spo- EUR Por.č. Číslo Beneficient Názov projektu Projektoví partneri lufinancova- Celková žiadosti slovenský / domáci nia z ERDF hodnota pro- (EUR) jektu EUR 1 2 3 4 5 6 7 1. PL–SK / Komenda Krajské riadite- Wzmocnienie usług turystycznych 33 405,00 39 300,00 TAT/ IPP/ Powiatowa Policji l’stvo Policajného i sportowych poprzez zapewnienie II/02 w Nowym Targu zboru v Presove, bezpieczeństwa na pograniczu pol- Krajské riadite- sko-słowackim – bez względu na l’stvo Policajného porę roku zboru v Żyline Posilnenie turistických a športových služieb prostredníctvom zaručenia bezpečnosti na poľsko-slovenskom pohraničí – bez ohľadu na ročné obdobie 2. PL–SK / Miejski Ośrodek Park kultúry a od- Otwarta przestrzeń integracji 26 595,34 31 288,64 TAT/ IPP/ Kultury w Nowym dychu v Prešove Otvorený priestor integrácie II/20 Targu 3. PL–SK / Szkoła Podstawowa Základná škola Szkoła Charakterów – Przez sport 43 301,01 50 942,37 TAT/ IPP/ nr 11 im. Żołnierzy Nižná brána do integracji II/45 Armii Krajowej Škola charakterov – Športom k w Nowym Targu integrácii 4. PL–SK / Stowarzyszenie Občianske združe- Polsko-słowackie spotkania 13 910,25 16 365,00 TAT/ IPP/ Lokalna Grupa nie MAS LEV,o.z. liderów II/22 Działania „Beskid Poľsko-slovenské stretnutia lídrov Gorlicki” 5. PL–SK / Karpacki Związek Spolok včelárov Pszczoły w służbie człowieka 37 068,50 43 610,00 TAT/ IPP/ Pszczelarzy Slovenska i przyrody w Euroregionie „Tatry” II/21 w Nowym Sączu Včely v službe človeka a prírody v Euroregióne „Tatry““ 6. PL–SK / Stowarzyszenie Hornošarišské Architektura Beskidu Niskiego 27 030,00 31 800,00 TAT/ IPP/ Pogranicza osvetové stredisko w miniaturze II/56 Architektúra Nízkych Beskýd v miniatúre 7. PL–SK / Wiejski Ośrodek Obec Kyjov Łączą nas góry i muzyka 24 761,35 29 131,00 TAT/ IPP/ Kultury Spájajú nás hory a hudba II/14 w Ochotnicy Dolnej 8. PL–SK / Podhalańska Mesto Kežmarok Rozwój turystyki kulturowej 21 518,72 25 316,14 TAT/ IPP/ Państwowa Wyższa i przyrodniczej na pograniczu II/23 Szkoła Zawodowa polsko-słowackim w Nowym Targu Rozvoj kultúrnej a prírodnej turistiky na poľsko-slovenskom pohraničí 9. PL–SK / Zespół Szkół Gymnázium Współpraca nas zbliża, Orawa 16 889,50 19 870,00 TAT/ IPP/ Ogólnokształcących Antona Bernoláka łączy II/31 w Lipnicy Wielkiej Námestovo Spolupráca nás zbližuje, Orava spája NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 137

10. PL–SK / Gmina Miasto Mesto Vysoké Poznajmy się lepiej 17 419,05 20 493,00 TAT/ IPP/ Zakopane Tatry Spoznajme sa lepšie II/37 11. PL–SK / Tatrzański Park Štatne lesy Polscy i słowaccy uczniowie 36 167,50 42 550,00 TAT/ IPP/ Narodowy Tatranského poznają Tatry – cykl imprez II/43 národného parku edukacyjnych Poľskí a slovenskí žiaci spoznávajú Tatry – cyklus vzdelávacích aktivít 12. PL–SK / Ochotnicza Straż Mesto Spišská Polsko-słowackie konfrontacje or- 23 120,00 27 200,00 TAT/ IPP/ Pożarna w Jurgowie Belá kiestr dętych Spisza II/17 Poľsko-slovenské konfrontácie dy- choviek Spiša 13. PL–SK / Miasto i Gmina Občianske združe- Sąsiedzka współpraca w promowa- 22 652,50 26 650,00 TAT/ IPP/ Piwniczna-Zdrój nie OPPIDUM niu oraz odkrywaniu walorów i po- II/33 tencjału turystycznego pogranicza Piwniczna – Zdrój – Stara Lubowla Susedská spolupráca pri propagácii a odhaľovaní turistických hodnôt a potenciálu pohraničia Piwniczna- Zdrój – Stará Ľubovňa 14. PL–SK / Miejski Ośrodek Múzeum v Ocalić od zapomnienia. Fotografie 41 968,75 49 375,00 TAT/ IPP/ Kultury w Nowym Kežmarku polsko-słowackiego Podtatrza II/44 Targu i Tatr Zachrániť pred zabudnutím fotografie poľskej a slovenskej oblasti pod Tatrami a Tatier 15. PL–SK / Gmina Obec Hladovka, Polsko-słowackie spotkania 33 771,95 39 731,71 TAT/ IPP/ Raciechowice Szkoła mu- z kulturą II/35 zyczna I stopnia Poľsko-slovenské stretnutia w Czasławiu s kultúrou 16. PL–SK / Gmina Miasto Mesto Kežmarok Transgraniczna podróż z Nowego 20 888,75 24 575,00 TAT/ IPP/ Nowy Targ Targu do Kieżmarku śladami II/42 stroju ludowego Cezhraničná cesta z Nowého Targu do Kežmarku po stopách kroja 17. PL–SK / Orawskie Centrum Mesto Trstená Wspólny rozwój kultury na Orawie 24 271,75 28 555,00 TAT/ IPP/ Kultury 2011 II/15 Spoločný rozvoj kultúry na Orave 2011 18. PL–SK / Komenda Krajské riadite- Polsko-słowackie ćwiczenie 15 742,00 18 520,00 TAT/ IPP/ Powiatowa Policji l’stvo Policajného dowódczo-sztabowe II/11 W Gorlicach zboru v Presove Poľsko-slovenské veliteľsko-štábne cvičenia 19. PL–SK / Miasto i Gmina Občianske združe- Poznajemy życie codzienne na mu- 42 737,57 50 279,50 TAT/ IPP/ Uzdrowiskowa nie Kamenná veža szyńskim zamku II/25 Muszyna Spoznávame každodenný život na hrade v Muszyne SUMA / SPOLU: 523 219,49 615 552,36 138 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Tabela nr 2. Wykaz mikroprojektów z Euroregionu „Tatry” zatwierdzonych w III naborze w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007-2013

Wartość do- Całkowita finansowania Partnerzy projektu wartość pro- Numer EFRR (EUR) Lp Beneficjent, słowacki/ krajowy Tytuł projektu jektu EUR/ Projektu Hodnota Porč. Beneficient Projektoví partneri Názov projektu Celková hod- Číslo žiadosti spolufinancova- slovenský/ domáci nota projektu nia z EUR ERDF (EUR) 1 2 3 4 5 6 7 1. PL–SK / Związek Prešovská regio- Transgraniczne Centrum 29 580,00 34 800,00 TAT/ IPP/ Euroregion nálna komora Informacji Gospodarczej WP/III/01 „Tatry” Slovenskej obchod- w Euroregionie „Tatry” nej a priemyselnej Cezhraničné centrum hospodár- komory skej informácie v Euroregióne „Tatry” 2. PL–SK / Związek Združenie Region Partnerska współpraca trans- 46 048,75 54 175,00 TAT/ IPP/ Euroregion „Tatry” graniczna Euroregionu „Tatry” WP/III/02 „Tatry” Gmina Miasto Partnerská cezhraničná spolu- Nowy Targ práca Euroregiónu „Tatry“ 3. PL–SK / Zespół Szkolno- Základná škola Edukacja bez granic – 32 321,25 38 025,00 TAT/ IPP/ Przedszkolny- s materskou školou w Lubotinie i w Muszynie III/01 Szkoła Ľubotín Vzdelávanie bez hraníc – Podstawowa nr v Ľubotíne a Muszyne 1 im. Kurierów Sądeckich w Muszynie 4. PL–SK / Gmina Uście Obec Šiba Ścieżki nordic walking na po- 28 996,90 34 114,00 TAT/ IPP/ Gorlickie graniczu polsko-słowackim III/06 Chodníky nordic walking na po- ľsko-slovenskom pohraničí 5. PL–SK / Szkoła Základná škola Poznaj i baw się w Euroregionie 23 901,52 28 119,44 TAT/ IPP/ Podstawowa nr Nižná brána „Tatry” – mały przewodnik III/12 11 im. Żołnierzy Kežmarok Spoznávaj a zabávaj sa Armii Krajowej v Euroregióne „Tatry“ – malý w Nowym Targu sprievodca 6. PL–SK / Fundacja Obec Veľká Ścieżka łączy Spisz 46 272,59 58 856,00 TAT/IPP/ Rozwoju Franková, Gmina Chodník spája Spiš III/15 Regionu Jeziora Łapsze Niżne Czorsztyńskiego 7. PL–SK / Miasto i Gmina Obec Mníšek nad Budowa produktu marko- 43 420,00 83 500,00 TAT/IPP/ Piwniczna Popradom wego – trasy biegowe na ob- III/17 -Zdrój szarze Czerwonej Młaki i Niedzwiedzego Budovanie značkového produktu – bežecké trasy v areáli Červenej mláky a Medvedieho NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 139

8. PL–SK / Miejsko Gminny Mesto Stará Szlakami kurierów przez zie- 35 588,65 41 869,00 TAT/IPP/ Ośrodek Kultury Ľubovňa lone granice III/18 w Piwnicznej Chodníkmi kuriérov cez zelené - Zdroju hranice 9. PL–SK / Miejska Oravská knižnica Transgraniczne przenikanie 13 005,32 15 300,38 TAT/IPP/ Biblioteka Antona Habovštiaka Cezhraničné prenikanie III/19 Publiczna v Dolnom Kubíne w Limanowej 10. PL–SK / Gmina Jabłonka Mesto Trstená, Poznajmy się lepiej na Orawie, 37 859,00 44 540,00 TAT/IPP/ Orawskie Centrum integracja przez kulturę i sport III/21 Kultury Spoznajme sa lepšie na Orave, Polskie integrácia prostredníctvom kul- Stowarzyszenie túry a športu na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym - Koło w Jabłonce 11. PL–SK / Gmina Obec Forbasy Meandry rzek Poprad 49 994,48 104 003,49 TAT/IPP/ Nawojowa i Kamienica – wspólna historia III/23 tematem do rozwoju turystyki Meandre riek Poprad a Kamienica – spoločné dejiny ako téma pre rozvoj cestovného ruchu 12. PL–SK / Miasto i Gmina Obec Kamenica Odkrywamy tajemnice mu- 46 048,75 54 175,00 TAT/IPP/ Uzdrowiskowa szyńskiej warowni i zabyt- III/27 Muszyna ków historycznego Państwa Muszyńskiego Odhaľujeme tajomstvá pevnosti v Muszyne a pamiatok historic- kého Muszynského panstva 13. PL–SK / Miasto i Gmina Obec Lesnica, Obec Poprawa bezpieczeństwa ru- 49 994,24 79 469,46 TAT/IPP/ Szczawnica Červený Kláštor chu turystycznego na ścieżce III/30 pieszo-rowerowej łączącej centrum Uzdrowiska Szczawnica ze Słowacją Zvýšenie bezpečnosti cesto- vného ruchu na pešom a cyklistickom chodníku, ktorý spája centrum kúpeľov Szczawnica so Slovenskom 14. PL–SK / Miasto i Gmina Obec Lesnica System międzynarodowej in- 44 597,71 52 467,90 TAT/IPP/ Szczawnica formacji turystycznej dla mia- III/31 sta Szczawnica Systém medzinárodných turi- stických informácií pre mesto Szczawnica 15. PL–SK / Delegatura Regionálna lekárska Specyficzne problemy me- 29 920,00 35 200,00 TAT/IPP/ w Nowym Sączu komora Žilina dyczne pogranicza polsko-sło- III/32 Okręgowej Izby wackiego – wymiana doświad- Lekarskiej czeń środowisk lekarskich w Krakowie Špecifické zdravotnícke pro- blémy na poľsko-slovenskom po- hraničí – výmena skúseností medzi lekármi 140 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

16. PL–SK / Powiat Mesto Stará Transgraniczny system czyn- 45 579,55 53 623,00 TAT/IPP/ Nowosądecki Ľubovňa nej ochrony przeciwpowodzio- III/35 wej powiatu nowosądeckiego oraz Starej L’ubovňi Cezhraničný systém aktívnej protipovodňovej ochrany v okresoch Nowy Sącz a Stará Ľubovňa 17. PL–SK / Powiat Mesto Stará Razem w Europie –turystyka 41 242,00 48 520,00 TAT/IPP/ Nowosądecki Ľubovňa, bez granic III/37 Ľubovnianske Spolu v Európe – turistika bez múzeum - hrad hraníc v Starej Ľubovni 18. PL–SK / Sądecka Prešovská bicyklová Opracowanie dokumenta- 29 174,55 34 323,00 TAT/IPP/ Organizacja skupina Kostitras cji technicznej i krajoznaw- III/38 Turystyczna czej Międzynarodowego Karpackiego Szlaku Rowerowego Príprava technickej dokumen- tácie a vlastivedných materi- álov Medzinárodnej karpatskej cyklotrasy 19. PL–SK / Gmina Rytro Mesto Podolínec Wspólne sąsiedztwo – wspólna 37 166,25 43 725,00 TAT/IPP/ historia III/41 Spoločné susedstvo – spoločné dejiny 20. PL–SK/ Ochotnicza Mesto Podolínec Bezpieczna Dolina Popradu 33 723,75 39 675,00 TAT/IPP/ Straż Pożarna Bezpečná dolina Popradu III/42 w Wierchomli Wielkiej 21. PL–SK / Tatrzański Park Štatne lesy Tatrzańskie lapidarium 44 064,00 51 840,00 TAT/IPP/ Narodowy Tatranského národ- Tatranské lapidárium III/48 ného parku 22. PL–SK / Tatrzański Park Múzeum Obraz Tatr i Podtatrza utrwa- 34 824,50 40 970,00 TAT/IPP/ Narodowy v Kežmarku lony na kartach pocztowych III/50 Obraz Tatier a Podtatranskej oblasti na poštových pohľadniciach 23. PL–SK / Gmina Nowy Obec Závažná Śladami Olimpijczyków 43 214,00 50 840,00 TAT/IPP/ Targ Poruba, Klub spor- Po stopách olympionikov III/55 towy „Obidowiec Obidowa” 24. PL–SK / Gmina Nowy Obec Závažná Turystyka rowerowa –brze- 43 350,00 51 000,00 TAT/IPP/ Targ Poruba, Zespół giem Dunajca na Słowację III/56 Szkoły Podstawowej Cykloturistika – brehom i Gimnazjum Dunajca na Slovensko w Waksmundzie 25. PL–SK / Gmina Miasto Mesto Vysoké Tatry Biegiem do integracji 14 755,15 17 359,00 TAT/IPP/ Zakopane Behom k integrácii III/57 26. PL–SK / Gmina Mesto Tvrdošín Szlak pieszo-rowerowy szansą 49 999,55 58 823,00 TAT/IPP/ Kościelisko rozwoju regionu pogranicza III/59 polsko-słowackiego Peší a cyklistický chodník – šanca rozvoja poľsko-sloven- ského pohraničia NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 141

27. PL–SK / Gmina Lipnica Mesto Dolný Kubín, Szlaki rowerowe na pograni- 47 747,05 56 173,00 TAT/IPP/ Wielka Obec Rabčice czu polsko-słowackim. Gmina III/62 Lipnica Wielka – Rabčice – Dolny Kubin Cyklotrasy na poľsko-slovenskom pohraničí Obec Lipnica Wielka – Rabčice – Dolný Kubín 28. PL–SK / Gmina Obec Oravský Biely Wzmocnienie współpracy 12 856,25 15 125,00 TAT/IPP/ Spytkowice Potok partnerskiej pomiędzy Gminą III/63 Spytkowice i miejscowością Orawski Biały Potok Posilnenie partnerskej spolu- práce medzi obcami Spytkowice a Oravský Biely Potok 29. PL–SK / Zespół Placówek Základná škola Olimpiada bez granic 41 596,97 48 937,61 TAT/IPP/ Oświatowych s materskou školou Olympiáda bez hraníc III/67 w Maniowach Kráľovnej Pokoja, Gmina Czorsztyn 30. PL–SK / Zespół Placówek Spojená škola Dunajec – wspólna rzeka – 36 295,78 42 700,92 TAT/IPP/ Oświatowych Spišská Stará Ves, wspólna sprawa III/68 w Sromowcach Gmina Czorsztyn Dunajec – spoločná rieka – spo- Niżnych ločná vec 31. PL–SK / Gmina Stary Mesto Levoča Stary Sącz – Lewocza letnie 33 821,93 39 790,50 TAT/IPP/ Sącz spotkania z muzyką i tradycją III/73 Stary Sącz – Levoča, letné stretnutia s hudbou a tradíciou 32. PL–SK / Gmina Mesto Bardejov Trasy rowerowe Krynica Zdrój 46 002,14 54 120,16 TAT/IPP/ Krynica-Zdrój – Bardejov III/78 Cyklotrasy Krynica Zdrój – Bardejov 33. PL–SK / Powiat Gorlicki Správa a údržba- Budowa systemu monitoringu 42 330,00 49 800,00 TAT/IPP/ ciest prešovského bezpieczeństwa drogowego III/79 samosprávneho i środowiskowego w turystycz- kraja, Komenda nym obszarze nadgranicznym Powiatowa Policji powiatu gorlickiego i kraju w Gorlicach, preszowskiego Komenda Vybudovanie systému monitoro- Powiatowa vania cestnej a environmentál- Państwowej nej bezpečnosti na turistickom Straży Pożarnej prihraničnom území Gorlického w Gorlicach okresu a Prešovského kraja 34. PL–SK / Gmina Miasto Mesto Kežmarok, Otwarte strefy rekreacji w mia- 29 031,75 34 155,00 TAT/IPP/ Nowy Targ Państwowe stach partnerskich Nowy Targ III/81 Gospodarstwo Leśne – Kieżmark Lasy Państwowe Otvorené rekreačné zóny v part- Nadleśnictwo Nowy nerských mestách Nowy Targ Targ a Kežmarok 35. PL–SK / Gmina Miasto Mesto Ružomberok Nowotarski odcinek 47 630,46 70 210,00 TAT/IPP/ Nowy Targ Rowerowego Szlaku III/83 Kulturowego wokół Tatr Kultúrna cyklotrasa okolo Tatier – úsek v okolí mesta Nowy Targ 142 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

36. PL–SK / Towarzystwo Mesto Spišská Stará Wydanie czterojęzycznej pu- 25 500,00 30 000,00 TAT/IPP/ Słowaków Ves blikacji – Przewodnik po III/86 w Polsce-Zarząd Zamagurzu Spiskim Oddziału na Vydanie štvorjazyčnej publi- Spiszu kácie – Sprievodca Spišským Zamagurím 37. PL–SK / Centrum Obec Raslavice Kultura bliska i …daleka? 42 477,05 49 973,00 TAT/IPP/ Kultury – polsko-słowackie plenery III/91 w Korzennej etnograficzne Kultúra blízka a... ďaleká? – poľsko-slovenské etnografické plenéry 38. PL–SK / Miejski Ośrodek Múzeum Śladami historii miast po- 26 957,75 31 715,00 TAT/IPP/ Kultury v Kežmarku granicza polsko-słowackiego III/92 w Nowym Targu Nowego Targu i Kieżmarku Po stopách dejín miest poľsko- slovenského pohraničia: Nowy Targ a Kežmarok 39. PL–SK / Stowarzyszenie Obec Regetovka Edukacja przyrodnicza 40 460,00 47 600,00 TAT/IPP/ Pogranicza i ochrona awifauny pogranicza III/97 polsko-słowackiego Environmentálne vzdelávanie a ochrana avifauny poľsko-slo- venského pohraničia 40. PL–SK / Powiatowe Olympijský Klub Olimpijczycy polscy i słowaccy 31 747,50 37 350,00 TAT/IPP/ Centrum Vysoké Tatry, spod Tatr III/100 Kultury Nowotarski Klub Poľskí a slovenskí olympionici w Nowym Targu Olimpijczyka, z Tatier Powiat Nowotarski, Powiat Tatrzański 41. PL–SK / Gmina Łapsze Obec Malá Przewodnik po ścieżkach pie- 17 595,00 20 700,00 TAT/IPP/ Niżne Franková szo-rowerowych na pograniczu III/101 polsko-słowackim Sprievodca pešími a cyklistic- kými chodníkmi na poľsko-slovenskom pohraničí 42. PL–SK / Gmina Łapsze Obec Matiašovce Rozwój turystyki pieszo- 49 986,24 64 917,20 TAT/IPP/ Niżne rowerowej na pograniczu III/102 polsko-słowackim Rozvoj pešej a cyklistickej turistiky na poľsko-slovenskom pohraničí 43. PL–SK / Miasto Mesto Dolný Kubín Rekreacja ruchowa szansą 40 205,00 47 300,00 TAT/IPP/ Limanowa na integrację partnerstwa III/103 polsko-słowackiego Pohybová rekreácia príležitosťou integrácie poľsko-slovenského partnerstva SUMA / SPOLU: 1 586 883,33 1 989 880,06 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 143

Jana Majorová Garstková Jana Majorová Garstková

Projekty ukierunkowane Projekty zamerané na realizáciu na realizację działań euroregionálnych aktivít euroregionalnych wsparte podporené Ministerstvom przez Ministerstwo Transportu, dopravy, výstavby a regionálneho Budownictwa i Rozwoju rozvoja Slovenskej republiky Regionalnego Republiki Słowackiej Združenie Región „Tatry“ (ZRT) sa aj v rokoch 2010–2012 uchádzalo o finančný príspevok pre projekty zamerané na realizáciu euroregi- onálnych aktivít. Celkovo boli v tomto období Stowarzyszenie Region „Tatry“ (ZRT) w latach úspešne zrealizované aktivity naplánované 2010–2012 ponownie ubiegało się o wsparcie finan- v siedmich projektoch. sowe dla projektów z obszaru działań euroregional- ZRT získalo v roku 2010 v rámci Výzvy nych. W tym okresie udało się pomyślnie zrealizować na predkladanie žiadostí o poskytnutie finan- działania zaplanowane w łącznie siedmiu projektach. čného príspevku na projekt, ktorý je zameraný ZRT w 2010 roku w ramach naboru wniosków na realizáciu euroregionálnych aktivít, pod- o dofinansowanie projektów zz zakresu działań eu- poru z Ministerstva výstavby a regionálneho roregionalnych uzyskało wsparcie Ministerstwa rozvoja Slovenskej republiky (MVRR SR) pre Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego dva projekty. Republiki Słowackiej (MDVRR SR) dla dwóch Tradičné kultúrno-spoločenské podujatie projektów. Euroregión bez hraníc 2010 sa konalo v troch člen- Tradycyjna impreza kulturalno-społeczna ských mestách ZRT. V Liptovskom Mikuláši Euroregion bez granic 2010 odbyła się w trzech mia- v dňoch 14. – 15. 8. 2010 vystúpil folklórny sú- stach członkowskich ZRT. W Liptowskim Mikułaszu bor Pilsko Żywiec z Poľska, ľudová hudba Sláčik w dniach 14–15.08.2010 r. wystąpił zespół folklory- z Liptovského Mikuláša, folklórna skupina styczny Pilsko Żywiec z Polski, muzykanci z zespołu Smrečany a ľudová hudba folklórneho súboru ludowego Sláčik z Liptowskiego Mikułaszu, zespół Liptov z Ružomberka. V duchu tradícií a zvy- folklorystyczny Smrečany oraz muzykanci z zespołu kov sa nieslo aj podujatie v Dolnom Kubíne ludowego Liptov z Rużomberku. W duchu tradycji v dňoch 16. – 18. 9. 2012, okrem iného aj za účasti i zwyczajów odbyło się także spotkanie w Dolnym účinkujúcich z partnerského mesta Limanowa. Kubinie w dniach 16–18.09.2010 r., na które przy- Kultúrne podujatie vyvrcholilo Jazzom bez hra- byli między innymi goście z partnerskiego miasta níc v meste Poprad v dňoch 9. – 10. 12. 2010, na Limanowa. Największym wydarzeniem przedsię- ktorom sa predstavili slovenské a poľské sku- wzięcia był Jazz bez granic w mieście Poprad w dniach piny. Súčasťou projektu bolo vydanie novej 144 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

9–10.12.2010 r., na którym występowały grupy słowac- propagačnej brožúry pod názvom Kultúrne pa- kie i polskie. Elementem projektu było także wyda- miatky a turistické atrakcie v členských mestách nie nowej broszury promocyjnej pod tytułem Zabytki a obciach Združenia Región „Tatry“. kultury i atrakcje turystyczne w miejscowościach człon- Projekt Zelený Euroregión „Tatry“ bol rozde- kowskich Stowarzyszenia Region „Tatry“. lený na dve časti. Prvá časť bola zameraná na zveľa- Projekt Zielony Euroregion „Tatry“ został podzie- ďovanie 12 členských miest a obcí ZRT (Bajerovce, lony na dwie części. Głównym celem pierwszej części Brutovce, Dravce, Hraničné, Jamník, Jasenová, było upiększenie 12 miast i gmin będących członkami Kežmarok, Liesek, Malatiná, Olšavica, Uloža, ZRT (Bajerovce, Brutovce, Dravce, Granastów, Jamník, Važec) úpravou zelene a umiestňovaním prvkov Jasenová, Kieżmark, Lesek, Malatiná, Olšavica, Uloža, drobnej architektúry. Výstupom bolo okrem za- Važec) poprzez waloryzację traktívnenia aj vydanie zieleni i umieszczenie ele- dvojjazyčného propa- mentów małej architek- gačného materiálu zahr- tury. Produktem projektu ňujúceho zatraktívnené było także wydanie dwu- obce. Druhou časťou języcznych materiałów projektu bolo zorgani- promocyjnych obejmu- zovanie IX. Slovensko- jących miejscowości włą- poľského hospodár- czone do projektu. Drugą skeho fóra pod záštitou częścią projektu była or- veľvyslanca Poľskej re- ganizacja IX Słowacko- publiky na Slovensku J. Polsk iego Forum E. Andrzeja Krawczyka, Gospodarczego pod pa- ktoré sa konalo dňa tronatem ambasadora IX Słowacko-Polskie Forum Gospodarcze pod patronatem 18. 11. 2010 v Spišskej Rzeczypospolitej Polskiej Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej na Słowacji Andrzeja Novej Vsi. K jeho Krawczyka, Nowa Wieś Spiska 18.11.2010 r., fot. arch. na Słowacji J. E. Andrzeja Stowarzyszenia Region „Tatry” úspešnosti prispela vý- Krawczyka, które odbyło IX. Slovensko-poľské hospodárske fórum pod záštitou znamnou mierou aj ob- się 18.11.2010 r. w Nowej Veľvyslanca Poľskej republiky na Slovensku Andrzeja chodná radkyňa poľ- Wsi Spiskiej. Do sukcesu Krawczyka, Spišská Nová Ves 18. 11. 2010, foto arch. ského veľvyslanectva Združenia Región „Tatry” forum w znacznym stop- na Slovenku Monika niu przyczyniła się także Olech. Záujem o fórum Pani Monika Olech, radca handlowy Ambasady RP bol veľký. Témy: Ako sa dá byť na Slovensku a pri- na Słowacji. Forum cieszyło się znacznym zainte- tom podnikať v Poľsku; Ako založiť, právne a da- resowaniem. Tematyka: Jak będąc na Słowacji pro- ňovo spravovať firmu v Poľsku zo Slovenska; Ako wadzić działalność w Polsce; Jak założyć i zarządzać nájsť v Poľsku zamestnancov a ako ich efektívne ze Słowacji pod względem prawnym i skarbowym zamestnávať; Ako urobiť rýchly prieskum na poľ- firmą w Polsce; Jak znaleźć w Polsce pracowników skom trhu; Transport, logistika a odstránenie ri- i jak efektywnie ich zatrudniać; Jak zrobić szybkie zika predaja neznámemu partnerovi do Poľska; badanie polskiego rynku; Transport, logistyka i eli- Prečo sa oplatí podnikať v Poľsku?; Zdaňovanie minacja ryzyka sprzedaży nieznanemu partnerowi predaja poľských firiem na Slovensku; Možnosti w Polsce; Dlaczego opłaci się prowadzić działalność podnikania prostredníctvom obchodných ko- w Polsce?; Opodatkowanie sprzedaży polskich firm môr; Poľsko-slovenská spolupráca, turistická vý- na Słowacji; Możliwości prowadzenia działalności za mena na príklade Malopoľského vojvodstva; pośrednictwem Izb Handlowych; Współpraca polsko- Prezentácia projektov EUT: Zelený Euroregión słowacka, wymiana turystyczna na przykładzie woje- „Tatry“ a Centrum turistickej, hospodárskej a kul- wództwa małopolskiego; Prezentacja projektów ET: túrnej informácie Euroregiónu „Tatry“ prilákali až Zielony Euroregion „Tatry“ oraz Centrum Informacji 162 účastníkov konferencie. Turystycznej, Gospodarczej i Kulturalnej Euroregionu Projekty Euroregión bez hraníc 2010 a Zelený „Tatry“ przyciągnęła na konferencję aż 162 uczestników. Euroregión „Tatry“ boli podporené zo štátneho NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 145

Projekty Euroregion bez granic 2010 oraz Zielony rozpočtu Slovenskej republiky v celkovej výške Euroregion „Tatry“ uzyskały wsparcie z budżetu pań- 60 000 €. stwa Republiki Słowackiej w łącznej wysokości 60 000 €. V roku 2011 podalo ZRT v rámci vyhláse- W 2011 roku ZRT w ramach naboru wniosków nej výzvy na predkladanie žiadostí o poskytnu- o dofinansowanie projektów z zakresu działań euro- tie finančného príspevku na projekty, ktoré sú regionalnych złożyło do Ministerstwa Transportu, zamerané na realizáciu euroregionálnych akti- Budownictwa i Rozwoju Regionalnego Republiki vít prostredníctvom Ministerstva dopravy, vý- Słowackiej trzy wnioski. Wszystkie uzyskały wsparcie. starby a regionálneho rozvoja SR (MDVRR SR), W celu ciągłej promocji kultury pogranicza i roz- tri projekty. Všetky boli podporené. powszechniania tradycji oraz ochrony dziedzictwa Za účelom neustálej propagácie kultúry kulturowego, które odznacza się wyjątkowym bo- pohraničia s cieľom šírenia kultúrnych tradícií gactwem i różnorodnością, a jest zachowane w trady- a ochrany kultúrneho dedičstva, ktoré je charak- cjach i folklorze obszaru teristické výnimočným ET odbyła się już XI edy- bohatstvom a rôznoro- cja imprezy kulturalno- dosťou a je zachované społecznej Euroregion bez v tradíciách a folklóre granic 2011. Swoim zasię- sa na území EUT konal giem objęła ona regiony už 11. ročník kultúrno- Liptowa, Orawy i Spiszu, spoločenského poduja- artyści gościli w miej- tia Euroregión bez hra- scowościach Chlebnice níc 2011 v regiónoch (19.06.), Frankówka Liptov, Orava a Spiš (29– 30.07.), Hranovnica v obciach Chlebnice (31.07.), Kamienka (19. 6.), Malá Franková (06.08.), Osturnia Euroregion bez granic 2011, Chlebnice 19.06.2011 r, (29. – 30. 7.), Hranov- (21.08.), Podtureň (27.08.) fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” n i c a ( 3 1 . 7.), K a - i Gánovce (10.09.). Bogaty Euroregión bez hraníc 2011, Chlebnice 19. 6. 2011, mienka (6. 8.), Osturňa kulturalno-historyczny foto arch. Združenia Región „Tatry” (21. 8.), Podtureň (27. 8.) potencjał pogranicza, a Gánovce (10. 9.). żywe tradycje i rzemiosło ludowe dają szansę umoc- Bohatý kultúrno-historický potenciál pohra- nienia regionalnej tożsamości i wsparcia rozwoju tu- ničia, živé tradície a ľudové remeslo poskytujú rystyki na bazie tradycji i zachowania dziedzictwa šancu na umocňovanie regionálnej identity kultury. Podczas imprez wystąpiło ponad 500 sło- a podporu rozvoja cestovného ruchu na báze wackich i niemal 200 polskich artystów – muzykanci tradícií a zachovania kultúrneho dedičstva. ludowi, zespoły folklorystyczne i grupy taneczne. Počas podujatí sa prezentovalo vyše 500 sloven- Dzięki aktywnemu udziałowi partnerów zagranicz- ských a takmer 200 poľských účinkujúcich – ľu- nych Euroregion bez granic 2011 osiągnął szerszy wy- dové hudby, folklórne súbory a tanečné skupiny. miar wymiany i współpracy kulturowej. Ważnym Aktívnou participáciou zahraničných partnerov aspektem imprez była prezentacja Transgranicznego dostal Euroregión bez hraníc 2011 širší rozmer kul- Związku ET. túrnej výmeny a spolupráce. Významnou súčas- Doświadczenia uzyskane podczas pomyśl- ťou podujatí bola prezentácia Cezhraničného nie zrealizowanych projektów z lat wcześniejszych Zväzku EUT. wskazały na potrzebę kontynuacji projektów ukie- Počas predchádzajúcich rokov v rámci runkowanych na rewitalizację krajobrazu, podno- úspešných projektov získané skúsenosti pou- szenie jakości środowiska naturalnego i zachowanie kázali na potreby pokračovať v realizácii pro- charakteru obszaru ET. Regiony Orawy, Liptowa jektov zameraných na krajinotvorbu, zvyšova- i Spiszu mają znaczny potencjał rozwoju turystyki, nie kvality životného prostredia a zachovávanie z którym ściśle związana jest także jakość i czystość charakteru územia EUT. Regióny Orava, Liptov środowiska naturalnego. W celu poprawy środowiska a Spiš majú veľký potenciál na rozvoj turizmu, 146 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

naturalnego i uatrakcyjniania miejscowości należą- s ktorým úzko súvisí aj kvalita a čistota život- cych do ZRT w ramach projektu pod tytułem X sło- ného prostredia. V rámci skvalitňovania ži- wacko-polskie forum gospodarcze w miejscowościach votného prostredia a zatraktívnenia členských Hybe, Istebné, Kieżmark, Lendak, Liptovské Revúce, obcí ZRT sa v rámci projektu pod názvom X. Nižná, Przybylina, Štefanov nad Oravou, Závažná Slovensko-poľské hospodárske fórum v obciach Poruba, Zuberec wysadzono nową zieleń, drzewa Hybe, Istebné, Kežmarok, Lendak, Liptovské i krzewy ozdobne, zamontowano kosze na śmieci, Revúce, Nižná, Pribylina, Štefanov nad Oravou, wybudowano drewnianą pergolę na kontenery. Závažná Poruba, Zuberec vysadila zeleň, stromy Działanie to zostało również opisane w nowym dwu- a okrasné dreviny, osadili sa smetné koše, vybu- języcznym materiale promocyjnym. dovala sa drevená pergola pre kontajnery. Táto Kolejnym elementem projektu było przygotowa- aktivita bola zhrnutá v novom dvojjazyčnom nie i przeprowadzenie X Słowacko-Polskiego Forum propagačnom materiály. Gospodarczego pod pa- Ďalšou častou tronatem J.E. Andrzeja projektu bola príp- Krawczyka, ambasa- rava a uskutočnenie X. dora Rzeczypospolitej Slovensko-poľského Polskiej na Słowacji, hospodárskeho fóra pod w dniu 09.11.2011 r. záštitou J. E. Andrzeja w Nowej Wsi Spiskiej. Krawczyka, veľvys- Zgromadzeni przed- lanca Poľskej republiky stawiciele podmiotów na Slovensku dňa 9. 11. działających w obsza- 2011 v Spišskej Novej rze ekonomii, turystyki Vsi. Zúčastneným sub- i środowiska, organów jektom pôsobiacim administracji rządowej v oblasti hospodárstva, i samorządowej, przed- Olšavica. Elementy małej architektury powstałe w ramach cestovného ruchu a ži- projektu Zielony Euroregion „Tatry”, siębiorców i eksperci fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” votného prostredia, z obu stron granicy wy- Olšavica. Prvky drobnej architektúry postavené v rámci zástupcom orgánov słuchali między innymi projektu Zelený Euroregión „Tatry”, štátnej správy a samo- wystąpień Małgorzaty foto arch. Združenia Región „Tatry” správy, podnikateľom Wierzbickiej, kierow- a odbornej verejnosti nik Wydziału Polityczno-Ekonomicznego Ambasady z oboch strán hranice sa okrem iných hostí pri- Rzeczypospolitej Polskiej w Republice Słowackiej hovorila tiež Małgorzata Wierzbicka, vedúca po- i Moniki Olech, radcy handlowego. Pierwsza część liticko-ekonomického oddelenia Veľvyslanectva forum była poświęcona priorytetom polskiego prze- PR v SR a obchodná radkyňa Monika Olech. wodnictwa w Radzie UE, wykorzystaniu możliwo- Prvá časť fóra bola venovaná prioritám poľ- ści słowacko-polskiej współpracy gospodarczej, przy- ského predsedníctva v Rade EÚ, využitiu mož- czynom spadku liczby polskich turystów na Słowacji, ností slovensko-poľskej hospodárskej spolu- Narodowej Strategii Republiki Słowackiej, noweli práce, dôvodom úbytku poľských turistov na ustawy nr 91/2010 o wsparciu turystyki i tworzeniu Slovensku, Národnej stratégii SR, novele zá- zarządzania destynacjami. W ramach drugiej części kona č. 91/2010 o podpore cestovného ruchu prezentowali się: Klaster Liptów, miasta Rużomberk a tvorbe destinačného manažmentu. V rámci i Wilkoliniec, miasto Nowa Wieś Spiska, ośrodki wy- druhej časti sa prezentovali: Klaster Liptov, poczynkowe Słowackiego Raju, Słowackie Miasta mesto Ružomberok a Vlkolínec, mesto Spišská Królewskie oraz Tatry Wysokie (góry i miasto). Nová Ves, rekreačné strediská Slovenského raja, Zaprezentowano także planowane regularne połą- Slovenské kráľovské mestá a Vysoké Tatry (hory czenie lotnicze na trasie Poprad – Tatry – Warszawa vs. mesto). Predstavená bola pripravovaná pra- – Gdańsk. Zgromadzeni uzyskali informacje o możli- videlná letecká linka na trase Poprad-Tatry – wościach prowadzenia działalności gospodarczej na Varšava – Gdańsk. Prítomní získali informácie NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 147

Słowacji i w Polsce, jak założyć i zarządzać pod kątem o možnostiach podnikania na Slovensku aj prawnym i skarbowym ze Słowacji firmą w Polsce, jak v Poľsku, ako založiť, právne a daňovo spravovať znaleźć w Polsce pracowników i jak ich zatrudniać. firmu v Poľsku zo Slovenska, ako nájsť v Poľsku ET w ramach konferencji przedstawił własne projekty zamestnancov a ako ich zamestnávať. EUT ukierunkowane na rozwój gospodarczy słowacko- v rámci konferencie predstavil vlastné projekty polskiego pogranicza i ochronę środowiska natural- zamerané na rozvoj slovensko-poľského pohra- nego. Uczestnicy otrzymali nowe dwujęzyczne ma- ničia v oblasti hospodárstva a životného pro- teriały promocyjne omawiające produkty projektu stredia. Účastníkom bol poskytnutý nový dvoj- poprawy atrakcyjności obszarów dziesięciu gmin jazyčný propagačný materiál zahrňujúci výstupy członkowskich ZRT. Projekt objął różnorodne działa- v rámci zatraktívnenia územia desiatich člen- nia i wspólne cele partnerów oraz udzielił wsparcia sło- ských obcí ZRT. Projekt zahrnul rôznorodé ak- wacko-polskim inicjatywom w obszarze współpracy tivity a spoločné zámery partnerov a podporil transgranicznej ukierunkowanej na rozwój regionalny. slovensko-poľské iniciatívy v oblasti cezhranič- Od 2003 roku ZRT działa w zakresie promocji nej spolupráce v regionálnom rozvoji. świadomości proekologicznej, badania jakości wód ZRT sa oblasti envirovýchovy, zisťova- powierzchniowych i poprawy jakości środowiska naniu kvality povrchových vôd a skvalitňova- turalnego. Przez tereny ET przepływają ważne cieki niu životného prostredia venuje od roku 2003. wodne, ich ochrona jest więc znaczącym czynnikiem Územím EUT pretekajú významné vodné toky wpływającym na pogranicze. Do regularnego moni- a ich ochrana je dôležitým faktorom ovplyvňu- torowania i oceny wskaźników czystości wody – che- júcim pohraničie. Do pravidelného sledovania micznych i biologicznych parametrów wody – należy a vyhodnocovania ukazovateľov čistoty vôd – koniecznie włączyć młodzież. Dążąc do wsparcia chemických a biologických parametrov vody – działań proekologicznych młodzieży szkolnej w ob- je nevyhnutné zapojiť mládež. V snahe podpo- szarze monitorowania czystości powierzchniowych riť environmentálne aktivity školskej mládeže cieków wodnych na terenie ET w trzecim projekcie re- na úseku monitoringu čistoty povrchových to- alizowanym w 2011 roku zatytułowanym Monitoring kov na území EUT sme do tretieho projektu re- wód – podstawa pogłębiania partnerstwa w zakresie alizovaného v roku 2011 pod názvom Monitoring ochrony środowiska włączyliśmy zakup siedmiu ze- vôd – základ prehlbovania enviropartnerstva za- stawów do monitorowania jakości wód powierzch- hrnuli zakúpenie siedmich monitorovacích niowych Aquamerck. Ich przekazanie szkołom pod- súprav Aquamerck na zisťovanie kvality povr- stawowym i średnim o profilu środowiskowym, które chových vôd. Ich odovzdanie environmentálne zlokalizowane są w miastach członkowskich ZRT orientovaným základným a stredným školám (Szkoła Podstawowa Nižná brána Kieżmark, Liceum sídliacim v členských mestách ZRT (Základná im. M. M. Hodży Liptowski Mikułasz, Liceum škola Nižná brána Kežmarok, Gymnázium M. Kukučínova Poprad, Szkoła Podstawowa im. inż. M. Hodžu Liptovský Mikuláš, Gymnázium O. Kožucha Nowa Wieś Spiska, Liceum Stara Wieś Kukučínova Poprad, Základná škola Ing. Spiska, Liceum im. Teresy Wansowej Stara Lubowla, O. Kožucha Spišská Nová Ves, Gymnázium Liceum im. Martina Hattali Trzciana, miało miej- Spišská Stará Ves, Gymnázium Terézie Vansovej sce 31.08.2011 r. w Domu Spotkań Słowacko-Polskich Stará Ľubovňa, Gymnázium Martina Hattalu Euroregionu „Tatry“ w Kieżmarku. Trstená) sa uskutočnilo dňa 31. 8. 2011 v Dome Dnia 21.10.2011 r. poszczególne szkoły zaproszone slovensko-poľského stretávania Euroregiónu do SP Nižná brána w Kieżmarku przedstawiały wy- „Tatry“ v Kežmarku. niki monitorowania wód na seminarium metodyczno- Dňa 21. 10. 2011 prezentovali jednotlivé praktycznym pod tytułem Biomonitoring i ochrona eko- školy v ZŠ Nižná brána v Kežmarku výsledky systemów wodnych. W tematycznej części seminarium monitoringu vôd na metodicko-praktickom se- wieloletni, były dyrektor Zarządu PIENAPu i czło- minári pod názvom Biomonitoring a ochrana vod- nek komisji ochrony środowiska naturalnego ZRT, ných ekosystémov. V tematickej časti seminára inż. Štefan Danko oraz lektorzy z Katedry Ekologii odzneli prednášky bývalého dlhoročného riadi- Wydziału Nauk Humanistycznych i Przyrodniczych teľa Správy PIENAP-u a člena komisie životného 148 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Uniwersytetu Preszowskiego wygłosili referaty po- prostredia ZRT Ing. Štefana Danka a lektorov święcone wpływowi czystości wody na ekosystemy z Katedry ekológie Fakulty humanitných a prí- wodne i biologiczne wskaźniki jakości wody. W ra- rodných vied Prešovskej univerzity, ktoré boli mach ćwiczeń praktycznych w terenie lektorzy przy zamerané na vplyv čistoty vody na vodné eko- współpracy z uczniami pobrali próbki wody z potoku systémy a biologické indikátory kvality vôd. Ľubica. Pobrane próbki poddano ocenie za pomocą V rámci praktického výcviku v teréne odobrali lup i mikroskopów. Lektorzy na praktycznych przy- lektori za súčinnosti žiakov vzorky vody z toku kładach zaznajomili uczniów ze sposobami oceny Ľubica. Odobraté vzorky sa vyhodnocovali za próbek bentosu i planktonu oraz z ich znaczeniem pomoci lupy a mikroskopov. Lektori praktic- dla oceny jakości wody. W seminarium udział wzięli kými ukážkami oboznámili žiakov so spôsobmi także uczniowie Średniej vyhodnocovania vzo- Szkoły Zawodowej riek bentosu a planktónu w Svicie oraz Zespołu a o ich výpovednej fun- Szkół Zawodowych kcii pri zisťovaní kvality w Starym Sączu. Celem vôd. Na seminári sa tak- seminarium było pod- tiež zúčastnili študenti niesienie świadomości Strednej odbornej školy ekologicznej, budowanie vo Svite a Szespolu skol pozytywnego stosunku zawodowych zo Stareho do środowiska natural- Sącza. Cieľom seminára nego oraz wsparcie two- bolo zvýšiť environmen- rzenia sieci współpracy tálne vedomie, vytvárať i partnerstwa między pozitívny vzťah k život- szkołami o profilu eko- nému prostrediu a pris- logicznym na terenie ET. pieť k budovaniu spo- Elementem pro- lupráce a partnerstiev jektu było także wy- medzi školami s envi- konanie i instala- ronmentálnym zamera- cja sześciu tablic ním na území EUT. informacyjno-edukacyj- Súčasťou projektu nych: w Kieżmarku na bolo zhotovenie a in- terenie SP Nižná brána, Zajęcia w terenie w ramach projektu Monitoring wód – štalácia šiestich infor- w Svicie obok ścieżki pogłębianie partnerstwa w zakresie ochrony środowiska, fot. arch. mačno-edukačných ta- rowerowej przy Kolibie, Stowarzyszenia Region „Tatry” búľ: v Kežmarku v areáli Cvičenia v teréne v rámci projektu Monitoring vôd – základ w Popradzie: 1. na osie- prehlbovania enviropartnerstva v oblasti ochrany životného ZŠ Nižná brána, vo Svite dlu Juh III, przy ścieżce prostredia, foto arch. Združenia Región „Tatry” vedľa cyklistického rowerowej i cennym tor- chodníka pri Kolibe, fowisku, 2. nad rzeką Poprad przy moście do Spiškiej v Poprade: 1. na Juhu III. pri cyklistickom chod- Teplicy, 3. w Brežnym Riadku na początku ścieżki níku a vzácnom rašelinisku, 2. pri rieke Poprad pri rowerowej nad rzeką i 4. przy ulicy Štefánikovej nad moste do Spišskej Teplice, 3. na Brežnom riadku rzeką przy ścieżce rowerowej. Tablice przyczyniają się na začiatku cyklistického chodníka pri rieke a 4. do podnoszenia świadomości ekologicznej, informują na Štefánikovej ulici pri rieke a cyklochodníku. o florze i faunie, ochronie przyrody, zawierają infor- Tabule slúžia na zvyšovanie environmentálneho macje dla turystów pieszych i rowerowych, promują vedomia, informujú o flóre a faune, ochrane prí- także Euroregion „Tatry”. rody, obsahujú informácie pre turistov a cyklotu- Na bieżąco, przy współpracy ze szkołami, przed- ristov, ako aj o EUT. stawicielami komisji środowiska naturalnego ET Priebežne za spolupráce škôl, zástupcov i państwowych służb ochrony przyrody Republiki komisie životného prostredia EUT a Štátnej Słowackiej na w regionie Liptowa, Orawy i Spiszu, ochrany prírody SR sa konalo vyhľadávanie NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 149

prowadzono poszukiwania źródeł o stałym wypływie. prameňov s permanentným prietokom na území Działania te udokumentowano w materiale promo- EUT v regiónoch Liptova, Oravy a Spiša. To je cyjnym. Wyżej wspomniane trzy projekty otrzymały zdokumentované v propagačnom materiáli. w 2011 r. wsparcie z linii budżetowej Ministerstwa Spomínané tri projekty boli v roku 2011 podpo- Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego rené z rozpočtovej kapitoly MDVRR SR v celko- Republiki Słowackiej w łącznej wysokości 54 935,98 €. vej výške 54 935,98 €. Ministerstwo Transportu, Budownictwa MDVRR SR vyhlásilo aj v roku 2012 Výzvu i Rozwoju Regionalnego Republiki Słowackiej także na predkladanie žiadostí o poskytnutie finan- w 2012 roku ogłosiło nabór wniosków o dofinanso- čného príspevku na projekty, ktoré sú zamerané wanie projektów z zakresu działań euroregionalnych. na realizáciu euroregionálnych aktivít. V rámci W ramach tego naboru tejto výzvy zrealizovalo ZRT zrealizowało dwa ZRT dva projekty. projekty. Hlavným cieľom Głównym celem pro- projektu Príprava na jektu Przygotowanie do bu- vybudovanie cyklistic- dowy ścieżki rowerowej na kého chodníka na trase trasie Łomnica Tatrzańska Tatranská Lomnica – – Tatrzańska Kotlina była Tatranská Kotlina bolo poprawa infrastruktury zlepšiť infraštruktúru turystycznej dla miesz- v oblasti cestovného kańców i gości Tatr, które ruchu pre obyvateľov są popularnym centrum a návštevníkov úze- turystycznym Europy mia Vysokých Tatier, Seminarium metodyczno-praktyczne pt. Biomonitoring Środkowej. Wśród tury- i ochrona ekosystemów wodnych, Kieżmark 21.10.2011 r., ktoré je vyhľadáva- stów wyraźnie wzrasta za- fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” ným turistickým cen- interesowanie turystyką Metodicko-praktický seminár s názvom Biomonitoring trom strednej Európy. rowerową. Mogłaby ona a ochrana vodných ekosystémov, Kežmarok 21. 10. 2011, Medzi návštevníkmi foto arch. Združenia Región „Tatry” być cennym impulsem evidentne dochádza dla ożywienia mniejszych k vzostupu cykloturis- dzielnic miasta Wysokie Tatry, w którym brakuje tras tiky. Tá by mohla priniesť potrebné oživenie do komunikacyjnych łączących poszczególne jego czę- menších miestnych častí Vysokých Tatier, ale nie ści. Dlatego zdecydowano się na przygotowanie stu- sú vybudované komunikačné trasy medzi nimi. dium, w którym opracowany zostanie optymalny Preto bolo rozhodnuté vypracovať štúdiu za úče- wariant połączenia poszczególnych dzielnic ścieżką lom vyhľadania optimálneho spojenia miestnych rowerową i zostaną zawarte podstawowe rozwiąza- častí pomocou cyklistického chodníka, ktorá by nia techniczne oraz wynikające z nich szacowane preukázala prvotné technické riešenia, od nich koszty realizacji projektu. Nowa ścieżka rowerowa sa odvíjajúce odhady nákladov na realizáciu pro- miałaby się w przyszłości łączyć z już wybudowaną jektu a tiež hľadala optimálny variant riešenia. częścią magistrali ze Białej Spiskiej do Tatrzańskiej Nový cyklistický chodník by mal v budúcnosti Kotliny z łącznikiem aż do polskiej części Tatr, co nadväzovať na už vybudovanú časť cyklotrasy przyniosłoby zdecydowane ożywienie ruchu tury- zo Spišskej Belej do Tatranskej Kotliny s prepo- stycznego na tymże obszarze. W ramach naszego jením až na poľskú časť Vysokých Tatier a mal by projektu powstały następujące pakiety dokumen- priniesť podstatné oživenie turistického ruchu tów: dokumentacja projektowa urbanistyczna i wy- daného územia. V rámci nášho projektu boli vy- konawcza, analiza ekonomiczna oraz studium wy- pracované tieto štúdie: projektová urbanistická konalności. Wydano również materiały promocyjne dokumentácia, realizačná projektová dokumen- w języku słowackim i polskim, które zawierają infor- tácia, ekonomická analýza a štúdia uskutočniteľ- macje o projekcie, Euroregionie „Tatry”, miastach nosti. Taktiež bol vydaný propagačný materiál Wysokie Tatry i Zakopane. Prezentacja projektu v slovenskom a poľskom jazyku, ktorý obsahuje 150 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

odbyła się 12.12.2012 r. w Zakopanem. Przedstawiciele informácie o projekte, EUT, mestách Vysoké miasta otrzymali materiały promocyjne, które dzięki Tatry a Zakopane. Prezentácia projektu sa usku- pomocy partnera będą dystrybuowane wśród miesz- točnila dňa 12. 12. 2012 v Zakopanom. Zástupcom kańców i odwiedzających po polskiej stronie Tatr. mesta bol poskytnutý propagačný materiál, ktorý W ramach drugiego projektu pod nazwą bude vďaka tomuto partnerovi distribuovaný ďa- Euroregiony razem 2012 odbyło się pięć imprez kultu- lej medzi obyvateľov a návštevníkov na poľskej ralno-społecznych. W mieście Poprad podczas spo- strane Vysokých Tatier. tkania Folklor bez granic w dniach 21 i 22.06. wystąpiły V rámci druhého projektu pod názvom zespoły folklorystyczne Vagonár z Popradu, Topľan Euroregióny spoločne 2012 sa uskutočnilo päť kul- z Giraltoviec i Śwarni z Nowego Targu. Kolejne dzia- túrno-spoločenských podujatí. V meste Poprad łania miały miejsce w Kieżmarku. Dnia 14.07. w ra- počas podujatia Folklór bez hraníc v dňoch 21. mach Europejskiego Festiwalu Rzemiosł Ludowych a 22. 6. vstúpili FS Vagonár z Popradu, FS Topľan odbyła się druga już edycja imprezy kulturalno-spo- z Giraltoviec a FS Śwárni z Noweho Targu. łecznej pod tytułem Euroregiony razem 2012, na której Ďalšia aktivita sa konala v meste Kežmarok. zaprezentowały się trzy słowackie zespoły – dziecięcy dňa 14. 7. sa v rámci Európskeho ľudového re- zespół folklorystyczny Maguráčik z Kieżmarku, dzie- mesla uskutočnilo druhé kultúrno-spoločenské cięcy zespół folklorystyczny Goralik z Kieżmarku, ze- podujatie pod názvom Euroregióny spoločne 2012, spół folklorystyczny Liptov z Rużomberku oraz trzy na ktorom sa predstavili tri slovenské súbory polskie zespoły – dziecięcy zesp ół folklorystyczny – DFS Maguráčik z Kežmarku, DFS Goralik Dmosin z Łyszkowic, dziecięcy zespół folklory- z Kežmarku, FS Liptov z Ružomberka a tri poľ- styczny Niewiadów, zespół folklorystyczny Boruta ze ské súbory – DFS Dmosin z Lyszkowic, DFS Zgierza. Jazz bez granic odbył się 20.07. w Liptowskim Niewiadów, FS Boruta zo Zgierza. Jazzom bez Mikułaszu. Swoją muzykę przedstawiły trzy zespoły hraníc sme pokračovali dňa 20. 7. v Liptovskom jazzowe – słowacki, polsko-czeski i polsko-amery- Mikuláši. Svoje jazzové umenie predviedli tri kański. 22.09.2012 r. w ramach projektu odbyły się hudobné skupiny – slovenská, poľsko-česká ostatnie dwie części imprez kulturalno-społecznych a poľsko-americká. Dňa 22. 9. 2012 sa v rámci pro- w miastach Biała Spiska i Dolny Kubin, tu również jektu uskutočnili posledné dve časti kultúrno- wystąpili polscy artyści. spoločenských podujatí v mestách Spišská Poza wsparciem promocji potencjału kulturo- Belá a Dolný Kubín tiež za účasti poľských wego obszaru Euroregionu „Tatry” celem projektu účinkujúcich. był także rozwój współpracy między euroregionami Okrem podpory propagácie kultúrneho Słowacji. Projekt nawiązywał do wieloletniej współ- potenciálu na území Euroregiónu „Tatry“ bolo pracy euroregionów Słowacji w ramach zrealizowa- cieľom projektu tiež rozvinúť spoluprácu medzi nych działań projektowych pod tytułem Euroregiony euroregiónmi Slovenska. Projekt nadviazal na razem. W dniach 18–19.12. ZRT zorganizowało dlhoročnú spoluprácu euroregiónov Slovenska w Domu Spotkań Słowacko-Polskich Euroregionu v rámci uskutočnených aktivít projektov pod náz- „Tatry“ w Kieżmarku dwudniowe seminarium szko- vom Euroregióny spoločne. ZRT zorganizovalo leniowe dla słowackich euroregionów. W spotkaniu v dňoch 18. – 19. 12. v Dome slovensko-poľského udział wzięli przedstawiciele siedmiu euroregionów stretávania Euroregiónu „Tatry“ v Kežmarku – Euroregion Karpacki ze Słowacji, Euroregión du- dvojdňový školiaci seminár pre euroregionálne najskej iniciatívy, Región Biele Karpaty, Slovenský združenia Slovenska. Zúčastnili sa na ňom pred- dom Centrope, Euroregion Beskidy, Regionálne stavitelia siedmich euroregiónov – Karpatský združenie Váh – Dunaj – Ipeľ oraz Stowarzyszenie euroregión Slovensko, Euroregión dunajskej Región „Tatry“. W spotkaniu uczestniczył także kie- iniciatívy, Región Biele Karpaty, Slovenský dom rownik Wydziału Koordynacji Podmiotów Rozwoju Centrope, Región Beskydy, Regionálne zdru- Regionalnego PaedDr. Juraj Škríp i jego współpra- ženie Váh – Dunaj – Ipeľ a Združenie Región cownik Mgr. Bc. Filip Fiala, obaj z Ministerstwa „Tatry“. Na stretnutí sa zúčastnil aj vedúci od- Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego delenia koordinácie subjektov regionálneho Republiki Słowackiej, oraz menadżer Projektu rozvoja PaedDr. Juraj Škríp a jeho kolega Mgr. NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 151

Euroregiony razem 2012. Koncert Jazz bez granic, Liptowski Mikulasz 20.07.2012 r., fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” Euroregióny spoločne 2012. Koncert Jazz bez hraníc, Liptovský Mikuláš 20. 7. 2012, foto arch. Združenia Región „Tatry”

Związku Euroregion „Tatry“ z Nowego Targu Pani Bc. Filip Fiala, obaja z MDVRR SR, a projek- Agnieszka Pyzowska, która prezentowała działal- tová manažérka Zväzku Euroregión „Tatry“ ność i zadania euroregionu w Polsce. Na spotkaniu z Noweho Targu Agnieszka Pyzowska, ktorá poszczególni przedstawiciele słowackich eurore- prezentovala činnosť a aktivity euroregiónu gionów przedstawili reprezentowane przez nich eu- v Poľsku. Na stretnutí jednotliví zástupcovia slo- roregiony i projekty zrealizowane w okresie 2010– venských euroregiónov predstavili nimi zastu- 2012. Przedstawiciele Ministerstwa Transportu, povaný euroregión a zrealizované projekty v ro- Budownictwa i Rozwoju Regionalnego Republiki koch 2010–2012. Predstavitelia MDVRR SR sa Słowackiej w swoich wystąpieniach skupili się na vo svojich príspevkoch zamerali na obsah pripra- warunkach przygotowywanego na rok 2013 naboru – vovanej výzvy pre rok 2013 – tematické okruhy, przedstawili zakres tematyczny, system oceny, swoją systém hodnotenia, venovali sa problémom súvi- uwagę poświęcili także problemom związanym ze siacim s predkladaním žiadostí, projektom a ich składaniem wniosków, z projektami, ich ciągłością, kontinuitou na priebežné a záverečné správy, raportami cząstkowymi i końcowymi, ze zgłaszaniem problémom súvisiacim s avizovanou zmenou zmian w projekcie, treścią umowy na wsparcie projek- v projekte, návrhom zmluvných podmienok pri tów (a ściślej problemom ze stosowaniem niektórych podporovaných projektoch (aplikačné problémy postanowień umowy). s niektorými ustanoveniami zmluvy). Projekty Przygotowanie do budowy ścieżki rowero- Projekty Príprava na vybudovanie cyklis- wej na trasie Łomnica Tatrzańska – Tatrzańska Kotlina tického chodníka na trase Tatranská Lomnica – oraz Euroregiony razem 2012 otrzymały wsparcie Tatranská Kotlina a Euroregióny spoločne 2012 z budżetu Ministerstwa Transportu, Budownictwa boli podporené z rozpočtovej kapitoly MDVRR i Rozwoju Regionalnego Republiki Słowackiej w łącz- SR v celkovej výške 34 977,28 €. nej wysokości 34 977,28 €. Tłumaczenie Agencja BTB 152 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Agnieszka Pyzowska Agnieszka Pyzowska

Spotkanie siedmiu kultur Stretnutie siedmich kultúr pogranicza polsko-słowackiego poľsko-slovenského pohraničia „Od Ladislava Mednyánszkeho „Od Ladislava Mednyánszkeho do Jana Kantego Pawluśkiewicza” po Jana Kantyho Pawluśkiewicza“

Pogranicze polsko-słowackie, a zwłaszcza kra- Poľsko-slovenské pohraničie, najmä regi- iny usytuowane wokół Tatr – Podhale, Liptów, Orawa, óny okolo Tatier: Podhalie, Liptov, Orava, Spiš Spisz i ziemia sądecka – zadziwiają niezwykłym bo- a Sandecko prekvapujú mimoriadnym bohat- gactwem i różnorodnością kulturową. To unikatowe stvom a kultúrnou rôznorodosťou. Toto uni- dziedzictwo kulturowe, które przez wieki tworzyło kátne kultúrne dedičstvo, ktoré po stáročia spo- siedem współistniejących ze sobą na tym obsza- luvytváralo sedem kultúr existujúcich na tomto rze kultur: polska, słowacka, węgierska, niemiecka, území: poľská, slovenská, maďarská, nemecká, żydowska, łemkowska i romska, warto prezento- židovská, rusínska a rómska, je natoľko hod- wać, upowszechniać i chronić. Dlatego też Związek notné, že by sme ho mali prezentovať, zveľa- Euroregion „Tatry” już po raz drugi przystąpił do re- ďovať a chrániť. Zväzok Euroregion „Tatry” sa alizacji projektu Spotkanie siedmiu kultur pogranicza preto už druhýkrát podujal realizovať projekt polsko-słowackiego „Od Ladislava Mednyánszkeho do s názvom Stretnutie siedmich kultúr poľsko-sloven- Jana Kantego Pawluśkiewicza”. Do współpracy zapro- ského pohraničia „Od Ladislava Mednyánszkeho sił polskich i słowackich partnerów: Stowarzyszenie po Jana Kantyho Pawluśkiewicza“. K spolupráci Region „Tatry”, Muzeum w Kieżmarku i Powiatowe si pozval poľských a slovenských partnerov: Centrum Kultury w Nowym Targu. Projekt był Združenie región „Tatry”, Múzeum v Kežmarku współfinansowany przez Unię Europejską ze środ- a Okresné kultúrne centrum v Nowom Targu. ków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Projekt bol spolufinancovaný Európskou úniou w ramach Programu Współpracy Transgranicznej z prostriedkov Európskeho fondu regionálneho Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007- rozvoja v rámci Programu cezhraničnej spolu- 2013. Wartość projektu wyniosła 386.783,77 EUR, na- práce Poľsko – Slovenská republika 2007–2013. tomiast dofinansowanie z EFRR – 328.766,15 EUR. Hodnota projektu bola 386.783,77 EUR, výška fi- Dodatkowo Związek Euroregion „Tatry” otrzymał do- nančného príspevku z ERDF – 328.766,15 EUR. tację w wysokości 25.482,95 PLN z Programu Promesa Zväzok Euroregión „Tatry” získal dodatočne Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na dofi- dotáciu vo výške 25.482,95 PLN z Programu nansowanie wkładu własnego. Działania projektu re- Promesa Ministra kultúry a národného dedič- alizowane były od stycznia 2009 do lutego 2011 roku. stva, ktorou financoval vlastný vklad. Projektové Spośród licznych aspektów wielokulturowości aktivity boli realizované od januára 2009 do feb- pogranicza polsko-słowackiego tym razem wybrano ruára 2011. NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 153

pięć zagadnień, wokół których skupiły się realizo- Spomedzi viacerých aspektov multikultúr- wane przez partnerów projektu różnorodne przed- nosti poľsko-slovenského pohraničia bolo tento- sięwzięcia artystyczne, naukowe, popularyzatorskie krát vybraných päť otázok, na ktoré sa sústredili i inwestycyjne. rôznorodé umelecké, vedecké, popularizačné a investičné aktivity realizované projektovými 1. Najstarsze wizerunki Tatr utrwalone na ma- partnermi. pach, rycinach i obrazach przez artystów róż- nych kultur polsko-słowackiego pogranicza 1. Najstaršie vyobrazenia Tatier na mapách, ryti- Tatry, położone w samym sercu polsko-słowac- nách a obrazoch zachytené umelcami rôznych kiego pogranicza, od wieków budziły respekt swoją kultúr poľsko-slovenského pohraničia niedostępnością i potęgą, a zarazem kusiły ukrytymi Tatry nachádzajúce sa v samom srdci poľ- skarbami ziemi zarówno mieszkańców krain rozpo- sko-slovenského pohraničia už stáročia vzbu- ścierających się wokół dzovali rešpekt svo- gór, jak i przybywających jou nedostupnosťou tu licznie podróżników, a hrôzou a ich pod ze- badaczy, poszukiwaczy mou skryté poklady lá- przygód i cennych krusz- kali obyvateľov oblastí ców. To oni są autorami rozprestierajúcich sa pierwszych, często bar- okolo hôr, ale tiež po- dzo fantazyjnych wyobra- četných cestovateľov, żeń Tatr. Z czasem zaczęto výskumníkov, dobro- zapuszczać się w głąb Tatr, druhov, ktorí tam pri- odkrywać je i poznawać. chádzali hľadať vzácne Powstawały coraz bar- rudy. Práve oni sú au- dziej dokładne i wiernie Wystawa Najstarsze wizerunki Tatr na rycinach, litografiach tormi prvých, často až oddające rzeczywistość i mapach, Ośrodek Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym neskutočných vyobra- mapy, ryciny oraz pano- Targu, sierpień 2009 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” zení Tatier. Postupne ramy Tatr. W rezultacie, Výstava Najstaršie vyobrazenia Tatier na rytinách, litografiách bádatelia prenikali a mapách, Stredisko poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom w ciągu wieków w zbio- Targu, august 2009, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” stále hlbšie do Tatier, rach muzeów, galerii, bi- odhaľovali a spozná- bliotek, archiwów i prywatnych kolekcjonerów zgro- vali ich. Vznikali čoraz dôkladnejšie a vernejšie madzona została bogata i różnorodna ikonografia Tatr. mapy, rytiny a panorámy Tatier kreslené z juž- Latem 2009 roku Związek Euroregion „Tatry” nej a severnej strany. Počas storočí tak vznikla wspólnie z Muzeum w Kieżmarku zaprezentował v zbierkach múzeí, galérií, knižníc, archívov a sú- w Nowym Targu i Kieżmarku na jednej ekspozycji kromných zberateľov bohatá a rôznorodá ikono- najstarsze wyobrażenia gór tatrzańskich widzianych grafia Tatier. od południowej i północnej strony. Widzowie mo- Zväzok Euroregión Tatry spoločne gli podziwiać kilkadziesiąt map, rycin, drzeworytów, s Múzeom v Kežmarku prezentovali v lete 2009 metalorytów i litografii pochodzących z polskich i sło- na jednej z expozícií v Nowom Targu a Kežmarku wackich zbiorów. Wystawa pod tytułem Najstarsze najstaršie vyobrazenia tatranských štítov zachy- wizerunki Tatr na rycinach, litografiach i mapach była tených z južnej a severnej strany. Návštevníci szczególnym zaproszeniem do odbycia podróży mohli obdivovať niekoľko desiatok máp, rytín, w czasie i poznania najstarszych, często bardzo fanta- drevorytov, kovorytov a litografií, pochádzajú- zyjnych wyobrażeń Tatr, pochodzących głównie z bo- cich z poľských a slovenských zbierok. Výstava gatych zbiorów Henryka Rączki, a także Biblioteki s názvom Najstaršie vyobrazenia Tatier na ryti- Jagiellońskiej czy Muzeum w Kieżmarku. Na wysta- nách, litografiách a mapách bola výnimočnou powie można było podziwiać m.in. pochodzący z wyda- zvánkou na putovanie časom a spoznávanie naj- nej w Norymberdze w 1493 roku, jednej z pierwszych starších, mnohokrát neskutočných vyobrazení drukowanych kronik autorstwa Hartmanna Schedla, Tatier, ktoré pochádzali hlavne z bohatej zbierky 154 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

drzeworyt z widokiem Krakowa, w którego lewym, Henryka Rączku, ale tiež Jagelovskej knižnice górnym rogu przedstawiono pagórkowate wznie- a Múzea v Kežmarku. Na výstave bol okrem sienia, najprawdopodobniej Tatry. Prezentowany iného verejnosti sprístupnený drevoryt s pohľa- był również pierwszy znany wizerunek miasta dom na Krakov, ktorý v ľavom hornom rohu zo- Kieżmarku, w którego tle bardzo wyraźnie rysują się brazuje pahorkovité územie, najpravdepodob- Wysokie Tatry. Został on utrwalony na herbie znajdu- nejšie Tatry. Tento drevoryt pochádza z jednej jącym się na pierwszej stronie dokumentu z 1655 roku z prvých tlačených kroník autorstva Hartmanna dotyczącego przywilejów nadanych miastu Kieżmark Schedla, ktorá bola vydaná v Norimbergu v 1493 przez Ferdynanda III. Na wystawie znalazła się także r. Prezentovaný bol tiež prvý známy pohľad na reprodukcja fragmentu polichromii z drewnianego mesto Kežmarok, kde sa v pozadí výrazne čr- kościółka św. Elżbiety w Trybszu z 1647 roku, przed- tajú Vysoké Tatry. Toto vyobrazenie je zachy- stawiająca scenę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi tené na erbe nachádzajúcom sa na prvej strane Panny oraz scenę Sądu Ostatecznego, spoza których dokumentu z roku 1655, ktorý sa týkal privilégií wyłaniają się trzy szczyty górskie widziane z Trybsza, udelených Ferdinandom III. mestu Kežmarok. przypominające swoim wyglądem Płaczliwą Skałę, Na výstave bola tiež prezentovaná reprodukcia Hawrań i Lodowy. Zgromadzono również kolek- fragmentu polychrómie z dreveného kostolíka cję litografii Emanuela Kronbacha z widokami Tatr sv. Alžbety v Trybszi z roku 1647 predstavujúca z 1832 roku, liczne ryciny, mapy i najstarsze tatrzań- výjav Nanebovzatia Najsvätejšej panny Márie skie panoramy. Ciekawostką były miedzioryty i mapy a Posledného súdu s tromi horskými štítmi vi- z dzieła angielskiego podróżnika Roberta Townsona denými z Trybsza v pozadí, ktoré svojím tvarom Travels in Hungary, with a short account of Vienna in the pripomínajú Ždiarsku vidlu, Havran a Ľadový year 1793, wydanego w Londynie w 1797 roku. štít. Verejnosti bola tiež sprístupnená zbierka Wystawa stała się preludium do dalszych działań litografií Emanuela Kronbacha s pohľadmi na prezentujących tatrzańską ikonografię. W lutym 2011 Tatry z roku 1832, mnohé rytiny, mapy a naj- roku Związek Euroregion „Tatry” opublikował ob- staršie tatranské panorámy. Zaujímavé boli me- szerne dwujęzyczne wydawnictwo albumowe pod ty- diryty a mapy z diela anglického cestovateľa tułem Najstarsze wizerunki Tatr. Zgromadzono w nim Roberta Townsona Travels in Hungary, with kilkadziesiąt najcenniejszych i najciekawszych przed- a short account of Vienna in the year 1793, vyda- stawień Tatr, prezentowanych na wcześniejszej wysta- ného v Londýne v roku 1797. wie, a także tych, do których udało się dotrzeć już po Výstava bola prelúdiom k ďalším aktivitám jej zakończeniu. Znalazły się wśród nich malowidła, zameraným na prezentáciu ikonografie Tatier. mapy, tatrzańskie panoramy i widoki oraz weduty Vo februári roku 2011 Zväzek Euroregión „Tatry” miast z Tatrami w tle. Archiwalne, historyczne obiekty vydal rozsiahlu dvojjazyčnú publikáciu vo forme ikonograficzne życzliwie udostępnili: Henryk Rączka albumu s názvom Najstaršie vyobrazenie Tatier. – antykwariusz i kolekcjoner, Muzeum w Kieżmarku, Album uvádza niekoľko desiatok najvzácnejších Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Państwowe a najzaujímavejších vyobrazení Tatier prezento- Archiwum w Popradzie, Muzeum Podtatrzańskie vaných na predchádzajúcej výstave ako aj tých, w Popradzie, Nora Barathova, Wiesław Siarzewski ktoré sa podarilo získať až po jej ukončení. Boli oraz Maciej Żelazny. Autorem koncepcji merytorycz- medzi nimi maľby, mapy, tatranské panorámy, nej albumu jest Antoni Nowak, który również napi- pohľady a veduty s Tatrami v pozadí. Archívne sał główny tekst. Współautorami tekstów są: Henryk historické ikonografické objekty sprístupnili Rączka oraz Erika Cintulová – dyrektor Muzeum s láskavým dovolením: Henryk Rączka – antik- w Kieżmarku. vár a zberateľ, Múzeum v Kežmarku, Jagelovská Natomiast w dniu 16 lutego 2011 roku w Domu knižnica v Krakove, Štátny archív pobočka Spotkań Słowacko-Polskich Euroregionu „Tatry” v Poprade, Podtatranské múzeum v Poprade, w Kieżmarku odbyła się międzynarodowa konferen- Nora Baráthová, Wiesław Siarzewski a Maciej cja naukowa pod tytułem Ikonografia Tatr, zorgani- Żelazny. Autorom obsahovej koncepcie al- zowana przez Stowarzyszenie Region „Tatry”. Polscy bumu je Antoni Nowak, ktorý napísal taktiež i słowaccy eksperci wygłosili 10 referatów. Erika hlavný text. Spoluautormi textov sú: Henryk NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 155

Cintulová, Dyrektor Muzeum w Kieżmarku, skon- Rączka a Erika Cintulová – riaditeľka Múzea centrowała się na związkach Kieżmarku z Tatrami v Kežmarku. Wysokimi. Jako punkt wyjścia do jej rozważań po- Dňa 16. februára 2011 sa v Dome sloven- służyła znajdująca się w zbiorach kieżmarskiego mu- sko-poľského stretávania Euroregiónu „Tatry“ zeum duża malowana mapa Tatr Wysokich z 1938 v Kežmarku konala medzinárodná vedecká roku, autorstwa profesora Ernesta Scholtza. Antoni konferencia s názvom Ikonografia Tatier, organi- Nowak, Dyrektor biura Związku Euroregion „Tatry” zovaná Združením Región „Tatry“. Poľskí a slo- w Nowym Targu omówił najstarsze wizerunki Tatr venskí experti predniesli 10 príspevkov. Erika na rycinach, drzeworytach, metalorytach i litogra- Cintulová, Riaditeľka Múzea v Kežmarku, sa fiach, według następującego porządku: malowidła, sústredila na vzťahy Kežmarku s Vysokými mapy, tatrzańskie panoramy i widoki oraz weduty Tatrami. Východiskom jej úvah bola veľká ma- miast z Tatrami w tle. Słowackie tatrzańskie malar- ľovaná mapa Vysokých Tatier z roku 1938 au- stwo pejzażowe na podstawie zbiorów Tatrzańskiej torstva profesora Ernesta Scholtza, ktorá tvorí Galerii w Popradzie przedstawiła dyrektor galerii súčasť zbierkového fondu kežmarského mú- Anna Ondrušeková. Natomiast o niezwykłych, czę- zea. Antoni Nowak, Riaditeľ kancelárie Zväzku sto nieznanych, graficznych przedstawieniach Tatr Euroregión „Tatry” v Nowom Targu, priblížil mówił antykwariusz i kolekcjoner Henryk Rączka. najstaršie vyobrazenia Tatier na rytinách, dre- Wiesław Siarzewski z Ośrodka Dokumentacji vorytoch, kovorytoch a litografiách v tomto po- Tatrzańskiej TPN zaprezentował kartograficzny radí: maľby, mapy, tatranské panorámy, pohľady obraz Tatr, począwszy od pierwszych drukowa- a veduty s Tatrami v pozadí. Slovenskú tatranskú nych map dołączonych w XV wieku do Kosmografii krajinomaľbu na základe fondu Tatranskej ga- Ptolemeusza, a skończywszy na współczesnych sa- lérie v Poprade prezentovala riaditeľka Galérie telitarnych mapach. Milan Choma wygłosił referat Anna Ondrušeková. O jedinečných, často ne- przygotowany przez dr Ivana Chalupeckiego, który známych grafických vyobrazeniach Tatier, hovo- zbadał związki twórczości Mistrza Pawła z Lewoczy ril antikvár a zberateľ Henryk Rączka. Wiesław z Tatrami i przedstawienia tatrzańskich szczy- Siarzewski zo Strediska tatranskej dokumentácie tów na malowidłach ołtarza w lewockim kościele TPN predstavil kartografický obraz Tatier, začal św. Jakuba. Historii popularyzacji Tatr Wysokich prvými tlačenými mapami pripojenými v 15. stor. w słowackiej fotografii poświęciła swoje wystąpie- ku Ptolemaiovej Kozmografii a skončil na súčas- nie Dana Rosová z Muzeum Spiszu w Spiskiej Nowej ných satelitných mapách. Milan Choma prednie- Wsi. Fotograficznego spojrzenia na Tatry dotyczył sol referát pri-pravený Dr. Ivanom Chalupeckým, również referat Kazimierza Gajewskiego, członka ktorý pre-skúmal súvislosť tvorby Majstra Pavla Związku Polskich Artystów Fotografików w Bielsku- z Levoče s Tatrami a vyobrazenia tatranských Białej, który porównał panoramy z przełomu XIX i XX štítov na oltárnych maľbách v levočskom kos- wieku ze współczesnymi zdjęciami Tatr. Anna Król tole sv. Jakuba. Histórii popularizácie Vysokých z Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha Tatier v slovenskej fotografii venovala svoj príspe- w Krakowie przedstawiła najpiękniejsze tatrzańskie vok Dana Rosová z Múzea Spiša v Spišskej Novej krajobrazy namalowane przez: Wojciecha Weissa, Vsi. Fotografický pohľad na Tatry poskytol tiež Leona Wyczółkowskiego, Juliana Fałata i Witkacego, referát Kazimierza Gajewského, člena Združenia które powstały z inspiracji sztuką Japonii. Na za- poľských umeleckých fotografov v Bielsku- kończenie, o historii tatrzańskich jaskiń na Słowacji Białej, ktorý porovnal panorámy z prelomu 19. i ich najstarszych graficznych przedstawieniach mó- a 20. storočia so súčasnými fotografiami Tatier. wił Milan Koreň z Muzeum w Tatrzańskiej Łomnicy. Anna Król z Múzea japonského umenia a tech- Roli moderatorów podczas konferencji podjęli niky Manggha v Krakove predstavila najkrajšie się Wiesław Wójcik, redaktor naczelny rocznika tatranské krajinky namaľované: Wojciechom „Wierchy” oraz Peter Burian, Wiceprzewodniczący Weissom, Leonom Wyczółkowským, Julianom Rady Stowarzyszenia Region „Tatry”. Teksty wszyst- Fałatom a Witkacym, ktoré boli inšpirované kich wygłoszonych na konferencji referatów w tłu- umením Japonska. O histórii tatranských jas- maczeniu na język słowacki, polski i angielski zostały kýň na Slovensku a ich najstarších grafických 156 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI opublikowane w tomie pokonferencyjnym, który vyobrazeniach hovoril na záver Milan Koreň ukazał się jeszcze w lutym 2011 roku i został wydany z Múzea v Tatranskej Lomnici. Úlohu moderá- przez Stowarzyszenie Region „Tatry”. torov počas konferencie plnili Wiesław Wójcik, šéfredaktor ročenky „Wierchy“, a Peter Burian, 2. Prezentacja sztuki naiwnej i art brut pogra- Podpredseda Rady Združenia Región „Tatry“. nicza polsko-słowackiego Texty všetkých prednesených referátov na konfe- Wybór kolejnego zagadnienia podczas realizacji rencii v preklade do slovenčiny, poľštiny a anglič- projektu Spotkanie siedmiu kultur pogranicza polsko-sło- tiny boli zverejnené v pokonferenčnom zborníku, wackiego „Od Ladislava Mednyánszkeho do Jana Kantego ktorý bol vydaný Združením Región „Tatry“ ešte Pawluśkiewicza” nie był przypadkowy. Sztuka naiwna vo februári roku 2011. i art brut cieszą się bowiem dużym zainteresowaniem, pomimo iż pozostają poza głównymi, uznanymi kie- 2. Prezentácia insitného umenia a art brut poľ- runkami sztuki i na peryferiach oficjalnych konwencji sko-slovenského pohraničia oraz stylów. Twórcy tego nurtu sztuki to często obda- Výber ďalšieho tematického okruhu po- rzeni niezwykłą wrażliwością outsiderzy wyalienowani čas realizácie projektu Stretnutie siedmich kul- ze społeczeństwa i osoby niepełnosprawne, którzy two- túr poľsko-slovenského pohraničia „Od Ladislava rzą z głębokiej, wewnętrznej potrzeby. „Konfrontacja Mednyánszkeho po Jana Kantyho Pawluśkiewicza“ ze sztuką naiwną i art brut stawia nas wobec koniecz- nebol náhodný. Insitné umenie a art brut sa totiž ności otwarcia się na odmienne wizje i ujęcia otaczają- tešia veľkému záujmu, hoci netvoria hlavné, uzná- cego świata. Wymaga od nas dostrzeżenia i docenie- vané umelecké smery a ostávajú na okrajoch ofi- nia wrażliwości innych”1. Wielu znakomitych artystów ciálnych konvencií a štýlov. Tvorcovia tohto ume- sztuki naiwnej i art brut pochodzi z polsko-słowackiego leckého trendu sú často mimoriadne citlivými pogranicza. Brak inicjatyw dotyczących prezentacji outsidermi, trpiacimi pocitom odcudzenia, alebo i udostępnienia szerszej publiczności tej oryginalnej zdravotne postihnutými osobami, ktoré tvoria i zadziwiającej twórczości skłonił partnerów projektu z hlbokej vnútornej potreby. „Konfrontácia s insit- do podjęcia działań mających na celu upowszechnienie ným umením a art brut nám nastoľuje potrebu ot- tej niewątpliwej wartości kultury pogranicza. voriť sa voči odlišným víziám a spôsobom zobrazo- W sierpniu 2009 roku w Orawskiej Galerii vania obklopujúceho nás sveta. Vyžaduje si od nás, w Dolnym Kubinie i we wrześniu w Ośrodku aby sme postrehli a docenili citlivosť iných.“1 Veľa Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowy Targu zor- výborných insitných a art brut umelcov pochádza ganizowana została wystawa pod tytułem Malarskie z poľsko-slovenského pohraničia. Nedostatok ini- opowieści Antoniego Krzystyniaka i Júliusa Považana. ciatív, zameraných na prezentáciu a sprístupňova- Na wystawie prezentowane były obrazy dwóch wybit- nie širšej verejnosti tejto jedinečnej a udivujúcej nych, współczesnych malarzy z nurtu sztuki naiwnej – tvorby, podnietil záujem projektových partnerov nowotarżanina Antoniego Krzystyniaka, który swoją o organizovanie aktivít s cieľom rozšíriť túto ne- przygodę z malarstwem rozpoczął dopiero po przejściu spochybniteľnú kultúrnu hodnotu pohraničia. na emeryturę i jego twórczość wciąż pozostaje mało V auguste roku 2009 v Oravskej galérii znana szerszej publiczności, oraz Júliusa Považana, v Dolnom Kubíne a v septembri v Stredisku poľ- który tworzy już od ponad 50 lat, a jego obrazy prezen- sko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu bola towane były w licznych galeriach w Europie i na świe- organizovaná výstava s názvom Maliarske prí- cie. Obydwaj malarze inspiracje do swojej twórczości behy Antoniho Krzystyniaka a Júliusa Považana. czerpią z życiowych doświadczeń. U Považana głów- Na výstave boli prezentované obrazy dvoch vý- nym bohaterem obrazów jest człowiek ze swoimi spra- znamných súčasných maliarov insitného umelec- wami, ważnymi i błahymi, z radościami i smutkami, kého prúdu – Antoniho Krzystyniaka z Nowého w pracy i podczas odpoczynku. Krzystyniak częściej Targu, ktorý svoje dobrodružstvo s maliarstvom

1 Leszek Macak, Katalog wystawy pokonkursowej Biennale 1 Leszek Macak, Katalog wystawy pokonkursowej Biennale Sztuki Naiwnej i Art Brut Pogranicza Polsko-Słowackiego im. Sztuki Naiwnej i Art Brut Pogranicza Polsko-Słowackiego im. Edwarda Sutora, Nowy Targ 2010, s. 10. Edwarda Sutora, Nowy Targ 2010, s. 10. NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 157

kontempluje przyrodę i górskie krajobrazy, ale sięga začal až po odchode do dôchodku a jeho tvorba również do scen rodzajowych, w których pokazuje ostáva stále neznáma širokej verejnosti, a Júliusa pracę na roli, zajęcia górali, wnętrza ich domów oraz Považana, ktorý tvorí už viac ako 50 rokov a jeho sprzęty codziennego użytku. Obaj opowiadają o ob- obrazy boli vystavované v mnohých európskych rzędach świątecznych oddając ich nastrój i pokazując a svetových galériách. Obaja maliari čerpali in- lokalne zwyczaje. Obrazy Považana są radosne i ko- špiráciu pre svoju tvorbu zo životných skúse- lorowe, pełne magii i życia. Ludzkie postacie i zwie- ností. U Považana je hlavným hrdinom obra- rzęta przedstawia on w działaniu i nieustannym ru- zov človek so svojimi problémami – dôležitými chu, często zawieszone aj bezvýznamnými, w powietrzu i krążące s radosťami aj smút- w przestrzeni. Świat na kami, v práci aj počas obrazach Krzystyniaka oddychu. Krzystyniak jest uporządkowany, sta- sa častejšie venuje prí- tyczny i schematyczny. rode a horským kra- Każdy z tych dwóch ma- jinkám, ale siaha aj po larzy ma swój styl, rozpo- žánrových obrázkoch, znawalny na pierwszy rzut v ktorých ukazuje prácu oka. Ich malarskie opowie- poľnohospodárov, go- ści nie wymagają podpisu. ralov, interiéry ich do- Treści w nich zawarte są mov a každodenné do- czytelne dla każdego od- máce potreby. Obaja biorcy. Prezentowane na Wystawa Malarskie opowieści Antoniego Krzystyniaka i Júliusa rozprávajú o sviatoč- Považana, Ośrodek Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym wystawie obrazy Júliusa Targu, wrzesień 2009 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” ných tradíciách, zo- Považana pochodziły Výstava Maliarske príbehy Antoniho Krzystyniaka a Júliusa brazujú ich atmosféru, ze zbiorów Orawskiej Považana, Stredisko poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom ukazujú miestne zvyky. Galerii w Dolnym Targu, september 2009 r., foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” Považanove obrazy Kubinie, natomiast sú radostné a pestro- prace Antoniego Krzystyniaka udostępniły Miejski farebné, plné mágie a života. Zobrazené ľudské Ośrodek Kultury i Muzeum Podhalańskie w Nowym postavy a zvieratá sú vždy aktívne, v neustálom Targu. Wystawie towarzyszył dwujęzyczny, polsko- pohybe, často akoby zavesené vo vzduchu a po- -słowacki katalog. letujúce v priestore. Svet na Krzystyniakovych W 2009 roku minęła 25. rocznica śmierci Edwarda obrazoch je usporiadaný, statický a schema- Sutora, nowotarskiego rzeźbiarza amatora, wybitnego tický. Každý z týchto dvoch maliarov má svoj przedstawiciela sztuki art brut. Wydawnictwo albu- na prvý pohľad rozpoznateľný štýl. Tieto ma- mowe pod tytułem Edward Sutor. Rzeźbiarskie wi- liarske príbehy si nevyžadujú opis. Ich obsah je zje autorstwa Antoniego Nowaka jest, jak pisze we zrozumiteľný pre každého odberateľa. Obrazy wstępie autor, próbą przybliżenia postaci i sztuki wy- Júliusa Považana prezentované na výstave po- bitnego nowotarskiego artysty, którego dorobek ar- chádzali zo zbierky Oravskej galérie v Dolnom tystyczny wciąż czeka na pełniejsze odkrycie. Na Kubíne, práce Antoniho Krzystyniaka sprístup- kartach książki spotykamy Edwarda Sutora – „ob- nilo Mestské kultúrne stredisko a Podhalské mú- darzonego wyjątkową wrażliwością outsidera, od- zeum v Nowom Targu. Výstavu sprevádzal dvoj- mieńca naznaczonego niepełnosprawnością, żyjącego jazyčný poľsko-slovenský katalóg. we własnym hermetycznym świecie wyobraźni, arty- V roku 2009 uplynulo 25. výročie smrti stę, który tworzył swoje rzeźbiarskie wizje poza uzna- Edwarda Sutora, sochára-amatéra z Nowého nymi i powszechnie obowiązującymi wartościami kul- Targu, významného predstaviteľa umenia art tury”2. Blisko 90 prac rzeźbiarskich prezentowanych brut. Album s názvom Edward Sutor. Sochárske vízie autorstva Antoniho Nowaka je, ako v úvode 2 Antoni Nowak, Edward Sutor. Rzeźbiarskie wizje, Nowy píše autor, pokusom o priblíženie osobnosti Targ 2010, s. 7. a diela významného umelca z Nowého Targu, 158 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI w części albumowej książki pochodzi z kolekcji znajdu- ktorého umelecké dedičstvo ešte stále čaká na ob- jących się w Muzeum Podhalańskim w Nowym Targu, javenie širokou verejnosťou. Na stránkach knihy Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem oraz Miejskim stretávame Edwarda Sutora „outsidera plného Ośrodku Kultury w Nowym Targu, a także ze zbiorów výnimočnej citlivosti, samotára poznačeného prywatnych wnuczki siostry artysty Teresy Rokickiej zdravotným postihnutím, ktorý žije vo vlast- oraz Mieczysława Bryniarskiego, Wacława Czubernata, nom uzatvorenom svete predstavivosti, umelca, Leszka Macaka i innych. ktorý sochárske vízie vytváral mimo uznaných Podczas promocji książki, która odbyła się 30 a všeobecne záväzných hodnôt kultúry“2. Skoro września 2010 roku w Ośrodku Współpracy Polsko- 90 sochárskych prác prezentovaných v albumo- Słowackiej w Nowym Targu, opowieść autora wprowa- vej časti knihy pochádza zo zbierok Podhalského dziła uczestników spotkania w świat Edwarda Sutora. múzea v Nowom Targu, Tatranského múzea Dzięki czarno-białym kadrom dokumentalnego filmu v Zakopanom a Mestského kultúrneho stre- zrealizowanego w 1979 roku przez ówczesnego liceali- diska v Nowom Targu, ale tiež zo súkrom- stę Tomasza Magierskiego mogli oni przez kilka minut ných zbierok vnučky umelcovej sestry Teresy towarzyszyć artyście podczas pracy, zaglądnąć na po- Rokickej, Mieczysława Bryniarského, Wacława dwórko, do ogrodu, piwnicy i jego mieszkania. Odkryć Czubernata, Leszka Macaka a iných. miejsca, w których żył i tworzył ten niezwykły nowo- Počas krstu knihy, ktorý sa konal 30. septem- tarski rzeźbiarz. Wyjątkowo i wzruszająco zabrzmiały bra 2010 v Stredisku poľsko-slovenskej spolupráce słowa Anieli Stefaniakowej, siostry Edwarda Sutora, v Nowom Targu, autorovo rozprávanie voviedlo odtworzone z fabularyzowanego dokumentu pod tytu- účastníkov stretnutia do sveta Edwarda Sutora. łem Świat Edwarda Sutora, wyreżyserowanego w 1986 Vďaka čierno-bielym kádrom dokumentárneho roku przez Krzysztofa Juśkiewicza. filmu, natočeného v roku 1979 vtedajším gym- Edward Sutor i jego dorobek twórczy oraz spo- nazistom Tomaszom Magierskym, mohli diváci tkania z wybitnymi przedstawicielami sztuki naiw- niekoľko minút sprevádzať umelca počas práce, nej i art brut podczas wystaw organizowanych przez nazrieť do jeho dvora, záhrady, pivnice a bytu. Euroregion „Tatry” w ramach cyklu Artyści pograni- Mali možnosť odhaliť miesta, v ktorých žil a tvo- cza polsko-słowackiego stały się inspiracją do poszu- ril tento pozoruhodný sochár z Nowého Targu. kiwań nowych i oryginalnych współczesnych indy- Výnimočne a dojemne zazneli slová Aniely widualności twórczych z tego nurtu sztuki. Dlatego Stefaniakovej, sestry Edwarda Sutora ktoré sme si też w grudniu 2009 roku Związek Euroregion „Tatry” mohli vypočuť v celovečernom dokumentárnom ogłosił Biennale Sztuki Naiwnej i Art Brut Pogranicza filme s názvomŚwiat Edwarda Sutora, z roku 1986 Polsko-Słowackiego im. Edwarda Sutora, stanowiące v réžii Krzysztofa Juśkiewicza. próbę przeglądu twórczości nieprofesjonalnych arty- Edward Sutor a jeho dielo, stretnutia stów pogranicza polsko-słowackiego. Biennale obej- s najvýznamnejšími tvorcami insitného ume- mowało konkurs twórczości artystów amatorów, nia a art brut počas výstav organizovaných wystawy pokonkursowe w Polsce i na Słowacji oraz Euroregiónom „Tatry” v rámci cyklu Umelci monograficzną wystawę laureatów konkursu, która poľsko-slovenského pohraničia boli inšpiráciou zorganizowana została w 2011 roku. pre hľadanie nových a originálnych súčasných Do udziału w biennale zaproszeni zostali nie- tvorcov tohto umeleckého prúdu. Preto v de- profesjonalni artyści, którzy mieszkają lub tworzą na cembri 2009 Zväzok Euroregión „Tatry” zorga- obszarze pogranicza polsko-słowackiego. Informacje nizoval Bienále insitného umenia a art brut poľ- o konkursie wraz z zaproszeniem do współpracy sko-slovenského pohraničia Edwarda Sutora, w jego realizacji rozesłane zostały do kilkudziesię- ktoré bolo pokusom o zmapovanie tvorby ne- ciu instytucji kultury i sztuki z Polski i Słowacji. Do profesionálnych umelcov poľsko-slovenského konkursu wpłynęły zgłoszenia 40 artystów, w tym 27 pohraničia. Bienále zahŕňalo aj súťaž amatér- z Polski i 13 ze Słowacji. Przeważały zgłoszenia indy- skej tvorby, posúťažné výstavy v Poľsku a na widualne, ale wiele nadesłanych zostało też przez instytucje kultury z całego pogranicza: od Przemyśla po 2 Antoni Nowak, Edward Sutor. Rzeźbiarskie wizje, Nowy Pszczynę w Polsce oraz od Humennego po Czadcę na Targ 2010, s. 7. NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 159

Słowacji. W sumie do konkursu zgłoszono 173 prace, Slovensku a monografickú výstavu víťazov sú- wykonane różnymi technikami i prezentujące rozma- ťaže, ktorá bola organizovaná v roku 2011. itą tematykę. Zdecydowaną większość stanowiło ma- K účasti na bienále boli pozvaní neprofesi- larstwo olejne, a także pastele. Pojawiło się również onálni umelci, ktorí bývajú alebo tvoria na území malarstwo na szkle, kolaż, kompozycje z ziaren, haft. poľsko-slovenského pohraničia. Informácie Wśród rzeźb dominowały wykonane w drewnie, za- o súťaži spolu s pozvaním k spolupráci pri jej re- równo polichromowane, jak i surowe. alizácii boli odoslané niekoľkým desiatkam or- Oceny prac zgłoszonych do konkursu dokonało ganizácií, pôsobiacich v oblasti kultúry a umenia interdyscyplinarne polsko-słowackie jury pod prze- z Poľska a Slovenska. K súťaži sa prihlásilo 40 wodnictwem Leszka Macaka – kolekcjonera sztuki umelcov: 27 z Poľska a 13 zo Slovenska. Prevládali naiwnej i właściciela Galerie d’Art Naif w Krakowie. individuálne prihlášky, ale mnohé boli zaslané W jury zasiadali: Carmen Kováčová – właścicielka kultúrnymi inštitúciami z celej prihraničnej Galerii u anjela w Kieżmarku, jako wiceprzewod- oblasti od Przemyśla po Pszczynu v Poľsku a od nicząca oraz członkowie: Piotr Chodorowicz – no- Humenného po Čadcu na Slovensku. Do súťaže wotarski artysta rzeźbiarz, Anna Dziubas – arty- sa celkovo prihlásilo 173 prác, ktoré boli vyko- sta plastyk, kierownik BWA Galerii Jatki w Nowym nané rôznymi technikami a prezentovali rôzne Targu oddział Małopolskiego Centrum Kultury tematické okruhy. Prevažnú väčšinu tvorili ole- „Sokół” w Nowym Sączu, Ladislav Volko – socjolog, jomaľby a pastely. Boli tiež maľby na skle, koláž, dyplomata, wykładowca Uniwersytetu św. Cyryla kompozície zo zŕn, výšivky. V prípade sochár- i Metodego w Trnawie. stva a rezbárstva dominovali polychrómované aj Na podstawie zgłoszeń oraz załączonej do nich surové diela z dreva. dokumentacji fotograficznej w I etapie oceny wy- Práce prihlásené do súťaže hodnotila in- brano do konkursu 127 prac. Spośród nich w II eta- terdisciplinárna poľsko-slovenská porota, kto- pie oceny jury zakwalifikowało 54 prace na wystawę rej predsedal Leszek Macak – zberateľ insitného pokonkursową oraz przyznało nagrody i wyróżnie- umenia a majiteľ Galérie d’Art Naif v Krakove. nia. Przy wyrównanym poziomie konkursu i wiel- Členmi poroty boli: Carmen Kováčová – ma- kiej różnorodności prac kwestia wyboru laureatów jiteľka Galérie u anjela v Kežmarku ako pod- wcale nie była łatwa, o czym świadczą dwie równo- predsedkyňa a členovia: Piotr Chodorowicz rzędne pierwsze nagrody, które otrzymali Miroslav – umelecký sochár z Nowého Targu, Anna Potoma ze Stročína na Słowacji za obrazy Na gazdo- Dziubas – výtvarná umelkyňa, vedúca galérie vskom dvore, Zo skanzenu, Z kostola oraz Stefan Telep BWA Galeria Jatki v Nowom Targu, pobočka ze Zdyni w Polsce za cykl obrazów W domu i w karcz- Malopoľského centra kultúry „Sokół” v Nowom mie (Domowe obowiązki, Kolacja, A w karczmie we- Sączi, Ladislav Volko – sociológ a diplomat, aka- soło). Nie przyznano II nagrody, natomiast III otrzy- demický učiteľ Univerzity sv. Cyrila a Metoda mał František Turcsanyi z Hniezdnego na Słowacji v Trnave. za obrazy Malá závrat, Rózsaszinü madár oraz Na základe prihlášok a pripojenej fotodoku- Ukrajinský krokodíl. Jury wyróżniło także Łukasza mentácie bolo v I. kole hodnotenia vybraných 127 Haducha z Brzozowa w Polsce za obrazy Autoportret súťažných prác. Z týchto prác v II. kole kvalifiko- oraz Wielkanoc i Juliana Klamerusa z Nowego Targu vala porota 54 prác na výstavu po súťaži a udelila w Polsce za rzeźby Magda oraz Piotr. ceny a vyznamenania. Pri vyrovnanej úrovni sú- W dniu 24 listopada 2010 roku w Ośrodku ťaže a veľkej rôznorodosti prác nebola otázka vý- Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym Targu od- beru víťazov jednoduchou záležitosťou, čo po- był się wernisaż wystawy pokonkursowej Biennale tvrdzujú dve rovnocenné prvé ceny, ktoré získali Sztuki Naiwnej i Art Brut Pogranicza Polsko- Miroslav Potoma zo Stročína na Slovensku za ob- Słowackiego im. Edwarda Sutora, w trakcie którego razy Na gazdovskom dvore, Zo skanzenu, Z kostola nastąpiło ogłoszenie wyników konkursu. Laureaci a Stefan Telep zo Zdyne v Poľsku za cyklus ob- otrzymali, wręczone przez Konsula Generalnego razov s názvom W domu i w karczmie (Domowe Republiki Słowackiej Marka Lisanskiego, Dyrektora obowiązki, Kolacja, A w karczmie wesoło). II. Biura Związku Euroregion „Tatry” Antoniego cena nebola udelená, III. cenu dostal František 160 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Nowaka, Dyrektora Biura Stowarzyszenia Region Turcsanyi z Hniezdneho na Slovensku za obrazy „Tatry” Milana Nevlazlę oraz Przewodniczącego Malá závrat, Rózsaszinü madár a Ukrajinský kro- jury Leszka Macaka, nagrody, pamiątkowe dyplomy kodíl. Porota udelila vyznamenanie Łukaszovi i medale wykonane przez Piotra Chodorowicza. Na Haduchovi z Brzozowa v Poľsku za obrazy przełomie grudnia 2010 i stycznia 2011 roku wy- Autoportret a Wielkanoc a Julianovi Klamerusovi stawę można było obejrzeć również na Słowacji, z Nowého Targu v Poľsku za sochy Magda a Piotr. w Muzeum w Kieżmarku. Wystawie towarzyszył Dňa 24. novembra 2010 sa v Stredisku poľ- dwujęzyczny, polsko-słowacki katalog. Pierwszą edy- sko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu konala cję biennale zakończyła wystawa laureatów – Stefana vernisáž výstavy posúťažných prác Bienále insit- Telepa i Miroslava ného umenia a art brut Potomy, prezentowana poľsko-slovenského w Ośrodku Współpracy pohraničia Edwarda P o l s k o - S ł o w a c k i e j Sutora, počas ktorej boli w Nowym Targu w grud- vyhlásené výsledky sú- niu 2011 roku. Inicjatywa ťaže. Víťazi získali ceny, organizacji Biennale pamiatkové diplomy Sztuki Naiwnej i Art a medaily autorstva Brut Pogranicza Polsko- Piotra Chodorowicza. Słowackiego im. Edwarda Vyznamenania odo- Sutora spotkała się z du- vzdávali Generálny kon- żym zainteresowaniem zul Slovenskej repub- nieprofesjonalnych ar- liky Marek Lisánsky, tystów oraz instytucji Miroslav Potoma i Stefan Telep – laureaci Biennale Sztuki Riaditeľ kancelárie kultury, dlatego jest ono Naiwnej i Art Brut Pogranicza Polsko-Słowackiego im. Združenia Euroregion kontynuowane przez Edwarda Sutora, fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” „Tatry” Antoni Nowak, Euroregion „Tatry”, który Miroslav Potoma a Stefan Telep – laureáti Bienále insitného Riaditeľ kancelárie umenia a Art Brut poľsko-slovenského pohraničia Edwarda w 2012 roku ogłosił jego II Sutora, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” Združenia Región edycję. „Tatry” Milan Nevlazla a Predseda poroty 3. Popularyzacja twórczości patronów arty- Leszek Macak. Na prelome decembra 2010 a ja- stycznych projektu – Ladislava Mednyánsz- nuára 2011 bolo možné výstavu navštíviť aj na keho i Jana Kantego Pawluśkiewicza Slovensku – v Múzeu v Kežmarku. Výstavu spre- vádzal dvojjazyčný poľsko-slovenský katalóg. Wśród wielu realizowanych przez Euroregion Prvý ročník bienále ukončila výstava víťazov – „Tatry” i jego partnerów wydarzeń nie mogło zabrak- Stefana Telepu a Miroslava Potomu, prezento- nąć przedsięwzięć przybliżających twórczość tytu- vaná v Stredisku poľsko-slovenskej spolupráce łowych patronów projektu. Zostali nimi wybrani v Nowom Targu v decembri 2011. Iniciatíva orga- dwaj wybitni artyści pogranicza polsko-słowackiego nizovania Bienále insitného umenia a art brut poľ- – Ladislav Mednyánszky, słowacki malarz przełomu sko-slovenského pohraničia Edwarda Sutora sa XIX i XX wieku, związany z kasztelem w Strażkach, tešila veľkému záujmu neprofesionálnych umel- oraz Jan Kanty Pawluśkiewicz, współczesny kom- cov a kultúrnych inštitúcií, preto v nej Euroregión pozytor i malarz urodzony w Nowym Targu. Choć „Tatry” pokračuje a v roku 2012 vyhlásil jej II. wywodzą się oni z innych epok i mają odmienne do- ročník. świadczenia życiowe oraz artystyczne, to w ich twór- czości można dostrzec podobne motywy i inspiracje 3. Popularizácia tvorby umeleckých patrónov zaczerpnięte z bogactwa różnych kultur pogranicza projektu – Ladislava Mednyánszkeho a Jana polsko-słowackiego. Kantyho Pawluśkiewicza Od października do grudnia 2009 roku trwał Medzi mnohými aktivitami realizovanými zorganizowany przez Stowarzyszenie Region „Tatry” Euroregiónom „Tatry“ a jeho partnermi nemohli NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 161

Słowacko-Polski Konkurs Plastyczno-Literacki chýbať podujatia, ktorých cieľom je priblíženie Śladami Ladislava Mednyánszkeho, który cieszył tvorby patrónov projektu. Sú to dvaja vynikajúci się bardzo dużym zainteresowaniem. Do konkursu umelci poľsko-slovenského pohraničia – Ladislav zgłoszono 212 prac (w tym 111 ze strony słowackiej Mednyánszky, slovenský maliar z prelomu 19. a 20. i 101 ze strony polskiej). Uroczyste ogłoszenie wyni- storočia, spojený s kaštieľom v Strážkach a Jan ków oraz wręczenie nagród i wyróżnień laureatom Kanty Pawluśkiewicz, súčasný skladateľ a ma- konkursu odbyło się 15 grudnia 2009 roku w Domu liar, ktorý sa narodil v Nowom Targu. Hoci po- Słowacko-Polskich Spotkań w Kieżmarku. Dzieci zo- chádzajú z rôznych období a majú odlišné životné stały również zaproszone do kasztelu w Strażkach, ro- a umelecké skúsenosti, je možné v ich tvorbe nájsť dzinnej siedziby Ladislava podobné motívy a inšpi- Mednyánszkeho, gdzie rácie, ktoré čerpali z bo- mogły poznać miejsce, hatstva rôznych kul- w którym żył i tworzył túr poľsko-slovenského ten wybitny słowacki ar- pohraničia. tysta oraz podziwiać jego Od októbra do obrazy. W dniu 21 czer- decembra 2009 bola wca 2010 roku w Ośrodku Združením Región Współpracy Polsko- „Tatry“ organizovaná Słowackiej w Nowym slovensko-poľská vý- Targu odbył się werni- tvarno-literárna súťaž saż dodatkowej wystawy „Po stopách Ladislava pokonkursowej Śladami M e d n y á n s z k e h o“, Ladislava Mednyánszkeho. Koncert muzyki Jana Kantego Pawluśkiewicza, dziedziniec ktorá sa tešila veľmi Nagrody i wyróżnienia zamku w Kieżmarku, 12.09.2010 r., veľkému záujmu. K sú- wręczono w trzech kate- fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” ťaži bolo prihlásených goriach – uczniowie szkół Koncert hudby Jana Kantyho Pawluśkiewicza, nádvorie 212 prác (z toho 111 zo Kežmarského hradu, 12. 9. 2010, podstawowych i gimna- foto arch. Združenia Región „Tatry” slovenskej a 101 z poľ- zjalnych, uczniowie szkół skej strany). Slávnostné średnich oraz młodzież do 26 lat. Poza konkursem vyhlásenie výsledkov a odovzdanie cien a vy- wyróżniono wiersz pod tytułem Laszlo Mednyánszky znamenaní víťazom súťaže sa konalo 15. de- autorstwa Stanisława Apostoła, który publikujemy cembra 2009 v Dome slovensko-poľského stre- w niniejszym roczniku. távania v Kežmarku. Deti boli tiež pozvané do Twórczości drugiego z patronów projektu – kaštieľa v Strážkach, rodného sídla Ladislava Jana Kantego Pawluśkiewicza – poświęcone były Mednyánszkeho, mali možnosť oboznámiť sa słowacko-polskie warsztaty muzyczne pod tytu- s miestom, kde žil a tvoril tento vynikajúci slo- łem Motywy różnych kultur pogranicza polsko-sło- venský umelec a obdivovať jeho obrazy. Dňa 21. wackiego w twórczości kompozytorskiej Jana Kantego júna 2010 sa v Stredisku poľsko-slovenskej spo- Pawluśkiewicza. Wzięło w nich udział 41 młodych lupráce v Nowom Targu konala vernisáž doda- muzyków z Polski i Słowacji. Podczas wykładów i in- točnej výstavy posúťažných prác „Po stopách tensywnych ćwiczeń poznawali oni tajniki kompozy- Ladislava Mednyánszkeho“. Ceny a vyzname- cji Jana Kantego Pawluśkiewicza, a efekty ich pracy nania boli odovzdané v troch kategóriách – i prób mogliśmy usłyszeć w czasie koncertu, gdy ra- žiaci základných škôl prvého a druhého stupňa, zem z orkiestrą, solistami i kompozytorem wykonali žiaci stredných škôl a mládež do 26 rokov. Mimo finałowy utwórPejzaż horyzontalny. Wykłady i próby súťaže bola ocenená báseň s názvom Laszlo przeprowadzone zostały przez samego kompozy- Mednyánszky autorstva Stanisława Apostoła, tora oraz innych ekspertów. Zwieńczeniem warsz- ktorú zverejňujeme v tejto ročenke. tatów był koncert w wykonaniu ich uczestników. Tvorbe druhého z patrónov projektu – Jana W niedzielny wieczór 12 września 2010 roku na dzie- Kantyho Pawluśkiewicza – boli venované slo- dzińcu zamku w Kieżmarku zabrzmiały kompozycje vensko-poľské hudobné tvorivé dielne s názvom 162 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Jana Kantego Pawluśkiewicza. Różnorodność tema- Motívy rôznych kultúr poľsko-slovenského po- tyczna i rozmaitość motywów muzycznych w twór- hraničia v skladateľskej tvorbe Jana Kantyho czości Jana Kantego Pawluśkiewicza sprawia, iż jego Pawluśkiewicza. Zúčastnilo sa na nich 41 mla- utwory są doskonałym przykładem czerpania przez dých hudobníkov z Poľska a Slovenska. Počas artystę inspiracji z bogactwa wątków i melodii róż- prednášok a intenzívnych cvičení spoznávali ta- nych kultur pogranicza polsko-słowackiego. Podczas jomstvá skladby Jana Kantyho Pawluśkiewicza kieżmarskiego koncertu kompozycje pochodzą- a výsledný efekt ich práce a pokusov sme si mohli cego z Nowego Targu artysty wykonali: Orkiestra vypočuť počas koncertu, na ktorom spolu s or- Kameralna Akademii Beethovenowskiej pod kie- chestrom, sólistami a skladateľom predviedli rownictwem artystycznym Haliny Jarczyk oraz soli- finálnu skladbu s názvom Pejzaż horyzontalny. ści: Elżbieta Towarnicka – Prednášky a skúšky sopran, Andrij Shkurhan viedol samotný sklada- – baryton, Jacek Wójcicki teľ a iní experti. Tvorivé – tenor i Lukáš Šimonov – dielne vyvrcholili kon- tenor. Towarzyszyli im certom všetkých účast- Jacek Bylica i Konrad níkov. V nedeľný ve- Mastyło na fortepianie čer 12. septembra 2010 oraz Halina Jarczyk na na nádvorí kežmar- skrzypcach. W programie ského hradu zazneli koncertu znalazły się m. skladby Jana Kantyho in. fragmenty koncertu Pawluśkiewicza. Vďaka Amat Vita, Nieszporów tematickej rôznoro- Ludźmierskich, poematu dosti a pestrosti hu- Harfy Papuszy do wier- dobných motívov Prezentacja siedmiu kultur pogranicza polsko-słowackiego na szy romskiej poetki nowotarskim rynku, 22.07.2010 r., fot. M. Adamowski v tvorbe Jana Kantyho Bronisławy Wajs Papuszy, Prezentácia siedmich kultúr poľsko-slovenského pohraničia na Pawluśkiewicza sú oratorium Przez tę ziemię námestí v Nowom Targu, 22. 7. 2010, foto M. Adamowski jeho skladby dokona- przeszedł Pan. W drugiej lým príkladom umelec- części zabrzmiały lżejsze utwory znane z repertuaru kého využitia inšpirujúcich motívov a melódií Piwnicy pod Baranami. W ich wykonanie chętnie włą- z rôznych kultúr poľsko-slovenského pohra- czyła się publiczność, wśród której liczną grupę stano- ničia. Počas kežmarského koncertu skladby wili miłośnicy muzyki Jana Kantego Pawluśkiewicza umelca z Nowého Targu predviedli: Komorný przybyli do Kieżmarku z Nowego Targu. orchester Beethovenovej akadémie pod umelec- kým vedením Haliny Jarczyk a sólisti: Elżbieta 4. Prezentacja różnorodności siedmiu kultur Towarnicka – soprán, Andrij Shkurhan – ba- pogranicza polsko-słowackiego rytón, Jacek Wójcicki – tenor a Lukáš Šimonov Bogaty dorobek kulturowy pogranicza polsko- – tenor. Sprevádzali ich Jacek Bylica a Konrad słowackiego zachęca, aby prezentować go w atrak- Mastyło na klavíri a Halina Jarczyk na husliach. cyjny i nowatorski sposób, ukazując różne aspekty V programe odzneli tiež fragmenty koncertu siedmiu kultur. Zrealizowane przez partnerów Amat Vita, Nieszpory Ludźmierskie, poémy Harfy projektu działania pozwoliły promować wielokul- Papuszy k básniam rómskej básničky Bronisławy turowość pogranicza i tworzyć nowe atrakcje tu- Wajs Papuszy, oratórium Przez te ziemie przes- rystyczne. Jednym z takich przedsięwzięć była pre- zedł Pan. V druhej časti si obecenstvo vypo- zentacja tradycyjnego rzemiosła, folkloru i kuchni čulo ľahšie skladby známe z repertoáru klubu siedmiu kultur pogranicza polsko-słowackiego zor- Piwnica pod Baranami. Do ich prednesu sa s ra- ganizowana latem 2010 roku przez partnerów pro- dosťou zapojilo obecenstvo, predovšetkým po- jektu – Powiatowe Centrum Kultury w Nowym četná skupina milovníkov hudby Jana Kantyho Targu i Muzeum w Kieżmarku. Prezentacjom w wy- Pawluśkiewicza, ktorá do Kežmarku zavítala konaniu amatorskich zespołów folklorystycznych z Nowého Targu. NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 163

4. Prezentácia rôznorodosti siedmich kultúr towarzyszyły pokazy i nauka ginących zawodów, po- poľsko-slovenského pohraničia łączone z warsztatami prowadzonymi przez twórców ludowych i rzemieślników oraz degustacją tradycyj- Bohaté kultúrne dedičstvo poľsko-sloven- nych potraw. ského pohraničia motivuje k prezentácii atrak- W czwartek 22 lipca 2010 roku na rynek tívnym a priekopníckym spôsobom, ktorý zdô- w Nowym Targu powróciła atmosfera dawnych razní rôzne aspekty siedmich kultúr. Aktivity podhalańskich jarmarków. Na scenie muzykę, folk- vykonané projektovými partnermi poskytovali lor i obyczaje polskie, słowackie, węgierskie, ży- možnosť propagácie multikultúrnosti pohraničia dowskie, rusińskie, niemieckie i romskie prezento- a vytvárania nových turistických atrakcií. Jednou wały zespoły ludowe. Polaków reprezentował zespół z takých aktivít bola prezentácia tradičných reme- Śwarni z Nowego Targu. siel, folklóru a kuchyne Słowaków Skorušina siedmich kultúr poľ- z Liesku oraz muzykanci sko-slovenského pohra- z Hladovki. Żydów ze- ničia usporiadaná v lete spół Klez-Trio. Romów roku 2010 projektovými Szatra Roma. Węgrów ze- partnermi: Okresným spół Ipoly z Mihálygerge kultúrnym centrom wraz z kapelą Ticzek. v Nowom Targu Reprezentantem kultury a Múzeom v Kežmarku. niemieckiej była orkie- Prezentácie amatér- stra dęta Oberschliesen skych folklórnych súbo- Kamaraten, a kulturę rov sprevádzali ukážky rusińską zaprezento- a výučba zanikajúcich wał zespół Dúbrava povolaní, prepojené Prezentacja siedmiu kultur pogranicza polsko-słowackiego na z Prešova. Gościnnie dziedzińcu zamku w Kieżmarku, 12.09.2010 r., s tvorivými dielňami, wystąpiły także: Zespół fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” ktoré viedli ľudoví Tańca Artystycznego Prezentácia siedmich kultúr poľsko-slovenského pohraničia na umelci a remeselníci. nádvorí Kežmarského hradu, 12. 9. 2010, „Etiuda” z Warszawy, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” Súčasťou programu Zespół Tańca Ludowego bola tiež ochutnávka Przepióreczka, zespół Sonata z Konstancina oraz ze- tradičných jedál. spół Kaszubskie Nuty z Kościerzyny. W trakcie trwa- Vo štvrtok 22. júla 2010 sa na námestie nia imprezy odbywały się prezentacje twórczości v Nowom Targu vrátila atmosféra dávnych pod- ludowej oraz degustacje potraw siedmiu kultur po- halských jarmokov. Ľudové súbory prezentovali granicza polsko-słowackiego. Uczestniczący w impre- na javisku poľskú, slovenskú, maďarskú, židov- zie restauratorzy przygotowali dla publiczności tra- skú, rusínsku, nemeckú a rómsku hudbu, folk- dycyjne potrawy każdej z siedmiu kultur. Widzowie lór a zvyky. Poliakov zastupoval súbor „Śwarni” mieli również możliwość zapoznania się z typowymi z Nowého Targu, Slovákov – Skorušina z Lieska dla tych kultur rzemiosłami, m.in. kowalstwem, bu- a kapela z Hladovky, Židov – súbor Klez-Trio, dową powozów. Wydarzenie towarzyszyło obcho- Rómov – Szarta Roma, Maďarov – súbor Ipoly dom jubileuszu 15-lecia Euroregionu „Tatry”. z Mihálygerge spolu s kapelou Ticzek. Nemeckú Dwa miesiące później, 12 września 2010 roku, kultúru prezentovala dychovka Oberschliesen na odnowionym dziedzińcu kieżmarskiego zamku, Kamaraten, a rusínsku kultúru – súbor Dúbrava Muzeum w Kieżmarku zorganizowało kolejną pre- z Prešova. Ako hostia vystupovali tiež: umelecký zentację rzemiosła, folkloru i tradycyjnej kuchni sied- tanečný súbor „Etiuda” z Varšavy, ľudový tanečný miu kultur pogranicza polsko-słowackiego. Na zam- súbor Przepióreczka, súbor Sonata z Konstancina kowej scenie słowackie, polskie, niemieckie, rusińskie, a súbor Kaszubskie Nuty z Kościerzyny. Počas żydowskie, węgierskie i romskie zwyczaje, pieśni trvania podujatia sa konali ukážky z ľudovej i tańce zaprezentowały zespoły ludowe: Maguráčik tvorby a ochutnávky jedál siedmich kultúr poľ- z Kieżmarku, Barvinok z Kamienki, Kesaj Tchave sko-slovenského pohraničia. Reštaurátori, ktorí 164 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

z Kieżmarku, Nezábudka z węgierskiej miejscowo- sa zúčastnili na podujatí, pripravili pre divákov ści Tállya, Lusk i Jugend z Chmelnicy. Wieczorem na tradičné jedlá z každej zo siedmich kultúr. Hostia dziedzińcu odbył się koncert muzyki Jana Kantego mali možnosť oboznámiť sa s remeslami typic- Pawluśkiewicza pod tytułem Motywy różnych kultur kými pre tieto kultúry, ako aj s kováčstvom a vý- pogranicza polsko-słowackiego. robou kočov. Podujatie sprevádzalo oslavy 15. vý- Drugi ze słowackich partnerów projektu – ročia Euroregiónu „Tatry“. Stowarzyszenie Region „Tatry” 19 września 2009 Dva mesiace neskôr, 12. septembra 2010 na roku zorganizowało w Spiskiej Starej Wsi Festiwal obnovenom nádvorí kežmarského hradu uspo- Kultury Rusińskiej Pogranicza Słowacko-Polskiego. riadalo Múzeum v Kežmarku ďalšiu prezentá- Uczestniczyło w nim 8 słowackich i 2 polskie zespoły ciu remesla, folklóru a tradičnej kuchyne sied- wokalno-taneczne i muzyczne. Zaprezentowały one mich kultúr poľsko-slovenského pohraničia. Na tradycyjne pieśni, tańce i zwyczaje Rusinów żyjących hradnom javisku sa predstavili ľudové súbory: na pograniczu polsko-słowackim. Widzowie mogli Maguráčik z Kežmarku, Barvinok z Kamienky, również degustować tradycyjne rusińskie potrawy. Kesaj Tchave z Kežmarku, Nezábudka z maďar- Stowarzyszenie Region „Tatry” przygotowało skej obce Tállya, Lusk a Jugend z Chmelnice, także obszerną publikację pod tytułem Pamiątki ktoré predviedli slovenské, poľské, nemecké, siedmiu kultur w słowackich miastach Euroregionu rusínske, židovské, maďarské a rómske zvyky, „Tatry”, której promocja odbyła się w dniu 26 stycz- piesne a tance. Večer sa na nádvorí konal kon- nia 2011 roku w Domu Spotkań Słowacko-Polskich cert hudby Jana Kantyho Pawluśkiewicza s náz- w Kieżmarku. Informacje, fotografie i archiwalne vom Motívy rôznych kultúr poľsko-slovenského materiały zgromadzone w książce dokumentują pohraničia. obecność przedstawicieli siedmiu kultur w 14 mia- Druhý zo slovenských projektových partne- stach Spiszu, Orawy i Liptowa. Bogata i różnorodna rov – Združenie Región „Tatry“ organizovalo 19. historia Dolnego Kubina, Kieżmarku, Liptowskiego septembra 2009 v Spišskej Starej Vsi Festival ru- Mikułasza, Lewoczy, Podolińca, Popradu, sínskej kultúry slovensko-poľského pohraničia. Rużomberku, Białej Spiskiej, Spiskiej Starej Wsi, Zúčastnilo sa na ňom 8 slovenských a 2 poľské Spiskiej Nowej Wsi, Starej Lubowli, Svitu, Trzcianej vokálno-tanečné a hudobné súbory. Predviedli i Wysokich Tatr, ich wspaniałe zabytki architek- tradičné piesne, tance a zvyky Rusínov žijúcich tury i sztuki, wybitne osobistości, muzyka, rzemio- na poľsko-slovenskom pohraničí. Návštevníci sło i obyczaje mieszkańców stanowią o niezwykłości mohli tiež ochutnať tradičné rusínske jedlá. dziedzictwa kulturowego pogranicza, które w ciągu Združenie Región „Tatry” pripravilo tiež wieków tworzyły współistniejące na tym obszarze rozsiahlu publikáciu s názvom Pamiatky sied- kultury: słowacka, polska, węgierska, niemiecka, mich kultúr v slovenských mestách Euroregiónu rusińska, żydowska i romska. Publikację opraco- „Tatry“, ktorej krst sa konal 26. januára wał zespół autorów pod redakcją historyk dr Nory 2011 v dome slovensko-poľského stretáva- Barathovej. Książka została wydana w języku słowac- nia v Kežmarku. Informácie, fotografie a ar- kim i polskim wraz z angielskim streszczeniem. chívne materiály zhromaždené v knihe doku- mentujú prítomnosť nositeľov siedmich kultúr 5. Odnowienie historycznego dziedzińca zam- v 14 mestách Spiša, Oravy a Liptova, ktoré sú ku w Kieżmarku i jego adaptacja do celów členmi Združenia Región „Tatry“. Bohatá prezentacji i upowszechniania dziedzictwa a pestrá história Dolného Kubína, Kežmarku, siedmiu kultur pogranicza Liptovského Mikuláša, Levoče, Podolínca, Do działań projektu włączono również ważną Popradu, Ružomberka, Spišskej Belej, Spišskej inwestycję – odnowienie historycznego dziedzińca Starej Vsi, Spišskej Novej Vsi, Starej Ľubovne, zamku w Kieżmarku, wskazując tym samym na po- Svitu, Trstenej a Vysokých Tatier, ich vzácne trzebę zachowania materialnego dziedzictwa pogra- architektonické a umelecké pamiatky, vý- nicza polsko-słowackiego. znamní obyvatelia, hudba, remeslo a zvyky sú Zamek w Kieżmarku – pierwotnie gotycka bu- dôkazom výnimočnosti kultúrneho dedičstva dowla, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1463 pohraničia, tvoreného po stáročia kultúrami NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 165

Odnowiony dziedziniec zamku w Kieżmarku, fot. P. Cintula Obnovené nádvorie Kežmarského hradu, foto P. Cintula roku – to jedyny w całości zachowany zamek na Spiszu. spolunažívajúcimi v tejto oblasti: slovenskou, Należy do unikatowych zabytków pogranicza polsko- poľskou, maďarskou, nemeckou, rusínskou, ži- słowackiego i środkowej Europy. Jest nietypowo usy- dovskou a rómskou. Publikáciu pripravil kolek- tuowany – w samym centrum miasta. Dzieje zamku tív autorov pod redakciou historičky Dr. Nory są doskonałym przykładem spotykania się na pogra- Baráthovej. Kniha bola vydaná v slovenčine niczu polsko-słowackim różnych kultur. W XV wieku a poľštine s anglickým resumé. zamek wybudował Imre Zapolya, jednak wkrótce, w 1528 roku, twierdza przeszła na własność polskiego 5. Obnova historického nádvoria kežmarského rodu Łaskich. W 1571 roku właścicielem zamku stał hradu a jeho úprava na účely prezentácie a ší- się Ján Rueber, a w latach 1579-1684 rodzina Thököly, renia dedičstva siedmich kultúr pohraničia która rozbudowała go w okazałą renesansową rezy- K projektovým aktivitám bola tiež začlenená dencję i dobudowała barokową kaplicę. W 1684 roku, dôležitá investícia – obnova historického nádvo- podczas tłumienia powstania Thökölyego, zamek zdo- ria kežmarského hradu, čo zároveň zdôrazňovalo były wojska cesarskie. Gdy w 1702 roku budowla prze- potrebu zachovania materiálneho dedičstva poľ- szła na własność miasta urządzono w niej warsztaty sko-slovenského pohraničia. rzemieślnicze, koszary, szpital. Od 1931 roku w kież- Kežmarský hrad – pôvodne gotická stavba, marskim zamku działa Muzeum Regionalne, które prvá písomná zmienka o nej pochádza z roku 1463 pod swoją pieczą, oprócz zamku, ma dwie kamie- – je jediný úplne zachovaný hrad na Spiši. Patrí nice w centrum miasta oraz basztę stanowiącą frag- k unikátnym pamiatkam poľsko-slovenského po- ment dawnej miejskiej fortyfikacji. Zbiory Muzeum hraničia a strednej Európy. Jeho poloha je nety- obejmują stałe ekspozycje poświęcone Kieżmarkowi pická – nachádza sa v samotnom centre mesta. i Tatrom, bractwom lekarskiemu i strzeleckiemu, ce- Dejiny hradu sú dokonalým príkladom prelínania chom rzemieślniczym i inne. rôznych kultúr na poľsko-slovenskom pohraničí. 166 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Od września do grudnia 2009 roku Muzeum V 15. storočí dal pevnosť postaviť Imrich Zápoľský, w Kieżmarku odnowiło zamkowy dziedziniec o po- ale hrad onedlho (v roku 1528) prešiel do majetku wierzchni 720 m2. Położono nową nawierzchnię na poľskej rodiny Laských. V roku 1571 sa majiteľom chodnikach, zainstalowano oświetlenie i nagłośnie- pevnosti stal Ján Rueber, a v rokoch 1579 – 1684 nie. Powstała również stała scena i widownia oraz 7 patrila rodine Thököly, ktorá ju rozšírila, čím stylizowanych stoisk rzemieślniczych, które służą do vznikla veľkolepá renesančná rezidencia. Bola tiež prezentacji dziedzictwa kulturowego podczas licz- pristavená baroková kaplnka. V roku 1684 počas nych wydarzeń kulturalnych organizowanych na bojov proti povstaniu Thökölyho sa hradu zmoc- dziedzińcu kieżmarskiego zamku dla mieszkańców nili cisárske vojská. Keď sa v roku 1702 stala stavba pogranicza i przybywających tu turystów. mestským majetkom, boli v nej umiestnené reme- selnícke dielne, kasárne a nemocnica. Od roku Spotkanie siedmiu kultur pogranicza polsko- 1931 pôsobí v kežmarskom hrade Regionálne mú- słowackiego stało się dla wielu uczestników działań zeum, ku ktorému okrem hradu patria dve bu- projektu spotkaniem z nowymi, nie odkrytymi do- dovy v centre mesta a bašta, ktorá je súčasťou tychczas zagadnieniami. Popularnością cieszyły się bývalých mestských hradieb. V zbierke Múzea imprezy plenerowe, bardzo dobrze zostały przyjęte sú stále expozície venované mestu Kežmarok nasze publikacje i wystawy. Projekt spotkał się z du- a Tatrám, lekárskemu a streleckému spolku, re- żym zainteresowaniem zarówno ze strony miesz- meselníckym cechom a i. kańców pogranicza i turystów, jak i przedstawi- Od septembra do decembra 2009 obnovilo cieli środowisk twórczych, instytucji kultury, sztuki, Múzeum v Kežmarku hradné nádvorie s plochou oświaty, jednostek samorządowych. Podczas jego 720 m2. Bol upravený povrch chodníkov, bolo na- realizacji przekonaliśmy się jak niewyczerpana jest montované osvetlenie a ozvučenie. Vzniklo tiež tematyka związaną z dziedzictwem kulturowym javisko a hľadisko, 7 štýlových remeselníckych pogranicza polsko-słowackiego. Wielokulturowość stánkov, ktoré slúžia na prezentáciu kultúrneho pogranicza polsko-słowackiego to swoisty fenomen, dedičstva počas mnohých kultúrnych podujatí, or- dlatego Euroregion „Tatry” zamierza kontynuować ganizovaných na nádvorí kežmarského hradu pre to przedsięwzięcie, poszerzając jego zakres i poszu- obyvateľov pohraničia a návštevníkov tejto oblasti. kując kolejnych śladów siedmiu kultur na pograniczu polsko-słowackim. Stretnutie siedmich kultúr poľsko-sloven- ského pohraničia bolo pre mnohých účastníkov projektových aktivít príležitosťou pre obozná- menie sa s novými, doteraz neodhalenými sku- točnosťami. Popularite sa tešili podujatia pod holým nebom, veľmi dobre boli prijaté naše pub- likácie a výstavy. Projekt sa stretol s veľkým záuj- mom tak zo strany obyvateľov pohraničia a turistov, ako aj tvorivého prostredia, inštitúcií kultúry, umenia, vzdelávania, samosprávnych jednotiek. Počas jeho realizácie sme sa presvedčili, že tema- tika spojená s kultúrnym dedičstvom poľsko-slo- venského pohraničia je naozaj nevyčerpateľná. Multikultúrnosť poľsko-slovenského pohrani- čia je svojráznym fenoménom, preto Euroregión „Tatry“ hodlá v tejto aktivite pokračovať, rozšíriť jej rozsah a hľadať ďalšie stopy siedmich kultúr na poľsko-slovenskom pohraničí. Preklad Agencja BTB NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 167

Stanisław Apostoł Stanisław Apostoł

Laszlo Mednyanszky László Mednyánszky

las tatrzański z groźbą nocy wchodzi w wieczór, tatranský les pod hrozbou noci mení sa na večer, większą niż o zwykłej dnia godzinie… väčšou než obyčajne o tej hodine… Twój światłocień, panie Mednyanszky, Tvoj šerosvit, Majstre Mednyánszky, jak pochodnia, ako pochodeň smugą zmierzchu pośród dumnych świerków prúžkom súmraku uprostred driečnych smrekov płynie. plynie.

ciemność tonie, mrokiem kształtów tchną pejzaże, tma sa stráca, šerými tvarmi dýcha krajina, bezkres gór i chmur nad nami… nekonečno hôr a oblohy nad nami… pieśń halnego czerń rozrywa, pieseň vetra čerň trhá by czardaszem, a z ospalej hmly z mgły uśpionej wrócić słońca oparami. sa čardášom vracia slnka oparmi.

ku otchłani biegną miedze, jak stulecia, do nedozerna tiahnu sa medze ako stáročia, gdy się kończy wiek i wiek zaczyna. jedno sa končí a druhé začína. dekadencki kształt dekadentný tvar zastygły na palecie, stuhnutý na palete, gęstwy pytań do Gór-Ducha, Tatr-Wiedźmina. ducha hôr a tatranských víl nemým hlasom sa pýta.

w dal odszedłeś, panie Mednyanszky, už si ďaleko, Majstre Mednyánszky, za horyzont, za horizontom, z gorzką nutą w dzbanie farby czarnej… s horkou príchuťou v džbáne čiernom… patrz – to omam pozri – to cársky cesarsko-królewski omam smrti śmierci wspina się na mur cmentarny. plazí sa hore po múre cintorínskom.

znicz Twój zgasł zbyt wcześnie, Władysławie! Tvoja svieca zhasla príliš skoro, Ladislav! głuche Strażki, kasztel pusty, cisza mami, hluché Strážky, kaštieľ pustý, ticho mámi, łzą odpływa park angielski, anglický park mizne so slzou, krzyczą pawie… pávy kričia… z fal Popradu?! to Ty?! za oknami?! z vĺn Popradu?! si to Ty?! za oknami?! Preklad Vlasta Juchniewiczová 168 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Agnieszka Pyzowska Agnieszka Pyzowska

Od Euroregionu „Tatry” do Od Euroregiónu „Tatry” Europejskiego Ugrupowania k Európskemu zoskupeniu Współpracy Terytorialnej územnej spolupráce TATRY s r.o. TATRY z o.o.

Jednym z celów polityki spójności Unii Jedným z cieľov kohéznej politiky Europejskiej jest Europejska Współpraca Európskej únie je Európska územná spolu- Terytorialna, której komponenty stanowią współ- práca, ktorej zložkami sú cezhraničná, nadná- praca transgraniczna, transnarodowa i międzyregio- rodná a medziregionálna spolupráca. Európsky nalna. Parlament Europejski i Rada dnia 5 lipca 2006 parlament a Rada prijali 5. júla 2006 Nariadenie roku przyjęły rozporządzenie nr 1082/2006, które č. 1082/2006, ktorým sa ustanovuje Európske ustanawia Europejskie Ugrupowanie Współpracy zoskupenie územnej spolupráce – nový právny Terytorialnej – nowy instrument prawny, ułatwia- nástroj, ktorý zjednodušuje a rozširuje územnú jący i upowszechniający współpracę terytorialną spoluprácu, prenáša ju na vyššiu organizačnú, oraz podnoszący ją na wyższy poziom organizacyjny, právnu a vecnú úroveň. prawny i merytoryczny. Euroregión „Tatry“ pozorne a s veľkým zá- Euroregion „Tatry” z uwagą i zainteresowaniem ujmom sledoval prácu európskych orgánov śledził prace instytucji europejskich nad rozporządze- pri príprave nariadenia, ktorým sa ustanovuje niem ustanawiającym EUWT oraz toczące się wów- EZÚS a v tom čase prebiehajúce diskusie o po- czas dyskusje o potrzebie utworzenia instrumentu trebe vypracovania právneho nástroja, ktorý prawnego, który wzmocni współpracę terytorialną. posilní územnú spoluprácu. Už v roku 2007 bol NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 169

Już w 2007 roku powołana została Komisja Robocza, vymenovaná pracovná skupina, ktorá sa sústre- która zajęła się opracowaniem koncepcji przekształ- dila na vypracovanie návrhu spôsobu transformá- cenia Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” cie Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“ na w Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej. Európske zoskupenie územnej spolupráce. Rada Euroregionu „Tatry” w deklaracji pod- Rada Euroregiónu „Tatry“ vo vyhlásení pod- pisanej w Czerwonym Klasztorze dnia 21 grudnia písanom v Červenom Kláštore dňa 21.12.2007, t.j. 2007 roku, tj. w pierwszym dniu po wejściu Polski prvý deň po vstupe Poľska a Slovenska do schen- i Słowacji do strefy Schengen, wyraziła nadzieję, że genského priestoru, vyjadrila presvedčenie, že ten nowy instrument prawny zwiększy harmonijny tento nový právny nástroj prispeje k vyrovna- rozwój Unii Europejskiej oraz jej spójność społeczną, nému rozvoju Európskej únie a jej sociálnej, eko- gospodarczą i terytorialną. Natomiast podczas XV nomickej a územnej súdržnosti. Následne počas Kongresu Transgranicznego Związku Euroregion 15. Kongresu Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry”, który odbył się 17 kwietnia 2009 roku, pol- „Tatry“, ktorý sa konal 17. apríla 2009, poľské skie i słowackie samorządy pogranicza zadeklaro- a slovenské samosprávy prihraničnej oblasti vy- wały wolę utworzenia Europejskiego Ugrupowania hlásili, že sú ochotné vytvoriť Európske zosku- Współpracy Terytorialnej. penie územnej spolupráce. Realizacja tego kluczowego przedsięwzięcia dla Realizácia tejto kľúčovej aktivity pre roz- rozwoju polsko-słowackiej współpracy transgranicz- voj poľsko-slovenskej cezhraničnej spolu- nej w Euroregionie „Tatry” rozpoczęła się w stycz- práce v Euroregióne „Tatry“ sa začala v janu- niu 2011 roku w ramach projektu sieciowego pt. Od ári 2011 v rámci sieťového projektu s názvom Od Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu zoskupeniu Współpracy Terytorialnej, który uzyskał dofinansowa- územnej spolupráce, ktorý získal finančný príspevok nie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v rámci w Programie Współpracy Transgranicznej Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka Slovenská republika 2007 – 2013. Do realizácie pro- 2007–2013. W realizację projektu zaangażowały się: jektu sa zapojili: Zväzok Euroregión „Tatry” ako Związek Euroregion „Tatry” jako Partner Wiodący, Vedúci partner, Združenie Región „Tatry”, mesto Stowarzyszenie Region „Tatry”, Miasto Nowy Targ Nowy Targ a mesto Kežmarok. Celková hodnota i Miasto Kieżmark. Całkowita wartość projektu sie- sieťového projektu je 224.317,81 EUR, z toho finan- ciowego wynosi 224.317,81 EUR, w tym dofinanso- čný príspevok z ERDF (85 %): 190.670,14 EUR. wanie z EFRR (85%): 190.670,14 EUR. Utworzenie Zriadenie EZÚS podporuje vecne a finančne sa- EUWT wspiera merytorycznie i finansowo samo- mospráva Malopoľského vojvodstva, ktorá v roku rząd województwa małopolskiego, który przekazał 2011 poskytla Zväzku Euroregion „Tatry“ dotáciu Związkowi Euroregion „Tatry” w 2011 roku dotację z prostriedkov Maršalka Malopoľského vojvod- ze środków Marszałka Województwa Małopolskiego stva vo výške 65.000 PLN na doplnenie vlastného w kwocie 65.000 PLN na uzupełnienie wkładu wła- vkladu do projektu. snego w projekcie. Úlohou vypracovania návrhov Dohovoru Zadanie opracowania projektów Konwencji a Stanov, teda dvoch hlavných dokumentov, na i Statutu, czyli dwóch głównych dokumentów kon- ktorých sa bude činnosť EZÚS zakladať, bol ra- stytuujących EUWT, zostało powierzone przez Radę dou Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“ Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” pol- poverená poľsko-slovenská komisia vo veci sko-słowackiej Komisji ds. EUWT w składzie: EZÚS v zložení: strona polska: Władysław Bieda – Burmistrz poľská strana: Władysław Bieda – primá- Miasta Limanowa, Czesław Borowicz – przedsta- tor mesta Limanowa, Czesław Borowicz – wiciel Miasta Nowy Targ, prof. dr hab. Kazimierz zástupca mesta Nowy Targ, prof. dr hab. Jóskowiak – wykładowca akademicki, ekspert Kazimierz Jóskowiak – vysokoškolský uči- w dziedzinie prawa międzynarodowego, Stanisław teľ, expert v oblasti medzinárodného práva, Łukaszczyk – Wójt Gminy Bukowina Tatrzańska, Stanisław Łukaszczyk – starosta obce Bukowina Bogusław Waksmundzki – Przewodniczący Rady Tatrzańska, Bogusław Waksmundzki – predseda 170 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” Rady Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry” i Eugeniusz Zajączkowski – Wiceburmistrz Miasta a Eugeniusz Zajączkowski – zástupca primátora Nowy Targ, mesta Nowy Targ, strona słowacka: Štefan Bieľak – Burmistrz Miasta slovenská strana: Štefan Bieľak – primá- Biała Spiska, Jozef Biroš – przedstawiciel miasta Spiska tor mesta Spišská Belá, Jozef Biroš – zástupca Nowa Wieś, Peter Burian – Wiceprzewodniczący mesta Spišská Nová Ves, Peter Burian – pod- Rady Stowarzyszenia Region „Tatry”, Jozef Ďubjak – predseda Rady Združenia Región „Tatry”, Jozef Burmistrz Miasta Trstena (od 06.10.2011 r.), František Ďubjak – primátor mesta Trstená (od 6.10.2011 Ľach – przedstawiciel miasta Nowa Spiska Wieś, r.), František Ľach – zástupca mesta Spišská Alexander Slafkovský Nová Ves, Alexander – Burmistrz Miasta Slafkovský – primá- Liptowski Mikułasz. tor mesta Liptovský Na współprzewodni- Mikuláš. czących Komisji Rada po- Za spolupredse- wołała panów: Bogusława dov Komisie Rada vy- Waksmundzkiego ze menovala: Bogusława strony polskiej oraz Waksmundzkého z poľ- Štefana Bieľaka ze strony skej strany a Štefana słowackiej. Bieľaka zo slovenskej W swoich pracach strany. Komisja przygotowała V rámci svojej čin- i rozpatrzyła wiele analiz nosti Komisia pri- i opracowań. Najwięcej Prace polsko-słowackiej Komisji ds. Europejskiego pravila a prerokovala dyskusji wywołały kwe- Ugrupowania Współpracy Terytorialnej, fot. arch. Związku veľa analýz a štúdií. stie wyboru modelu Euroregion „Tatry” Najviac diskusií vy- Ugrupowania – celowego Práce poľsko-slovenskej komisie pre Európske zoskupenie volala otázka výberu územnej spolupráce, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” lub wielozadaniowego modelu Zoskupenia, oraz jego siedziby statutowej. Ostatecznie partnerzy ktoré by malo byť zamerané na realizáciu jed- zadecydowali, iż siedziba statutowa Ugrupowania nej alebo viacerých úloh, druhou horúcou témou znajdować się będzie po stronie polskiej w Nowym bola otázka štatutárneho sídla. V konečnom dô- Targu. EUWT będzie wspólną polsko-słowacką sledku sa partneri rozhodli, že sa štatutárne sídlo osobą prawną, działającą w oparciu o prawo unijne, Zoskupenia bude nachádzať na poľskej strane określone w rozporządzeniu nr 1082/2006. Natomiast v Nowom Targu. EZÚS bude spoločnou poľ- w celu interpretacji i stosowania Konwencji i Statutu sko-slovenskou právnickou osobou, ktorá bude oraz funkcjonowania Ugrupowania obowiązywać pôsobiť na základe práva Európskej únie sta- będzie prawo polskie jako prawo państwa, w któ- noveného v Nariadení č. 1082/2006. V prípade rym EUWT ma swoją siedzibę statutową. Ponadto výkladu a uplatňovania Dohovoru a Stanov, postanowiono, iż Przewodniczącym Zgromadzenia, ako aj činnosti Zoskupenia, bude záväzné poľ- czyli najwyższego organu Ugrupowania będzie ské právo, ako právo štátu, v ktorom má EZÚS przedstawiciel strony słowackiej, natomiast funk- svoje štatutárne sídlo. Navyše bolo rozhodnuté, cję Dyrektora Ugrupowania, będącego organem že Predsedom Zoskupenia, ktorý je najvyšším wykonawczym sprawować będzie przedstawiciel orgánom organizácie, bude zástupca slovenskej strony polskiej. Wybrano wielozadaniowy model strany, funkciu Riaditeľa Zoskupenia, ktorý je EUWT, tzn. szerokie określenie zadań zgodnych výkonným orgánom, bude plniť zástupca poľ- z działaniami związanymi z Europejską Współpracą skej strany. Čo sa týka modelu EZÚS, bol vy- Terytorialną. W Konwencji zapisano również moż- braný viacúčelový model, ktorý umožňuje ši- liwość uczestniczenia w zarządzaniu i wdraża- roké určenie úloh zodpovedajúcich Európskej niu programów lub części programów finansowa- územnej spolupráci. V Dohovore je takisto zo- nych przez Unię Europejską, a w szczególności hľadnená možnosť podieľania sa na riadení NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 171

polsko-słowackich transgranicznych mikroprojektów a implementácii programov alebo častí progra- i projektów sieciowych. Uzgodniono, iż Ugrupowanie mov financovaných Európskou úniou, hlavne będzie nosić nazwę: Europejskie Ugrupowanie poľsko-slovenských cezhraničných mikropro- Współpracy Terytorialnej TATRY z ograniczoną jektov a sieťových projektov. Bolo dohodnuté, odpowiedzialnością. že Zoskupenie bude mať názov: Európske zo- Opracowanie projektów Konwencji i Statutu za- skupenie územnej spolupráce TATRY s ruče- kończyło fazę budowania struktur EUWT TATRY ním obmedzeným. i rozpoczęło kluczowy etap realizacji projektu – for- Vypracovanie návrhov Dohovoru a Stanov malne utworzenie Ugrupowania. W dniu 28 sierpnia bolo dokončením etapy budovania štruktúr EZÚS 2012 roku w Nowym Targu odbył się Nadzwyczajny TATRY a začiatkom etapy realizácie projektu – Kongres Związku Euroregion „Tatry”, w ramach któ- formálnym vytvorením Zoskupenia. Dňa 28. au- rego przeprowadzone zostały również warsztaty in- gusta 2012 sa v Nowom Targu konal Mimoriadny formacyjne dotyczące EUWT. Po analizie i przedys- Kongres Zväzku Euroregión „Tatry“, počas kto- kutowaniu zapisów projektów Konwencji i Statutu rého boli organizované informačné tvorivé dielne Kongres podjął uchwałę o przystąpieniu Związku týkajúce sa EZÚS. Po analýze a prerokovaní usta- Euroregion „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania novení návrhov Dohovoru a Stanov sa Kongres Współ-pracy Terytorialnej TATRY z o.o. oraz przy- uzniesol na pristúpení Zväzku Euroregión „Tatry” jął projekty Konwencji i Statutu. do Európskeho zoskupenia územnej spolupráce W dniu 1 października 2012 roku Związek TATRY s r.o. a prijal návrhy Dohovoru a Stanov. Euroregion „Tatry” przesłał do Ministerstwa Spraw Dňa 1. októbra 2012 zaslal Zväzok Euro- Zagranicznych wniosek o uzyskanie zgody na przy- región „Tatry” na Ministerstvo zahraničných stąpienie do EUWT TATRY z o.o. wraz z projek- vecí žiadosť o súhlas s pristúpením do EZÚS tami Konwencji i Statutu oraz podjętą przez Kongres TATRY s r.o. spolu s návrhmi Dohovoru a Stanov uchwałą. Zgodnie z krajowymi przepisami MSZ po- a uznesením prijatým Kongresom. Na základe dejmuje tę decyzję w uzgodnieniu z Ministerstwem národných predpisov Ministerstvo zahranič- Spraw Wewnętrznych, Ministerstwem Rozwoju ných vecí prijíma toto rozhodnutie po odsúhla- Regionalnego i Ministerstwem Finansów. sení s Ministerstvom vnútra, Ministerstvom re- Dnia 19 października 2012 roku Nadzwyczajny gionálneho rozvoja a Ministerstvom financií. Kongres Stowarzyszenia Region „Tatry” przyjął Dňa 19. októbra 2012 prijal Mimoriadny uchwałę w sprawie przystąpienia Stowarzyszenia Kongres Združenia Región „Tatry” Uznesenie Region „Tatry” do EUWT TATRY z o.o. wraz projek- vo veci pristúpenia Združenia Región „Tatry” tami Konwencji i Statutu EUWT. Dokumenty zostały do EZÚS TATRY s r.o. spolu s návrhmi przesłane do słowackiego Ministerstwa Transportu, Dohovoru a Stanov EZÚS. Dokumenty boli Budownictwa i Rozwoju Regionalnego, które jest or- odoslané na slovenské Ministerstvo dopravy, vý- ganem odpowiedzialnym za wyrażanie zgody na przy- stavby a regionálneho rozvoja, ktoré je orgánom stąpienie do EUWT słowackich podmiotów. zodpovedným za poskytnutie súhlasu s pristú- Oczekując na decyzje polskich i słowackich mi- pením slovenských subjektov k EZÚS. nisterstw, Euroregion „Tatry” podjął przygotowania V období očakávania na rozhodnutia poľ- do rozpoczęcia działalności przez EUWT TATRY. ských a slovenských ministerstiev sa Euroregión Na posiedzeniu Rady Transgranicznego Związku „Tatry“ pripravoval na začatie činnosti EZÚS Euroregion „Tatry” w dniu 20 grudnia 2012 roku przy- TATRY na zasadnutí Rady Cezhraničného jęty został harmonogram działań na rok 2013. zväzku Euroregión „Tatry“. Dňa 20. decembra Po uzyskaniu zgody polskich i słowackich or- 2012 bol prijatý harmonogram aktivít na rok ganów decyzyjnych Związek Euroregion „Tatry” 2013. i Stowarzyszenie Region „Tatry” zwołają pierwsze Po získaní súhlasu poľských a slovenských posiedzenie Zgromadzenia Ugrupowania, które rozhodovacích orgánov Zväzok Euroregión przyjmie Konwencję i Statut. Wtedy nastąpi reje- „Tatry” a Združenie Región „Tatry” zvolajú stracja Ugrupowania w Rejestrze prowadzonym prvé zasadnutie Zhromaždenia Zoskupenia, przez MSZ i publikacja informacji o jego utworzeniu ktoré schváli Dohovor a Stanovy. Vtedy dôjde 172 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej. Po speł- k zaregistrovaniu Zoskupenia v registri vede- nieniu wszystkich wymogów formalnych i rejestracji nom Ministerstvom zahraničných vecí a k zve- EUWT TATRY zorganizowana zostanie konferencja rejneniu informácie o jeho zriadení v Úradnom inaugurująca jego działalność, którą planujemy na vestníku Európskej únie. Po splnení všetkých czerwiec 2013 roku. Będzie to równocześnie ostatnie formálnych požiadaviek a po registrácii EZÚS działanie, podsumowujące projekt sieciowy. TATRY sa uskutočni konferencia, ktorá zaháji Uzgodnienie wspólnego stanowiska obu stron, jeho činnosť, konferencia je naplánovaná na jún wypracowanie kompromisów i ostateczne opracowa- 2013. Bude to zároveň posledná aktivita, určitá nie projektów Konwencji i Statutu wymagało od part- sumarizácia sieťového projektu. nerów projektu znajomo- Prijatie jednot- ści prawa europejskiego ného postoja oboch i krajowego, stałego ana- strán, dosiahnutie lizowania dokumentów kompromisov a ko- i opinii ekspertów z insty- nečné vypracovanie tucji europejskich, śledze- návrhov Dohovoru nia dyskusji dotyczących a Stanov si vyžadovalo stosowania rozporządze- od projektových par- nia w sprawie EUWT. tnerov oboznámenie sa Ważnym forum s európskym a národ- wymiany poglądów ným právom, nepretr- na temat dotychczaso- žité analyzovanie dowych rezultatów dzia- kumentov a vyjadrení łalności Europejskich Międzynarodowa konferencja pt. Od Euroregionu „Tatry” expertov z európskych do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej, Ugrupowań Współpracy Nowy Targ 14–15.09.2011 r. Od lewej: Alfonso Alcolea orgánov, sledovanie Terytorialnej, napotka- Martínez – Komitet Regionów, Martín Guillermo Ramírez diskusií týkajúcich sa nych problemów, a także – Sekretarz Generalny Stowarzyszenia Europejskich uplatňovania nariade- Regionów Granicznych, prof. dr hab. Kazimierz Jóskowiak, perspektyw rozwoju Przemysław Gembiak – Ministerstwo Spraw Zagranicznych nia o EZÚS. EUWT stała się mię- Rzeczypospolitej Polskiej, Zuzana Hofericová – Ministerstwo Dôležitou plat- dzynarodowa konferen- Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego Republiki formou výmeny ná- Słowackiej, fot. K. Gajewski cja pt. Od Euroregionu zorov o doterajších Medzinárodná konferencia s názvom Od Euroregiónu „Tatry” „Tatry” do Europejskiego k Európskemu zoskupeniu územnej spolupráce, Nowy Targ 14.– výsledkoch činnosti Ugrupowania Współpracy 15. 9. 2011. Zľava: Alfonso Alcolea Martínez – Výbor regiónov, európskych zoskupení Martín Guillermo Ramírez – Generálny tajomník Združenia Terytorialnej, zorgani- európskych hraničných regiónov, prof. dr hab. Kazimierz územnej spolupráce, zowana w dniach 14– Jóskowiak, Przemysław Gembiak – Ministerstvo zahraničných možných problémoch 15 września 2011 roku. vecí Poľskej republiky, Zuzana Hofericová – Ministerstvo a perspektívach roz- dopravy, výstavby a regionálneho rozvoja Slovenskej republiky, Wielkim wyróżnieniem foto K. Gajewski voja EZÚS bola me- dla Euroregionu był fakt dzinárodná konfe- objęcia tej konferen- rencia s názvom Od cji Patronatem Polskiej Prezydencji w Radzie Unii Euroregionu „Tatry” do Európskemu zoskupeniu Europejskiej. W konferencji uczestniczyli eksperci územnej spolupráce, organizovaná 14.–15. sep- z Komitetu Regionów, Stowarzyszenia Europejskich tembra 2011. Veľkou cťou pre euroregión bolo Regionów Granicznych, utworzonych już to, že Poľské Predsedníctvo v Rade Európskej Europejskich Ugrupowań Współpracy Terytorialnej, únie prijalo záštitu nad touto konferenciou. Na przedstawiciele polskich i słowackich władz państwo- konferencii sa zúčastnili experti z Výboru re- wych, regionalnych i lokalnych oraz euroregionów. giónov, Združenia európskych hraničných re- Wydarzeniem promocyjnym, które towarzyszyło giónov, už založených Európskych zoskupení konferencji było widowisko muzyczne pt. „Łączą nas územnej spolupráce, zástupcovia poľských a slo- Tatry” w reżyserii Jerzego Zonia, zorganizowane na venských štátnych, regionálnych a miestnych or- nowotarskim rynku wieczorem w dniu 14 września. gánov a euroregiónov. Propagačnou aktivitou, NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 173

W koncercie wzięli udział aktorzy Teatru KTO oraz ktorá sprevádzala konferenciu, bolo hudobné Krakowskiego Teatru Tancerzy Ognia SIRRION, predstavenie „Spájajú nás Tatry“ v réžii Jerzyho a także polskie i słowackie zespoły. Natomiast w dniu Zonia, organizované večer 14. septembra na ná- 15.09.2011 r. goście konferencji uczestniczyli w wizycie mestí v Nowom Targu. Na koncerte účinkovali studyjnej na polsko-słowackie pogranicze, połączo- herci z divadla Teatr KTO, Krakowski Teatr nej z prezentacją wybranych rezultatów dotychcza- Tancerzy Ognia SIRRION a poľské aj slovenské sowej współpracy transgranicznej i zrealizowanych súbory. Dňa 15.09.2011 sa hostia konferencie zú- inwestycji. častnili na študijnej návšteve na poľsko-sloven- W dniach 10–13 października 2011 roku człon- skom pohraničí, počas ktorej boli predstavené kowie polsko-słowackiej niektoré výsledky dote- Komisji ds. Europejskiego rajšej cezhraničnej spo- Ugrupowania Współ- lupráce a realizovaných pracy Terytorialnej oraz investícií. pracownicy zatrudnieni V dňoch 10.–13. przy realizacji projektu októbra 2011 sa členo- sieciowego uczestni- via poľsko-slovenskej czyli w 9. Europejskim Komisie pre Európske Tygodniu Regionów zoskupenie územnej i Miast Open Days, zor- spolupráce a pracov- ganizowanym w Brukseli níci zamestnaní v rámci przez Komitet Regionów realizácie sieťového oraz Dyrekcję Generalną projektu zúčastnili Komisji Europejskiej Wizyta studyjna na polsko-słowackim pograniczu. Kładka na 9. európskom týž- pieszo-rowerowa nad Dunajcem łącząca Sromowce Niżne ds. Polityki Regionalnej. i Czerwony Klasztor, 15.09. 2011 r., fot. K. Gajewski dni regiónov a miest Wzięli oni udział w warsz- Študijná návšteva na poľsko-slovenskom pohraničí. Lávka cez OPEN DAYS, uspo- tatach i seminariach Dunajec pre chodcov a cyklistov, ktorá spája Šromovce Nižné riadanom v Bruseli szkoleniowych dotyczą- a Červený Kláštor, 15. 9. 2011, foto K. Gajewski Výborom regiónov cych funkcjonowania a Generálnym riaditeľ- i rezultatów działalności Europejskich Ugrupowań stvom Európskej komisie pre regionálnu poli- Współpracy Terytorialnej oraz perspektyw ich tiku. Navštívili workshopy a semináre týkajúce rozwoju. sa fungovania a výsledkov činnosti Európskych W dniach 8–9 grudnia 2011 roku przedsta- zoskupení územnej spolupráce a perspektív ich wiciele polskiej i słowackiej strony Euroregionu rozvoja. „Tatry” spotkali się z władzami słowacko-węgier- V dňoch 8.–9. decembra 2011 sa zástup- skiego Europejskiego Ugrupowania Współpracy covia poľskej a slovenskej strany Euroregiónu Terytorialnej ISTER-GRANUM. Jest to jedno „Tatry“ stretli s orgánmi slovensko-maďar- z pierwszych EUWT, które powstało w 2008 roku ského Európskeho zoskupenia územnej spolu- i wykorzystuje ten innowacyjny instrument prawa práce ISTER-GRANUM. Je to jedno z prvých europejskiego do realizowania wspólnych działań EZÚS, ktoré vzniklo v roku 2008 a využíva tento współpracy transgranicznej. Była to okazja do prze- inovačný európsky právny nástroj na realizáciu dyskutowania dotychczasowych doświadczeń zebra- spoločných aktivít v oblasti cezhraničnej spolu- nych przez partnerów z granicy słowacko-węgierskiej, práce. Bola to príležitosť prerokovať doterajšie napotkanych przez nich problemów we wczesnych skúsenosti partnerov zo slovensko-maďarskej etapach działalności organizacji oraz perspektyw hranice, problémy počiatočných etáp činnosti rozwoju. organizácie a perspektívy rozvoja. Słowacki partner projektu – Stowarzyszenie Slovenský projektový partner – Združenie Region „Tatry” w dniu 21 marca 2012 roku przy- Región „Tatry“ pripravilo dňa 21. marca 2012 gotowało w Popradzie warsztaty konsultacyjne, v Poprade konzultačné stretnutie, ktoré bolo które były okazją do dyskusji na temat przyszłej príležitosťou pre diskusiu o budúcej úlohe 174 NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI

roli Ugrupowania oraz stanu prac nad utworze- Zoskupenia a o stave prác spojených s vy- niem EUWT. Natomiast 18 kwietnia 2012 roku tvorením EZÚS. 18. apríla 2012 organizo- w Liptowskim Mikulaszu Stowarzyszenie Region valo Združenie Región „Tatry“ v Liptovskom „Tatry” zorganizowało spotkanie dotyczące realizacji Mikuláši stretnutie týkajúce sa realizácie sieťo- projektu sieciowego, podczas którego omówiono re- vého projektu, počas ktorého boli prerokované zultaty dotychczasowych działań oraz stan prac nad výsledky doterajších aktivít a stav prác spoje- utworzeniem EUWT TATRY. Przedstawiono też ných s vytvorením EZÚS TATRY. Bol tiež pre- harmonogram dalszych działań i zaprezentowano zentovaný harmonogram ďalších aktivít a logo logo Ugrupowania. Spotkanie zakończyła konferen- Zoskupenia. Stretnutie bolo ukončené tlačovou cja prasowa. konferenciou. Pracom merytorycz- Vecná práca je nym towarzyszą działa- sprevádzaná propa- nia promocyjne i infor- gačnými a informač- macyjne o EUWT jako nými aktivitami zame- nowej formie współpracy ranými na EZÚS ako transgranicznej. We wrze- novú formu cezhranič- śniu 2011 roku Związek nej spolupráce. V sep- Euroregion „Tatry” przy- tembri 2011 Zväzok gotował i wydał publika- Euroregión „Tatry” pri- cję pt. Euroregion Tatry pravil a vydal publiká- – polsko-słowacka współ- ciu Euroregión Tatry praca transgraniczna sa- – poľsko-slovenská cez- morządów lokalnych. Europejskie Dni Regionów i Miast OPEN DAYS, Bruksela hraničná spolupráca W pierwszej połowie 10–13.10.2011 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” miestnych samospráv. 2013 roku wydana zosta- Európske dni regiónov a miest OPEN DAYS, Brusel V prvej polovici 2013 nie jeszcze jedna pozycja, 10.–13. 10. 2011, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” bude vydaná ešte jedna w której zamieszczone publikácia zahŕňajúca będą referaty i wystąpienia, wygłoszone podczas referáty a príspevky, ktoré zazneli počas kon- konferencji oraz analizy i opinie związane z procesem ferencie, ako aj analýzy a stanoviská spojené tworzenia Europejskiego Ugrupowania Współpracy s procesom zriaďovania Európskeho zoskupe- Terytorialnej TATRY. nia územnej spolupráce TATRY. W grudniu 2011 roku uruchomiono stronę in- V decembri 2011 bola sprevádzkovaná we- ternetową projektu. Funkcjonuje ona pod adresami: bová stránka projektu. Stránka je sprístupnená www.euwt-tatry.eu, www.ezus-tatry.eu oraz na adresách: www.euwt-tatry.eu, www.ezus- www.egtc-tatry.eu Informuje ona o realizowanym tatry.eu a www.egtc-tatry.eu. Obsahuje informá- projekcie i wydarzeniach związanych z tworzeniem cie o realizovanom projekte a udalostiach spoje- EUWT. Strona dostępna jest w trzech wersjach języ- ných so zriaďovaním EZÚS. Stránka je dostupná kowych: polskiej, słowackiej i angielskiej. v troch jazykových verziách: poľskej, slovenskej Na początku 2012 roku partnerzy projektu zor- a anglickej. ganizowali konkurs na symbol graficzny EUWT. Na začiatku roku 2012 organizovali projek- Opracowana została także koncepcja identyfikacji toví partneri súťaž, ktorej cieľom bolo navrhnu- wizualnej EUWT TATRY. tie grafického symbolu EZÚS. Bola tiež vypra- Informacje o Europejskim Ugrupowania covaná koncepcia vizuálnej identifikácie EZÚS Współpracy Terytorialnej TATRY są szeroko rozpo- TATRY. wszechniane. We wrześniu 2012 roku w 100. nume- Informácie o Európskom zoskupení rze miesięcznika „Europrojekty.PL / Euroregiony územnej spolupráce TATRY sa široko zverej- – Polska” ukazał się artykuł informacyjno-promo- ňujú. V septembri 2012 v 100. čísle mesačníka cyjny na temat Ugrupowania. Władze Euroregionu „Europrojekty.PL / Euroregiony – Polska” bol „Tatry” prezentują i promują EUWT na różnych zverejnený informačno-propagačný článok NASZE SPRAWY / NAŠE ZÁLEŽITOSTI 175

forach, m.in. podczas XVIII posiedzenia Polsko- o Zoskupení. Orgány Euroregiónu „Tatry“ pre- Słowackiej Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy zentujú a propagujú EZÚS na rôznych stret- Transgranicznej w Stropkovie w dniach 28–29 li- nutiach, napríklad počas XVIII. zasadnutia stopada 2012 roku, dyskusji panelowej na konfe- Poľsko-slovenskej medzivládnej komisie pre rencji pt. Rola samorządów w polityce zagranicznej cezhraničnú spoluprácu v Stropkove v dňoch RP w dniach 5–6 grudnia 2012 roku w Warszawie, 28.–29. novembra 2012, počas panelovej disku- wizyty Ambasadora Republiki Słowackiej Vasila sie na konferencii Úloha samosprávy v zahranič- Grivny w siedzibie Euroregionu „Tatry” w Nowym nej politike Poľskej republiky v dňoch 5.–6. decem- Targu w dniu 7 grudnia 2012 roku, spotkania przed- bra 2012 vo Varšave, počas návštevy veľvyslanca stawicieli polskich eu- Slovenskej Republiky roregionów z Minister Vasila Grivnu v sídle Rozwoju Regionalnego Euroregiónu „Tatry“ Elżbietą Bieńkowską v Nowom Targu dňa oraz Sekretarzem Stanu 7. decembra 2012, po- Adamem Zdziebło, które čas stretnutia zástup- odbyło się w Warszawie cov poľských eurore- dnia 19 grudnia 2012 roku. giónov s Ministerkou Szczegółowe in- regionálneho rozvoja formacje na temat Elżbietou Bieńkowskou wszystkich działań re- a štátnym tajomníkom alizowanych w ramach Adamom Zdziebłom, projektu sieciowego za- ktoré sa konalo vo Spotkanie informacyjne na temat projektu, Liptowski wiera Kalendarium wy- Mikułasz 18.04.2012 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” Varšave dňa 19. decem- darzeń zamieszczone Informačné stretnutie venované projektu, Liptovský Mikuláš bra 2012. w niniejszym roczniku. 18. 4. 2012, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” Podrobné infor- Natomiast podsumowa- mácie o všetkých ak- nie prac nad utworzeniem EUWT, analizy i opinie tivitách, realizovaných v rámci sieťového pro- zostaną zamieszczone w specjalnej publikacji, która jektu, obsahuje Kalendár udalostí uvedený ukaże się w ramach projektu sieciowego w pierwszej v tejto ročenke. Zhrnutie prác počas tvorby połowie 2013 roku. EZÚS, analýzy a názory budú zverejnené v oso- bitnej publikácii, ktorá bude vydaná v rámci sie- ťového projektu v prvej polovici 2013. Preklad Agencja BTB 176 WITRYNA EUROREGIONU / VITRÍNA EUROEGIÓNU

WITRYNA EUROREGIONU / VITRÍNA EUROREGIÓNU

POGRANICZE POLSKO- SŁOWACKIE 2008-2009 POHRANIČIE POĽSKO- SLOVENSKÉ 2008-2009

wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” ss. 192 Nowy Targ 2010

MAPA EUROREGIONU „TATRY” MAPA EUROREGIÓNU „TATRY”

wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” Nowy Targ 2010

FILM ŁĄCZĄ NAS TATRY FILM SPÁJAJÚ NÁS TATRY

wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” Nowy Targ 2010 WITRYNA EUROREGIONU / VITRÍNA EUROEGIÓNU 177

BIENNALE SZTUKI NAIWNEJ I ART BRUT POGRANICZA POLSKO-SŁOWACKIEGO. WYSTAWA POKONKURSOWA BIENÁLE INSITNÉHO UMENIA A ART BRUT POĽSKO-SLOVENSKÉHO POHRANIČIA EDWARDA SUTORA. VÝSTAVA SÚŤAŽNÝCH PRÁC

wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” ss. 24 Nowy Targ 2010

Antoni Nowak, EDWARD SUTOR. RZEŹBIARSKIE WIZJE Antoni Nowak, EDWARD SUTOR. SOCHÁRSKE VÍZIE

wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” ss. 144 Nowy Targ 2010

NAJSTARSZE WIZERUNKI TATR NAJSTARŠIE VYOBRAZENIE TATIER wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” ss. 108 Nowy Targ 2010

PAMIĄTKI SIEDMIU KULTUR W SŁOWACKICH MIASTACH EUROREGIONU „TATRY” PAMIATKY SIEDMICH KULTÚR V SLOVENSKÝCH MESTÁCH EUROREGIÓNU „TATRY” wyd./vyd. Združenie Región „Tatry” ss. 128 Kežmarok 2010 178 WITRYNA EUROREGIONU / VITRÍNA EUROEGIÓNU

ZABYTKI KULTURY I ATRAKCJE TURYSTYCZNE W MIEJSCOWOŚCIACH CZŁONKOWSKICH STOWARZYSZENIA REGION „TATRY” KULTÚRNE PAMIATKY A TURISTICKÉ ATRAKCIE V ČLENSKYCH MESTACH A OBCIACH ZDRUŽENIA REGION „TATRY”

wyd./vyd. Združenie Región „Tatry” ss. 96 Kežmarok 2010

Folder ZIELONY EUROREGION „TATRY” Propagačný materiál ZELENÝ EUROREGIÓN „TATRY” wyd./vyd. Združenie Región „Tatry” Kežmarok 2010

Folder promocyjny o Euroregionie „Tatry” Propagačný materiál o Euroregióne „Tatry”

wyd./vyd. Združenie Región „Tatry” Kežmarok 2010

IKONOGRAFIA TATR. TOM REFERATÓW Z KONFERENCJI IKONOGRAFIA TATIER. ZBORNÍK PREDNÁŠOK Z KONFERENCIE

wyd./vyd. Združenie Región „Tatry” ss. 244 Kežmarok 2011 WITRYNA EUROREGIONU / VITRÍNA EUROEGIÓNU 179

EUROREGION TATRY – POLSKO-SŁOWACKA WSPÓŁPRACA TRANSGRANICZNA SAMORZĄDÓW LOKALNYCH 1994-2011 cz. 1 EUROREGIÓN TATRY – POĽSKO-SLOVENSKÁ CEZHRANIČNÁ SPOLUPRÁCA MIESTNYCH SAMOSPRÁV V ROKOCH 1994-2011 č. 1

wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” ss. 108 Nowy Targ 2011

Folder WYSTAWA FOTOGRAFII ŠTEFANA IŽO „WILKOLINIEC – PERŁA LIPTOWA“ Propagačný materiál VÝSTAVA FOTOGRAFIÍ ŠTEFAN IŽO „VLKOLÍNEC – PERLA LIPTOVA“ wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” Nowy Targ 2011

ZIELONY EUROREGION „TATRY” II ZELENÝ EUROREGIÓN “TATRY” II.

wyd./vyd. Združenie Región „Tatry” ss. 24 Kežmarok 2011

Folder MONITORING WÓD – PODSTAWA POGŁĘBIANIA PARTNERSTWA W ZAKRESIE OCHRONY ŚRODOWISKA Propagačný material MONITORING VÔD – ZÁKLAD PREHLBOVANIA ENVIROPARTNERSTVA vyd./vyd. Združenie Región “Tatry” Kežmarok 2011 180 WITRYNA EUROREGIONU / VITRÍNA EUROEGIÓNU

MALARSTWO MIROSLAVA POTOMY I STEFANA TELEPA MALIARSTVO MIROSLAVA POTOMU A STEFANA TELEPA wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” ss. 24 Nowy Targ 2012

NOWY TARG – KEŽMAROK. BELLE ART – ŻEL ART. MALARSTWO JANA KANTEGO PAWLUŚKIEWICZA wyd./vyd. Związek Euroregion „Tatry” ss. 24 Nowy Targ 2012

Folder PRZYGOTOWANIE DO BUDOWY ŚCIEŻKI ROWEROWEJ NA TRASIE TATRZAŃSKA ŁOMNICA – TATRZAŃSKA KOTLINA Propagačný material PRÍPRAVA NA VYBUDOVANIE CYKLISTICKÉHO CHODNÍKA NA TRASE TATRANSKÁ LOMNICA – TATRANSKÁ KOTLINA

vyd./vyd. Združenie Región “Tatry” Kežmarok 2012 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 181

Bożena Królczyk, Bożena Królczyk, Jana Majorová Garstková Jana Majorová Garstková

Kalendarium Euroregionu Kalendárium Euroregiónu „Tatry“ „Tatry” 2010–2012 2010 – 2012

2010 2010 26 stycznia w Barcicach koło Nowego Sącza 26. januára sa v Barciciach pri Nowom odbyło się szkolenie dla wnioskodawców Programu Sączi konalo školenie pre žiadateľov v Programe Współpracy Transgranicznej PL-SK 2007–2013, w któ- cezhraničnej spolupráce PL-SK 2007 – 2013, rym uczestniczyli pracownicy Związku Euroregion na ktorom sa zúčastnili zamestnanci Zväzku „Tatry”. Szkolenie zostało zrealizowane przez Wspólny Euroregión „Tatry”. Školenie usporiadal Sekretariat Techniczny w Krakowie. Spoločný technický sekretariát v Krakove.

27 stycznia w Nowym Targu odbyło się posiedze- 27. januára sa v Nowom Targu konalo nie Rady Związku Euroregion „Tatry”. Członkowie Rady zasadnutie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“. Związku zapoznali się z informacją kierownika Działu Členovia Rady Zväzku sa oboznámili s infor- Realizacji Mikroprojektów w ramach PWT PL-SK máciou vedúceho Oddelenia realizácie mik- 2007–2013 Teresy Siaśkiewicz na temat projektu para- roprojektov v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013 solowego Realizacja mikroprojektów na pograniczu pol- Teresy Siaśkiewicz o strešnom projekte sko-słowackim w latach 2007–2013, zatwierdzili budżet Realizácia mikroprojektov na poľsko-slovenskom Związku Euroregion „Tatry” na rok 2010 oraz podjęli pohraničí v rokoch 2007 – 2013, prijali rozpočet uchwałę w sprawie: terminu, miejsca i programu XVI Zväzku Euroregión „Tatry“ na rok 2010 a prijali Kongresu Związku Euroregion „Tatry”. uznesenie vo veci: termínu, miesta a programu rokovania XVI. kongresu Zväzku Euroregión 8–9 lutego w Bielsku-Białej odbyło się spotka- „Tatry“. nie dotyczące wprowadzenia zmian w dokumentach dla II naboru mikroprojektów w ramach PWT 8. – 9. februára sa v Bielsku-Białej konalo PL-SK 2007–2013. Z Euroregionu „Tatry” w spotka- stretnutie týkajúce sa zavádzania zmien v do- niu uczestniczyli: Dyrektor Biura Związku Antoni kumentoch pre II. výzvu na mikroprojekty Nowak, kierownik Działu Realizacji Mikroprojektów v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013. Z Euroregiónu w ramach PWT PL-SK 2007–2013 Teresa Siaśkiewicz „Tatry“ sa na stretnutí zúčastnili: riaditeľ kance- i główny księgowy Dominika Różańska. lárie Zväzku Antoni Nowak, vedúca Oddelenia realizácie mikroprojektov v rámci PCS PL-SK 25 lutego w Nowym Targu odbyła się konferen- 2007 – 2013 Teresa Siaśkiewicz a hlavná účtov- cja poświęcona realizacji projektu dofinansowanego níčka Dominika Różańska. 182 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 w ramach PWT PL-SK 2007–2013 pn. Modernizacja 25. februára sa v Nowom Targu konala kon- drogowej infrastruktury komunikacyjnej Osturnia – ferencia venovaná realizácii projektu podpore- granica państwa – Niedzica zorganizowana przez ného v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013 s názvom Starostwo Powiatowe w Nowym Targu. Modernizácia cestnej dopravnej infraštruktúry Osturňa – štátna hranica – Niedzica, organizo- 4 marca w Kieżmarku odbyło się posiedzenie vaná Okresným úradom v Nowom Targu. Rady Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry“. Obecni zostali poinformowani o dotychczasowej 4. marca sa v Kežmarku konalo zasadnutie współpracy między Transgranicznym Związkiem Rady Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“. Euroregion „Tatry” a województwem małopolskim Zúčastnení boli informovaní o doterajšej spolu- i województwami samorządowymi preszowskim i ży- práci medzi Cezhraničným zväzkom Euroregión lińskim. Dyrektor słowackiego biura Milan Nevlazla „Tatry“ a Malopoľským vojvodstvom, ako aj opowiedział także o przygotowywanym projekcie Prešovským a Žilinským samosprávnym krajom. pod tytułem Historyczno-kulturowo-przyrodniczy Riaditeľ slovenskej kancelárie Milan Nevlazla in- szlak wokół Tatr – ścieżki rowerowe. Dyrektor pol- formoval aj o pripravovanom projekte pod náz- skiego biura Antoni Nowak poinformował o przy- vom Historicko-kultúrno-prírodná Cesta okolo gotowywanym projekcie Od Euroregionu „Tatry” do Tatier – cyklochodníky. Riaditeľ poľskej kance- Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. lárie Antoni Nowak informoval o pripravovanom EUWT jest podmiotem prawa europejskiego, jego projekte Od Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu celem jest wzmocnienie współpracy transgranicz- zoskupeniu územnej spolupráce. EZÚS je pred- nej. Projekt ten jest priorytetem dla dalszego rozwoju metom európskeho práva a jeho cieľom je posilniť Euroregionu „Tatry”. Obecni na spotkaniu zostali cezhraničnú spoluprácu. Tento projekt je priori- również zapoznani z projektem Centrum Informacji tou ďalšieho nasledovania Euroregiónu „Tatry“. Turystycznej, Gospodarczej i Kulturalnej na pograniczu Taktiež boli prítomní oboznámení s projektom polsko-słowackim. Wszystkie te projekty złożono w ra- Centrum turistických, hospodárskych a kultúr- mach naboru Programu Współpracy Transgranicznej nych informácií poľsko-slovenského pohraničia. Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka Všetky tieto projekty boli podané v rámci výz- 2007–2013. vy Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – Slovenská republika 2007 – 2013. 10 marca w Popradzie odbył się XVI Kongres Stowarzyszenia Region „Tatry”. Na Kongresie 10. marca sa v Poprade konal XVI. Kongres przedstawiono sprawozdanie z działalności Rady Združenia Región „Tatry“. Na tomto Kongrese Stowarzyszenia, Biura i Komisji Rewizyjnej od ostat- bola prednesená správa o činnosti Rady niego Kongresu, który miał miejsce 6 marca 2009 ZRT, kancelárie ZRT a Revíznej komisie ZRT roku w Rużomberku. Biuro Stowarzyszenia poinfor- od posledného Kongresu konaného dňa 6. marca mowało o realizowanych projektach – Szlak wokół 2009 v Ružomberku. Kancelária ZRT informo- Tatr oraz Euroregion „Tatry” otwiera drzwi dla turystów vala o prebiehajúcich projektoch – Cesta okolo w Liptowie, Orawie i Spiszu, zaprezentowano także in- Tatier a Euroregión „Tatry“ otvára dvere turis- formacje o przygotowywanym EUWT. tom v Liptove, Orave a na Spiši a o pripravovanom EZÚS. 15 marca w Nowym Targu obradowała Rada Związku Euroregion „Tatry”. Członkowie Rady 15. marca sa v Nowom Targu konalo zasad- Związku zapoznali się ze Sprawozdaniem Komisji nutie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“. Členovia Rewizyjnej na XVI Kongres Związku Euroregion „Tatry” Rady Zväzku sa oboznámili so Správou Revíznej i przyjęli sprawozdanie z jej działalności w 2009 komisie na XVI. kongres Zväzku Euroregión r. Podczas posiedzenia zostały podjęte uchwały „Tatry“ a prijali správu o jej činnosti za rok w sprawach: przyjęcia Sprawozdania Rady Związku 2009. Počas zasadnutia boli prijaté uznese- Euroregion Tatry z działalności w 2009 r. oraz projek- nia vo veciach: prijatia Správy o činnosti Rady tów uchwał na XVI Kongres Związku Euroregion Zväzku Euroregión „Tatry“ za rok 2009 a návrhov KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 183

„Tatry”. Przewodniczący Rady Wendelin Haber po- uznesení na XVI. kongres Zväzku Euroregión informował członków o piśmie senatora Tadeusza „Tatry“. Predseda Rady Wendelin Haber in- Skorupy popartego przez Radę Naukową Związku formoval členov o liste senátora Tadeusza Podhalan w sprawie agitacji do odbudowy linii ko- Skorupu, podporeného Vedeckou radou Zväzku lejowej na trasie Nowy Targ – Trzciana. W związku Podhalian, v spojitosti s agitáciou na obnovu že- z tym, iż koncepcja ta jest sprzeczna z uchwałą lezničnej trate na úseku Nowy Targ – Trstená. Nr 2 XVI Kongresu Transgranicznego Związku V súvislosti s tým, že táto koncepcia je v rozpore Euroregion „Tatry” w sprawie: Projektów strategicz- s uznesením č. 2 XVI. kongresu Cezhraničného nych Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” zväzku Euroregión „Tatry“ vo veci Strategických Rada zdecydowanie odrzuciła koncepcję Senatora projektov Cezhraničného zväzku Euroregión RP Tadeusza Skorupy. „Tatry“, Rada rozhodne zamietla koncepciu se- nátora Poľskej republiky Tadeusza Skorupu. 17 marca w Szczawnicy obradował XVI Kongres Związku Euroregion „Tatry” z udzia- 17. marca rokoval v Szczawnici XVI. łem Konsula Generalnego Republiki Słowackiej Kongres Zväzku Euroregión „Tatry“ za účasti w Krakowie Marka Lisánskiego. Kongres zatwierdził generálneho konzula Slovenskej republiky Sprawozdanie Rady Związku i Komisji Rewizyjnej v Krakove Mareka Lisánskeho. Kongres schvá- oraz udzielił absolutorium Radzie Związku za rok lil Správu o činnosti Rady Zväzku a Revíznej 2009. Kongres podjął uchwałę w sprawie: Projektów komisie a udelil absolutórium Rade Zväzku za członków Euroregionu do Programu Współpracy rok 2009. Kongres prijal uznesenie vo veci: pro- Transgranicznej PL-SK 2007–2013 oraz Wyboru de- jektov členov Euroregiónu v Programe cezhra- legatów na XVI Kongres Transgranicznego Związku ničnej spolupráce PL-SK 2007 – 2013 a nominá- Euroregion „Tatry”. Ponadto Kongres przyjął Gminę cie delegátov na XVI. Kongres Cezhraničného Raciechowice w poczet członków zwyczajnych zväzku Euroregión „Tatry“. Kongres navyše pri- Związku Euroregion „Tatry”. jal obec Raciechowice za riadneho člena Zväzku Euroregión „Tatry”. 24 marca w Kieżmarku obradował XVI Kongres Transgranicznego Związku Euroregion 24. marca rokoval v Kežmarku XVI. „Tatry” z udziałem wielu gości m.in. Dyrektora Kongres Cezhraničného zväzku Euroregión Departamentu Współpracy Międzynarodowej „Tatry“. Na rokovaní sa zúčastnili mnohí hostia, i Transgranicznej w Ministerstwie Spraw o.i. riaditeľ odboru medzinárodnej a cezhranič- Wewnętrznych Republiki Słowackiej Petera Zvary, nej spolupráce Ministerstva vnútra Slovenskej Radcy Handlowego Ambasady Rzeczypospolitej republiky Peter Zvara, obchodná radkyňa veľ- Polskiej w Bratysławie Moniki Olech, Konsula vyslanectva Poľskej republiky v Bratislave Mariana Balázsa z Konsulatu Generalnego Monika Olech, konzul Marián Balážs Republiki Słowackiej w Krakowie oraz Dyrektora z Generálneho konzulátu Slovenskej republiky Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu v Krakove a riaditeľ odboru regionálnej politiky Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego Maršalkovského úradu Malopoľského vojvod- Jakuba Szymańskiego. Kongres podsumował dzia- stva Jakub Szymański. Kongres zhrnul činnosť łalność Euroregionu Tatry w roku 2009 oraz pod- Euroregiónu Tatry v roku 2009 a prijal uznese- jął uchwałę w sprawie: Projektów strategicznych nie vo veci Strategických projektov Cezhraničného Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry”, w któ- zväzku Euroregión „Tatry“, v ktorom odporučil, rej rekomendował do dofinansowania w ramach aby bol v rámci Programu cezhraničnej spolu- PWT PL-SK 2007–2013 trzy projekty: Historyczno- práce PL-SK 2007 – 2013 poskytnutý finančný kulturowo-przyrodniczy Szlak dookoła Tatr, Od príspevok pre tri projekty: Historicko-kultúrno- Euroregionu Tatry do Europejskiego Ugrupowania prírodná Cesta okolo Tatier, Od Euroregiónu Współpracy Terytorialnej, Centrum Informacji „Tatry“ k Európskemu zoskupeniu územnej spolu- Turystycznej, Gospodarczej i Kulturalnej Euroregionu práce, Centrum turistických, hospodárskych a kul- „Tatry”. túrnych informácií Euroregiónu „Tatry“. 184 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

20 kwietnia pracownicy biura Związku 20. apríla sa zamestnanci kancelárie Euroregion „Tatry” uczestniczyli w zorganizowa- Zväzku Euroregión „Tatry“ zúčastnili na školení nym przez Małopolski Urząd Wojewódzki szkoleniu organizovanom Malopoľským vojvodským úra- pod tytułem Wyodrębniona ewidencja księgowa środ- dom s názvom Osobitná účtovná evidencia pros- ków unijnych oraz rozliczanie kosztów osobowych w pro- triedkov z Európskej únie a zúčtovanie personál- jektach realizowanych ramach PWT PL-SK 2007–2013. nych nákladov v projektoch realizovaných v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013. 6 maja w Nowym Targu odbyło się posiedzenie Rady Związku Euroregion „Tatry”. Rada zatwierdziła 6. mája sa v Nowom Targu konalo zasad- skorygowany budżet Związku na rok 2010, Regulamin nutie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“. Rada działania Dyrektora Biura Rady Związku Euroregion schválila upravený rozpočet Zväzku na rok „Tatry”, Regulamin wynagradzania pracowników biura 2010, Pravidlá pôsobenia riaditeľa kancelárie rady Związku Euroregion „Tatry” i Regulamin organiza- Zväzku Euroregión „Tatry“, Pravidlá odmeňova- cyjny Biura Rady Związku Euroregion „Tatry”. Ponadto nia zamestnancov kancelárie Zväzku Euroregión Rada podjęła uchwałę w sprawie: wyjazdów służbo- „Tatry“ a Organizačný poriadok kancelárie Rady wych członków Rady Związku, Komisji Rewizyjnej Zväzku Euroregión „Tatry“. Rada prijala aj uzne- i komisji problemowych Związku Euroregion „Tatry”. senie vo veci služobných ciest členov Rady Zväzku, Revíznej komisie a pracovných komisií 7 maja w Ośrodku Współpracy Polsko-Słowackiej Zväzku Euroregión „Tatry“. w Nowym Targu odbyły się regionalne konsultacje dotyczące opracowania Strategii Rozwoju Transportu 7. mája sa v Stredisku poľsko-slovenskej Województwa Małopolskiego na lata 2010–2030. W spo- spolupráce v Nowom Targu konali regionálne tkaniu, które prowadził wicemarszałek Leszek Zegzda konzultácie k príprave Stratégie rozvoja dopravy uczestniczyli przedstawiciele samorządów, organiza- v Malopoľskom vojvodstve na roky 2010 – 2030. Na cji pozarządowych i mieszkańcy powiatów nowotar- stretnutí, ktoré viedol zástupca maršalka Leszek skiego, tatrzańskiego oraz suskiego. Zegzda, sa zúčastnili zástupcovia samosprávy, mimovládnych organizácií a obyvateľov okre- 11–12 maja w Rajeckich Teplicach Dyrektor sov Nowy Targ, Tatry a Sucha Beskidzka. Biura Związku Antoni Nowak uczestniczył w spotkaniu partnerów projektu parasolowego Realizacja mi- 11. – 12. mája sa v Rajeckých Tepliciach ria- kroprojektów na pograniczu polsko-słowackim w latach diteľ kancelárie Zväzku Antoni Nowak zúčast- 2007–2010 w ramach PWT PL-SK 2007–2013 z przed- nil na stretnutí partnerov strešného projektu stawicielami Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Realizácia mikroprojektov na poľsko-slovenskom Spotkanie dotyczyło wprowadzania zmian w doku- pohraničí v rokoch 2007 – 2010 v rámci PCS PL-SK mentach programowych w ramach III osi prioryteto- 2007 – 2013 so zástupcami Ministerstva regionál- wej do II naboru mikroprojektów. neho rozvoja. Stretnutie sa týkalo zavádzania zmien do programových dokumentov v rámci 8 czerwca w Domu Spotkań Słowacko-Polskich III. prioritnej osi v II. výzve na predkladanie Euroregionu „Tatry” w Kieżmarku odbyło się spotka- mikroprojektov. nie robocze przy udziale członków Komisji Ochrony Środowiska w sprawie projektu Zielony Euroregion 8. júna sa v Dome slovensko-poľského stretá- „Tatry”, który uzyskał wsparcie z linii budżetowej vania Euroregiónu „Tatry“ v Kežmarku uskutoč- Ministerstwa Budownictwa i Rozwoju Regionalnego nilo pracovné stretnutie za účasti členov Komisie Republiki Słowackiej. W ramach projektu uatrakcyj- životného prostredia k projektu Zelený Euroregión niono 12 członkowskich gmin. Częścią projektu była „Tatry“, ktorý bol podporený z rozpočtovej kapi- również organizacja IX Słowacko-Polskiego Forum toly Ministerstva výstavby a regionálneho roz- Gospodarczego w Nowej Wsi Spiskiej. Na spotkaniu voja SR. V rámci tohto projektu bolo zveľadených przedstawiono listę gmin wraz z alokacją środków fi- 12 členských obcí. Súčasťou projektu bola aj reali- nansowych przeznaczonych na rewitalizację. Środki zácia IX. Slovensko-poľského hospodárskeho fóra KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 185

planowano wykorzystać na waloryzację zieleni, v Spišskej Novej Vsi. Na tomto stretnutí sa pred- umieszczenie tablic informacyjnych i edukacyjnych, niesol zoznam obcí s pridelením finančných pros- kierunkowskazów, elementów małej architektury triedkov na revitalizáciu. Prostriedky mali byť po- oraz rewitalizację terenu wokół źródła mineralnego. užité na úpravu zelene, vysádzanie zelene, osadenie informačných a edukačných tabúľ, smerovníkov, 10 czerwca z okazji dziesiątej rocznicy założe- prvky drobnej architektúry alebo úpravu v blíz- nia Euroregionu Beskidy odbyła się w Bielsku-Białej kosti minerálneho prameňa. konferencja podsumowująca 10 lat współpracy polsko-czesko-słowackiej. W konferencji uczestni- 10. júna pri príležitosti desiateho výročia czyli Dyrektor Biura Związku Antoni Nowak oraz založenia Euroregiónu Beskydy sa v Bielsku- Wiceprzewodniczący Rady Bogusław Waksmundzki, Białej konala konferencia, ktorej cieľom bolo którzy wręczyli przedstawicielom Euroregionu zhrnutie 10 rokov poľsko-česko-slovenskej spo- Beskidy adres z gratulacjami oraz drobny upominek. lupráce. Na konferencii sa zúčastnili riaditeľ kancelárie Zväzku Antoni Nowak a podpred- 16 czerwca pracownicy Działu Realizacji seda Rady Bogusław Waksmundzki, ktorí odo- Mikroprojektów w ramach PWT PL-SK 2007–2013 vzdali zástupcom Euroregiónu Beskydy gratu- przeprowadzili warsztaty szkoleniowe z zakresu reali- lačný list a drobný darček. zacji i rozliczania mikroprojektów dla beneficjentów, których mikroprojekty zostały zatwierdzone przez 16. júna organizovali zamestnanci Podkomitet Monitorujący PWT PL-SK 2007–2013 Oddelenia realizácie mikroprojektov v rámci do dofinansowania z listy projektów warunkowych. PCS PL-SK 2007 – 2013 školiace dielne zame- rané na realizáciu a zúčtovanie mikroprojek- 21 czerwca w Ośrodku Współpracy Polsko- tov pre prijímateľov, ktorých mikroprojekty Słowackiej w Nowym Targu odbył się wernisaż wy- boli vybrané zo zásobníka projektov a schvá- stawy prac Słowacko-Polskiego Konkursu Plastyczno- lené Monitorovacím podvýborom PCS PL-SK Literackiego pod tytułem Śladami Ladislava 2007 – 2013 na financovanie. Mednyánszkeho. Konkurs został zorganizowany przez Stowarzyszenie Region „Tatry” w ramach projektu 21. júna sa v Stredisku poľsko-slovenskej spo- Spotkanie siedmiu kultur pogranicza polsko-słowac- lupráce v Nowom Targu konala vernisáž výstavy kiego. Od Ladislava Mednyánszkeho do Jana Kantego prác Slovensko-poľskej výtvarnej a literárnej súťaže Pawluśkiewicza w ramach PWT PL-SK 2007–2013. Na s názvom Po stopách Ladislava Medňanského. wystawie zostało zaprezentowanych 25 prac laure- Súťaž bola organizovaná Združením Región atów konkursu oraz wszystkie prace zgłoszone przez „Tatry“ v rámci projektu Stretnutie siedmich kul- dzieci i młodzież z Polski. túr poľsko-slovenského pohraničia. Od Ladislava Medňanského po Jana Kantyho Pawluśkiewicza 30 czerwca w Nowym Targu odbyło się posie- v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013. Na výstave bolo dzenie Rady Transgranicznego Związku Euroregion prezentovaných 25 prác laureátov súťaže a všetky „Tatry”, podczas którego Rada podjęła uchwałę práce detí a mládeže z Poľska. w sprawie: zwołania Nadzwyczajnego Kongresu Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” oraz 30. júna sa v Nowom Targu konalo zasad- zapoznała się ze stanem realizacji poszczególnych nutie Rady Cezhraničného zväzku Euroregión działań w ramach mikroprojektu 15 lat polsko-słowac- „Tatry“, počas ktorého bolo prijaté uznese- kiej współpracy transgranicznej Euroregionu „Tatry” renie vo veci: zvolania Mimoriadneho kongresu alizowanego w ramach PWT PL-SK 2007–2013. Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“ a Rada sa oboznámila so stavom realizácie jed- 13 lipca w Nowym Targu odbyło się posiedze- notlivých aktivít v rámci mikroprojektu 15 ro- nie Rady Związku Euroregion „Tatry”, na której kov poľsko-slovenskej cezhraničnej spolupráce głównym tematem było omówienie i skoordynowa- Euroregiónu „Tatry“ realizovaného v rámci PCS nie działań związanych z uroczystymi obchodami PL-SK 2007 – 2013. 186 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

jubileuszu 15-lecia Euroregionu „Tatry”. Rada przy- 13. júla sa v Nowom Targu konalo zasadnutie jęła szczegółowy program obchodów jubileuszu. Rady Zväzku Euroregión „Tatry“, na ktorom bolo Członkowie Rady Związku przyjęli projekt uchwały hlavnou témou prerokovanie a zosúladenie akti- nr 1 Nadzwyczajnego Kongresu Związku Euroregion vít spojených s oslavami 15. výročia Euroregiónu „Tatry” w sprawie: nadania Honorowego Członkostwa „Tatry“. Rada prijala podrobný program osláv Euroregionu Tatry. výročia. Členovia Rady Zväzku prijali návrh uznesenia č. 1 Mimoriadneho kongresu Zväzku 22 lipca w Miejskim Ośrodku Kultury w Nowym Euroregión „Tatry“ vo veci udelenia čestného Targu z okazji jubileuszu 15-lecia Euroregionu „Tatry” členstva v Euroregióne „Tatry“. odbył się Nadzwyczajny Kongres Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry”. W Kongresie uczestni- 22. júla sa v Mestskom kultúrnom stre- czyli delegaci strony polskiej i słowackiej oraz wielu go- disku v Nowom Targu pri príležitosti 15. výročia ści m.in.: Małgorzata Wierzbicka – I Radca, Kierownik Euroregiónu „Tatry“ konal Mimoriadny kongres Wydziału Polityczno-Ekonomicznego Ambasady Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“. Na Rzeczypospolitej Polskiej w Bratysławie, Marek Kongrese sa zúčastnili delegáti poľskej a sloven- Lisansky – Konsul Generalny Republiki Słowackiej skej strany, ako aj mnohí hostia, o.i.: Małgorzata w Krakowie, Wiesław Wojas – Konsul Honorowy Wierzbicka – I. radca, vedúca politicko-ekono- Republiki Słowackiej w Zakopanem, Bogdan mického oddelenia Veľvyslanectva Poľskej re- Wrzochalski – Radca-Minister, Kierownik Aplikacji publiky v Bratislave, Marek Lisánsky – gene- Dyplomatyczno-Konsularnej w Ministerstwie Spraw rálny konzul Slovenskej republiky v Krakove, Zagranicznych RP, Monika Ekler – I Sekretarz Wiesław Wojas – honorárny konzul Slovenskej Departament Narodów Zjednoczonych i Praw republiky v Zakopanom, Bogdan Wrzochalski – Człowieka w Ministerstwie Spraw Zagranicznych radca-minister, vedúci diplomaticko-konzulár- RP, Ivan Horský – przedstawiciel Ministerstwa nej prípravy na Ministerstve zahraničných vecí Spraw Zagranicznych RS, Marek Nawara – Marszałek PR, Monika Ekler – I. tajomník, Odbor spoje- Województwa Małopolskiego, Helena Jacošová ných národov a ľudských práv na Ministerstve – Dyrektor Instytutu Słowackiego w Warszawie, zahraničných vecí PR, Ivan Horský – zástupca Grzegorz Gołda – Kierownik Wspólnego Ministerstva zahraničných vecí SR, Marek Sekretariatu Technicznego Program Współpracy Nawara – Maršalek Malopoľského vojvodstva, Transgranicznej PL-SK 2007–3013, Irena Książek – Helena Jacošová – Riaditeľka Slovenského in- przedstawiciel Ministerstwa Rozwoju Regionalnego štitútu vo Varšave, Grzegorz Gołda – vedúci RP, Jakub Szymański – Zastępca Dyrektora Spoločného technického sekretariátu Programu Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu cezhraničnej spolupráce PL-SK 2007 – 2013, Irena Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Książek – zástupkyňa Ministerstva regionálneho Anna Maj – Kierownik Oddziału Kontroli Programu rozvoja PR, Jakub Szymański – zástupca riaditeľa Współpracy Transgranicznej Małopolskiego Urzędu odboru regionálnej politiky Maršalkovského Wojewódzkiego, Marek Fryźlewicz – Burmistrz úradu Malopoľského vojvodstva, Anna Maj – ve- Miasta Nowego Targu, kompozytor Jan Kanty dúca oddelenia kontroly Programu cezhraničnej Pawluśkiewicz, Kazimierz Jóskowiak – wykładowca spolupráce Malopoľského vojvodského úradu, Wyższej Szkoły Zarządzania i Prawa w Warszawie, Marek Fryźlewicz – primátor mesta Nowy Targ, Stanisław Hodorowicz – Rektor Podhalańskiej skladateľ Jan Kanty Pawluśkiewicz, Kazimierz Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nowym Jóskowiak – vysokoškolský učiteľ Vysokej školy Targu, Piotr Cebulski – Prezes Polsko-Słowackiej manažmentu a práva vo Varšave, Stanisław Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie. Obecni Hodorowicz – rektor Podhalskej štátnej odbor- byli również przedstawiciele polskich euroregio- nej vysokej školy v Nowom Targu, Piotr Cebulski nów oraz wieloletni współpracownicy Euroregionu – predseda Poľsko-slovenskej priemyselnej a ob- „Tatry”. chodnej komory v Krakove. Prítomní boli aj zá- Nadzwyczajny Kongres przyznał okoliczno- stupcovia poľských euroregiónov a dlhoroční ściowe statuetki Za zasługi dla Euroregionu „Tatry” spolupracovníci Euroregiónu „Tatry“. KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 187

miastom Kieżmark i Nowy Targ. Tytuł Honorowego Mimoriadny Kongres udelil mestám Członka Euroregionu „Tatry” za wybitny wkład Kežmarok a Nowy Targ príležitostné vyzname- pracy w rozwój polsko-słowackiej współpracy trans- nania v podobe sošky Za zásluhy pre Euroregión granicznej otrzymali – ze strony polskiej: Czesław „Tatry“. Titul čestného člena Euroregiónu „Tatry“ Borowicz, Antoni Nowak i Bogdan Wrzochalski – za výnimočnú prácu v prospech rozvoja poľsko- a ze strony słowackiej: Peter Burian, Július Lojek slovenskej cezhraničnej spolupráce získali – z poľ- i Oľga Marhulíková. skej strany: Czesław Borowicz, Antoni Nowak Na mocy uchwały nr 9/XVI/2010, podjętej przez a Bogdan Wrzochalski, zo slovenskej strany: Peter Radę Transgranicznego Burian, Július Lojek Związku Euroregionu a Oľga Marhulíková. „Tatry” na posiedzeniu Na základe uzne- w dniu 30 czerwca, wrę- senia č. 9/XVI/2010, czono również okolicz- prijatého Radou nościowe medale z oka- Cezhraničného zväzku zji 15-lecia Euroregionu Euroregión „Tatry“ na „Tatry” za działalność, zasadnutí dňa 30. júna, która przyczyniła się do boli tiež odovzdané me- rozwoju i popularyzacji daily pri príležitosti 15. Euroregionu „Tatry”. výročia Euroregiónu Na zakończenie ob- „Tatry“ za činnosť, rad Nadzwyczajnego ktorá prispela k roz- Kongresu odbył się pre- Nadzwyczajny Kongres Transgranicznego Związku Euroregion voju a popularizácii mierowy pokaz filmu „Tatry”. Nadanie tytułu Honorowego Członka Euroregionu „Ta- Euroregiónu „Tatry“. try” za wybitny wkład pracy w rozwój polsko-słowackiej współ- pod tytułem Łączą nas pracy transgranicznej, Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Tar- Na záver roko- Tatry w reżyserii Jana gu, 22.07.2010 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” vania Mimoriadneho Makowskiego, wg scena- Mimoriadny kongres Cezhraničného zväzku Euroregión kongresu sa konala pre- riusza Anny Majorczyk, „Tatry“. Udelenie titulu Čestného člena Euroregiónu „Tatry” miéra filmu s názvom za výnimočný prínos pre rozvoj poľsko-slovenskej cezhraničnej zrealizowanego przez spolupráce, Mestské kultúrne stredisko v Nowom Targu, Spájajú nás Tatry v ré- Nowotarską Telewizję 22. 7. 2010, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” žii Jana Makowského, Kablową w ramach mi- podľa scenára Anny kroprojektu 15 lat polsko-słowackiej współpracy trans- Majorczyk, ktorý natočila televízia Nowotarska granicznej Euroregionu „Tatry”. Telewizja Kablowa v rámci mikroprojektu 15 Powiatowe Centrum Kultury zorga- rokov poľsko-slovenskej cezhraničnej spolupráce nizowało na nowotarskim rynku prezen- Euroregiónu „Tatry“. tację rzemiosła, folkloru i kuchni siedmiu Okresné kultúrne centrum usporiadalo na ná- kultur pogranicza polsko-słowackiego w ra- mestí v Nowom Targu prezentáciu remesiel, folk- mach projektu Spotkanie siedmiu kultur po- lóru a kuchyne siedmich kultúr poľsko-slovenského granicza polsko-słowackiego „Od Ladislava pohraničia v rámci projektu Stretnutie siedmich kul- Mednyánszkeho do Jana Kantego Pawluśkiewicza” túr poľsko-slovenského pohraničia „Od Ladislava realizowanego wspólnie ze Związkiem Medňanského po Jana Kantyho Pawluśkiewicza“ rea- Euroregion „Tatry”, Stowarzyszeniem Re- lizovaného spoločne Zväzkom Euroregión „Tatry“, gion „Tatry” i Muzeum w Kieżmarku. Združením Región „Tatry“ a Múzeom v Kežmarku. W godzinach popołudniowych w Ośrodku V popoludňajších hodinách sa v Stredisku Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym Targu poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu odbyła się konferencja pod tytułem Od Euroregionu konala konferencia s názvom Od Euroregiónu Tatry do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Tatry k Európskemu zoskupeniu územnej spolu- Terytorialnej. Polscy i słowaccy prelegenci wygłosili práce. Poľskí a slovenskí lektori predniesli spolu łącznie 8 referatów: 8 príspevkov: 188 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

• dr Kazimierz Jóskowiak; Euroregion – europejski • dr Kazimierz Jóskowiak: Euroregión ako európsky projekt integracyjny czasów współczesnych integračný projekt súčasnosti; • Ol’ga Marhulíkova; Słowacko-polska współpraca • Oľga Marhulíková: Slovensko-poľská cezhraničná transgraniczna i wkład w jej rozwój działającego od spolupráca a prínos pätnásťročného Euroregiónu piętnastu lat Euroregionu „Tatry” „Tatry” k jej rozvoju; • dr Bogdan Wrzo- • dr Bogdan Wrzochal- chalski; Od spotkania ski: Od stretnutia prezi- prezydentów Słowacji dentov Slovenskej repub- i Polski w Euroregionie liky a Poľskej republiky „Tatry” w Kieżmarku 3 v Euroregióne „Tatry” grudnia 2007 do wejścia v Kežmarku 3. decem- naszych krajów do strefy bra 2007 do vstupu našich Schengen krajín do schengenského • Łukasz Lewkowicz; priestoru; Działalność euroregio- • Łukasz Lewkowicz: nów pogranicza polsko- Činnosť euroregiónov poľ- słowackiego. Analiza sko-slovenského pohrani- porównawcza Koncert na dziedzińcu zamku w Kieżmarku z okazji 15-lecia čia. Porovnávacia analýza; Euroregionu „Tatry“, 23.07. 2010 r., • Andrzej Brzoza; Euro- fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” • Andrzej Brzoza: region „Tatry” – serdeczne Koncert na nádvorí Kežmarského hradu pri príležitosti Euroregión „Tatry” – sr- partnerstwo Polaków 15. výročia Euroregiónu „Tatry“, 23. 7. 2010, dečné partnerstvo Poliakov i Słowaków. Rzecz wi- foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” a Slovákov. Pohľad dziana z Warszawy z Varšavy; • Peter Burian; Euroregion Tatry – obraz i rozwój de- • Peter Burian: Euroregión Tatry – obraz a rozvoj mokracji lokalnej pomiędzy dwoma narodami miestnej demokracie medzi dvomi národmi; • Ladislav Volko; Dokąd prowadzi ta droga… • Ladislav Volko: Kde vedie táto cesta... alebo priestor Przestrzeń wzajemnego przenikania kultur vzájomného prenikania kultúr; • Antoni Nowak; Mój Euroregion Tatry. • Antoni Nowak: Môj Euroregión „Tatry”.

23 lipca uczestnicy konferencji Od Euroregionu 23. júla sa účastníci konferencie Od „Tatry“ do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu zoskupeniu Terytorialnej wzięli udział w wycieczce do najcie- územnej spolupráce zúčastnili na zájazde po kawszych miejsc w polskiej i słowackiej części najzaujímavejších miestach v poľskej a sloven- Euroregionu na trasie Nowy Targ – Chochołów skej časti Euroregiónu na úseku Nowy Targ – Zamek Orawski – Dolny Kubin – Kieżmark. – Chochołów – Oravský hrad – Dolný Kubín Wieczorem tego samego dnia uczestnicy wycieczki – Kežmarok. Večer v ten istý deň si účast- wysłuchali uroczystego koncertu, który odbył sie na níci zájazdu vypočuli slávnostný koncert, dziedzińcu Zamku w Kieżmarku. Organizatorem ktorý sa konal na nádvorí hradu v Kežmarku. koncertu był partner słowacki Stowarzyszenie Organizátorom koncertu bol slovenský partner Region „Tatry“ w ramach komplementarnego Združenie Región „Tatry“ v rámci komplemen- mikroprojektu. tárneho mikroprojektu.

14–15 sierpnia w Liptowskim Mikulaszu odbyła 14. – 15. augusta sa v Liptovskom Mikuláši się impreza kulturalno-społeczna pod nazwą Weekend konalo kultúrno-spoločenské podujatie pod Folklorystyczny w ramach projektu Euroregion bez názvom Folklórny víkend v rámci projektu granic 2010. Jej celem było wzmocnienie, zachowa- Euroregión bez hraníc 2010 za účelom posil- nie i rozwój tradycji kulturowych w mieście oraz pre- nenia, zachovania a rozvoja kultúrnych tradí- zentacja tradycji miast partnerskich. cií v meste ako aj oboznámenie sa s tradíciami partnerských miest. KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 189

16 sierpnia Biuro Związku Euroregion Tatry 16. augusta vyhlásila kancelária Zväzku ogłosiło II nabór wniosków o dofinansowanie mi- Euroregión „Tatry“ II. výzvu na predkladanie kroprojektów z Europejskiego Funduszu Rozwoju žiadostí o finančný príspevok pre mikropro- Regionalnego w ramach PWT PL-SK 2007–2013. jekty z Európskeho fondu regionálneho rozvoja v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013. 26 sierpnia w Ośro- dku Współpracy Polsko- 26. augusta sa Słowackiej w Nowym v Stredisku poľsko-slo- Targu odbyło się szkole- venskej spolupráce nie pod tytułem Promocja v Nowom Targu ko- projektów finansowa- nalo školenie s názvom nych ze środków UE, któ- Propagácia projektov fi- rego organizatorem był nancovaných zo zdro- Departament Funduszy jov EÚ, ktoré usporia- Europejskich Urzędu dal Odbor európskych Marszałkowskiego Woje- fondov Maršalkovského wództwa Małopolskiego. úradu Malopoľského vojvodstva. 10–12 września Warsztaty muzyczne pt. Motywy różnych kultur pogranicza w Kieżmarku odbyły się polsko-słowackiego w twórczości kompozytorskiej Jana Kantego 10. – 12. septembra warsztaty muzyczne pod Pawluśkiewicza, Kieżmark, wrzesień 2010 r., fot. arch. sa v Kežmarku usku- Stowarzyszenia Region „Tatry” tytułem Motywy różnych Hudobné tvorivé dielne s názvom Motívy rôznych kultúr točnili hudobné dielne kultur w twórczości kom- poľsko-slovenského pohraničia v skladateľskej tvorbe Jana Kantyho pod názvom Motívy pozytorskiej Jana Kantego Pawluśkiewicza, Kežmarok, september 2010, foto arch. rôznych kultúr poľsko- Pawluśkiewicza, werni- Združenia Región „Tatry” slovenského pohra- saż wystawy oraz koncert ničia v skladateľskej finałowy. tvorbe Jana Kantyho Pawluśkiewicza, vernisáž výstavy a záverečný koncert. 15 września w Krakowie odbyło się uroczyste przyjęcie z okazji Święta Narodowego 15. septembra sa v Krakove konala slávnosť Republiki Słowackiej – Dnia Konstytucji, w któ- pri príležitosti národného sviatku Slovenskej re- rym uczestniczyli Dyrektor Biura Związku Antoni publiky – Dňa ústavy, na ktorej sa zúčastnili ria- Nowak oraz Wiceprzewodniczący Rady Bogusław diteľ kancelárie Zväzku A. Nowak a podpred- Waksmundzki. seda Rady B.Waksmundzki.

16 września w Ośrodku Współpracy Polsko- 16. septembra sa v Stredisku poľsko-sloven- Słowackiej w Nowym Targu odbyło się spotkanie skej spolupráce v Nowom Targu konalo stret- z młodzieżą Gimnazjum nr 1 z Nowego Targu, pod- nutie s mládežou zo Základnej školy druhého czas którego zaprezentowany został 15-letni doro- stupňa č. 1 z Nowého Targu, počas ktorého boli bek działalności Euroregionu „Tatry”. Uczniowie prezentované 15-ročné úspechy Euroregiónu obejrzeli również film pod tytułem Łącza nas Tatry, „Tatry“. Žiaci si tiež pozreli film s názvom otrzymali mapę Euroregionu „Tatry” oraz rocznik Spájajú nás Tatry, dostali mapu Euroregiónu „Pogranicze polsko-słowackie 2008–2009”, które zo- „Tatry“ a ročenku „Pohraničie poľsko-sloven- stały wydane w ramach mikroprojektu 15 lat polsko- ské 2008 – 2009”, ktoré boli vydané v rámci mik- słowackiej współpracy transgranicznej Euroregionu roprojektu 15 rokov poľsko-slovenskej cezhraničnej „Tatry”. Podobne spotkanie miało miejsce 29 wrze- spolupráce Euroregiónu „Tatry“. Podobné stretnu- śnia w Zespole Szkół Zawodowych w Zakopanem, tie sa konalo dňa 29. septembra v združených od- a następnie w Zespole Szkół Ogólnokształcących borných školách v Zakopanom a v združených w Muszynie. všeobecnovzdelávacích školách v Muszyne. 190 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

16–18 września w Dolnym Kubinie odbyła się 16. – 18. septembra sa v Dolnom Kubíne impreza kulturalno-społeczna w ramach projektu uskutočnilo kultúrno-spoločenské podujatie Euroregion bez granic 2010. v rámci projektu Euroregión bez hraníc 2010.

23–25 września w Zakopanem odbyło się 23. – 25. septembra sa v Zakopanom konalo Międzynarodowe Forum Górskie zorganizowane Medzinárodné horské fórum, ktoré organizovala przez Tatrzańską Agencję Rozwoju, Promocji Tatranská agentúra rozvoja, propagácie a kultúry. i Kultury. Podczas Forum Dyrektor Antoni Nowak Počas Fóra predniesol riaditeľ Antoni Nowak re- wygłosił referat pod tytułem Realizacja projektów tu- ferát Realizácia turistických projektov v poľsko-slo- rystycznych w polsko-słowackich programach współpracy venských programoch cezhraničnej spolupráce. transgranicznej. 30. septembra sa na zasadnutí Rady 30 września w posiedzeniu Rady Związku Zväzku Euroregión „Tatry“ zúčastnili ria- Euroregion „Tatry” uczestniczyli Dyrektor Wydziału diteľ odboru riadenia európskych zdrojov Zarządzania Funduszami Europejskimi Małopolskiego Malopoľského vojvodského úradu Stanisław Urzędu Wojewódzkiego Stanisław Pajor oraz wicebur- Pajor a zástupca primátora mesta Nowy Targ mistrz Miasta Nowego Targu Eugeniusz Zajączkowski, Eugeniusz Zajączkowski. Predseda Rady im którym Przewodniczący Rady wręczył okolicznościowe odovzdal medaily pri príležitosti 15. výročia medale z okazji 15-lecia Euroregionu „Tatry” przyznane Euroregiónu „Tatry“, ktoré im boli udelené przez Radę Transgranicznego Związku. Uczestnicy Radou Cezhraničného zväzku. Účastníci za- posiedzenia wysłuchali informacji Dyrektora Biura sadnutia sa oboznámili s informáciou riaditeľa Związku Antoniego Nowaka podsumowującej mikro- kancelárie Zväzku Antoniho Nowaka, ktorá projekt 15 lat polsko-słowackiej współpracy transgranicz- bola zhrnutím mikroprojektu 15 rokov poľsko- nej Euroregionu „Tatry”. Rada zapoznała się również slovenskej cezhraničnej spolupráce Euroregiónu z trudną sytuacją finansową Euroregionu spowodo- „Tatry“. Rada sa takisto oboznámila s nároč- waną wydłużającą się procedurą weryfikacji raportów nou finančnou situáciou Euroregiónu, ktorá je z postępu realizacji projektu parasolowego. Członkowie zapríčinená zdĺhavým postupom overovania Rady Związku podjęli uchwałę Nr 6/XVI/2010 w spra- správ o postupe realizácie strešného projektu. wie: Programu Współpracy Transgranicznej Rzecz- Členovia Rady Zväzku prijali uznesenie č. 6/ pospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013, na XVI/2010 vo veci Programu cezhraničnej spolu- podstawie której zobowiązali Przewodniczącego Rady práce Poľsko – Slovenská republika 2007 – 2013, Wendelina Habera i Dyrektora Antoniego Nowaka do na základe ktorého zaviazali predsedu Rady wystąpienia, za pośrednictwem Partnera Wiodącego Wendelina Habera a riaditeľa Antoniho Nowaka projektu parasolowego tj. Euroregionu Karpackiego, k podaniu žiadosti Riadiacemu orgánu prostred- do Instytucji Zarządzającej z wnioskiem w sprawie przy- níctvom Vedúceho partnera strešného projektu, spieszenia rozliczeń raportów z postępu realizacji pro- t.j. Euroregiónu Karpacki, vo veci urýchlenia jektu parasolowego. Rada podjęła również uchwałę do- zúčtovania správ o postupe realizácie strešného tyczącą zaciągnięcia przez Związek Euroregion „Tatry” projektu. Rada takisto prijala uznesenie vo veci kredytu na realizację projektu parasolowego. čerpania úveru na realizáciu strešného projektu Zväzkom Euroregión „Tatry“. 30 września w godzinach popołudniowych w Ośrodku Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym 30. septembra sa v popoludňajších hodi- Targu odbyła się promocja wydawnictwa albumo- nách v Stredisku poľsko-slovenskej spolupráce wego pod tytułem Edward Sutor. Rzeźbiarskie wi- v Nowom Targu konal krst albumu s názvom zje, której autorem jest Antoni Nowak. Książka zo- Edward Sutor. Sochárske vízie, ktorého autorom je stała wydana w ramach projektu Spotkanie siedmiu Antoni Nowak. Kniha bola vydaná v rámci pro- kultur pogranicza polsko-słowackiego „Od Ladislava jektu Stretnutie siedmich kultúr poľsko-slovenského Mednyanszkeho do Jana Kantego Pawluśkiewicza” do- pohraničia „Od Ladislava Medňanského po Jana finansowanego ze środków PWT PL-SK 2007–2013 Kantyho Pawluśkiewicza” spolufinancovaného KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 191

oraz ze środków finansowych Ministra Kultury zo zdrojov PCS PL-SK 2007 – 2013 a z finan- i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. čných prostriedkov Ministra kultúry a národ- ného dedičstva Poľskej republiky. 21 października w Trenczynie odbyła się konferencja Wymiana wiedzy i doświadczeń dotyczących 21. októbra sa v Trenčíne konala konfe- zrównoważonego rozwoju współpracy transgranicznej rencia Výmena znalostí a osvedčených postupov państw V4 zorganizowana przez Euroregion Bílé- k udržateľnému rozvoju cezhraničnej spolupráce Biele Karpaty na Słowacji w ramach projektu dofi- krajín V4 organizovaná Euroregiónom Bílé – nansowanego z Funduszu Wyszehradzkiego. Podczas Biele Karpaty na Slovensku v rámci projektu konferencji zostały zapre- spolufinancovaného zentowane następujące z Vyšehradského fondu. referaty z Euroregionu Počas konferencie „Tatry”: Doświadczenia predniesol Euroregión Euroregionu „Tatry” „Tatry“ nižšie uvedené we wdrażaniu mikro- referáty: Skúsenosti projektów w ramach Euroregiónu „Tatry“ Programu Współpracy s implementáciou mik- Transgranicznej PL-SK roprojektov v rámci 2007–2013, Historyczno- Programu cezhranič- kulturowo-przyrodniczy nej spolupráce PL-SK Szlak dookoła Tatr 2007 – 2013, Historicko- oraz Od Euroregionu Promocja albumu autorstwa Antoniego Nowaka pt. Edward k u l t ú r n o - p r í rod n á „Tatry” do Europejskiego Sutor. Rzeźbiarskie wizje, Ośrodek Współpracy Polsko-Sło- cesta okolo Tatier a Od wackiej w Nowym Targu, 30.09.2010 r., fot. arch. Związku Ugrupowania Współpracy Euroregion „Tatry” Euroregiónu „Tatry“ Terytorialnej. Krst albumu Antoniho Nowaka s názvom Edward Sutor. So- k Európskemu zoskupe- chárske vízie, Stredisko poľsko-slovenskej spolupráce v No- niu územnej spolupráce. 8 listopada w Ośrod- wom Targu, 30. 9. 2010, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry“ ku Współpracy Polsko- 8. novembra nav- Słowackiej w Nowym Targu złożyła wizytę Minister štívila Stredisko poľsko-slovenskej spolupráce Rozwoju Regionalnego Elżbieta Bieńkowska. v Nowom Targu ministerka regionálneho roz- Podczas spotkania Przewodniczący Rady Związku voja PR Elżbieta Bieńkowska. Počas stretnutia Euroregion „Tatry” Wendelin Haber wręczył pani odovzdal predseda Rady Zväzku Euroregión minister okolicznościowy medal z okazji jubileuszu „Tatry” Wendelin Haber pani ministerke me- 15-lecia Euroregionu za wspieranie polsko-słowackiej dailu pri príležitosti 15. výročia Euroregiónu współpracy transgranicznej. za podporu poľsko-slovenskej cezhraničnej spolupráce. 10 listopada w Miejskim Ośrodku Kultury w Nowym Targu odbyły się uroczyste obchody Święta 10. novembra sa v Mestskom kultúrnom Niepodległości, podczas których Przewodniczący stredisku v Nowom Targu konali slávnosti pri Rady Wendelin Haber odebrał z rąk burmistrza Marka príležitosti Dňa nezávislosti, počas ktorých Fryźlewicza Medal za Szczególne Zasługi dla Miasta predseda Rady Wendelin Haber dostal od pri- Nowego Targu przyznany Euroregionowi „Tatry”. mátora Marka Fryźlewicza medailu za mimoriadny prínos pre mesto Nowy Targ, ktorá bola 18 listopada w Nowej Wsi Spiskiej odbyło się udelená Euroregiónu „Tatry“. IX Słowacko-Polskie Forum Gospodarcze. Forum było adresowane do podmiotów i ekspertów z ob- 18. novembra sa v Spišskej Novej Vsi ko- szaru gospodarki, turystyki i środowiska, przedsta- nalo IX. Slovensko-poľské hospodárske fórum. wicieli organów administracji państwa i samorządu Fórum bolo určené subjektom a odborníkom oraz zainteresowanych kręgów. Celem konferencji pôsobiacim v oblasti hospodárstva, cestovného 192 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 było zdobycie nowej wiedzy w zakresie gospodarki, ruchu a životného prostredia, zástupcom orgánov środowiska i turystyki, które mają wpływ na rozwój štátnej správy a samosprávy, odbornej verejnosti. współpracy transgranicznej, wymiana doświadczeń Cieľom konferencie bolo získavanie nových po- w dziedzinie ekonomii i gospodarki, wsparcie dzia- znatkov v oblasti hospodárstva, životného prostre- łań rozwojowych charakterystycznych dla naszego dia a cestovného ruchu, ktoré ovplyvňujú rozvoj regionu, wzmocnienie współpracy miast i gmin nale- cezhraničnej spolupráce, výmena ekonomických żących do Euroregionu „Tatry”, nawiązywanie kon- a hospodárskych skúseností, podpora rozvojových taktów roboczych. Forum zostało podzielone na dwa aktivít špecifických pre náš región, upevnenie spo- kręgi tematyczne: Jak prowadzić działalność gospodar- lupráce miest a obcí v pôsobnosti Euroregiónu czą w Polsce oraz Działania „Tatry“, nadväzovanie Euroregionu „Tatry” w ob- spoločenských a pracov- szarze środowiska i tu- ných kontaktov. Fórum rystyki. Gości przyjął bolo rozdelené do dvoch w Ratuszu burmistrz mia- tematických okruhov: sta Nowa Wieś Spiska Pan Ako podnikať v Poľsku Ján Volný. W konferencji a Aktivity Euroregiónu wzięła także udział Pani „Tatry“ v oblasti život- Monika Olech, Radca ného prostredia a ces- Handlowy Ambasady tovného ruchu. Hostí Rzeczypospolitej Polskiej na Radnici prijal pri- na Słowacji oraz Pan mátor mesta Spišská Vladislav Chlipala, Radca Nová Ves Ján Volný. Przewodniczący Rady Związku Euroregion „Tatry” Wendelin Handlowy Ambasady Haber wręcza Minister Rozwoju Regionalnego, pani Elżbiecie Konferencie sa zúčast- Republiki Słowackiej Bieńkowskiej, okolicznościowy medal z okazji jubileuszu nila taktiež p. Monika w Warszawie. 15-lecia Euroregionu za wspieranie polsko-słowackiej Olech, obchodná rad- współpracy transgranicznej, Ośrodek Współpracy Polsko- Słowackiej w Nowym Targu, 8.11.2010 r.,. fot. arch. Związku kyňa Veľvyslanectva 18–19 listopada Euroregion „Tatry” Poľskej republiky na w Rzeszowie odbyło się Predseda Rady Zväzku Euroregión „Tatry” Wendelin Slovensku a p. Vladislav spotkanie konsultacyjne Haber odovzdáva ministerke regionálneho rozvoja Elżbiete Chlipala, obchodný Bieńkowskej medailu pri príležitosti 15. výročia Euroregiónu za w zakresie wdrażania mi- podporu poľsko-slovenskej cezhraničnej spolupráce, Stredisko radca Veľvyslanectva kroprojektów w ramach poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu, 8. 11. 2010, Poľskej republiky vo PWT PL-SK 2007–2013. foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” Varšave. W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele Instytucji Zarządzającej, 18. – 19. novembra sa v Rzeszowe konalo Koordynatora Krajowego, Wspólnego Sekretariatu konzultačné stretnutie týkajúce sa implementácie Technicznego, urzędów marszałkowskich i woje- mikroprojektov v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013. wódzkich, Związku Miast i Gmin Słowacji oraz part- Na stretnutí sa zúčastnili zástupcovia Riadiaceho nerów projektu parasolowego. Podczas spotkania orgánu, Národného koordinátora, Spoločného omówiono m.in. problemy związane z realizacją pro- technického sekretariátu, maršalkovských jektu parasolowego i wdrażaniem mikroprojektów, a vojvodských úradov, Združenia miest a obcí kwalifikowalność wydatków w ramach mikroprojek- Slovenska a partnerov strešného projektu. Počas tów oraz propozycje zmian zasad realizacji II projektu stretnutia boli o.i. prerokované problémy spojené parasolowego. s realizáciou strešného projektu a implementá- ciou mikroprojektov, s oprávnenosťou výdavkov 24 listopada w Ośrodku Współpracy Polsko- v rámci mikroprojektov a návrhy zmien zásad re- Słowackiej w Nowym Targu odbył się wernisaż wy- alizácie II. strešného projektu. stawy pokonkursowej Biennale Sztuki Naiwnej i Art Brut Pogranicza Polsko-Słowackiego im. Edwarda 24. novembra sa v Stredisku poľsko-sloven- Sutora. Podczas wernisażu nastąpiło ogłoszenie skej spolupráce v Nowom Targu konala vernisáž KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 193

wyników konkursu oraz wręczenie nagród i wyróż- posúťažnej výstavy Bienále insitného umenia nień laureatom. Wystawa została zorganizowana a art-brut poľsko-slovenského pohraničia Edwarda w ramach projektu Spotkanie siedmiu kultur pograni- Sutora. Počas vernisáže boli vyhlásené výsledky cza polsko-słowackiego. Wystawa prezentowana była súťaže a laureátom boli odovzdané ceny a vy- również w Muzeum w Kieżmarku, a jej wernisaż od- znamenania. Výstava bola organizovaná v rámci był się dnia 17 grudnia. projektu Stretnutie siedmich kultúr poľsko-sloven- ského pohraničia. Výstava bola tiež prezentovaná 9 grudnia w Kieżmarku odbyło się posiedzenie v Múzeu v Kežmarku a jej vernisáž sa konala dňa Rady Transgranicznej Euroregionu „Tatry”. Celem 17. decembra. spotkania było przedstawienie informacji o sta- 9. decembra sa nie realizacji projektów v Kežmarku usku- – Spotkanie siedmiu kul- točnilo zasadnutie tur pogranicza polsko-sło- Cezhraničnej rady wackiego „Od Ladislava Euroregiónu „Tatry“. Mednyánszkeho do Jana Stretnutie bolo za- Kantego Pawluśkiewicza” merané na informá- i 15 lat słowacko-polskiej cie o stave realizácie współpracy transgranicz- projektov – Stretnutie nej Euroregionu „Tatry”. siedmich kultúr poľ- Przekazano również in- sko-slovenského po- formacje o działalno- hraničia „Od Ladislava ści Komitetu Monito- Przewodniczący Rady Wendelin Haber odbiera z rąk Medňanského po Jana burmistrza Marka Fryźlewicza medal Za Szczególne Zasługi rującego i Podkomitetu dla Miasta Nowego Targu przyznany Euroregionowi „Tatry”, Kantyho Pawluśkie- Monitorującego PWT Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Targu, 10.11.2010 r., fot. wicza“ a 15 rokov slo- PL-SK 2007–2013 jak P. Rayski-Pawlik vensko-poľskej cez- Predseda Rady Wendelin Haber preberá v mene Euroregiónu również informacje „Tatry“ medailu za výnimočné zásluhy pre mesto Nowy Targ hraničnej spolupráce o drugim naborze mi- od primátora Marka Fryźlewicza, Mestské kultúrne stredisko Euroregiónu „Tatry“. kroprojektów w ramach v Nowom Targu, 10. 11. 2010, foto P. Rayski-Pawlik Taktiež boli podané PWT PL-SK 2007–2013. informácie o čin- nosti monitorovacieho výboru a monitorova- 9–10 grudnia w Popradzie odbyła się impreza cieho podvýboru Programu PL-SK na roky kulturalno-społeczna w ramach projektu Euroregion 2007 – 2013 a informácie o druhom nábore mik- bez granic 2010 pod tytułem Jazz bez granic. Jej głów- roprojektov v rámci programu PL-SK na roky nym celem było przybliżenie słowackiego i polskiego 2007 – 2013. jazzu, przedstawienie jazzowych legend obu krajów i porównanie tego stylu muzycznego w obu krajach. 9. – 10. decembra sa v Poprade konalo kul- túrno-spoločenské podujatie v rámci projektu 14–15 grudnia na posiedzeniu w Rajeckich Euroregión bez hraníc 2010 pod názvom Jazz Teplicach Komitet Monitorujący Program Współpracy bez hraníc, ktorého hlavným cieľom bolo priblí- Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika žiť tvorbu slovenského a poľského jazzu, zároveň Słowacka 2007–2013 przyznał dofinansowanie predstaviť jazzové legendy oboch krajín a porov- z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego nať tento hudobný štýl v jednotlivých krajinách. 42 projektom złożonym w ramach II naboru. Wśród zatwierdzonych projektów znalazł się strategiczny 14. – 15. decembra poskytol Monitorovací projekt Euroregionu – Od Euroregionu „Tatry” výbor Programu cezhraničnej spolupráce do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Poľsko – Slovenská republika 2007 – 2013 na za- Terytorialnej, który realizowany będzie przez Związek sadnutí v Rajeckých Tepliciach finančné prís- Euroregion „Tatry”, Stowarzyszenie Region „Tatry”, pevky z Európskeho fondu regionálneho rozvoja 194 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

Miasto Nowy Targ i Miasto Kieżmark. Uzyskał on do- pre 42 projektov podaných v rámci II. výzvy. finansowanie w wysokości 190.670,14 EUR. Medzi schválenými projektmi bol tiež strate- gický projekt Euroregiónu: Od Euroregiónu 2011 „Tatry“ k Európskemu zoskupeniu územnej spolu- 26 stycznia w Domu Spotkań Słowacko- práce, ktorý bude realizovaný spoločne Zväzkom Polskich w Kieżmarku odbyła się promocja książki Euroregión „Tatry“, Združením Región „Tatry“, pod tytułem Pamiątki siedmiu kultur w słowackich mestom Nowy Targ a mestom Kežmarok. Projekt miastach Euroregionu získal príspevok vo „Tatry” wydanej przez výške 190.670,14 EUR. Stowarzyszenie Region „Tatry“ w ramach pro- 2011 jektu Spotkanie siedmiu 26. januára sa kultur pogranicza polsko- v Dome slovensko- słowackiego od Ladislava poľského stretáva- Mednyánszkeho do Jana nia v Kežmarku konal Kantego Pawluśkiewicza krst knihy Pamiatky dofinansowanego ze siedmich kultúr v slo- środków PWT PL-SK venských mestách 2007–2013. Euroregiónu „Tatry“ Promocja książki pt. Pamiątki siedmiu kultur w słowackich vydanej Združením 27 stycznia miastach Euroregionu „Tatry”, Dom Spotkań Słowacko- Región „Tatry“ v rámci Polskich w Kieżmarku, 26.01.2011 r., fot. arch. Związku w Ośrodku Współpracy Euroregion „Tatry” projektu Stretnutie P o l s k o - S ł o w a c k i e j Krst knihy s názvom Pamiatky siedmich kultúr v slovenských siedmich kultúr poľ- w Nowym Targu odbyła mestách Euroregiónu „Tatry”, Dom slovensko-poľského stretávania sko-slovenského pohra- się prezentacja albumu v Kežmarku, 26. 1. 2011, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” ničia „Od Ladislava pod tytułem Jan Paweł II Medňanského po Jana pod Tatrami. Pielgrzymki do Polski i na Słowację 1979– Kantyho Pawluśkiewicza“, ktorý získal príspevok 2002. Publikacja została wydana przez Powiatowe z prostriedkov PCS PL-SK 2007 – 2013. Centrum Kultury w Nowym Targu w ramach mikroprojektu współfinansowanego przez Unię Europejską 27. januára sa v Stredisku poľsko-sloven- ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju skej spolupráce v Nowom Targu konala prezen- Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednic- tácia albumu Ján Pavol II. pod Tatrami. Púte do twem Euroregionu „Tatry” w ramach PWT PL-SK Poľska a na Slovensko 1979 – 2002. Publikácia 2007–2013. bola vydaná Okresným centrom kultúry v Nowom Targu v rámci mikroprojektu spolu- 16 lutego w Domu Spotkań Słowacko-Polskich financovaného Európskou úniou z prostriedkov Euroregionu „Tatry” w Kieżmarku odbyła się mię- Európskeho fondu regionálneho rozvoja a štát- dzynarodowa konferencja naukowa pod tytułem neho rozpočtu prostredníctvom Euroregiónu Ikonografia Tatr. Różnorodność i bogactwo motywów „Tatry“ v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013. i przedstawień Tatr, utrwalonych na mapach, rycinach, obrazach i zdjęciach przez artystów różnych kultur po- 16. februára sa v Dome slovensko-poľského chodzących z pogranicza polsko-słowackiego, omó- stretávania Euroregiónu „Tatry“ v Kežmarku ko- wiło w swoich referatach pięciu słowackich i pięciu pol- nala medzinárodná odborná konferencia pod náz- skich ekspertów – badaczy historii i kultury. Podczas vom Ikonografia Tatier. Rôznorodosťou a bohat- konferencji zaprezentowano publikację Najstarsze wi- stvom motívov a vyobrazení Tatier zachovaných zerunki Tatr, wydaną przez Związek Euroregion „Tatry” na mapách, rytinách, obrazoch a fotografiách w Nowym Targu. Następnie Stowarzyszenie Region prostredníctvom umelcov rôznych kultúr poľsko- „Tatry“ w Kieżmarku wydało tom referatów wygłoszo- slovenského pohraničia sa vo svojich referátoch zaoberali piati slovenskí a piati poľskí odborníci KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 195

nych podczas konferencji ze szczegółowym opisem z oblasti histórie a kultúry. Počas konferencie bola najstarszych wizerunków Tatr. prezentované publikácia Najstaršie vyobrazenie Tatier, ktorú vydal Zväzok Euroregión „Tatry“ 23 lutego w Ośrodku Współpracy Polsko- v Nowom Targu. Zároveň Združenie Región Słowackiej w Nowym Targu odbyła się promocja al- „Tatry“ v Kežmarku následne vydalo zborník re- bumu pod tytułem Najstarsze wizerunki Tatr, który ferátov, ktoré odzneli počas konferencie s podrob- został przygotowany i wydany w ramach projektu nými opismi najstarších vyobrazení Tatier. Spotkanie siedmiu kultur pogranicza polsko-sło- wackiego „Od Ladislava Mednyánszkeho do Jana 23. februára sa v Stredisku poľsko-slo- Kantego Pawluśkiewicza”, współfinansowanego venskej spolupráce v Nowom Targu konal krst przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu albumu Najstaršie vyobrazenie Tatier, ktorý Rozwoju Regionalnego w ramach PWT PL-SK 2007– bol pripravený a vydaný v rámci projektu 2013 oraz ze środków finansowych Ministra Kultury Stretnutie siedmich kultúr poľsko-slovenského po- i Dziedzictwa Narodowego. hraničia „Od Ladislava Medňanského po Jana Kantyho Pawluśkiewicza“ spolufinancovaného 25 lutego na posiedzeniu Rady Związku Európskou úniou z Európskeho fondu regionál- Euroregionu „Tatry” jej członkowie przyjęli mate- neho rozvoja v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013 riały na XVII Kongres Związku oraz podjęli uchwałę a z finančných zdrojov Ministra kultúry a ná- w sprawie: Zmian w Regulaminie organizacyjnym rodného dedičstva. Biura Rady Związku Euroregion „Tatry”. 25. februára schválili členovia Rady Zväzku 28 lutego w Kieżmarku odbyło się posiedze- Euroregión „Tatry“ počas svojho zasadnutia manie Rady Stowarzyszenia Region „Tatry“. Spotkanie teriály na XVII. kongres Zväzku a prijali uznese- odbyło się w celu przygotowania XVII Kongresu nie vo veci Zmien v Organizačnom poriadku kan- Stowarzyszenia Region „Tatry“ i XVII Kongresu celárie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“. Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry“, które zaplanowano na 8 marca 2011 roku w Rużomberku 28. februára sa v Kežmarku konalo zasad- oraz na 16 marca 2011 roku w Zakopanem. nutie Rady Združenia Región „Tatry“. Stretnutie Uczestnikom przedstawiono materiały dotyczące sa konalo za účelom prípravy XVII. Kongresu wyboru komisji roboczych, budżetu ZRT na 2011 rok, Združenia Región „Tatry“ a XVII. Kongresu głównych kierunków działalności ZRT w 2011 roku, Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“, ktoré które następnie przedłożono uczestnikom Kongresu boli plánované na 8. marca 2011 v Ružomberku, ZRT w Rużomberku. Uczestnicy podkreślili ko- resp. 16. marca 2011 v Zakopanom. Prítomným nieczność współpracy z wyższymi jednostkami sa- boli predložené materiály týkajúce sa voľby pra- morządowymi. Przekazano również informacje o re- covných komisií, rozpočtu ZRT na rok 2011, hlav- alizacji projektu Spotkanie siedmiu kultur pogranicza ných smerov činnosti ZRT na rok 2011, ktoré budú polsko-słowackiego „Od Ladislava Mednyánszkeho následne predložené prítomným na Kongrese do Jana Kantego Pawluśkiewicza” oraz projektu Od ZRT v Ružomberku. Prítomní zdôraznili potrebu Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania spolupráce s VÚC. Poskytnuté boli informácie Współpracy Terytorialnej. o realizácii projektu Stretnutie siedmich kul- túr poľsko-slovenského pohraničia od Ladislava 2 marca w Łapszach Niżnych obradował Medňanského po Jana Kantyho Pawluśkiewicza XVII Kongres Związku Euroregion „Tatry”. Był to a projektu Od Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu Kongres sprawozdawczo-wyborczy. Przewodniczący zoskupeniu územnej spolupráce. Rady Wendelin Haber przedłożył Sprawozdanie Rady Związku Euroregion „Tatry” z działalności 2. marca sa v obci Łapsze Niżne konalo ro- w 2010 roku. Poinformował również uczestników kovanie XVII. kongresu Zväzku Euroregión Kongresu, że z dniem dzisiejszym kończy pełnienie „Tatry“. Bol to kongres, ktorý prijal správy o čin- funkcji Przewodniczącego. Podziękował wszystkim, nosti a vybral nových členov orgánov. Predseda 196 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

z którymi współpracował przez 16 lat po polskiej Rady Wendelin Haber predstavil Správu o čin- i słowackiej stronie Euroregionu „Tatry”. Delegaci nosti Rady Zväzku Euroregión „Tatry“ v roku 2010. wybrali nowe władze Związku na kadencję 2010– Oznámil účastníkom Kongresu, že k tomuto dňu 2011. Przewodniczącym Rady został Bogusław sa vzdáva funkcie predsedu. Poďakoval sa všet- Waksmundzki, Urzędujący Członek Zarządu kým členom Euroregiónu „Tatry“ na poľskej a slo- Powiatu Nowotarskiego. Delegaci podjęli uchwały venskej strane, s ktorými 16 rokov spolupracoval. w sprawie: zatwierdzenia Sprawozdań Rady Związku Delegáti vybrali nové orgány Zväzku na funkčné i Komisji Rewizyjnej, udzielenia absolutorium Radzie obdobie 2010 – 2011. Za predsedu Rady bol zvo- – oraz Europejskiego Ugrupowania Współpracy lený Bogusław Waksmundzki, člen zastupiteľstva Terytorialnej Euroregion „Tatry”, realizacji projektu okresu Nowy Targ. Delegáti prijali uznesenie vo parasolowego w ramach veci prijatia správ Rady PWT PL-SK 2007–2013 Zväzku a Revíznej ko- i projektów strategicznych misie, udelenia abso- Euroregionu „Tatry” – jak lutória Rade a vo veci również wyboru delegatów Európskeho zosku- na XVII Kongres i ustano- penia územnej spolu- wienia tytułu Honorowego práce „Tatry“, realizá- Prezesa Euroregionu cie strešného projektu „Tatry”. Kongres zdecy- v rámci PCS PL-SK dował o nadaniu tytułu 2007 – 2013 a stra- Honorowego Prezesa panu tegických projektov Wendelinowi Haberowi – Euroregiónu „Tatry“, za wybitne zasługi w dzia- XVII Kongres Związku Euroregion „Tatry”, Przewodniczący ako aj vo veci delegá- łalności na rzecz Związku Bogusław Waksmundzki, fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” tov na XVII. kongres XVII. kongres Zväzku Euroregión „Tatry”, Predseda Bogusław Euroregion „Tatry”. Pan Waksmundzki, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry”, a ustanovenia titulu Wendelin Haber otrzymał čestného predsedu również statuetkę Europy. Euroregiónu „Tatry“. Kongres sa uzniesol na udelení titulu čestného 8 marca w Rużomberku odbył się XVII Kongres predsedu pánovi Wendelinovi Haberovi za mi- Stowarzyszenia Region „Tatry“. Na Kongresie moriadne zásluhy za činnosť v prospech Zväzku uchwalono przyjęcie nowych członków Rady Euroregión „Tatry“. Pán Wendelin Haber taktiež Stowarzyszenia Region „Tatry“ na lata 2011–2014 obdržal sošku Európy. w składzie PaedDr. Ján Pavlík – Przewodniczący, inż. Igor Šajtlava – Wiceprzewodniczący, inż. Peter 8. marca sa v Ružomberku konal XVII. Burian – Wiceprzewodniczący i członkowie – inż. Kongres Združenia Región „Tatry“. Na Jozef Repaský, inż. Jozef Ďubjak, inż. Štefan Kubík, Kongrese boli schválení noví členovia Rady inż. Peter Petko. Wybrano także przewodniczących Združenia Región „Tatry“ na roky 2011 – 2014 komisji roboczych Stowarzyszenia Region „Tatry“ v zložení PaedDr. Ján Pavlík – predseda, Ing. na lata 2011–2014: Komisja Ochrony Środowiska Igor Šajtlava – podpredseda, Ing. Peter Burian – inż. Eva Kelbelová, Komisja Kultury – mgr. – podpredseda a členovia – Ing. Jozef Repaský, Gabriela Kantorková, Komisja Sportu i Młodzieży – Ing. Jozef Ďubjak, Ing. Štefan Kubík, Ing. Peter PhDr. Jozef Pavlík, Komisja Turystyki – inż. Pavol Petko. Zvolení boli aj predsedovia pracovných Bečarik, Komisja Gospodarcza – inż. Peter Sedlačko. komisií Združenia Región „Tatry“ na roky 2011 Członkom Stowarzyszenia Region „Tatry“ przedsta- – 2014: Komisia životného prostredia – Ing. Eva wiono Sprawozdanie z działalności Rady i Biura ZRT Kelbelová, Komisia kultúry – Mgr. Gabriela za okres od Kongresu ZRT, który odbył się dnia 10 Kantorková, Komisia športu a mládeže – PhDr. marca 2010 r. w Popradzie, Sprawozdanie Komisji Jozef Pavlík, Komisia cestovného ruchu a turis- Rewizyjnej Kontroli Gospodarowania i Dysponowania tiky – Ing. Pavol Bečarik, Hospodárska komi- Środkami Finansowymi za okres 01.01.2010 – 31.12.2010, sia – Ing. Peter Sedlačko. Členom Združenia KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 197

projekt budżetu ZRT na 2011 rok, przedstawiono Región „Tatry“ bola predložená Správa o čin- główne kierunki działalności Stowarzyszenia Region nosti Rady ZRT a kancelárie ZRT za obdobie „Tatry“ oraz propozycje projektów ZRT na 2011 rok. od Kongresu ZRT konaného dňa 10. marca 2010 v Poprade, Správa Revíznej komisie kontroly 16 marca w Zakopanem obradował XVII hospodárenia a nakladania s finančnými pros- Kongres Transgranicznego Związku Euroregion triedkami za obdobie od 1. 1. 2010 – 31. 12. 2010, „Tatry”. Kongres podsumował dwuletnie słowackie Návrh rozpočtu ZRT na rok 2011 a prezentované przewodnictwo, powołał członków Rady i Komisji boli Hlavné smery činnosti Združenia Región Rewizyjnej na kadencję 2011–2012. Delegaci pod- „Tatry“ a návrhy projektov ZRT na rok 2011. jęli uchwały w następujących sprawach: zatwierdzenia Sprawozdań Rady 16. marca sa i Komisji Rewizyjnej v Zakopanom konalo Transgranicznego Związku zasadnutie XVII. kon- Euroregion „Tatry” oraz gresu Cezhraničného udzielenia absoluto- zväzku Euroregión rium Radzie, jak rów- „Tatry“. Kongres zosu- nież Europejskiego marizoval dvojročné Ugrupowania Współpracy slovenské predsedníc- Terytorialnej „Tatry”, tvo, vymenoval členov projektów strategicz- Rady a Revíznej komisie nych Transgranicznego na funkčné obdobie 2011 Związku Euroregion – 2012. Delegáti prijali Tatry w ramach PWT uznesenia v nižšie uve- Przewodniczący Rady i Honorowy Prezes Związku Wendelin PL-SK 2007–2013. Haber odbiera statuetkę Europy na XVII Kongresie Związku dených veciach: prijatie Podczas Kongresu Euroregion „Tatry” w Łapszach Niżnych, 2.03.2011 r., fot. arch. Správ Rady a Revíznej zaproszeni goście, przed- Związku Euroregion „Tatry” komisie Cezhraničného Predseda Rady a čestný predseda Zväzku Wendelin Haber stawiciele samorządów po- preberá sošku Európy na XVII. kongrese Zväzku Euroregión zväzku Euroregión granicza polsko-słowac- „Tatry” v Nižných Lapšoch, 2. 3. 2011, foto arch. Zväzku Euro- „Tatry“ a udelenie abso- kiego, członkowie Rady región „Tatry” lutória Rade, ako aj vo Związku oraz pracownicy veci Európskeho zos- biur Euroregionu w Nowym Targu i Kieżmarku uroczy- kupenia územnej spolupráce „Tatry“ a strategic- ście podziękowali długoletniemu Przewodniczącemu kých projektov Cezhraničného zväzku Euroregión Euroregionu Wendelinowi Haberowi za współpracę „Tatry“ v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013. i aktywną działalność. Počas Kongresu sa pozvaní hostia, zástup- Kongresowi towarzyszyła wystawa fotogra- covia samospráv poľsko-slovenského pohrani- ficzna przedstawiająca mikroprojekty wdrażane čia, členovia Rady Zväzku a zamestnanci kance- w ramach pierwszego naboru PWT PL-SK lárií Euroregiónu v Nowom Targu a Kežmarku 2007–2013, która następnie była prezentowana slávnostne poďakovali dlhoročnému predsedovi w Ośrodku Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym Euroregiónu Wendelinovi Haberovi za spolu- Targu. prácu a aktívnu činnosť. Kongres sprevádzala fotografická výs- 22 marca w Nitrze odbyło się spotkanie przed- tava, ktorá prezentovala mikroprojekty imple- stawicieli euroregionów Słowacji. Uczestnicy spotka- mentované v rámci prvej výzvy PCS PL-SK nia uzgodnili, że należy poprawić wzajemną komuni- 2007 – 2013. Táto výstava bola následne prene- kację oraz kontakty z właściwą sekcją Ministerstwa sená do Strediska poľsko-slovenskej spolupráce Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego v Nowom Targu. Republiki Słowackiej, utworzyć stały sekretariat Forum Euroregionów Słowacji (FERS), który umoż- 22. marca sa v Nitre uskutočnilo stret- liwiałby wspólne podejście przy rozwiązywaniu nutie zástupcov Euroregionálnych združení 198 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

aktualnych problemów dotyczących współpracy Slovenska. Na stretnutí sa prítomní dohodli na transgranicznej, oraz zorganizować spotkanie, pod- zlepšení komunikácie medzi sebou a s prísluš- czas którego zostanie wybrana rada i przewodniczący nou sekciou Ministerstva dopravy, výstavby FERS. a regionálneho rozvoja SR na vytvorení stabil- ného sekretariátu Fóra euroregiónov Slovenska 29 marca w Ośrodku Współpracy Polsko- (FERS), ktorý by umožňoval spoločný postup Słowackiej w Nowym Targu odbył się wernisaż wy- pri riešení aktuálnych otázok cezhraničnej spo- stawy fotografii Štefana Ižo pod tytułem Wilkoliniec lupráce a na stretnutí, kde by sa mala zvoliť Rada – Perła Liptowa. Wilkoliniec to rezerwat zabytków a predseda FERS. architektury ludowej. Położony jest w południowo- wschodniej części Parku Narodowego Wielka Fatra, 29. marca sa v Stredisku poľsko-slovenskej u podnóża góry Sidorowo. W 1993 roku został wpi- spolupráce v Nowom Targu konala vernisáž vý- sany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego stavy fotografií Štefana Iža s názvom Vlkolínec i Przyrodniczego UNESCO. Wilkoliniec nie jest – Perla Liptova. Vlkolínec je pamiatkovou rezer- jednak typowym skansenem, ale wsią, w której wciąż váciou ľudovej architektúry. Nachádza sa v juho- toczy się życie, a 18 domów spośród 55 jest stale za- východnej časti Národného parku Veľká Fatra, mieszkanych. Fotografie prezentowane na wystawie na úpätí vrchu Sidorovo. V roku 1993 bol zapísaný powstawały przez cały rok, dokumentują zmiany pór do Zoznamu svetového kultúrneho a prírodného roku i toczące się w Wilkolińcu życie. Štefan Ižo za- dedičstva UNESCO. Vlkolínec však nie je typic- prezentował również multimedialny pokaz pod ty- kým skanzenom, je to dedina, ktorá stále žije, 18 tułem Moje miasto Rużomberk. spomedzi 55 domov je ešte obývaných. Fotografie W wernisażu wystawy uczestniczyli m.in. prezentované na výstave vznikali celý rok, uka- Wicekonsul Generalny Republiki Słowackiej Marian zujú zmeny ročných období a život vo Vlkolínci. Bálazs, zastępca burmistrza miasta Rużomberk Štefan Ižo prezentoval aj multimediálny projekt Stanislav Bella, członkowie Fotoklubu przy s názvom Moje mesto Ružomberok. Liptowskim Muzeum w Rużomberku, przedstawi- Na vernisáži výstavy sa zúčastnili o.i. ciele instytucji kultury oraz goście z Polski i Słowacji. zástupca generálneho konzula Slovenskej Republiky Marián Balážs, zástupca primá- 30 marca na posiedzeniu Rady Związku tora mesta Ružomberok Stanislav Bella, čle- Euroregion „Tatry” w Nowym Targu jej członko- novia Fotoklubu pri Liptovskom múzeu wie wybrali Wiceprzewodniczącego, którym został v Ružomberku, zástupcovia kultúrnych inštitú- Wójt Gminy Jabłonka Antoni Karlak, zatwierdzili cií a hostia z Poľska a Slovenska. budżet Związku na rok 2011 oraz powołali przewod- niczących komisji problemowych. Ponadto Rada 30. marca členovia Rady Zväzku Euroregión podjęła uchwałę w sprawie: wyboru przedstawicieli „Tatry“ v Nowom Targu počas svojho zasadnu- Związku Euroregion „Tatry” do Polsko-Słowackiej tia vybrali podpredsedu Rady – do funkcie zvo- Komisji ds. Europejskiego Ugrupowania Współpracy lili starostu obce Jabłonka Antoniho Karlaka, Terytorialnej „Tatry”. schválili rozpočet Zväzku na rok 2011 a vymeno- Bezpośrednio po zakończeniu obrad odbyła się vali predsedov pracovných výborov. Rada pri- konferencja prasowa na temat bieżącej działalności jala aj uznesenie vo veci výberu predstaviteľov Euroregionu i perspektyw na rok 2011 Zväzku Euroregión „Tatry“ do poľsko-slovenskej komisie pre Európske zoskupenie územnej 5 kwietnia w Białej Spiskiej odbyło się wstępne spolupráce „Tatry“. spotkanie robocze słowackiej części Komisji ds. Bezprostredne po ukončení rokovania sa EUWT powołanej przez Euroregion „Tatry” – zatwier- konala tlačová konferencia venovaná aktuálnej dzono projekt pod tytułem Od Euroregionu „Tatry” do činnosti Euroregiónu a perspektív na rok 2011. Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej w ramach II naboru w Programie Współpracy 5. apríla sa v Spišskej Belej konalo úvodné Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika pracovné stretnutie slovenskej časti Komisie vo KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 199

Słowacka 2007–2013, Oś priorytetowa II – Rozwój veci EZÚS. Euroregiónu „Tatry“ bol schválený społeczno-gospodarczy, Temat 3 – Projekty sieciowe. projekt pod názvom Od Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu zoskupeniu územnej spolupráce 6 kwietnia w Ministerstwie Rozwoju v rámci II. výzvy Programu cezhraničnej spolu- Regionalnego w Warszawie odbyło się spotkanie przed- práce Poľsko – Slovenská republika 2007 – 2013, stawicieli Euroregionów działających na granicach Prioritná os 2 – Sociálny a ekonomický rozvoj, Polski z Podsekretarzem Stanu Waldemarem Sługockim. Oblasť podpory 3 – Vytváranie sietí. W spotkaniu tym Euroregion „Tatry” reprezentował Przewodniczący Rady 6. apríla sa Bogusław Waksmundzki na Ministerstve regi- oraz Dyrektor Biura onálneho rozvoja vo Związku Antoni Nowak. Varšave konalo stret- Głównym tematem spo- nutie zástupcov poľ- tkania była konsultacja ských euroregiónov so rządowych projektów zástupcom štátneho ta- Koncepcji Przestrzennego jomníka Waldemarom Zagospodarowania Kra- Sługockým. Na tomto ju 2030 oraz Krajowej stretnutí bol Euroregión Strategii Rozwoju „Tatry” reprezen- Regionalnego 2010–2020. tovaný predsedom Polskie Euroregiony wy- Rady Bogusławom XVII Kongres Stowarzyszenia Region „Tatry“, Rużomberk, raziły wolę utworzenia 8.03 2011 r., fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” W a k s m u n d z k ý m Krajowego Stowarzyszenia XVII. Kongres Združenia Región „Tatry“, Ružomberok, a riaditeľom kancelá- Euroregionów, które by- 8. 3. 2011, foto arch. Združenia Región „Tatry” rie Zväzku Antonim łoby mocnym partnerem Nowakom. Hlavnou dla polskiego rządu. Jest to szczególnie ważne, gdyż témou stretnutia bola konzultácia vládnych pro- Polska przystępuje do opracowania programów de- jektov Koncepcie územného plánu Poľska 2030 cydujących o środkach unijnych przeznaczonych na a Národnej stratégie regionálneho rozvoja 2010 współpracę transgraniczną w nowej perspektywie na – 2020. Poľské euroregióny vyjadrili ochotu vy- lata 2014–2020. Przedstawiciele Euroregionu „Tatry” tvoriť Národné združenie euroregiónov, ktoré zwrócili się do pana ministra z prośbą o uproszczenie by bolo silným partnerom pre poľskú vládu. Je procedur zarządzania i rozliczania środków unijnych to mimoriadne dôležité, pretože Poľsko pristu- Programu Współpracy Transgranicznej PL-SK 2007– puje k vypracovaniu programov, ktoré rozho- 2013 przeznaczonych na realizację mikroprojektów. dujú o zdrojoch Európskej únie určených na Funkcjonowanie w procedurze Programu wielu ogniw cezhraničnú spoluprácu v novom období, t.j. pośrednich wydłuża czas oczekiwania na refundację wy- v rokoch 2014 – 2020. Zástupcovia Euroregiónu datków poniesionych przez beneficjentów na realizację „Tatry“ požiadali pána ministra o zjednoduše- mikroprojektów. nie postupov pri riadení a zúčtovaní prostriedkov z Európskej únie v rámci Programu cezhra- 7–8 kwietnia w Ministerstwie Spraw ničnej spolupráce PL-SK 2007 – 2013 určených Wewnętrznych i Administracji w Warszawie odbyło na realizáciu mikroprojektov. Keďže v postupoch się XVII posiedzenie Polsko-Słowackiej Komisji uplatňovaných v Programe je veľa subjektov-me- Międzyrządowej ds. Współpracy Transgranicznej. dzičlánkov, doba očakávania na refundáciu vý- Euroregion „Tatry” reprezentowali Przewodniczący davkov vynaložených prijímateľmi na realizáciu Rady Bogusław Waksmundzki oraz członek Rady mikroprojektov je veľmi dlhá. Igor Šajtlava, którzy zaprezentowali projekt konwencji oraz cel utworzenia Europejskiego Ugrupowania 7. – 8. apríla sa v Ministerstve vnútra a ad- Współpracy Terytorialnej „Tatry”. Ambasador ministrácie vo Varšave konalo XVII. zasadnu- Andrzej Krawczyk poparł pomysł Euroregionu tie Poľsko-slovenskej medzivládnej komisie pre 200 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

„Tatry” dotyczący utworzenia pierwszego na pogra- cezhraničnú spoluprácu. Euroregión „Tatry” niczu polsko-słowackim EUWT. Komisja uznała, że zastupovali predseda Rady Bogusław utworzenie EUWT wzmocni współpracę na granicy Waksmundzki a člen Rady Igor Šajtlava, ktorí polsko-słowackiej. Wyraziła przekonanie, że projekty prezentovali projekt dohovoru a cieľ založenia realizowane w ramach strategii makroregionalnych Európskeho zoskupenia územnej spolupráce UE nie powinny być realizowane kosztem osłabienia „Tatry”. Veľvyslanec Andrzej Krawczyk pod- dotychczasowej współpracy w ramach Europejskiej poril myšlienku Euroregiónu „Tatry“ vo veci Współpracy Transgranicznej. Podkreślono, że založenia prvého EZÚS na poľsko-slovenskom Słowacja jest ważnym partnerem gospodarczym pohraničí. Komisia skonštatovala, že založenie Polski. Rozwój infrastruktury transportowej powi- EZÚS posilní spoluprácu na poľsko-slovenskej nien usprawnić wymianę handlową pomiędzy obu hranici. Vyjadrila presvedčenie, že projekty re- państwami. alizované v rámci makroregionálnych stratégií EÚ by sa nemali implementovať na úkor dote- 29 kwietnia w Ośrodku Współpracy Polsko- rajšej spolupráce v rámci Európskej územnej Słowackiej w Nowym Targu odbył się wernisaż spolupráce. Bolo zdôraznené, že Slovensko je wystawy z cyklu Artyści pogranicza polsko-słowac- dôležitým hospodárskym partnerom Poľska. kiego – Miloslav Dvorák. Mój świat obrazów. Wernisaż Rozvoj dopravnej infraštruktúry by mal zjed- uświetnił występ zespołu New Market Jazz Band. nodušiť obchodnú výmenu medzi obidvomi štátmi. 5 maja w Ośrodku Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym Targu złożył wizytę Marszałek Województwa 29. apríla sa v Stredisku poľsko-slovenskej Małopolskiego Marek Sowa. Spotkał się on z przedsta- spolupráce v Nowom Targu konala vernisáž vý- wicielami Euroregionu „Tatry”: Przewodniczącym stavy z cyklu Umelci poľsko-slovenského pohrani- Rady Związku Bogusławem Waksmundzkim, čia – Miloslav Dvorák. Môj svet obrazov. Vernisáž Wiceprzewodniczącym Rady Antonim Karlakiem, sprevádzal koncert skupiny New Market Jazz Dyrektorem Biura Związku Antonim Nowakiem, Band. Przewodniczącym Rady Stowarzyszenia Region Tatry Jánem Pavlíkiem, Dyrektorem Biura Stowarzyszenia 5. mája navštívil Stredisko poľsko-slo- w Kieżmarku Milanem Nevlazlą oraz Burmistrzem venskej spolupráce v Nowom Targu Maršalek Miasta Biała Spiska i Radnym Kraju Preszowskiego Malopoľského vojvodstva Marek Sowa. Stretol sa Štefanem Bieľakiem. so zástupcami Euroregiónu „Tatry“: predsedom Podczas spotkania omówiono bieżącą dzia- Rady Zväzku Bogusławom Waksmundzkým, łalność Euroregionu oraz realizację Programu podpredsedom Rady Antonim Karlakom, ria- Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska diteľom kancelárie Zväzku Antonim Nowakom, – Republika Słowacka 2007–2013. Dyskutowano rów- predsedom Rady Združenia Región „Tatry“ nież o wspólnych działaniach Euroregionu „Tatry” Jánom Pavlíkom, riaditeľom kancelárie i województwa małopolskiego jako członka wspiera- Združenia v Kežmarku Milanom Nevlazlom jącego Związek Euroregion „Tatry” oraz trwającej ak- a s primátorom mesta Spišská Belá a poslancom tualnie debacie na temat przyszłej polityki spójności Prešovského kraja Štefanom Bieľakom. Unii Europejskiej. Podkreślono, że w tej perspekty- Počas stretnutia bola prerokovaná aktuálna wie szczególnie istotne są podjęte przez Euroregion činnosť Euroregiónu a realizácia Programu ce- działania zmierzające do utworzenia Europejskiego zhraničnej spolupráce Poľsko – Slovenská re- Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. publika 2007 – 2013. Diskutovalo sa aj o spo- ločných aktivitách Euroregiónu „Tatry“ 11 maja w Kieżmarku odbyło się posiedzenie a Malopoľského vojvodstva ako člena podporu- Rady Stowarzyszenia Region „Tatry“ przy udziale júceho Zväzok Euroregión „Tatry“ a o aktuálne Kierownika Wydziału Koordynacji Podmiotów prebiehajúcich rokovaniach o budúcej politike Rozwoju Regionalnego w Ministerstwie Transportu, súdržnosti Európskej únie. Bolo zdôraznené, že Budownictwa i Rozwoju Regionalnego mgra Juraja v tomto programovom období sú Euroregiónom KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 201

Škrípa. Na posiedzeniu Rady Stowarzyszenia Region prijaté mimoriadne dôležité aktivity zamerané „Tatry“ zatwierdzono przewodniczącego Komisji ds. na založenie Európskeho zoskupenia územnej Informacji w osobie Pana Pavla Humeníka. Uczestnicy spolupráce. wysłuchali informacji o zakończeniu projektu pod tytułem Spotkanie siedmiu kultur pogranicza polsko- 11. mája sa v Kežmarku konalo zasadnutie słowackiego „Od Ladislava Mednyánszkeho do Jana Rady Združenia Región „Tatry“ za účasti vedú- Kantego Pawluśkiewicza” oraz o projektach złożonych ceho oddelenia koordinácie subjektov regionál- w ramach naboru wniosków o dofinansowanie projek- neho rozvoja Ministerstva dopravy, výstavby tów ukierunkowanych na działania euroregionalne a regionálneho rozvoja Mgr. Juraja Škrípa. Na w 2011 roku. Zgromadzonym przedstawiono raport zasadnutí Rady Združenia Región „Tatry“ bol z postępu realizacji projektu Od Euroregionu „Tatry” schválený predseda Informačnej komisie – p. do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Pavol Humeník. Prítomní boli oboznámení o ukončení realizácie projektu pod názvom 26 maja w Ośrodku Współpracy Polsko- Stretnutie siedmich kultúr poľsko-slovenského Słowackiej w Nowym Targu pracownicy Euroregionu pohraničia „Od Ladislava Medňanského po Jana „Tatry” zaprezentowali studentom Podhalańskiej Kantyho Pawluś-kiewicza“ a zároveň o predlože- Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej działalność ných projektov v rámci Výzvy na predkladanie Euroregionu. Studenci obejrzeli film pod tytułem žiadostí o poskytnutie finančného príspevku na Łączą nas Tatry. projekty, ktoré sú zamerané na realizáciu eurore- gionálnych aktivít v roku 2011. Prítomným bola 30 maja w Ośrodku Współpracy Polsko- predložená správa o postupe realizácie projektu Słowackiej w Nowym Targu odbyło się posiedze- Od Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu zoskupenie Polsko-Słowackiej Komisji ds. Europejskiego niu územnej spolupráce. Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Komisja zaplanowała prace związane z utwo- 26. mája v Stredisku poľsko-slovenskej spo- rzeniem EUWT oraz przygotowaniem statutu lupráce v Novom Targu predstavili zamestnanci i konwencji – dokumentów ustanawiających Euroregiónu „Tatry“ študentom Podhalskej štát- Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej. nej vysokej odbornej školy činnosť Euroregiónu. Študenti si pozreli film s názvom Spájajú nás 31 maja w Jabłonce odbyło się uroczyste otwar- Tatry. cie Centrum Kultury Górnej Orawy, którego budowa została współfinansowana ze środków unijnych w ra- 30. mája sa v Stredisku poľsko-slovenskej mach Programu Współpracy Transgranicznej PL-SK spolupráce v Nowom Targu konalo zasadnu- 2007–2013. W wydarzeniu tym Euroregion „Tatry” tie Poľsko-slovenskej komisie pre európske reprezentował Przewodniczący Rady Bogusław zoskupenie územnej spolupráce. Komisia na- Waksmundzki oraz Dyrektor Biura Związku Antoni plánovala práce spojené so založením EZÚS Nowak, którzy wręczyli wójtowi gminy Jabłonka pa- a pripravením stanov a dohovoru – základných miątkowy adres. dokumentov pre Európske zoskupenie územ- nej spolupráce. 31 maja w Podhalańskiej Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nowym Targu 31. mája sa v Jablonke konalo slávnostné ot- Prezydent RP Bronisław Komorowski wraz vorenie Centra kultúry Hornej Oravy, ktorého z małżonką spotkał się z młodzieżą akademicką výstavba bola spolufinancovaná z prostriedkov i z władzami regionu. Spotkanie, któremu towarzy- Európskej únie v rámci Programu cezhraničnej szyły dźwięki kapeli góralskiej, było również okazją do spolupráce PL-SK 2007 – 2013. Počas tohto po- uhonorowania istnienia 10-lecia podhalańskiej uczelni. dujatia Euroregión „Tatry“ zastupoval predseda Podczas spotkania Euroregion „Tatry” reprezentowali: Rady Bogusław Waksmundzki a riaditeľ kance- Przewodniczący Rady Bogusław Waksmundzki oraz lárie Zväzku Antoni Nowak, ktorí odovzdali sta- Dyrektor Biura Związku Antoni Nowak. rostovi obce Jablonka slávnostný list. 202 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

15 czerwca w Rużomberku odbyło się posie- 31. mája sa v Podhalskej štátnej vysokej dzenie Rady Transgranicznego Związku Euroregion odbornej škole v Nowom Targu Prezident PR „Tatry”, na którym podjęto uchwały w sprawach: po- Bronisław Komorowski spolu s manželkou stretol wołania Polsko-Słowackiej Komisji ds. Europejskiego s vysokoškolskou mládežou a regionálnymi or- Ugrupowania Współpracy Terytorialnej gánmi. Stretnutie, ktoré sprevádzala hudba goral- „Tatry” oraz powołania Przewodniczących skej kapely, bolo zároveň príležitosťou pre ocene- i Wiceprzewodniczących komisji problemowych. nie 10. výročia pôsobenia tejto podhalskej vysokej Ponadto Rada podjęła uchwałę w sprawie prote- školy. Počas stretnutia Euroregión „Tatry“ zastu- stu dotyczącego wyników oceny technicznej pro- povali: predseda Rady Bogusław Waksmundzki jektów strategicznych Transgranicznego Związku a riaditeľ kancelárie Zväzku Antoni Nowak. Euroregion „Tatry” i zobowiązała Przewodniczącego Rady do ponownego wystąpienia w tej kwestii do 15. júna sa v Ružomberku konalo zasad- Instytucji Zarządzającej. Członkowie Rady zapoznali nutie Rady Cezhraničného zväzku Euroregión się ze stanem realizacji uchwały nr 3 XVII Kongresu „Tatry“, na ktorom boli prijaté uznesenia vo Związku Euroregion „Tatry” w sprawie: realizacji veciach zriadenia poľsko-slovenskej komisie projektu parasolowego. pre Európske zoskupenie územnej spolupráce „Tatry“ a vymenovania predsedov a podpredse- 17 czerwca Przewodniczący Rady Trans- dov pracovných komisií. Rada prijala aj uzne- granicznego Związku Euroregion „Tatry” Bogusław senie vo veci protestu proti výsledkom tech- Waksmundzki, Dyrektor Biura Związku Euroregion nického hodnotenia strategických projektov „Tatry” Antoni Nowak oraz Dyrektor Biura Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“ a za- Stowarzyszenia Region „Tatry” Milan Nevlazla ucze- viazala predsedu Rady, aby sa v tejto záležitosti stniczyli w jubileuszu 20 rocznicy podpisania pol- opätovne obrátil na Riadiaci orgán. Členovia sko-niemieckiego Traktatu o dobrym sąsiedztwie Rady sa oboznámili so stavom realizácie uzne- i przyjaznej współpracy, której towarzyszyło uroczy- senia č. 3 XVII. kongresu Zväzku Euroregión ste otwarcie Euroregionalnego Centrum Współpracy „Tatry“ vo veci realizácie strešného projektu. Polsko-Niemieckiej w Gubinie, zmodernizowanego przy wsparciu środków Unii Europejskiej w ramach 17. júna sa predseda Rady Cezhraničného Programu Współpracy Transgranicznej Polska – zväzku Euroregión „Tatry” Bogusław Brandenburgia 2007–2013 oraz XXXVI Konferencja Waksmundzki, riaditeľ kancelárie Zväzku Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion „Sprewa-Nysa- Euroregión „Tatry” Antoni Nowak a riaditeľ Bóbr”. Euroregiony „Tatry” i „Sprewa-Nysa-Bóbr” za- kancelárie Združenia Región „Tatry” Milan wsze łączyły dobre relacje i bliska współpraca, czego Nevlazla zúčastnili na slávnostiach 20. výro- potwierdzeniem jest zawarte w dniu 22.10.1999 roku čia podpísania poľsko-nemeckého dohovoru Porozumienia o partnerstwie. o dobrom susedstve a priateľskej spolupráci. Pri tejto príležitosti bolo slávnostne otvorené 19 czerwca – 10 wrzesnia w miejscowości Euroregionálne centrum poľsko-nemeckej spo- Chlebnice odbyła się pierwsza część imprezy kul- lupráce v Gubine modernizované pri spolufinan- turalno-społecznej Euroregion bez granic 2011 za- covaní z prostriedkov Európskej únie v rámci tytułowana Chlebnický chlebníček. W programie Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – wystąpili: Zespół Dziecięcy Szkoły Podstawowej Brandenbursko 2007 – 2013 a konala sa XXXVI. Chlebnice, Zespół Dziewczęcy Szkoły Podstawowej konferencia Združenia obcí PR Euroregión Chlebnice, chór z kościoła pw. Wniebowzięcia Panny „Sprewa – Nysa – Bóbr”. Euroregióny „Tatry” Marii z Chlebnic, Dziecięcy i Młodzieżowy Zespół a „Sprewa – Nysa – Bóbr” vždy spájali dobré Folklorystyczny Szkoły Podstawowej Chlebnice, vzťahy a úzka spolupráca, čo potvrdzuje Dohoda Dziecięcy Zespół Folklorystyczny Mali Słopniczanie o partnerstve uzavretá dňa 22.10.1999. z Polski, Dziecięcy Zespół Tańca Nowoczesnego Szkoły Podstawowej Chlebnice, Zespół 19. júna sa v obci Chlebnice konala prvá časť Folklorystyczny Vršatec oraz Zespół Folklorystyczny kultúrno-spoločenského podujatia Euroregión KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 203

z Dlhej nad Orawą. Druga część imprezy kulturalno- bez hraníc 2011 pod názvom Chlebnický chleb- społecznej Euroregion bez granic 2011 zatytułowana níček. V programe vystúpili: Detská skupina ZŠ ZOGROD 2011 odbyła się w dniach 29–30 lipca Chlebnice, Dievčenská skupina ZŠ Chlebnice, w miejscowości Frankówka. W festiwalu uczest- Chrámový zbor Nanebovzatej Panny Márie niczyły także zespoły teatralne ze Słowacji. W ra- z Chlebníc, Detská a mládežnícka folklórna mach programu wystąpiły również zespoły folklo- skupina ZŠ Chlebnice, Detská folklórna skupina rystyczne Frankovčan, Magura i Maguranka oraz Malí Slopniczan z Poľskej republiky, Detská sku- Zespół Młodzieżowy z Kacwina z Polski. Dnia 31 pina moderného tanca ZŠ Chlebnice, Folklórny lipca w miejscowości Hranovnica odbyła się trze- súbor Vršatec a Folklórny súbor z Dlhej nad cia część imprezy kulturalno-społecznej Euroregion Oravou. Druhá časť kultúrno-spoločenského bez granic 2011 zatytułowana Strażacka niedziela bez podujatia Euroregión bez hraníc 2011 pod náz- granic. Program przygotowano dla wszystkich mi- vom ZOGROD 2011 sa konala v dňoch 29. – 30. łośników ochotniczych straży pożarnych oraz za- júla v obci Malá Franková. Festival bol taktiež wodów strażackich. W czasie imprezy wystąpiły ze- venovaný divadelným súborom zo Slovenska. społy folklorystyczne Lúčka, Rovienka oraz zespół V rámci programu vystúpili aj FS Frankovčan, z Limanowej, z Polski. Czwarta część imprezy kultu- FS Magura, FS Maguranka a mládežnícka sku- ralno-społecznej Euroregion bez granic 2011 zatytu- pina z Kacwina z Poľskej republiky. Dňa 31. júla łowana Dni obyczajów i tradycji gminy Kamienka od- sa v obci Hranovnica konala tretia časť kultúrno- była się w Kamience 6 sierpnia. W programie wystąpił spoločenského podujatia Euroregión bez hra- miejscowy rusiński Zespół Folklorystyczny Barvinok níc 2011 pod názvom Hasičská nedeľa bez hra- z Kamienki oraz zespół folklorystyczny z miasta part- níc. Program bol venovaný všetkým nadšencom nerskiego Wielka w Polsce. W gminie Osturnia dnia dobrovoľných hasičov a hasičským pretekom. 21 sierpnia odbyła się piąta część imprezy kulturalno- Počas podujatia vystúpili folklórne skupiny społecznej Euroregion bez granic 2011 pod tytułem Lúčka, Rovienka a FS z Limanowej z Poľskej III Edycja zawodów furmańskich. W programie wystą- republiky. Štvrtá časť kultúrno-spoločenského pili: zespół folklorystyczny z Niedzicy z Polski oraz podujatia Euroregión bez hraníc 2011 pod náz- zespoły folklorystyczne Maguranka i Osturňanka. vom Dni zvykov a tradícií obce Kamienka sa Szósta impreza kulturalno-społeczna Euroregion uskutočnila v obci Kamienka (06. augusta). bez granic 2011 pod tytułem Dzień gminy Podtureň od- V programe vystúpil domáci rusínsky folklórny była się dnia 27 sierpnia w gminie Podtureň. W pro- súbor Barvinok z Kamienky a folklórny súbor gramie wystąpili: polski zespół folklorystyczny Mali z partnerského mesta Wielka z Poľskej repub- Śwarni, słowacka grupa country Pramene, tancerki liky. V obci Osturňa sa dňa 21. augusta uskutoč- tańca brzucha oraz zespół muzyczny Senzus. Dnia nila piata časť kultúrno-spoločenského poduja- 10 września w miejscowości Gánovce odbyła się tia Euroregión bez hraníc 2011 pod názvom III. końcowa impreza kulturalno-społeczna Euroregion ročník Furmanských pretekov. V programe vy- bez granic 2011 pod tytułem Dzień gminy. W pro- stúpili: folklórny súbor z Niedzice z Poľska, FS gramie wystąpiły zespoły folklorystyczne Vagonár, Maguranka a Osturňanka. Šieste kultúrno-spo- Kravianec, Lúčka, Zespół Dziecięcy Venček, polski ločenské podujatie Euroregión bez hraníc 2011 Zespół Tańców Hawajskich PearlyShells z Krakowa, pod názvom Deň obce Podtureň sa konalo dňa Ander z Koszyc oraz Grupa Muzyczna Kandráčovci. 27. augusta v obci Podtureň. V programe vystú- Wszystkie imprezy otrzymały wsparcie z linii bu- pili: poľský folklórny súbor Mali Śwarni, sloven- dżetowej Ministerstwa Transportu, Budownictwa ská country skupina Pramene, brušné tanečnice i Rozwoju Regionalnego Republiki Słowackiej. a hudobná skupina Senzus. Dňa 10. septembra sa v obci Gánovce uskutočnilo záverečné kul- 20 czerwca w Kieżmarku odbyło się posiedze- túrno-spoločenské podujatie Euroregión bez nie polsko-słowackiej Komisji ds. Europejskiego hraníc 2011 pod názvom Deň obce. V programe Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Na podsta- vystúpil FS Vagonár, FS Kravianec, Lúčka, det- wie tez i analiz opracowanych przez biura Związku ský súbor Venček, poľský tanečný súbor havaj- Euroregion „Tatry” i Stowarzyszenia Region ských tancov PearlyShells z Krakova, Ander 204 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

„Tatry” Komisja przedyskutowała korzyści prze- z Košíc a hudobná skupina Kandráčovci. Všetky kształcenia Transgranicznego Związku Euroregion podujatia boli podporené z rozpočtovej kapitoly „Tatry” w Europejskie Ugrupowanie Współpracy Ministerstva dopravy, výstavby a regionálneho Terytorialnej oraz wskazała najistotniejsze kwe- rozvoja Slovenskej republiky. stie problemowe, obawy i ewentualne zagrożenia. Przygotowano również analizę kompetencji, po- 20. júna sa v Kežmarku konalo zasadnu- tencjału i doświadczenia obu partnerów przyszłego tie poľsko-slovenskej komisie pre európske zo- EUWT. skupenie územnej spolupráce. Na základe téz a analýz vypracovaných kanceláriami Zväzku 22 czerwca w siedzibie Związku Euroregion Euroregión „Tatry“ a Združenia Región „Tatry“ „Tatry” w Nowym Targu prerokovala Komisia pracownicy Działu výhody z premeny Realizacji Mikroproje- Cezhraničného zväzku któw przeprowadzili Euroregión „Tatry“ warsztaty szkoleniowe dla na Európske zosku- beneficjentów, których penie územnej spolu- mikroprojekty zostały za- práce a poukázala na twierdzone do dofinan- najdôležitejšie proble- sowania z Europejskiego matické otázky, obavy Funduszu Rozwoju a prípadné riziká. Bola Regionalnego oraz z bu- tiež pripravená ana- dżetu państwa w ra- lýza kompetencií, po- mach drugiego naboru tenciálu a skúseností Programu Współpracy Konferencja Europa bogata Karpatami, Ośrodek Współpracy oboch partnerov bu- Polsko-Słowackiej w Nowym Targu 25.06.2011 r., Transgranicznej Rzecz- fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” dúceho EZÚS. pospolita Polska – Konferencia Európa bohatá Karpatami, Stredisko poľsko- Republika Słowacka slovenskej spolupráce v Nowom Targu, 25. 6. 2011, 22. júna v sídle 2007–2013. Podczas war- foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” Zväzku Euroregión sztatów zostały omó- „Tatry“ v Nowom wione zasady realizacji i rozliczania mikroprojektów. Targu organizovali zamestnanci Oddelenia re- alizácie mikroprojektov školiace dielne pre pri- 25 czerwca w Ośrodku Współpracy Polsko- jímateľov, ktorých projekty získali finančný prís- Słowackiej w Nowym Targu odbyła się konferencja pevok z Európskeho fondu regionálneho rozvoja Europa bogata Karpatami, której organizatorem był a zo štátneho rozpočtu v rámci druhej výzvy Parlamentarny Zespół Karpacki. Współorganizatorami Programu cezhraničnej spolupráce Poľsko – byli: starosta nowotarski, burmistrz miasta Nowego Slovenská republika 2007 – 2013. Počas dielní Targu i Związek Euroregion „Tatry”. boli prerokované zásady realizácie a zúčtovania mikroprojektov. 8 lipca w Krakowie odbyła się uroczysta prezentacja książki pod tytułem: Historia Scepusii Vol. 1, w której 25. júna sa v Stredisku poľsko-sloven- uczestniczył Dyrektor Biura Związku Antoni Nowak. skej spolupráce v Nowom Targu konala kon- Organizatorami tego wydarzenia były: Konsulat ferencia Európa bohatá Karpatmi, ktorú Generalny Republiki Słowackiej w Krakowie, Instytut usporiadala Parlamentná karpatská sku- Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, pina. Spoluorganizátormi boli: prednosta ok- Katedra Historii Słowackiej Wydziału Filozoficznego resu Nowy Targ, primátor mesta Nowy Targ Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie. a Zväzok Euroregión „Tatry“.

31 sierpnia 2011 Stowarzyszenie Region „Tatry“ 8. júla sa v Krakove konal slávnostný krst zorganizowało w Domu Spotkań Słowacko-Polskich knihy s názvom Historia Scepusii Vol. 1, na KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 205

Euroregionu „Tatry” w Kieżmarku seminarium wstępne ktorom sa zúčastnil riaditeľ kancelárie Zväzku związane z przekazaniem zestawów do monitorowa- Antoni Nowak. Organizátormi tohto podujatia nia jakości wód powierzchniowych, w ramach projektu boli: Generálny konzulát Slovenskej republiky Monitorowanie czystości wód podstawą pogłębiania part- v Krakove, Inštitút histórie Jagelovskej univerzity nerstwa dla środowiska, który uzyskał wsparcie z budżetu v Krakove, Katedra slovenských dejín Filozofickej Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Rozwoju fakulty Univerzity Komenského v Bratislave. Regionalnego Republiki Słowackiej dla projektu ukie- runkowanego na realizację działań euroregionalnych. 31. augusta zorganizovalo Združenie Región Jednym z działań projektowych był między innymi za- „Tatry“ v Dome slovensko-poľského stretávania kup siedmiu zestawów do monitorowania czystości wody Euroregiónu „Tatry“ v Kežmarku úvodný sedla szkół podstawowych i średnich o profilu środowisko- minár spojený s odovzdaním monitorovacích wym, które znajdują się w miastach członkowskich ZRT súprav na zisťovanie kvality povrchových vôd w regionach Liptów, Orawa i Spisz (Liceum im. M.M. v rámci projektu Monitoring vôd – základ prehl- Hodży w Liptowskim Mikułaszu, Liceum im. M. Hattali bovania enviropartnerstva, ktorý bol podporený w Trzcianej, Liceum im. T. Wansowej w Starej Lubowli, z rozpočtovej kapitoly Ministerstva dopravy, vý- Szkoła Podstawowa im. inż. O. Kožucha w Nowej Wsi stavby a regionálneho rozvoja SR v rámci projektu Spiskiej, Szkoła Podstawowa Nižná Brána w Kieżmarku, zameraného na realizáciu euroregionálnych akti- Liceum Kukučínova w Popradzie, Zespół Szkół w Starej vít. Súčasťou spomínaného projektu bolo okrem Wsi Spiskiej). iného zakúpenie siedmich monitorovacích súp- rav pre environmentálne orientované základné 6 września w Nowym Targu odbyło się posie- a stredné školy sídliace v členských mestách ZRT, dzenie Rady Związku Euroregion „Tatry”, na którym v regiónoch Liptov, Orava a Spiš (Gymnázium M. jej członkowie zapoznali się z informacją na temat M. Hodžu Liptovský Mikuláš, Gymnázium M. realizacji drugiej części projektu parasolowego w ra- Hattalu Trstená, Gymnázium T. Vansovej Stará mach Programu Współpracy Transgranicznej PL-SK Ľubovňa, ZŠ Ing. O. Kožucha Spišská Nová 2007–2013. Koordynator projektu Od Euroregionu Ves, ZŠ Nižná Brána Kežmarok, Gymnázium „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Kukučínova Poprad, Spojená škola Spišská Stará Terytorialnej Agnieszka Pyzowska przedstawiła in- Ves). formację na temat planowanej na dzień 14 września, międzynarodowej konferencji organizowanej w ra- 6. septembra sa v Nowom Targu konalo mach ww. projektu. zasadnutie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“, počas ktorého sa jej členovia oboznámili s in- 6 września w Krakowie Konsul Generalny formáciou o realizácii druhej časti strešného Republiki Słowackiej Marek Lisánsky wydał uroczy- projektu v rámci Programu cezhraničnej spolu- ste przyjęcie z okazji Święta Narodowego Republiki práce PL-SK 2007 – 2013. Projektový manažér Słowackiej – Dnia Konstytucji. W uroczystości tej Od Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu zoskupeniu Euroregion „Tatry” reprezentowali Przewodniczący územnej spolupráce Agnieszka Pyzowska predsta- Rady Bogusław Waksmundzki oraz Dyrektor Biura vila informáciu o medzinárodnej konferencii plá- Związku Antoni Nowak. novanej na 14. septembra a organizovanej v rámci horeuvedeného projektu. 14–15 września Związek Euroregion „Tatry” zorganizował międzynarodową konferencję Od 6. septembra sa v Krakove konala sláv- Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania nosť pri príležitosti Národného sviatku Współpracy Terytorialnej w ramach projektu dofinan- Slovenskej republiky – Dňa ústavy, ktorú or- sowanego z PWT PL-SK 2007–2013 oraz ze środków ganizoval generálny konzul Slovenskej repub- finansowych Województwa Małopolskiego. W kon- liky Marek Lisánsky. Na tejto slávnosti bol ferencji wzięli udział eksperci z Komitetu Regionów, Euroregión „Tatry” zastúpený predsedom Rady Stowarzyszenia Europejskich Regionów Granicznych, Bogusławom Waksmundzkým a riaditeľom kan- utworzonych już Europejskich Ugrupowań celárie Zväzku Antonim Nowakom. 206 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

Współpracy Terytorialnej, przedstawiciele polskich 14. – 15. septembra organizoval i słowackich władz państwowych, regionalnych i lo- Euroregión „Tatry“ medzinárodnú konferen- kalnych oraz euroregionów. Konferencja została ob- ciu Od Euroregiónu „Tatry“ k Európskemu zo- jęta Patronatem Polskiej Prezydencji w Radzie Unii skupeniu územnej spolupráce v rámci projektu Europejskiej. Miała ona charakter konsultacyjny spolufinancovaného z PCS PL-SK 2007 – 2013 i stała się forum wymiany poglądów na temat do- a z finančných prostriedkov Malopoľského voj- tychczasowych rezultatów działalności Europejskich vodstva. Na konferencii sa zúčastnili experti Ugrupowań Współpracy Terytorialnej, napotyka- z Výboru regiónov, Združenia európskych hra- nych problemów, a także perspektyw rozwoju EUWT ničných regiónov, už založených Európskych jako skutecznego europejskiego instrumentu praw- zoskupení územnej spolupráce, zástupcovia nego, pozwalającego władzom terytorialnym na re- poľských a slovenských štátnych, regionálnych alizowanie współpracy transgranicznej, międzyre- a miestnych orgánov a euroregiónov. Nad kon- gionalnej i transnarodowej na nowych zasadach. ferenciou záštitu prevzalo Poľské predsedníc- Konferencja była podzielona na dwa bloki te- tvo v Rade Európskej únie. Konferencia mala matyczne: Europejskie Ugrupowanie Współpracy Tery- konzultačný charakter a stala sa platformou vý- torialnej – innowacyjny instrument polityki spójności Unii meny názorov na doterajšie výsledky činnosti Europejskiej oraz Europejskie Ugrupowanie Współpracy Európskych zoskupení územnej spolupráce, Terytorialnej – praktyczne aspekty tworzenia na prípadné problémy a na perspektívy rozvoja i funkcjonowania EUWT. EZÚS ako účinného európskeho právneho ná- Wydarzeniem artystycznym, które towarzyszyło stroja, ktorý umožňuje územným orgánom rea- konferencji, było widowisko muzyczne zrealizowane lizovať cezhraničnú, medziregionálnu a medzi- przez Eksperymentalny Teatr KTO z Krakowa pod národnú spoluprácu na nových zásadách. tytułem Łączą nas Tatry, w reżyserii Jerzego Zonia, Konferencia bola rozdelená do dvoch te- które odbyło się na nowotarskim rynku, wieczorem matických častí: Európske zoskupenie územnej 14 września. spolupráce – inovačný nástroj kohéznej politiky Európskej únie a Európske zoskupenie územnej 15 września goście konferencji uczestniczyli spolupráce – praktické aspekty zakladania a fun- w wizycie studyjnej na polsko-słowackim pograniczu. govania EZÚS. Umeleckým podujatím, ktoré sprevádzalo 27–30 września w Dusznikach-Zieleńcu od- konferenciu, bolo hudobné predstavenie divadla było się XIX Forum Polskich Regionów Granicznych, Eksperymentalny Teatr KTO z Krakova s náz- którego organizatorem był Euroregion Glacensis. vom Spájajú nás Tatry, v réžii Jerzyho Zonia, Głównym tematem obrad było omówienie pro- ktoré bolo prezentované večer 14. septembra na blematyki współpracy na poszczególnych grani- námestí v Nowom Targu. cach, przedstawienie rezultatów działalności i pro- blemów, które napotykają euroregiony. W ramach 15. septembra sa hostia konferencie zúčast- Forum odbyła się konferencja na temat Europejskich nili na študijnej návšteve na poľsko-slovenskom Ugrupowań Współpracy Terytorialnej. Przedsta- pohraničí. wiciele euroregionów zaprezentowali swoje koncepcje i plany tworzenia takich ugrupowań. Dotychczasowe 27. – 30. septembra sa v obci Duszniki- doświadczenia Euroregionu „Tatry” w sprawie po- Zieleniec konalo XIX. fórum poľských hranič- wołania Europejskiego Ugrupowania Współ-pracy ných regiónov, ktoré organizoval Euroregión Terytorialnej zaprezentował Antoni Nowak. Glacensis. Hlavnou témou fóra bolo preroko- Na zakończenie Forum została przyjęta tzw. vanie problematiky spolupráce na jednotli- Deklaracja Zieleniecka dotycząca utworzenia związku vých hraniciach, prezentácia výsledkov činnosti stowarzyszeń będących federacją euroregionów, któ- a problémov, s ktorými sa euroregióny stretávajú. rego celem będzie upodmiotowienie dotychczaso- V rámci Fóra sa tiež konala konferencia venovaná wej działalności Forum Euroregionów i uzyskanie Európskym zoskupeniam územnej spolupráce. osobowości prawnej. Pozwoli to na wzmocnienie Zástupcovia euroregiónov prezentovali svoje KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 207

współpracy transgranicznej euroregionów w Polsce koncepcie a plány zakladania takýchto zosku- i na arenie międzynarodowej. pení. Doterajšie skúsenosti Euroregiónu „Tatry“ spojené so založením Európskeho zoskupenia 28 września w Kieżmarku odbyło się spotkanie územnej spolupráce prezentoval Antoni Nowak. przedstawicieli euroregionów Słowacji. Na wstępie Na záver fóra bola prijatá tzv. Zielenecká przedstawiono zgromadzonym Euroregion „Tatry” deklarácia tykajúca sa vytvorenia zväzku zdru- i jego motto „Dwa kraje, dwa języki, jeden region, je- žení, určitej federácie euroregiónov, ktorej cie- den cel”. Prezentacja za- ľom bude posilnenie wierała także informacje postavenia doteraz pô- o realizowanych projek- sobiaceho Fóra eurore- tach, gminach członkow- giónov a nadobudnu- skich oraz wysokości tie právnej subjektivity. składek członkowskich. To umožní posilniť cez- Do najważniejszych re- hraničnú spoluprácu alizowanych projektów euroregiónov v Poľsku należy założenie EUWT. a v medzinárodnom Uczestnicy spotkania meradle. zostali poinformowani o sposobach finansowa- 28. septembra nia EUWT, o siedzibie, sa v Kežmarku ko- dyrekcji i celu EUWT. nalo stretnutie zástup- Zgromadzeni nawią- cov Euroregionálnych zali do spotkania z dnia združení Slovenska. 22.03.2011 roku w Nitrze, Na úvod bol prítom- na którym uczestnicy ným predstavený porozumieli się w spra- Euroregión „Tatry“ wie poprawy komuni- a jeho motto „Dve kra- kacji z ministerstwami, jiny, dva jazyky, jeden ale także między sobą. región, jeden cieľ“. Stwierdzono, że należy Súčasťou prezentá- Plenerowe widowisko muzyczne Łączą nas Tatry, w reżyserii uzgodnić dalszy sposób Jerzego Zonia, zrealizowane przez Eksperymentalny Teatr cie boli aj informácie postępowania i wybrać KTO z Krakowa, towarzyszące międzynarodowej konferencji o realizovaných pro- osobę kontaktową. FERS Od Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania Współ- jektoch, členských ob- pracy Terytorialnej, Rynek w Nowym Targu, 14.09.2011 r., ma mieć bezpośredni fot. K. Gajewski ciach a výškach člen- kontakt z ministerstwem. Hudba pod holým nebom Spájajú nás Tatry, v réžii Jerzy- ských príspevkov. Stowarzyszenie Region ho Zonia, realizácia: divadlo Eksperymentalny Teatr KTO Medzi najdôležitejšie z Krakova, sprievodné podujatie počas medzinárodnej kon- „Tatry“ wystąpiło o prze- ferencie Od Euroregiónu „Tatry” k Európskemu zoskupeniu realizované projekty jęcie przewodnictwa územnej spolupráce, námestie v Nowom Targu, 14. 9. 2011, patrí založenie EZÚS. w FERS na najbliższe lata. foto K. Gajewski Prítomní boli infor- Zgromadzeni poczynili movaní o spôsoboch uzgodnienia w sprawie głosowania, siedziby i prze- financovania EZÚS, o sídle, riaditeľstve a cieli wodnictwa FERS, termin wyboru przewodniczącego EZÚS. Stretnutie nadväzovalo na stretnutie wyznaczono na 08.11.2011 roku w Nowej Wsi Spiskiej. zo dňa 22. 03. 2011 v Nitre, kde sa prítomní dohodli na zlepšení komunikácie s ministerstvami, 10–13 października w Brukseli po raz dziewiąty ale aj medzi sebou. Je potrebné sa dohodnúť na odbył się Europejski Tydzień Regionów i Miast tzw. ďalšom postupe a na kontaktnej osobe. FERS Open Days. Wydarzenie to umożliwia wymianę do- má byť priamym kontaktom na ministerstvo. świadczeń i konsultację w sprawie realizacji progra- Združenie Región „Tatry“ požiadalo o pre- mów unijnych. Open Days 2011 odbył się pod hasłem bratie predsedníctva FERS na najbližšie roky. 208 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

Inwestując w przyszłość Europy: regiony i miasta na rzecz Prítomní sa dohodli na hlasovaní o sídle a pred- inteligentnego, zrównoważonego i sprzyjającego włą- sedníctve FERS, termín voľby predsedu bol czeniu społecznemu wzrostu. Delegacja Euroregionu daný na 08. 11. 2011 v Spišskej Novej Vsi. „Tatry” wyjechała do Brukseli na zaproszenie orga- nizatorów, aby zaprezentować nasze doświadczenia 10. – 13. októbra sa v Bruseli už deviatykrát w realizacji mikroprojektów w ramach Programu konal Európsky týždeň regiónov a miest, tzv. Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Open Days. Toto podujatie je príležitosťou pre – Republika Słowacka 2007–2013. Celem wizyty výmenu skúseností a konzultácie v rozsahu rea- było również zapoznanie się, w ramach projektu Od lizácie programov Európskej únie. Open Days Euroregionu „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania 2011 prebiehal pod heslom Investovanie do budúc- Współpracy Terytorialnej , z doświadczeniami w two- nosti Európy: regióny a mestá zabezpečujúce inte- rzeniu Europejskich Ugrupowań Współpracy ligentný, udržateľný a inkluzívny rast. Delegácia Terytorialnej jako nowego instrumentu współpracy Euroregiónu „Tatry“ vycestovala do Bruselu na transgranicznej. pozvanie organizátorov za účelom prezentovať 21 października naše skúsenosti s reali- w Domu Spotkań záciou mikroprojektov Słowacko-Polskich Euro- v rámci Programu ce- regionu „Tatry“ odbyło się zhraničnej spolupráce seminarium metodyczno- Poľsko – Slovenská re- praktyczne w ramach pro- publika 2007 – 2013. jektu Monitorowanie czy- Cieľom návštevy bolo stości wody – podstawy tiež oboznámenie sa pogłębiania partnerstwa v rámci projektu Od dla środowiska pod ty- Euroregiónu „Tatry“ tułem Biomonitoring k Európskemu zosku- Europejski Tydzień Regionów i Miast Open Days w Brukseli, i ochrona ekosystemów 10–13.10. 2011 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” peniu územnej spolu- wodnych. Celem semina- Európsky týždeň regiónov a miest Open Days v Bruseli, práce so skúsenosťami rium było podniesienie 10.–13. 10. 2011, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” so zakladaním európ- świadomości ekologicz- skych zoskupení územ- nej, budowanie pozytywnego stosunku do środowiska nej spolupráce ako nového nástroja cezhraničnej naturalnego oraz wsparcie tworzenia sieci współpracy spolupráce. i partnerstw między szkołami o profilu środowisko- wym na terenie ET. W seminarium udział wzięli 21. októbra sa v Dome slovensko-poľ- uczniowie dziesięciu słowackich szkół podstawowych ského stretávania Euroregiónu „Tatry“ konal i średnich (SP im. Tajovského Poprad, SP Nižná brána metodicko-praktický seminár v rámci projektu Kieżmark, Liceum im. M. Hattali Trzciana, Liceum Monitoring vôd – základ prehlbovania enviropar- im. M.M. Hodžy Liptowski Mikułasz, SP im. inż. O. tnerstva pod názvom Biomonitoring a ochrana Kožucha Nowa Wieś Spiska, Liceum im. T. Vansovej vodných ekosystémov. Cieľom seminára bolo Stara Lubowla, Średnia Szkoła Zawodowa Svit, Zespół zvýšiť environmentálne vedomie, vytvárať pozi- Szkół Stara Wieś Spiska, Liceum Kukučínova Poprad tívny vzťah k životnému prostrediu a prispieť k bu- i SP Mierová Svit) oraz Zespołu Szkół Zawodowych ze dovaniu spolupráce a partnerstiev medzi školami Starego Sącza. s environmentálnym zameraním na území EUT. Seminára sa zúčastnili žiaci a študenti desiatich 26 października w Nowym Targu odbyło slovenských základných a stredných škôl (ZŠ się posiedzenie Rady Związku Euroregion „Tatry”. Tajovského Poprad, ZŠ Nižná brána Kežmarok, Członkowie Rady zapoznali się z informacją na te- Gymnázium M. Hattalu Trstená, Gymnázium mat realizacji projektu sieciowego Od Euroregionu M. M. Hodžu Liptovský Mikuláš, ZŠ Ing. O. „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania Współpracy Kožucha Spišská Nová Ves, Gymnázium T. KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 209

Terytorialnej w ramach PWT PL-SK 2007–2013 oraz Vansovej Stará Ľubovňa, Stredná odborná škola mikroprojektów w ramach projektu parasolowego Svit, Spojená škola Spišská Stará Ves, Gymnázium w latach 2007–2010 i perspektyw jego kontynuacji Kukučínova Poprad a ZŠ Mierová Svit) a Zespołu w latach 2011–2014. Rada podjęła uchwałę w sprawie: Szkół Zawodowych zo Starého Sącza. zmian w budżecie Związku Euroregion „Tatry” na rok 2011. Ponadto zatwierdziła zaktualizowane składy 26. októbra sa v Nowom Targu konalo osobowe komisji problemowych. zasadnutie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“. Členovia Rady sa oboznámili s informáciou 8 listopada w Nowej Wsi Spiskiej na Słowacji o realizácii sieťového projektu Od Euroregiónu odbyło się wspólne posiedzenie Polsko-Słowackiej „Tatry“ k Európskemu zoskupeniu územnej spo- Komisji ds. Europejskiego Ugrupowania Współ-pracy lupráce v rámci PCS PL-SK 2007 – 2013 a mik- Terytorialnej (EUWT), podczas którego członkowie roprojektov v rámci strešného projektu v rokoch komisji m.in. podsumowali rezultaty wizyty studyj- 2007 – 2010 a perspektív jeho pokračovania v ro- nej swoich przedstawi- koch 2011 – 2014. Rada cieli na 9. Europejskim prijala uznesenie vo Tygodniu Regionów veci zmien v rozpočte i Miast Open Days, który Zväzku Euroregión odbył się w dniach 10–13 „Tatry“ na rok 2011, ok- października w Brukseli rem toho schválila aktu- oraz omówili projekt alizované zoznamy čle- zmiany rozporządze- nov pracovných komisií. nia nr 1082/2006 w sprawie EUWT, przedsta- 8. novembra sa wiony przez Komisję v Spišskej Novej Vsi na Europejską w dniu 6 Slovensku konalo spo- października wraz ločné zasadnutie poľ- X Słowacko-Polskie Forum Gospodarcze w Nowej Wsi z pakietem rozporzą- Spiskiej, 9.11.2011 r., fot. arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” sko-slovenskej komisie dzeń dotyczących po- X. Slovensko-poľské hospodárske fórum v Spišskej Novej Vsi, pre Európske zoskupe- lityki spójności Unii 9. 11. 2011, foto arch. Združenia Región „Tatry” nie územnej spolupráce Europejskiej w latach (EZÚS), počas ktorého 2014–2020. členovia komisie okrem iného zhrnuli výsledky študijnej návštevy svojich zástupcov počas IX. 9 listopada w Spiskiej Nowej Wsi na Słowacji od- európskeho týždňa regiónov a miest Open Days było się X Słowacko-Polskie Forum Gospodarcze pod v dňoch 10. – 13. októbra v Bruseli a prerokovali patronatem Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej návrh zmeny nariadenia č. 1082/2006 o EZÚS w Bratysławie Jego Ekscelencji Andrzeja Krawczyka. prezentovaný Európskou komisiou dňa 6. októbra Tematyka pierwszej części Forum dotyczyła prowa- spolu s balíkom nariadení týkajúcich sa politiky dzenia działalności gospodarczej w Polsce i na Słowacji, súdržnosti Európskej únie na roky 2014 – 2020. natomiast w drugiej części prelegenci zaprezentowali i zachęcili do odwiedzenia najciekawszych miejsc na 9. novembra sa v Spišskej Novej Vsi na Słowacji. Związek Euroregion „Tatry” reprezentowali: Slovensku konalo X. slovensko-poľské hospo- Honorowy Prezes Wendelin Haber, Przewodniczący dárske fórum pod záštitou veľvyslanca Poľskej Rady – Bogusław Waksmundzki, Przewodniczący republiky v Bratislave J.E. Andrzeja Krawczyka. Komisji Gospodarczej – Piotr Cebulski, Prezes Polsko- Príspevky prvej časti Fóra boli zamerané na pod- Słowackiej Izby Przemysłowo-Handlowej w Krakowie nikanie v Poľsku a na Slovensku, v druhej časti oraz Marek Teper Prezes Nowotarskiej Izby lektori prezentovali najkrajšie a najpozoruhod- Gospodarczej. Przewodniczący Komisji Gospodarczej nejšie miesta na Slovensku. Zväzok Euroregión Piotr Cebulski zaprezentował podczas Forum refe- „Tatry” zastupovali: čestný predseda Wendelin rat pod tytułem Transgraniczne Centrum Informacji Haber, predseda Rady Bogusław Waksmundzki, 210 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

Gospodarczej Euroregionu „Tatry”. Organizatorem predseda hospodárskej komisie Piotr Cebulski, X Słowacko-Polskiego Forum Gospodarczego było ktorý je zároveň predsedom poľsko-slovenskej Stowarzyszenie Region „Tatry” w Kieżmarku. priemyselnej a obchodnej komory v Krakove, a Marek Teper, predseda Nowotargskej hospo- 10 listopada w Miejskim Ośrodku Kultury dárskej komory. Predseda hospodárskej komi- w Nowym Targu odbyła się uroczysta akademia z oka- sie Piotr Cebulski predniesol počas Fóra refe- zji Święta Niepodległości. Podczas tej uroczystości rát s názvom Cezhraničné centrum hospodárskej Wiceprzewodniczący Rady Miasta Nowego Targu informácie Euroregiónu „Tatry“. Organizátorom Jacenty Rajski wręczył Honorowemu Prezesowi X. slovensko-poľského hospodárskeho fóra bolo Euroregionu „Tatry” Wendelinowi Haberowi Medal Združenie Región „Tatry“ v Kežmarku. Za Szczególne Zasługi dla Miasta Nowego Targu. 10. novembra sa v Mestskom kultúrnom 1 grudnia odbyło się uroczyste otwarcie i po- stredisku v Nowom Targu konala slávnostná święcenie inwestycji drogowej zrealizowanej przez akadémia pri príležitosti Sviatku nezávislosti. Zarząd Dróg Samorządowego Kraju Preszowskiego Počas tejto slávnosti podpredseda mestskej oraz Powiatowy Zarząd Dróg w Nowym Targu w ra- rady mesta Nowy Targ Jacenty Rajski odovzdal mach polsko-słowackiego projektu Modernizacja čestnému predsedovi Euroregiónu „Tatry” drogowej infrastruktury komunikacyjnej Osturnia – Wendelinovi Haberovi medailu za mimoriadne granica państwa – Niedzica ze środków PWT PL-SK zásluhy pre mesto Nowy Targ. 2007–2013. 1. decembra sa konalo slávnostné otvo- 8 grudnia w Ostrzyhomiu na Węgrzech przed- renie a posviacka cestnej investície realizo- stawiciele polskiej i słowackiej strony Euroregionu vanej Správou ciest Prešovského samospráv- „Tatry” z Wiceprzewodniczącym Rady Antonim neho kraja a Okresnou správou ciest v Nowom Karlakiem oraz Dyrektorem Biura Związku Antonim Targu v rámci poľsko-slovenského projektu Nowakiem spotkali się z władzami węgiersko-sło- Modernizácia cestnej komunikačnej infraštruk- wackiego Europejskiego Ugrupowania Współpracy túry Osturňa – štátna hranica – Niedzica z pros- Terytorialnej Ister-Granum. Podczas spotkania triedkov PCS PL-SK 2007 – 2013. przedstawiciele Euroregionu „Tatry” zapoznali się z doświadczeniami EUWT Ister-Granum związa- 8. decembra sa v Ostrihome v Maďarsku nymi z tworzeniem EUWT, opracowywaniem do- zástupcovia poľskej a slovenskej strany kumentów związanych z założeniem i funkcjonowa- Euroregiónu „Tatry“ spolu s podpredsedom niem ugrupowania. Rady Antonim Karlakom a riaditeľom kancelá- rie Zväzku Antonim Nowakom stretli s orgánmi 12 grudnia po raz ósmy obradowali członkowie maďarsko-slovenského Európskeho zoskupenia słowackiej części Komisji ds. EUWT. Posiedzenie územnej spolupráce Ister-Granum. Počas stret- robocze w siedzibie Stowarzyszenia Region „Tatry“ nutia sa zástupcovia Euroregiónu „Tatry“ obo- w Kieżmarku było poświęcone wprowadzeniu zmian známili so skúsenosťami EZÚS Ister-Granum i poprawieniu projektu Konwencji i Statutu EUWT spojenými so zakladaním EZÚS, prípravou do- TATRY z dnia 24.05.2011. Poszczególni członkowie kumentov súvisiacich so založením a fungova- grupy roboczej wspólnie składali propozycje zmian ním zoskupenia. w przedstawionych projektach dokumentów EUWT TATRY. 12. decembra po ôsmykrát rokovali čle- novia slovenskej časti Komisie vo veci EZÚS. 12 grudnia – 31 stycznia w Ośrodku Współpracy Pracovné rokovanie v sídle Združenia Región Polsko-Słowackiej w Nowym Targu prezento- „Tatry“ v Kežmarku bolo zamerané na spracova- wana była wystawa z cyklu Artyści pogranicza pol- nie zmien a úpravy v návrhu Dohovoru a Stanov sko-słowackiego. Na wystawie zaprezentowane zo- EZÚS TATRY zo dňa 24. 05. 2011. Jednotliví stało malarstwo Miroslava Potomy i Stefana Telepa členovia pracovného tímu spoločne predkladali KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 211

– laureatów konkursu Biennale Sztuki Naiwnej i Art návrhy na zmeny v predložených návrhoch do- Brut Pogranicza Polsko-Słowackiego im. Edwarda kumentov EZÚS TATRY. Sutora zorganizowanego w roku 2009 przez Euroregion „Tatry”. 12. decembra – 31. januára bola v Stredisku poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu pre- 2012 zentovaná výstava z cyklu Umelci poľsko-slovenského 10 stycznia w Ośrodku Współpracy Polsko- pohraničia. Na výstave bolo predstavené maliarstvo Słowackiej w Nowym Targu odbył się finisaż wy- Miroslava Potomu a Stefana Telepu – laureátov sú- stawy malarstwa Miroslava Potomy i Stefana Telepa ťaže Bienále insitného umenia a art brut poľsko- – laureatów pierwszego slovenského pohraničia miejsca w Biennale Edwarda Sutora organi- Sztuki Naiwnej i Art zovanej Euroregiónom Brut Pogranicza Polsko- „Tatry“ v roku 2009. Słowackiego im. Edwarda Sutora. Wystawie towa- 2012 rzyszył katalog prezen- 10. januára sa tujący autorów wystawy v Stredisku poľsko- i ich prace. slovenskej spolupráce v Nowom Targu konala 11 stycznia w Bra- finisáž výstavy maliar- tysławie odbyło się po- stva Miroslava Potomu siedzenie Forum FERS, a Stefana Telepu – którego zadaniem było Przedstawiciele władz euroregionów Polski na spotkaniu laureátov, ktorí zís- przyjęcie statutu Forum w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w Warsza- kali prvé miesto počas wie, gdzie podpisano List intencyjny dotyczący powołania Fe- Euroregionów Słowacji, deracji Euroregionów Rzeczypospolitej Polskiej, 13.02.2012 r., Bienále insitného ume- zaproponowanie człon- fot. B. Kasperek. nia a art brut poľsko- ków założycieli FERS, Zástupcovia poľských euroregiónov na stretnutí v kancelárii slovenského pohrani- zaproponowanie składu prezidenta Poľskej republiky vo Varšave, kde bol podpísaný List čia Edwarda Sutora. o zámere týkajúci sa zriadenia Federácie euroregiónov Poľskej organów statutowych, republiky, 13. 2. 2012, foto B. Kasperek. Výstavu sprevádzal których przedstawiciele katalóg prezentujúci będą reprezentować FERS, oraz zaproponowanie umelcov a ich práce. wspólnego projektu FERS na 2012 r. 11. januára sa v Bratislave konalo zasadnutie 24 stycznia w Nowym Targu odbyło się kolejne po- Fóra FERS, ktorého programom bolo schválenie siedzenie polsko-słowackiej Komisji ds. Europejskiego stanov Fóra Euroregiónov Slovenska, navrhnu- Ugrupowania Współpracy Terytorialnej. Członkowie tie zakladajúcich členov FERS, navrhnutie šta- komisji uzgodnili ostateczny projekt konwencji EUWT, tutárov oprávnených konať v mene FERS a na- który jest wynikiem wielomiesięcznych prac, przepro- vrhnutie spoločného projektu FERS na rok 2012. wadzonych konsultacji i dyskusji, zebranych doświad- czeń i opinii oraz przygotowanych analiz. Członkowie 24. januára sa v Nowom Targu konalo komisji ustalili również główne założenia i sposób prac ďalšie zasadnutie Poľsko-slovenskej komisie nad projektem statutu. pre európske zoskupenie územnej spolupráce. Členovia komisie sa dohodli na konečnom ná- 13 lutego w Kancelarii Prezydenta vrhu dohovoru o EZÚS, ktorý je výsledkom nie- Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie odbyło się spo- koľkomesačných prác, uskutočnených konzul- tkanie przedstawicieli Euroregionów polskich. Związek tácií a diskusií, získaných skúseností a názorov Euroregion „Tatry” reprezentowali Przewodniczący ako aj pripravených analýz. Členovia komisie sa Rady Bogusław Waksmundzki oraz Dyrektor takisto dohodli na hlavných cieľoch a spôsobe Biura Związku Antoni Nowak. Podczas spotkania, prípravy návrhu stanov. 212 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

w obecności Doradcy Prezydenta RP Henryka Wujca 13. februára sa v Kancelárii prezidenta przedstawiciele władz Euroregionów podpisali List in- Poľskej republiky vo Varšave konalo stretnu- tencyjny dotyczący powołania Federacji Euroregionów tie zástupcov poľských euroregiónov. Zväzok Rzeczypospolitej Polskiej. Euroregión „Tatry” zastupovali predseda Rady Bogusław Waksmundzki a riaditeľ kancelá- 28 lutego w teatrze im. Juliusza Słowackiego rie Zväzku Antoni Nowak. Počas stretnutia za w Krakowie odbyła się uroczystość rozstrzygnięcia prítomnosti poradcu prezidenta PR Henryka plebiscytu „Ludzie Roku” ogłoszonego po raz dwu- Wujca podpísali zástupcovia orgánov euroregi- dziesty przez „Gazetę Krakowską” i wręczenia nagród. ónov list o zámere založenia Federácie euroregi- Jednym z laureatów konkursu został Przewodniczący ónov Poľskej republiky. Rady Związku Euroregion „Tatry” Bogusław Waksmundzki. 28. februára sa v Divadle Juliusza Słowackého v Krakove konala slávnosť vyhlá- 14 marca w Limanowej obradował XVIII senia výsledkov súťaže „Ľudia roku”, organi- Kongres Związku Euroregion „Tatry”. Kongres za- zovanej po dvadsiatykrát novinami „Gazeta twierdził Sprawozdania Rady Związku i Komisji Krakowska”, a odovzdania cien. Jedným z lau- Rewizyjnej oraz udzielił absolutorium Radzie. reátov súťaže bol predseda Rady Zväzku Delegaci podjęli uchwały w następujących spra- Euroregión „Tatry“ Bogusław Waksmundzki. wach: utraty członkostwa zwyczajnego Gminy Tymbark, przystąpienia Związku Euroregion 14. marca sa v Limanowej konalo rokova- „Tatry” do Federacji Euroregionów Rzeczpospolitej nie XVIII. kongresu Zväzku Euroregión „Tatry“. Polskiej, wyboru delegatów na XVIII Kongres Kongres schválil správy o činnosti Rady Zväzku Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” a Revíznej komisie a udelil Rade absolutó- rium. Delegáti prijali uznesenie vo veci zruše- 21 marca w Popradzie odbył się XVIII Kongres nia členstva obce Tymbark, pristúpenia Zväzku Stowarzyszenia Region „Tatry“. Wśród głównych Euroregión „Tatry“ k Federácii euroregiónov punktów programu znalazły się: wybór komisji robo- Poľskej republiky, výberu delegátov na XVIII. czych, uchwalenie regulaminu obrad Kongresu, pro- kongres Cezhraničného zväzku Euroregión jekt budżetu na rok 2012, wybór członka Rady, uchwa- „Tatry“. lenie liczby delegatów z regionów Liptów, Orawa i Spisz na XVIII Kongres Transgranicznego Związku 21. marca sa v Poprade uskutočnil XVIII. Euroregion „Tatry“, który zaplanowano na 18 kwietnia Kongres Združenia Región „Tatry“. Hlavnými 2012 r. w Liptowskim Mikułaszu, następnie przyjęcie bodmi programu boli: voľba pracovných komi- gminy Poloma jako nowego członka Stowarzyszenia sií, schválenie rokovacieho poriadku Kongresu, Region „Tatry“ oraz omówienie głównych kierunków návrh rozpočtu ZRT na rok 2012, voľba člena działalności ZRT w 2012 roku. Wszystkie wnioski do- Rady ZRT, schválenie počtu delegátov za regi- tyczące porządku obrad zostały przyjęte jednogłośnie. óny Liptova, Oravy a Spiša na XVIII. Kongres Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“, ktorý 13 kwietnia przedstawiciele kancela- sa bude konať dňa 18. apríla 2012 v Liptovskom rii Stowarzyszenia Region „Tatry“ w miejsco- Mikuláši, ďalej prijatie obce Poloma za nového wości Maciaszowce zaprezentowali studentom člena Zduženia Región „Tatry“ a prediskutova- Uniwersytetu Preszowskiego Euroregion „Tatry” nie hlavných smerov činnosti ZRT na rok 2012. i jego działalność. Všetky návrhy týkajúce sa programu boli jedno- hlasne prijaté. 17 kwietnia w Liptowskim Mikulaszu od- było się posiedzenie Rady Transgranicznego 13. apríla zástupcovia kancelárie ZRT Związku Euroregion „Tatry”. Członkowie przy- v obci Matiašovce prezentovali študentom jęli Sprawozdanie Rady z działalności w okre- Prešovskej univerzity v Prešove Euroregión sie od 17.03.2011 do 17.04.2012 roku oraz projekty „Tatry“ a jeho činnosť. KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 213

uchwał XVIII Kongresu Transgranicznego Związku 17. apríla sa v Liptovskom Mikuláši ko- Euroregion „Tatry”. nalo zasadnutie Rady Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“. Členovia prijali správu o čin- 18 kwietnia w Liptowskim Mikulaszu odbył się nosti Rady v období od 17.3.2011 do 17.4.2012 a ná- XVIII Kongres Transgranicznego Związku Euroregion vrhy uznesení XVIII. kongresu Cezhraničného „Tatry”. Kongres nadał tytuł Honorowego Członka zväzku Euroregión „Tatry”. Euroregionu „Tatry” Panu Milanovi Nevlazle i wrę- 18. apríla sa czył mu statuetkę Za v Liptovskom Mikuláši Zasługi dla Euroregionu konal XVIII. kongres „Tatry”. Delegaci powo- Cezhraničného zväzku łali na członka Rady Euroregión „Tatry“. Michala Biganiča, za- Kongres udelil titul čest- twierdzili Sprawozdanie ného člena Euroregiónu Rady Związku i Komisji „Tatry“ pánovi Milanovi Rewizyjnej oraz udzie- Nevlazlovi, ktorému lili absolutorium Radzie. bola tiež odovzdaná Kongres podjął uchwały soška Za zásluhy pre w następujących spra- Euroregión „Tatry“. wach: realizacji mikro- XVIII Kongres Transgranicznego Związku Euroregion „Ta- Delegáti vymenovali za projektów w Euroregionie try” w Liptowskim Mikułaszu. Nadanie tytułu Honorowego člena Michala Biganiča, Członka Euroregionu „Tatry” i wręczenie panu Milanovi Ne- „Tatry” w latach 2012– vlazle statuetki Za Zasługi dla Euroregionu, 18.04.2012 r., fot. schválili Správu o čin- 2014, Nagrody im. Petera arch. Stowarzyszenia Region „Tatry” nosti Rady Zväzku Buriana dla najlepiej XVIII. Kongres Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry” v a Revíznej komisie współpracujących sa- Liptovskom Mikuláši. Udelenie titulu čestného člena Eurore- a udelili Rade absolu- giónu „Tatry” a odovzdanie pánovi Milanovi Nevlazlovi sošky morządów – członków Za zásluhy pre Euroregión, 18. 4. 2012, foto arch. Združenia tórium. Kongres prijal Euroregionu „Tatry”, pol- Región „Tatry” uznesenia vo veciach sko-słowackiej współ- realizácie mikropro- pracy transgranicznej jektov v Euroregióne w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej „Tatry“ v rokoch 2012 – 2014, ceny Petra Buriana w latach 2014–2020, projektów strategicznych pre najlepšie spolupracujúce samosprávy – čle- Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry”. nov Euroregiónu „Tatry”, poľsko-slovenskej cez- hraničnej spolupráce v rámci Európskej územnej 24 kwietnia w Domu Spotkań Słowacko- spolupráce v rokoch 2014 – 2020, strategických Polskich Euroregionu „Tatry“ w Kieżmarku odbył projektov Cezhraničného zväzku Euroregión się wernisaż wystawy z cyklu Artyści pogranicza sło- „Tatry”. wacko-polskiego Miloslav Dvorák. Świat moimi oczami. Organizatorem wernisażu było Stowarzyszenie 24. apríla sa v Dome slovensko-poľského Region „Tatry“. stretávania Euroregiónu „Tatry“ v Kežmarku konala vernisáž výstavy z cyklu Umelci sloven- 14 maja w Nowym Targu odbyło się posie- sko-poľského pohraničia: Miloslav Dvorák – Svet dzenie Rady Związku Euroregion „Tatry” z udzia- mojimi očami. Organizátorom vernisáže bolo łem Burmistrza Miasta Nowego Targu Marka Združenie Región „Tatry“. Fryźlewicza. Głównym tematem obrad była współ- praca pomiędzy Euroregionem i miastem Nowy Targ, 14. mája sa v Nowom Targu konalo za- w tym sprawa dalszego korzystania przez Euroregion sadnutie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“ „Tatry” z pomieszczeń będących własnością miasta za účasti primátora mesta Nowy Targ Marka Nowego Targu. Ponadto członkowie Rady zapoznali Fryźlewicza. Hlavnou témou rokovania bola się z informacją na temat przygotowań Euroregionu spolupráca medzi Euroregiónom a mestom 214 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

do realizacji mikroprojektów w przyszłej perspekty- Nowy Targ a problematika ďalšieho využívania wie finansowej na lata 2014–2020. Euroregiónom „Tatry“ priestorov, ktoré sú majetkom mesta Nowy Targ. Okrem toho sa čle- 28 maja w ogrodach pałacu Prezydenckiego novia Rady oboznámili s informáciou o príprave w Warszawie odbyły się uroczyste obchody Dnia Euroregiónu na realizáciu mikroprojektov v bu- Samorządu Terytorialnego z udziałem posłów i sena- dúcom programovom období, t.j. v rokoch 2014 torów, ministrów Kancelarii Prezydenta, doradców – 2020. prezydenta oraz przedstawicieli organizacji samorzą- dowych i polskich euroregionów. Euroregion „Tatry” 28. mája sa v záhrade Prezidentského paláca reprezentowali Przewodniczący Rady Bogusław vo Varšave konali oslavy Dňa územnej samo- Waksmundzki oraz Wiceprzewodniczący Antoni správy za účasti poslancov a senátorov, minis- Karlak. trov Kancelárie prezidenta, poradcov prezidenta a zástupcov samosprávnych organizácií a poľ- 31 maja – 1 czerwca w Ministerstwie Rozwoju ských euroregiónov. Euroregión „Tatry” zastu- Regionalnego w Warszawie odbyło się spotkanie povali predseda Rady Bogusław Waksmundzki Euroregionów dotyczące realizacji zadań w ramach a podpredseda Antoni Karlak. Programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej. Związek Euroregion „Tatry” reprezentowali 31. mája – 1. júna sa v Ministerstve regi- Przewodniczący Rady Bogusław Waksmundzki, onálneho rozvoja vo Varšave konalo stretnu- Dyrektor Biura Związku Antoni Nowak oraz kie- tie euroregiónov vo veci realizácie úloh v rámci rownik Działu Realizacji Mikroprojektów w ramach Programov európskej územnej spolupráce. PWT PL-SK 2007–2013 Teresa Siaśkiewicz. Zväzok Euroregión „Tatry” zastupovali predseda Rady Bogusław Waksmundzki, riadi- 6 czerwca w Nowym Targu odbyło się posie- teľ kancelárie Zväzku Antoni Nowak a vedúca dzenie Rady Transgranicznego Związku Euroregion Oddelenia realizácie mikroprojektov v rámci „Tatry”. Dyrektor Antoni Nowak przedstawił infor- PCS PL-SK 2007 – 2013 Teresa Siaśkiewicz. mację na temat roli Euroregionu w przyszłej perspektywie finansowej na lata 2014–2020. Rada zapoznała 6. júna sa v Nowom Targu konalo zasad- się również z informacją na temat ogłoszonego przez nutie Rady Cezhraničného zväzku Euroregión Związek Euroregion „Tatry”, dnia 1 czerwca, trzeciego „Tatry“. Riaditeľ Antoni Nowak predstavil infor- ciągłego naboru mikroprojektów w ramach Programu máciu o úlohe Euroregiónu v budúcom progra- Współpracy Transgranicznej PL-SK 2007–2013. movom období 2014 – 2020. Rada sa tiež obo- Partnerzy słowaccy omówili projekty własne dofi- známila s informáciou o tretej, nepretržitej nansowane z Ministerstwa Transportu Budownictwa výzve na predkladanie mikroprojektov v rámci i Rozwoju Regionalnego Republiki Słowackiej: Programu cezhraničnej spolupráce PL-SK Euroregiony razem 2012 oraz Przygotowanie ścieżek ro- 2007 – 2013, vyhlásenej Zväzkom Euroregión werowych na trasie Tatrzańska Łomnica – Tatrzańska „Tatry“ dňa 1. júna. Slovenskí partneri informo- Kotlina. Rada przyjęła Regulamin Konkursu na vali o vlastných projektoch, ktoré získali finan- Nagrodę im. Petera Buriana dla najlepiej współpracu- čný príspevok z Ministerstva dopravy, výstavby jących samorządów – członków Euroregionu „Tatry” a regionálneho rozvoja Slovenskej republiky: i instytucji działających na terenie Euroregionu. Euroregióny spoločne 2012 a Príprava cyklotrás na úseku Tatranská Lomnica – Tatranská Kotlina. 21–22 czerwca w Popradzie odbyła się pierwsza Rada schválila súťažný poriadok o cenu Petra część imprezy kulturalno-społecznej pod tytułem Buriana pre najlepšie spolupracujúce samo- Euroregiony razem 2012/Folklor bez granic. W ra- správy – členov Euroregiónu „Tatry” a organi- mach dwudniowej imprezy wystąpiły zespoły folk- zácie pôsobiace na území Euroregiónu. lorystyczne Vagonár z Popradu, Topľan z Giraltoviec i Śwarni z Polski. Druga część imprezy kulturalno- 21. – 22. júna sa v meste Poprad konala prvá społecznej pod tytułem Euroregiony razem 2012 časť kultúrno-spoločenského podujatia pod KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 215

odbyła się w Kieżmarku dnia 14 lipca w ramach názvom Euroregióny spoločne 2012 / Folklór bez Festiwalu Europejskich Rzemiosł Ludowych. Na im- hraníc. V rámci dvojdňového podujatia vystúpili: prezie wystąpiły dziecięce zespoły folklorystyczne FS Vagonár z Popradu, FS Topľan z Giraltoviec Maguráčik z Kieżmarku, Dmosin z Łyszkowic a FS Śwarni z Poľskej republiky. Druhá časť kul- z Polski, Goralik z Kieżmarku, Niewiadów z Polski túrno-spoločenského podujatia pod názvom oraz zespoły folklorystyczne Liptov z Rużomberku Euroregióny spoločne 2012 sa konala v meste i Boruta ze Zgierza z Polski. Trzecia część imprezy Kežmarok (14. júla) v rámci Európskeho ľudového odbyła się w Liptowskim Mikułaszu (20 lipca) w ra- remesla. Na podujatí vystúpili: DFS Maguráčik mach Mikulaskiego Festiwalu Jazzowego. W programie z Kežmarku, DFS Dmosin z Lyszkowic z Poľska, wystąpiły zespoły Jazz & More z Preszowa, Formace DFS Goralik z Kežmarku, DFS Niewiadów Jazz Q & Marcin Zupanski z Republiki Czeskiej z Poľska, FS Liptov z Ružomberka a FS Boruta zo i Polski, Borys Janczarski Zgierza z Poľska. Tretia časť Trio feat oraz Stephen podujatia sa uskutoč- McCraven z Polski nila v meste Liptovský i z USA. W Dolnym Mikuláš (20. júla) Kubínie dnia 22 września v rámci Mikulášskeho odbyła się czwarta część jazzového festivalu. imprezy kulturalno-spo- V rámci programu vy- łecznej Euroregiony ra- stúpili hudobné sku- zem 2012 w ramach Dni piny Jazz & More Miasta Dolny Kubin. z Prešova, Formace Jazz W programie wystą- Q & Marcin Zupanski piły Folklorystyczny z Českej repub- Zespół Śpiewaczy Orava liky a Poľska a Borys oraz zespoły folklory- Janczarski Trio feat. Euroregiony razem 2012 – Festiwal Europejskich Rzemiosł Lu- styczne Rosička, Rosa dowych w Kieżmarku, 14.07.2012 r., fot. arch. Stowarzyszenia Stephen McCraven i Limanowianie z Polski. Region „Tatry” z Poľska a z USA. W Białej Spiskiej dnia 22 Euroregióny spoločne 2012 – festival Európske ľudové remeslo V meste Dolný Kubín września odbyła się ostat- v Kežmarku, 14. 7. 2012, foto arch. Združenia Región „Tatry” (22. septembra) sa konia część imprezy kultu- nala štvrtá časť kul- ralno-społecznej Euroregiony razem 2012 w ramach X túrno-spoločenského podujatia Euroregióny Spiskiego Jarmarku Ziemniaka. W programie znalazły spoločne 2012 v rámci Dní mesta Dolný Kubín. się występy Zespołu Folklorystycznego Osturňanka, V programe vystúpili aj SFS Orava, FS Rosička, Dziecięcego Zespołu Folklorystycznego z Jurgowa Rosa a Limanowiane z Poľska. Záverečná časť z Polski, Teatru Kočovné divadlo Drak: Na skle ma- kultúrno-spoločenského podujatia Euroregióny ľované oraz Zespołu muzycznego Banda – world- spoločne 2012 sa konala v meste Spišská Belá music z Bratysławy. Wszystkie imprezy otrzymały (22. septembra) v rámci X. Spišského zemia- wsparcie z linii budżetowej Ministerstwa Transportu, karského jarmoku. V programe vystúpili aj FS Budownictwa i Rozwoju Regionalnego Republiki Osturňanka, DFS z Jurgowa z Poľska, Kočovné Słowackiej. divadlo Drak: Na skle maľované a hudobná skupina Banda – worldmusic z Bratislavy. Tieto po- 26 czerwca w Bratysławie odbyło się spotka- dujatia boli podporené z rozpočtovej kapitoly nie robocze w sprawie projektu Od Euroregionu Ministerstva dopravy, výstavby a regionálneho „Tatry” do Europejskiego Ugrupowania Współpracy rozvoja Slovenskej republiky. Terytorialnej. Przedstawiciele biura Stowarzyszenia Region „Tatry“ oraz członkowie Komisji ds. EUWT 26. júna sa v Bratislave konalo pracovné spotkali się z przedstawicielami Ministerstwa stretnutie k projektu Od Euroregiónu „Tatry“ Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich Republiki k Európskemu zoskupeniu územnej spolupráce. Słowackiej. Dyskutowano zwłaszcza o EUWT Zástupcovia kancelárie Združenia Región 216 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

TATRY, o wyborze członków grup roboczych „Tatry“ a členovia Komisie vo veci EZÚS sa Programu Współpracy Transgranicznej PL-SK 2014– stretli so zástupcami Ministerstva pôdohospo- 2020 oraz o projekcie Szlak Wokół Tatr, który pozo- dárstva a rozvoja vidieka SR. Diskutovalo sa staje kluczowym projektem dla Euroregionu „Tatry”. najmä o EZÚS TATRY, o voľbe členov do pra- covných skupín Programu cezhraničnej spo- 27 lipca w Ośrodku Współpracy Polsko- lupráce PL-SK 2014 – 2020 a o projekte Cesta Słowackiej w Nowym Targu gościła pani Róża Thun, okolo Tatier, ktorý zostáva kľúčovým pre posłanka do Parlamentu Europejskiego. Podczas spo- Euroregión „Tatry“. tkania z Przewodniczącym Rady Związku Euroregion „Tatry” panem Bogusławem Waksmundzkim roz- 27. júla navštívila Stredisko poľsko-sloven- mawiano przede wszystkim na temat przygotowań skej spolupráce v Nowom Targu pani Róża Thun, Euroregionu do nowej perspektywy finansowej na poslankyňa Európskeho parlamentu. Počas lata 2014–2020 i prac nad utworzeniem Europejskiego stretnutia s predsedom Rady Zväzku Euroregión Ugrupowania Współpracy Terytorialnej TATRY. „Tatry” pánom Bogusławom Waksmundzkým boli predovšetkým prerokované témy prípravy 28 sierpnia w Ośrodku Współpracy Polsko- Euroregiónu na novú finančnú perspektívu na Słowackiej w Nowym Targu odbył się Nadzwyczajny roky 2014 – 2020 a práce spojené so založením Kongres Związku Euroregion „Tatry”. W ramach Európskeho zoskupenia územnej spolupráce pierwszej części Kongresu przeprowadzone zostały TATRY. warsztaty informacyjne na temat Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej TATRY 28. augusta sa v Stredisku poľsko-slovenskej oraz zaprezentowano projekty Konwencji i Statutu spolupráce v Nowom Targu konal Mimoriadny Ugrupowania. Kongres podjął uchwałę w spra- kongres Zväzku Euroregión „Tatry“. V rámci pr- wie: przystąpienia Związku Euroregion „Tatry” do vej časti kongresu bolo uskutočnené informačné Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej stretnutie o Európskom zoskupení územnej spo- TATRY z ograniczoną odpowiedzialnością. W dru- lupráce TATRY a boli prezentované návrhy doho- giej części Kongresu przedstawiono multimedialną voru a stanov zoskupenia. Kongres prijal uznese- prezentację z okazji 18-lecia Euroregionu Tatry. nie vo veci pristúpenia Zväzku Euroregión „Tatry“ Uroczystym i ważnym wydarzeniem było wręczenie k Európskemu zoskupeniu územnej spolupráce Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski TATRY s ručením obmedzeným. V druhej časti Panu Wendelinowi Haberowi, Przewodniczącemu kongresu bola premietnutá multimediálna pre- Rady Związku Euroregion „Tatry” w latach 1994–2011 zentácia pri príležitosti 18. výročia pôsobenia i Honorowemu Członkowi Euroregionu. Odznaczenia Euroregiónu „Tatry“. Slávnostnou a významnou dokonał Wicewojewoda Małopolski Andrzej Harężlak. udalosťou bolo odovzdanie radu Krzyż Kawalerski Przewodniczący Kongresu ogłosił konkurs o Nagrodę Orderu Odrodzenia Polski pánovi Wendelinovi im. Petera Buriana. Haberovi, predsedovi Rady Zväzku Euroregión „Tatry“ v rokoch 1994 – 2011 a čestnému členovi 4–6 września w Krynicy odbyło się XXII Forum Euroregiónu. Kríž odovzdal zástupca vojvodu Ekonomiczne w którym uczestniczył Przewodniczący Malopoľska Andrzej Harężlak. Predseda kon- Rady Bogusław Waksmundzki. gresu vyhlásil súťaž o cenu Petra Buriana.

5 września Dyrektor Biura Stowarzyszenia 4. – 6. septembra sa v Krynici konalo XXII. Region „Tatry” Jana Majorová Garstková wzięła ekonomické fórum, na ktorom sa zúčastnil pred- udział w posiedzeniu grupy roboczej „Partnerstwo dla seda Rady Bogusław Waksmundzki. polityki spójności” w Pałacu Miejskim w Bratysławie. Podczas posiedzenia omówiono zwłaszcza następu- 5. septembra sa riaditeľka kancelárie ZRT jące materiały: Stosowanie warunków ex ante przy przy- Mgr. Jana Majorová Garstková zúčastnila v pries- gotowaniu mechanizmu wdrażania polityki spójności UE toroch Miestodržiteľského paláca v Bratislave po roku 2013 w warunkach RS i Projekt podstawowych zasadnutia pracovnej skupiny „Partnerstvo pre KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 217

Nadzwyczajny Kongres Związku Euroregion „Tatry”, Nowy Targ 28.08.2012 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” Mimoriadny kongres Zväzku Euroregión „Tatry”, Nowy Targ 28. 8. 2012, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” warunków przygotowania Umowy Partnerskiej RS na politiku súdržnosti“. Zasadnutie bolo zamerané okres programowy 2014–2020. najmä na prediskutovanie týchto materiálov: „Spôsob uplatnenia ex ante kondicionalít pri príp- 7 września w Domu Spotkań Słowacko-Polskich rave implementačného mechanizmu politiky súdrž- Euroregionu „Tatry” w Kieżmarku w ramach cyklu nosti EÚ po roku 2013 v podmienkach SR“ a „Návrh Artyści słowacko-polskiego pogranicza odbył się wernisaż základných princípov na prípravu Partnerskej do- wystawy polskiego fotografa Henryka Mariana Malesy hody SR na programové obdobie 2014 – 2020“. pod tytułem Nowy Orlean – klimaty zwiane wiatrem. 7. septembra sa v Dome slovensko-poľského 25 września w Zakopanem odbyło się XIV stretávania Euroregiónu „Tatry“ v Kežmarku Tatrzańskie Forum Gospodarcze, podczas którego v rámci cyklu Umelci slovensko-poľského po- Przewodniczący Rady Bogusław Waksmundzki hraničia konala vernisáž výstavy poľského fo- przedstawił prezentację pod tytułem Polsko-słowacka tografa Henryka Mariana Malesu pod názvom współpraca gospodarcza w Euroregionie „Tatry”. New Orleans – Atmosféra odviata vetrom.

25 września w Kieżmarku odbyło się wspólne 25. septembra sa v Zakopanom konalo XIV. posiedzenie Rady Transgranicznego Związku tatranské hospodárske fórum, počas ktorého Euroregion „Tatry” oraz Polsko-Słowackiej Komisji predseda Rady Bogusław Waksmundzki pred- ds. Europejskiego Ugrupowania Współpracy stavil prezentáciu s názvom Poľsko-slovenská hos- Terytorialnej. Członkowie Rady pozytywnie za- podárska spolupráca v Euroregióne „Tatry“. opiniowali przedłożone przez Komisję projekty Statutu i Konwencji EUWT TATRY z ograniczoną 25. septembra sa v Kežmarku konalo spo- odpowiedzialnością. ločné zasadnutie Rady Cezhraničného zväzku Euroregión „Tatry“ a Poľsko-slovenskej komisie 5 października Związek Euroregion „Tatry” zor- pre európske zoskupenie územnej spolupráce. ganizował w Ośrodku Współpracy Polsko-Słowackiej Členovia Rady sa pozitívne vyjadrili o návrhoch 218 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

w Nowym Targu wernisaż wystawy malarstwa Jana stanov a dohovoru o EZÚS TATRY s ručením Kantego Pawluśkiewicza pod tytułem Nowy Targ obmedzeným, ktoré komisia predložila. – Kieżmark. Belle Art – Żel Art, któremu towarzy- szył multimedialny pokaz Ściany w 3D na fasadzie 5. októbra organizoval Zväzok Euroregión Teatru Starego w Krakowie. Z okazji 70. urodzin ar- „Tatry“ v Stredisku poľsko-slovenskej spolu- tysty Związek Euroregion „Tatry” przyznał mu tytuł práce v Nowom Targu vernisáž výstavy maliar- Osobowości Euroregionu „Tatry” i wręczył statuetkę stva Jana Kantyho Pawluśkiewicza s názvom Za Zasługi dla Euroregionu. Nowy Targ – Kežmarok. Belle Art – Gél Art, ktorú sprevádzala multimediálna prezentácia Steny 19 października v 3D na fasáde Starého w Kieżmarku odbył się divadla v Krakove. Pri Kongres Nadzwyczajny príležitosti 70. narode- Stowarzyszenia Region nín umelca mu Zväzok „Tatry“. Udział w nim Euroregión „Tatry” wzięli także zaproszeni udelil titul Osobnosť goście: Tomáš Kašaj – Euroregiónu „Tatry” Konsul RS w Krakowie; a odovzdal sošku Za zá- Matúš Šesták – Główny sluhy pre Euroregión. Radca Stanu, Departament Organizacyjny, Sekcja 19. októbra sa Administracji Publicznej, v Kežmarku konal Ministerstwo Spraw Mimoriadny Kongres Wewnętrznych RS; Združenia Región Bogusław Waksmundzki „Tatry“. Mimoriadny – Przewodniczący Rady Kongres, ktorého sa ok- Transgranicznego Zwią- rem členov ZRT a pra- zku Euroregion „Tatry“; covných komisií zúčast- Ján Ferenčák – Naczelnik nili aj pozvaní hostia: p. Urzędu Obwodowego Tomáš Kašaj – konzul w Kieżmarku; Oľga SR v Krakove; p. Matúš Marhulíková – Członek Wernisaż wystawy malarstwa Jana Kantego Pawluśkiewicza Šesták – hlavný štátny pod tytułem Nowy Targ – Kieżmark. Belle Art – Żel Art i uroczy- Honorowy Euroregiónu stość przyznania artyście tytułu Osobowości Euroregionu „Ta- radca, organizačný od- „Tatry“ oraz Antoni Nowak try”, Ośrodek Współpracy Polsko-Słowackiej w Nowym Targu, bor, sekcia verejnej – Dyrektor Biura Związku 5.10.2012 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” správy, Ministerstvo Vernisáž výstavy maliarstva Jana Kantyho Pawluśkiewicza Euroregion „Tatry“. s názvom Nowy Targ – Kežmarok. Belle Art – Gél Art a slávno- vnútra SR; p. Bogusław Kongres Nadzwyczajny sť udelenia umelcovi titulu Osobnosti Euroregiónu „Tatry”, Waksmundzki – zatwierdził wstąpienie Stredisko poľsko-slovenskej spolupráce v Nowom Targu, predseda R ady Stowarzyszenia Region 5. 10. 2012, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” Cezhraničného zväzku „Tatry“ do Europejskiego Euroregión „Tatry“; Ugrupowania Współpracy Terytorialnej TATRY p. Ján Ferenčák – prednosta Obvodného úradu z ograniczoną odpowiedzialnością, Konwencję o za- v Kežmarku; p. Oľga Marhulíková – čestná členka łożeniu EUWT TATRY z o.o. i Statut EUWT TATRY Euroregiónu „Tatry“ a p. Antoni Nowak – riadi- z o.o. Na Kongresie Nadzwyczajnym jako nowego teľ kancelárie Zväzku Euroregión „Tatry“; schvá- członka Stowarzyszenia Region „Tatry“ przyjęto lil vstup Združenia Región „Tatry“ do Európskeho gminę Tichý Potok (powiat Sabinov), ogłoszono także zoskupenia územnej spolupráce TATRY s ruče- konkurs o Nagrodę Petera Buriana dla najlepiej współ- ním obmedzeným, Dohovor o založení EZÚS pracujących samorządów – członków Euroregionu TATRY s r.o. a Stanovy EZÚS TATRY s r.o. „Tatry“ i instytucji działających na terenie Euroregionu Zároveň bola na Mimoriadnom Kongrese prijatá „Tatry“. obec Tichý Potok (okres Sabinov) za nového člena KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 219

19 października w Domu Spotkań Słowacko- Združenia Región „Tatry“ a bola vyhlásená Súťaž Polskich Euroregionu „Tatry” w Kieżmarku w ra- o Cenu Petra Buriana pre najlepšie spolupracujúce mach cyklu Artyści słowacko-polskiego pogranicza samosprávy – členov Euroregiónu „Tatry“ a inšti- odbył się wernisaż wystawy Kataríny Schrötterovej túcie pôsobiace na území Euroregiónu „Tatry“. z Liptowskiego Jana pod tytułem Gra. 19. októbra sa v Dome slovensko-poľského 30 października w 50-metrowym basenie stretávania Euroregiónu „Tatry“ v Kežmarku Aquacity Poprad odbyła się Olimpiada Sportowa v rámci cyklu Umelci slovensko-poľského pohrani- Dzieci i Młodzieży Miasta Poprad. W ramach tej im- čia konala vernisáž výstavy Kataríny Schrötterovej prezy odbyła się XVIII z Liptovského Jána pod edycja Pucharu Nadziei názvom Hra. Olimpijskich Miast Euroregionu „Tatry” 30. októbra oraz II edycja zawodów sa v 50 m bazéne pływackich przy licz- Aquacity Poprad usku- nym udziale dzieci i mło- točnila Športová olym- dzieży z klubów pływac- piáda detí a mládeže kich ze Słowacji, Polski mesta Poprad. V rámci i Wielkiej Brytanii. W or- tohto podujatia sa ko- ganizacji tej imprezy nal 18. ročník Pohára uczestniczyła Komisja olympijských nádejí Sportu i Młodzieży miest Euroregiónu Stowarzyszenia Region Nadzwyczajny Kongres Stowarzyszenia Region „Tatry”, Kież- „Tatry“ a 2. ročník mark 19.10.2012 r., fot. arch. Związku Euroregion „Tatry” „Tatry“. Jej przewodni- Plávania za početnej Mimoriadny kongres Zväzku Euroregión „Tatry”, Nowy Targ czący PhDr. Jozef Pavlík 28. 8. 2012, foto arch. Zväzku Euroregión „Tatry” účasti detí a mládeže pełnił funkcję dyrektora z plaveckých klubov zawodów. Finansowanie zo Slovenska, Poľska imprezy zapewniło miasto Poprad przy wsparciu a Veľkej Británie. Na zorganizovaní tohto po- Preszowskiego Kraju Samorządowego. dujatia sa podieľala Komisia športu a mládeže Združenia Región „Tatry“. Jej predseda PhDr. 7 listopada w Gorlicach Przewodniczący Jozef Pavlík bol riaditeľom pretekov. Finančne Bogusław Waksmundzki spotkał się z przedstawicie- akciu zabezpečilo mesto Poprad s podporou lami Zarządu Powiatu Gorlickiego. Podczas spotka- Prešovského samosprávneho kraja. nia Przewodniczący przedstawił informacje na temat działalności Euroregionu „Tatry”. 7. novembra sa v Gorliciach predseda Bogusław Waksmundzki stretol so zástupcami 16 listopada Związek Euroregion „Tatry” zor- zastupiteľstva okresu Gorlice. Počas stretnu- ganizował otwarcie wystawy fotografii Henryka tia poskytol predseda informácie o činnosti Mariana Malesy pod tytułem Nowy Orlean – klimaty Euroregiónu „Tatry“. zwiane wiatrem. Na wystawie zostało zaprezentowanych 45 fotografii przedstawiających Nowy Orlean 16. novembra organizoval Zväzok sprzed huraganu Katrina w 2005 roku. Euroregión „Tatry“ otvorenie výstavy fotografií Henryka Mariana Malesu s názvom New Orleans 28–29 listopada w Stropkowie na Słowacji – Atmosféra odviata vetrom. Na výstave bolo pre- odbyło się XVIII posiedzenie Polsko-Słowackiej zentovaných 45 fotografií predstavujúcich New Komisji Międzyrządowej ds. Współpracy Orleans pred hurikánom Katrina v roku 2005. Transgranicznej. Przewodniczący Rady Bogusław Waksmundzki i Dyrektor Biura Stowarzyszenia 28. – 29. novembra sa v Stropkove Region „Tatry” w Kieżmarku Jana Majorová Garstková na Slovensku konalo XVIII. zasadnutie 220 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

zaprezentowali uczestnikom informacje na temat Poľsko-slovenskej medzivládnej komisie stanu prac nad powołaniem przez Związek Euroregion pre cezhraničnú spoluprácu. Predseda Rady „Tatry” i Stowarzyszenie Region „Tatry” Europejskiego Bogusław Waksmundzki a riaditeľ ka kance- Ugrupowania Współpracy Terytorialnej TATRY. lárie Združenia Región „Tatry” v Kežmarku Komisja pozytywnie oceniła starania zmierzające do Jana Majorová Garstková prezentovali účast- powołania Ugrupowania. níkom informácie o stave prác spojených so za- ložením Európskeho zoskupenia územnej spo- 5 grudnia Stowarzyszenie Region „Tatry“ zor- lupráce TATRY Zväzkom Euroregión „Tatry” ganizowało w Nowej Wsi Spiskiej już XI Słowacko- a Združením Región „Tatry”. Komisia pozi- Polskie Forum Gospodarcze, które odbyło się pod pa- tívne ohodnotila úsilie zamerané na založenie tronatem Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej w RS zoskupenia. J.E. Andrzeja Krawczyka i marszałka Rady Narodowej RS Pavla Paški. Głównymi partnerami XI Słowacko- 5. decembra zorganizovalo Združenie Polskiego Forum Gospodarczego byli: Ambasada Región „Tatry“ v Spišskej Novej Vsi už XI. Rzeczypospolitej Polskiej w Bratysławie, Ministerstwo Slovensko-poľské hospodárske fórum, ktoré sa Transportu, Budownictwa i Rozwoju Regionalnego konalo pod záštitou Veľvyslanca Poľskej repub- RS oraz Asseco Central Europe, a. s., partnerami na- liky v SR J.E. Andrzeja Krawczyka a predsedu tomiast: Firma v Poľsku, Effix s.r.o., Sila slov by JAN NR SR Pavla Pašku. Hlavnými partnermi XI. DE ZAAR, a partnerami medialnymi: ETARGET, Slovensko – poľského hospodárskeho fóra boli: www.podnikajtevpolsku.sk. Veľvyslanectvo Poľskej republiky v Bratislave, Ministerstvo dopravy, výstavby a regionál- 5–6 grudnia w Warszawie odbyła się konfe- neho rozvoja SR a Asseco Central Europe, a. s.; rencja Rola samorządów w polityce zagranicznej RP, partnermi: Firma v Poľsku, Effix s.r.o., Sila slov którą zorganizował Związek Miast Polskich przy by JAN DE ZAAR a mediálnymi partnermi: współpracy Instytutu Spraw Publicznych, Związku ETARGET, www.podnikajtevpolsku.sk. Powiatów Polskich i Związku Gmin Wiejskich RP w ramach projektu współfinansowanego przez 5. – 6. decembra sa vo Varšave konala kon- Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Przewodniczący ferencia Úloha samospráv v zahraničnej politike Rady Bogusław Waksmundzki przestawił informację PR, ktorú organizovalo Združenie poľských na temat roli i znaczenia Europejskiego Ugrupowania miest za spolupráce Inštitútu verejných vecí, Współpracy Terytorialnej TATRY jako instrumentu Združenia poľských okresov a Združenia vi- polsko-słowackiej współpracy transgranicznej oraz dieckych obcí PR v rámci projektu spolufinan- kształtowania tej współpracy przez euroregiony covaného Ministerstvom zahraničných vecí. i przygraniczne samorządy lokalne. Predseda Rady Bogusław Waksmundzki prezentoval informáciu o úlohe a význame Európskeho 7 grudnia w Nowym Targu odbyło się po- zoskupenia územnej spolupráce TATRY ako siedzenie Rady Związku Euroregion „Tatry”, na nástroja poľsko-slovenskej cezhraničnej spolu- którym jej członkowie zapoznali się z informacją práce a o vplyve euroregiónov a prihraničných na temat wykonania budżetu Związku od stycz- miestnych samospráv na túto spoluprácu. nia do października 2012 roku oraz prognozy do końca roku 2012. Przedstawiona została również 7. decembra sa v Nowom Targu konalo za- informacja na temat stanu realizacji mikroprojektu sadnutie Rady Zväzku Euroregión „Tatry“, po- Partnerska współpraca transgraniczna Euroregionu čas ktorého sa jej členovia oboznámili s informá- Tatry oraz wyzwań i oczekiwań związanych z utwo- ciou o realizácii rozpočtu Zväzku od januára do rzeniem Europejskiego Ugrupowania Współpracy októbra roku 2012 a s prognózou do konca roku Terytorialnej TATRY. Ponadto Rada podjęła 2012. Bola tiež prezentovaná informácia o stave uchwałę w sprawie: oceny realizacji projektu pa- realizácie mikroprojektu Partnerská cezhraničná rasolowego w ramach Programu Współpracy spolupráca Euroregiónu Tatry a o výzvach a oča- Transgranicznej PL-SK 2007–2013. kávaniach spojených so založením Európskeho KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012 221

Bezpośrednio po zakończeniu obrad Rady zoskupenia územnej spolupráce TATRY. Rada Związku w Ośrodku Współpracy Polsko-Słowackiej prijala aj uznesenie vo veci vyhodnotenia imple- gościł Ambasador Republiki Słowackiej Vasil Grivna. mentácie strešného projektu v rámci Programu Towarzyszyli mu Konsul Generalny Republiki cezhraničnej spolupráce PL-SK 2007 – 2013. Słowackiej Marek Lisánsky, Konsul Honorowy Republiki Słowackiej Wiesław Wojas oraz attaché Bezprostredne po ukončení rokovania Rady ambasady w Warszawie Lukáš Kajan. Zväzku navštívil Stredisko poľsko-slovenskej spolupráce veľvyslanec Slovenskej republiky 12 grudnia w Zakopanem odbyła się prezen- Vasil Grivna. Sprevádzal ho generálny konzul tacja produktów projektu Przygotowanie do budowy Slovenskej republiky Marek Lisánsky, honorárny szlaku rowerowego na trasie Łomnica Tatrzańska – konzul Slovenskej republiky Wiesław Wojas a at- Tatrzańska Kotlina. Zgromadzonym przedstawiono taché veľvyslanectva vo Varšave Lukáš Kajan. i przekazano nowe materiały promocyjne, które za- wierają opis całego projektu i planowanego szlaku ro- 12. decembra sa v meste Zakopane usku- werowego, informacje o podmiocie Stowarzyszenie točnila prezentácia výstupov projektu Príprava Region „Tatry“, miastach Wysokie Tatry i Zakopane. na vybudovanie cyklistického chodníka na trase Tatranská Lomnica – Tatranská Kotlina. 18–19 grudnia w Domu Spotkań Słowacko- Prítomným bol predstavený a odovzdaný nový Polskich Euroregiónu „Tatry“ w Kieżmarku odbyło się propagačný materiál, v ktorom je uvedený popis 2-dniowe seminarium szkoleniowe dla euroregionów celého projektu a plánovanej cyklotrasy, uve- słowackich w ramach projektu Euroregiony razem 2012, dené informácie o Združení Región „Tatry“, w którym udział wzięli przedstawiciele siedmiu eurore- meste Vysoké Tatry a meste Zakopane. gionów – Karpatský euroregión Slovensko, Euroregion dunajskej iniciatívy, Región Biele Karpaty, Slovenský 18. – 19. decembra sa v Dome sloven- dom Centrope, Región Beskydy, Regionálne združe- sko-poľského stretávania Euroregiónu „Tatry“ nie Váh – Dunaj – Ipeľ i Stowarzyszenie Region „Tatry“. v Kežmarku konal 2-dňový školiaci seminár pre W spotkaniu uczestniczył także kierownik Wydziału euroregionálne združenia Slovenska v rámci Koordynacji Podmiotów Rozwoju Regionalnego projektu Euroregióny spoločne 2012, na kto- PaedDr. Juraj Škríp i jego współpracownik mgr. Bc. Filip rom sa zúčastnili predstavitelia siedmich euro- Fiala, obaj z Ministerstwa Transportu, Budownictwa regiónov – Karpatský euroregión Slovensko, i Rozwoju Regionalnego Republiki Słowackiej, oraz Euroregión dunajskej iniciatívy, Región Biele menadżer Projektu Związku Euroregion „Tatry“ Karpaty, Slovenský dom Centrope, Región z Nowego Targu Pani Agnieszka Pyzowska, która pre- Beskydy, Regionálne združenie Váh – Dunaj – zentowała działalność i zadania euroregionu w Polsce. Ipeľ a Združenie Región „Tatry“. Stretnutia sa zú- Na spotkaniu poszczególni przedstawiciele słowackich častnil aj vedúci oddelenia koordinácie subjektov euroregionów przedstawili reprezentowane przez sie- regionálneho rozvoja PaedDr. Juraj Škríp a jeho bie euroregiony oraz projekty zrealizowane w okresie kolega Mgr. Bc. Filip Fiala, obaja z Ministerstva 2010–2012. Przedstawiciele Ministerstwa Transportu, dopravy, výstavby a regionálneho rozvoja SR Budownictwa i Rozwoju Regionalnego RS w swoich a projektová manažérka Zväzku Euroregión wystąpieniach skupili się na przygotowywanym na rok „Tatry“ z Nowého Targu p. Agnieszka Pyzowska, 2013 naborze projektów. ktorá prezentovala činnosť aktivity euroregiónu v Poľsku. Na stretnutí jednotliví zástupcovia slo- 19 grudnia w Warszawie odbyło się spotkanie venských euroregiónov predstavili nimi zastupo- przedstawicieli polskich euroregionów z Minister vaný euroregión a zrealizované projekty v období Rozwoju Regionalnego Elżbietą Bieńkowską oraz 2010 – 2012. Predstavitelia Ministerstva dopravy, Sekretarzem Stanu Adamem Zdziebło. Euroregion výstavby a regionálneho rozvoja SR sa svojimi „Tatry” reprezentowali Przewodniczący Rady príspevkami zamerali na obsah pripravovanej Bogusław Waksmundzki oraz Dyrektor Biura Výzvy pre rok 2013. Związku Antoni Nowak. Podczas spotkania 222 KALENDARIUM 2010–2012 / KALENDÁRIUM 2010–2012

dyskutowano na temat roli euroregionów w progra- 19. decembra sa vo Varšave konalo stret- mach transgranicznych Europejskiej Współpracy nutie zástupcov poľských euroregiónov s mi- Terytorialnej w latach 2014–2020. nisterkou regionálneho rozvoja pani Elżbietou Bieńkowskou a štátnym tajomníkom Adamom 20 grudnia w Nowym Targu odbyło się posie- Zdziebłom. Euroregión „Tatry” zastupovali pred- dzenie Rady Transgranicznego Związku Euroregion seda Rady Bogusław Waksmundzki a riaditeľ kan- „Tatry”. Członkowie Rady zapoznali się z informacją celárie Zväzku Antoni Nowak. Počas stretnutia na temat mikroprojektów z Euroregionu, zatwierdzo- boli prerokované témy týkajúce sa úloh eurore- nych przez Podkomitet Monitorujący PWT PL-SK giónov v cezhraničných programoch Európskej 2007–2013 w dniach 13–14 grudnia, ze stanem reali- územnej spolupráce na roky 2014 – 2020. zacji mikroprojektu komplementarnego pod tytu- łem Partnerska współpraca transgraniczna Euroregionu 20. decembra sa v Nowom Targu ko- „Tatry” i projektów realizowanych w 2012 roku oraz nalo zasadnutie Rady Cezhraničného zväzku działaniami euroregionalnymi dofinansowanymi Euroregión „Tatry“. Členovia Rady sa oboznámili przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa s informáciou o mikroprojektoch z Euroregiónu, i Rozwoju Regionalnego Republiki Słowackiej. ktoré boli schválené Monitorovacím podvýbo- Ponadto Rada przyjęła harmonogram działań zwią- rom PCS PL-SK 2007 – 2013 v dňoch 13. – 14. zanych z utworzeniem Europejskiego Ugrupowania decembra, so stavom realizácie komplementár- Współpracy Terytorialnej TATRY. neho mikroprojektu s názvom Partnerská cez- hraničná spolupráca Euroregiónu „Tatry” a pro- Tłumaczenie Agencja BTB jektov implementovaných v roku 2012, získali tiež informáciu o euroregionálnych aktivitách podporených Ministerstvom dopravy, výstavby a regionálneho rozvoja Slovenskej republiky. Okrem toho prijala Rada harmonogram aktivít spojených so založením Európskeho zoskupenia územnej spolupráce TATRY.

Preklad Agencja BTB ANEKS / PRÍLOHA 223

Członkowie Euroregionu „Tatry” w 2012 roku Členovia Euroregiónu „Tatry” v 2012 roku

Strona polska / poľská strana

Powiaty / Okresy (3) nowosądecki, nowotarski, tatrzański

Miasta / Mestá (4) Limanowa, Mszana Dolna, Nowy Targ, Zakopane

Miasta i gminy / Mestá a gminy (4) Muszyna, Piwniczna Zdrój, Stary Sącz, Szczawnica

Gminy (19) Bukowina Tatrzańska, Czarny Dunajec, Czorsztyn, Jabłonka, Jodłownik, Kościelisko, Krościenko n. Dunajcem, Lipnica Wielka, Łapsze Niżne, Nowy Targ, Ochotnica Dolna, Poronin, Raba Wyżna, Raciechowice, Rytro, Spytkowice, Szaflary, Tokarnia, Uście Gorlickie

Województwo małopolskie jest członkiem wspierającym. Podporujúcim členom je Malopoľské vojvodstvo.

Strona słowacka / slovenská strana

Miasta / Mestá (14) Dolný Kubín, Kežmarok, Levoča, Liptovský Mikuláš, Podolínec, Poprad, Ružomberok, Spišská Belá, Spišská Nová Ves, Spišská Stará Ves, Stará Ľubovňa, Svit, Trstená, Vysoké Tatry

Wsie z okresów / Obce z okresov (89): Dolný Kubín, Kežmarok, Levoča, Liptovský Mikuláš, Námestovo, Poprad, Ružomberok, Sabinov, Spišská Nová Ves, Stará Ľubovňa, Tvrdošín Bajerovce, Batizovce, Beňadiková, Brezovica, Brutovce, Bušovce, Bziny, Červený Kláštor, Demänovská Dolina, Dlhá nad Oravou, Dravce, Ďurková, Forbasy, Gánovce, Gerlachov, Habovka, Hladovka, Hniezdne, Hozelec, Hraničné, Hranovnica, Huncovce, Hybe, Chlebnice, Chmeľnica, Istebné, Jakubovany, Jalovec, Jamník, Jarabina, Jasenová, Jezersko, Kamienka, Kolačkov, Kraľovany, Legnava, Lendak, Lesnica, Liesek, Liptovské Matiašovce, Liptovské Revúce, Litmanová, Lučivná, Ľubica, Majere, Malatiná, Malá Franková, Malý Lipník, Malý Slavkov, Matiašovce, Matysová, Medzibrodie nad Oravou, Mengusovce, Mníšek nad Popradom, Nižná, Nižná Boca, Nižné Ružbachy, Olšavica, Oravská Poruba, Oravský Biely Potok, Orlov, Osturňa, Podhorany, Podtureň, Poloma, Pribylina, Reľov, Sedliacka Dubová, Spišské Hanušovce, Stará Lesná, Suchá Hora, Sulín, Štefanov nad Oravou, Štrba, Tichý Potok, Úloža, Vasiľov, Važec, Veľká Franková, Veľká Lomnica, Vitanová, Vlachy, Vojňany, Vyšná Boca, Vyšné Ružbachy, Závažná Poruba, Zuberec, Žakovce, Ždiar 224 ANEKS / PRÍLOHA

Władze Euroregionu „Tatry” Vrcholné orgány Euroregiónu „Tatry”

Kadencja 2011–2012 / funkčné obdobie 2011–2012

Rada Transgranicznego Związku Euroregion „Tatry” / Rada Cezhraničného Zväzku Euroregión „Tatry”

Przewodniczący / Predseda: Bogusław Waksmundzki Wiceprzewodniczący / Podpredseda: Ján Pavlík

Członkowie Rady / členovia rady: Strona polska / poľská strana

Antoni Karlak Czesław Borowicz Władysław Bieda Paweł Dziuban Stanisław Łukaszczyk Grzegorz Niezgoda

Strona słowacka / slovenská strana: Igor Šajtlava Peter Burian (do 13.01.2012) Jozef Ďubjak Štefan Kubík Jozef Repaský Peter Petko Michal Biganič (od 21.03.2012)

Komisja Rewizyjna / Revízna komisia

Przewodnicząca / Predseda: Ľudmila Gnojčáková Wiceprzewodniczący / Podpredseda: Edward Tybor

Komisje problemowe / Pracovné komisie

Komisja Kultury / Komisia kultúry Przewodnicząca / Predseda: Stanisława Obrzut Wiceprzewodnicząca /Podpredseda: Gabriela Kantorková

Komisja Informacji / Informačná komisia Przewodnicząca / Predseda: Agnieszka Sługocka Wiceprzewodniczący / Podpredseda: Pavol Humeník

Komisja Gospodarcza / Hospodárska komisia Przewodniczący / Predseda: Peter Sedlačko Wiceprzewodniczący / Podpredseda: Piotr Cebulski ANEKS / PRÍLOHA 225

Komisja Ochrony Środowiska / Komisia životného prostredia Przewodnicząca / Predseda: Eva Kelbelová Wiceprzewodniczący / Podpredseda: Marek Kroczek

Komisja Turystyki / Komisia cestovného ruchu a turistiky Przewodniczący / Predseda: Michał Glonek Wiceprzewodniczący / Podpredseda: Pavol Bečarik

Komisja Sportu i Młodzieży/ Komisia športu a mládeže Przewodniczący /Predseda: Jozef Pavlík Wiceprzewodniczący / Podpredseda: Andrzej Gancarz

Sekretarze Rady – Dyrektorzy Biur w Nowym Targu i Kieżmarku / Tajomníci Rady – Riaditelia kance- lárií v Nowom Targu a Kežmarku

Strona polska / poľská strana: Antoni Nowak

Strona słowacka / slovenská strana: Jana Majorová Garstková 226 SUMMARY

Summary

The Polish-Slovak Borderlands Annual, published since the year 2002, documents the common endeavors of the Euroregion Tatry Cross Border Cooperation Association. It records the continuing processes of economic, social, and cultural change taking place in the region, and at the same time attempts to illustrate the history and common heritage of the Tatra mountain borderland area.

The crisis which has afflicted Europe in general has also had its effect on our modest publishing efforts; due to financial considerations, the sixth edition of our periodical appears with a year-long delay and covers an unusually long period, from 2010 to 2012. As a result, this publication is larger than usual, and is published in a new format which we hope will appeal to our readers. We remain, however, faithful to our traditions and the aims which we set ourselves at the beginning of our publishing activity.

The Annual opens with the chapter “Z Przeszłości (From the Past)” which treats topics regarding the Second World War. „From Both Sides of the Barricades“ is an excerpt from the as yet unpublished memoirs of Mieczysława Chylińska, and covers the war years and occupation period in Podhale. We feel that this extremely independent, personal, emotional, and patriotic account of a witness and sometime participant of the events portrayed is an important voice which enriches our knowledge of the history of our region. We contrast Ms Chylińska‘s story of the couriers of Nowy Targ, and the spontaneously arising resistance movement and actions of the Tatran Confederation with Jozef Sulačka‘s essay “The Germans of Kežmarok at the Close of the Second World War“. Both texts concentrate on the personal dramas and tragedies of Poles, Slovaks, and Germans who were drawn inevitably into the machinery of war, and who had to make difficult moral decisions, while being forced to watch helplessly as their old world collapsed in front of their eyes. The war and occupation destroyed beyond any hope of repair their traditional order and heritage created over many generations, threatening the neighborly relations of the communities of the Polish-Slovak borderland. The final text, which brings a change of pace in the interest of balance, is a warm and nostalgic account of the village of Ždiar-Strednica and its inhab- itants at the turn of the 20th century written by Magrita Vargova.

The chapter „Studia i Eseje (Studies and Essays)” is filled out primarily by articles which are the fruit of the conference entitled “Fifteen Years of Euroregion Tatry – From Association to European Grouping of Territorial Cooperation“ which took place on the 22nd of July 2010 in Nowy Targ. These articles present the Euroregion Tatry from various, often widely divergent, points of view. Bogdan Wrzochalski, the former chargé d‘affaires of the Polish Embassy in Bratislava, gives a picture of the Euroregion in the context of international politics, at the presidential level. His essay, written shortly after the tragic air disaster in Smolensk which claimed the lives of then – President of Poland Lech Kaczyński, his wife Maria, and many others, is dedicated to the memory of the presidential couple. Andrzej Brzoza, a journalist who has authored a number of documentary films about Euroregion Tatry and has accompanied the Association since its very beginnings, gives a sympathetic and ver- bose overview from his perspective in the city of Warsaw, seeing the essence of the partnership between Poles and Slovaks in the warm sense of solidarity, cordiality, and communal responsibility that is traditional amongst the highlanders here. The late Peter Burian, co-founder and longtime Chairman of Euroregion Tatry, gives his insider‘s point of view on the technical side of things, but with no small amount of the pride and joy which has accompanied the creation of bonds of mutual trust and working structures in the Euroregion. The chapter closes with an article by Martin Karaš, the chairperson of the World Forum of Rusyn Youth, who writes about the culture, history, and current situation of the Ruthenian community, who for centuries have inhabited the Polish-Slovak borderlands.

In this edition of the Annual, the chapter entitled “Sylwetki (Biographies)“ is unusually rich. The longtime Chairman and Honorary President of the Association, Wendelin Haber, in an interview conducted by Anna Majorczyk, has agreed to discuss not only the Euroregion, but also himself, spinning a tale of memories from his SUMMARY 227

childhood in Łapsze, of youth, of his professional life, and of the people who he has met along the way. Wanda Szado Kudasik, a friend of Mr Haber from schooldays at the Nowy Targ Gymnasium, tells in a poem entitled “To Wendel” what Mr Haber has been too modest to say.

On the 13th of January 2011 Peter Burian passed away, his untimely departure leaving us all with a feeling of great sadness. In our publication he is remembered by friends from Slovakia and Poland, Pavol Mišenko and Antoni Nowak. We have also lost Piotr Chodorowicz, visual artist and sculptor, who also left us far too early, after a severe illness, and whose life and the work he did for the Euroregion are reviewed here. In addition we publish the final farewell address in memory of Wacław Czubernat, the nestor of Nowy Targ artists, which was delivered at his funeral on the 10th of February 2012 by Antoni Nowak. The work and life of the late Professor Henryk Ruciński, the outstanding historian and astute researcher of the history of the borderlands area, and author of many academic publications on the subject, is presented by his student and friend, Cezary Kuklo. In 2013, we observe the 40th anniversary of the death of Alfred Grosz, a Spiš and German patriot, teacher, alpinist photographer and poet born into the multicultural world of Kežmarok, who was one of the few ethnic Germans who decided to remain in their „little homeland“ after the Second World War. The article covering his life and times was contributed by Milan Choma, who has also selected a number of the poems of Alfred Grosz and of his father Ernest Grosz for inclusion in this volume, as well as adding one poem of his own, inspired by their work.

The chapter “Nasze Sprawy (Our Affairs)” is an overview of the most important activities and projects implemented by the Euroregion on its own behalf. Teresa Siaśkiewicz writes about microprojects realized as part of the umbrella program Poland-Slovakia European Territorial Cooperation 2007-2013, financed by the European Fund for Regional Development, and her counterpart Jana Majorová Garstková writes about projects realized by the Region Tatry Association financed by the Ministry of Transport, Construction, and Regional Development of the Slovak Republic. Agnieszka Pyzowska contributes a comprehensive report on a project implemented by Euroregion “Tatry” entitled “A Meeting of the Seven Cultures of the Polish-Slovak Borderlands: From Ladislav Mednyánszky to Jan Kanty Pawluśkiewicz”. Along with this article we publish a poem written by Stanisław Apostoł entitled “Ladislav Mednyánszky” which is dedicated to the patron of the project. The final article in the chapter, “From Euroregion Tatry to a European Grouping of Territorial Cooperation - TATRY Ltd.” is a report on the progress of a project that is bringing the future of Polish-Slovak cooperation to a new level within the structures of the EU.

The extensive “Kalendarium (Calendar of Events)” compiled by Bożena Królczyk and Jana Majorová Garstková is a record of events, great and small, which concern the everyday workings of the Euroregion., and which have already become documents of the history of the Association. The Annual finishes traditionally with the chapter “Witryna (The Tatras on Display)”, which presents the publications of the Association as well as a list of the governing bodies and members of the Euroregion Tatry.

The Editors TRANSLATION MATTHEW DUNDON 228 Mapa administracyjna Euroregionu „Tatry” Administratívna mapa Euroregiónu „Tatry”