Tydzień Kina Indyjskiego 100-lecie kina w indiach

kino kultura, warszawa 5–10 listopada 2012

indian film week 100 years of indian cinema

kino kultura, warsaw 5–10 november 2012 W tym roku obchodzimy 100-lecie Kina Indyjskiego. This year we celebrate 100 years of Indian Cinema. Wraz z powstaniem pierwszego niemego filmu With the making of the first silent film ‘Raja Harish- „Raja Harishchandra” w 1913 roku, Indyjskie Kino chandra’ in 1913 , Indian Cinema embarked on an ex- wyruszyło w pasjonującą i malowniczą podróż, ilu- citing and colourful journey, reflecting a civilization strując przemianę narodu z kolonii w wolne, demokra- in transition from a colony to a free democratic re- tyczne państwo o bogatym dziedzictwie kulturowym public with a composite cultural heritage and plural- oraz wielorakich wartościach i wzorcach. istic ethos. Indyjska Kinematografia prezentuje szeroki Indian Cinema showcases a rich bouquet of lov- wachlarz postaci sympatycznych włóczęgów, ponad- able vagabonds, evergreen romantics, angry young czasowych romantyków, młodych buntowników, men, dancing queens and passionate social activists. roztańczonych królowych i żarliwych działaczy spo- Broadly defined by some as ‘cinema of interruption’, łecznych. Typowe Kino Indyjskie, zwane bollywoodz- complete with its song and dance ritual, thrills and ac- kim, przez niektórych określane szerokim mianem tion, melodrama, popular Indian cinema, ‘Bollywood’, „cinema of interruption” – kina przeplatanego pio- has endeared itself to global audiences for its enter- senką, tańcem, emocjami i akcją, teatralnością, dzięki tainment value. Aside from all the glitz and glamour walorowi rozrywkowemu, zjednało sobie widzów na of Bollywood, independent art house cinema has been całym świecie. Oprócz pełnego blichtru i przepy- a niche and has made a seminal contribution in en- chu Bollywood, niszowe niezależne kino artystyczne hancing the understanding of Indian society. w zasadniczy sposób przyczynia się do szerzenia świa- I am delighted that the Indian Film Week in Po- domości o indyjskim społeczeństwie. land will showcase some landmark films in three seg- Cieszę się, że podczas Tygodnia Kina Indyjskiego, ments – mainstream Bollywood, Children’s films, and zostanie zaprezentowanych kilka przełomowych fil- a tribute to the legendary actor, Smita Patil. I thank mów w trzech grupach tematycznych – Klasyczne kino the PFI for partnering the initiative which, I hope, will bollywoodzkie, Filmy dla dzieci, oraz w hołdzie legen- bring the people of India and Poland closer through darnej aktorce, Smicie Patil. Dziękuję PISF za objęcie the medium of Cinema. roli Partnera tej inicjatywy, która poprzez film, mam nadzieję, zbliży mieszkańców Indii i Polski. Monika Kapil Mohta Ambassador of India to Poland and Lithuania Monika Kapil Mohta Ambasador Republiki Indii w Polsce i na Litwie

3 Szanowni Państwo, Ladies and Gentlemen, Szanowni Państwo, Dear Filmgoers,

Rozpoczynający się Tydzień Kina Indyjskiego jest The Indian Cinema Week, just starting, is an excellent Indyjskie kino ma 100 lat! Fenomen tej kinematografii Indian cinema has reached its centenary! The phenom- znakomitą okazją do spotkania z jedną z najwięk- opportunity to meet with one of the greatest and most w jej masowym ujęciu uchwycił przed laty Andrzej enon of this cinematography, in its mass perspective, szych i najbardziej oryginalnych kinematografiiświa - original world cinemas. For Polish audiences, it will be Fidyk w znakomitym dokumencie „Kiniarze z Kal- was grasped years ago by Andrzej Fidyk in his superb towych. Dla polskiego widza będzie to szansa na a chance to discover the magical, colourful, but also kuty”. Współczesne kino indyjskie nie ma już jednak documentary, Kiniarze z Kalkuty (The Cinema Workers odkrycie magicznego, barwnego, ale i mało znanego little-known world of Indian films. It will provide an nic wspólnego z objazdowym kinematografem Pana of Calcutta) Contemporary Indian cinema, however, has świata indyjskich filmów. Szansą na spotkanie z kul- ideal opportunity to meet with the culture, customs Battu. Dziś indyjska kinematografia jest ogromnym nothing in common with Mr Battu’s travelling cin- turą, obyczajami i codziennością społeczeństwa Indii. and daily life of Indian society. przemysłem, który stwarza imponujące możliwości, ematograph. The Indian cinematography of today is Powstały przy wspólnym udziale Ambasady Indii, Created jointly by the Embassy of India, the Polish także polskim filmowcom. a vast industry which creates impressive possibilities, Stowarzyszenia Filmowców Polskich i Polskiego Insty- Filmmakers Association and the Polish Film Institute, Tydzień Kina Indyjskiego. 100-lecie Kina w Indiach, for Polish filmmakers, as well. tutu Sztuki Filmowego program przeglądu wygląda the review programme looks very interesting. Among jest nie tylko znakomitą okazją do świętowania wspa- Indian Cinema Week. 100 Years of Cinema in India, is bardzo interesująco. Wśród wielu projekcji chciałabym the many screenings, I would like to draw attention niałej rocznicy, ale także stanowi symboliczne otwar- not merely a superb occasion to celebrate this splendid zwrócić uwagę na otwierający Tydzień pokaz pierw- to the Week’s opening show – the Indian feature film cie nowego rozdziału współpracy między polskimi anniversary, but also constitutes the symbolic open- szego indyjskiego filmu fabularnego „Raja Harish- „Raja Harishchandra” from 1913. The programme also i indyjskimi twórcami filmów. Intensyfikacja tych ing of a new kind of collaboration between Polish and chandra” z 1913 roku. W programie są też przewidziane features discussions with the film makers, children’s relacji będzie możliwa dzięki podpisanej w tym roku Indian filmmakers. The intensification of this relation- dyskusje z twórcami, warsztaty dla dzieci i spotkania workshops and meetings with students. umowie o koprodukcji audiowizualnej między Polską ship will be possible thanks to an agreement on audio- ze studentami. I wish all the guests, spectators and organis- i Indiami, która obejmuje swym zasięgiem zarówno visual co-production which is to be signed by our two Wszystkim gościom, widzom i organizatorom ers a good time at the cinema, and a great journey filmy kinowe, jak i telewizyjne. countries this year and encompasses both cinema and życzę udanych wrażeń i wspaniałej podróży przez stu- through the fascinating world of a hundred years of Tydzień Kina Indyjskiego przybliży polskim widzom television films. letni świat fascynującej kinematografii indyjskiej. Indian cinema. pełną paletę barw indyjskiej kinematografii z okazji Indian Cinema Week will provide Polish audiences przypadającej na ten rok 100. rocznicy jej istnienia. with a closer look at Indian cinematography’s full pal- Agnieszka Odorowicz Agnieszka Odorowicz W bogatym programie Tygodnia znajdzie się sek- ette of hues on the occasion of its centenary. Within Dyrektor Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej Director of the Polish Film Institute cja poświęcona filmom z udziałem Smity Patil – wybit- the extensive programme, there is a section devoted nej aktorki i ikony indyjskiego kina; sekcja prezentująca to films featuring Smita Patil, an outstanding actress najciekawsze produkcje Bollywood – indyjskiej fabryki and icon of Indian cinema, a section presenting the snów oraz sekcja, w której znalazły się indyjskie pro- most interesting films to come out of Bollywood, In- dukcje dla dzieci i młodzieży. dia’s dream factory, and a section focusing on Indian Życzę wszystkim uczestnikom Tygodnia Kina productions for children and young people. Indyjskiego. 100-lecie Kina w Indiach niezapomnia- I wish everyone taking part in Indian Cinema nych doznań wynikających z obcowania z tak niezwy- Week. 100 Years of Cinema in India a series of unforget- kłą kinematografią. table experiences arising from their communion with this extraordinary cinematography. Jacek Bromski Prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich Jacek Bromski President Polish Filmmaker’s Association

4 5 Publiczność kinowa kojarzy dziś kinematografię indyjską Today’s cinema-going public associates Indian cinematog- z produkcjami Bollywoodu, na które nastała ostatnio moda raphy with Bollywood productions, a vogue for which has w Europie i USA. A przecież jest to tylko wycinek z dzie- recently come about in Europe and the USA. Yet this is no jów sztuki filmowejw Indiach, która – co ciekawe – choć more than one episode in the history of film in Europe, which, jest postrzegana przez nas jako egzotyczna, przeszła przez interestingly, and despite the fact that we perceive it as ‘ex- te same stadia, co kino w Hollywood czy na Starym Kon- otic’, passed through the same gradual stages as cinema in tynencie. Miała pionierów i pierwszych potentatów, wielkie the USA or on the Old Continent. It had its pioneers and its wytwórnie w złotych latach 30. XX wieku, system gwiazd, first potentates, its great studios in the ‘golden years’ of the neorealizm, nową falę. Jednak miała też – i ma – własną este- 1930s, its star system, its Neo-Realism and its New Wave. tykę, wyrastającą ze specyficznych korzeni kulturowych However, it also has, and still has, its own aesthetics, which 100 lat i swoistych uwarunkowań historycznych. Kinematografia sprang from specific cultural roots andsui generis historical indyjska rozwijała się w społeczeństwie o złożonej strukturze determinants. Indian cinematography developed in a soci- kinematografii narodowościowej, wyznającym różne religie, wielojęzycznym, ety with a complex national structure, professing a variety of indyjskiej silnie rozwarstwionym pod względem dostępu do dóbr mate- faiths, multilingual and highly stratified in terms of access rialnych. Wreszcie trzeba pamiętać, że jest to kinematografia to material goods. Finally, it should be remembered that this olbrzymia, produkująca rocznie więcej filmów niż Hollywood, is a vast cinematography, producing more films per year than 100 years przy czym wiele z jej dawnych dokonań nie zachowało się do Hollywood, while a great many of the old works have not been naszych czasów. Z tych wszystkich powodów, w poniższym, preserved to this day. For all these reasons, in the sketch that of Indian krótkim szkicu, możliwy będzie tylko rzut oka na historię follows here, it will be possible to do no more than have the kina w Indiach. Miejmy nadzieję, że oku nie umkną najważ- glance at the history of cinema in India. Let us hope that the cinematography niejsze zjawiska, twórcy i filmy. glance misses none of the most important phenomena, film- Powstanie pierwszych filmów indyjskich poprzedziła makers or films. publiczna prezentacja kinematografu Luisa Lumiere’a. Odbyła The birth of the first Indian films was preceded by Louis Andrzej Bukowiecki się 7 lipca 1896 roku w hotelu Watson w Bombaju (Mumbaju). Lumièr’s public presentation of the cinematograph, which Obecny na niej Harischandra Sakharam Bhatvadekar nabył took place on 7th July 1896 at the Watson Hotel in Bombay w Anglii aparaturę filmową. W początkach XX stulecia reali- (Mumbai). One of the people present, Harischandra Sakharam zował reportaże, wyświetlał zaś także filmy z Europy. Bhatavdekar, then purchased a film camera in London. In the Za pierwszego indyjskiego potentata filmowego ucho- first years of the 20th century, he filmed reportage, though dzi Jamjetji Framji Madan. Jego firma Madan Theatres domi- he also showing films from Europe. nowała na tamtejszym rynku do końca okresu kina niemego. Jamsetji Framji Madan is reputed to be the first Indian Konkurowało z nią m.in. The Royal Bioscope Company Hira- film potentate. His company, Madan Theatres, dominated lala Sena. Gdyby pożar nie strawił jego filmów, być może that market until the end of the era of silent film. One of his ostrożniej nazywalibyśmy Davida Warka Grifitha ojcem rivals was Hiralal Sen’s Royal Bioscope Company. Had his języka filmowego: Sen wcześniej niż sławny Amerykanin films not been consumed in a fire, it is possible that we would wykorzystywał twórczo ruchy kamery, zbliżenia twarzy have been more circumspect in dubbing David Llewelyn Wark i montaż. ‘D. W.’ Griffith,the father of film language; Sen used the move- „Bharat Mata” / „Mother India” Mianem ojca kina indyjskiego określany jest reżyser, sce- ment of the camera, close-ups of faces and creative editing narzysta, producent, dystrybutor i mistrz tricków filmowych before ever the famous American did.

7 – Dhundiraja Govinda Phalke. Zrealizował on pierwszy indyjski The man styled the father of Indian cinema is the director, tilt were the Big Three; New Theatres, Prabhat Film Company film pełnometrażowy, „Raja Harishchandra”. Premiera obrazu screenwriter, producer, distributor and master of the tricks of and the vast, modern Bombay Talkies. A big hit for the first miała miejsce w kinie Coronation w Bombaju, 13 maja 1913 film, Dhundiraj Govind Phalke. He made the first full-length of them was Devdas (1935), a melodrama of ill fortune in love roku. Dzień ten wyznacza oficjalną datę narodzin indyjskiej Indian film,Raja Harishchandra (King Harishchandra). The extolled for its realism and with several remakes in store for kinematografii. premiere took place at the Coronation Cinema in Bombay on it. The second of the three studios produced films in vari- Phalke nakręcił w latach 1913–1923 szereg filmów, w któ- 13th May 1913 and that date marks the official birth of Indian ous genres and made a name for itself with an affecting con- rych wprowadził na ekran mitologię Indii. Adresował je do cinematography. temporary moral drama, Manoos (Life Is For The Living; 1939). prostych ludzi. Between 1913 and 1923, Phalke shot a succession of films At the third, the German director Franz Osten shot Achhoot Ci prości ludzie bywali bohaterami filmów z rodzącego within which he brought India’s mythology to the screen. Kanya (Untouchable Maiden; 1936), where, as in a great many się w latach 20. nurtu społecznie zaangażowanego w kinie They were addressed to the simple people. Hindu films, such as the previously mentionedDevdas , for indyjskim. Swoimi filmami z lat 1923–1927 w nurt ten wpi- These simple people were often the central characters instance, the lovers run up against the divisions of cast. sał się Dhiren Ganguly. Wbrew pozorom nie wszystkie były of films which were made following the trend toward social The early 1940s saw independent producers increase con- utrzymane w poważnym tonie, trafiały się wśród nich obrazy engagement in the Indian cinema which emerged in the siderably. Rajaram Vankudre Shantaram, who had previously o zabarwieniu satyrycznym. 1920s. Between 1923 and 1927, Dhiren Ganguly was to make set up the Prabhat Film Company was one of their number. Niema kinematografia indyjska stworzyła własny system his mark on this stream with his films. Contrary to appear- In that decade and the subsequent one, young, left-leaning gwiazd. Jedna z pierwszych, Gohar, zagrała przykładną żonę ances, not all of them maintained a serious tone; pictures with filmmakers set Indian Neo-Realism against the cinema of w filmie „Gun Sandari”, który w patriarchalnym społeczeń- a tinge of satire also occurred amongst them. song and dance. Indeed, it is to precisely this movement that stwie odniósł spory sukces. Działo się to w roku 1925 – koń- India’s silent cinematography established its own star sys- the previously mentioned first film to be free of vocal and czyła się epoka wielkiego niemowy. tem. One of the first of them, Gohar, played the model wife in choreographic display belongs; Khwaja Ahmad Abbas’ Munna Na swój pierwszy film dźwiękowy – „Piękno świata” Gunsundari (Why Husbands Go Astray), which enjoyed consid- (The Lost Child). The central character is a seven-year-boy who („Alam Ara”), w reżyserii Ardeshira Iraniego – Indie czekały erable success in the patriarchal society. It was with that film, runs away from an orphanage and fights for survival on the jednak jeszcze sześć lat. Premiera odbyła się 14 marca 1931 made in 1925, that the epoch of the great silence came to an end. streets of a huge city. This same director had previously made roku w kinie Majestic w Bombaju. W „Pięknie świata” – epic- However, India still had to wait another six years for her Dharti Ke Lal (The Children of the Earth; 1946), about a cata- kim dramacie kostiumowym – dźwiękowe kino indyjskie od first sound picture, Ardeshira Irani’sAlam Ara (The Light of strophic famine in Bengal. razu ujawniło znamienny rys swojej estetyki, znany fanom the World). The premiere was held at the Majestic Cinema in „Monsoon Wedding” The productions made under the All-India Films banner niedawnych hitów Bollywoodu: przeplatanie akcji piosenkami Bombay on 14th March 1931. In that film, an epic costume constituted a form of compromise between Neo-Realism and (począwszy od filmów z lat 40. także tańcami zbiorowymi), drama, Indian sound cinema immediately showed a charac- popular cinema. They broached grave social problems, but, at co nie miało wszakże nic wspólnego z musicalem. Brało się teristic outline of the aesthetics known to fans of Bollywood’s one and the same time, they strove to overcome the internal z tradycji antycznego dramatu indyjskiego i XIX-wiecznego more recent hits, with the action being intertwined with song; language barriers in India and to take into account the formu- teatru Parsów (zamieszkującej Indie grupy etnicznej, wywo- from the 1940s there would also be ensemble dance numbers. la attractive to a wider public; one star, six songs, three dances. dzącej się od starożytnych Persów). Pierwszy film bez śpiewu Not that this had anything in common with the musical gen- The most famous picture to be made in line with this prescrip- i tańca powstał w Indiach dopiero w 1954 roku! re. It was drawn from the traditions of ancient Indian drama tion was Mehboob Khan’s Mother India (1957), the story of Po przełomie dźwiękowym kino indyjskie przeżywało and the 19th century Parsi theatre; the Parsis were an ethnic a woman courageously facing up to adversity. It received the rozkwit. Spośród pracujących pełną parą wytwórni filmowych group living in India and tracing their ancestry back to the first Oscar nomination to be given to Indian cinematography. tzw. wielką trójkę tworzyły: New Theatres, Prabhat Film Com- ancient Persians. The first film to feature no music or dance Both Awaara (The Vagabond / The Tramp; 1951), directed pany oraz wielka, nowoczesna Bombay Talkies. Przebojem was not made in India until 1954! by Raj Kapoor, a popular actor, and Bimal Roy’s Do Bigha pierwszej z nich był „Dewdas” (1935) – chwalony za realizm Following the breakthrough of sound, Indian cinema Zaminv (Two Acres of Land; 1953) balance at the border be- melodramat o nieszczęśliwej miłości, który doczekał się kilku experienced a heyday. Amongst the studios working at full tween Neo-Realism and cinema for everyone.

8 9 remake’ów. Druga produkowała filmy różnych gatunków, obsadę tworzyli naturszczycy, a ekipę amatorzy wolni od The 1950s saw the first works of the most distinguished a zasłynęła z przejmującego współczesnego dramatu obycza- rutyny, rodziła się w bólach. Sukces filmu utorował Rayowi of Indian directors and the best-known around the world, jowego „Życie jest jedno” (1939). W trzeciej niemiecki reży- drogę do dwóch kolejnych z tym samym bohaterem, które Satyajit Ray. His debut film,Pather Panchali (Song of the Little ser Franz Osten nakręcił „Nietykalną” (1936), w której – jak razem z pierwszym stanowiły „Trylogię Apu”. Road; 1955), looks at the world through the eyes of an eight- w wielu filmach hinduskich, np. wspomnianym „Dewdasie” Ray, kontynuując własną, pełną społecznej pasji twór- year-old boy, Apu, experiencing good and evil. Given that – uczucie łączące zakochanych zderzało się z podziałami czość, stał się mistrzem dla reżyserów formujących w latach there were no songs and dances in it, the characters were kastowymi. 60. i 70. Nowe Kino Indyjskie, którego koryfeuszami byli m.in. played by non-professional actors and the technical team Na początku lat 40. wzrosło znaczenie producentów nie- Mrinal Sen i Ritwik Chatak. were experience-free amateurs, the picture was painfully zależnych. Należał do nich Rajaram Vankudre Shantaram, Po wygaśnięciu reformatorskiego kierunku trzeba było born. The success it met with paved the way for Ray to make który uprzednio założył wspomniane Prabhat Film Company. trochę poczekać na kolejne ciekawe zjawisko: filmyMiry Nair two more pictures with the same central character; together W tamtej i następnej dekadzie młodzi, lewicujący filmowcy – urokliwą „Kamasutrę” (1996), czy przebojowe „Monsunowe with the first, they compriseThe Apu Trilogy. przeciwstawili kinu śpiewanemu i tańczonemu indyjski neo- wesele” (2001). Przyćmił je triumfalny renesans Bollywoodu Continuing along his own creative line, filled with a so- realizm. To właśnie w tym nurcie mieści się wspomniany w roztańczonej, rozśpiewanej bajce „Czasem słońce, czasem cial passion, Ray became a master for the directors forming pierwszy film wolny od popisów wokalno-choreograficznych deszcz” (2001, prem. polska 2005) oraz obsypany Oscarami India’s New Cinema in the 1960s and 70s, amongst the lead- – „Zagubione dziecko” (1954) Khwaji Ahmada Abbasa. Boha- „Slumdog, milioner z ulicy” (2008), opowiadający historię ers of which were Mrinal Sen and Ritwik Chatak. terem jest siedmioletni uciekinier z sierocińca, walczący z Indii, nakręcony wszakże przez Anglika, Danny’ego Boyle’a. After the reformatory trend died out, it was necessary to o przetrwanie na ulicach wielkiego miasta. Wcześniej ten wait a while for the next interesting phenomenon, the films sam reżyser nakręcił „Dzieci ziemi” (1946) – opowieść o klę- of Mira Nair, such as the enchanting Kama Sutra. A Tale of sce głodu w Bengalu. Love (1996) or the hit Monsoon Wedding (2001). They were Formę kompromisu między neorealizmem a kinem popu- eclipsed by the triumphant renaissance of Bollywood with larnym stanowiły produkcje spod znaku All-India Films, the all-singing, all-dancing Kabhi Khushi Kabhie Gham (Hap- poruszające ważkie problemy społeczne, ale zarazem sta- piness and Tears; 2001, Polish premiere, 2005) and Slumdog rające się pokonać wewnętrzne bariery językowe w Indiach Millionaire, showered with Oscars and telling a story set in i respektować atrakcyjną dla szerokiej publiczności formułę: India, yet made by an Englishman, Danny Boyle. jedna gwiazda, sześć piosenek, trzy tańce. Najsłynniejszy obraz powstały według tych recept to „Mother India” (1957) Mehbooba Khana – historia kobiety dzielnie stawiającej czoła przeciwnościom losu. Film zdobył pierwszą dla kinemato- grafii indyjskiej nominację do Oscara. Na pograniczu neorealizmu i kina dla wszystkich balan- sowały dramaty społeczne „Włóczęga” (1951), w reżyserii popularnego aktora Raja Kapoora oraz „Dwa hektary ziemi” (1953) Bimala Roya. Na lata 50. przypada początek twórczości najwybitniej- szego i najlepiej znanego w świecie reżysera indyjskiego – Satyajita Raya. Debiutancka „Droga do miasta” (1955) – spoj- rzenie na świat oczyma kilkuletniego Apu, doświadczającego „Raja Harishchandra” „Alam Ara” / „The Ornament of the World” dobra i zła – jako że miało w niej nie być pieśni i tańców,

10 11 Raja Harishchandra

Cz.-B. / B&W Pierwszy indyjski film pełnometrażowy. Obraz mitolo- The first full length Indian feature, the mythological niemy / silent giczny oparty na legendzie Króla Harishchandra z epo- film was based on the legend of King Harishchandra pei Ramajana i Mahabharata. in the Ramayana and Mahabharata. 1913, 15’ Producent & Reżyser / Producer & Director: D.G. Phalke Zdjęcia / Camera: Trymbak B. Telang

12 Debiutowała na początku lat 70., przyjmując rolę w filmie She made her debut in the 1970s, taking a role in Charandas „Charandas Chor” (1975), który realizował również debiutujący Chor (Charandas – The Thief; 1975), directed by Shyam Ben- Shyam Benegal, by szybko udowodnić swą szczególną wrażli- egal, himself making his debut. She rapidly demonstrated her wość i rzadki naturalny talent, oddziałujący na widza nawet particular sensitivity and rare, natural talent, which contin- kilkanaście lat po jej niespodziewanym odejściu. Jej mroczne ues to work upon audiences well over a dozen years after her spojrzenia, jakkolwiek z figlarnym błyskiem, w połączeniu ze unexpected passing. Her glance, dusky, though with a glint of scenicznym napięciem, jakie wokół siebie tworzyła, pomogły mischief, juxtaposed with the dramatic tension which she cre- jej w zdobyciu statusu gwiazdy Nowego Kina, zwanego przez ated around herself, helped her to attain the status of a star krytyków także kinem równoległym jako alternatywnym do of the New Wave cinema, also termed Parallel Cinema by głównego nurtu, utożsamianego z ośrodkiem produkcyj- the critics as an alternative to the mainstream, distinct from Smita Patil nym w Bombaju, czyli Bollywoodem. Do dziś pozostaje sym- the film production centre in Bombay, in other words, Bol- bolem nurtu, który przyciąga uwagę bardziej wymagającej lywood. To this day, she remains a symbol of the movement, Jedna publiczności – wraz z Shabaną Azmi, Naseeruddinem Sha- which drew the attention of more discerning audiences and z najjaśniejszych hem i Omem Purim, nazywanym dziś Wspaniałą Czwórką. she, Shabana Azmi, Naseeruddin Shah and Om Puri are now Smita Patil zapisała się w historii indyjskiego kina rolami known jointly as the Fabulous Four. She made her mark on w filmach równoległych: „Manthan” (1976), „Bhumika” (1977), the history of Indian cinema with her roles in such Paral- Smita Patil. „Chakra” (1981), „Pinto Albert” (1980) czy „Aakrosh” (1980), lel Cinema films asManthan (The Churning; 1976), Bhumika jakkolwiek jej filmografia liczy blisko 80 pozycji. Jednak (The Role; 1977), Chakra (1981), Albert Pinto Ko Gussa Kyoon One of the to filmy z wczesnego okresu jej aktorskiej aktywności skło- Aata Hai (What Makes Albert Pinto Angry?; 1980) and Aakrosh niły amerykańskiego krytyka Elliotta Steina z „Financial (Cry of the Wounded; 1980), although her filmography numbers most luminous Times” do stwierdzenia: „Mając 25 lat Smita jest królową almost eighty titles. Nonetheless, it was the films from the of them all indyjskiego kina równoległego i ikoną tego środowiska early period of her acting work which prompted an American w takim samym stopniu jak Anna Karina wśród filmowców critic, Elliot Stein of the Financial Times, to state that, “At 25 francuskiej Nowej Fali. Patil nie jest klasyczną pięknością, ale Smita is clearly the queen of Indian parallel cinema, as much Konrad J. Zarębski lśni między innymi aktorami. No i nigdy nie zdarzył się jej an icon for film-makers of the milieu as was Anna Karina for najdrobniejszy fałszywy ruch na ekranie”. young directors in France at the outset of their new wave. Pa- Przyszła do filmu z małego ekranu. Córka popularnego til is not a classic beauty but the lady glows. She never makes polityka i aktywnej działaczki społecznej skończyła wpraw- a false move on screen.” dzie studia aktorskie, ale zaczynała karierę od czytania wia- She moved into film from the small screen. The daughter domości w bombajskiej telewizji. Tam wypatrzył ją Shyam of a popular politician and dedicated social activist, she did, Bengal i zaproponował rolę w „Chandaras Chor”. „Miała pre- indeed, study acting, but began her career as a newsreader on zencję, którą można świetnie wykorzystać na planie” – wspo- Bombay TV. It was there that Shyam Benegal spotted her and mina swoją decyzję Benegal. Jego przeczucia okazały się offered her the part inChandaras Chor. Recalling his decision, prorocze. Kiedy powstawał kolejny jego film, „Manthan”, Benegal has said, “She had a presence which I felt could well dwie odkryte przez niego gwiazdy, Shabana i Smita, nie be utilised in cinema”. His presentiment proved to be pro- tylko przekroczyły próg filmowej sławy, ale i rozpoczęły swą phetic. When his next film, Manthan, came out, the two stars Na planie filmu „Bhumika” / On the set of the film „The Role” długoletnią przyjaźń, opartą na miłości i nienawiści zara- he had discovered, Shabana and Smita, not only crossed the zem, co stało się niewyczerpanym źródłem środowiskowych threshold to cinema fame, but also began a friendship which

15 was to last for many years. Based, as it was, on both love and wejść do głównego nurtu indyjskiego kina i mieć u stóp cały sums of money for doing precious little. “I am not a fool not to hate, it became an endless source of gossip within film circles świat. Ale aktorka nie chciała pójść za komercyjną modą. „Nie understand this. But I am not cut out for the unnatural mode and the media alike, fuelling the audience’s interest in their stać mnie na to – tłumaczyła swoją decyzję – by pracować jed- of living which working in commercial cinema entails. The native cinema. nocześnie w trzech filmach. Nie jest moim celem występo- schedules are so disjointed. There is no personal communica- Manthan earned Smita Patil notice and appreciation not wanie na ekranie, ale uczestniczenie w akcie twórczym wraz tion. A person like me is brushed aside as a nonentity. I find merely within the business and from critics, but also from z gronem oddanych przyjaciół”. all this an insult to the individual in me...”. the public; however, in truth, it was most certainly Bhumika Co nie znaczy, że Patil unikała Bollywoodu. Wręcz prze- However, Patil’s love affair with art cinema was to come which was to decide her position among the pantheon of the ciwnie: czekała na ofertę, która zaspokoi jej ambicje. I taka to a fairly abrupt end. And in rather unfortunate circumstanc- film world. Her role in that film brought her the first of her oferta przyszła wraz z filmem „Shakti” (1982), wysoko cenio- es, at that. “I remained committed to small cinema for about film awards, the Silver Lotus, to the unabating applause of nym zarówno przez publiczność, jak i przez krytykę. Co nie five years,” she complained in one interview. “I refused all the audience. Now she could enter the mainstream of Indian znaczy, że jej decyzja, by wystąpić w filmie komercyjnym, commercial offers. Around 197 – 8, the small cinema move- cinema and have the whole world at her feet. But she had nie oburzyła jej fanów. Wszak mieszkańcy Indii – obok ment started picking up and they needed names. I was un- no wish to climb on to the commercial bandwagon. She ex- Amerykanów i Włochów – należą do narodów, które prze- ceremoniously dropped from a couple of projects. This was plained her decision by saying that “Right now, I can’t imag- żywają kino w sposób szczególny. Gdy więc część publiczno- a very subtle thing but it affected me a lot. I told myself that ine myself working in three films at the same time. After all, ści cieszyła się z jej obecności w filmie bollywoodzkim, inni here I am and I have not bothered to make money. I have the aim is not to act in just any film. People with whom I work wielbiciele gotowi byli zarzucić jej zdradę. Aktorka odpowie- turned down big, commercial offers because of my commit- are very important to me”. działa na zarzuty: „Dostawałam sporo ofert od renomowa- ment to small cinema and what have I got in return? If they Which is not to say that Patil avoided Bollywood. On nych wytwórni i filmowców, także od tandemu Salim Javed want names I’ll make a name for myself. So I started and the contrary. She was waiting for an offer which would sat- (scenarzystów filmu „Shakti”), ale odmawiałam. Zgodziłam took whatever came my way...”. Elsewhere, she asserted that isfy her ambitions. And such an offer came, withShakti (The się na „Shakti”, bo uznałam, że to ciekawa rola, a poza tym “I think it’s because I was to realise the experience of being Power; 1982), highly esteemed by the public and critics alike. miałam pracować z takimi aktorami jak Dilip Kumar, Ami- exposed to a different kind of cinema – to find out what it’s Which does not mean that her decision to appear in a com- tabh Bachchan i Rakhee, których podziwiam i cenię. No all about. I think the time is right for me to enter commercial mercial film did not rouse the indignation of her fans. After i lubię Ramesha Sippy, to naprawdę dobry reżyser. To nie była cinema. Four years ago I wasn’t in the right frame of mind, all, like the Americans and Italians, the inhabitants of India zdrada, ale świadomy wybór. Robię kino artystyczne, jestem too uncertain and unsure of myself. Today, I’ve achieved number amongst those nations who experience their cinema do niego przywiązana. Chciałabym jednak nakręcić kilka fil- a certain status”. Na planie filmu „Sadgati” / in a very particular way. So whilst some members of the pub- mów komercyjnych, bo tam zaangażowane są naprawdę duże Her career is proof that Indian cinema, so diverse in its On the set of the film „Deliverance” lic were delighted by her presence in Bollywood films, there pieniądze. Aktorstwo filmowe w Indiach to szczególny zawód: manifestations, remains a huge cultural community, thanks were others who were ready to accuse her of being a fake. She nigdzie indziej ludzie nie dostają takich pieniędzy tak niewiele to which, it maintains a cultural unity. So there is nothing responded to the accusations by saying that, “[…] there have dając od siebie. Nie jestem głupia, ale tego nie rozumiem. Co strange in the fact that the stars of one stream test their been quite a few offers from established banners and direc- nie znaczy, że nie dam sobie rady w filmie stricte komercyj- strengths in pictures made by other filmmakers and attain i medialnych plotek, napędzających zainteresowanie widzów tors. One of them was Salim-Javed, but I refused. I agreed to nym, choć na planie obowiązują dziwaczne standardy. Nie well-deserved success. Indeed, this pertains not only to Smita rodzimym kinem. do Shatki because it’s a good role and I will be working with ma żadnych harmonogramów produkcji, nie ma też komu- Patil. No sooner had she arrived in Bollywood than the at- „Manthan” sprawił, że Smita Patil została dostrzeżona good artists like Dilip Kumar, Amitabh Bachchan and Rakhee. nikacji między ludźmi. Człowiek taki jak ja staje się nikim, mosphere of competitiveness with her arch-rival, Shabana i doceniona nie tylko przez branżę i krytykę, ale i przez And I like Ramesh Sippy. He’s a good director. You must un- traci swoją osobowość”. Azmi, made a reappearance. After all, the latter had succeed- publiczność, ale tak naprawdę o jej pozycji na filmowym derstand that I am not phoney. I do art films because I am Jednak przygoda Smity Patil z kinem artystycznym ed in reconciling art and commercial cinema almost from panteonie zadecydowała „Bhumika”. To za rolę w tym filmie attached to them. To be frank, I’d love to do a few commercial skończyła się dość szybko, i to w dość niefortunnych okolicz- the outset of her career, explaining that she had gone for dostała swoją pierwszą nagrodę filmową – Srebrnego Lotosu films because that’s where the big money is. Film acting is nościach. „Przez 5 lat byłam związana z kinem artystycznym that compromise so that audiences who knew her from Bol- – przy niemilknącym aplauzie widowni. Już wówczas mogła the only profession in India where you are paid enormous – skarżyła się aktorka w jednym z wywiadów. – Odmawiałam lywood productions would then seek her out in arts films.

16 17 udziału we wszelkich projektach komercyjnych. Jednak gdzieś Smita Patil’s reaction to this kind of argument was to dismiss było odnaleźć się w świecie banalnych dialogów, zwariowa- na przełomie 1977/78 kino artystyczne zaczęło tracić impet it with a derisive snort; “That’s hypocrisy!”. nych kostiumów i dziwacznych póz. Ale jako profesjonalistka i filmowcy potrzebowali rozpoznawalnych gwiazd. Zostałam Despite the battle waged in the media, the two actress- szybko pokonała te bariery: okazała się idealną odtwórczy- bezceremonialnie usunięta z kilku projektów. Wprawdzie es appeared together in Arth (The Meaning; 1982) and Mandi nią ról mocno wpisanych w poetykę Bollywoodu, gromadząc było to załatwione dosyć subtelnie, ale bardzo mnie dotknęło. (Market Place; 1983). The critics were enraptured by Azmi, wokół siebie rzesze starych i nowych fanów. W końcu byłam wierna temu ruchowi, nie szukałam pienię- driving Smita to an unconcealed exasperation; “Critics ap- Feministka z przekonań, związana z Women’s Centre dzy w Bollywood, a co dostałam w zamian? Jeśli chcą mieć preciated Shabana for the roles she did in those movies — w Bombaju, wykorzystywała swoją popularność jako rzecz- nazwiska, sama sobie wyrobię nazwisko. Spróbowałam i się but whose was the more difficult role? I don’t think working nika ruchu na rzecz przemian obyczajowych i wyzwolenia udało!”. Kiedy indziej zapewniała: „Chciałam spróbować róż- with Shabana again will be a pleasant experience unless the kobiet (oczywiście, według standardów indyjskich) z kon- nych rodzajów kina, żeby dowiedzieć się, o co w nich cho- roles are balanced, the director is balanced and he sticks to wenansów narzucanych przez tradycyjne społeczeństwo. dzi. Nadeszła chwila, by spróbować Bollywoodu. Jeszcze the roles”. Finally, though, Smita Patil attained her object and Ale przez moment wydawało się, że ani ekranowa popular- cztery lata temu nie miałabym odwagi. Ale dziś już dojrza- forged a place for herself once and for all in the mainstream ność, ani uznanie krytyków, jakie budziły jej kreacje w kinie łam do tego”. commercial cinema, playing in the most popular productions; i teatrze, ani też społeczne zaangażowanie nie uchroni jej Jej kariera dowodzi, że kino indyjskie – tak różnorodne the previously mentioned Shakti and Namak Halaal (1982), przed osobistą klęską. Na początku lat 80. Smita Patil zwią- w swoich przejawach – pozostaje wielką kulturową wspólnotą, alongside Amitabh Bachchan himself. At the beginning, it was zała się z równie jak ona popularnym aktorem Rajem Babba- dzięki czemu zachowuje kulturową jedność. Nic więc dziw- difficult for her to find her feet in this world of trite dialogues, rem, łączącym działalność artystyczną z polityką. Kiedy para nego, że gwiazdy jednego nurtu próbują sił w filmach innych insane costumes and freakish poses. But as a professional, she zdecydowała się na małżeństwo, do Smity natychmiast przy- twórców i odnoszą zasłużone sukcesy. Dotyczy to zresztą nie soon overcame those barriers, proving to be a perfect portray- lgnął przydomek „niszczycielki rodzin”, bowiem Babbar roz- Smita Patil tylko Smity Patil. Kiedy tylko aktorka pojawiła się w Bol- er of the roles deeply inscribed into the poetics of Bollywood, wiódł się dla niej z Nidirą Zaheer, matką dwójki swoich dzieci, lywood, od razu wrócił nastrój rywalizacji z wielką kon- gathering a throng of old and new fans around her. którą poznał jeszcze podczas studiów aktorskich. kurentką Shabaną Azmi. Azmi zresztą niemal od początku A feminist by conviction and associated with the Wom- Smita Patil wytrzymała nagonkę z godnością, kontynu- kariery potrafiła pogodzić kino artystyczne z komercyjnym, en’s Centre in Bombay, she put her popularity to work as ując działalność społeczną i artystyczną i nie reagując na tłumacząc, że poszła na ten kompromis, by widzowie znający a spokeswoman for the movement for changes in customs and zaczepki. Władze Indii doceniły ją, honorując w 1985 roku ją z produkcji bollywoodzkich poszukali jej w realizacjach the liberation of women. But for a while, it seemed that nei- medalem Padma Shri, jednym z najwyższych odznaczeń pań- state, the Padma Shri, in 1985. Sadly, the public’s devotion and artystycznych. Na tego rodzaju argumentację Smita Patil ther her popularity on the screen nor either the recognition stwowych – za zasługi w dziedzinie sztuki. Niestety, oddanie the recognition of the authorities are sometimes not enough zareagowała wzgardliwym wydęciem ust: „To hipokryzja!”. of critics which were stirred by her cinema and theatre roles widzów i uznanie władz to czasem za mało, by odczuć peł- to afford a full sense of satisifaction. Smita Patil, who, until Mimo toczonej w mediach wojny obie aktorki wystąpiły or her social commitment could protect her against personal nię szczęścia. Smita Patil – jedyna do połowy lat 80. aktorka the mid-1980s had been the only Asian actress to have re- razem w „Arth” (1982) i „Mandi” (1983). Krytycy zachwy- disaster. In the early 1980s, she became involved with an ac- azjatycka, która miała swoje retrospektywy w Paryżu i La ceived a retrospective in Paris and La Rochelle, where she cali się Azmi, doprowadzając Smitę do nieskrywanej irytacji: tor as popular as she was, Ray Babbar, who combined artistic Rochelle (gdzie jej promotorem był sam Costa-Gavras), nie- was promoted by Costa-Gavras himself, died unexpectedly „Recenzenci podziwiają Shabanę za to, co zrobiła w tych fil- and political activities. When the couple decided to get mar- spodziewanie zmarła 13 grudnia 1986 roku – w wyniku kom- on 13th December 1986 as a result of post-natal complica- mach, ale kto miał trudniejszą rolę do zagrania? Nie sądzę, ried, she was immediately dubbed a ‘home breaker’, because, plikacji poporodowych. Już po jej śmierci weszło na ekrany tions. Soon after her death, around ten films were released, żeby wspólna praca z Shabaną była przyjemnym doświadcze- in order to wed her, Babbar had divorced Nadira Zaheer, the około 10 filmów, wśród nich „Mirch Masala” (1986), dowo- including Mirch Masala (A Touch of Spice; 1986), giving proof niem, chyba że role będą równoważne a reżyser nie będzie mother of their two children, whom he had met while he was dzący silnych związków aktorki z kinem artystycznym. Ona positive of her powerful ties to art cinema. She herself is rec- faworyzował żadnej z nas”. Ostatecznie jednak Smita Patil still training as actor. sama do dziś uznawana jest za jedną z największych gwiazd ognised to this day as one of the greatest stars of Indian dopięła swego i na dobre zadomowiła się w głównym nurcie Smita Patil endured the smear campaign with dignity, indyjskiego kina w historii – w ostatnim rankingu portalu cinema in history; in the most recent ranking on Rediff.com, kina komercyjnego, grając w najpopularniejszych produkcjach continuing her social and artistic activities without reacting Rediff.com zajmuje drugą pozycję, zaraz za Nargis, wielką she takes second place, coming directly after Nargis, the great – wspomnianym już „Shakti” oraz „Namak Halaal” (1982) to the taunts and aggression. The Indian authorities held her gwiazdą z lat 50. i 60. A syn Smity Patil i Raja Babbara, Pra- star of the 1950s and 60s. And Prateik Babbar, her son with u boku samego Amitabha Bachchana. Początkowo trudno jej in esteem, honouring her with one of the highest orders of teik Babbar, zadebiutował na ekranie w 2008 roku. Raja Babbar, made his screen debut in 2008.

18 19 W arcydziele autorstwa Shyama Benegala, bazującym Smita Patil turns in a haunting performance as Usha Bhumika na pamiętnikach Hansy Wadkar — aktorki mówią- in Shyam Benegal’s masterful film based on the mem- cej w języku marathi, Smita Patil daje zachwycający oirs of the Marathi actress, Hansa Wadkar. Usha tears The RolE popis kunsztu aktorskiego, wcielając się w rolę Ushy. free from a stifling marriage to a much older man Wyzwala się ona z okowów krępującego ją małżeń- who becomes her manager and seeks control of her stwa ze znacznie starszym od siebie mężczyzną. Będąc life even as she moves into unsatisfying liaisons with jej menedżerem, stara się kontrolować jej życie nawet a self-centered film director and a domineering mar- Indie / India 1977, 142’ wtedy, gdy Usha wdaje się w niespełniony romans ried man. Benegal’s masterpiece recreates and inter- Reżyseria / Director: Shyam Benegal z egocentrycznym reżyserem filmowym i żonatym prets the roles of an Indian actress, with references to mężczyzną o tyrańskich skłonnościach. Arcydzieło popular cinema and earlier performance genres. Scenariusz / Screenplay: Satyadev Dubey, Girish Karnad, Shyam Benegal Shyama Benegala odtwarza i interpretuje rolę aktorki w indyjskiej kulturze, nawiązując do kina popularnego Dialogi / Dialogue: Satyadev Dubey oraz wcześniejszych gatunków sztuki aktorskiej. Muzyka / Music: Vanraj Bhatia Zdjęcia / Cinematography: Govind Nihalani Montaż / Editing: Bhanudas Divakar Obsada / Cast: Smita Patil, Anant Nag, Naseeruddin Shah, Amol Palekar, Amrish Puri, Sulabha Deshpande Nagrody / Awards: National Film Awards, Indie / India – Najlepsza aktorka, Najlepszy Shyam Benegal urodził się w grudniu 1934 r. Shyam Benegal was born in Hyderabad in De- scenariusz / Best Actress, Best Screenplay w Hajdarabadzie. Przed rozpoczęciem kariery cember 1934. He worked in advertising be- (1978); Nagrody Filmfare, Indie / Filmfare reżyserskiej pracował w reklamie. Jego debiut fore he started making films.Ankur (1974), Awards, India – Najlepszy film / Best Film filmowyAnkur (1974) stał się ważnym głosem his debut film, was an important film for (1978); Nagroda Golden Plaque / Golden w kinie indyjskiej Nowej Fali. Benegal jest the Indian New Wave cinema. Benegal has Plaque (MFF w Chicago / Chicago Film laureatem prestiżowego, indyjskiego orderu been the recipient of the prestigious Padma Festival 1978) Padma Bhushan oraz nagrody Soviet Land Bhushan Award, India, the Soviet Land Nehru Nehru i Nagrody Państwowej ZSRR. Pośród Award and the State Prize of the USSR. His jego pozostałych filmów znajdziemyNisha - other films includeNishant , Junoon, Kalyug, ant (Koniec nocy), Junoon (Obsesja), Kalyug, Trikal, Zubeida, Samar and recently Welcome Trikal (Trzy czasy: przeszłość, teraźniejszość to Sajjanpur and Well Done Abba. He is cur- i przyszłość), Zubeidaa, Samar oraz nowsze rently a Member of Parliament (Rajya Sabha), dzieła Welcome to Sajjanpur i Well Done Abba. Government of India. Obecnie Benegal jest posłem w parlamencie (w izbie wyższe – Rajya Sabha) oraz człon- kiem rządu indyjskiego.

20 Dukhi (w tej roli Om Puri) to parias z kasty niety- Dukhi, an untouchable played by Om Puri, approaches Sadgati kalnych, który udaje się do wioskowego bramina, the village Brahmin to request him to set an auspi- Deliverance aby zgodnie z indyjską sztuką astrologiczną wyzna- cious date for his daughter’s upcoming wedding ac- czył pomyślną datę na wesele córki. Bramin podej- cording to the Hindu astrology. The Brahmin promises muje się tego zadania, ale w zamian zmusza Dukhiego to perform the task in exchange of Dukhi slaving over do niewolniczej służby przy pracach domowych. Mimo household chores in return. Already ailing and weak postępującej choroby i słabości Dukhi zgadza się na due to a recent illness, Dukhi agrees and begins with Indie / India 1981, 52’ taką wymianę i zaczyna czyszczenie domu i stajni bra- cleaning the Brahman’s house and stable. While work- Reżyseria / Director: Satyajit Ray mina. Praca w palącym słońcu i przy niedostatecznych ing in the scorching sun, hungry and malnourished, racjach żywnościowych kończy się jednak jego śmier- he dies. His corpse lies close to the road used by the Scenariusz / Screenplay: Satyajit Ray cią. Jego zwłoki leżą blisko drogi używanej przez bra- Brahmins to go to the village well. The Untouchables Dialogi / Dialogue: Amrit Rai minów i prowadzącej do wioskowej studni. Ze strachu shun it for fear of police investigation. What can be Muzyka / Music: Satyajit Ray przed policją droga ta nie jest uczęszczana przez ludzi done with the corpse of an untouchable that no one należących do kasty pariasów. Co w takim razie sta- will touch? Zdjęcia / Cinematography: Soumendu Roy nie się ze zwłokami niedotykalnego, którego nikt nie Montaż / Editing: Dulal Dutta chce dotknąć? Obsada / Cast: Smita Patil, Om Puri, Mohan Agashe, Richa Mishra, Gita Siddharth Nagrody / Awards: National Film Awards, India – Specjalna Nagroda Jury / Special Jury Award (1981) Satyajit Ray (1921–1992) urodził się w Kalkucie Satyajit Ray (1921–1992) was born in the city of w rodzinie pochodzenia bengalskiego, która Calcutta into a Bengali family prominent in cieszyła się wielką sławą w świecie sztuki the world of arts and literature. Ray directed i literatury. Ray nakręcił trzydzieści siedem thirty-seven films, including feature films, filmów, wśród których były filmy pełnometra- documentaries and shorts. He was also a fic- żowe, dokumentalne i krótkometrażowe. Był tion writer, publisher, illustrator, graphic de- ponadto autorem dzieł z gatunku fikcji literac- signer and film critic. Ray received many ma- kiej, wydawcą, ilustratorem, grafikiem oraz jor awards in his career, including 32 Indian krytykiem filmowym. W czasie swojej kariery National Film Awards, a number of awards otrzymał szereg ważnych nagród, a w tym 32 at international film festivals and award cer- nagrody Indian National Film, kilka nagród emonies, and an Academy Honorary Award in na międzynarodowych festiwalach filmo- 1992. The Government of India honoured him wych oraz ceremoniach rozdaniach nagród with the Bharat Ratna in 1992. oraz honorowego Oscara za całokształt twór- czości (w 1992 r.). W 1992 r. rząd indyjski uhonorował go orderem Bharat Ratna — naj- wyższym odznaczeniem cywilnym.

22 Mimo braku wsparcia ze strony rodziny Savitri stara Against the disapproval of her family, Savitri seeks out Umbartha się rozwijać karierę jako pracownik opieki społecznej a career as a social worker at an institute for troubled The Threshold w instytucji ds. kobiet będących ofiarami przemocy and abused women. Savitri begins to balance the de- lub trudnej sytuacji życiowej. Savitri stara się pogo- mands of her work, local businessmen, and politicians. dzić wymagania zawodowe oraz żądania lokalnych But when she is blamed for the death of two inmates, biznesmenów i polityków. Oskarżona o spowodowanie Savitri has to choose whether to fight the charges or śmierci dwóch pacjentek zakładu Savitri musi zdecy- return to a family of virtual strangers. Smita Patil as Indie / India 1981, 151’ dować, czy walczyć z zarzutami czy powrócić na łono Savitri plays a woman growing beyond the gentle lim- Reżyseria / Director: Jabbar Patel rodziny, która jest jej zupełnie obca. W rolę Savitri its firmly imposed by a progressive though patriarchal wciela się Smita Patil. Portretuje kobietę wyrastającą family. Scenariusz / Screenplay: Vijay Tendulkar poza subtelne, ale mocno krępujące ją łańcuchy nało- Dialogi / Dialogue: Vasant Dev żone przez rodzinę, która pod pozorami postępowo- Muzyka / Music: Hridaynath Mangeshkar, ści ukrywa typowo patriarchalną strukturę. Ravindra Sathe Zdjęcia / Cinematography: Rajan Kinagi Montaż / Editing: N. S. Vaidya Obsada / Cast: Smita Patil, Girish Karnad, Shrikant Moghe, Ashalata Nagrody / Awards: National Film Awards, Indie – Najlepszy Film Indyjski w języku marathi / National Film Awards, India – Best Marathi language Jabbar Patel działa aktywnie na polu filmo- Jabbar Patel has been actively involved with film (1982); Nagroda Maharashtra wym i teatralnym. Międzynarodowy rozgłos theater as much as filmmaking. His produc- State Awards – Najlepszy Film, Najlepszy zyskał filmemGhashiram Kotwal. Debiutował tion of Ghashiram Kotwal has been interna- Reżyser, Najlepsza Aktorka / Maharashtra w 1975 r. filmemSamanaa , który był pokazy- tionally acclaimed. His first filmSamanaa , State Awards – Best film, Best director, Best wany na berlińskim festiwalu filmowym. Bez- 1975, was he official entry at the Berlin Film actress (1981) pośrednio potem nakręcił musical dla rodu Festival. This was followed by a musical he Mangeshkar – legendarnej rodziny muzyków made for the legendary musical family of In- indyjskich. Filmy Sinhasan i Umbartha są dia, the Mangeshkars. His filmsSinhasan and nadal uważane za kamienie milowe w budo- Umbartha remain milestones in modern In- waniu nowoczesnego kina indyjskiego. Patel dian cinema. Apart from feature films he has zrealizował nie tylko produkcje pełnometra- made several documentaries on cultural lu- żowe, ale także kilka dokumentów dotyczą- minaries. Jabbar Patel is a medical doctor by cych luminarzy świata kultury. Jabbar Patel profession and has been in practice since 1971. jest z zawodu doktorem medycyny i od 1971 r. prowadzi praktykę lekarską.

24 Smita Patil wciela się w rolę Bindu, chłopki z kasty Nie- Smita Patil plays Bindu, an Untouchable peasant girl, Manthan dotykalnych (pariasów), której partneruje Girish Kar- opposite Girish Karnad as a young veterinary surgeon The Churning nad grający młodego lekarza weterynarii. Girish who comes to a village to set up a dairy cooperative. przyjechał do wioski, aby założyć spółdzielnię mle- His arrival upsets not just the middlemen, who had czarską. Jego przyjazd staje się źródłem niepokojów been exploiting the villagers, but also challenges the nie tylko wśród pośredników, którzy ciemiężą wieśnia- traditional feudal structure of the village soon spark- ków, ale również stanowi wyzwanie dla tradycyjnej ing an uprising among the local Untouchables. Based Indie / India 1976, 134’ struktury feudalnej na wsi. Niebawem wśród lokalnej on a true story of a milk cooperative that led to an Reżyseria / Director: Shyam Benegal społeczności pariasów wybucha powstanie. Film jest economic revolution in rural Gujarat, the film was pro- oparty na prawdziwej historii spółdzielni mleczarskiej, duced by 500,000 farmers who were members of the Scenariusz / Screenplay: Vijay Tendulkar, Shyam Benegal której założenie pociągnęło za sobą rewolucję gospo- cooperative. darczą w wiejskim regionie Gudżarat. Za produkcję Dialogi / Dialogue: Kaifi Azmi filmu odpowiada pół miliona rolników, którzy nale- Muzyka / Music: Vanraj Bhatia żeli do spółdzielni. Zdjęcia / Cinematography: Govind Nihalani Montaż / Editing: Bhanudas Divakar Obsada / Cast: Smita Patil, Naseeruddin Shah, Girish Karnad, Amrish Puri, Kulbhushan Kharbanda Nagrody / Awards National Film Awards, indie / India – Najlepszy Film Indyjski, Najlepsza Aktorka / Best Hindi film, Best Shyam Benegal urodził się w grudniu 1934 r. Shyam Benegal was born in Hyderabad in De- actress (1978); Nagrody Filmfare, Indie / w Hajdarabadzie. Przed rozpoczęciem kariery cember 1934. He worked in advertising before Filmfare Awards, India – Najlepszy film / Best reżyserskiej pracował w reklamie. Jego debiut he started making films. Ankur (1974), his de- film (1978) filmowy Ankur (1974) stał się ważnym gło- but film, was an important film for the Indian sem w kinie indyjskiej Nowej Fali. Benegal New Wave. Benegal has been the recipient of jest laureatem prestiżowego, indyjskiego the prestigious Padma Bhushan Award, India, orderu Padma Bhushan oraz nagrody Soviet the Soviet Land Nehru Award and the State Land Nehru i Nagrody Państwowej ZSRR. Prize of the USSR. His other films include:Ni - Inne filmy jego autorstwa to:Nishaant (Koniec shant, Junoon, Kalyug, Trikal, Zubeida, Samar nocy), Junoon (Obsesja), Kalyug, Trikal (Trzy and recently Well done Abba. He was a Mem- czasy: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość), ber of Parliament (Rajya Sabha), Government Zubeidaa, Samaroraz najnowszy Well done of India till 2011. Abba. Do 2011 r. Benegal był posłem w parla- mencie (w izbie wyższej — Rajya Sabha) oraz członkiem rządu indyjskiego.

26 „Mirch Masala” („Mieszanka chilli”) to film rozgry- Spices is a film about oppression, the story of a feudal Mirch Masala wający się w kolonialnych Indiach na krótko przed village in pre-independence colonial India and how Spices uzyskaniem niepodległości. Opowiadana historia ma the old men and women of the village risk all they miejsce w feudalnej wiosce, gdzie ciemiężeni miesz- have to fight that oppression. Sonbai, a young mar- kańcy decydują się poświęcić wszystko, aby wal- ried village woman catches the eye of the “subedar” czyć z uciskiem i niesprawiedliwością. Sonbai, młoda (tax collector) who has come to the village to collect mężatka z wioski wpada w oko Subedara (kapitana taxes. Sonbai rejects his advances and takes refuge in Indie / India 1986, 98’ armii i poborcy podatkowego), który zjawił się w wio- the village spice factory amongst other women. Stung Reżyseria / Director: Ketan Mehta sce, aby zebrać należne podatki. Sonbai odrzuca jego by her defiance, the soldier and his men threaten to afekty i chroni się wśród innych kobiet pracujących destroy the town unless the factory watchman and the Scenariusz / Screenplay: Shafi Hakim, Ketan Mehta w miejscowej fabryce przypraw. Kapitan jest tak upoko- terrified village men hand over Sonbai to them. Smita rzony jej oporem, że grozi użyciem swojego oddziału do Patil gives a compelling and sensuous performance as Muzyka / Music: Rajat Dholakia zniszczenia wioski, jeżeli strażnik w fabryce i zastra- the bold village woman who defies the men and even Zdjęcia / Cinematography: Jahangir szeni wieśniacy nie wydadzą mu Sonbai. Smita Patil the women around her. Choudhury daje frapujący i zmysłowy pokaz kunsztu aktorskiego, Montaż / Editing: Sanjiv Shah wcielając się w nieustraszoną wieśniaczkę, która ma odwagę przeciwstawić się mężczyznom i kobietom Obsada / Cast: Smita Patil, Naseeruddin Shah, Om Puri, Suresh Oberoi, Deepti Naval z własnej wioski. Nagrody / Awards: National Film Awards, Indie / India – Najlepszy Film Pełnometrażowy, Najlepszy Aktor Drugoplanowy – Suresh Oberoi, Najlepszy Montażysta / Best Feature Ketan Mehta jest absolwentem hinduskiego Ketan Mehta is a graduate of the Film and Tel- Film, Best Supporting Actor – Suresh Instytutu Filmu i Telewizji (Film and Tele- evision Institute of India. His films display Oberoi, Best Editor (1987); Najlepszy Film vision Institute of India). Jego filmy stano- a range of filmmaking styles, from comedy Pełnometrażowy / Best Feature Film (MFF na wią istną mieszankę stylistyczną, od komedii to satire, from romance to violence and rebel- Hawajach / Hawaii IFF, 1987) po satyrę czy od romansu po sceny przemocy lion. They include Holi, Sardar, Maya Mem- i buntu. Nakręcone przez niego tytuły to mię- sahib, Mangal Panday and the recent, Rang dzy innymi Holi, Sardar, Maya Memsahib, Rasiya. His films have been official selections Mangal Panday (Rebeliant) oraz najnowszy at various international film festivals such as – Rang Rasiya. Filmy Ketana Mehty znalazły The Festival of Three Continents in Nantes się w ścisłym gronie filmów wyselekcjono- (France), New Directors/New Films (The Film wanych do pokazów na różnych festiwalach Society of Lincoln Center and the Museum of filmowych, m.in. Festiwalu trzech konty- Modern Art) and the Moscow Film Festival. nentów we francuskim Nantes, nowojorskim Mirch Masala won Ketan Mehta the Best Film festiwalu New Directors/New Films (organi- Award at the Hawaii Film Festival and was zowanym przez Film Society Lincoln Center theatrically released in the United States. i Muzeum Sztuki Współczesnej) oraz na MFF w Moskwie. Mirch Masala zdobył nagrodę za najlepszy film na Festiwalu Filmowym na Hawajach i wszedł do dystrybucji kinowej w Stanach Zjednoczonych.

28 „Kino Bollywood: Świątynie pożądania” („Bollywood Cinema: Bollywood Cinema: Temples of Desire… In 2001, Vijay Mishra Temples of Desire”) – w ten sposób w 2001 r. Vijah Mishra gave this title to his book, a book which, is now a classic on zatytułowała swoją książkę, dziś już klasyczną pozycję doty- popular Indian cinema. Both the title and the year it was czącą popularnego kina Indii. Zarówno tytuł, jak i rok wyda- published proved to be symptomatic. Bollywood is the collo- nia okazał się symptomatyczny. Bollywood to potoczne quial term for film productions which mix Hindi and English określenie na produkcje filmowe, w których hindi miesza się and are made in the studios of Mumbai, formerly spoken of z angielskim, powstające w studiach Mumbaju (wcześniej as Bombay. The name emerged in relation to Hollywood, of określanego jako Bombaj). Nazwa powstawała oczywiście course, and not without reason, since the spirit, production w nawiązaniu do Hollywood i nie bez powodu, bo rozma- system and aim of Bollywood is modelled on the American chem, systemem produkcji i celem Bollywood wzorowane jest dream factory. In the 21st century, the pupil has surpassed Bollywood. na amerykańskiej fabryce snów. W XXI w. uczeń prześcignął the master and become an example of cinema entertainment mistrza i stał się przykładem na kino rozrywkowe w formie in its pure form – maximum box office profits, megastars and nowa fabryka czystej – z maksymalnymi zyskami w box office’ach, mega- unadulterated glamour, by the standards of our times. snów gwiazdami i domieszką glamour (na miary naszych czasów). In a poll run by the BBC in 2000, the person voted the W 2000 r. w ankiecie BBC gwiazdą milenium wybrany greatest star of the millennium was the actor Amitabh Bach- został aktor Amitabh Bachchan, który pokonał między chan, beating Lord Olivier and Sir Alec Guinness, amongst Bollywood. innymi sir Lawrence’a Olivera i Aleca Guinnesa. Rok póź- others, to the post. The following year saw the premieres of niej odbyła się premiera „Czasem słońce, czasem deszcz” Kabhi Khushi Kabhie Gham (Happiness and Tears) and Lagaan. The new dream oraz „Lagaan: Dawno temu w Indiach”. Pierwszy film w 2005 Once Upon a Time in India. The former enabled cinema lovers roku pozwolił odkryć polskim kinomanom uroki Bollywoodu, in Poland to discover the charm of Bollywood and the lat- factory drugi zdobył nominację do Oscara w kategorii najlepszego ter received an Oscar nomination for Best Foreign Language filmu nieanglojęzycznego. W tym samym czasie do Oxfordz- Film. At the same time, the term ‘Bollywood’ was officially Martyna Olszowska kiego słownika języka angielskiego oficjalnie włączono ter- included in the Oxford Dictionary of English. A few years lat- min Bollywood. Kilka lat później, w 2008 r. Shah Rukh Khan, er, in 2008, Shah Rukh Khan, Bollywood megastar, took the megagwiazda kina Bolly, zajął 41 miejsce na liście 50 naj- forty-first place on the list of the fifty most powerful people potężniejszych ludzi świata przygotowanej przez prestiżowy in the world compiled by the prestigious weekly, Newsweek. tygodnik „Neesweek”. Tych kilka faktów stanowi doskonały This handful of facts constitutes an excellent example of how przykład na to, jak w nowym stuleciu kino bollywoodzkie Bollywood cinema has come into the circulation of the inter- włączyło się w obieg międzynarodowej kultury masowej. national mass culture. Tak naprawdę Bollywood to jedynie fragment wiel- The truth is that Bollywood is only a fragment of India’s kiego przemysłu filmowego Indii, który co roku produ- vast film industry, which produces several thousand films kuje kilka tysięcy filmów. Przemysłu, dodajmy, niezwykle annually. An industry, let us add, which is extraordinarily di- zróżnicowanego, wystarczy bowiem wspomnieć, że każdy verse; suffice it to say that every region has its studios and its region ma swoje studia i „-woody”, jak Bengal Zachodni Tol- ‘wood’, such as West Bengal’s Tollywood, each of them shoot- lywood, w których kręcone są filmy w lokalnych językach. ing films in the local languages. Nonetheless, Mumbai is the Mumbaj to jednak największy ośrodek w Indiach i jeden largest centre in India and one of the largest in the world. The „Chalte Chalte” z największych na świecie. Współczesna forma tamtejszego contemporary form of this mainstream cinema began to take

31 mainstreamowego kina zaczęła się kształtować w latach 60. okazji złożyć hołd dawnych mistrzom, a Karan Johar w inte- realism mingled with magic, the classic Hollywood musicals Kino akcji z domieszką romansu miało trafiać do jak najszer- ligentny sposób go unowocześnić i dostosować do współcze- and, in recent years, music videos and the MTV channel. szego grona odbiorców – zarówno tych w kraju, jak i poza snej widowni („Czasem słońce...”, „Nazywam się...”). Niemniej The 1990s brought family sagas. Truth to tell, it was nim, diaspor w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. superprodukcje indyjskie coraz częściej przypominają filmy then that what we associate with Bollywood appeared and has W latach 70. historie zdominowała przemoc i wątki mafijne, hollywoodzkie i opowiadają o problemach nowej generacji since been gathering momentum over something approach- a rozpoczynający wtedy swoją filmową karierę Amitabh Bach- pochodzącej ze współczesnej klasy średniej, wychowanej na ing the past twenty years. On-screen partners Kajol and Shah chan stworzył bohatera w typie „młody gniewny”. telewizji kablowej i zachodnich filmach. Rukh Khan blossomed into Bollywood megastars thanks to Bollywood kojarzone jest przede wszystkim z tzw. masala W latach 90. gospodarka kraju uległa znacznej liberali- films likeDilwale Dulhania Le Jayenge (Lovers Will Walk Off movie. To mieszanka różnych gatunków: akcji, musicalu, kome- zacji, co miało swoje przełożenie na zmianę sytuacji w prze- with the Bride / The Big-Hearted Will Win the Bride; 1995), Kuch dii, romansu i melodramatu, z obowiązkowymi sekwencjami myśle filmowym. Dystrybucja i produkcja filmowa uległa Kuch Hota Hai (Something is Happening; 1998), which was con- tanecznymi, a przede wszystkim piosenkami, w których akto- globalizacji, a symbolem tego stały się nowoczesne studia, jak tinued in Happiness and Tears, and My Name Is Khan (2010). rzy dubbingowani są przez popularnych w Indiach piosenka- Yash Raj Films czy Dharma Productions. Zmieniła się również Before long, more names appeared in the firmament of the rzy. Źródła gatunku krytycy doszukują się w latach 70. i 80. widownia i jej oczekiwania. Dlatego wielu krytyków uważa, Bollywood stars, including Aishwarya Rai, who was Miss w twórczości Manmohana Desai, który odpowiada za sukces że Bollywood to nie tyle popularne kino Indii, ale nowa kul- World 1994, as well as her husband, Amitabh Bachchan’s son, takich aktorów, jak Amitabh Bachchan, Dharmendra i Raj- tura, szeroko pojęty przemysł rozrywkowy, w który włączyć Abhishek Bachchan. This brings us, in passing, to the extraor- nikanth. Na kino Mumbaju miały również wpływ indyjskie można modę, telewizyjne programy rozrywkowe, gry wideo, dinarily crucial matter of clans in Mumbai’s cinema, where, „Lagaan: Once Upon a Time in India” eposy narodowe (Mahabharata i Ramayana), sanskryty, teatr wideoklipy, reklamę (zwłaszcza product placement w filmach), on more than one occasion, family connections have been the Parsów, w którym taniec i muzyka odgrywały niezwykle czy nawet sport. start of a number of people’s careers. istotną rolę, a realizm mieszał się z magią, klasyczne holly- Bollywood cinema evolved under the impact of im- woodzkie musicale, a w ostatnich latach teledyski i stacja MTV. shape in the 1960s. The cinema action, with its admixture of mense social and economic changes in India. The masala Lata 90. przyniosły sagi rodzinne. Tak naprawdę to wtedy romance, was intended to reach the widest possible audience, genre makes it possible to move away from the past. Today, pojawiło się to Bollywood, które kojarzymy dzisiaj i które both within the country and beyond, in the diaspora in Great only Farah Khan succeeds in a bravura reversion to it in such nabrało rozpędu w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Na mega- Britain and the United States. In the 1970s, the stories were films asMain Hoon Na (2004), Om Shanti Om (O.S.O.; 2007), gwiazdy bollywoodzkiego kina wyrósł duet Kajol – Shah Rukh dominated by violence and mafia-related plot lines, while Am- taking the opportunity as he does so to pay homage to the Khan dzięki sukcesom takich filmów, jak „Żona dla zuchwa- itabh Bachchan began his film career by creating a central former masters. Karan Johar brings the past up to date in an łych” (1995) i „Coś się dzieje” (1998), kontynuowany w „Czasem character of the ‘angry young man’ ilk. intelligent fashion in Happiness and Tears and My Name is słońce, czasem deszcz” i „Nazywam się Khan” (2010). Wkrótce Bollywood is associated first and foremost with what Khan. None the less, Indian super-productions are become pojawiły się kolejne nazwiska na bollywoodzkim gwiazdor- are known as ‘masala movies’. These are films which mix to- more and more reminiscent of Hollywood films, telling sto- skim firmamencie, m.in. Aishwarya Rai (Miss World z 1994 r.) gether various genres; action, the musical, comedy, romance ries of the problems of the new generation hailing from the oraz jej mąż i syn Amitabha Bachchana, Abhishek Bachchan. and melodrama, along with the obligatory dance sequences contemporary middle class and brought up on cable television Tu przy okazji dotykamy niezwykle istotnej kwestii klanów and, above all, songs, where the actors are dubbed by popu- and Western films. w kinie Mumbaju, gdzie rodzinne koneksje stanowią niejed- lar Indian singers. Critics discern the source of the genre in In the 1990s, the country’s economy underwent consid- nokrotnie początek kariery filmowej wielu osób. Manmohan Desai’s films of the 1970s and 80s; it is he who is erable liberalisation, which translated into a change in the Kino Bollywood ewoluowało pod wpływem ogromnych responsible for the success of such actors as Amitabh Bach- situation of the film industry. The distribution and produc- zmian społecznych i ekonomicznych w Indiach. Masala movie chan, Dharmendra and Rajnikanth. The Mahabharata and tion of pictures was subjected to globalisation and the sym- powoli odchodzi w przeszłość. Jedynie Farah Khan potrafi Ramayana, India’s national epics, also influenced Mumbai’s bol of this became modern studios such as Yash Raj Films dziś brawurowo do niego nawiązywać w swoich filmach cinema, as did Sanskrit literature and Parsi theatre, where or Dharma Productions The audiences also changed, as did „Dhoom” (np. „Jestem przy tobie”, 2004; „Om Shanti Om”, 2007) i przy dance and music played an extraordinarily vital role; thus their expectations. This is why a great many critics consider 32 33 Styl, estetyka, bohaterowie i wymowa filmów podle- that Bollywood is not merely popular Indian culture, but (2004). Bollywood appropriated the classic melodrama, with gają zmianie, by znaleźć drogę do nowego widza, nie tylko also new culture, in the wide sense of the entertainment in- Hum Dil De Chuke Sanam (Straight from the Heart; 1999), gang- w Indiach. Dlatego filmowcy eksperymentują z długością fil- dustry, within which fashion may be included, along with ster films, withMunna Bhai M.B.B.S. (2003) and coming-of- mów (zamiast 3 raczej 2 godziny), z narracją, stylem, efek- television entertainment programmes, video games, music age movies, with Zindagi Na Milegi Dobara (You Don’t Get Life tami specjalnymi, remakami, sequelami, bollywoodzkimi videos, advertising, particularly product placement in films, a Second Time / Running with the Bulls; 1999) wersjami hollywoodzkich hitów. Są więc superbohatero- and even sport. The central characters have changed over the course of wie, jak Krrish walczący z demonicznym doktorem Arya The style, aesthetics, central characters and expression the last ten years. In Happiness and Tears, Shah Rukh Khan („Krrish”, 2006), historia Bonnie i Clyde’a – „Bunty i Babli” of films are undergoing changes in the search for a path to- is a yuppie, graduate of the top schools and accustomed to (2005), love story w stylu science fiction – „Love Story 2050” ward new audiences, and not only in India. Thus filmmakers life outside India. In films such asKal Ho Naa Ho (Tomorrow (2008), nowe „Dirty Dancing” („Dzisiaj tańczę jutro kocham”, have been, and are, experimenting with the length of the May Not Be; 2003) and Kabhi Alvida Naa Kehna (Never Say 2006) czy „Szybcy i wściekli” („Dhoom”, 2004). Bollywood films, trying two hours, rather than three, as well as with nar- Goodbye; 2006), they live in luxury, dress in clothes from the zaanektowało klasyczny melodramat („Hum Dil De Chuke rative, style, special effects, remakes, sequels and Bollywood latest Gap collection and footwear by Adidas or Nike. Tra- Sanam”, 1999), kino gangsterskie („Munna Nhai Mbbs”, 2003) versions of Hollywood hits. So there are superheroes like Kr- ditional Indian dress rarely appears and, when it does, it is czy filmy o dojrzewaniu tzw. coming of age movie („Zindagi na rish, fighting the demonic Doctor Arya inKrrish (2006), the normally at the moment of the main characters’ transforma- milgei dobara”, 2010). story of Bonnie and Clyde, in Bunty Aur Babli (Bunty and Babli, tion. They often live in metropolises like New York, London Na przestrzeni ostatniej dekady zmienili się bohaterowie. 2005), a love story, science-fiction style, inLove Story 2050 or Melbourne. Censorship, which has existed since 1918 and W „Czasem słońce...” Shah Rukh Khan to młody yuppie, absol- (2008), and the new Dirty Dancing, in Holiday (2006) or Dhoom which forbids the portrayal of a kiss, for instance, is being went najlepszych zagranicznych szkół, oswojony z życiem ever more daringly circumvented There is no lack of eroti- poza Indiami. Bohaterowie żyją w luksusie, noszą stroje z naj- cism in the dances in Bollywood films, however, or of subtle nowszych kolekcji Gapa, Adidasa czy Nike (np. „Gdyby jutra bed scenes and increasingly bold women’s characters. To be nie było”, 2003; „Nigdy nie mów żegnaj”, 2006). Tradycyjny sure, they still win their beloved’s love only when they give ubiór indyjski pojawia się rzadko i zwykle w momencie prze- up the “Western lifestyle and clothes”, in Something is Happen- miany głównych bohaterów. Mieszkają często w metropo- ing and Happiness and Tears, but, in the meantime, they make liach, jak Nowy Jork, Londyn czy Melbourne. Coraz odważniej a career for themselves at the expense of the family, in Never obchodzona jest cenzura, istniejąca od 1918 r. i zabraniająca Say Goodbye, might be a famous model, as in Chalte Chalte m.in. pokazywania pocałunku kochanków. W filmach bol- (While I was Walking; 2003), a young woman pursuing her lywoodzkich nie brak jednak erotyzmu w tańcu, subtelnych „My Name Is Khan” career as a journalist, in Lakshya (2004) or, finally, a student scenach łóżkowych, coraz odważniejszych postaciach kobiet. ready to have an abortion, in Salaam Namaste (2005). One co prawda nadal zdobywają miłość ukochanego, dopiero Today, Bollywood cinema is bringing a breath of fresh gdy zrezygnują z „zachodniego stylu bycia i ubioru” („Coś się air to world cinema. Baz Luhrmann’s Moulin Rouge (2001), dzieje”, „Czasem słońce…”), lecz w międzyczasie robią karierę Luhrmanna, „Mamma mia!” (2008) Phyllidy Lloyd i „Slum- Phyllida Lloyd’s Mamma Mia! (2008) and Danny Boyle’s Slum- kosztem rodziny („Nigdy nie mów...”), mogą być znaną pro- dog. Milioner z ulicy” (2008) Danny’ego Boyle’a pokazują, jak dog Millionaire all demonstrate how vivid and inspiring the jektantką mody („Chalte Chale – Blisko ciebie”, 2003), dziew- żywa i inspirująca potrafi być formułamasala movies. Ramesh formula of the masala genre can be. Ramesh Dawar, a well- czyną rozwijającą swoją karierę dziennikarską („Lakshya” Dawar, znany indyjski krytyk filmowy, stwierdził, że „dzisiej- known Indian film critic has stated that “the present era of z 2004), w końcu studentką gotową usunąć ciążę („Salaam sza era Bollywood stała się erą glamour, seksu, pocałunków Bollywood has become an era of glamour, sex, kiss and ac- namaste. Trudna droga do miłości”, 2005). i akcji”. Tak naprawdę Bollywood pozostaje chyba najlepszym tion”. In all truth, Bollywood probably remains the best prod- Dziś bollywoodzkie kino wnosi świeży powiew do „Dhoom” (a z pewnością trafiającym do najszerszego grona odbiorców) uct creating a pan-Indian identity and it is most certainly the kinematografii światowej. „Moulin Rouge” (2001) Baza produktem kreującym pan-indyjską tożsamość. one which reaches to the widest possible user group.

34 35 Pyaasa Munnabhai m.b.b.s. The Thirsty One

Pasją bezrobotnego Vijay jest poezja, na co krzywo Unemployed Vijay’s passion is poetry – frowned upon Główny bohater Munna Bhai, gangster chce spełnić Protagonist Munna Bhai, a gangster sets out to fulfil patrzą jego bracia, którzy chcą, by zamiast tego zajął by his brothers – who want him to find gainful employ- marzenie swojego ojca i zostać lekarzem. Pomaga mu his father’s dream of becoming a doctor. He is helped się pracą zarobkową. Vijaya jest raczej radykalny ment instead. Vijay’s poems are quite radical in which Circuit. Gdy udaje mu się to osiągnąć, okazuje się, że by his sidekick Circuit. Proves degree is not enough to w swoich poglądach, co wyraża w swoich wierszach. he laments about the poor, the destitute, and the arro- samo wykształcenie nie wystarczy, trzeba też mieć become a doctor, he should also have a heart. Tematy, jakie porusza, to beznadziejna sytuacja ubo- gance of the rich. His efforts to get them published are powołanie. gich i potrzebujących oraz arogancja bogatych. Jego in vain. He takes to drinking, gets in trouble with the starania publikacji wierszy są daremne. Popada law, is disowned by his brothers, ends up at a brothel w alkoholizm, wplątuje się w kłopoty z prawem, a jego and befriends a prostitute named Gulabo. Gulabo is bracia zaczynają w niego wątpić. Ostatecznie kończy sympathetic, and decides to assist Vijay. w domu publicznym i zaprzyjaźnia się z prostytutką Indie / India 1957, 146’ o imieniu Gulabo. Gulabo jest życzliwą osobą i posta- Indie / India 2003, 156’ Produkcja i Reżyseria / Producer & Director: nawia pomóc Vijay. Reżyseria / Director: Raj Kumar Hirani Guru Dutt Scenariusz / Screenplay: Vidhu Vinod Chopra, Scenariusz / Screenplay: Abrar Alvi Raj Kumar Hirani Muzyka / Music: S D Burman Muzyka / Music: Anu Malik Guru Dutt Vasanth Kumar Shivashankar Padu- Rajkumar Hirani Reżyser, scenarzysta i produ- Rajkumar Hirani Filmmaker, screenwriter and Zdjęcia / Cinematography: V K Murthy Guru Dutt Vasanth Kumar Shivashankar Padu- Zdjęcia / Cinematography: Binod Pradhan kone (1925–1964), znany jako Guru Dutt, reży- kone (1925–1964), popularly known as Guru cent filmów hindi, zasłynął jako twórca serii film producer of Hindi films, best known as Obsada / Cast: Guru Dutt, Waheeda Rehman, ser, aktor i producent, uznawany za prekursora Dutt, was a film director, producer and actor. „Bhai Munna”. Laureat licznych indyjskich the creator of the “Munna Bhai” series. Win- Montaż / Editing: Rajib Biswas Mala Sinha złotej ery kina hindi. Zawdzięczamy mu takie Often credited with ushering in the golden nagród filmowych. Jego debiut reżyserski ner of numerous Indian film awards. His klasyki lat 50. i 60. jak „Kaagaz Ke Phool” era of Hindi cinema. He made quintessential „Doktor Munnabhai” (2003) w krótkim cza- first directorial venture, “Munnabhai MBBS” Obsada / Cast: Sanjya Dutt, Gracy Singh, Sunil czy „Pyaasa”, które znalazły się na liście 1950’s and 1960’s classics such as “Pyaasa” or sie zyskał status filmu kultowego, nie tylko (2003), which is now considered a cult classic, Dutt, Rohini Hattangady, Boman Irani 100 filmów wszechczasów „Time Magazine”. “Kaagaz Ke Phool” which are now included łamiąc wszystkie zasady klasycznego kina not only broke all formulaic conventions asso- Nagrody / awards: Krajowa Nagroda za Zwany Orsonem Wellsem kina hindi. W 2010 among the greatest films of all time by Time bollywoodzkiego, ale nadając mu całkiem ciated with Bollywood films but also became Najbardziej Popularny Film / National Award roku CNN uznało go za jednego z 25 najwybit- magazine. Sometimes referred to as „India’s nowy kierunek. „Lage Raho Munnabhai”, a trend setter. “Lage Raho Munnabhai” which for Best Popular Film, 2004, 2004, Nagroda niejszych azjatyckich aktorów wszechczasów. Orson Welles”. In 2010, he was included obraz popularyzujący doktrynę społeczno- had a strong cultural impact in India, pop- IIFA za Najlepszy Scenariusz, Montaż, Dialogi, among CNN’s „Top 25 Asian actors of all time”. -polityczną stworzoną przez Mahatmę ularising Gandhism, was a huge box office Aktora Komediowego, 2004 / IIFA Award Gandhiego, odniósł ogromny sukces fre- success. With comedy “3 Idiots”, he became for Best Screenplay, Dialogue, Editing, kwencyjny. Komedią „3 Idiots” reżyser pobił the highest grosser in Indian cinema shat- Comedian, 2004 rekordy wpływów filmu hindi zarówno tering all records across Indian and overseas w Indiach, jak i na rynkach zagranicznych. markets.

36 37 Hum Dil De Chuke Sanam Zindagi Na Milegi Dobara Straight from the Heart You Don’t Get Life a Second Time

Nandini jest zakochana w Sameerze, uczniu Pan- Nandini is in love with Sameer, a disciple of her disci- Opowieść o trójce nierozłącznych przyjaciół, znających The story follows three friends, Arjun, Imraan and Ka- dita Darbara, jej surowego ojca. Dodatkowo Nandini plinarian father Pandit Darbar. But she is married to się od dzieciństwa, Arjunie, Imraanie i Kabirze, któ- bir, who have been inseparable since their childhood. ma już męża – Vanraja. Kiedy Vanraj dowiaduje się, Vanraj. When he learns that Nandini is in love with an- rzy wyjeżdżają do Hiszpanii. Tam poznają Lailę, która They set off to Spain on a bachelor trip and meet Laila, że jego małżonka darzy uczuciem innego mężczyznę, other man, he takes her to Italy and helps her to search zakochuje się w jednym z nich, w Arjunie i pomaga mu who falls in love with Arjun and helps him overcome zabiera ją do Włoch i pomaga jej odnaleźć Sameera. for Sameer. After so many hurdles, by the time, they uporać się z pracoholizmem. Między Kabirem i jego his problem of workaholism. Kabir and his fiancée ex- Po wielu napotkanych przeszkodach, w końcu odnaj- reach Sameer, Nandini’s feelings have been changed narzeczoną dochodzi do licznych nieporozumień, perience significant misunderstanding in the mean- dują Sameera. Jednak Nandini zdaje sobie sprawę, że and she realises that Vanraj was her true soul mate. które jednak pokonują. Przyjaciele kontynuują podróż while, which they soon overcome. After solving the wybrańcem jej serca jest Vanraj. The film is part of Indian Panorama 1999. po Hiszpanii i próbują w rywalizacji sportowej mie- problem, the three friends go to locations in the coun- Film jest częścią Panoramy Indii z 1999 roku. rzyć się ze sobą. Film jest częścią Panoramy Indii try where each friend chooses a sport for the group to z 2011 roku. attempt. The film was part of Indian Panorama 2011 Indie, Węgry / India, Hungary 1999, 188’ Indie / India 2011, 155’ Reżyseria / Director: Sanjay Leela Bhansali Reżyseria / Director: Zoya Akhtar Scenariusz / Screenplay: Sanjay Leela Scenariusz / Screenplay: Zoya Akhtar, Bhansali Reema Kagti Muzyka / Music: Ismail Darbar Muzyka / Music: Shankar Mahadevan, Ehsaan Sanjay Leela Bhansali Reżyser i scenarzysta fil- Sanjay Leela Bhansali Director and screen- Zoya Akhtar reprezentuje młode pokolenie Zoya Akhtar represents a young generation of Noorani, Loy Mendusa Zdjęcia / Cinematography: Anil Mehta mowy, specjalista klasycznego indyjskiego writer, specialist in Indian classical dance reżyserów. Córka słynnego indyjskiego poety, directors. Daughter of famous Indian poet and Zdjęcia / Cinematography: Carlos Catalan Montaż / Editing: Bela Segal tańca Odissi. Słynie z niepowtarzalnej cho- Odissi. Famous for designing unique chore- scenarzysty i autora tekstów Javeda Akhtara, lyricist Javed Akhtar, sister of Farhan Akhtar, reografii łączącej elementy klasyczne z ludo- ography combining classical elements with siostra bollywoodzkiej supergwiazdy Farhana Bollywood superstar director, actor, writer, Montaż / Editing: Anand Subaya Obsada / Cast: Ajay Devgan, Aishwarya Rai, wymi, co czyni jego filmy wyjątkowymi. folk, making his films exceptional. Winner Akhtara – reżysera, scenarzysty aktora, pio- singer. Her first film, “Luck by Chance”, won Salman Khan, Helen Laureat licznych indyjskich nagród filmo- of numerous Indian film awards for the films senkarza. Za pierwszy film, „Luck by Chance”, the prestigious Filmfare award, Indian equiv- Obsada / Cast: Abhay Deol, Hrithik Roshan, Farhan Akhtar, Katrina Kaif, Kalki Koechlin Nagrody / Awards: Krajowa Nagroda wych za filmy „Black, Hum Dil De Chuke “Black, Hum Dil De Chuk Sanam” and, above otrzymała prestiżową nagrodę Filmfare, alent of Oscar. Two years later, with “Zindagi za Najlepsze Zdjęcia, za Najlepszą Sanam” oraz przede wszystkim „Devdas”, all, “Devdas”, premiered at the International nazywaną indyjskim Oscarem. Dwa lata póź- Na Milegi Dobara”, she sealed her position Nagrody / awards: Krajowa Nagroda dla Choreografię, 2000 / National Award for obraz premierowo prezentowany na Między- Cannes Film Festival in 2002 and nominated niej, filmem „Zindagi Na Milegi Dobara”, winning as Best Director both at Filmware Najlepszej Ścieżki Filmowej, za Najlepszą Best Cinematography, Choreography, 2000, narodowym Festiwalu Filmowym w Cannes for the prestigious British BAFTA Award for przypieczętowała swą pozycję otrzymując Awards and IIFA – International Indian Film Choreografię 2012 / National Award for Best Nagroda IIFA za najlepszy film, reżyserię, w 2002 roku oraz nominowany do prestiżowej Best Foreign Language Film. statuetki w kategorii Reżyseria na Filmfare Academy Awards. Location Sound, Choreography, 2012 historię, dialogi, zdjęcia, choreografię, brytyjskiej Nagrody BAFTA w kategorii Naj- Awards oraz IIFA, nagrodach Międzynarodo- wokal męski, dla najlepszej aktorki, lepszy Film Nieanglojęzyczny. wej Indyjskiej Akademii FIlmowej. za najlepszą piosenkę (ponownie nagraną), 2000 / IIFA Award for Best Film, Director, Actress, Story, Dialogue, Cinematography, Choreography, Playback Singer (Male), Song Re-Recording, 2000

38 39 Oye Lucky! Lucky Oye! Dil Chahta Hai Oye Lucky! Lucky Oye! Do Your Thing

Retrospekcja życia i miłości włamywacza. W tym A burglar reflects his life and loves, while media spec- Trzej młodzi mężczyźni Akash, Sameer i Siddharth są Three young men Akash, Sameer and Siddharth, are samym czasie media spekulują, jak udało mu się doko- ulates how he managed to pull off so many heists. The bliskimi przyjaciółmi. Ich gusta i charaktery są jed- close friends but their tastes and characters are com- nać tak wielu napadów rabunkowych. Film jest częścią film is part of Indian Panorama 2008. nak zupełnie odmienne. Kiedy Siddharth zakochuje się pletely different. When Siddharth falls in love with Panoramy Indii z 2008 roku. w Tarze, znacznie starszej od niego uzależnionej od Tara, a much older alcoholic who failed to keep her alkoholu rozwódce, drogi trójki przyjaciół rozchodzą marriage intact, widens the gap between the trio, forc- się. Kilka lat później ich losy ponownie się przecinają. ing them to part company. Years later, their paths cross Czy bardziej dojrzali i wyrozumiali będą w stanie again. More mature and understanding, will they be zaakceptować związek Siddhartha i Tary? able to eventually accept Siddharth’s love for Tara?

Indie / India 2008, 140’ Indie / India 2001, 183’ Reżyseria / Director: Dibakar Banerjee Reżyseria / Director: Farhan Akhtar Scenariusz / Screenplay: Urumi Zuvekar, Scenariusz / Screenplay: Farhan Akhtar Dibakar Banerjee Muzyka / Music: Shankar Mahadevan, Loy Muzyka / Music: Sneha Khanwalkar Mendonsa, Ehsaan Noorani Dibakar Benerjee Wielokrotnie nagradzany Dibakar Benerjee Award-winning director and Farhan Akhtar Scenarzysta, reżyser, producent, Farhan Akhtar Film director, screenwriter, Zdjęcia / Cinematography: Kartik Vijay Zdjęcia / Cinematography: Ravi K. Chandran reżyser i scenarzysta. Początkowo copywriter screenwriter. Originally copywriter in adver- aktor i piosenkarz. Syn indyjskiego poety, producer, actor and singer. Son of Indian Montaż / Editing: Shyamal Karmakar, w agencjach reklamowych oraz autor spotów tising agencies and author of TV spots, among scenarzysty i autora tekstów Javeda Akh- poet, writer and lyricist Javed Akhtar, twin Montaż / Editing: A. Sreekar Prasad Namrata Rao telewizyjnych, m.in. dla stacji muzycznej MTV. other things for music channel MTV. His 2006 tara, brat bliźniak bollywoodzkiej reżyser brother of Bollywood filmmaker Zoya Akhtar. Na dużym ekranie zadebiutował w 2006 roku big screen debut, well received by critics and Zoi Akhtar. Rzucił studia, by zdobywać prak- Dropped out of college to gain practical expe- Obsada / Cast: Aamir Khan, Saif Nagrody / awards: świetnie przyjętym przez krytykę i widzów audience “Khosla Ka Ghosla”, brought him the tyczne doświadczenie w branży telewizyjnej rience in television and film industry. As Ali Khan, Akshaye Khanna, Preity Zinta, Sonali Kulkarni, Dimple Kapadia Krajowa Nagroda za Najbardziej Popularny filmem „Khosla Ka Ghosla”, nagrodzonym National Film Award for „Best Hindi film.” i filmowej. Jako reżyser zadebiutował w 2001 filmmaker, made his debut in 2001 with “Dil Film / National Award for Best Popular Film, m.in. National Film Award w kategorii „Naj- His second film, “Oye Lucky! Lucky Oye!”, de- roku filmem „Dil Chakta Hai”, który szybko Chahta Hai” which quickly turned into a hit Nagrody / Awards: Narodowe Nagrody 2009, Nagroda IIFA za Najlepsze Dialogi, 2009 lepszy film hindi”. Jego drugi obraz, „Oye scribed by the New York Times as „a breezy stał się przebojem wśród młodych widzów. among young viewers. As singing actor, first Filmowe – Najlepszy Męski Playback, / IIFA Award for Best Dialogue, 2009 Lucky! Lucky Oye!”, nazwany przez New York mix of satire and realism,” was awarded three W roli śpiewającego aktora, na ekranie po raz appeared on screen in 2008’s “Rock On!” Najlepszy Film Regionalny (Hindi) / National Times, „świeżą mieszanką satyry i realizmu”, Filmware Awards – India’s equivalent of the pierwszy pojawił się w 2008 roku w filmie which became an instant cult film. Laure- Film Awards – Best Playback Singer (Male) został nagrodzony trzema statuetkami Film- Oscar. Author of the first Indian feature film „Rock On!”, który szybko zyskał miano kulto- ate of several major Indian film awards. and Best Regional Film (Hindi) , Nagrody ware Awards – indyjskim odpowiednikiem shot entirely in digital technology – “Love wego. Laureat kilkunastu statuetek najważ- Indyjskiej Akademii Filmowej – Najlepsze Oscara. Autor pierwszego indyjskiego filmu Sex aur Dhokha”. niejszych indyjskich nagród filmowych. zdjęcia, Najlepsze nagranie piosenki, fabularnego nakręconego w całości w techno- Najlepszy aktor w roli drugoplanowej, logii cyfrowej – „Love Sex aur Dhokha”. Awards of the International Indian Film Academy – Best Choreography, Best Song Recording, Actor in a Supporting Role

40 41 Omówienie indyjskiej historii, kultury, sztuki, religii, czy No discussion of Indian history, culture, art, religion or, wreszcie kinematografiinie jest zadaniem łatwym ze względu indeed, cinema, is going to be easy, given the vast diversity of na ogromne zróżnicowanie subkontynentu, którego prawie that subcontinent, where almost every state not only has its każdy stan posiada nie tylko osobny język czy upodobania own language and culinary preferences, but also other cus- kulinarne, ale też inne obyczaje i swoisty folklor z odpowied- toms and an individual folk culture, complete with the music, nią muzyką, tańcem lub strojami. Wielobarwność tę potę- dance and attire to go with it. This colourfulness is intensi- gują różnorodne religie, bądź obrzędy w obrębie jednej wiary, fied by the variety of religions or the multiplicity of rituals co u osób, które pobieżnie znają Indie i przez to próbują trak- contained within one faith, something which, amongst people tować je jak homogeniczny kraj, może budzić poczucie pewnej who have a superficial knowledge of India and, as a result, dezorientacji. Najprostszym zatem sposobem na zrozumienie endeavour to treat it as an homogenous country, can trigger Indyjskie zróżnicowania subkontynentu dla tych, którzy nie obcują na a certain disorientation. So, for those who do not commune co dzień z indyjską kulturą, może być próba przyrównania go with Indian culture on a daily basis, the simplest way of un- kino dla do Europy, która, podobnie jak Indie, pozostaje pewną cało- derstanding that subcontinent’s diversity might well be to najmłodszych ścią, ale składa się z bardzo różnych elementów. try comparing it with Europe, which, just like India, remains Indyjska kinematografia dziecięca nie nastręcza opisu- a whole, but is composed of highly disparate elements. jącemu tak wielkich trudności, jak na przykład teatr ludowy, Indian cinematography for children presents such far Indian cinema ale i tutaj należy pamiętać, że każdy region ma swoją histo- fewer descriptive difficulties than, for instance, folk theatre, rię, więc filmy wywodzące się z poszczególnych części kraju but it should be remembered here that each region has its for the youngest mogą opierać się o odmiennego rodzaju legendy i przywoły- own history and thus films deriving from particular parts of wać imiona innych, czasami znanych tylko lokalnie bohaterów. the country may well be based on different kinds of legends of audiences Za jeden z pierwszych ważniejszych filmów dla dzieci i o dzie- and call upon the names of other heroes, who are sometimes ciach można jednak uznać „Jagriti” („Przebudzenie”) z 1954 only known locally. However, Satyen Bose’s Jagriti (The Awak- Tatiana Szurlej roku w reżyserii Satyena Bose’a. Jest to historia rozpieszczo- ening; 1954) can be acknowledged as one of the first important nego urwisa, posłanego za karę do szkoły z internatem. Nakrę- films to be made for children and about children. It tells the cony w języku hindi film prezentuje przemianę chłopca, do story of a spoilt, misbehaved boy who is sent to boarding której dochodzi pod wpływem tragicznych okoliczności, ale school as a punishment. Shot in Hindi, it presents the boy’s też, a może nawet przede wszystkim jest pochwałą nowator- transformation, which comes about under the impact of tragic skiego systemu nauczania, wymagającego poświęcenia i wyro- circumstances, yet it is also, and perhaps primarily, a com- zumiałości ze strony wychowawców, który przeciwstawia się mendation of an innovative teaching system which demands poniżającym karom i bezmyślnemu zmuszaniu do zapamię- dedication and forbearance on the part of the educators and is tywania niepotrzebnych rzeczy. Twórcy filmu pozostają pod opposed to humiliating punishment and compelling children wyraźnym wpływem reform Rabindranatha Tagore’a w dzie- to unthinkingly memorise unnecessary things. The influence dzinie edukacji, których twórca nawoływał między innymi do of Rabindranath Tagore’s reforms in the field of education poświęcania czasu na ćwiczenia fizyczne i cenił kreatywność. clearly stayed with the filmmakers; inter alia, the artist had „Jagriti” miał wielki wpływ na innych indyjskich reżyse- called for time to be devoted to physical education and for rów, o czym świadczyć może fakt, że Yash Chopra powtórzył creativity to be valued. „Salaam Bombay!” scenę tragicznego wypadku w swoim filmie „Dhool Ka Phool”

43 („Owoc grzechu”) z 1959 roku. Rok po premierze „Jagriti”, Jagriti had an immense impact on other Indian direc- two outcasts. To this day it remains one of the most popular ówczesny premier Indii Jawaharlal Nehru, być może również tors, which may be borne out by the fact that Yash Chopra of children’s films, and not only in Bengal, either. The same pod wpływem tego wyjątkowego dzieła, powołał do życia repeated the tragic accident scene in Dhool Ka Phool (Blossom is true of the two sequels, Hirak Rajar Deshe (Kingdom of Dia- istniejące do dziś Indyjskie Stowarzyszenie na rzecz Filmów of Dust / Fruits of \Dust; 1959). A year after the premiere of monds; 1980) and Goopy Bagha Phirey Elo (The Return of Goopy Dziecięcych (Children’ Film Society, India – CFSI), którego Jagriti and, perhaps, under the influence of this exceptional And Bagha; 1992), the latter being directed by Sandip Ray. Not celem było tworzenie obrazów w różnych indyjskich językach work, the then Prime Minister of India, Jawaharlal Nehru, long after finishing the first part of the trilogy about Goopy’s z myślą o najmłodszych widzach. Pierwszym dziełem wypro- founded the Children’ Film Society India (CFSI), the aim of and Bahga’s adventures, Satyajit Ray, clearly enchanted with dukowanym przez CFSI w 1956 roku był nakręcony w języku which was to make pictures in the various Indian languages the possibilities inherent in creating the fantastical world of hindi film „Jaldeep” („Płonąca lampa”) w reżyserii Kidara with the youngest audiences in mind. The first work produced children on the screen, directed another film,Sonar Kella (The Sharmy, któremu w późniejszych czasach Stowarzyszenie by the organisation was Jaldeep (Lighthouse; 1956). Filmed in Golden Fortress; 1974). However, it should be remembered that miało zawdzięczać jeszcze piętnaście innych, choć mniej zna- Hindi, it was directed by Kedar Sharma, whom the Society Ray was not the first Bengali director to have been interested nych obrazów, tworzonych przez Sharmę aż do 1983 roku. would later have to thank for a further fifteen pictures, albeit in children’s cinema, given that Ritwik Ghatak had already Kidar Sharma nie był jedynym słynnym twórcą, który it less well known, which he made over a period stretching shot Bari Theke Paliye (The Runaway) in 1958. zajął się filmami dla dzieci; inny indyjski reżyser wielkiego right up to 1983. Thanks to the interest of renowned directors, the early formatu, Shyam Benegal stworzył w 1975 roku film „Charan- Kedar Sharma was not the only famous artist who was screen stories for children, regardless of whether or not they das Chor” („Złodziej Ćarandas”), oparty na sztuce pod tym involved in making films for children. In 1975, another Indian were made in collaboration with the CFSI, were high quality samym tytułem pióra Habiba Tanvira, jednego z najpopular- director creating works for the silver screen, Shyam Benegal, „My Dear Kuttichaathan” / „My Dear Poltergeist” films, as is borne out by the previously mentioned titles, to niejszych dramaturgów i reformatorów indyjskiego teatru, made Charandas Chor (Charandas – The Thief), based on a play which Tapan Sihna’s Safed Haathi (White Elephant; 1978) can który zresztą razem ze swoją trupą pojawia się na ekranie. of the same title by Habib Tanvir, one of the most popular be added. However, despite its successes, the fortunes of the Jak większość dzieł Benegala, „Charandas Chor” jest filmem playwrights and reformers of Indian theatre; indeed, he and tylko w Bengalu, podobnie jak jego sequel „Hirak Raja Deshe” CFSI were soon to take a turn for the worse. The enormous niezwykłym, który, podobnie jak sztuka Tanvira, opierając his troupe made an appearance on the screen. As with most („Kingdom of Diamonds”, 1980) i „Goopy Bagha Phirey Elo” thematic diversity of the films being made, principally those się w znacznej mierze na folklorze z okolic Ćhattisgarhu, of Bengal’s works, Charandas Chor is an extraordinary picture („The Return of Goopy And Bagha”, 1992), tym razem w reży- being produced in Bollywood, meant that there was some- wykorzystuje muzyczny komentarz jako tło przedstawionych which, like Tanvir’s play, is grounded to a considerable extent serii Sandipa Raya. Niedługo po ukończeniu pierwszej czę- thing for everyone and, in addition, by the late 1970s, the wydarzeń. Obraz dodatkowo czerpie z własnej, filmowej tra- in the folklore of the Chhattisgarh region and uses a musical ści przygód Goopiego i Baghy Satyajit Ray, najwyraźniej filmmakers had steadily begun to remove the violence from dycji i wprowadza komentarz pisany w hindi na tablicach, commentary as the background to the events being shown. In oczarowany możliwościami jakie daje tworzenie baśniowego, their works, the result of which was they were also suitable który w połączeniu z szalonymi gonitwami i zabawnymi addition, it draws upon its own film tradition, introducing ti- dziecięcego świata na ekranie wyreżyserował też film „Sonar for younger audiences. In this way, the need for children’s zwrotami akcji przywołuje skojarzenia z niemymi komediami tle cards containing comments written in Hindi, which, com- Kella” („The Golden Fortress”, 1974). Trzeba jednak pamię- films, particularly in the northern countries, rapidly dimin- slapstickowymi. bined with the crazy chase sequences and hilarious twists tać, że Ray nie był pierwszym bengalskim reżyserem, który ished, while the number of works which could be termed Nawet sam Satyajit Ray – najbardziej znany na Zachodzie, and turns of the plot, evoke associations with slapstick silent zainteresował się kinem dziecięcym; Ritwik Ghatak bowiem family cinema rose. One of the most famous pictures of this pochodzący z Bengalu twórca kina indyjskiego uległ namo- comedies. nakręcił swój film „Bari Theke Paliye” („The Runaway”) jesz- kind is Shekhar Kapur’s Mr India (1987). Although it is not wom syna i w 1969 roku zdecydował się stworzyć film dla Even the Indian cinema artist best known in the West, cze w 1958 roku. a typical children’s film, as the songI Love You, for instance, najmłodszych, chociaż bez współpracy z CFSI. Oparty o opo- Satyajit Ray, who hails from Bengal, yielded to his son’s per- Dzięki zainteresowaniu uznanych twórców pierw- will bear out, it enjoyed such popularity amongst young audi- wiadanie dziadka reżysera Upendry Kishore’a Roychowdhu- suasion in 1969 and decided to make a film for the youngest sze ekranowe opowieści dla dzieci, niezależnie czy powsta- ences that it is frequently ranked as children’s cinema. In fact, ry’ego film „Goopy Gyne Bagha Byne” („The Adventures of filmgoers, albeit without collaborating with the CFSI. Like wały przy współpracy CFSI, czy nie, były filmami dobrej even the youthful protagonists of Mira Nair’s Salaam Bom- Goopy And Bagha”), który podobnie jak „Charandas Chor” Charandas Chor, the picture, which is based on Goopy Gyne Ba- jakości, o czym świadczą wspomniane wyżej tytuły, do któ- bay! (1988) watch it. What is interesting is that, previously, in prezentuje historię dwóch wyrzutków, po dziś dzień pozo- gha Bynea (The Adventures of Goopy and Bagha), a story by the rych dodać można powstały w 1978 roku film „Safed Haathi” 1983, Shekhar Kapur had brought Erich Segal’s novel, Man, staje jednym z najpopularniejszych filmów dla dzieci nie director’s grandfather, Upendrakishore Ray, tells the tale of („Biały Słoń”) w reżyserii Tapana Sinhy. Jednak mimo suk- Woman and Child to the screen in a film entitledMasoom (The cesów losy CFSI wkrótce przestały układać się pomyślnie. Innocent), which is also considered to be a children’s picture

44 45 Ogromna różnorodność tematyczna filmów, głównie bolly- dziecięcą zostało docenione przez twórców filmu „Stanley Ka Dabba (Stanley’s Tiffin Box; 2011, Amole Gupte), who thank woodzkich sprawiła, że każdy mógł znaleźć w nich coś dla Dabba” („Termos Stanley’a”, 2011, Amole Gupte), którzy dzię- him for his story in the opening title sequence. Stanley Ka siebie, a pod koniec lat siedemdziesiątych twórcy dodatkowo kują mu w czołówce swojej opowieści. „Stanley Ka Dabba” Dabba is a film which speaks out against enforced child la- zaczęli stopniowo usuwać przemoc ze swoich dzieł, przez co jest filmowym sprzeciwem wobec zmuszania dzieci do pracy, bour and, like Jagriti before it, clearly criticises Indian edu- stały się one odpowiednie także dla młodszej publiczności. a także, podobnie jak wcześniej „Jagriti” wyraźną krytyką cation methods. Besides this, the two films are united their W ten sposób zapotrzebowanie na filmy dla dzieci, zwłaszcza indyjskiego szkolnictwa. Oba filmy łączy ponadto pochwała praise of an alternative system; in Jagriti it was Tagore’s na północy kraju gwałtownie zmalało, wzrosła za to liczba alternatywnego systemu edukacji, którym w „Jagriti” były reforms and in Stanley Ka Dabba, it is Maria Montessori’s dzieł, które można określić mianem kina familijnego. Jed- reformy Tagore’a, a w „Stanley Ka Dabba” jest pedagogiczne pedagogical approach. Social problems are also undertaken nym z najsłynniejszych tego typu obrazów jest „Mr. India” podejście Marii Montessori. Problematykę społeczną podej- in works such as Nila Madhab Panda’s splendid I Am Kalam z 1987 roku w reżyserii Shekhara Kapura. Mimo że nie jest mują również takie dzieła jak osadzona w sielskim Radźastha- (2011), where the young protagonist fights for his right to to typowy film dla dzieci, o czym świadczy choćby piosenka nie znakomita opowieść „I Am Kalam” (Nila Madhab Panda, study, as well as in another film from the same year,Chillar „I Love You”, cieszył się taką popularnością wśród młodszej 2011), której mały bohater walczy o prawo do nauki, a także Party, directed by Nitesh Tiwari and Vikas Bah, the central publiczności, że często zalicza się go do kina dziecięcego. powstały w tym samym roku „Chillar Party” (Nitesh Tiwari, characters of which are not afraid of challenging the highest Oglądają go nawet mali bohaterowie filmu „Salaam Bombay!” „Bari Theke Paliye” / „Runaway” Vikas Bahl), którego bohaterowie z kolei nie boją się rzu- of authorities in defence of their beloved dog. Blood-chilling (1988, Mira Nair). Co ciekawe, wcześniej, w 1983 roku Shekhar cić wyzwania najwyższym władzom w obronie ukochanego tales of supernatural powers make a comeback in Mukesh Kapur przeniósł na ekran powieść Ericha Segala „Mężczy- psa. Mrożąca krew w żyłach historia o siłach nadprzyrodzo- Saigal’s Bhoot Unkle (Uncle Ghost; 2006), although this is not zna, kobieta i dziecko” tworząc film „Masoom” („Niewinny”), simply because the main character is a little boy. It can thus nych powraca w filmie „Bhoot Unkle” („Wujek duch”, Mukesh so successful a work as Makdee, most probably on account który również uważa się za film dla dzieci tylko dlatego, że be seen that, at a certain moment, the border between films Saigal, 2006), choć nie jest to dzieło tak udane jak „Makdee”, of its being too obtrusively connected with Rakesh Roshan’s bohaterem jest mały chłopiec. Jak zatem widać, w pewnym for the youngest audiences and those for a wider public was prawdopodobnie przez zbyt natarczywe nawiązanie do filmu (I’ve… Found Someone / I Found Someone; 2003). An interesting momencie granice między filmami dla najmłodszych, a tymi evidently obliterated and it was not until the second half of „Znalazłem cię” (2003, Rakesh Roshan). Interesujący, a przede and, first and foremost, intelligent film deserving of attention dla szerszego grona wyraźnie się zatarły i dopiero od dru- the 1990s that children’s films slowly began to make a come- wszystkim mądry i zasługujący na uwagę jest natomiast film is Kranti Kanade’s Mahek Mirza (2007), as are several other, giej połowy lat dziewięćdziesiątych filmy dla dzieci zaczęły back to the screen, which does not, of course, mean that fam- „Mahek Mirza” (2007, Kranti Kanade) i kilka innych, nieco less well-known works, though to discuss them all here would powoli powracać na ekrany, co oczywiście nie znaczy, że kino ily cinema ceased to exist. mniej znanych, których omówienie zajęłoby jednak zbyt dużo demand far more space. And it has to be remembered that this familijne przestało istnieć. The renaissance of children’s cinema in Northern India miejsca. A trzeba pamiętać, że jest to dopiero mały wycinek is no more than a small sample from the northern regions of Renesans kina dziecięcego w Indiach północnych rozpo- began with Santosh Sivan’s Halo (1996), which tells the story dotyczący północnej części kraju. the country. czął film „Halo” z 1996 roku w reżyserii Santosha Sivana opo- of a little girl’s search for her lost puppy. Vishal Bhardwaj Kinematografia dziecięca w Indiach północnych musiała Children’s cinematography in North India had to await wiadający o poszukiwaniach zaginionego pieska przez małą undertook a similar theme, though with a considerably bet- czekać na odrodzenie, tymczasem na Południu nigdy tak a revival. Meanwhile, it never really vanished in the South, dziewczynkę. Podobną tematykę, choć ze znacznie lepszym ter outcome, in his 2007 filmThe Blue Umbrella, an adapta- naprawdę nie zanikła i rozwinęła się zwłaszcza w Kerali, flourishing, in particular, in Kerala, which is possessed of skutkiem podjął Vishal Bhardwaj w swoim filmie „The Blue tion of Ruskin Bond’s eponymous novel. Despite the similari- posiadającej wprawdzie wytwórnie filmowe, ale jednocześnie a genuine film studio, but, at one and the same time, has no Umbrella” z 2007 roku, adaptacji powieści Ruskina Bonda ties, Bhardwaj’s picture has outstripped Sivan’s work, which pozbawionej wielkiego kinowego przemysłu. Ze względu na massive cinema industry. Given the lack of threat from a vast pod tym samym tytułem. Mimo podobieństw film Bhar- might be somewhat more difficult for viewers, particularly brak zagrożenia ze strony ogromnej ilości ekranowych histo- number of stories being brought the screen, which would dwaja przewyższa dzieło Sivana, które może być nieco trudne Western audiences accustomed to stories about the faithful- rii, które nasycałyby rynek i podbierały dziecięcą publiczność, saturate the market and steal the young audiences, the CFSI w odbiorze zwłaszcza dla zachodniego widza, przyzwyczajo- ness of dogs and their attachment to their owners. Bhardwaj CFSI mogło bez przeszkód wydawać wiele interesujących dzieł was able to bring out a great many interesting works in the nego do opowieści o psiej wierności i przywiązaniu. Bhar- also directed the marvellous spine-chiller Makdee (The Web w języku malajalam, między innymi „My Dear Kuttichathan” Malayalam language, including Jijo Punnoose’s My Dear Kut- dwaj wyreżyserował także znakomity dreszczowiec „Makdee” of the Witch; 2002), where, like The Blue Umbrella, it is not (1984, Jijo Punnoose) pierwszy indyjski film w 3D. tichathan (1984), India’s first 3D film. („Pająk”, 2002), który obok świetnej historii zachwyca rów- only the brilliant story which is a delight, but also the mu- nież, podobnie jak „The Blue Umbrella” skomponowaną przez sic, composed by the director himself. His engagement with reżysera muzyką. Zaangażowanie Bhardwaja w tematykę children’s themes was esteemed by the makers of Stanley Ka

46 47 Goopy Gyne Bagha Byne Lavanya Preeti The Adventures of Goopy and Bagha Loving Hearts

Zachwycający i zabawny film dla dzieci w każdym It is a delightful, fun film for children of all ages. A fan- Film jest tradycyjną opowieścią, zrealizowaną według The film is a traditional tale and follows the pattern wieku. Baśń opowiada historię dwóch psotników, którzy tasy about two simpletons wanting to become musi- schematu “film w filmie”. Przedstawia historię mło- of ‘film within a film’. The film illustrates the tale of chcą zostać muzykami. W trakcie swojej podróży prze- cians – they encounter ghosts, kings, crafty ministers, dzieńczej miłości pomiędzy Gauri i Kedarem. Nie- adolescent love between Gauri and Kedar that is mis- żywają liczne przygody z duchami, królami, przebie- soldiers, magicians, generals, courtiers, princesses, stety świat dorosłych nie akceptuje tego uczucia, co understood by the elders and leads to tragedy. głymi ministrami, żołnierzami, magikami, generałami, horses and tigers in the course of their adventure. prowadzi do tragedii młodych. dworzanami, księżniczkami oraz końmi i tygrysami.

Indie / India 1969, 132’ Indie / India 1993, 90’ Reżyseria / Director: Satyajit Ray Reżyseria / Director: A.K. Bir Scenariusz / Screenplay: Satyajit Ray Scenariusz / Screenplay: A.K. Bir Muzyka / Music: Satyajit Ray Muzyka / Music: Bhavadeep Jaipuwale Zdjęcia / Cinematography: Soumendu Roy Zdjęcia / Cinematography: A.K. Bir

Montaż / Editing: Dulal Dutta Satyajit Ray Indyjski reżyser filmowy; scena- Satyajit Ray Indian film director, screenwriter AK Bir (Apurba Kishore Bir) Absolwent Pune AK Bir (Apurba Kishore Bir) Graduated from Montaż / Editing: Dilip Panda rzysta i pisarz. Był pierwszym hinduskim and novelist. He was the first Indian film di- FTII, jeden z najlepszych indyjskich operato- Pune FTII, remains since then one of the most Obsada / Cast: Tapen Chatterjee, Robi Ghosh, Obsada / Cast: Aditi Bir, Samyasri Misra, Tara reżyserem, dzięki któremu filmy z Indii rector, with films from India which caught rów. Kiedy osiągną już prawie wszystko jako brilliant Indian cameramen. He had been Santosh Dutta, Harindranath Chatterjee Shankar Misra wzbudziły zainteresowanie na świecie. Jako the attention of the world. As a beginner de- autor zdjęć postanowił sprawdzić się jako showered with awards in his area of his spe- Nagrody / Awards: Krajowa Nagroda za początkujący twórca zdobył ogromne uzna- veloper has won much acclaim film trilogy, reżyser. Zrealizował sześć filmów fabularnych cialisation. Shooting from behind the camera Nagrody / Awards: Krajowa Nagroda Najlepszą Reżyserię 1968 / National Award nie filmową trylogią, na którą składały się which included the films „Pather Panchali” – „Aadhi Mimansa” (1991), „Lavanya Preeti” he has made six feature films to date – „Aa- za Najlepszy Film w kategorii Inne for Best Direction 1968, Nagroda “Silver filmy: „Pather Panchali” (1955), „Aparajito” (1955), „Aparajito” (1956) and „Apure Sansar” (1993), „Aranyaka” (1994), „Shesha Drushti” dhi Mimansa” (1991), Lavanya Preeti (1993), Tematy Społeczne i dla Aktora Dziecięcego Cross”, Adelaide 1969, Najlepszy Reżyser / (1956) i „Apur Sansar” (1959). Te jak i póź- (1959). These and later Ray films were char- (1997), „Nandan” (1998) i „Baaja” (2003). „Aranyaka” (1994), „Shesha Drushti” (1997), 1994 / National Award for Best Film on Other Best Director, Auckland 1969, Merit Award, niejsze filmy Raya odznaczały się głębokim acterized by a profound humanism, species „Nandan” (1998) and „Baaja” (2003). Social Issues & Child Artist 1994; Silver Tokyo 1970, Najlepszy Film / Best Film, humanizmem, różnorodnością gatunkową diversity and theme, perfect execution and at- Plaque za Najlepszy Film oraz dla Aktora Melbourne 1970 i tematyczną, perfekcyjną realizacją i dbało- tention to the music. He created both – com- Dziecięcego, ICYP 1993 / Silver Plaque for ścią o oprawę muzyczną. Tworzył zarówno edy, drama, music and the criminal. In 1992 Best Film & Child Artist, ICYP 1993 – komedie, dramaty, filmy muzyczne i kry- he received an honorary Oscar for lifetime minalne. W 1992 roku otrzymał honorowego achievement. He died in the three weeks after Oscara za całokształt twórczości. Zmarł po 3 the grant award. tygodniach od przyznania nagrody.

48 49 Halo Keshu Fireflies

Film zrealizowany w konwencji komediowej. Przed- The film depicts the zany quest of a seven-year-old girl Keshu, dzieciak od urodzenia z wadami słuchu Keshu, a mischievous young kid, is born with a hear- stawia poszukiwania zwierzaka o imieniu Halo, który Sasha for her lost puppy named Halo through the ter- i mowy, jest małym psotnikiem. Opiekę nad nim spra- ing and speech impairment. Looked after by his strict zaginął siedmioletniej Sashy. Dziewczynka szuka swo- rifying streets of Bombay. We are guided through the wuje surowy wujek. Jego jedyną przyjaciółką i brat- uncle. Keshu’s only friend is the maid, Devu. However jego pupilka na ulicach zatłoczonego i hałaśliwego tale by an orthodox nun, a nosey press reporter and nią duszą jest pokojówka Devu. Jednak sytuacja ulega things began to change with the arrival of Shalini, Bombaju, który dla dziecka może być strasznym miej- a ‘Donahue’ kid with a video camera. The city of Bom- zmianie wraz z pojawieniem się Shalini, nowej a new school teacher. She discovers his talent of paint- scem. Historia jest opowiedziana przez ortodoksyjną bay spins out of control as the hilarious film zooms to nauczycielki. Kobieta odkrywa, że Keshu ma talent ing and inspires him. Shalini has to return home for zakonnicę, wścibskiego reportera prasowego i dziecko a knuckle-chewing climax. artystyczny i stara się rozbudzić w nim pasję do malo- her wedding, but Keshu’s world of colour has eventu- o imieniu Donahue. Bombaj wymyka się spod kon- wania. Jednak wkrótce Shalini musi wracać w swe ally returned. troli kamery i wiedzie nas do punktu kulminacyjnego. rodzinne strony i wydaje się, że kolorowy świat Keshu odejdzie bezpowrotnie. Indie / India 1996, 92’ Indie / India 2009, 88’ Reżyseria / Director: Santosh Sivan Reżyseria / Director: Sivan Scenariusz / Screenplay: Santosh Sivan Scenariusz / Screenplay: Sivan Muzyka / Music: Ranjit Barot Muzyka / Music: Viswajith, Arun Zdjęcia / Cinematography: Santosh Sivan Zdjęcia / Cinematography: Manoj Pillai

Montaż / Editing: Kanika Myer Santosh SivanIndyjski operator, reżyser, aktor Santosh Sivan An Indian cinematographer, film Sivan Znany reżyser i operator filmów fabu- Sivan He is a renowned director and cinema- Montaż / Editing: K. Sreenivas i producent znany z ogromnej pracowito- director, actor and producer known for his larnych, filmów dla dzieci oraz filmów doku- tographer of feature, children’s films and Obsada / Cast: Benaf Dadachandji, Rajkumar Obsada / Cast: Rajkumar Haripad, ści. Santhosh Sivan, który jest absolwentem extensive work in Indian cinema. Santhosh mentalnych. Prowadzi położone w indyjskim documentary films and runs the Trivan- Santoshi, Sahil Choujar, Kharabela Kaladharan, Lakshmi Krishnamurthy, Indyjskiego Instytut Filmu i Telewizji (FTII), Sivan graduated from the Film and Televi- Trivandrum Studio Sivan. Zdobył wiele drum-based Sivan Studio. He has won many Mohapatra Navneet Krishnan ma na swoim koncie realizację zdjęć do ponad sion Institute of India (FTII) and went on to nagród za swoje filmy dokumentalne i filmy awards for his documentaries and children’s Nagrody / Awards: Krajowa Nagroda 45 filmów fabularnych i 41 dokumentalnych. completing 45 features and 41 documenta- dla dzieci, w tym Narodową Nagrodę Fil- films including the National award for his Nagrody / Awards: Państwowa Nagroda dla Najlepszego Filmu dla Dzieci, Jest założycielem indyjskiego Stowarzysze- ries. He was a founding member of the In- mową za film „Keshu”. Jego synowie, San- latest film, „Keshu”. His sons, Santhosh Si- Kerala za Najlepszy Film dla Dzieci, 2009 / Udźwiękowienie, Specjalne Wyróżnienie dla nia Autorów Zdjęć Filmowych (ISC) i najczę- dian Society of Cinematographers (ISC) and thosh Sivan i Sangeet Sivan są znanymi van and Sangeet Sivan are well-known Kerala State Award for Best Children’s Aktora Dziecięcego, 1996 / National Award ściej nagradzanym operatorem filmowym is the most awarded Director of Photography operatorami-reżyserami. cinematographers-directors. Film, 2009 for Best Children’s Film, Sound Recordist, w Indiach. Jest pierwszym operatorem z Azji (DP) in India. Santosh Sivan has become the Special Mention for Child Artist, 1996. i Pacyfiku, który został wyróżniony członko- first Cinematographer in Asia Pacific’s to be Bronze Elephant Award, ICYP 1995, nagroda stwem przez prestiżowe American Society of awarded the prestigious American Society of Specjalna Jury / Special Jury Prize, Cairo Cinematographers (ASC). Otrzymał cztero- Cinematographers (ASC) membership. He was 1997, Najlepszy Film / Best Film, Children’s krotnie Krajową Nagrodę Filmową za zdjęcia awarded the National Film Awards for Best Filmfest, Ontario 1997, Najlepszy Aktor do filmów „Perumthachan” (1991), „Kaala- Cinematography four times, for the films „Pe- / Best Artist, Children’s Filmfest, Nowy pani” (1996), „Iruvar” (1997) i „Dil Se ...” (1998). rumthachan” (1991), „Kaalapani” (1996), „Iru- York 1997 „Halo” (1996) jest jego debiutem fabularnym var” (1997), and „Dil Se...” (1998). „Halo” (1996) jako reżyser. is his feature film debut as director.

50 51 Makdee Good Morning pokaz specjalny / specjal Scrrening The Web of the Witch

W małej, hinduskiej wiosce żywa jest legenda o 100-let- In a small North Indian village, legend has it that To bardzo niedoceniana bajka teatralna autorstwa In this understated theatrical fable, penned by South niej wiedźmie, która mieszka w opuszczonej chacie na a 100-year-old witch lives in an abandoned mansion on południowoafrykańskiego pisarza Cana Themby African writer Can Themba, a young married couple obrzeżach wioski. Każdy, kto zbliży się do tego miej- the village outskirts, and any person who goes inside o młodym małżeństwie, które staje przed tragicznym are faced with a tragic moral dilemma. When the hus- sca zostanie zamieniony w zwierzę. W tej samej wio- is turned into an animal. In the same village a clever, dylematem moralnym. Mąż przyłapuje żonę z kochan- band discovers his wife with her lover, he forces her to sce żyje bystra, aczkolwiek nieposłuszna Chunni. naughty girl named Chunni lives with her widowed fa- kiem i zmusza ją, aby zatrzymała porzucony przez keep the mans discarded suit and treat it as an honored Dziewczynka mieszka ze swoim owdowiałym tatą, ther, grandmother and her identical twin Munni, who niego garnitur i traktowała go, jakby był w ich domu guest. The suit on a hanger even joins them on walks. babcią i swoją bliźniaczą siostrą Munni, która jest jej is just the exact opposite of Chunni in mannerisms. gościem honorowym. Wiszący na wieszaku garnitur Despite the absurd nature of this punishment, it slowly całkowitym przeciwieństwem. Jednak pewnego dnia But one day, Chunni’s prank causes Munni to enter the towarzyszy im nawet w czasie spacerów. To absur- provokes the free-spirited but repressed wifes mental w wyniku niewinnej psoty Chunni, jej siostra Munni witch’s mansion and she is turned into a hen. Chunni dalna kara, która z czasem powoduje destrukcję psy- destructiona metaphor for the insidious emotional odwiedza chatę wiedźmy i zostaje zamieniona w kurę. strikes a deal with Makdee that she will present Mak- chiki żony, która jest z natury wolnym duchem, ale abuse of apartheid that plagued South Africa. Despite Indie / India 2002, 90’ Chunni zawiera układ z wiedźmą, że jeśli przyniesie jej dee with 100 hens in exchange for Munni in human czuje się tłamszona. Film stanowi metaforę podstęp- the fact that the film is deeply rooted in the politics of Indie / India 2011, 42’ Reżyseria / Director: Vishal Bhardwaj 100 kur, to Munni wróci do ludzkiej postaci. To, jak uda form. How she manages this task forms the crux of the nego szantażu emocjonalnego stosowanego w czasach South Africa and the presence of the Suit is a metaphor Reżyseria / Director: Kabir Chowdhry się jej wykonać to zadanie, stanowi sedno tego pełnego rest of this fun-filled children’s film. apartheidu w RPA. Film jest głęboko osadzony w prze- for apartheid. Scenariusz / Screenplay: Vishal Bhardwaj, Scenariusz / Screenplay: Kabir Chowdhry, Abbas Tyrewala humoru filmu dla dzieci. szłości politycznej Afryki Południowej, a obecność Sakshi Bhatia garnituru to metafora apartheidu. Muzyka / Music: Vishal Bhardwaj Muzyka / Music: Hari Singh Zdjęcia / Cinematography: Hemant Chaturvedi Zdjęcia / Cinematography: Rahat Mahajan Vishal Bhardwaj Indyjski reżyser filmowy, sce- Vishal Bhardwaj Indian film director, writer Kabir Singh Chowdhry urodził się w 1985 roku Kabir Singh Chowdhry was born in 1985 in Chan- Montaż / Editing: Aarif Sheikh narzysta i kompozytor muzyki filmowej. Uro- and composer of film music. He was born and w Czandigarh, w indyjskim Pendżabie. digarh, Punjab, India. He is a multidiscipli- Montaż / Editing: Sakshi Bhatia dził się i wyrastał w rejonie Bijnor, w stanie grew up in the area of ​​Bijnor, in the state of To multidyscyplinarny artysta i reżyser fil- nary Artist and Film Director. He has a Bach- Obsada / Cast: Shabana Azmi, Makarand Obsada / Cast: Manish Kumar, Sukhmani, Uttar Pradesh, studiował muzykę w Delhi. Uttar Pradesh, studied music in Delhi. As mowy. Zdobył tytuł licencjata antropologii elors Degree in Anthropology from Xaviers Deshpande, Shweta Prasad Emannuel Singh, Dolly Ahluwalia, Happy Jako muzyk filmowy debiutował w 1996 roku. a musician, his debut film in 1996. Seriously w St. Xavier’s College w Bombaju. Ekspery- college, Mumbai. While still in college, Kabir Vij, Gick Grewal, Payal, Daanish Singh, Na poważnie zainteresował się reżyserią po interested in directing films after watching mentowanie z filmami zaczął jeszcze w czasie began his experiments with film and went Nagrody / Awards: Krajowa Nagroda dla Raagini Ghai Najlepszego Aktora Dziecięcego, 2003 / obejrzeniu retrospektywy filmów Krzysztofa Krzysztof Kieslowski retrospective at the studiów, kiedy przy niemalże zerowym budże- on to direct several shorts and music videos National Award for Best Child Artist, 2003, Kieślowskiego podczas festiwalu filmowego Film Festival of Kerala. He has such children’s cie nakręcił kilka krótkometrażowych filmów made at completely zero budgets all while Nagrody / Awards: Główna Nagroda Jury Druga Nagroda, Międzynarodowy Festiwal w Kerali. Ma na swoim koncie m.in. filmy dla movies („Makdee”, „The Blue Umbrella”) and i teledysków. Jednocześnie pracował jako nie- freelancing as an Art director on films like / The Grand Jury Prize – Najlepszy Film Filmowy dla Dzieci w Chicago, 2002 / Second dzieci („Makdee”, „The Blue Umbrella”) oraz two adaptations of Shakespeare’s art included zależny dyrektor artystyczny przy takich fil- Heaven on earth, Dostana, Wake up sid, Aisha Krótkometrażowy / Best Narrative Short – Prize, Chicago International Children’s Film dwie adaptacje Szekspira zaliczone do arty- in the artistic cinema of India („Maqbool” mach, jak Heaven on Earth, Dostana, Wake and Midnights children. In 2007, he won the Południowoazjatycki MFF / South Asian IFF Festival, 2002 stycznego kina Indii („Maqbool” według according to Macbeth and „Omkara” as Oth- Up Sid, Aisha i Midnight’s Children. W 2007 Passion for Cinema award for his one minute (2011). Makbeta i „Omkara” według Otella). Lau- ello). Winner of four National Film Awards r. zdobył nagrodę Passion for Cinema za jed- film, Dolly. In August 2012 he was awarded reat 4 Narodowych Nagród Filmowych i 5 and five nominations. nominutowy film Dolly. W sierpniu 2012 r. the HT Youth Icon Award for young achievers nominacji. otrzymał nagrodę HT Youth Icon Award przy- in North India. znawaną w Północnych Indiach młodym twórcom.

52 53 54

5.11 8.11 9.11 10.11 6.11 7.11 czwartek poniedziałek środa piątek sobota wtorek 19.30 sala Kultura 11.00 SALA Rejs 11.00 SALA Rejs 11.00 sala Rejs 11.00 sala Rejs 11.00 sala Rejs Raja Harishchandra* Lavanya Preeti Halo Makdee Keshu Goopy Gyne reż. Santosh Sivan reż. Dadasaheb Phalke reż. A. K. Bir reż. Vishal Bhardwaj reż. Sivan 1996 (hindi) ● 92’ 1913 ● 13’ ● film niemy Bagha Byne 2002 (hindi) ● 90’ 2009 (malajalam) ● 87’ 1993 (orija) ● 90’ pierwszy fabularny film indyjski reż. Satyajit Ray

● 17.00 SALA Kultura 1968 (bengali) 120’ 14.00 sala Rejs 17.00 SALA Kultura 12.30 sala Rejs 20.00 sala Kultura Munna Bhai Mbbs Dil Chahta Hai Warsztaty o Indiach Good Morning reż. Raj Kumar Hirani Zindagi Na 17.00 sala Kultura reż. Farhan Akhtar reż. Kabir Chowdhry 2003 (hindi) ● 156’ dla dzieci Pyaasa 2011 (hindi) ● 175’ Milegei Dobara* 2011 ● 41’ reż. Zoya Akhtar reż. Guru Dutt 17.00 sala Rejs 1957 (hindi) ● 146’ 20.00 SALA Kultura 2010 (hindi) ● 153’ 20.00 SALA Kultura 17.00 sala Kultura Umbartha Oye Lucky! Lucky Oye Hum Dil De reż. Jabbar Patel Manthan reż Dibakar Banerjee 20.00 sala Kultura reż. Shyam Benegal Chuke Sanam 1982 ● 135’ 2007 (hindi) ● 140’ Sadgati 1976 ● 134’ reż. Sanjay Leela Dhansali 1999 reż. Satyajit Ray (hindi) ● 188’ 20.00 sala Kultura 1977 ● 52’ Mirch Masala 20.30 sala Kultura reż. Ketan Mehta Bhumika 1987 ● 128’ reż. Shyam Benegal 1977 (hindi) ● 142’

*Wstęp za zaproszeniami by Invitations Only organizatorzy

partnerzy

patroni medialni