P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
ISSN 2232-7282 VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, 2014
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE
RS – Bosna i Hercegovina
(Član International-Asocijacije doktora medicine Azije-Japan)
http://www.psymedica.yolasite.com
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 1 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Časopis PSYMEDICA osnovao je Prof. Dr Milan Stojaković 2010.
UREĐIVAČKI ODBOR MEĐUNARODNI UREĐIVAČKI ODBOR / Editorial board / International editorial board
Glavni i odgovorni urednik Akademik Prof. dr Dušan / Editor in chief Kecmanović, Australija Prof. dr Milan B. Stojaković Prof. dr Nikola Vučković,Srbija Članovi uređivačkog odbora Prof. dr Svetlana Drezgić Vukić,Srbija / Members of editorial board Prof. dr Dragan Mitrović,Srbija Prof. dr Miroslava Jašović-Gašić Prof. Jakob Pastoetter,Njemačka Prof. dr Marko Munjiza Dr Damir Huremović,USA Malina Jordanova Ph.D,Bugarska Prof. dr Ratko Kovačević Dr Davor Mucić,Danska Prof. dr Aleksandra Dickov Dr Julijan Naskov,Slovenia Prof. dr Mina Cvjetković-Bošnjak Dr Sanja Zrelec,UK Prof. dr Abdulah Kučukalić Dr. Shigeru Suganami,Japan Prof. dr Dragan Babić Prof. dr Snežana Medenica Milanović IZDAVAČKI SAVJET Prof. dr Siniša Ristić / Consulting board Doc. dr Zlatan Stojanović akademik Prof. dr Slobodan Loga akademik Prof. dr Dušica Lečić-Toševski Prof. dr Jovan Marić Prof. dr Slavica Đukić-Dejanović Prof. dr Veronika Išpanović-Radojković Prof. dr Nikola Ilanković Prof. dr Jovan Bukelić Prof. dr Ivana Timotijević Prof. dr Dragan Ravanić Prof. dr Mirko Pejović Prof. dr Ratomir Lisulov Prof. dr Norman Sartorius
IZDAVAČ: / EDITED BY:
RS – Bosna i Hercegovina
(Član International-Asocijacije doktora medicine Azije-Japan)
ADRESA UREDNIŠTVA / ADDRESS OF EDITORIAL BOARD: Kralja Petra Prvog Karađorđevića 115, 78000 B.Luka. [email protected] Štampa LC Print, Banjaluka Tiraž 500
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 2 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
SADRŽAJ-CONTENTS
UVODNIK / EDITORIAL strana RIJEČ UREDNIKA ...... 4
Originalni naučno-istraživački radovi-original scientific papers:
Mirković Hajdukov Mitra, Efendić Spahić Tamara, Bećirović Elvir, Softić Rusmir KARAKTERISTIKE LIČNOSTI OSOBA OVISNIKA O HEROINU U PRELAZNOM PERIODU IZMEĐU ADOLESCENCIJE I RANE ODRASLE DOBI ...... 5 Mikić Nikola UTICAJ POPLAVA NA POJAVU DEPRESIJE I RETRAUMATIZACIJU PTSP-A KOD POGOĐENOG STANOVNIŠTVA ...... 15
Stručni radovi: Professional works:
Selimbašić Zihnet ZLOSTAVLJANJE DJECE ...... 23 Stojaković Milan VJEŠTAČENJE MOBINGA ...... 32 Nebojša J. Jović ČUDOTVORNO ISCELJENJE OPSEDNUTIH U STAROM SRPSKOM FRESKO- SLIKARSTVU ...... 37 Maleš Jelena, Stojaković Milan MEDICINSKA ETIKA, MEDICINSKO PRAVO I DEONTOLOGIJA ...... 50 UPUTE AUTORIMA ...... 57
© AMDA International RS, 2010-2014. Sva prava za izdanje zadržava AMDA RS. Ova publikacija se ne smije u cjelini ili dijelovima umnožavati, preštampavati, pohranjivati u memoriju kompjutera ili na bilo koji način prenositi (elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način) – niti može na bilo koji način biti distribuisana bez odobrenja izdavača.
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 3 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
RIJEČ UREDNIKA
Čast mi je i neizmjerno zadovoljstvo obratiti Vam se u ulozi glavnog i odgovornog urednika međunarodnog časopisa «Psymedica» koji izlazi evo već pet godina. Nažalost sa nama nije više pok. Akademik Prof. dr Dušan Kecmanović, koji je svojim radom ispisao zlatna slova na polju psihijatrije.
Časopis objavljuje pored orginalnih istraživačkih radova, prethodna saopštenja, uvodnike, prikaze slučajeva, prikaze naučnih knjiga koji nisu ranije objavljivani, u oblasti psihijatrije, psihologije i srodnih disciplina, što obuhvata i domen medicine. Kao takav, časopis je otvoren za sve kvalitetne radove i autore, u cilju podizanja nivoa kvaliteta časopisa. U časopisu su navedene i upute autorima za slanje priloga za časopis kako bismo svim našim potencijalnim saradnicima olakšali pripremanje tekstova i upoznali ih sa standardima koje slijedi redakcija časopisa.
Želja uredništva je da Psymedica nastavi da daje orginalni doprinos savremenoj psihijatriji i to ne samo za naučne procese, nego i u domenu sveobuhvatnog pristupa psihijatrijskom pacijentu, te da na postupan i razumljiv način, uz korištenje naučnih saznanja i kombinovanjem teorijskih saznanja ima uticaj na širenje praktičnog holističkog naučnog iskustva na savremene trendove u domenu psihijatrijske dijagnostike i terapije, te sfere psiholoških unapređenja mentalnog zdravlja. Takođe želja uredništva je da putem časopisa budu plasirana aktuelna istraživanja sa prostora Bosne i Hercegovine. Trudićemo se i dalje da postignemo jedan od osnovnih ciljeva, a to je da se omogući autorima, koji rade istraživanja da mogu naučne radove objaviti u vrijeme dok su isti aktuelni. Cilj je takođe da se prate najsavremeniji aspekti naučne misli u domenu mentalnog zdravlja u odnosu na klasični medicinski i zdravstveni aspekt psihijatrijskog pacijenta.
U sadržaju ovog broja, našli su se dva naučna i četiri stručna rada. Rezultati naučnih radova i provedenih analiza u njima poslužiće kao osnov za izradu programa daljnjih aktivnosti na planu izrade novih naučnih radova i istraživanja, te sticanja uvida u brojne psihijatrijske i psihološke probleme, te probleme vezane za psihijatrijsku medicinu. Od velikog značaja su i istraživanja karakteristika ličnosti zavisnika o heroinu, kao i depresivnosti nakon poplava kojim su zabilježena aktualna zbivanja u BiH. Prezentirana istraživanja će imati značaj u naučnoj misli na cijelom prostoru u Republici Srpskoj, BiH i šire, jer časopis ima međunarodni karakter.
Osim toga, pozivamo sve zainteresirane autore da nam dostavljaju svoje radove, kako bismo uistinu mogli odabrati one koji su svojom kvalitetom i tematikom mogu na najbolji mogući način doprinijeti razvoju naučne misli, a čitaocima, osim znanja, ponuditi i subjektivno zadovoljstvo čitanja. Pozivamo Vas da nam se pridružite na način što ćete postati pretplatnici časopisa "Psymedica".
Glavni i odgovorni urednik Prof.dr Milan B. Stojaković
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 4 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
DOI: 10.7251/PSY0514005M UDK 613.81/.83:615.21
KARAKTERISTIKE LIČNOSTI OSOBA OVISNIKA O HEROINU U PRELAZNOM PERIODU IZMEĐU ADOLESCENCIJE I RANE ODRASLE DOBI
Mitra Mirković Hajdukov1, Tamara Efendić Spahić2, Rusmir Softić1, Elvir Bećirović1
1Klinika za psihijatriju, Univerzitetski klinički centar Tuzla 2Filozofski fakultet u Tuzli, Univerzitet u Tuzli
Originalni naučni rad
Sažetak UVOD: Signifikantno je povećana zloupotreba psihoaktivnih sredstava među mlađom populacijom u poslijeratnom periodu u BiH, što je ekvivalent i porastu broja ovisnika o opijatima (heroin), uključenih u program liječenja bolesti ovisnosti. CILJ: je utvrditi da li postoji i kakva je povezanost karakteristika ličnosti sa nastankom ovisnosti o heroinu METODE: Ispitivanje je provedeno na uzorku od 160 ispitanika, podijeljenih u dvije grupe, eksperimentalnu i kontrolnu. U eksperimentalnoj grupi je ispitano 61 ovisnika o heroinu, liječenih na Klinici za psihijatriju UKC Tuzla, a uzorak kontrolne grupe je sačinjen od 99 ispitanika, studenata Elektrotehničkog i Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli, nekonzumenata psihoaktivnih supstanci. Uzorak je testiran pomoću Minesota multifaznog inventara ličnosti (MMPI). Za potrebe ovog istraživanja izdvojene su skale depresivnosti, psihastenije i psihopatske devijacije. Testiranje pretpostavki izvršeno je pomoću diskriminativne analize. REZULTATI: Prosječna dob ispitanika kontrolne grupe bila je 21,46±1,95 godina dok je prosječna dob ispitanika eksperimentalne grupe bila 27,66±2,48 godina. Prema spolu uzorak je činilo 107 muškaraca (41 u eksperimentalnoj i 66 u kontrolnoj grupi) i 53 žene (20 u eksperimentalnoj i 33 u kontrolnoj grupi). Dobiveni rezultati ukazuju na postojanje statistički značajnih razlika u karakteristikama ličnosti ovisnika o heroinu i studentske populacije, nekonzumenata psihoaktivnih supstanci. Wilksova λ diskriminantne funkcije je pokazala kako postoji statistički značajna razlika između heroinskih ovisnika i kontrolne skupine (Wilksova λ=0.464; p=0.001) te ukazuje da je diskriminativna snaga diskriminativnih funkcija umjereno visoka. Ispitanici se najviše razlikuju prema obilježju viših prosječnih rezultata na skalama depresije, psihopatske devijacije i psihastenije unutar grupe ispitanika koji konzumiraju opijate, pri čemu je depresija bolji diskriminativni faktor heroinske ovisnosti, što su pokazala i dosadašnja istraživanja koja ukazuju da su konzumiranju i zloupotrebi psihoaktivnih supstanci sklonije osobe sa depresivnim, anksioznim i psihopatskim karakteristikama ličnosti. ZAKLJUČAK: Rezultati su pokazali da postoji povezanost karakteristika ličnosti sa nastankom ovisnosti, tj. da su depresivnost, anksioznost i psihopatska devijacija najčešći psihički poremećaji koji su u komorbiditetu sa ovisnošću o heroinu.
Ključne riječi: heroinska ovisnost, karakteristike ličnosti, anksioznost, depresija, psihopatska devijacija
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 5 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
UVOD 12% njih izjavljuje da je probalo neku od psihoaktivnih supstanci, dok je na uzorku Upotreba psihoaktivnih supstanci s ciljem od 900 učenika osnovnih škola, 3,1% izmjene percepcija, emocionalnih stanja i probalo neka od sredstava ovisnosti. U ponašanja, česta je među mladima u istraživanju Koalicije „Zajedno“ u 2004. savremenom društvu. Sa kliničkog i godini na uzorku od 1.050 mladih iz 9 teorijskog aspekta, važno je razlikovati gradova u BiH, dobijeni su podaci koji eksperimentiranje psihoaktivnim govore o 12 do 17,2% mladih koji imaju supstancama koje je dio normalnog razvoja iskustva sa drogom (5). adolescenata, od zloupotrebe i ovisnosti Heroinski ovisnici na području TK prema (1). Adolescenti su najranjivija dobna iskustvima iz dosadašnjeg liječenja svoj skupina za razvoj problema u vezi sa put prema toj najtežoj drogi u skoro 80% zloupotrebom psihoaktivnih tvari. Često je slučajeva započinju s kanabisom, u istodobna sa drugim psihijatrijskim prosjeku u 16. godini života. Znatan ih broj stanjima, kao što su depresivni i anksiozni u 17. i 19. godini života uzima MDMA poremećaji, a često je povezana i sa (ecstasy) i amfetamin (speed), a zatim poremećajima ličnosti (2). između 19. i 20. godine života obično prvi Prema podacima Zavoda za javno put probaju heroin. Redovito uzimanje, zdravstvo FBiH (1998, 1999, 2000) za praćeno gubitkom kontrole u prosjeku se Bosnu i Hercegovinu, u periodu nakon javlja u 22. godini života kada oko 70% potpisivanja Dejtonskog mirovnog ovisnika već ima iskustvo s intravenskim sporazuma 1995. godine, ovaj problem uzimanjem opijatskog sredstva. U prosjeku postaje sve veći jer se iz godine u godinu se na prvo liječenje javljaju nakon 4-5 prati porast broja novih konzumenata godina uzimanja heroina (6). psihoaktivnih supstanci, kao i broja osoba Heroin se smatra najopasnijom drogom, sa koje su već postale ovisne. Do sredine najjačim svojstvom stvaranja ovisnosti šezdesetih godina na području BiH poznatim do danas. Izaziva pojavu problem ovisnosti o drogama praktično ovisnosti u 97% osoba, već nakon nije ni postojao ili se smatrao beznačajnim uzimanja u trajanju kraćem od dvadesetak i zanemarljivim. Prema izvještaju dana (7). Saveznog zavoda za zdravstvenu zaštitu Prema podacima EMCDDA (2002), bivše Jugoslavije, u BiH je 1975. godine procjenjuje se da u Evropi ima 1,5-2 bilo registrovano samo 90 narkomana (od miliona korisnika teških droga. Opijatski 2398 registrovanih u cijeloj zemlji). Deset tip ovisnosti najprisutniji je među godina kasnije prema istom izvoru, u BiH ovisnicima i čini oko 90% populacije koja je bilo oko 1000 narkomana. Aktuelni dođe na liječenje (9). podaci za BiH nedostaju ali je pretpostavka Prema DSM-5 (2013) termin „ovisnost“ se da je ovaj broj danas mnogo veći. U BiH je ne koristi kao dijagnostički termin iako je nakon rata izvršeno niz istraživanja o uobičajeno korištenje ovog termina u rasprostranjenosti zloupotrebe mnogim zemljama sa ciljem opisa teških psihoaktivnih supstanci u populaciji problema vezanih za kompulsivnu i mladih. Studija UNDP (2000), urađena habitualnu upotrebu supstanci. U svakom među mladima u Federaciji BiH, na uzorku slučaju za postavljanje dijagnoze ovisnosti od ukupno 500 ispitanika, pokazuje da je o PAS neophodno je da u razdoblju od njih 6% probalo marihuanu, 2% heroin i jedne godine budu zastupljeni simptomi iz kokain i 2% ekstazi. domena psihičkog, fizičkog i socijalnog U Tuzlanskom Kantonu u sklopu projekta segmenta (11). „Reci droga NE“, obavljeno je anketiranje na uzorku od 1000 srednjoškolaca, gdje
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 6 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Ličnost narkomana smatraju da je ovisnost o psihoaktivnim Odnos čovjeka i droge može da bude tvarima uslovljena i određenim trostruk, neko u toku života ne uzme karakteristikama ličnosti narkomana. nikada drogu, drugi uzmu ali ne postaju Premorbidno se spominju depresivne, narkomani, a treći probaju drogu i postanu neurotske, agresivne, sadomazohističke, narkomani (12). Narkomani su osobe koje sociopatske, emocionalno i psihoseksualno nisu u stanju da podnesu životne teškoće, nezrele osobine ličnosti ovisnika (17). da duže čekaju na zadovoljenje svojih Neka istraživanja otkrivaju samoubilački potreba, da se potrude da bi postigle uspjeh mentalitet narkomana te u prilog ovome ili poštovanje drugih. Teško podnose svaku ide visok procenat depresivnih osoba među bol, tenziju ili napetost. Njihovo narkomanima za koje se tvrdi da svoje samopoštovanje obično je nisko. Uživanje samodestruktivne težnje ispoljavaju kroz droge je simptom poremećaja ličnosti odloženi suicid putem intoksikacija (najčešće narcisoidne i antisocijalne) i psihoaktivnim supstancama (18). bježanja iz, za tu osobu, neprihvatljive U slučaju bolesti zavisnosti 60-70% životne realnosti (13). Kecmanović (1986) alkoholičara mogu da se uvrste u neki od u opisivanju ličnosti zavisnika navodi da se poremećaja ličnosti a čak 70-90% radi o neusklađenim ličnostima, čija su narkomana imaju poremećaj ličnosti (19). iskustva u prošlosti prožeta dugotrajnim Hasanović (2012) navodi da ovisnici često osujećenjima, odbacivanjima, imaju tzv. „dvojnu“ dijagnozu, tj. uz emocionalnim zanemarivanjem, ovisnost imaju primarno neki drugi nedosljednim stavovima roditelja i drugih psihički poremećaj kojeg nisu svjesni i osoba. Prema psihoanalitičkom shvatanju, zbog kojeg najčešće postaju ovisnici nivo tolerancije na frustraciju kod pokušavajući riješiti te unutrašnje zavisnika o drogama izraženo je nizak, probleme ilegalnim uzimanjem zabranjenih zato posezanje za drogom predstavlja psihoaktivnih supstanci. Klinička slika sredstvo za oslobađanje od frustracije, duševnog poremećaja ovisnika o opijatima redukovanje emocionalne napetosti, se pojavi u punom svjetlu kada se eliminiše stišavanje negativnih emocija ili želja za opijatska ovisnost i ponašanje uzrokovano osvetom i trenutni osjećaj sigurnosti. zloupotrebom opijata (16). Zloupotreba Nepovoljni uslovi socijalizacije ispunjeni supstanci može dovesti do fenomena osjećanjima potreba, odbacivanjima, vode sličnih depresiji (10). Prema nekim ka generisanju doživljaja bespomoćnosti, pokazateljima jedna od sedam osoba na stavova samoodbacivanja, osjećanja planeti ima depresivni poremećaj (21). usamljenosti, doživljaja otuđenosti, usamljenosti i bespomoćnosti, doživljaja CILJ RADA: egzistencijalne praznine i beznađa Cilj ovog istraživanja je bio ispitati sopstvenog života, te gubitka doživljaja povezanost karakteristika ličnosti sa smislenosti i svrsishodnosti (15). Teško je nastankom ovisnosti o heroinu. generalizirati karakteristike ličnosti koje predstavljaju faktor predispozicije za ISPITANICI I METODE: početak i kontinuirano uživanje droga, ipak Istraživanje je provedeno u periodu jun je utvrđeno da postoje neke od karakternih 2012.-januar 2013. godine, na uzorku osobina kao što su prestrašenost, pretjerana kojeg je činilo 160 ispitanika, podijeljenih osjetljivost, osjećaj manje vrijednosti, u dvije grupe, eksperimentalnu i kontrolnu. labilnost raspoloženja, zatvorenost u sebe, Istraživanje je dijelom provedeno u poteškoće u uspostavljanju kontakata sa kliničkim uslovima na uzorku od 61 drugim osobama koje u određenoj mjeri ispitanika, ovisnika o heroinu, koji su predstavljaju faktore predispozicije za uključeni u program liječenja bolesti uživanje droga (16). Psihoanalitičari ovisnosti na Klinici za psihijatriju UKC
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 7 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Tuzla, i koji su činili eksperimentalnu MMPI je čisto empirijski instrument, čija skupinu u istraživanju, a dijelom u je isključiva osnova psihijatrijska praksa, obrazovnim institucijama, na uzorku od 99 odnosno Kraepelinov dijagnostički ispitanika, studenata Elektrotehničkog nozografski sistem. MMPI-202 je skraćena fakulteta u Tuzli i različitih studijskih modifikovana verzija, standardizirana i odsjeka Filozofskog fakulteta Univerziteta prilagođena za našu populaciju. To je u Tuzli, koji su činili kontrolnu skupinu. instrument koji je namijenjen otkrivanju Ispitanici eksperimentalne grupe, su psihopatoloških odstupanja u testirani kontrolom urina na ostale doživljavanju, mišljenju i ponašanju osobe. psihoaktivne supstance, te je među onima Sastoji se iz 210 ajtema svrstanih u 15 koji su ispunjavali kriterije, odabrano 61 skala, od čega su 3 skale za utvrđivanje ovisnika od ukupno 220 liječenih ovisnika validnosti protokola, 8 skala su kliničke o heroinu koji su uključeni u program skale a ostale 4 skale u dodatne skale (22). liječenja bolesti ovisnosti na Klinici za Prve 3 skale, su skale validnosti i to: L- psihijatriju UKC Tuzla. Isključujući faktori skala; skala svjesnog laganja, F-skala; su bili: postojanje psihotičnog skala rijetkih pojava i K-skala; skala komorbiditeta, konzumacija ili postojanje odbrambenog stava prema testiranju. ovisnosti o nekim drugim psihoaktivnim Kliničke skale su: Hs-skala hipohondrijaze, supstancama i alkoholu, postojanje D-skala depresivnosti, Hy-skala histerije, somatskih bolesti, dobna granica ispod 18 i Pd-skala psihopatske devijacije, Pa-skala iznad 30 godina, neprihvatljiv broj paranoje, Pt-skala psihastenije, Sc-skala izostalih odgovora (više od 5). Isključujući bizarnih i neobičnih odgovora i Ma- skala faktori kod testiranja kontrolne grupe su hipomanije. Ostale 4 skale su dodatne bili: postojanje ovisnosti o alkoholu ili skale: Si- skala socijalne introverzije- psihoaktivnim supstancama, dobna granica ekstraverzije, An-skala anksioznosti, Ag- ispod 18 i iznad 30 godina, neprihvatljiv skala agresivnosti i Ci-skala koja označava broj izostalih odgovora (više od 5). listu kritičnih ajtema. Prema karakteristikama uzorak je Za potrebe ovog istraživanja korištene su prigodan, što znači da je zasnovan na skale depresivnosti, psihastenije i biranju onih članova populacije, u našem psihopatske devijacije. slučaju studenata, koji su dostupni, Ajtemi uključeni u skalu depresije odnose odnosno raspoloživi. se na subjektivno osjećanje depresije, Prosječna dob ispitanika kontrolne grupe motornu usporenost, mentalnu apatiju i bila 21,46±1,95 godina dok je prosječna otežano obavljanje fizičkih radnji, te na dob ispitanika eksperimentalne grupe bila bazično izražene karakteristike ličnosti 27,66±2,48 godina. koje se u situaciji realnih teškoća, Kada je u pitanju struktura uzorka prema pojačavaju. Visoki skorovi na skali spolu uzorak je činilo 107 muškaraca (41 u ukazuju na pesimizam, bespomoćnost, eksperimentalnoj i 66 u kontrolnoj grupi) i beznadežnost, osjećaj neadekvatnosti, 53 žene (20 u eksperimentalnoj i 33 u nesigurnost, kod povučenih, inhibiranih, kontrolnoj grupi). stidljivih, rezervisanih ali i razdražljivih i Uzorak je testiran pomoću MMPI-202 rigidnih osoba. Moguća je sklonost ka (Minesota multifazni inventar ličnosti) koji samokažnjavanju i samooptužujuće ideje. je višedimenzionalni test ličnosti, tipa Skala psihopatske devijacije ukazuje na upitnika koji se u originalnoj verziji sastoji opšti nivo socijalne prilagođenosti. od 566 tvrdnji koje se sadržinski mogu Povišeni skorovi ukazuju na prisustvo razvrstati na 26 tema. Za razliku od drugih problema sa u odnosima autoritetom, instrumenata za procjenu ličnosti koja za porodicom, prijateljima, nisku toleranciju polaznu osnovu imaju neku teoriju ličnosti, na frustracije, agresivnost, impulsivnost, a metodološku bazu konstrukt validnosti, buntovno ponašanje, otuđenost,
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 8 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES neodgovornost, nedostatak sklonosti ka Podaci su obrađeni i analizirani uz pomoć učenju iz iskustva i korigovanju svojih statističkog softvera SPSS 17.0. primijenili neprilagođenih reakcija, sklonost ka smo diskriminativnu analizu koja je zloupotrebi alkohola i droga. multivarijantni statistički postupak kojom Skala psihastenije mjeri anksioznost i se na osnovu skupa diskriminatnih ruminativnu sumnju i ukazuje ne prisustvo varijabli, utvrđuje pripadnost ispitanika u napetosti, neodlučnosti, opsesivne dvije ili više grupa. zabrinutosti, straha, strepnje, sujeverja, rigidnosti, nesigurnosti, i neodlučnosti. REZULTATI Takođe ukazuje na teškoće u socijalnim U tabeli 1 prikazani su opisni pokazatelji relacijama, zabrinutost u pogledu za varijable depresivnosti, psihastenije i prihvatanja od strane drugih, prisustvo psihopatske devijacije mjerene tenzije koja onemogućava izvršavanje instrumentom MMPI a s obzirom na grupu svakodnevnih obaveza i zadataka (22). kojoj ispitanici pripadaju (kontrolna grupa i eksperimentalna grupa).
Tabela 1. Opisni pokazatelji za varijable depresivnosti, psihastenije i psihopatske devijacije Skala M S.D. Z Z Min. Maks. skew. kurt. E.G. 76,39 20,05 38 112 Depresivnost 3,85 -1,04 K.G. 46,39 14,20 26 106 E.G. 66,25 16,14 35 99 Psihastenije 2,32 -0,87 K.G. 51,98 12,43 23 84 Psihopatske E.G. 67,44 11, 72 40 91 1,02 -1,95 devijacije K.G. 48,53 11, 47 21 85
Iz navedenih opisnih pokazatelja vidi se da ukazuju na depresivne karakteristike su ispitanici iz eksperimentalne grupe na ličnosti dok 56% ispitanika skali depresivnosti postizali prosječni eksperimentalne grupe i 5.1% ispitanika rezultat 76.39±20.05 dok su ispitanici kontrolne grupe postiže rezultate koji kontrolne grupe postizali prosječni rezultat ukazuju na patološku pojavu. 46.39±14.20. Kod 8.2% ispitanika eksperimentalne Na skali psihastenije ispitanici grupe grupe i 56.6% ispitanika kontrolne eksperimentalne grupe postizali su grupe nema karakteristike psihopatske prosječni rezultat 66.25±16.14 dok su devijacije, kod 42.6% ispitanika ispitanici kontrolne grupe postizali eksperimentalne i kod 38.4% ispitanika prosječni rezultat 51.98±12.43. Na skali kontrolne grupe rezultati ukazuju na psihopatske devijacije ispitanici karakteristike ličnosti dok 49.2% ispitanika eksperimentalne grupe postizali su eksperimentalne grupe i 5.1% ispitanika prosječni rezultat 67.44±11.72 a ispitanici kontrolne grupe postiže rezultate koji kontrolne grupe 48.53±11.47. Mjere ukazuju na patološku pojavu. asimetrije i spljoštenosti svih navedenih Kod 16,4% ispitanika eksperimentalne varijabli ukazuju na asimetričnu grupe grupe i 45,5% ispitanika kontrolne distribuciju rezultata. grupe nema karakteristka psihastenije, kod Kod 14% ispitanika eksperimentalne grupe 39.3% ispitanika eksperimentalne i kod i 67,3% ispitanika kontrolne grupe nema 45.5% ispitanika kontrolne grupe rezultati karakteristika depresije, kod 30% ukazuju na karakteristike ličnosti dok ispitanika eksperimentalne i kod 27,6% 44.3% ispitanika eksperimentalne grupe i ispitanika kontrolne grupe rezultati
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 9 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
9.1% ispitanika kontrolne grupe postiže homogenosti korišten je Box M test, koji je rezultate koji ukazuju na patološku pojavu. bio značajan (18.68; p=0,006) što označava narušavanje navedene pretpostavke. Kako bi ispitali pretpostavku da postoji Međutim uzmemo li u obzir pretjeranu statistički značajna razlika u osjetljivost Box M testa, poduzorkovanje i karakteristikama ličnosti ovisnika o veličinu uzorka nastavili smo heroinu (eksperimentalna skupina) i diskriminativnom analizom. Strukturna studentske populacije (kontrolna skupina) matrica je robusna na prisustvo na multivarijantnom nivou koristili smo kolinearnosti zbog čega je ista izabrana za diskriminativnu analizu. Preliminarnim prezentovanje rezultata. Veće apsolutne analizama utvrđeno je da su sve vrijednosti diskriminativnog koeficijenta pretpostavke za diskriminativnu analizu bolje odražavaju diskriminativni karakter zadovoljene pri čemu je veličina uzorka prediktora između eksperimentalne i dovoljno velika kako narušavanje kontrolne grupe. Rezultati analize pretpostavke o normalnosti distribucije ne prikazani su u tabeli 2. predstavlja prepreku. Za provjeru
Tabela 2. Rezultati diskriminativne analize % Kumulativni Wilksova F λ r χ2 df p varijanse % varijanse c λ 1 1.154 100 100 0.732 0.464 120.07 3 0.0001
Kao što se može vidjeti iz tabele 2, postoji kontrolnoj grupi ispitanika. Wilksova λ statistički značajna razlika u diskriminantne funkcije je umjereno visoka karakteristikama ličnosti ovisnika o (Wilksova λ=0.464) te ukazuje da heroinu (eksperimentalna grupa i varijable u određenoj mjeri doprinose u studentske populacije (kontrolna grupa) na razlikovanju grupa, odnosno da je multivarijantnom nivou. Utvrđeno je diskriminativna snaga diskriminativnih postojanje jedne diskriminantne funkcije, funkcija umjereno visoka. χ2 test za što je u skladu s očekivanim jer u analizi funkciju 1 je statistički značajan, učestvuju dvije grupe, pri čemu funkcija χ2=120.07, p<0.01. Ovaj pokazatelj objašnjava 100% ukupne međugrupne dokazuje da je diskriminativni model varijanse. Kvadrirana kanonička korelacija značajan, odnosno da su mjere adekvatne i (rc) pokazuje da diskriminativna funkcija umjereno dobri prediktori pripadnosti objašnjava 73.2% varijacije unutar grupi ovisnika o heroinu i studentske grupirajuće varijable, odnosno da li populacije. ispitanici pripadaju eksperimentalnoj ili
Tabela 3. Matrica strukture diskriminativnog faktora i projekcije centroida na diskriminativnu funkciju Prediktor Korelacija sa DF Grupa Projekcija centroida Depresija 0.824 Ovisnici o heroinu 1.342 Psihopatska devijacija 0.787 Psihastenija 0.435 Studentska populacija -0.849
Na osnovu rezultata u tabeli 3 moguće je konzumaciji opijata najviše razlikuju u utvrditi kako se grupe zasnovane na depresivnosti kao karakteristici ličnosti
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 10 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
(0.824) a najmanje u psihasteniji kao psihastenije unutar grupe ispitanika koji karakteristici ličnosti (0.435). Kao što se konzumiraju opijate, što su pokazala i može vidjeti na osnovu veličine i dosadašnja istraživanja koja ukazuju da su predznaka centroida grupa, prosječna konzumiranju i zloupotrebi psihoaktivnih vrijednost na diskriminativnoj dimenziji supstanci sklonije osobe sa depresivnim, grupe koja konzumira opijate bliža je anksioznim i psihopatskim pozitivnom polu, dok je prosječna karakteristikama ličnosti. Na osnovu vrijednost odgovora na ovom rezultata, možemo konstatovati da postoji diskriminativnom faktoru za grupu statistički značajna razlika u ispitanika iz studentske populacije karakteristikama ličnosti ovisnika o pomjerenija ka negativnom polu heroinu i studentske populacije, diskriminativnog faktora. Rezultati nekonzumenata psihoaktivnih supstanci. ukazuju da će se ispitanici najviše Naumovska i sar. (2010) su u sličnom razlikovati prema obilježju viših prosječnih istraživanju provedenom u Makedoniji rezultata na skalama depresije, psihopatske našli kod ovisnika o opijatima izuzetno devijacije i psihastenije unutar grupe visoko izražen stepen depresivnosti. ispitanika koji konzumiraju opijate. Roganović i sar. (2010) su na osnovu Kako bi utvrdili u kojoj mjeri navedene rezultata istraživanja provedenog na varijable poboljšavaju predikciju uzorku hospitalno liječenih ovisnika u pripadnosti konkretnoj grupi ispitanika u Psihijatrijskoj klinici u Kotoru tokom rezultatima prikazujemo i rezultate 2009. godine, utvrdili izrazit komorbiditet klasifikacije na osnovu datih prediktora. poremećaja ličnosti, depresivnog i Prilikom procjene tačnosti klasifikacije anksioznog poremećaja sa ovisnošću o vodili smo se veličinom grupe (jack-knife heroinu. Sakoman (2008) ističe da u klasifikacija). Prediktori su omogućili pozadini abuzusa droga, kao važan tačniju klasifikaciju u slučajevima grupe etiološki faktor razvoja ovisnosti nalazimo studenata, gdje je umjesto slučajnih 64.7% premorbidno psihološke probleme predikcije došlo do povećanja predikcije na (depresivnost i anksioznost prisutna kod 90.8%; u slučaju grupe konzumenata sa oko 60% slučajeva). Mnogi autori slučajnih 35.3% došlo je do porasta udžbenika psihologije i psihijatrije opisuju predikcije na 77.4%. Ukupno je ispravno depresivnost kao stanje opšte melanholije, klasificirano visokih 85.6% slučajeva. Na nezainteresovanosti, bezvoljnosti, gubitka osnovu ovih pokazatelja možemo doći do sna i apetita koji se kao takvi mogu ublažiti zaključka da navedeni prediktori ili čak u potpunosti isčeznuti uzimanjem omogućavaju tačnu klasifikaciju ispitanika određenih supstanci, što u mnogome što je bilo i očekivano na osnovu doprinosi razvoju ovisnosti. Čak je i u preliminarnih analiza, odnosno da se dvije najnoviju psihijatrijsku klasifikaciju bolesti navedene grupe na multivarijantnom nivou DSM 5 (2013) uvrštena ovisnost o razlikuju u ispitivanim karakteristikama antidepresivima i drugim lijekovima. Više ličnosti. puta je dokazano da su korisnici droga usamljeniji od drugih. Zavisnici od droga DISKUSIJA uslijed razvijene zavisnosti prekidaju Dobijeni rezultati ukazuju na postojanje dotadašnje prijateljske, a nerijetko i statistički značajnih razlika u porodične veze (26). karakteristikama ličnosti ovisnika o Anksioznost karakteriše stanje napetosti, heroinu i studentske populacije, straha, uznemirenosti, panike koja se nekonzumenata psihoaktivnih supstanci. takođe ublažava ili u potpunosti iščezava Ispitanici se najviše razlikuju prema uzimanjem psihoaktivnih supstanci i obilježju viših prosječnih rezultata na lijekova. skalama depresije, psihopatske devijacije i
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 11 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
U većini istraživanja obavljenih na roditeljske pažnje i ljubavi i odgovornog populaciji ovisnika, nađeno je poklapanje roditeljskog ponašanja, veoma često se ovisničkog načina života sa antisocijalnim okreću ulici i identifikaciji sa vršnjacima ponašanjem. Iz istraživanja Kaplana (2) se koji im nude razumijevanje za probleme, zaključuje da devijantna ponašanja, kao i tretiraju ih kao starije, pružaju im novčanu zavisnosti od droga mogu biti rezultat pomoć u početku, u zamjenu za dilanje, iskustva odbačenosti od drugih i nerijetko i prostituciju (29). samopercepcije o neposjedovanju cijenjenih socijalnih atributa. Do sličnih ZAKLJUČAK nalaza dolaze i istraživanja Radetić Lovrić (2013) o motivima uzimanja droga, u Konzumiranju i zloupotrebi psihoaktivnih kojima mladi ističu potrebu za supstanci sklonije su osobe sa depresivnim, prihvatanjem od strane drugih kao jedan od anksioznim i psihopatskim dominantnih razloga posezanja za karakteristikama ličnosti. Rezultati su drogama. S obzirom da nabavka i pokazali da su depresivnost, anksioznost i konzumacija psihoaktivnih supstanci psihopatska devijacija najčešći psihički iziskuje veoma značajna materijalna poremećaji koji su u komorbiditetu sa sredstva, koja u većini slučajeva nisu ovisnošću o heroinu i da postoji statistički dostatna za sve veću želju za uzimanjem značajna razlika u karakteristikama ličnosti supstance, ovisnici su primorani snalaziti ovisnika o heroinu i studentske populacije, se na razne načine da bi ublažili nekonzumenata psihoaktivnih supstanci. apstinencijalni sindrom i zadovoljili Heroin je dao novi pečat narkomaniji u dnevne potrebe za unošenjem supstance u našoj sredini i brzo se predstavio kao organizam. Najčešći put dolaska do „najantisocijalnija droga“ koja direktno sredstava je kriminogeno ponašanje u vidu prijeti ne samo integritetu pojedinca, već krađe i otuđenja vrijednih predmeta iz kuće narušava i njegove relacije sa porodicom i i okoline. Nerijetko, i sami su primorani bližom okolinom. Zabrinjavajući porast početi se baviti proizvodnjom i stavljanjem smrtnosti, sve veći broj dezintegrisanih u promet psihaoktivnih supstanci, što je porodica kao i povećan kriminalitet među zakonom definisano kao kriminalna radnja, narkomanima, nameće imperativ društvu te ovisnici veoma često bivaju hapšeni i da što prije poduzme odgovarajuće mjere u osuđivani na zatvorske kazne. Neki od njih sprječavanju i suzbijanju nove kuge našeg završavaju u ustanovama za maloljetne vremena. delikvente, koje po svom programu treba da budu između ostalog i odgojno- obrazovnog karaktera, no u praksi se tamo i dalje bez programa liječenja često „obrazuju“ u kriminalnom smislu (16). Kada uz sve ove karakteristike dodamo da se po podacima dobijenim mnogim istraživanjima, donja granica uzimanja psihoaktivnih supstanci značajno pomjerila i da djeca, čak i osnovnim školama a da ne govorimo o pubertetu i adolescenciji dolaze u dodir sa psihoaktivnim supstancama i sami postaju konzumenti, te da sam period puberteta i adolescencije sam po sebi karakteriše buntovno, neposlušno i prkosno ponašanje koje ako je u pozitivnoj korelaciji sa izostankom
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 12 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
LITERATURA 1. Cambor R.L., Millman R.B., Alcohol and Drug Abuse in Adolescents. Lews, M. (Eds.): Child and Adolescent Psychiatry. A Comprehensive Textbook (Second Edition). Baltimore, Maryland; 1996. 2. Kaplan H. I., Sadock B.J., Priručnik kliničke psihijatrije, prijevod drugog izdanja. Jastrebarsko: Naklada Slap, 1998. 3. Zavod za javno zdravstvo FBiH, Zdravstveno stanje stanovništva i organizacija zdravstvene zaštite u FBiH, Sarajevo, 1998., 1999., 2000. 4. UNDP Bosna i Hercegovina 2000. Mladi. Studija UNDP;2000.
5. Pekić S., Koalicija za prevenciju i tretman ovisnosti o drogama i alkoholu «Zajedno», Mentalno zdravlje u zajednici, 2004,; Vol 5 No 1: 21
6. Hasanović M., Pajević I., Kuldija A., Delić A., Medically assisted treatment for opiate addiction - suboxonemethod as prevention of social exclusion of youth – Tuzla model. 2012; Psychiatr Danub 24 (Supll. 3): 394-404 7. Cerić I., Savremeni svijet i zloupotreba droga. 2004. Mentalno zdravlje u zajednici; Vol 5 No 1:3 8. EMCDDA, Annual Report on the State of the Drugs Problem in the European Union – 2002. Luxembourg: Office for Official Publication of the European Communities; 2002 9. Hasanović I.M., Kuldija A., Pajević M.I., Zorić S., Gender aspects of epidemiological characteristics of heroin addicts. 2013; Acta Medica Saliniana; 41(1):17-21. DOI:10.5457/ams.219.11 pp.17-21 10. DSM-5, Desk Reference to the Diagnostic Criteria from DSM-5. Washington DC USA, London England: American Psychiatric Association; 2013. 11. Cerić I., Mentalni poremećaji i poremećaji ponašanja izazvani psihoaktivnim supstancama. U: Klinička psihijatrija, Loga S. Sarajevo-Tuzla: Medicinski fakulteti Sarajevo i Tuzla; 1999. 12. Sakoman S., Liječenje opijatskih ovisnika-priručnik. Zagreb: Referentni centar MZ za ovisnosti o drogama, KBC „Sestre milosrdnice“, Klinika za psihijatriju, 2012. 13. Petrović P.S., Ličnost narkomana, Gornji Milanovac: Dečije novine, 1988. 14. Kecmanović D., Psihijatrija. Beograd-Zagreb: Medicinska knjiga, 1986. 15. Hudolin V., Rječnik ovisnosti. Zagreb: Školska knjiga, 1987. 16. Filipović N., Istine o marihuani i hašišu. Tuzla: Univerzal Tuzla; 1989. 17. Kozarić-Kovačić D., Grubišić-Ilić M., Grozdanić V., Forenzička psihijatrija. Zagreb: Medicinska naklada, 2005. 18. Petrović, P.S., Droga i ljudsko ponašanje, Beograd: Partenon, 2003. 19. Marić J., Klinička psihijatrija, Beograd: Megraf, 2005. 20. Hasanović M., Pajević I., Kuldija A., Delić A., Sutović A., Quality of Life of Heroin Addicts and their Family Memers improved during Medical Assisted Treatment of Opiate Dependence with Buprenorphine/Naloxone (Suboxone). 2012; British Journal of Medical and Health Sciences 1(1):55-62 21. Lam W.R., Depression. Oxford Psychiatry Library. Revised Second Edition. Oxford: UK, 2012. 22. Biro M., Berger J., Praktikum za primjenu i interpretaciju MMPI. Beograd; 2002. 23. Naumovska A., Boskovska M., Popovska-Subotin O., Risteska-Ordevska A., Stoimenova V., Dukevska S., Depresivnost kod zavisnicima od opijata po detoksikaciju. 5th Adriatic Drug Addiction Tretmant Conference; 7th Seea Symposium on Addictive Behaviors. 2010.; Bhook of Abstracts. Vol. XI, supl 1; 13 24. Roganović M., Tomčuk A., Ševaljević N., Perišić R., Comparative analysis of comorbidity in alcohol and heroin abuse. 5th Adriatic Drug Addiction Tretmant Conference; 7th Seea Symposium on Addictive Behaviors. Bhook of Abstracts, 2010., Vol. XI, supl 1; 33. 25. Sakoman S., Skrb trudnica ovisnih o opijatima i njihove novorođenčadi, Ovisnost; 2008., Vol. IX ; 13-18 26. Grgin-Lacković K., Psihologija adolescencije. Jastrebarsko: Naklada Slap; 2006.
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 13 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
27. Radetić-Lovrić S., Uloga socijalno psiholoških konstrukata u objašnjenju pojave zavisnosti o drogama. Mostar. Conference Proceedings from the biennial Congress of Psychologists of Bosnia and Herzegovina. 2013., Zbornik radova Kongresa psihologa Bosne i Hercegovine, issue: 3 / 2013, pages: 207•223. 28. Raboteg-Šarić Z., Empatija, moralno rasuđivanje i različiti oblici prosocijalnog ponašanja, Disertacija, Zagreb: Filozofski fakultet, 1993.
PERSONALITY CHARACTERISTICS OF HEROIN ADDICTS IN THE PERIOD OF TRANSITION BETWEEN ADOLESCENCY AND YOUNG ADULT AGE
Mitra Mirković Hajdukov1, Tamara Efendić Spahić2, Rusmir Softić1, Elvir Bećirović1
1Psychiatry Clinic, University Clinical Centre Tuzla 2Department of Philosophy, University of Tuzla
Original scientific paper Abstract INTRODUCTION: There has been significant growth in abuse of psychoactive substances among young population of Bosnia and Herzegovina in after-war period, which is equivalent to increase of number of heroin addicts included in addiction treatment program. AIM: State whether there are any connections between personality characteristics and occurrence of heroin addiction. METHODS: The research has been conducted on a sample of 160 examinees, divided in two groups – experimental and control group. In the experimental group, there were 61 addicts examined who have been treated in The Psychiatry Clinic of University Clinical Centre of Tuzla, and sample of control group has been formed of 99 examinees, students of Department of Electrical Engineering and Department of Philosophy of University of Tuzla, non – users of psychoactive substances. Sample was tested using Minnesota Multiphasic Personality Inventory (MMPI). For the needs of this research we have used scales of depression, psychastenia and psychopathical deviation. Testing of the hypothesis was done using discriminative analysis. RESULTS: The average age of examinees in the control group was 21.46±1.95, while average age of examinees in experimental group was 27.66±2.48 years. Based on sex, sample consisted of 107 men (41 in experimental, and 66 in control group) and 53 women (20 in experimental and 33 in control group). Results show that there are statistically significant differences between personality characteristics of heroin addicts and student population, non – users of psychoactive substances. Squared canonical correlation (rc) shows that discriminate function explains 73.2 % variations among grouping variable, and that examinees belong to either experimental of control group. Wilks' λ of discriminate function showed that there is statistically significant difference between heroin addicts and the control group (Wilks' λ = 0.464; p=0.001) and shows that the discriminate power of discriminate function is medium high. The biggest difference between examinees is noted by higher average results on depression scales, psychopathical deviation and psychastenia within addicts group, which is also shown in other researches, which point out that people with depressive, anxiety and psichopathical personality characteristics are more likely to abuse psychoactive substances. CONCLUSION: Results show that there is connection between personality characteristics and occurrence of addiction, meaning that depression, anxiety and psychopathical deviation are most frequent psychological disorders that are connected to heroin abuse.
Key words: heroin addiction, personality characteristics, anxiety, depression, psychopathical deviation. Adresa za korespodenciju: Mitra Mirković Hajdukov Klinika za psihijatriju, UKC Tuzla, Rate Dugonjića bb, 75000 Tuzla, BiH GSM: +387 61 168 732, e-mail: [email protected]
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 14 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
DOI 10.7251/PSY0514019M UDK 616.89-008.454-07
UTICAJ POPLAVA NA POJAVU DEPRESIJE I RETRAUMATIZACIJU PTSP-A KOD POGOĐENOG STANOVNIŠTVA
Mikić Nikola 1
1 AMDA Interntional research department, Banjaluka, Bosna i Hercegovina
Originalni naučni rad Sažetak Uvod: Ovaj rad istražuje koliki je uticaj poplava na pojavu depresije i retraumatizaciju posttraumatskog stresnog poremećaja kod pogođenog stanovništva. Ubrzo nakon katastrofalnih situacija najčešće dolazi do poremećaja normalnog psihičkog funkcionisanja čovjeka, a depresija i PTSP su svakako dva najčešća odgovora na takvu situaciju. Cilj ovog istraživanja je da ispita koliko sva ta dešavanja utiču na pojavu depresije i PTSP-a i u kojoj mjeri. Metode: Analizirano je 123 ispitanika na području grada Banjaluke i grada Doboja. Njih 86 je ispunjavalo Bekovu skalu depresije, a ostatak, njih 37, Skalu uticaja događaja (Impact of Events Scale - 15 pitanja). Istraživanje je sprovođeno na teritoriji dva navedena grada u periodu od 30.10. do 13.11.2014 Rezultati: Ukupni rezultati su pokazali da postoji značajan uticaj poplava na pojavu depresije i rettraumatizaciju PTSP-a kod pogođenog stanovništva. Od 86 ispitanika koji su popunjavali Bekovu skalu depresije, njih 28 je imalo neki oblik depresije uzrokovan nedavnim poplavama. S druge strane, rezultati analize Skale uticaja događaja – koji nam pokazuju moguće prisustvo ili odsustvo PTSP-a kod pogođenog stanovništva – nam pokazuju da, od 37 ispitanika, njih 36 je doživjelo neki oblik traume, i događaj je kod njih ostavio značajne posljedice, tako da kod njih možemo govoriti o PTSP-u. Zaključak: Jasno je na koji način katastrofična iskustva mogu uticati na svakodnevni život pogođenih. U ovom slučaju, poplave su dovele do toga da je veći dio ispitanika prošao kroz neku vrstu traume koja je kod njih ostavila značajne posljedice, što se manifestovalo pojavom depresije i retraumatizacijom PTSP-a, a nekada vjerovatno i kombinacijom oba ova poremećaja. Ključne riječi: depresija, postraumatski stresni poremećaj, stres, trauma.
Uvod stvorio novi svijet koji vlada prirodom i nastanio ga čudovišnim mašinama, da su Živimo u vremenu koje više nego bilo one nesumljivo toliko korisne da ne koje ranije veliča čovjeka i njegovu možemo ni da zamislimo da se njih - ili sposobnost da sve prirodne resurse oko svoje zavisnosti od njih - oslobodimo, te sebe podredi samo jednom cilju - da je čovjek primoran da slijedi sopstvenom boljitku. Veći dio vremena to avanturističke podsticaje svog naučnog i mu i uspijeva, pa on ima osjećaj kako ništa inventivnog duha i da se divi sebi zbog ne može promijeniti tok tih događaja, kako svojih dostignuća. U isto vrijeme, njegov je zagospodario prirodom i kako ništa ne um pokazuje kobnu sklonost da izmišlja stoji na putu njegovog beskonačnog stvari koje postaju sve opasnije, jer napretka. Jung kaže kako je naš intelekt predstavljaju sve savršenija sredstva za
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 15 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES masovno samoubistvo (1). Da je to istina termin Trajne promjene ličnosti pojavljuje govori nam sve veći broj prirodnih se prvi put 1992. Stresori koji provociraju katastrofa i nepogoda koje pogađaju nastanak PTSP-a uglavnom su izvan planetu, koje ne samo da su domena normalnog doživljavanja (5). proporcionalne stepenu tog takozvanog Obimna literatura povezuje izloženost čovjekovog napretka, nego se izgleda traumatičnim događajima sa pojavom javljaju - upravo u naše vrijeme - sve češće posttraumatskog stresnog događaja (PTSP- i sa sve težim posljedicama po čovjeka. a) (6). Zanimljivo je napomenuti da u Prema profesoru Kecmanoviću, možemo grčkoj filozofiji, recimo kod Platona, nema razlikovati tri faze djelovanja akutnog izraza za pojam straha, već samo za pojam stresa, odnosno psihološke reakcije na plašnje (7). Sva traumatska iskustva njega: period udara, period pribiranja, obično aktiviraju primitivnije mehanizme zbivanja u posttraumatskom periodu (2). odbrane, negaciju i projekciju. Negiraju se Jugoistočni dio Evrope, pa tako i Bosna i sopstvena osjećanja, a na okolinu Hercegovina, je nedavno pogođen projektuje bjes i osjećanje krivica. nezapamćenim poplavama koje su odnijele Ponekad se traumatizovana osoba brani od mnoge živote i ostavile neizbrisive nepodnošljivog osjećanja bespomoćnosti posljedice na preživjele. Period koji je bjesom, uzaludnim traženjem obeštećenja, nakon toga uslijedio je posebno važan za pa čak i krivicom (8). Alfred Adler kaže ovo istraživanje. Pokušali smo uzeti u sledeće: ,,Na osnovu dosadašnjih izvoda obzir sve činioce i faktore koje prate takva moramo utvrditi ovo: sa gledišta prirode dešavanja, te na terenu istražiti kako posmatrano, čovjek je slabo biće. Ali ta pojedinac reaguje na njih, sa posebnim slabost koja je u njemu, i koja dolazi do osvrtom na pojavu depresije i PTSP-a. Jer, svijesti kao osjećanje da je zakinut i dva čovjeka ne reaguju jednako i mnogo nesiguran, dejstvuje kao neprestani faktora utiče na to da li će se kod nekog nadražaj da on pronađe put kojim bi pojaviti poremećaj ili će iz te stresne mogao ostvariti prilagođenja na taj situacije čovjek izaći još jači. Porijeklom, život“(9). Na kraju treba reći da se u riječ depresija dolazi iz latinskog jezika. samom naslovu ovog istraživanja nalazi ,,Depressio“ je nastala od riječi zadatak ali i jasan cilj kojem ono teži. ,,depreimere“ što znači potisnuti, Trebalo je pokazati koliki je uticaj poplava pritisnuti, udubiti ili potlačiti. Po Vujakliji na pojavu depresije i retraumatizaciju (izdanje iz 2004.god) depresija je PTSP-a kod stanovništva pogođenog označena kao ,,utučenost, potištenost, nedavnim poplavama. klonulost psihičke energije, posebna osjetljivost, naročito u zajednici sa CILJ izjesnim afektima i melanholijom“ (3). Osovina hipotalamus-hipofiza- Ovo istraživanje je postavilo sebi za cilj nadbubrežna žlijezda (HHN) i osovina da pokaže koliki je uticaj nedavnih hipotalamus-hipofiza-štitnjača (HHT) poplava na pojavu depresije i PTSP-a kod reguliše odgovor organizma na stres. U pogođenog stanovništva. Taj zadatak je velikom broju depresivnih bolesnika zahtijavao rad na terenu, gdje se, u dokazana je povećana koncentracija direktnom kontaktu sa ljudima, pokušalo kortizola, konačnog produkta aktivnosti dokazati da li su svi ti katastrofični osovine HHN kao i abnormalno događaji ostavili posljedice po njihovo izlučivanje kortizola nakon primjene psihičko zdravlje. Dalje, rad želi pokazati sintetskog glukokortikoida deksametazona koliki je stepen javljanja jednog a koliki (deksametazonski test) (4). S druge strane, drugog problema, da li se javljaju PTSP je entitet zvanično prvi put odvojeno ili sinhrono, i u kojoj mjeri oni prihvaćen u američkoj psihijatriji 1980-e, a utiču na normalan život pojedinca.
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 16 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
METODOLOGIJA RADA polovina konktrolnoj grupi. Ispitanici su bili sličnih demografskih karakteristika, s U načelu, psihološke osobine tim što su ispitanici u eksperimentalnoj pojedinaca ili grupa mogu se procjenivati grupi bili poplavljeni, a u kontrolnoj grupi na dva načina: prvo, kvalitativnom nisu. kliničkom ili stručnom ocjenom, ili drugo, S druge strane, metodologija pomoću psihometrijskih, provjerenih i dijagnostikovanja posttraumatskog kvantifikovanih instrumenata, to jest stresnog porećaja obuhvata široku lepezu testova i tehnika (10). Metodologija brojnih i različitih elemenata, od kliničkih istraživanja u psihijatriji zasniva psihijatrijskog intervjua, različitih se na metodološkim postavkama važećim upitnika, skala, testova i drugih u svim naučnim disciplinama, a to je instrumenata i tehnika. U istraživanju adekvatna i precizna procjena parametara uticaja poplava na pojavu PTSP-a istraživanja i njihova statistička obrada. U korištena je Skala uticaja događaja psihijatriji su se među prvim (Horowitz, M. J., Wilner, N. R. & Alvarez, instrumentima razvile skale za procjenu W. 1979 Impact of Event Scale). U afektivnog stanja i one mogu poslužiti kao dijagnostičkoj evaluaciji PTSP-a važno je didaktički model za upoznavanje i ostalih sljedeće: istražiti traumatske događaje i poremećaja. Kada govorimo o skalama za iskustva, otkriti situacije koje se procjenu depresije, možemo reći da postiju doživljavaju kao traumatske, istražiti kako nekoliko njih koje ispunjavaju sve prije je bolesnik doživio situaciju, kako se navedene kriterijume. Među skalama za postavio prema njoj, te koji ishod očekuje procjenu depresivnosti Bekova skala ima (12). U zavisnosti od toga šta ispitanici značajno mjesto zbog svoje pouzdanosti i zaokruže bodovi se sabiraju i skala validnosti (11). Skala ima 21 pitanje sa stepenuje prema broju dobijenih bodova na četiri moguća za odgovor stepenovan od 0 sledeći način (13): do 4. Ukupan skor na skali dobija se jednostavnim sabiranjem svih odgovora 0 – 8 Bez značajnijeg uticaja dobijenih od 1. do 21. pitanja. Skala je 9–25 Postoji šansa da je događaj jednostavna za popunjavanje i ne zahtijeva uticao više od deset minuta. Bekova skala vrlo 26 – 43 Događaj je sigurno snažno dobro korelira sa ostalim skalama iste uticao namjene i može se koristiti kao instrument 44 – 75 Događaj je ozbiljno uticao i u diferenciranju dijagnostičkih grupa remeti sposobnost normalnog (Beck i Bearnsdorfer). Primjenjuje se za funkcionisanja početno dijagnostikovanje depresije i dovoljno je osjetljiva i specifična da se Procijenjeno je da prilikom analize može koristiti u postavljanju dijagnoze. uticaja poplava na retraumatizaciju PTSP- Depresija se može kvantifikovati a nije potrebna kontrolna grupa jer su određivanjem sledećih stepena rezultati Skale uticaja događaja grupe depresivnosti: poplavljenih pokazali nedvosmislen uticaj poplava na pojavu traume, i praktično nije a) Nema depresije 11 bodova, ni bilo moguće naći ispitanike koji bi se b) Blaga depresija 12-19 bodova, mogli svrstati u kontrolnu grupu, jer je c) Umjerena depresija 20-26 bodova, cijeli grad bio poplavljen, a ne bi bilo d) Teška depresija 26 bodova. ispravno da kontrolna grupa bude iz nekog drugog grada ili područja. Istraživanjem je Skalu je, na teritoriji grada Banjaluke, rađeno na području grada Doboja, u popunjavalo 86 ispitanika, od čega je pola saradnji sa profesionalcima Centra za pripadalo eksperimentalnoj, a druga mentalno zdravlje. Istraživanjem je
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 17 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES obuhvaćeno 37 ispitanika, od kojih je njih prvu grupu (poplavljeni) su pokazali da 19, tj. 51,35% bilo muškog, a njh 18, ukupno 20 ispitanika, ili 46%, od njih 43, odnosno 48,65% ženskog pola. nema depresiju. Dakle, možemo zaključiti da nedavna dešavanja nisu uticala na REZULTATI njihov psihički život u onoj mjeri da bi se javio bilo kakav poremećaj. Ostaje nam da Prilikom ispitivanje uticaja poplava na zaključimo da ostatak ispitanika, dakle pojavu depresije u ispitivanje je bilo njih 23, što čini 54%, spada u onu drugu uključeno 86 ispitanika. Za potrebe samog grupu, za koju možemo sa sigurnošću reći istraživanja ispitanici su bili podjeljeni u da je osjetila posljedice nedavnih poplava, dvije grupe. Prvu, eksperimentalnu grupu tj. nedavna dešavanja su uticala na to da se od 43 ispitanika, činilo je poplavljeno kod njih javi neki od oblika depresije. Od stanovništvo, a drugu (sa istim brojem njih 23, najveći broj, tačnije 17 ispitanika, ispitanika) nepoplavljeno, tj. kontrolna je imao blagi oblik, 5 ispitanika umjereni, grupa. U prvoj grupi od 43 ispitanika njih a jedan ispitanik teški oblik depresije 56% je bilo muškog, a 44% ženskog pola. (Tabela 1 i Grafikon 1). Rezultati Bekove skale depresivnosti za
Tabela 1. Težina depresije po polnoj strukturi (poplavljeni) TEŽINA DEPRESIJE MUŠKARCI ŽENE UKUPNO Nema depresije 10 10 20 Blaga depresija 9 8 17 Umjerena depresija 4 1 5 Teška depresija 1 0 1 UKUPNO 24 19 43
Grafikon 1.
Dalje, rezultati analize testova Bekove ispitanika imalo ispod 12 bodova, što ih skale depresivnosti za kontrolnu grupu stavlja u grupu onih za koje sa sigurnošću pokazuju da, od 43 ispitanika, njih 5 ima možemo reći da nemaju depresivni blagi oblik depresije, dok je ostalih 38 poremećaj (Grafikon 2).
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 18 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Grafikon 2. Težina depresije (kontrolna grupa)
Primjenom Hi-kvadrat testa (upoređivane depresije između poplavljenih i kontrolne su frekvencije depresije kod poplavljenih i grupe. To se vidi na Tabeli 2 i tekstu ispod kontrolne grupe) utvrđeno je da postoji nje. statistički značajna razlika u stepenu
Tabela 2. Rezultati Hi-kvadrat testa 2 2 f0 ft f0-ft (f0-ft) (f0-ft) /ft 23 14 9 81 5.786 5 14 9 81 5.786 20 29 9 81 2.793 38 29 9 81 2.793 2=17.158 stepen slobode: df df=1 p=0,000034 grupi frekvencija depresije bila 23 od 43, a Ovi rezultati jasno pokazuju kolika je u kontrolnoj 5 od 43, ti rezultati nisu razlika u javljanju depresije između iznenađujući. Da bismo lakše shvatili sve poplavljenih i kontrolne grupe, i ako od rečeno, ti podaci su prikazani na Grafikonu ranije znamo da je u eksperimentalnoj 3.
Grafikon 3. Razlika u stepenu depresije između dvije grupe ispitanika
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 19 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Prilikom analize uticaja poplava na skorašnjih poplava, da za 9 ispitanika retraumatizaciju PTSP-a istraživanjem je možemo reći da postoji mogućnost da je obuhvaćeno 37 ispitanika (svi sa teritorije događaj uticao, kod 8 ispitanika se vidi grada Doboja), od kojih je njih 19, tj. snažan uticaj događaja, a čak kod 19 51,35% bilo muškog, a njh 18, odnosno ispitanika događaj je ozbiljno uticao i 48,65% ženskog pola. Rezultati su narušava normalno funkcionisanje pokazali da, od 37 ispitanika, samo jedan pojedinca(Tabela3). ispitnik nije osjetio nikakve posljedice
Tabela 3. Rezultati Skale uticaja događaja BROJ UTICAJ DOGAĐAJA ISPITANIKA Bez značajnijeg uticaja 1 Postoji šansa da je događaj uticao 9 Događaj je sigurno snažno uticao 8 Događaj je ozbiljno uticao i remeti sposobnost normalnog funkcionisanja 19 UKUPNO 37
To ukupno čini 97% onih (od ukupnog S druge strane, svi oni koji su imali skor uzorka) na koje je događaj ostavio 35 i više spadaju u onu grupu kod kojih je posljedice. Dalje, skor 26 i iznad je jako dijagnoza PTSP-a gotovo izvjesna, što u važan, naime, kod svih ispitanika koji su našem slučaju predstavlja njih 23 ili 62%. imali takav skor možemo reći da je šansa Takođe, treba reći da ne postoji značajna za dijagnozu PTSP-a čak 75%, što u ovom međupolna razlika u reakciji na akutnu slučaju čini njih 27 ili 72%. Dakle, kod 27 traumu(Grafikon5). od 37 ispitanika možemo reći da je dijagnoza PTSP vjerovatna.
Grafikon 5. Stepen uticaja događaja po polnoj strukturi.
DISKUSIJA PTSP-a kod stanovništva pogođenog U uvodnom dijelu rada postavljen je nedavnom katastrofom. Ispitivanje je jasan cilj kojem ovo istraživanje teži. rađeno bez oslanjanja na prethodne Zadatak je bio da se ispita uticaj poplava radove, tj. iako je pretražena ogromna baza na pojavu depresije i retraumatizaciju podataka i prethodno pregledan veliki broj
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 20 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES radova sa sličnom tematikom, nije nađen možemo reći da postoji mogućnost da je ni jedan rad koji bi mogao imati velike događaj uticao, kod 8 ispitanika se vidi poveznice sa naslovom ovog istraživanja, snažan uticaj događaja, a čak kod 19 što će reći da se išlo korak po korak, od ispitanika događaj je ozbiljno uticao i praznog papira ka radu koji je sada pred narušava normalno funkcionisanje vama. pojedinca. To ukupno čini 97% onih (od Rezultati Bekove skale depresivnosti za ukupnog uzorka) na koje je događaj prvu grupu (poplavljeni) su pokazali da ostavio posljedice. ukupno 20 ispitanika, ili 46%, od njih 43, nema depresiju. Dakle, možemo zaključiti ZAKLJUČAK da nedavna dešavanja nisu uticala na njihov psihički život u onoj mjeri da bi se Ako uzmemo u obzir sve ranije javio bilo kakav poremećaj. Ovaj podatak izneseno, ovakvi rezultati ne moraju biti svakako nije zanemrljiv, ali to ne znači da začuđujući, već nam samo mogu pomoći se u nekom budućem periodu kod ovih da shvatimo koliki je ustvari bio stepen ljudi neće pojaviti neki sličan psihički traume kroz koji su prošli ispitanici. problem. Dalje, oni nam govore nešto što se - kao Ostaje nam da zaključimo da ostatak glavni utisak ovog istraživanja - provlači ispitanika, dakle njih 23, što čini 54%, kroz cjelokupno trajanja istog. Naime, spada u onu drugu grupu, za koju možemo reakcija čovjeka na katastrofalne događaje sa sigurnošću reći da je osjetila posljedice (u ovom slučaju poplava) ima dominantno nedavnih poplava, tj. nedavna dešavanja su simptome onoga što se naziva uticala na to da se kod njih javi neki od posttraumatski stresni poremećaj, tj., da se oblika depresije. izrazimo jednostavnije, u radu na terenu Od njih 23, najveći broj, tačnije 17 mnogo više je bilo PTSP-a nego depresije, ispitanika, je imao blagi oblik, 5 ispitanika a oni oblici depresije koji su se javljali umjereni, a jedan ispitanik teški oblik njačešće su blagog intenziteta. S druge depresije. strane, jasno je vidljivo da je ogroman Što se tiče međupolne razlike, treba procenat onih kod kojih su događaji napomenuti da nije uočena značajnija izazvali težak oblik PTSP-a, sa razlika u reagovanju na traumu. Rezultati posljedicama na normalno funkcionisanje analize testova Bekove skale depresivnosti pojedinca. za kontrolnu grupu pokazuju da, od 43 Za uspiješno liječenje depresije ispitanika, njih 5, ili 11 %, ima blagi oblik neophodna je kombinacija depresije, dok je ostalih 38 ispitanika medikamentozne terapije i psihoterapija imalo ispod 12 bodova, što ih stavlja u (14). grupu onih za koje sa sigurnošću možemo U liječenju PTSP-a kada god je moguće reći da nemaju depresivni poremećaj. treba primjenivati psihoterapiju nad Primjenom Hi-kvadrat testa (upoređivane psihofarmakološkim liječenjem, pogotovo su frekvencije depresije kod poplavljenih i kada su simptomi blagi i kada se radi o kontrolne grupe) utvrđeno je da postoji tzv. nekomplikovanom PTSP-u bez statistički značajna razlika u stepenu komorbidnih poremećaja (15). depresije između poplavljenih i kontrolne Na kraju - uz nadu da je ovo grupe. istraživanje ispunilo obećanje dato na S druge strane, rezultati analize Skale početku - ostaje iskrena vjera da će ljudi uticaja događaj (koju su popunjavali koji su u proteklom periodu prošli kroz ispitanici na području grada Doboja), su ogromnu patnju naći načina da nekako pokazali da, od 37 ispitanika, samo jedan prevaziđu sve probleme, i da će iz svega ispitnik nije osjetio nikakve posljedice toga izaći još jači nego prije. skorašnjih poplava, da za 9 ispitanika
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 21 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Literatura: 1. Jung K.G., Čovek i njegovi simboli, narodna knjiga Alfa, 1996. 2. Kecmanović D. i saradnici, Psihijatrija, Medicinska knjiga Beograd-Zagreb, 1983. 3. Simić S., Sve o depresiji , Agora, Beograd 2011. 4. Mihaljević-Peleš A., Šagud M., Antidepresivi u kliničkoj praksi, Medicinska naklada, Zagreb, 2009 5. Stojaković M., Posttraumatski stresni poremećaj, Filozofski fakultet, Banjaluka 2003. 6. Freedman S., M.A., Tuvia Peri, Prospective Study of Posttraumatic Stress Disorder and Depression Following Trauma, Am J Psychiatry 1998, pp 630-637. 7. Jerotić V., Bolest stvaranja, JP Službeni list SCG, Beograd 2004. 8. Erić, Lj., Rečnik straha, Arhipelag, Beograd, 2007. 9. Adler A.., Poznavanje čoveka, Derete, Beograd.. 10. Berger J., Psihodijagnostika, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2004. 11. Timotijević I., Paunović V., Instrumenti kliničke procjene u psihijatriji, Institut za mentalno zdravlje, Beograd 2003. 12. Stojaković M., Trajne promjene ličnosti nakon katastrofičnog iskustva i posttraumatski stresni poremećaj, Biomedicinska istraživanja 2011, 20-26. 13. Horowitz M.J., Wilner N.R., Alvarez W., Impact of Event Scale: a measure of subjective stress, The British Journal of Psychiatry (2002) 180: 205-209. 14. Marić J., Klinička psihijatrija, Megraf, Beograd 2005. 15. Kozarić-Kovačić D., Kovačić Z., Rukavina L., PTSP, Hrčak, Zagreb 2007, pp 102-106.
FLOOD IMPACT ON THE OCCURRENCE ON DEPRESSION AND REPEATED PTSD IN THE AFFECTED POPULATION
Mikić Nikola 1 1 AMDA International research department, Banjaluka, Bosna i Hercegovina
Original scientific paper Abstract Introduction: This paper examines the influence of flooding on the advent of depression and retraumatization of posttraumatic stress disorder in the affected population. Very soon after a disaster situation, disturbances in normal psychological functioning of individuals occur; depression and PTSD are probably the two most common responses to that kind of situation. The objective of this study is to examine how much do these events influence the advent of depression and PTSD, and the extent to which they occur. Methods: I have analyzed 123 examinees in the areas of Banja Luka and Doboj. A 86 of them have answered the Beck Depression Inventory, while the other 37 answered the Impact of Events Scale (15 questions). The research was conducted on the territory of the two said cities during the period between 30.10. and 13.11.2014 Results: The overall results have shown there is a significant impact of floods on the advent of depression and PTSD retraumatization in the affected population. Of the 86 examinees who answered the Beck Depression Inventory, 28 showed one of the types of depression caused by recent flooding. On the other hand, results of the analysis of Impact of Events Scale survey – which shows the possible presence or absence of PTSD in the affected population – show that of the 37 examinees, 36 of them experienced some kind of trauma, and the event left them with significant consequences, therefore we can talk about potential PTSD among them. Conclusion: It is obvious in which way a disaster situation may have an effect on the everyday life of the affected. In this case, floods have led to a larger proportion of the examinees experiencing some kind of trauma which left them with significant consequences, which manifested itself with advent of depression and PTSD retraumatization, and in several cases probably with a combination of the two disorders. Key Words: depression, posttraumatic stress disorder, stress, trauma.
Adresa za korespodenciju: dr Nikola Mikić, Kordunaška 10/6, 78 000, Banjaluka, Bosna i Hercegovina, Mob: +38765305354, [email protected]
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 22
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
DOI 10.7251/PSY0514027S UDK 179.2:316.624-053.2
ZLOSTAVLJANJE DJECE
Zihnet Selimbašić 1,2
1 Klinika za psihijatriju, UKC, Univrzitet u Tuzli, BiH 2 Medicinski fakultet, Univerzitet u Tuzli, BiH
Stručni članak Sažetak Zlostavljanje djece je ozbiljan i sve izraženiji problem koji je prisutan u svim sredinama. Mali broj zlostavljane djece bude prepoznata, a još manji broj djece bude obuhvaćeno odgovarajućem liječenjem i tretmanom. Ljekari se nalaze u posebnoj situaciji da otkriju zlostavljano i zapostavljano dijete i zakonom su obavezni da prijave takve slučajeve. Četiri osnovna oblika zlostavljanja djece su fizičko zlostavljanje, emocionalno zlostavljanje, seksualno zlostavljanje i zanemarivanje djece. Prepoznavanje zlostavljanja djece i adekvatan tretman je istovremno i preventivno djelovanje. Složenost problema zlostavljanja u njegovom rješavanju zahtijeva prisustvo saradnju stručnjaka različitih profila što u praksi bude veoma teško jer taj problem rješava mali broj stručnjaka.
Ključne riječi: zlostavljanje djece, fizičko zlostavljanje, emocionalno zlostavljanje, seksualno zlostavljanje, zanemarivanje djece
UVOD Problemom zlostavljanja djece u porodici posljedica ponovljenih udaraca. Kada je pridaje se sve veći značaj i privlači pažnju Henry Kempke sa saradnicima, i intersovanje stručanjaka već duži niz pedijatrijskim radiolozima, godina. Zlostavljanje djece je problem koji dijagnostikovao zlostavljanje djece i se tiče ne samo porodice već i sredine u objavio njihovo klasično djelo „Sindrom kojoj dijete boravi uključujući širu isprebijanog djeteta“, u JAMA 1962 zajednicu i društvo. Mada je zlostavljanje godine , batinanje i zlostavljanje su postali djece moglo da bude socijalni problem više centralna tačka zanimanja javnog mnjenja. od 100 godina je trebalo da prođe da bi Kao rezultat toga je proistekao nacrt bio priznat kao problem. Različiti teorijski zakona o prijavljivanju zlostavljanja djece pristupi naglašavaju značaj individualnih u SAD, a krajem sedamdesetih godina u determinanti, sastav porodice, interakciju svim američkim državama su doneseni pojedinca i okoline u kojoj boravi, zakoni o obaveznom prijavljivanju interakciju djete i roditelja, sociokulturne zlostavljane i zapostavljane djece, a faktore, ekološke pristupe, sociobiološke učinjeni su i napori u smislu liječenja faktore i dr (1). Zdravi odnosi u porodici zlostavljane djece i njihovih porodica (2). temeljn su preduslov za normalan razvoj Mada su su već izvršena mnoga djeteta. Početkom šezdesetih godina XX istraživanja, još uvijek nisu u potpunosti vijeka primjenom radiografije ljekari su razjašnjena pitanja dinamike, uspješne počeli da primjećuju oblike sraslih fraktura prevencije i liječenja zlostavljane i kod mlađe djece, koja su mogla da budu zapostavljane djece. Pedijatri, psihijatri,
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 23
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES psiholozi su tradicinalno bili na prvoj liniji vezani za životne uslove i situaciju u zaštite i borbe na ovom polju zdravstvene porodici, te za neke osobine djeteta i zaštite porodice i djece i učesnici mnogih roditelja. U ekološkom modelu se govori o programa u zaštiti djece i prevenciji četiri nivoa uticaja koji međudjelovanjem zlostavljanja kao članovi dovode do zlostavljanja i zanemarivanja multidisciplinarnih timova. Zlostavljanje djece, a osim faktora rizika koji predstavlja ozbiljnu prijetnju i životnu povećavaju rizik zlostavljanja, postoje i opasnost koji prijeti ne samo djeci već i zaštitni faktori koji umanjuju vjerovatnost porodici i društvu. Zbog toga, djeca koja su zlostavljanja. Prvi, ontogenetski nivo, se zlostavljana ili zapostavljena, trebaju da odnosi na roditelje, a obuhvaća njihove budu otkrivena zbog njigove sopstvene individualne karaktersitike (intelektualne zaštite. sposobnosti, roditeljske vještine, osobine ličnosti). Drugi novo, mikrosistem, odnosi MODELI OBJAŠNJAVANJA se na porodicu, a obuhvaća osobine djeteta, ZLOSTAVLJANJA odnos među članovima porodice, veličinu porodice i dr. Treći nivo, egzosistem, Postoji mnogo modela za objašnjenje odnosi se na lokalnu zajednicu i uključuje nastanka i održavanja zlostavljanja djece. sistem socijalne podrške i nadzora, Modeli se razlikuju prema definiciji, zaposlenost i dr. Četvrti nivo, uzrocima, nivou analize na koju se makrosistem, odnosi se na kulturne smještaju uzročni mehanizmi, složenost, te elemente, kao što je društvena načine uzročno posljedičnih veza. prihvaćenost nasilja i ekonomska Sedamdesetih godina XX vijeka su razvijenost društva. Transakcijski model dominirali tradicijski modeli: uključuje biloške, psihološke i socijalne psihopatološki (medicinski, faktore, faktore rizika i zaštitne faktore, a psihodinamiski) i sociokulturni modeli. uzročne faktore dijele na trajne i prolazne. Psihopatološki model uzroke zlostavljanja Tranzicijski model smata da je djece traži u psihijatrijskim poremećajima zlostavljanje uzrkovano nizom faktora i počinitelja. Nije utvrđen specifičan obrazac razlikuje rizične i zaštitne. Zlostavljanje je roditelja zlostavljača, iako, dosadašnja ekstrem u kontinuitetu ponašanja roditelja, istraživanja pokazuju vezu između osobina gdje su na jednom kraju prikaladna, a na ličnosti roditelja i zlostavljanja djece. drugom kraju kontinuuma neprikladna Sociokulturni model zlostavljanje djece roditeljska ponašanja. Sukob djeteta i objašnjava stresom zbog nepovoljnih roditelja prolazi kroz tri faze u kojima se sociookolinskih faktora (loš ekonomski kombiniraju rizični i zaštitni faktori. status, nizak obrazovni nivo, nepovoljna Integracijski modeli objedinjuju niz uzroka veličina i struktura porodice, slabija i rizika zlostavljanja, kao što su opšti, usklađenost porodice u sredinu), te transakcijski, tranzicionalni, te radni socijalnim i kulturnim normama i model. stavovima prema nasilju u porodici. Sociopsihološki model zlostavljanja djece UZROCI ZLOSTAVLJANJA I obuhvata verziju tradicijskog, ZAPOSTAVLJANJA DJECE sociokulturnog modela i uključuje situacijsko-interpersonalne varijable i Veoma su različiti i složen uzroci individualna obilježja roditelja i djece, a zlostavljanja i zapostavljanja djece. Mada koji je po svojoj prirodi integracijski svaka porodica, na neki način može da faktor. Opšti model kao faktore rizika za bude sklona zlostavljanju i zapostavljanju nasilja u porodici navodi međudjelovanje (zapuštanju) djece razumijevanje ovog sociokulturnih faktora i stresora koji su problema se postiže putem razumijevanja
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 24
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES porodica u kojima vladaju poremećeni oboljenja su često povezani sa odnosi i predstavljaju disfunkcionalne zlostavljanjem djece. Najčešći vršioci, porodice (3). Gotovo je nemoguće vinovnici ili krivci zlostavljanja djece su predpostaviti ili predvidjeti koji su biološki roditelji, poočimi, pomajke, pojedinci u opasnosti da postanu žrtve ili roditelji koji su usvojili dijete, djed, nena- nasilnici, ali je moguće identifikovati baka, braća, sestre, rođaci, prijatelji i grupe ljudi, koji su pod povećanim rizikom mnoge duge osobe unutar i izvan porodice i opasnosti. Pod povećanim rizikom su: a) koji se brinu ili staraju o djeci (4). vulnerabilna djeca, b) vulnerabilne porodice. Uputstva američkog ljekarskog društva za Vulnerabilna djeca dijagnostiku i liječenje zlostavljane i Etiologija zlostavljanja i zapostavljanja zapuštene djece (Concil on Scientific djece ima više oblika koji međusobno Affairs) u procesu dijagnostikovanja ljekar djeluju. Povećana opasnost za mora uraditi: zlostavljanje i zapostavljanje obuhvaćaju - kompletan fizički pregled koji sljedeće osobine djeteta: prijevremeno obuhvata testiranje razvoja svakog rođenje, adolescentni roditelji, grčevi zbog djeteta, koja bi mogla da bude žrtva kojih je dijete teško umiriti, kongenitalne zlostavljanja, anomalije i nedostaci, hospiitalizacija - Laboratorijska ispitivanja (npr, novorođenih beba kojima nedostaje radiografija, kompjuterizovana kontakt sa roditeljima, postojanje bilo koje tomografija, koagulacija i analiza situacije koja ometa spontanu vezu između krvi,) su veoma korisna za roditelja i djeteta. određivanje prirode i obima traume i za određivanje prisustva znakova Vulnerabilne porodice ranijih trauma, Povezanost između zlostavljanja djece i - da se procijeni i razumije porodičnih odnosa obuhvaćaju sljedeće: anamnestički i medicinski češće se prijavljuju slučajevi zlostavljanja i vjerodostojnost porijekla povrede zapostavljanja djece u porodicama sa djeteta, niskim primanjima i niskim socijanim - da utvrdi obim opasnosti kojoj je statusom (ovo može biti posljedica dijete trajno izloženo, neredovnog ili nepotpunog prijavljivanja u - da pribavi anamnezu djeteta i porodicama srednjih ili viših klasa članova porodice (5). društva); u društveno izolovanijim Razlikujemo četiri osnovna oblika porodicama (tj. u porodicama gdje nema zlostavljanja djece: dovoljne ili nikakve socijalne podrške - fizičko zlostavljanje, spolja), gdje dolazi do veće izraženosti - emocionalno zlostavljanje, zloupotrebe djece; nasilje nad djecom je - seksualno zlostavljanje naročito često u porodicama gdje se - zanemarivanje (zapuštanje). supružnici nasilnički ponašaju; osobe koje su u djetinjstvu bile prisiljene da traže FIZIČKO ZLOSTAVLJANJE zaštitu i koja su kao djeca bila zlostavljana, Fizičko zlostavljanje je definisano kao kao roditelji su podložniji da zlostavljaju povreda koja nije slučajna i obuhvata djecu; ukoliko očekivanja roditelja nisu u povrede kaoššto su modrice, vanjske skaladu sa djetetovim razvojnim povrede tkiva-razderotine, do teških mogućnostima često dolazi do neuroloških trauma i smrti (6). Najlakše za zlostavljanja djece; alkoholizam, identifikaciju zlostavljanja su povrede koje narkomanija, loši stambeni uslovi nisu slučajne i njih ljekari najčešće (preveliki broj članova u stanu) i duševna otkrivaju.Istraživanja pokazuju da
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 25
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES namjerno nanošenje boli, osim straha i neprikladne znake prevelike brige za izbjegavanja ponašanja koje je dovelo do roditelje, da stalno traži pažnju, usluge, povrede izaziva i popratnih pojava (9). hranu itd, da pokazuje razne znake Obično se radi o povredama koje su teže i zaostalosti u razvoju (znanju, jeziku, koje u prvoj izjavi nisu date prije dolaska motorici). ljekaru (7). Znaci fizičkog zlostavljanja su izraženi u vidu fizičkih znakova i EMOCIONALNO ZLOSTAVLJANJE poremećaja u ponašanju. Emocionalno zlostavljanje obuhvaća Fizički znaci su: tragovi i modrice (lice, pretjerane ili iracionalne zahtjeve roditelja usne, uši, vrat ili glava, trup, leđa, zadnjica, od djece. Podrazumijeva stalno butine ili ekstremiteti; više mjesta po zadirkivanje, ruganje, verbalni napadi, površini tijela ili mehka tkiva, brazgotine i potpuno odbacivanje djeteta i mogu biti tragovi određenog oblika, koji podsjećaju vidovi ovakvog maltretiranja. na na predmet kojim je povreda nanesena Emocionalno zlostavljanje u najširem (npr, tragovi šake, zuba, kopče smislu predstavlja destruktivno ponašanje kaiša,elektičnog kabla i dr);. opekotine (od odraslih prema djetetu što uključuje cigarete ili cigareta- naročito na prisutnost neprijateljskog ponašanja i dlanovima, leđima, tabanima i dr); utisnute odsutnost pozitivnog pristupa (18). opekotine (oblik čarape ili rukavice na Roditelji ili staratelji koji emocionalno ekstremiteima ili oblik prstena na dijelvima maltretiraju djecu, često nisu voljni ili nisu tijela); opekotine određenog oblika, nalik u stanju da pruže emocionalnu pažnju i na električni aparat ( rešo, pegla, roštilj i ishrnu neophodnu za normalan razvoj i dr); frakture ( kosti lice, nos, lobanja, rast. Pošto je emocionalno maltretiranje rebra, druge kost); višestruke ili spiralne teško definisati i dijagnostikovati, frakture, frakture u raznim periodima konsultacija sa psihijatrom bi mogla biti zarastanja; razderotine (tragovi od kanapa korisna kod utvrđivanja i ispitivanja na ručnim zglobovima, člancima, vratu ili sumnjivih slučajeva. Dijete može trupu; nepce, usta, usne, oči ili uši; spoljne ispoljavati fizičke znake u vidu zaostajanja genitalije; razderotine po površini tijela; u psihičkom razvoju ili da dijete ne abdominalne povrede (tragovi po zidu napreduje. U ponašanju se znaci mogu abdomena, intramuralni hematom manifestovati u vidu jasnih emocionalnih duodenuma ili proksimalnog jejunuma, simptoma koji su uzročno povezani sa perforacije crijeva, rupture jetre i slezene, roditeljskim postupcima, pogoršavanje rupture krvnih sudova, povrede bbrega i ponašanja, pojačana anksioznost, nedostatk mokraće bešike, povrede pankreasa; povjerenja u sebe i druge, nervozni povrede centralnog nervnog sistema postupci, poremećaj spavanja, tikovi, (subduralni hematom-četo ukazuje na bježanje od kuće, apatija, poremećaji raumu izazvanu tupim predmetom ili jakim ishrane, depresivnost, pokušaji drmusanjem, krvarenje retine, samoubistva i zaostajanje u razvoju. subarahnoidalno krvarenje-često ukazuje Najčešći oblici emocionalnog zlostavljanja na drmusanje). Znaci promjena u su odbacivanje djetetovih potreba, ponašanju manifestuju se: da dijete može kontinuirani verbalini napadi, ignorisanje da bude zadovoljno nego inače, da djetetovih potreba i isključivanje pozitivne ispoljava znake negativizma, da djeluje stimulacije, manipulisanje djetetom u cilju nesrećno, da bude ljuto, izolovano ili nekh svojih potreba, ponižavanje, destruktivno, da ima uvredljivo ponašanje podržavanje neadekvatnog dječijeg prema drugima,da pokazuje pretjeranu ponašanja, podmićivanje, verbalni napadi, uznemirenost ili potpunu ravnosdušnost prisiljavanje djeteta da brže odrsate i dr zbog odvajanja od roditelja, da pokazuje (17). Emocionalno zlostavljanje je česti
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 26
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES pratilac ostaih oblika zlostavljanja. postoji poslije prvih šest mjeseci života Emocionalni zlostavljanja se jateže (hlamidije mogu da budu prisutne pri prepoznaje u doba dojenaštva. Prosječana rođenju i da žive do prvih 6 mjeseci dob emocionalno zlostavljanog djeteta je života); limfogranuoma venerum; sedam i po godina (8). nespecifični vaginitis; kandidijaza; trudnoća; sperma ili kisela fosfataza na SEKSUALNO ZLOSTAVLJANJE tijelu ili odjeći i sperma u urinu žnskog Seksualno zlostavljanje obuhvaća širok djeteta i oslabljeni rektalni tonus. U spektar aktivnosti koje podrazumijevaju ponašanju se znaci mogu manifestovati obljubu s djetetom, bludne radnje, veoma različito i ovise od dobi djetat, zadovoljenje pohote nad djetetom, emocionalne zrelosti, vrste i zloupotrebe i podvođenje, upoznavanje djeteta sa odnosa djeteta prema nasilniku ili pornografijom i rodosvrnuće (10). Do zlostavljaču. Dijete može da se povjeri seksualne zloupotrebe dolazi zbog rođaku, prijatelju ili prosvjetnom radniku zadovoljenja ili koristi odrsle osobe, (učitelju, nastavniku) i to može biti međutim, istraživnaja pokazuju da direktno, suptilno ili indirektno seskualno zlostavljanje mogu da počine i povjeravanje; da postane povučeno i da djeca djeci. Istraživanja britanske često sanjari; da se ne druži sa vršnjacima; organizacije National Children Home da nema samopoštovanja; da bude (NCH) pokazuju da je jedan od troje onih zastrašeno ili da ima fobiju, posebno od koji seksualno zlostavljaju mlađi od 18 odraslih; da ima iskrivljen položaj tijela; da godina (11). Seksualno zlostavljanje može ima osjećaj stida ili krivice; da iznenada da se kreće pd egzibicionizm i milovanja popusti u učenju ili pokazuje školski do snošaja ili korišćenja djeteta za neuspjeh; da pokazuje znake prijevremene proizvodnju pornografskog materijala. zrelosti; da pokuša samoubistvo; da ima Seksualna zloupotreba može da dovede do pozitivan odnost prema zlostavljaču; da se fizičke povrede ili da bude praćena ponaša regresivno; da pati od enureze i/ili mnogobrojnim znacima zlostavljanja. enkopreze; da sveviše masturbira; da se Često se dešava da dijete koje je seksualno opušta uz visoko seksualizirane igre; da zlostavljano ili zloupotrebaljavano od seksualno postane promiskuitetno; da osobe koja mu je poznata i to često traje seksualno zloupotrebljava rođake (sestre, duži vremenski period. Takođe se često braću)(5). dešava da nije bilo snošaja, niti fizičkog nasilja. Fizički znaci seksualnog ZANEMARIVANJE DJECE zlostavljanja mogu se manifestovati ili Zanemarivanje je propuštanje zadovoljenja ukazati na bilo koji od sljedećih načina: djetetovih potreba u mjeri koja znatno teškoće pri hodu i sjedenju; zadebljanje utječe na djetetov tjelesni i psihički razvoj. i/ili hiperpigmentacija sluzokože labije Nije uvijek namjerno izazvana i granica (naročito kad se rastavljaju , odnosno, kada kad počinje zanemarivanje nije uvijek nisu u svojoj prirodnoj poziciji); vaginalni potpuno jasna. Zanemarivanje je najčešći prečnik vaginalnog otvora veći od 4 mm oblik zlostavljanja djece i javlja se kad nije kod djevojčica u predpubertetskom primjereno zadovoljena neka od djetetovih uzrastu; iscijapan , umrljan ili krvav veš; osnovnih životnih potreba koja može modrice ili krvarenje genitalija, perineuma izazvati oštećenje zdravlja i definiše se kao ili perianalno; vaginalni odliv i/ili pruritus; propust roditelja ili staratelja u recidivirajuće infekcije urinarnog sistema; obezbjeđivanju osnovnih potreba djeteta i gonokokne infekcije-farinksa, uretre, odgovarajuće njege na što su obavezni po rektuma, vagine; sifilis; genitalni herpes; postojećem zakonu. Zapostavljanje je trichomonas; hlamidijalna infekcija kada obično, hronično, obuhvata nepažnju
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 27
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES prema najosnovnijim potrebama djeteta u odnosa prema roditeljima, potreba za ishrani, stanovanju, vaspitanju, povezaivanjem sa nepoznatim osobama, zdravstvenoj zaštiti, školovanju i asocijalno ponašanje. Zdaravstveno sigurnosti. Zanemarivanje može ozbiljno zanemarivanje se ogleda u slabijem oštem utjecati na tjelesno i mentalno zdravlje, ali zdravlju, učestalim zdravstvenim i dovesti do smrti djeteta, osobito ako je problemima, slabijom uhranjenosti, bilo dugotrajno i ako je počelo u prve tri brojnima lergijskim reakcijama. godine života. Od rođenja do treće godine Edukativno zanemarivanje je izraženo u odvijaju se, naime, najintenzivniji procesi vidu neuspjehom u školi, uprkos rasta i razvoja djeteta (12). Za dijete i prosječnim i nadprosječnim spsobnostima porodicu je najbolje da ljekar prijavi slučaj (17). fizičkog zlostavljanja bez obzira na to da li je to posljedica sirmaštva ili nije. Prema POSTUPAK KOD RAZGOVORA američkim istraživanjima: zanemarivanje U razgovoru sa roditeljima i djeteom, čini 50 do 60 posto svih oblika ljukar treba, da ispita sunjive slučajeve zlostavljanja, najveći broj žrtava mlađi je zlostavljanja i zapostavljanja. Kod od tri godine, 40 posto smrtnih ishoda ispitivanja porodice prvo treba sakupiti zanemarivanja je u dobi do dvije godine, anammenstičke i medicinske podatke koji dok se broj ukupno dokazanih slučajeva su vezani sa povredom djteta. Ukoliko se zlostavljanja djece u posljednjih deset sumnja na zalostavljanje i/ili zaposavljanje godina postupno smanjio za više od 20 ljekar treba da procijeni kolika opasnost posto, zanemarivanje oscilira i zabilježen postoji za dijete. Sljedeći korak je da je pad za samo sedam posto (13, 14, 15). obavijesti ustanovu za zaštitu djece. Razlikujemo fizičko, emocionalno, Postupak može biti olakšan ako ljekar zdravstveno ili medicinsko, te edukativno uspije uspostaviti terapijski odnos sa zanemarivanje. Posljedice zanemarivanja djetetom, što nije uvijek tako jednostavno. su često istog, a ponekad i većeg Objašnjavajući roditeljima postupak intenziteta od zlostavljanja (16). Fizički prijavljivanja i kakve posljedice mogu da znaci zapostavljanja djece je češća pojava se očekuju, ljekar može mnogo da fizičkog zlostavljanja. Fizički znaci pomogne. Formulacije, kao što su: „Prema zapostavljanja mogu biti: neuhranjenost, zakonu sam obavezan da prijavim svako stalni umor, nedostatak pažnje, loša dijete koje sa ovakvom povredom ili u higijena, odjeća koja nije prilagošena ovakvom stanju dođe kod mene“. Ako iz uslovima. Znaci u ponašanju terapijskih razloga ili saslušanja trebamo zapostavljanja djeta se mogu ogledati u obaviti razgovor, najbolje je to uraditi bez tome da stariji ne vode računa o djetetu, prisustva roditelja. To može kontaminirati dijete često guta opasne susptance, dijete cijelu sliku, jer lice koje vodi razgovor neredovno pohađa nastavu, izrabljivanje treba da ima osjećaj za djetetov strah, djeteta-dijete je primorano da prosi ili dječije sposobnosti da shvati i procijeni krade, ima prevelike obaveze u kući, razgovor o porodičnoj situaciji. Osoba koja „obrnute uloge“ gdje dijete vodi računa o to vrši mora imati na umu djetetovu moć roditeljima, upotreba droge ili alkohola. rasuđivanja (19). Korisno je napraviti Emocionalno zanemarivanje se manifestuje audio ili video snimak razgovora da dijete u vidu povučenost, ispoljavanju straha i kd ne mora ponavljati priču, ali i zbog najmanjih pogrešaka, nesigurnosti, preciznije dokumantacije. Kad se problemi u komunukaciji, problemima u razgovara s mlađom djetetom, najbolje je govor, nepredvidljivom ponašanju, sjediti u njivou njihovih očiju. Pitanja agresivnosti, regresivnim ponašanjem, „kako to..“ utvršeno je daju bolji efekat i nagle promjene raspoloženja, promjena odgovore, nego pitanja koja su započela sa
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 28
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
„Zašto“... Pomagala tipa anatomski zahtijeva timski rad. Multidisciplinarni izrađenih lutaka mogu pomoći u boljoj tim stručnjaka koji predstavljaju razne saradnji. Kod razgovora s djetetom treba: discipline je najpozvaniji da shvati nastojati da se uspostavi povjerljiv odnos; problem zlostavljanja i zapostavljanja i razgovor obaviti u četiri oka; da to bavi treba da vrši konsultativne dijagnostičke najiskusniji profesionalac/ci ako se radi o usluge i ujedno vrši procjenu stanja. sučajevima teškog seksualnog ili fizičkog Idealno bi da u tom timu pedijatar, zlostavljanja; da objašnjena budu psihijatar, psiholog, socijalni radnik, razumljiva i da dijete može shvatiti u medicinska sestra i pravnik. Ostali skladu sa dobi i stepenom razvoja; pažljivo specijalisti mogu značajno doprinijeti objesniti djetetetu razloge zbog kojih je postavljanju dijagnoze i liječenju ovih odvojeno od kuće, ukoliko je neophodna pacijenata i njihovih porodica (20). hospitalizacija; uvijek pitati dijete da li ima nekih pitanja i na njih odgovoriti; zamoliti POSLJEDICE ZLOSTAVLJANJA dijete da objasni riječi ili izraze koji nisu DJECE jasni; koristiti riječi koje dijete koristi u Zlostavljanje djece ostavlja dugotrajne razgovoru; potvrditi da je situacija morala posljedice na mnogobrojne aspekte razvoja biti teška za dijete i da samo dijete nije i zdravlja djeteta i ima značajna uticaj na krivo; sjediti i razgovarati blizu djeteta,a ne djetetovo sampoštovanje i samopouzdanje, preko stola; sjediti uvijek u nivou sliku o sebi i značajno utiče budući život djetetovih očiju. Ne treba kod ispitivanja djeteta. Iskustvo dugotrajnog zlostavljanja djeteta sugerisati odgovore; insistirati na i zanemarivanja može uticati na odgovorima koje dijete ne želi da daje; uspostavljanje zdravih emocionalnih kritikovati jezik djeteta; sugerisati da dijete relacija i partnerskih osnosa u kasnijem treba da se stidi ili da je krivo za situaciju; odraslom životu, problemima u okruženju, ostaviti dijete nepoznatim osobama ili na poslu, kao i stavovima i vještinama nezbrinuto; pokazivati znake čuđenja ili vezanih za produktivno roditeljstvo. zaprepašćenja zbog situzacije u kojoj se Posledice zlostavljanja su povezane i sa dijete našlo. Kod razgovora s roditeljima načinom na koji socijalne, pravosudne, treba reći razlog zbog kojeg se razgovor zdravstvene i druge službe prilaze vodi; obavijestiti roditelje o zakonskoj pojedinačnom slučaju. Pravovremenost i obavezi ljekara da prijavi slučajeve adekvatnost izabranih zaštitnih intervencija sumnjive na zlostavljanje; voditi razgovor ima značajan uticaj na budući život djeteta u četiri oka ili kada je indikovano prisutvo i porodice. Fizičko zlostavljanje kao druge osobe; nastojati biti objektivan; posledicu može imati neurološka oštećenja, ubijediti roditelja da imaju vašu trajnu fizičke povrede i oštećenja, u krajnjem podršku; objasniti korake koji će se ishodu i smrt djeteta. Oštećenja nastaju kao poduzeti i odgovoriti na sva pitanja. Ne direktna posljedica zlostavljanja u okviru treba nastojati da dokažete zlostavljanje ili porodice, institucije ili u kontekstu zapostavljanje; pokazivati ljutnju, oružanih sukoba. Fizičko zlostavljanje je užasaanje ili neslaganje s roditeljima ili povezano sa agresivnim ponašanjem kod situacijiom; ne raspitivati se o porodičnim djece, emocionalnim i problemima u stvarima koja nisu vezana za slučaj; ne ponašanju, kao i problemima u učenju. osuđivatini donositi zaključke (6). Dugotrajno emocionalno zlostavljanje ima dugoročne posledice na razvoj djece jer Današnje shvatanje zlostavljanja djece kao značajno utiče na mentalno zdravlje, simptoma poremećenih odnosa u porodici i ponašanje i samoprocjenu. Posebno su kao problem sa kompleksnom i teške posledice zlostavljanja u toku ranog raznovrsnim uzrocima i korijenima, razvoja, kod odojčadi i male dece.
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 29
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Prikriveno emocionalno zlostavljanje može koji je u stanju da zaštiti dijete. na dijete uticati na isti ili čak na snažniji Zanemarivanje u ranom razvoju djeteta je način nego drugi vidljiviji oblici povezano sa značajnim oštećenjima zlostavljanja. Nasilje u porodici, problemi telesnog i intelektualnog razvoja. mentalnog zdravlja odraslih članova Hronično zanemarivanje može dovesti do domaćinstva i zloupotreba supstanci ozbiljnih oštećenja zdravlja i razvoja, staratelja se često javljaju u porodicama dugotrajnih posledica u socijalnom gde su djeca izložena ovoj formi funkcionisanju, emocionalnim odnosima zlostavljanja. Raznovrsni poremećaji u kao i u školskim postignućima. U krajnjim ponašanju, uključujući samopovređivanje, slučajevima zanemarivanje može izazvati i neodgovarajuće seksualizovano ponašanje, smrt djeteta (21). Zlostavljanja djeteta je depresivnost i gubitak samopoštovanja, nespecifičan faktor rizika za višestruke povezani su sa seksualnim zlostavljanjem. oblike psihopatologije. Djeca koja su Efekti ovog oblika zlostavljanja se često zlostavljana pokazuju povećane produžavaju i u odraslom dobu. Trajnost i eksternalizirajuće i intenalizirajuće intenzitet ovih posledica je u vezi sa probleme u ponašanju prema izvještaju dužinom i ekstenzivnošću zlostavljanja, roditelja i nastavnika. Oni također imaju kao i uzrastom deteta. Ozbiljnost posledica povećane stope posttraumatskog stresnog je takođe povezana sa raznovrsnim poremećaja, dijegnoze depresije, formama seksualne zloupotrebe dece, reaktivnog poremećaja atačementa uključujući povezanost sa izvršiocem, (privrženosti), disocijativnih simptoma, stepen prijetnje ili prinude. Poslije samo-destruktivnog ponašanja i granična otkrivanja, djetetova sposobnost da svojstva, neprikladno seksualno ponašanje, podnese iskustvo seksualnog zlostavljanja probleme s drogom i alkoholom, zavisi i od podrške nenasilnog poremećaje ishrane, opoziciono devijantni roditelja/staratelja, koji vjeruje djetetu, poremećaj i poremećaj ponašanja (22). pomaže djetetu da razumije zlostavljanje, i
LITERATURA: 1. Cox AD: Preventing child abuse; A reviev of comunity-based Projects 1: Interventing on processes and outcome of reviews. Child Abuse Review. 1997; 6: 243-256. 2. Kempe CH, Silverman FN, Steele BF, et all: The battered child syndrome. JAMA. 1962; 181: 17-24. 3. Mrazek P, Kempke CH: Sexually abused children and their families. New York, Pergamon Press, 1981. 4. Kempke CH, Hefer R: The betered child. Chicago, University of Chicago Press. 1980. 5. AMA Diagnostic and Teratment Guidelines Concering Child Abuse and Neglect. JAMA. 1986; 6 : 796-800. 6. Child Abuse: Guidlines for Intervention by Phisicans and Other Health Care Providers. Sietle, Washington State medical Assotiation. 7. Everyting you Always wanted to Know Abaut Chld Abuse and Neglect. Washington, DC, National Centre on Child Abuse and Neglect. 8. NSPCC. Why you should ring the NSPCC, Act Now for Children campaign, NS PCC. London. 1993. 9. Dillenburger K, Keenan M Alternatves to physical punishment in child rearing practices. Rad predstavljne na „Violence in the Famylly“, Amsterdam. 1994; 7. 10. Ajduković M. Zlostavljanje djece u obitelji-jedan od izazova društvene skrbi u 21. Stoljeću. Dijete. 1997; (4): 23-28. 11. National Children`s Home (NCH) Children Sexuallity Abusing other Children the last Taboo? Summary Report of the Commitee of Emquiry into Children and Young People who Sexually
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 30
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Abusse other Children, London, 1992. 12. Buljan Flander G., Kocijan Hercigonja D. Zlostavljanje i zanemarivanje djece. Zagreb: Marko M. .2003. 13. Dubowitz H, Pitts CS, Black MM. Measurement of Three Major Subtypes of Child Neglect. Child Maltreatment. 2004; 9 (4), 344-356. 14. Dubowitz H, Pitts CS, Litrownik JA, Cox Ech, Runyan D, Black MM. Defining child neglect based on child protective services data. Child Abuse & Neglect, 2005; 29, 493-511. 15. Dubowitz H, Newton RR, Litrownik JA., Lewis T, Briggs CE, Thompson R, English D, Lee L, Feerick MM. Examination of a Conceptual Model of Child Neglect. Child Maltreatment. 2005; 10 (2), 173-189. 16. Melchert TP. Clarifyng the effects of parental abuse, child sexual abuse and parental caregivingon adult adjustment. Professional psychology research and practice. 2000; 32:64-9. 17. Mujkić A. Zanemareno i zlostavljano dijete-uloga liječnika. Pedijatrija danas; 2007; 3 (2): 209- 218. 18. Kocijan-Hercigonja D. Emocionalno zlostavljanje: Zagreb: Potpora; 1999. 19. Kempe RS, Kempe CH. The Common Secret: Sexual Abuse of Children and Adolescents. New York, WH Freeman&Co Publishers; 1984. 20. Whitwort JM, Lanier MW, Skinner RG et all: A multidiscilinary, hospital-based team for childabuse cases: A hands-on approach. Child Welfare;1981; 60: 233-243. 21. Tadić N. Psihijatrija djetinjstva i mladosti. Beograd. Naučna KDM; 2006. 22. Kaufman J. Child abuse and neglect. In: Martin A, Volkmar FR, editors. Lewis`s Child and Adolscent Psychiatry; A Comprehesive Textbook. Forth Edition. Wolters Kluwer, Lippnicott Wiliams&Wilkins: 2007; 692-701.
ABUSE OF CHILDREN Zihnet Selimbašić
Summary: Child abuse is a serious and growing problem present in all societies. Only small number of abused children is recognized, and even fewer children are covered by appropriate treatment. Doctors are in a unique position to identify abused and neglected children and they are obligated by the law to report such cases. Four basic forms of child abuse are physical abuse, emotional abuse, sexual abuse and neglect of children. Recognition of child abuse and adequate treatment is presents also preventive action. The complexity of the problem of bullying in its resolution requires cooperation of experts of different profiles, which in practice is very difficult because this problem is occupation of small number of experts.
Keywords: child abuse, physical abuse, emotional abuse, sexual abuse, neglect
Adresa za korespodenciju: Doc.dr.sc. Zihnet Selimbašić Klinika za psihijatriju, Univerzitetski klinički centar Tuzla Rate Dugonjića bb, 75000 Tuzla, Bosna i Hercegovina e-mail: [email protected]
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 31
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
DOI 10.7251/PSY0514036S UDK 343.62-057.16
VJEŠTAČENJE MOBINGA
Milan Stojaković1
1. Katedra za psihijatriju, Medicinski fakultet Banjaluka, Bosna i Hercegovina
Sažetak:
Rad razmatra vještačenje mobinga. U radu se daju osnovne smjernice za vještačenje mobinga, te razmatraju zakonske odrednice mobinga.
Ključne riječi: mobing, vještačenje.
Mobing (work abuse, employee abuse, su radnici nepoželjni i kako ih što prije poslovna trauma, psihološki i moralni teror udaljiti s radnog mjesta. Nepoželjnim na radnom mjestu) specifični je oblik radnicima najčešće se smatra višak radne ponašanja na radnom mjestu, kojim jedna snage, koji je nastao nakon udruživanja osoba ili grupa njih sistemski psihički dvije firme ili nakon reorganizacije, (moralno) zlostavlja i ponižava drugu modernizacije firme. Nepoželjnim se osobu, s ciljem ugrožavanja ugleda, časti, smatraju i svi oni radnici koji su postali ljudskog dostojanstva i integriteta, sve do nesimpatični nekom od vodećih ljudi, jer eliminacije s radnog mjesta. Zlostavljana je su previše različiti, ili se ne uspijevaju osoba bespomoćna, u nemogućnosti da se uklopiti u radnu sredinu itd. Dakle, obrani. Takve se aktivnosti odvijaju u rukovodioci odluče ko treba biti udaljen, a pravilnim intervalima kroz duže vrijeme mobing najčešće provodi direktni (najmanje šest mjeseci, jednom sedmično). pretpostavljeni sa svojim najbližim Prosječno vrijeme trajanja mobinga prije saradnicima. reakcije žrtve je oko 15 mjeseci. Uzimajući u obzir ko je zlostavljač, a ko žrtva ili, O horizontalnom mobingu govorimo onda tačnije, gledajući smjer mobizirajućih kada se mobizirajuće akcije događaju akcija, mobing dijelimo na: vertikalni i među radnicima koji su u istoj situaciji tj. horizontalni.(1) na jednakom položaju u hijerarhijskoj organizaciji. Osjećaj ugroženosti, O vertikalnom mobingu govorimo kada: ljubomora ili zavist mogu inicirati želju da nadređeni mobizira jednog podređenog se neko od kolega, koji su na jednakom radnika, ili ako je mobing serijski, položaju, eliminiše, odstrani, isključi, pretpostavljeni mobizira jednog po jednog pogotovo ako radnik koji provodi mobing radnika, dok ne uništi cijelu grupu smatra da to vodi napretku u njegovoj (strateški mobing, bossing), ili jedna grupa karijeri. S druge strane, cijela grupa radnika (podređenih) mobizira jednog radnika zbog unutrašnjih problema, pretpostavljenog. Posebna vrsta napetosti, ljubomore, može izabrati jednog vertikalnog mobinga je tzv. strateški radnika za “žrtvenog jarca” na kojemu će mobing. Upravljački vrh se dogovori koji iskazati svu svoju frustraciju i dokazati da
ISSN 2232-7282 VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 32 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES su snažniji i sposobniji. Identifikacija uznemiravanje radnika i mobinga (Član 98.). neprijateljskih aktivnosti, tj. mobing napada, podrazumijeva razumijevanja Član 111. strukture procesa rada. Očigledno je da, Nije dozvoljeno uznemiravanje i seksualno iako upotrebljavane u negativnom uznemiravanje, nasilje po osnovu pola, kao i kontekstu, sve aktivnosti oko procesa rada, sistematsko zlostavljanje radnika od kada je u pitanju mobing, nemaju uvijek poslodavca i drugih zaposlenih (u daljem tekstu: mobing). same po sebi čisto negativan karakter. One Uznemiravanje u smislu stava 1. ovog člana čine veliki raspon od normalnih jeste svako neželjeno ponašanje uzrokovano interaktivnih ponašanja do onih koja su u nekim od osnova iz člana 5. ovog zakona koje konstelaciji sa mobingom. Sistematska ima za cilj ili predstavlja povredu dostojanstva upotreba neprijateljskih aktivnosti u lica koje traži zaposlenje, kao i radnika, a koje ovakvoj vrsti interakcije aktivira razvoj izaziva strah ili stvara ponižavajuće ili stereotipnog pravca procesa mobinga. uvredljivo okruženje. Zahvaljujući ovoj konceptualizaciji, Seksualno uznemiravanje, u smislu stava 1. tipologija napada (neprijateljskih ovog člana jeste svako verbalno ili fizičko aktivnosti) može se podijeliti u pet ponašanje koje ima za cilj ili predstavlja kategorija u zavisnosti od efekta koji imaju povredu dostojanstva lica koje traži zaposlenje, kao i radnika u sferi polnog života, a koje na žrtvu. Kategorije napada su: 1. napad izaziva strah ili stvara ponižavajuće ili na mogućnost adekvatne komunikacije, 2. uvredljivo okruženje. napad na mogućnost održavanja Nasilje na osnovu pola predstavlja bilo koje socijalnih odnosa, 3. napad na ličnu djelo koje nanosi fizičku, psihičku, seksualnu reputaciju, 4. napad na kvalitet ili ekonomsku štetu ili patnju, kao i prijetnje profesionalnog rada, i 5. napad na fizičko takvim djelima koje ozbiljno sputavaju lica da zdravlje. uživaju u svojim pravima i slobodama na principu ravnopravnosti polova, u radu i / ili u Zabilježeno je 45 oblika izražavanja vezi sa radom. (2) mobinga. Dugotrajnije izlaganje mobingu uvijek dovodi do ozbiljnih zdravstvenih Mobing je specifičan oblik ponašanja na posljedica. Paleta poremećaja do kojih radnom mjestu, kojim jedno ili više lica može dovesti mobing široka je, a kreće se sistematski, u dužem vremenskom od neurotskih smetnji tipa anksiozno periodu, psihički zlostavalja ili ponižava depresivnih reakcija, različitih drugo lice s ciljem ugrožavanja njegovog psihosomatskih i psihotičnih stanja, ugleda, časti, ljudskog dostojanstva i uključujući pojačani rizik razvoja integriteta. (3) somatskih i psihičkih bolesti, a u nekim Poslodavac je dužan preduzeti efikasne slučajevima i suicidalnih tendencija ili mjere s ciljem sprečavanja, nasilja na suicida. Česti su i poremećaji ponašanja, osnovu pola, diskriminacije, stalna preokupiranost poslom, porodičnim uznemiravanja, seksualnog uznemiravanja problemima sve do razvoda braka. u radu i / ili u vezi sa radom i mobinga te Zdravstvene posljedice dovode do bolovanja, ne smije preduzimati nikakve mjere prema napuštanja radnog mjesta ili dobijanja otkaza. radniku zbog činjenice da se žalio na nasilje, diskriminaciju, uznemiravanje, Zakonom o radu (SLUŽBENI GLASNIK seksualno uznemiravanje i mobing. REPUBLIKE SRPSKE 55/07) regulisana je problematika vezana za mobing. Član 112. Težom povredom radnih obaveza smatra se U slučajevima diskriminacije u smislu odredbi pored ostalog i nasilje na osnovu pola, čl. 5., 109., 110. i 111. ovog Zakona lice koje diskriminacija, uznemiravanje i seksualno traži zaposlenje, kao i radnik, može pokrenuti pred nadležnim sudom postupak za naknadu
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 33
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
štete u skladu sa zakonom. Međunarodnoj klasifikaciji bolesti ICD- U slučaju spora, teret dokazivanja da nije 10 postoje neke odrednice kojima se može bilo diskriminacije, odnosno da je označiti: Z.56.2 – ugroženost od gubitka postupljeno u skladu sa Zakonom, ukoliko posla, Z.56.3 – stres zbog preopterećenosti lice koje traži zaposlenje, odnosno lice poslom, Z.56.4 – neslaganje s koje je zaposleno iznese činjenice koje poslodavcem i kolegama. opravdavaju sumnju da je poslodavac Psihijatri mogu procijeniti mobing i postupio protivno odredbama člana 111. nastale zdravstvene posljedice, tj. nastalu stav 1. ovog zakona, na poslodavcu je. štetu kod pojedinca npr. radnu U slučajevima nasilja na osnovu pola, nesposobnost (invalidnost). uznemiravanja i seksualnog uznemiravanja Potrebno je svakako procijeniti i žrtvu i i mobinga, nijedna odredba ovog Zakona zlostavljača. ne može se tumačiti kao ograničavanje ili Po nalogu suda vještači se tzv. duševna umanjivanje prava na vođenje krivičnog ili bol, utvrđuje se prisutnost ili odsutnost građanskog postupka. mobinga, izraženost simptoma, logička Ako sud utvrdi da je tužba iz stava 1. ovog povezanost između traumatskog stresora i člana osnovana, naložiće poslodavcu da simptoma, odnosno stepen narušenosti tužiocu uspostavi i osigura ostvarivanje socijalnog i radnog funkcioniaanja, prava koja su mu uskraćena ili da plati kvalitetu života ispitanika. odgovarajuću novčanu naknadu. Postupak procjene uključuje intervju sa ispitanikom, te uvid u predmetnu ASPEKTI VJEŠTAČENJA MOBINGA dokumentaciju (psihijatra, policije i sl.). Vještačenje mobinga pripada sferi Poželjno je koristiti strukturisani intervju, forenzičke psihijatrije. Uglavnom se radi o treba uzeti osnovne podatke, koji uključuju odštetnim zahtjevima za nematerijalnu ime, prezime, adresu, telefonske brojeve, štetu nanesenu mobingom. Forenzički dob, pol, bračni status, roditeljski status, psihijatri koji po nalogu suda vještače podatke o primarnoj porodici (braća, duševnu bol moraju potvrditi ili osporiti sestre, zanimanje, zdravstveno stanje, za postojanje mobinga, te u kojem stepenu preminule rođake vrijeme i uzrok smrti), simptomi narušavaju socijalno i radno podatke o obrazovanju, funkcionisanje, odnosno kvalitet života. trenutnom i ranijem zaposlenju. U timskim vještačenjima mogu biti Potrebno je navesti podatke o sadašnjem uključeni i specijalisti medicine rada, radnom mjestu, radnim zadacima osobe, naročito ako se treba odrediti i stepen firmi u kojoj radi, te koliko dugo radi na nastalog oštećenja ili invalidnosti zbog tom radnom mjestu. mobinga. U tim slučajevima treba utvrditi Treba tačno odrediti i opisati šta je uzrok bolesti, šta posljedica i da li su specifičnost svakog nasrtaja, tj. trajanje mobing i bolest u uzročno-posljedičnim mobinga (vrijeme, mjesto), neposredni odnosima. Žrtve mobinga, obično ne događaj koji je potakao osobu potražiti govore o mobingu, a najveći dosadašnji pomoć, te analizirati asociranost mobinga s problem na koji se nailazi jeste pojavom novih ili pogoršanjem već dokazivanje da je posrijedi mobing. postojećih simptoma uključujujući U timskim vještačenjima svi članovi procjenu premorbidne ličnosti i procjenu tima trebaju jasno poznavati postupak socijalnog funkcionisanja. procjene (šta je mobing, koje su posljedice, Procjena premorbidne ličnosti sadrži što se tačno od njih traži, te trebaju znati i anamnestičke podatke, procjenu simptoma odredbe zakona kako bi pravilno koji su prije postojali, psihološku procjenu, postupali). te eventualnu prijašnju izloženost sličnim Mobing nije dijagnoza, ali u stresnim (traumatskim) situacijama. Treba
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 34
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
analizirati i moguće rizične faktore prije ponašanja karakterističnim za mobing, događaja, recidivizam događanja, te prenaglašeno okrivljivanje drugih uz ispitanikovu sklonost ponašanju visokog nedostatak samokritičnosti. Izuzetno je rizika. Procjena uključuje i procjenu važan postupak kvalitetne dijagnostike i opšteg mentalnog statusa, tj. procjenu psihijatrijskog vještačenja tog orijentisanosti, mišljenja i komuniciranja, fenomena, a potrebno je obratiti pažnju moguće postojanje halucinacija ili deluzija, i na pitanje simulacije mobinga radi neprimjerenost ponašanja, suicidalnih sticanja sekundarne dobiti. tendenci. Druga ispitivanja koja se mogu provesti Intenzitet simptoma i eventualni su npr. individualno ispitivanje i komorbiditet procjenjuje se na osnovu utvrđivanje "profila nasilnosti" (Violent psihijatrijskog pregleda, intervjua, person profile) ili procjena ugroženosti određivanja psihičkog profila, te (Threat assesment). To je egzaminacija i eventualno i psihometrijskoj ocjeni npr. identifikacija potencijalno nasilnih osoba u kliničkim polustrukturisanom skalom radnoj sredini. CAPS (CLINICIAN-ADMINISTERED PTSD Potom slijedi konačna procjena SCALE). Potrebno je pažljivo pregledati preostale radne sposobnosti i stepena medicinski karton i svu postojeću invalidnosti, tj. stepena somatskog i medicinsku dokumentaciju, te podatke o psihičkog oštećenja koje predstavlja eventualnoj primjeni psihofarmaka. Ako količinu potrebnog pojačanog napora u postoji ranije evidentirana duševna bolest, obavljanju određenih zadataka, u odnosu poremećaj i sl. istu treba komparirati sa na prije. Pri toj procjeni korisne su već sadašnjim stanjem, te utvrditi eventualno utvrđene tablice invalidnosti. postojanje pogoršanja stanja, ako postoji ili MOBING, KAO POJAVA komorbiditeta i sl. PSIHIČKOG ZLOSTAVLJANJA Procjena socijalnog funkcionisanja ZAPOSLENIH, PREDSTAVLJA JEDAN osobe određuje se prema ocjeni aktuelnog OD NAJTEŽIH OBLIKA RADNOG u odnosu na premorbidni nivo STRESA, KOJI MOŽE OSTAVITI funkcioniranja na više područja koja TRAJNE POSLJEDICE NA PSIHIČKO obuhvataju opšte, specijalne radne, I SOMATSKO ZDRAVLJE porodične i socijalne težnje. POJEDINCA. Korisni su podaci o eventualnim U sferi novih tehnologija upotrebljivih u dosadašnjim konfliktima s drugim svrhe psihijatrije koristi se pored ostalih i osobama ili postojanju sukoba sa zakonom metoda telepsihijatrije. Telepsihijatrijski u domenu prekršajne ili krivične evidencije servis može biti upotrijebljen za indikaciju (prevare, fizička agresija, falsifikovanja, mobinga, a obuhvata telekonsultacije i antisocijalno ponašanje, zloupotreba teledijagnostiku koji se obavlja putem alkohola ili droga). internet konekcije. Nekad se tokom vještačenja prepoznaju Psihijatrijske telekonsultacije se tendencije za sekundarnom dobiti, rentne obavljaju u svim domenima psihijatrije i druge tendencije, kao i simulacija kojima se klijentu osigurava mišljenje za simptoma (F68.1). Sumnju izaziva određeno pitanje u oblasti psihijatrije nekooperativnost u postupku procjene, (pacijentu osigurava privatnost-izjava o neodređenost ili izbjegavanje iznošenja upotrebi kompjutera u medicini usmjerena detalja o iskustvu mobinga, iznošenje je na zaštitu i čuvanje povjerljivih netačnih, nevjerovatnih ili neprovjerljivih podataka o pacijentu da mu se ne bi detalja o traumatskom iskustvu, zatim njihovim otkrivanjem nanijela šteta). manifestovanje ponašanja koja nisu u Psihijatrijsku teledijagnostiku, tj. skladu s poznatim, potvrđenim obrascima postavljanje dijagnoze pacijentu obavlja
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 35
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
psihijatar uz pomoć njemu dostavljenih telemonitoringom pacijentovo se stanje medicinskih informacija putem prati daljinski. telepsihijatrijskog servisa. Psihijatrijskim
LITERATURA: 1.Stojaković,M.,DEPRESIVNI POREMEĆAJI REPERKUSIJE MOBINGA, Artprint, Banjaluka,2011. 2. Stojaković,M.,Pravna medicina, Artprint, Banjaluka,2012. 3.Selman,N.,Stojakovic,M.,Selman.S.,DEPRESSIO: CONSEQUENCES OF VICTIMS OF MOBBING.,PSYMEDICA, VOL1,1-2,2010.
EXPERT EVALUATION OF MOBBING
Milan Stojakovic 1
1 Department of psychiatry, School Of Medicine, University Of Banjaluka, Banjaluka,
Abstract: The paper reports on expert evaluation of mobbing. The paper presents the basic guidelines for expert evaluation of mobbing, and consider legal provisions of mobbing.
Keywords: mobbing, expertise.
Footnotes Milan Stojakovic is clinical full professor in the department of psychiatry, School Of Medicine, University Of Banjaluka, Banjaluka, also in Clinic For Psychiatry, Clinical Center, Banjaluka, Bosnia Herzegovina.
Address for correspondence: Prof dr Milan Stojakovic, K.Petra Prvog 115, 78000 Banjaluka, Bosnia Herzegovina. phone/fax+38751302864 [email protected]
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 36
P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
DOI 10.7251/PSY0514041J UDK 27-468.6:75.033.2
ČUDOTVORNO ISCELJENJE OPSEDNUTIH U STAROM SRPSKOM FRESKO-SLIKARSTVU
Nebojša J. Jović 1,2
1Klinika za neurologiju i psihijatriju za decu i omladinu, Beograd, Srbija 2Medicinski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Srbija
SAŽETAK
Brojne su scene čudesnih izlečenja bolesnika u ciklusima Hristovih isceljenja u fresko- slikarstvu Dečana, Ravanice, Kalenića, Morače i drugih srpskih manastira.
Scene čudesnih ozdravljenja bolesnih sa raznim neuropsihijatrijskim bolestima često uključuju isceljenje jednog ili dva opsednuta (besna) čoveka sa nečistim duhom u Gerasi (Marko V, 1-20) ili u okolini Gadare (Matija VIII 28-34; Luka VIII 26-39). Isceljenja opsednutih vezana su za isterivanje nečiste sile koja je zaposela telo. Sputanost opsednutih simbolički je iskazana lancima, kao i njihovim životom u grobu, koji oni ne prepoznaju kao mesto smrti i neživota. Pod uticajem Hristovih isceliteljskih moći, demoni i zli duhovi izlaze iz usta opsednutih i ulaze u svinje, koje se zatim utapaju u jezero/more.
Crkva Vaznesenja Gospodnjeg je manastirska zadužbina kralja Stefana Uroša III Dečanskog. Služeći se umerenim realizmom, dečanski majstori stvorili su između 1338. i 1350. jedan od najvećih ciklusa Hristovih čuda u vizantijskoj i srpskoj umetnosti. Brojna su Hristova isceljenja opsednutih bolesnika na dečanskim freskama: isceljenje besnog koji beše nem i slep, isceljenje dvojice sa nečistim duhom u Gadari, izlečenje kćeri Hananejke, koju muči đavo, isceljenje sumanutog u Kapernaumu i izlečenje besnog čoveka u Gerasi. Na freskama resavsko-moravske škole u Ravanici, Kaleniću i Manasiji, na počasnim, mestima naslikani su prizori čudotvornih Hristovih isceljenja. Iako prekrasne, one se manje zadržavaju na pojedinostima koje bi se mogle koristiti kao izvori za istoriju medicine u odnosu na ranije doba. U vizantijskoj i staroj srpskoj umetnosti, za razliku od Hristovih čuda, izuzetno je retko prikazivana scena moći arhanđela da isceljuje opsednute ljude. Na jednoj fresci u manastiru Lesnovo (XIV vek) prikazan je Arhanđel Mihailo kako isceljuje monaha Mihaila u koga je ušao demon. Pored religioznog karaktera, scene čudotvornih isceljenja opsednutih u starom srpskom fresko-slikarstvu, pružaju dragocene informacije o izgledu i životu osoba sa mentalnim poremećajima i različitim duševnim bolestima i odnosu okoline prema njima u doba kada su stvorene. Ključne reči: čudotvorna isceljenja, opsednuti, freske, Srbija, srednji vek
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 37 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
UVOD kalendara. Bez obzira na razlike i određena odstupanja u sistemu živopisanja, njegova Srednjovekovne srpske freske liturgijska funkcija ostaje osnovna [3]. predstavljaju važan izvor za saznanja o znacima ispoljavanja bolesti od kojih je ISCELJENJE OPSEDNUTIH oboljevalo stanovništvo toga vremena. Tema isceljenja, kojom se veliča i slavi Kako su se menjala saznanja o Hristov zemaljski život, često je čoveku i silama koje njime upravljaju, u obrađivana u zidnom slikarstvu i sastavni sklopu različitog kulturno-istorijskog je deo crkvenog živopisa. Pored prenošenja konteksta, tako se i poimanje opsednutosti religioznih poruka, one se odlikuju i i duševnog poremećaja menjalo kroz realističnim načinom predstavljanja istoriju. Predstave o opsednutosti ljudi bolesnih u sklopu opisa u Svetom pismu i nečistim silama najčešće se odnose na ostalim svetim spisima [1]. Iako su verovanje o ulasku neljudskih bića u prikazane prema ikonografskim pravilima čovekovo telo. Neslogu, prevaru, vizantijske umetnosti, za slikanje isceljenja iskušenja, blud, nasilništvo isto kao i ludilo služili su srednjovekovni bolesnici. izazivaju demonska bića, koja time nanose Izražena detaljnost živopisaca u prikazu ljudima zlo. Opsednuta osoba najčešće bolesti nije bila proizvoljna. govori nerazumljivo, viče, baca se, ne Prastaro je verovanje po kome zla može se obuzdati i s njom se ne može sila i demoni mogu da nastane čovekovo uspostaviti kontakt [4]. Isceljenja telo. Posedajući ga oni uzrokuju bolest. U opsednutog vezana su za isterivanje narodnom verovanju sile koje zaposedaju demona iz opsednutog tela [5]. Tada dolazi telo moraju biti isterane da bi došlo do do smirenja i povratka u normalno ozdravljenja. U hrišćanskoj ikonografiji stanje.Odnos prema duševno obolelim nije često su prikazane scene čudesnih jednoznačan i često je ambivalentan. ozdravljenja. Gospod je činio čuda kao Isceliteljske moći Hristove vezane su za dokaz svog božanskog poslanja. Dolazak njegove spasiteljske moći da oprašta grehe, Gospoda objavljuje to što „slepi koji se smatraju primarnim uzrokom progledavaju, hromi hodaju, što gluvi čuju čovekove bolesti. I telesno isceljenje dokaz a jezik nemih biva odvezan“ (Isaija 35, 3- je istinitosti Božije moći praštanja ljudskog 6). Kanonska verska medicina zasnovana greha. Izlečenja duše bolesnog prethodi je na učenju hrišćanske crkve po kome je ozdravljenju čovekovog tela [6]. Čovek je Isus Hristos lečio bolesne i vaskrsavao obuzet zlim duhom, ako vodi nepokajani umrle. Ljudi se verom i silom Duha život, ako je gord i sebičan. Ako živi po svetoga mogu pretvoriti od ogrehovljenih u blagoslovu Božjem, zli dusi nad njim zdrave dušom i telom. Nije uvek nemaju vlasti [4]. neophodno da Hristos dotiče telo bolesnika da bi ga iscelio, već znakom blagosiljanja Novozavetni model odnosa prema pokazuje da je bolesnike („ i besne, i opsednutima i njihovom isceljenju delom mesečare i uzete“, Matej 4, 24) dodirnula se oslanja na opise Hristovog lečenja molost Božija. Međutim, nisu retke i scene sumanutih i pobesnelih koji ljude gađaju koje prikazuju Hrista koji dodiruje bolesne kamenjem [5]. Hrista đavoli «mole da im [2]. dopusti da uđu u svinje, a kada oni uđu u Ilustracije čuda Hristovih u starom krdo poteraju ga u jezero gde se svinje srpskom fresko-slikarstvu često su udave» Ova predstava odnosi se na sledeće pomešane s poukama, parabolama i drugim reči iz jevanđelja (Luka VIII, 33, 26-39): događajima iz njegovog života. Strukturu naslikanih ciklusa najčešće je određivao „I moljahu ga (đavoli) da im ne zapovedi, redosled godišnjeg čitanja liturgičkog da idu u bezdan. A onde je po gori paslo
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 38 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES krdo svinja i moljahu ga da im dospusti da Hristovo izlečenje opsednutih nečistim u njih uđu. I dopusti im. Tada izađoše bićima naslikano je u više manastira đavoli iz čoveka i uđoše u svinje, i navali (Dečani, Morača, Ravanica i dr.). krdo s brega u jezero i utopi se. A kada Isceljenje besnog (čoveka sa nečistim videše svinjari, šta bi, pobegoše i javiše u duhom) u okolini Gadare česta je scena u gradu i po selima.» živopisu (Matija VIII 28-34; Marko V 1- 20; Luka VIII 26-39). Ne može se sa Dok se u Jevanđeljima po Luki sigurnošću identifikovati mesto gde se je (VIII, 26-39) i Marku (V, 1-20) javlja ovo čudo dogodilo. Kako je već navedeno, samo jedan besni čovek iz Gerase, u Jevanđelist Matej govori o „zemlji Jevanđelju po Mateju Hrist goni đavole iz Gergesinskoj“ i ne o jednom nego o „dva dva pobesnela iz Gadare (VIII, 28-34). besna čoveka“[7, 8]. Marko navodi Sputanost opsednutih simbolizovana je „zemlju Gadarinsku“. Pretpostavlja se da lancima, kao i njihovim životom u grobu, se dešavanje koje je poslužilo za opis čuda koji oni ne prepoznaju kao mesto smrti i nije bilo ni u Gerasi ni u Gadari, pri čemu neživota. Besomučni su živeli u grobovima je sam lokalitet od sekundarne važnosti u zato što su demoni želeli da ubede ljude odnosu na suštinski značaj samog kako ljudske duše posle smrti postaju događaja. Isceljenjem opsednutih naglašen demoni [7, 8]. Isceljenje (besnog) čoveka s je Hristov trijumf nad silama zla, ili nečistim duhom (Luka VIII, 26-39 i Marko stvarnost oslobađajućih sila Božijeg V, 1-14) iz Gadare doslovno ilustruje carstva koje Hrist donosi, čime je jevanđeljski tekst. Za čoveka s nečistim ostvarena kontrola nad energijom koja duhom se u jevanđelju kaže: opseda obolelog [6].
...“ne oblačaše se u haljine i ne življaše u kući, već u grobovima.... i metahu ga u verige i u puta, da ga čuvaju i iskida sveze BAZILIKA SV. APOLINARA U i teraše ga đavo po pustinji“. RAVENI
....“ koji življaše u grobovima i niko ga ne Među prikazima ciklusa Hristovih može svezati ni verigama; .... i niko ga ne čuda iz ranog VI veka svakako su najlepši mogaše ukrotiti... (Marko V 3-4, 1-20) mozaici u bazilici Sv. Apolinara u Raveni. Oko 490. godine kralj Teodorik, Demoni koji su zaposeli ljudsko carigradski đak, sagradio je baziliku kao telo prepoznaju Hristovu moć i znaju da ne dvorsku crkvu. Ona je godine 540. pod mogu da mu se odupru. Hrist ne čini Vizantijskom vlašću posvećena Sv. nikakav gest koji bi mogao da se shvati Martinu. U 9. veku, preimenovana je u kao magijski obred isterivanja. On je San Apolinare in Nuovo posle prenošenja opsednutima došao sam jer su besomučni, relikvija Sv. Apolinara iz crkve u Klasi prema jevanđeljima, bili tako strašni da se (pristaništu Ravene). Trinaest slika na niko nije usuđivao da ih dovede Njemu [7, severnoj strani bazilike prikazuju čuda i 8]. Dovoljna je sama njegova pojava i parabole. Vizantijski uticaj u zavisnosti od njegova reč. Pojavom Boga svet se otkriva istorijskog perioda, različito je utisnut u u pravoj biti koju najpre spoznaju zli scene prikazane mozaikom. Serija duhovi koji su opseli ljude. Predstave o isceljenja bolesnih uključuje isceljenje Hristovom isceljenju opsednutih prikazuju opsednutog u Gerasi (Marko V, 1-20). Ova se u okviru ciklusa čuda koja su sastavni scena prikazuje čoveka koga je zaposeo deo ilustrovanja zemaljskog života đavo i iz koga Hrist izgoni demone (zli Gospoda. U srednjovekovnoj umetnosti na duhovi su ušli u životinje - svinje koje beže prostoru stare srpske države, na primer, u jezero) i isceljuje ga [9, 10](Slika 1).
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 39 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Hristovih čuda u vizantijskoj i srpskoj umetnosti. Nejednakost uzora i kvaliteta u ciklusu Hristovih isceljenja tipična je za celi dečanski živopis. Neke freske ove serije radili su priučeni pomoćnici (naročito scene malih formata), dok neke kompozicije isceljenja spadaju među remek dela srpskog slikarstva XIV veka [9]. Čudesna isceljenja u Dečanskom živopisu ne ređaju se hronološki, niti se grupišu po izgledu. Za istoriju naše stare medicine svakako su, kao istorijski izvori, Slika 1 Bazilika Sv.Apolinara Nuovo u sadržajnije freske onih majstora koji teže Raveni, rani VI vek. Isceljenje opsednutog ka naturalizmu; na njima se određenije u Gerasi (Marko V, 1-20). pokazuje izgled bolesnika, naročito sumanutih, pobesnelih, opsednutih i mesečara [9, 12, 13]. Bez preterivanja Scene čuda sadrže mali broj likova, može se reći da je dečanski ciklus često redukovanih na slike Hrista, ozdravljenja najopširniji korpus tačno Apostola i čudesno isceljene osobe. datiranih fresaka medicinske sadržine u Događaj je prikazan jasno i simbolično. vizantijskom monumentalnom slikarstvu Realistično okruženje je redukovano i [9]. scene su prikazane na neutralnoj zlatnoj pozadini. Hrist je predstavljen kao golobradi, lepi mladi bog. Ključno je Dečanski majstori su naslikali prisustvo vere u onoga koji se isceljuje. sledeća isceljenja opsednutih bolesnika: Scene koje prikazuju isceljenje slepog, 1. Hristos isceljuje slepog i gluhog (besna raslabljenog i izgon demona iz koji beše nem i slep - Matej XII, 22). zaposednutog čoveka, jedinstvene su u 2. Hristos isceljuje dvojicu sa nečistim ranoj hrišćanskoj umetnosti i skoro da duhom (u Gadari) (Matej VIII, 28-34). nemaju prethodnika po svojoj originalnosti 3. Hristos isceljuje kćer Hananejke, koju [10]. U kasnijoj vizantijskoj umetnosti, muči đavo (Matej XV, 21-28). posle krize koju su izazvali ikonoklasti, 4. Hristos isceljuje sumanutog (u ciklusi Hristovih čudesnih isceljenja Kapernaumu) (Marko I, 23-28; Luka 4, 31- postali su realističnije naslikani i uz sve 37). tačnije opise bolesnika. 5. Hristos isceljuje bjesnujušta se na nov mesec (Matej XVII, 14-21) 6. Isceljenje besnog (u Gerasi) (Marko MANASTIR DEČANI V:1-20) [5, 6]
Crkva Vaznesenja Gospodnjeg, Isceljenje mesečara i Isceljenje manastirska zadužbina kralja Stefana čoveka sa nečistim duhom su naslikani na Uroša III Dečanskog, građena je od 1327- po dva mesta u crkvi [12]. Na istočnoj 1335. a živopisana je 1338-1350.godine. strani severozapadnog stuba naslikano je Ciklus čuda Hristovih obuhvata 22 slike kako Hrist isceljuje mesečara (Matej koje su rasute po crkvi dečanskog XVII, 14-18). S leve strane naslikan je manastira [10, 11]. Služeći se umerenim Hristos koji stoji, praćen apostolima, s realizmom, dečanski majstori stvorili su ispruženom desnom rukom prema oko 1340. jedan od najvećih ciklusa bolesnom mladiću. Mladić je na zemlji,
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 40 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES sedi s glavom zabačenom unazad, Luka IV, 35. ….”I zaprijeti mu Isus oslanjajući se o zemlju levom rukom. govoreći: umukni i izađi iz njega. I Biblijski opis i scena na freskopisu mogu oborivši ga đavo na srijedu, izađe iz njega, ukazati ne samo na somnambulizam, već i i nimalo mu ne naudi…” na ponavljane noćne krize svesti, praćene padom („...jer mnogo puta pada u vatru, i Freska na kojoj je naslikano kako mnogo puta u vodu...I kad god ga uhvati Hristos isceljuje dvojicu s nečistim duhom lomi ga, i pjenu baca, i škrguće zubima; (Matej VIII, 28-34) prikazuje Hrista, ...“) po tipu generalizovanih toničkih ili praćenog apostolima, koji se obraća dvojici atoničkih epileptičkih napada. Ovaj tip sumanutih bolesnika. Oni stoje nagi u napada je čest kod mladih i može delovati sarkofazima i okovani su lancima. Iz dramatično za okolinu [3, 13]. Napadi se njihovih usta izlaze zli duhovi. Oko najčešće pripisuju đavolu (epilepsija kao sarkofaga su naslikani brojni crni demoni đavolska bolest-morbus demonicus). od kojih neki jašu na svinjama (Slika 3). Pritom je đavo personifikacija zla a epileptički napad je veliko zlo/bol (grand mal). Verovanje po kome su bolesnici s psihičkim poremećajima zaposednuti od đavola i njihova sumanutost je posledica ulaska «nečistog duha», jasno se oseća u većini navedenih živopisanih prizora. To se posebno odnosi na one koji su uznemireni, motorno agitirani i sa perceptivnim obmanama i gubitkom normalne komunikacije sa okolinom [12, 13]. Scena u kojoj Hrist isceljuje Slika 3 Manastir Dečani, Crkva sumanutoga (posednutog) (Marko I, 23-28; Vaznesenja Gospodnjeg, XIV vek, Hristos Luka IV, 33-36) prikazuje čoveka koji je isceljuje dvojicu s nečistim duhom (Matej skoro nag, sa povezom oko bedara, VIII, 28-34) razbarušene kose, u pokretu nadesno, sa glavom okrenutom prema Hristu i s Ova simbolika vidi se na mozaiku u podignutom desnom rukom (Slika 2). Raveni - Isceljenje opsednutog u Gerasi , Marko V, 1-20). Napred desno naslikano je more, po kome plivaju svinje, na kojima jašu demoni ili se one strmoglavljuju u more. Sputavanje psihijatrijskih bolesnika primenjivano je za one koji su nasilni, razdražljivi, po okolinu i/ili po sebe opasni. U narodno-hrišćanskim predstavama se u hrišćanske scene ponekada uključuju i paganski načini suzbijanja i isterivanja demona, zasnovani na fizičkom nasilju, kao što je vezivanje u lance. Sputavanje opsednutih i njihovo zatvaranje čine se Slika 2 Manastir Dečani, Crkva zbog izgona nečiste sile. Dva sistema su Vaznesenja Gospodnjeg, XIV vek, Hrist spojena na jedan mehanički način spajajući isceljuje sumanutoga (posednutog) (Marko dve ideje o isceljenju besnih [5, 9]. I, 23-28; Luka IV, 33-36) U sceni Hristos isceljuje kćer žene Hananejke, koju muči đavo (Matej XV, 21-
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 41 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
28, 22-38) prikazana je žena, koja ispred Izvesno je da bolesnici s gomile Jevreja, stoji duboko pognuta neurološkim [1] i psihičkim poremećajima prema Hristu i obema rukama se oslanja o čine najveću grupu u ciklusu čudotvornih štake. Hrist stoji u sredini, praćen isceljenja dečanskog živopisa. Za istoriju apostolima. Žena Hananejka mu se obraća medicine naročito su značajne freske koje u otsustvu svoje opsednute kćeri, što nije realno prikazuju izgled bolesnika. prepreka da je Isus isceli. Sv. Teoktist Psihotični bolesnici prikazani su nagi i Ohridski u tumačenju svetih jevanđenja od sputani lancima, pored otvorenih sakofaga. Mateja i Marka, naglašava njenu veru, kao Realizam se oseća i u opisu okoline presudnu u dobijanju ove božje milosti [7, bolesnika. U Dečanima je radio i veći broj 8]. domaćih majstora (Srđ, Vita), (Matej XV, 22, 21-28; Marko VII 24- dalmatinskog porekla [12]. Oni su freske u 30): ….” Isus otide u krajeve tirske i manastiru Dečani radili prema vizantijskim sidonske. I gle, žena Hananejka izađe iz obrascima, donetim iz Italije. Takav stil onih krajeva i povika mu govoreći: živopisanja trajao je u srpskoj umetnosti do Pomiluj me, Gospode, sine Davidov, kćer poslednje četvrtine XIV veka. moju vrlo muči đavo! (Matej XV, 28, 21-28) …tada odgovori Isus i reče joj: O ženo, velika je vera tvoja; MANASTIRI MORAVSKO- neka ti bude kako hoćeš! I ozdravi kći RESAVSKE ŠKOLE njena od onoga časa. ..” RAVANICA, KALENIĆ I MANASIJA
I scena Hristos isceljuje slepog i U skoro svim zdanjima moravske gluhog (besna koji beše nem i slep - Matej škole, data je prednost Hristovim čudima, XII, 22) prati biblijski tekst. Levo je nauštrb scenama Hristovog spasenja, koje prikazan Hristos, praćen apostolima. Pred su dominirale u crkvama Srbije i njim desno stoji besomučni, gluvonemi Makedonije tokom XIV veka. U čovek, duboko povijen, oslonjen o štap, manastirima Nova Pavlica, Ravanica, obučen u kratku tuniku. Iza njega stoji Ljubostinja, Sisojevac i Kalenić, ova čuda grupa ljudi [11]. Demon je u čoveku u velikom meri ispunjavaju programe zatvorio puteve vere-oči, uši i jezik, ali naosa. Freske koje prikazuju isceljenje Isus ih isceljuje. Bog ga isceljuje bolesnih, živopisane krajem XIV veka i dodirujući njegovo srce [7, 8]. kasnije, značajnog su umetničkog (Matej XII, 22-23; Luka XI, 14): kvaliteta, ali pružaju manje podataka od «Tada dovedoše njemu besomučnog koji značaja za istoriju medicine [9]. Ovaj stil u bješe slep i nem; i isceli ga tako da slepi i staroj srpskoj umetnosti posebno je nemi progleda i progovori. I divljahu se svi osetljiv, dekorativan i opterećen ljudi govoreći:Nije li ovo Sin Davidov?»…. religioznim simbolima. Na zidovima crkava naglo se smanjuje broj ciklusa, Na svodu paraklisa sv. Nikole na kompozicije postaju veće i dobijaju novo južnoj strani ponovo je naslikana scena u značenje. Tematika Hristovih čuda dobija kojoj Hrist isceljuje sumanutog (besnog). nove idejne i estetske vrednosti. Na Levo stoji Hrist praćen dvojicom apostola. prekrasnim freskama resavsko-moravske Pred njim na levom kolenu kleči dečak, škole u Ravanici, Kaleniću i Manasiji, na presamićen unazad, sa raširenim rukama. počasnim, najvidnijim mestima slikaju se Više njega stoji stariji čovek koji pruža freske o Hristu čudotvorcu i odabrani ruke ka Hristu. Iza njega stoji jedna stara prizori čudotvornih isceljenja. Uveden je žena a pored njega je mladić, koji stoji nov, specifičan sistem u polihromnoj pored otvorenog sarkofaga, groba u kome dekoraciji unutrašnjih zidnih površina je stanovao.
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 42 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES crkava i manastira u srednjevekovnoj usta izlazi mali đavo [2]. Ovaj Srbiji [14]. ikonografski tip prikazan je u prekrasnoj Slikari resavsko-moravske škole priprati Pećke Patrijaršije (XIV-XVI vek). pokazuju u blago stilizovanoj spiritualnoj Žena Hananejka u molitvenom stavu raskošnoj lepoti, uzvišenu božansku obraća se Isusu, praćenom apostolima i čudotvornu moć Hrista. Kao i ranije, učenicima i u prisustvu svoje opsednute slikaju se isceljenje bolesnih od raznih kćeri. Majčina snažna vera nagrađena je bolesti. Freske imaju veoma složenu izgonom demona iz tela devojke, čime je strukturu. Sporo stvarane, sporo slikane, ona bila isceljena (Matej XV, 21-28) (Slika doterane do poslednje pojedinosti, one 4). deluju kao monumentalne ikone na kojima nije ništa prepušteno slučaju, brzini ili improvizaciji [9, 14].
Manastir Kalenić Za razliku od ozbiljno oštećenog ciklusa Velikih praznika, ciklus Hristovih čuda u srednjoj zoni, prilično je dobro očuvan. Tri čuda - isceljenje dvojice slepih ljudi, gubavog i čoveka koji ima vodenu bolest, svedoče o moći Hrista da isceljuje bolesne. Scene su grupisana u prostoru Slika 4 Pećka Patrijaršija, Priprata, XIV- severne bočne apside, organizovane su u XVI vek, Isceljenje kćeri Hahanejkine, u promišljen skup, a ne rasute, kao u većini koju je ušao đavo (Matej XV, 21-28) drugih živopisa [2]. Raniji istraživači [15] su jednu od U naosu crkve manastira scena iz ciklusa Hristovih čuda pogrešno Manasija naslikan je ciklus Hristovih čuda označili kao Izlečenje kćeri Hananejkine. i parabola. Veoma je oštećen, pa je Verovatnije se radi o sceni Vaskrsenja njegovo sagledavanje u celini danas udovičinog sina iz grada Naina (Luka VII, nemoguće. Freske koje prikazuju neke 11-17) [2]. Približavajući se gradu Nainu, scene Hristovih čuda oštećene su do Hristos je naišao na pogrebnu povorku neprepoznavanja. S druge strane, iz bočnih ispred kapije grada. Majka na kolenima konhi su isključene scene čuda a ustupile moli Hrista da oživi njenog sina na odru, su mesto parabolama Hristovima [16]. što on i čini, dirnut njenim bolom. Apostoli Scena isceljenja kćeri Hananejke koju je su uz Hrista, a uz majku su još tri osobe. zaposeo demon, na severnom zidu crkve, Ona u rukama drži pokriven predmet većim delom nedostaje. Smatra se da je u (uljanu lampu ili sveću), glava joj je tumačenju očuvanih fragmenata učinjena pokrivena belom maramom (znak slična greška kao i u Kaleniću, tj. pogrešno udovištva?). Za razliku od spomenika XIV protumačena scena Vaskresenja kćeri veka, udovičin sin nije prikazan kako Jairove kao Izlečenje kćeri Hananejke [1] ustaje uvijen u pogrebne zavoje. Čudo (Slika 5). isceljenja kćeri Hananejine se po opisu (Matej XV, 21-28) odigrava u otsustvu kćeri u koju je ušao demon (dečanski živopis npr.)[12]. Hrist je izlečio kćer na majčinu molbu. Ukoliko je kćerka prisutna, ona ne leži u postelji a prikazuje se kako u prisustvu Hristovom iz njenih
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 43 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Iznad pojasa sa medaljonima svetitelja teče ciklus Hristovih izlečenja ljudi od raznih bolesti: isceljenje raslabljenog i slepog, isceljenje čoveka sa nečistim duhom, izlečenje uzetoga iz Kapernauma, gubavoga i čoveka obolelog od vodene bolesti. Redosled izlaganja ovog ciklusa, inače najbolje očuvanog u Ravanici, nije sasvim u saglasnosti s hronologijom događaja iz Hristovog života, koju su ustanovili jevanđelisti. Ravanički živopis sadrži fresku Isceljenje čoveka sa nečistim duhom/Isceljenje besnog (Matej VIII, 28- 34; Marko V, 1-20; Luka VIII, 26-29)[7,
8]. Iako je ova scena manje informativna Slika 5 Manastir Manasija, crkva za istoriju medicine od onih u manastiru sv.Trojice, rani XV vek. Fragment scene Dečani, ravanički slikar se njenim Vaskresenja kćeri Jairove živopisanjem pokazao kao originalna i snažna umetnička ličnost svoga doba. Matej IX, 18-19, 23-26 „I došavši Isus u Signatura ove scene sasvim je uništena. dom knežev ...reče im: Odstupite, jer devojka nije umrla nego spava... A kad Mladi bolesnik, po menu Legion, istera narod, uđe i uhvati je za ruku, i usta predstavljen je skoro sasvim nag, oko pasa devojka. I pronese se glas o ovome po svoj je jedva obučen, tako da su mu i bedra zemlji onoj..“ nepokrivena. Ne može se sa sigurnošću Dostojanstveni stav oca u Manasiji identifikovati mesto gde se ovo čudo dočarava «starešinu zborničkog» Jaira, dogodilo- okolina Gadare ili zemlja pored «umiruće» kćeri a ne skrušenu Gergesinska [6]. Dva sarkofaga pred njim Hananejku. Kao ni u slučaju Kalenićkog označavaju grobove u kojima je živeo (“u živopisa, tako ni u Manasiji nema potvrde kojima se dan i noć bavio”). U pozadini je da je prikazano i Čudo sa Hananejkom naslikan breg sa retkom vegetacijom (gora, (Matija XV, 21-28)[9]. Luka VIII, 32-33). Bolesnik je desnu ruku, povijenu u laktu, pružio prema Hristu, a njegova leva ruka povučena je natrag i Manastir Ravanica slobodno visi. Iz njegovih usta izlazi Živopis crke Sv. Vaznesenja u demon, predstavljen kao mala crna figura s manastiru Ravanica (1376/1377. godina) krilima. Hristos u levoj ruci drži svitak, pruža interesantnu građu za proučavanje rotulus, a desnu je ruku u gestu ubeđivanja ikonografije ciklusa Hristovih čuda u [17] ili blagoslova[6] pružio prema starom srpskom slikarstvu. Petković [17] “čoveku u koga je ušao nečisti duh”. Hrista smatra da veliki broj Čuda naslikan u prati 12 zadivljenih učenika. Iza bolesnog Ravanici, predstavljaju svedočanstvo o je naslikano jezero. Po njemu se kreću dve tome da se Bog posebno brine za telo i svinje koje su uzjahali demoni (Luka materijalni svet. Pritom, scene čudotvornih IV,33-36). Dva svinjara su predstavljena isceljenja odgovaraju svetom pismu i kako se udaljavaju, sasvim desno od mesta događajima iz jevanđelja, na koje se isceljenja čoveka sa nečistim duhom. Jedan pravoslavni pozivaju protiv zabluda i od njih je sa palicom (svinjarskim lažnih Bogomilskih i Manihejskih jeresi. kijakom) u ruci i sa pastirskim šeširom na glavi [6, 17].
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 44 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
decenijama XIV veka, nije bilo posebno naklonjeno takvim temama. Zainteresovanost za prikazivanje jednostavnih, životno bliskih, iako čudesnih sadržaja, u Lesnovu, srećemo i u manastiru Dečani [12,19]. Lesnovski slikar pratio je tekst jevanđeliste Marka i opis izgona demona iz opsednutog u Gerasi. Hrist je naslikan u pratnji apostola, s ispruženom rukom ka opsednutom, blagosiljajući bolesnog. Slika 6 Manastir Morača, Crkva Uspenja Ispred njega je sumanuti, polunagi čovek, presvete Bogorodice, XVI vek, Hristovo Legion, čije su noge sapete lancem (nije isceljenje čoveka sa nečistim duhom naslikan sarkofag u kome je živeo, kao u manastiru Dečani, ali je prikazan lanac Kao što je ranije navedeno, u prve kojim je sapet, različito od opisa u tri četvrtine XIV veka u staroj srpskoj jevanđelju). Njegovo lice ima miran izraz, umetnosti slike Hristovih isceliteljskih on diže ruke ispred razgolićenih grudi, oko čuda, na freskama povremeno osrednjeg vrata je vezan kanapom, čije krajeve drže kvaliteta pružaju mnoge podatke od dva čoveka koji stoje uz njega. Ne vidi se značaja za istoriju srpske srednjovekovne figura demona koji izlazi iz njegovih usta, medicine. U poslednjoj četvrtini XIV veka što ne znači da nije prvobitno naslikana. freske iste sadržine dostižu kao umetnička Divlje svinje na brdovitoj obali mora dela izvanrednu lepotu. Međutim, primile su u sebe zle duhove [19]. prenesene u sferu duhovne uzvišenosti, one se najčešće ne zadržavaju na pojedinostima Na zapadnom zidu priprate koje bi se mogle koristiti kao izvori za manastira Morača, ispod starozavetne istoriju medicine [9]. teme Jone pred Ninivom, naslikana su čuda Hristova u subotu. U trećoj zoni je prikazano isceljenje čoveka opsednutog ČUDESNA ISCELJENJA nečistim duhom (Marko V, 1-20 i Luka OPSEDNUTIH VIII, 26-39). Ova freska potiče iz XVI U DRUGIM MANASTIRIMA veka. Dopadljivo stilizovan, naslikan je čopor svinja u koje su utekli besovi kada ih Živopis manastira Lesnovo ima je Hristos isterao iz sumasišavšeg čoveka stilske i ikonografske sličnosti sa [20, 21]. Ove scene odgovaraju scenama sa vladarskim zadužbinama toga doba subotnjim izlečenjem bolesnih u složenoj (Dečani) ili nešto ranijeg perioda predstavi Strašnog suda, prikazanoj na (Gračanica, Staro Nagoričino). istočnom zidu. Sam izbor scena koje Približavanje Dečanima neposredno je i ilustruju jevanđenjska čuda i parabole je znatno. Veoma je verovatno da su bar neki osoben i nalikuje onome u prizrenskoj živopisci poticali iz iste umetničke crkvi Bogorodice Ljeviške. Fragmentarni radionice [16, 17]. Čak polovina ciklusa ostaci tri jevanđeoske slike čuda iz Hristovih javljanja u živopisu manastira Bogorodice Ljeviške pripadaju sloju Lesnovo, pripada čudotvornim živopisa iz slikarske radionice koja je dala isceljenjima. Sadržaj i način prikazivanja izvođače najstarijih moračkih fresaka (XIII poruka tih scena neopterećen je vek) [21]. Najstarije očuvane zidne slike u simbolikom i lako je razumljiv. Učeno i Morači se mogu datovati oko 1260. profinjeno slikarstvo umetnika koje je godine. Za razliku od ikonopisaca iz XIII angažovao kralj Milutin, u prvim veka, freske slikane u XVI veku su znatno
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 45 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES skromnijih slikarskih i umetničkih vrednosti [20].
Isceliteljska moć arhanđela i svetih
Hristos je preneo isceliteljsku moć na apostole, koje je uputio da slede njegova dela. Arhanđeli se retko predstavljaju kao iscelitelji, sa božanskom silom da pobesnele, mahnite i posednute ljude oslobode zlih duhova. Arhanđeo Mihailo je u hrišćanskoj mitologiji vezan za ljudske duše i njegova moć da isteruje demone veoma retko se predstavlja u slikovnim predstavama, kao na primer na freskama u manastiru Lesnovo. Manastirska crkva, Slika 7a Manastir Lesnovo, Crkva zadužbina despota Jovana Olivera, sv.Arhanđela, XIV vek, Arhanđel Mihailo posvećena Sv. Arhanđelu Mihajlu i isceljuje monaha Mihaila u koga je ušao pustinjaku Gavrilu Lesnovskom, podignuta demon je 1341. i živopisana je 1347-1349. godine [19]. Demoni srebroljupstva, gneva, pijanstva i proždrljivosti mogu da muče i iskušavaju i kaluđere. Na jednoj fresci lesnovskog naosa prikazan je Arhanđel Mihailo kako isceljuje monaha Mihaila u koga je ušao demon. Iz natpisa koji prati ovu scenu arhanđelske celine saznaje se da je tu prikazan kaluđer Mihailo koji je već «neko vreme savladan demonom», i dok je u pećini ležao, arhanđeo («glas») je došao da ga isceli tako da đavo napusti njegovo telo [19]. Scena u živopisu prikazuje završni trenutak isceljenja. Krupni monah Mihajlo, kao div leži u tamnoj pećini i ispruženih ruku i otvorenih očiju očekuje da se oslobodi demona. Arhanđeo, odlučnog i strogog izraza lica, u hitonu i himationu i sa skiptrom u levoj ruci stoji raširenih krila na rubu pećine. Desnu ruku je ispružio ka opsednutom monahu u položaju blagoslova i objave «glasa» Sv. Trojice u čije ime vrši isceljenje. Nečisti duh u obliku crnog, krilatog demona izlazi Slika 7b Manastir Lesnovo, Crkva na monahova usta[18]. Dole, na levoj sv.Arhanđela, XIV vek, Arhanđel Mihailo strani stoji jedan velikoshimnik koji drži isceljuje monaha Mihaila u koga je ušao štap u levoj ruci (možda fizičkom silom demon - detalj prethodno pokušavajući da istera demona iz posednutog monaha) , dok desnom ukazuje na arhanđela [18, 19](Slika 7a,7b).
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 46 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
U vizantijskoj i staroj srpskoj uznemireni i nasilni, predstavljali su teže umetnosti, za razliku od Hristovih čuda, bolesnike. Veoma uznemireni bolesnici izuzetno je retko prikazivana scena moći držani su vezani u lance. Sputavanje se je arhanđela da isceljuje opsednute ljude. smatralo oblikom lečenja, jer se verovalo Lesnovska scena Arhanđeo isceljuje da će vezivanjem biti isteran i sam zao duh opsednutog monaha Mihaila usamljena je, koji je zaposeo telo bolesnika. 'Sumašedši' jer crkva takvu isceliteljsku moć arhanđela su lečeni u manastirskoj bolnici dijetom i gotovo da nije priznavala. To ne znači da gladovanjem. Verovalo se da će, slabeći nije postojalo verovanje da arhanđeli telo, i sam 'nečastivi' oslabiti, pa tim pre Mihailo i Gavrilo imaju lečeće moći napustiti organizam bolesnog. Kao (koptske legende (IV-VII vek), terapija, obavezno su korišćene i molitve u ranovizantijski kult, negovan u Carigradu crkvi i na grobnici svečevoj. Teške [5, 18, 19]. Kompozicija Anđeo isceljuje bolesnike su ostavljali da presede ili raslabljenog u banji Vitezda ulazi u sastav prespavaju na kamenom podu grobnice, ciklusa arhanđela i delom je sačuvana moleći Boga i svetitelja za isceljenje ili da samo u Bogorodičinoj crkvi manastira prenoće u grobnici Svetog Romana, zbog Mateič (1348-1354) [1]. uverenja da će bolesnik u posrednom kontaktu sa Svecem biti izlečen [24-26]. Zemni ostaci svetih, mošti, mogu U rukopisu Arhimandrita svetoromanskog imati božju silu čudotvorenja. U studiji Danila iz 1888.godine, navedeno je: "Lečenje umobolnih u manastirima kod 'Manastir je poznat kao iscelitelan, jer se južnih Slovena", Vukanović [22] navodi mnogi bolni, koji s tvrdom verom dolaze, niz primera iz etnografske literature kojim od svojih nevolja spasavaju, naročito pak potvrđuje tradiciju dovođenja bolesnih u isceljavaju se oni koji boluju od duševne manastire. Kod Srba ali i kod drugih bolesti...' [25]. Slovena razvijeni kultovi čudotvonih ikona i moštiju podržavaju narodno-hrišćanski ZAKLJUČAK model odnosa prema opsednutima i njihovom isceljenju [23]. Sveti pustinjaci Prestanak normalnog opštenja sa ljudima Prohor Pčinjski, Gavrilo Lesnovski i iz porodice i okoline, nemogućnost Joakim Osogovski (XI-XII vek) opisani su njihovog razumevanja i uticaj koji nosi u njihovim biografijama kao iscelitelji nasilno i neobuzdano ponašanje „pobesnelih i ludih“ [18]. Crkva je predstavljaju pojavu koju ljudske zajednice odbacila paganske elemente, ali su mnoga kroz istoriju rešavaju na različite načine. narodna verovanja ostala čvrsto Najčešće se pokušava vraćanje takvih ukorenjena. pojedinaca uobičajnom (normalnom) redu ili ređe, oni se izoluju i odbacuju. U službi posvećenoj Sv. Romanu Pagansko-slovensko verovanje uzrok Đuniskom navodi se: 'Molitvama njegovim nenormalnom ponašanju nalazi u prodoru slepi vide, gluvi čuju, hromi hode, «stranog bića» u unutrašnjost tela i opsednuti zlim demonima očišćuju se...“ njegovom posledičnom preobražaju, pa je Bolnica u manastiru Sv. Romana (X vek) lečenje najčešće zasnovano na nasilnom bila je na glasu kao mesto za lečenje isterivanju nečistog duha. Sa hrišćanstvom bolesnika koji su 'sumašedši' (s-uma- ovoj model je oplemenjen i modifikovan sišavši). I danas postoji uz crkvu zvonik, čudotvornim dejstvom Gospoda ili koji ima u prizemlju dve prostorije, u njegovih posvećenika. Samo Bog može da kojima su držani i lečeni ovakvi bolesnici. učini čudo, tako da isceljenje nije zasluga Jedna odaja bila je za lakše, a druga za teže sveštenika, već je on sredstvo kroz koje bolesnike. Podela na lakše i teže bolesnike Bog deluje, isceljuje i čini čuda. O tome na vršena je prema ponašanju bolesnika: oni snažan način svedoči staro srpsko fresko-
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 47 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES slikarstvo. Srednjovekovni srpski pomoć, isceljenje i oslobađanje. Na taj živopisci, slikajući događaje iz Hristovog način ove scene imaju trajnu poruku. zemaljskog života, realno su prikazali simptome bolesti. Naslikane su ljudska patnja, tuga, bolest, nesreća i bol ali i
LITERATURA 1. Gavrilović A. Predstave kifoze i paralize na srpskim freskama u doba Stefana Dušana (1331- 1355)-Odnos zemaljske i nebeske sfere. Crkvene studije, Niš 2008;5 :363-80. 2. Simić-Lazar D. Ciklus Hristovih čuda. U: Kalenić. Slikarstvo. Istorija. Kragujevac: Eparhija šumadijska; 2000. s.184-95. 3. Jović N. Lečenje epilepsije u srpskoj srednjevekovnoj medicini. U: 800 godina Srpske medicine. Pčinjski zbornik. Beograd: Infinitas. Srpsko lekarsko društvo; 2011. s.153-62. 4. Janković I. Demoni u glavi. Manastir Ilinje. NIN 2012; 3199:s.19-21. 5. Ajdačić D. Čudesno isceljenje opsednutih. U: Čudo u slovenskim kulturama, Beograd: Rastko; 2000: 353-63. 6. Belović M. Hristova čuda i pouke. U: Ravanica-istorija i slikarstvo. Beograd: Zavet, RZ za zaštitu spomenika kulture; 1999. s.123-38. 7. Sv. Teofilakt Ohridski. Tumačenje svetog evanđelja od Mateja. Manastir Visoki Dečani, Beograd; 2004. 8. Sv. Teofilakt Ohridski. Tumačenje svetog evanđelja po Marku. Manastir Visoki Dečani, Beograd; 2004. 9. Radojčić S. Čudesna ozdravljenja i sveti lekari u starom srpskom slikarstvu. U: 700 godina medicine u Srba. Beograd: SANU; 1971. s.77-87. 10. Dorfles G, Ragazzi M, Maggioni C, Recanati MG. Storia dell'arte. Dalle origini al Trecento. Orio al Serio: Istituto Italiano Edizioni Atlas; 2008. 11. De Vecchi P, Cerchiari E. I tempi dell'arte, Vol. 1, Milano: Bompiani; 1999. 12. Petković V. Manastir Dečani II. Srpska Kraljevska akademija. Beograd: Zadužbina Mihajla Pupina; 1941. s.37-9, 65, 70-1. 13. Jović N, Jančić-Stefanović J. Čudesna isceljenja u živopisu manastira Dečani. Srp arh celok lek 1999; 127(7-8): 291-6. 14. Nikolić R. Prilog proučavanju živopisa manastira Ravanice. Saopštenja IV,1961. s.5-32. 15. Petković VR, Tatić Ž. Manastir Kalenić. Vršac: Zavod "Svetlotisak"; 1926. 16. Todić B. Manastir Resava. Živopis. Hristovo spasilačko delo. Beograd: Draganić; 1995, s. 84- 95. 17. Petković VR. Manastir Ravanica. Živopis. 1.Ikonografija. Narodni muzej u Beogradu. Beograd: Izdavačka knjižarnica Napredak; 1922, s.41-64. 18. Radojcic S. Lesnovo. L’ancien art yougoslave. Beograd: Jugoslavija; 1971. 19. Gabelić S. Manastir Lesnovo - Istorija i slikarstvo. Ciklus Hristove delatnosti. Ciklus Arhanđela. Beograd: Stubovi kulture; 1999, s. 86-94, 94-101. 20. Petković S. Morača. Beograd: Srpska književna zadruga. IRO Prosveta; 1986. s. 242-3. 21. Milanović V. O prvobitnom programu zidnog slikarstva u priprati Bogorodičine crkve u Morači. U: Todić B., Popović D. (urednici): Manastir Morača. Beograd: Balkanološki institut SANU; 2006, 141-82. 22. Vukanovic T. Traitement des alienes dans les monasteres chez les Slaves du Sud. L'Etnographie, Paris. 1957; 52: 52-77. 23. Ilić-Tasić S. Čudotvorna isceljenja koja je učinio Sveti Sava. Crkvene studije, Niš 2008;5: 381-9. 24. Veselinović MV. Sveti Roman. Niš: Sv. Car Konstantin; 1939. 25. Ilić N, Jović JN. Bolnica manastira Sveti Roman. U: 800 godina Srpske medicine. Drugi Sokolski zbornik; Beograd: Srpsko lekarsko društvo; 2013, s.415-23. 26. Živić M, Živić M. Isceliteljska moć Svetog Romana. Acta medica Medianae 2006; 45 (4): 41- 2.
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 48 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
Miraculous recoveries of possessed in the old Serbian fresco-painting
Nebojša J. Jović 1,2
1 Clinic of Neurology and Psychiatry for Children and Youth, Belgrade, Serbia 2 Faculty of Medicine, University of Belgrade, Serbia
ABSTRACT
Miraculous healing in cycles of Christ miracles are presented in the wall paintings of Dechani, Ravanica, Kalenic, Moraca and other Serbian Middle-Age monasteries.
Scenes of miraculous cure often include recovery of one or two man from Gerasa, possessed by the evil spirits (Mark V, 1-20) or from the Gadara region (Matthews VIII, 28-34; Luka VIII, 26-39). Mental illness was seen as a possession by demons, which were to be expelled by Christ. The physical appearance of the possessed was painted following the gospel descriptions. Some of them were put into shackles, semi dressed and with tattered clothing. They are bind by fetters or neck-chains and they live in graves and sarcophagus which they do not recognize as places of death and non-life. Recovery was symbolically depicted by the evil spirits leaving the body through the mouth. By healing forces, Christ exorcised demons from a man and sent them into a herd of swine which then proceeded to jump into the sea.
The miraculous recoveries of persons afflicted by various mental diseases are especially impressive and realistic in the church dedicated to the Ascension of Lord Christ at Dechani Monastery. It was founded by the King Stefan Urosh Dechanski III and painted between 1338 and 1350. Number of scenes of possessed were depicted there: healing of a mad man who was dumb and blind, recovery of two men from Gadara possessed by the evil spirits, healing of the demon-possessed Hananean daughter, recovery of psychotic in Kapernaum and of the possessed in Gerasa. The miraculous recovery of a monk Michael afflicted by an alien force in the monastery Lesnovo (XIV c) was executed by the healing powers of the Holy Archangel Michael. Besides its religious character, scenes of miraculous recoveries of the possessed in the old Serbian fresco-painting offer much information about the clinical picture and treatment of psychiatric disorder.
Key words: miraculous recoveries, possessed, frescos, medieval Serbia
Adresa za korespodenciju: Prof. Dr. Nebojša J. Jović Klinika za neurologiju i psihijatriju za decu i omladinu ul. Dr. Subotića 6a 11 000 Beograd, Srbija Tel: 011 2658 355 Fax: 011 264 5064
E-mail: [email protected]
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 49 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
DOI: 10.7251/PSY0514054M UDK 614.253.8:179
MEDICINSKA ETIKA, MEDICINSKO PRAVO I DEONTOLOGIJA
Jelena Maleš 1 Milan Stojaković 1,2
1. AMDA International research department, Banja Luka, Bosna i Hercegovina 2. Katedra za psihijatriju, Medicinski fakultet Banja Luka, Bosna i Hercegovina
Sažetak: Rad govori o pojmu i predmetu medicinske etike, pojmu morala, deontologije i sve to obuhvaćeno pravnim propisima i standardima, koji se u velikom broju tačaka spajaju, ali i razilaze od pojma morala. Medicinska etika se izdvaja iz okvira fundamentalnih nauka, jer je sama po sebi medicina kao nauka ozbiljna i odgovorna grana. Usko vezana za medicinsku etiku jeste i psihijatrija koja je vrlo bitna sa etičkog načela kao implicitni dio dobročinstva, gdje se teži uspostaviti etička relacija pacijenta i ljekara i prevazići prethodni paternalni pristup liječenja.
Ključne riječi: medicinska etika, deontologija, medicinsko pravo, psihijatrija.
MEDICINSKA ETIKA, etička načela, već i pozitivne pravne MEDICINSKO PRAVO I propise koji regulišu rad u oblasti DEONTOLOGIJA medicine. Medicinska deontologija pokriva, (Natpis na jednoj bolnici u Londonu) prema tome, moralne i pravne dužnosti “Sačuvaj nas, Gospode, od želje da se medicinskih radnika. Njihovo nepotrebno uplićemo, od prevelikog nepoštovanje dovodi do moralne odnosno oduševljavanja novim i od nepriznavanja pravne odgovornosti. Iz naprijed iznesenog poznatih metoda, od pokušaja da znanje jasno proizlazi da je medicinska pretpostavimo mudrosti, nauku umijeću i deontologija od ogromnog značaja i za oholost razumu, od grijeha da pacijenta medicinu u cjelini i za svakog smatramo samo slučajem i od pomisli da pojedinačnog medicinskog radnika. je izliječiti neku bolest teže nego je trpiti.“ Medicinska deontologija počiva na dva svoja stava . Jedan je medicinska etika, a Medicinska etika i medicinsko pravo drugi medicinsko pravo, odnosno pravni mogu se obuhvatiti zajedničkim nazivom propisi koji regulišu rad na zaštiti i medicinska deontologija. Medicinska unapređenju zdravlja. Gotovo sve stručne deontologija (grčki deon – dužnost i logos discipline imaju svoju profesionalnu etiku. –govor, nauka = termin koji je prvi To posebno važi za one koje se na bilo koji upotrijebio Jeremy Bentham, engleski način bave ljudima. Među njima, zbog filozof u svom djelu "Deontologija" specifičnosti svog poziva, medicina (1834)) proučava i utvrđuje dužnosti zauzima posebno mjesto. Etika sadrži medicinskih radnika. U tom smislu ona se načela koja regulišu rad pripadnika struke, dobrim dijelom podudara sa medicinskom tj. njihov odnos sa korisnicima usluga kao etikom. Ipak, medicinska deontologija je i aktivnosti koje oni sprovode. Etička nešto širi pojam. Ona obuhvata ne samo načela predstavljaju, u stvari, postignutu
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 50 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES saglasnost unutar struke o ponašanju koje etičkom radu učestvuju i psiholozi, je obavezno za sve njene pripadnike. Ona sociolozi, kulturni antropolozi, filozofi i odražavaju, između ostalog, i stručna i drugi, ili, kraće i tačnije rečeno, pripadnici naučna dostignuća profesije, ali uzimaju u svih stručnih i naučnih disciplina koje se obzir i zahtjeve društvene zajednice, pa se na bilo koji način bave zdravim i bolesnim stoga nužno mijenjaju tokom vremena. čovjekom, njegovom životnom sredinom i Svojom etikom stručne discipline uslovima života. (1) uspostavljaju unutrašnju kontrolu nad radom svojih pripadnika. One na taj način ODVOJENI POJMOVI osiguravaju svoj identitet i štite svoje - MORAL I ETIKA područje angažovanja kao i sve što se u Pojam morala je u tijesnoj vezi sa njoj poduzima. Profesionalna etika tako pojmom etike. Moral i etiku, međutim, ne osigurava stručnoj disciplini bolju treba poistovjećivati. Dok je moral prihvaćenost u društvenoj zajednici i određena pojava odnosno praksa u povoljniji položaj u njoj. Medicinska društvenom životu, etika je nauka o etika predstavlja, u stvari, skup načela moralu kao društvenom fenomenu. Na odnosno pravila ponašanja kojima latinskom, odnosno grčkom jeziku, moral i medicinski radnik mora da se rukovodi etika imaju isto značenje, što stvara kada donosi odluke šta je ispravno, a šta određenu zabunu (moralis - običaj i ethos pogrešno, šta je dozvoljeno, a šta – običaj). Osim toga, u cilju boljeg zabranjeno, šta je dobro, a šta loše za razumijevanja, treba reći da postoji i pacijenta, ali i za društvenu zajednicu. semantička distinkcija između termina Donošenje ovih odluka često nije lako. moral i etika. Tako se, na primjer, termin Ima etičkih načela koji mogu doći u moral više upotrebljava za one vrijednosti koliziju, što dovodi do etičkih dilema, koje koje jedno društvo prihvata kao se ponekad teško razrješavaju. Uzmimo na univerzalna načela. Termin etika se, s primjer, obavezu ljekara da vodi računa o druge strane, obično koristi za načela koja interesima pacijenta i da čuva ljekarsku su relevantna za neki poseban kontekst, tajnu. Istovremeno, međutim, on mora da domen aktivnosti ili profesiju. Pod se brine i o interesima zajednice odnosno pojmom "moral" podrazumijeva se obično drugih osoba. Ima slučajeva kada bi skup nepisanih društvenih normi na zdravlje, pa i život tih drugih osoba mogli osnovu kojih ljudi oblikuju svoja biti ugroženi bez otkrivanja ljekarske rasuđivanja i svoja ponašanja u odnosima tajne. Medicinska etika pomaže sa drugima u društvenoj zajednici, razrješavanju ovakvih i sličnih dilema. odnosno u društvenoj grupi kojoj Drugi stav na kome počiva medicinska pripadaju. Norme se zasnivaju na opšte deontologija čine pravni propisi koji usvojenim moralnim vrijednostima sa regulišu u najširem smislu tog pojma rad stanovišta dobra i zla, ispravnog i na zaštiti i unapređenju zdravlja, tj. neispravnog, poštenog i nepoštenog i područje rada i aktivnosti medicinskih slično. Samim tim što utiče na stavove radnika. Razmatranje medicinske etike i ljudi i njihove postupke prema drugima. medicinskog prava nije moguće bez Pored moralnih, postoje i druge norme posebnog osvrta na psihijatriju. odnosno pravila ponašanja kojima se Psihijatrija je, po mnogo čemu, specifična regulišu društveni odnosi. To su, prije grana medicine. Za psihijatriju važe ista svega, opšte i pravne norme. Ovdje etička načela i pravni propisi kao i za sve spadaju i religiozne norme. Na osnovu ostale medicinske discipline. Međutim, moralnih normi donosimo svoj moralni njene specifičnosti nalažu potrebu sud o nekom čovjeku i tako dolazimo do dopunske razrade i etičkih načela i pravnih zaključka da je on dobar/zao, propisa. Pored psihijatara i pravnika, u moralan/amoralan, pošten/nepošten i
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 51 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES slično. Pri tom se vrši i gradacija tih pravne regulative kojom se regulišu procjena. Na osnovu istih normi donosimo društveni odnosi ne pogađa sve svoj moralni sud i o samom sebi. podjednako, između ostalog i zbog njihove Moralne norme se, dakle, pretvaraju u ekonomske nejednakosti, koja zavisi od moralne sudove. I obratno, ti moralni klasnog položaja. Kant je stoga izrekao da sudovi služe daljoj upotrebi moralnih "pravo u sebi ne sadrži ništa etičko – već normi. samo prinudu". Mogli bismo, ipak, staviti Moralni sud, istovremeno, znači i primjedbu da je ovo ne samo suviše stroga, poruku akteru, u smislu podrške, već i nepravedna ocjena prava. Ljudsko odobravanja ili u smislu osude, zahtjeva da društvo je od vremena Kanta prilično izmjeni svoje ponašanje. Moralni sud se napredovalo u svom razvoju. I pravo se donosi na osnovu procjene karaktera i stalno razvijalo, pa pravne norme danas postupaka. Suđenje o karakteru nije bolje i pravednije regulišu društvene moguće direktno. Ono se obavlja preko odnose. Shvaćeno je, da je to od velikog analize postupaka i to, ne preko onoga što značaja za koheziju, snagu i sigurnost su ti postupci proizveli, već uz pomoć svake društvene zajednice, odnosno procjene pobuda, motiva, namjera koje su države. S druge strane, ne stoji ni do njih dovele. Na osnovu toga, primjedba da pravo ne sadrži u sebi ništa procjenjuju se sa moralnog stajališta etičko. Uspostavljena je, naime, pozitivna odgovornosti odnosno zasluge za povratna sprega između morala i prava. postupanja. Sa tog stajališta, čovjek je Usavršavanje moralnih normi dovodi i do odgovoran odnosno zaslužan samo za ono poboljšanja pravnih normi i, obratno. što je nastalo pod uticajem njegove svjesne Moral nekad u tome prednjači, a nekad je i slobodne volje, što je bilo predmet to slučaj sa pravom. Ali, moral i pravo se njegove slobodne odluke i izbora. Moral ne mogu poistovjetiti prije svega, zato što ima svoj istorijski razvoj i mijenja se pokrivaju različite aspekte ljudskog tokom vremena. Čovjek je društveno biće i ponašanja. Nije sve što je moralno jedan od oblika njegove društvene svijesti obavezno i pravno obavezno. Drugim je moralna svijest. Moral kao nadgradnja riječima, ako je nešto pravno dopušteno, ima svoju samostalnost i povratno djeluje ne znači da ima moralnu vrijednost. na društveno-ekonomske odnose i druge Područje koje pokriva moral je znatno šire. oblike nadgradnje. Društvo, drugim Pravne norme uglavnom pokrivaju ono što riječima iskazano, formira čovjeka, ali i je zabranjeno. Za razliku od morala, čovjek formira društvo. Čovjek je mnogo manje govore o onome šta je istovremeno i kreatura i kreator društva. čovjek dužan da čini. Osim toga, kada je u (1,2) pitanju moral, radi se, prije svega, o unutrašnjoj kontroli dok je kod prava ta MORAL I PRAVO kontrola vanjske prirode. Dakle, moralno Moral i pravo se, takođe, ne mogu suđenje i moralne sankcije razlikuju se i poistovjetiti. Država na pravnim normama formalno i suštinski od pravnog suđenja i želi da zaštiti integritet društvene zajednice od pravnih sankcija.(2) koju obuhvata. Pravne norme pokušavaju Moralni sud donosi se na osnovu štititi i interese pojedinaca i društvene moralnih normi, pri čemu se uzima u obzir interese. One regulišu u klasnom društvu i samo ono što se može vezati za slobodnu odnose između vladajuće klase i volju, izbor i odluku, što je, drugim podčinjenih klasa. Tako štite državu riječima, učinjeno svjesno i hotimično. određenog društvenog uređenja i Pravni sud, s druge strane, počiva na parcijalne klasne interese u njoj. Zbog toga pravnim normama i uzima u obzir, prije su i ljudi pred zakonom često samo svega, posljedice određenog postupanja, formalno jednaki. Državna prinuda u vidu odnosno ponašanja za zajednicu.
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 52 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
starom Egiptu su primjenjivane slične RAZVOJ MEDICINSKE ETIKE stroge kazne. Kada se govori o istoriji Etika je od izuzetnog značaja za medicinske etike, obično se početak medicinu, zbog specifičnosti njenog njenog razvoja veže za Hipokrata i poziva. Specifičnost proizlazi, prije svega, zakletvu koja nosi njegovo ime. Stoga se iz toga što se medicina bavi čovjekovim ističe da medicina ima svoju etiku već životom i zdravljem što, samo po sebi, skoro dva i po milenijuma (Hipokrat, 460- nosi veliku odgovornost. Specifični su i 377 p.n.e.). Ovu tvrdnju, međutim, treba odnosi koji se uspostavljaju između uzeti sa rezervom i to iz dva bitna razloga. medicinskih radnika i pacijenata. Pacijent Prvo, Hipokratova zakletva, kao kodeks je u ovom odnosu u podređenom i etičkog ponašanja, obavezivala je samo zavisnom položaju, što stvara preduslove pripadnike jedne od više medicinskih škola za njegovu zloupotrebu. Zbog prirode koje su postojale u to vrijeme, ali i mnogo posla, teško se uspostavlja vanjski nadzor prije toga. I te druge škole morale su imati odnosno kontrola u cilju sprečavanja ovih bolje ili lošije definisane etičke kodekse. zloupotreba. To sa svoje strane potencira Drugo, Hipokratova tradicija, kada je riječ značaj unutrašnjeg nadzora i kontrole uz o medicinskoj etici, imala je pomoć medicinske etike. Medicinska etika diskontinuiran razvoj. Kada je riječ o senzibiliše medicinske radnike za Hipokratovoj zakletvi kao početku razvoja probleme etičke prirode i pomaže im u medicinske etike, istine radi, treba još njihovom prepoznavanju i rješavanju. ukazati da ona, ne samo da nije bila Može se reći da medicina svoju etiku gradi prihvaćena od drugih tradicionalnih od svojih prapočetaka, tj. od trenutka kada medicinskih škola, već nije bila priznata ni je počela da se formira kao struka. Kako to od svih ljekara koji su pripadali takozvanoj ističe J.E. Thompson (1987), etički evropskoj medicinskoj školi. Sve brži kodeksi bili su neophodni ne samo da bi razvoj medicinska etika bilježi poslije se zaštitili interesi i prava pacijenata ili Drugog svjetskog rata. Snažan podstrek da klijenata, već u istoj mjeri da bi se branili se medicinska etika dovede u fokus interesi i prava profesionalne grupe, interesovanja ne samo ljekara, već i svih odnosno onih koji pružaju medicinsku drugih koji se bave čovjekom, proizašao je pomoć. Utvrđujući njihove uloge, iz reakcije na nacističku zloupotrebu ponašanja i odgovornosti, medicina brani medicine koja se, između ostalog, ispoljila svoje područje djelatnosti i aktivnosti koje i eksperimentima in vivo na logorašima, se u njemu odvijaju. Prvi pisani trag koji kao i ubijanjem više desetina hiljada govori o pokušaju da se zakonski reguliše hendikepiranih ljudi u cilju stvaranja čiste rad ljekara susreće se u Hamurabijevom rase. Posljednjih decenija snažan pokret za zakoniku u Babilonu (2100. g. p.n.e.). U zaštitu osnovnih sloboda čovjeka, ljudskih njemu su sadržani propisi o tarifi za i građanskih prava, potakao je i dalje pojedine hirurške zahvate, ali i o kaznama potiče razvoj medicinske etike. Najveći u slučaju neuspješnog liječenja. Tako je, broj načela medicinske etike ima svoje na primjer, za roba plaćana je odšteta u izvore i oslanja se na dvije velike etičke novcu, a ako se radilo o slobodnom teorije: 1) utilitarnu i 2) autonomnu čovjeku, ljekar je bivao kažnjavan teoriju. Utilitarna teorija se zasniva na odsjecanjem ruke. U slučaju gubitka vida i obavezi da se pri odlučivanju vodi računa smrti pacijenta, ljekar je mogao biti osuđen o najvećoj mogućoj koristi i za najveći na smrt ako bi, poslije operacije, pacijent mogući broj ljudi. Ova teorija zahtjeva, na umro. Interesantno je da kazne nisu primjer, da se pri utvrđivanju zdravstvene primjenjivane u onim slučajevima kada bi politike i programa, kao i pri donošenju ljekar od nadležnih vlasti prethodno zakona i odluka o mjerama i aktivnostima zatražio i dobio dozvolu za operaciju. I u koje se tiču zaštite zdravlja, imaju u vidu,
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 53 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES prije svega, interesi društva, odnosno iz njih izvedena ili s njima tijesno najveća moguća korist (sreća) uz najmanju povezana. Vidi se to iz sledećeg prikaza. moguću štetu (patnju) za društvenu Dobročinstvo predstavlja sinonim za zajednicu. Utilitarna teorija ne priznaje "a humanost. Pod humanošću se u ovom priori" fundamentalno pravo pacijenta da smislu podrazumijeva ljubav prema prethodno informisan daje saglasnost o pacijentu, spremnost da mu se pruži svom liječenju, niti apsolutno pravo na pomoć kada je u nevolji i da se tajnost podataka o pacijentu i njegovoj požrtvovano štite njegovi interesi, kao i bolesti. Ta se prava priznaju samo ako ne spremnost da se preuzme odgovornost za remete naprijed spomenuto osnovno takvo angažovanje. Pojam humanosti u načelo "najveće moguće koristi uz novije vrijeme obuhvata i ljubav i najmanju moguću štetu za najveći mogući odgovornost ne samo prema čovjeku, broj ljudi". Ljekar je dužan da se brine o pojedincu (pacijentu), već i prema dobrom stanju svog pacijenta, kao što zajednici. Dobročinstvo odnosno roditelj ima obavezu voditi računa o humanost predstavlja jedan od izvora dobrom stanju svog djeteta. Pretpostavlja medicinskog etosa. Za etičko načelo se, pri tome, da i ljekar i roditelj znaju šta dobročinstva, pored zahtjeva da ljekar je najbolje za pacijenta odnosno, za dijete i predano služi najboljim interesima svog da to i žele, pa zato nemaju obavezu da pacijenta i niza drugih etičkih zahtjeva, objašnjavaju svaku svoju odluku niti da vezan je i jedan od najznačajnijih etičkih traže dozvolu za njeno provođenje. I načela u medicini -"primum non nocere". ljekar, kao i roditelj ima pravo da polazi od Ovo načelo obavezuje ljekara da vodi pretpostavke da pacijent nije sposoban da računa, prije svega, “da ne naškodi svom shvati opravdanost određene odluke, pa pacijentu”. Tamo gdje se to ne može sa zadržava pravo da procjeni da li je za sigurnošću postići, zbog određenog rizika pacijenta bolje da o nekim stvarima ne povezanog sa ljekarem ili nekom drugom bude uopšte ili da bude samo djelimično intervencijom, od ljekara se zahtjeva da informisan. (2) brižljivo procjeni moguće koristi i rizike po pacijenta, pa da na osnovu toga donosi OSNOVNA NAČELA odluke. Drugi izvor medicinskog etosa je MEDICINSKE ETIKE pravda odnosno načelo pravednosti. (3) Pored opštih etičkih načela na kojima Za ovaj fundamentalni etički princip počivaju sve profesionalne etike, vezana su sva etička načela koja ističu medicinska se etika zasniva i na etičkim pravo na život i zdravlje svih ljudi, uz načelima specifičnim za medicinske zabranu diskriminacije po bilo kojoj radnike. Ova su načela sadržana u osnovi. medicinskom etičkom kodeksu za ljekare i druge stručnjake angažovane u ovom MEDICINSKO PRAVO odgovornom poslu. Ima mnogo Medicinsko pravo je pravna disciplina, zajedničkih elemenata u etičkim predmetno ograničena oblast prava, koja kodeksima svih stručnih disciplina pravnim normama uređuje odnose između angažovanih u medicini, ali i određenih pacijenta i medicinskih radnika, kao i specifičnosti koje odražavaju njihov medicinsku djelatnost u cjelini. Ovim položaj u sistemu zdravstvene zaštite, kao i pravnim normama uspostavlja se, u ime njihovu ulogu, zadatke i odgovornosti. društvene zajednice, vanjska kontrola nad Kada je riječ o etičkim načelima, treba reći djelatnošću medicinskih radnika, u cilju da se pod tim pojmom podrazumijevaju zaštite prava i interesa ne samo pacijenata, moralna pravila ili zahtjevi. Sva etička već i društvene zajednice u cjelini. Mada načela mogu se smatrati fundamentalnim i se sažeci medicinskog prava nalaze u zato što su druga etička načela u medicini davnoj prošlosti, medicinsko pravo je, u
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 54 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES poređenju s drugim oblastima prava, dijagnostičkih, terapijskih i drugih mlada pravna disciplina, sada u punom i medicinskih intervencija. Ukazala se, dinamičnom razvoju. Sve do početka stoga potreba i pravnog regulisanja ovih dvadesetog vijeka, pravo se malo uplitalo problema. u odnose između pacijenta i ljekara • Bolje opšte, pa i zdravstveno (odnosno zdravstvenih radnika) kao i u obrazovano stanovništvo, počelo je medicinsku djelatnost.(4) vršiti pritisak da se tradicionalni Moglo bi se reći da je medicina u tom paternalistički odnos ljekara prema pogledu imala privilegovan položaj u pacijentima ukine i zamijeni odnosom poređenju s drugim profesijama. Smatralo saradnje partnera na zajedničkom poslu se da takva kontrola od strane društva sa podijeljenim ulogama, zadacima i odnosno države, osim u nekim odgovornostima, ali i sa uzajamnim najosnovnijim pitanjima, nije ni obavezama. neophodna. Vjerovalo se da dovoljnu i • Sve jače se počelo iskazivati pravo uspješnu kontrolu mogu uspostaviti i pacijenta na sopstvenu odluku kada je u obavljati sami medicinski radnici preko pitanju zaštita njihovog života i svojih profesionalnih udruženja i komora, zdravlja, što je medicini, takođe, služeći se medicinskom etikom. Od samog nametnulo zadatak da svoj početka razvoja medicine, pa sve paternalizam zamjeni novim odnosima donedavno, u medicini je vladao koji poštuju autonomiju pacijenta. U paternalizam. Polazilo se od toga da ljekar tom smislu treba mijenjati i najbolje zna i najbolje umije da štiti, i metodologiju rada i medicinsku etiku. zdravlje, i interese svojih pacijenata, da • Rušenje tradicionalnih odnosa zna kako treba da postupa sa njima i šta, u medicine i društva, ljekara i pacijenta, njihovo ime, treba da preduzme. Brojni su izmjene u metodologiji rada kao i razlozi podstakli i dalje podstiču razvoj potreba za novim definisanjem medicinskog prava.(4,5) medicinskih etičkih načela, dovela je, u Bez pretenzija na sveobuhvatnost, ovom "periodu tranzicije", do porasta navodimo neke od tih razloga: uzajamnog nepovjerenja i kod • Shvaćeno je da je medicinska stanovništva i kod medicinskih radnika. djelatnost od takvog društvenog značaja Vidljivi izraz toga su sve češće tužbe da se ne može ostaviti bez vanjske protiv ljekara i drugih medicinskih društvene, u ovom smislu pravne radnika kao i fenomen tzv. "defanzivne kontrole. medicine", medicine, koja se trudi da se • Sa naglim razvojem medicine i zaštiti i osigura od odgovornosti, porastom broja ljekara i drugih primjenom brojnih nepotrebnih medicinskih radnika i saradnika, sa pregleda i ispitivanja kao i na druge njihovom specijalizacijom za rad na neprimjerene načine. Naprijed navedeni užim područjima kao i razvojem razlozi su dovoljni da objasne zašto je Sistema zdravstvenih institucija i službi, medicinsko pravo moralo početi da se oslabila je mogućnost unutrašnje razvija i šta mu daje podstrijeke za dalji "esnafske" kontrole putem medicinske razvoj. (5) etike. • Nagli razvoj medicine otvorio je UMJESTO ZAKLJUČKA nove i velike mogućnosti u Evidentno je da etička razmatranja dijagnostifikovanju i liječenju bolesti, imaju smisla i značaja u svim sferama kao i u njihovoj prevenciji i medicine, te da će se sa razvojem rehabilitaciji bolesnika. Taj razvoj medicinskog prava i u sferi etike razvijati praćen je, međutim, i većim rizikom po nove performanse koje će biti aplikabilne pacijenta od raznih novih, složenih
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 55 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES pored ostalog i u domenu medicinskog prava.
Literatura: 1. Kaličanin, P., Medicinska etika i medicinsko pravo, Institut za mentalno zdravlje, Beograd, 1999. 2. Đurđević, N., Pretpostavljeni pristanak pacijenata na liječenje. U knjizi: Medicinsko pravo i medicinska etika. Institut društvenih nauka – Centar za pravna istraživanja, Beograd, 1994. 3. Kaličanin, P., Psihijatrija i zaštita prava mentalno oboljelih, Institut za mentalno zdravlje, Beograd, 1999. 4. Rosenberg, E., J., Spencer, Eth., Ethics in psychiatry, In Comprehensive Textbook of Psychiatry, VI, Vol. 2. Eds. Kaplan J. H. And Sadock, J. B., Williams and Qilkins, Baltimore, Hong Kong, London, Sydney, 1992. 5. WHO, Regional Office for Europe, EUR/ICP/HSC 012 4372B, Implications for the field of Mental Health of the European targets for attaining Health For All, Copenhagen, Denmark, 1991.
MEDICAL ETHICS, MEDICAL LAW AND DEONTOLOGY
Jelena Maleš1 Milan Stojaković2
1AMDA International Research Department, Banja Luka, Bosnia and Herzegovina 2Department of Psychiatry, Faculty of Medicine Banja Luka, Bosnia and Herzegovina
Abstract: In this paper we discuss the concept and subject of medical ethics, the notion of morality, ethics and all that covered by legal regulations and standards, that in many cases connect and diverge from the concept of mortality. Medical ethics is removed from the framework of fundamental science, because medicine itself as a science is serious and responsible branch. Closely related to medical ethics is also psychiatry, that is essential to ethical principles, as an implicit part of the charity, which seeks to establish an ethical relation between patient and the doctor and supress the previous paternal way of treatment.
Key words: Medical ethics, deontology, medical law, psychiatry.
Adresa za korespondenciju: Jelena Maleš Ul. Prvog Krajiškog Korpusa 118., Bosna i Hercegovina AMDA INTERNATIONAL research department, Banjaluka, Bosna i Hercegovina tel. +387 65 368 700, e-mail: [email protected]
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 56 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
· naziv ustanova u kojima autori rade i UPUTE AUTORIMA mjesto, i to redoslijedom koji odgovara indeksiranim brojevima autora; te Časopis PSYMEDICA objavljuje ukoliko je rad prethodno saopšten radove koji ranije nisu nigdje navesti naziv skupa, mjesto i vrijeme publikovani, niti predati za održavanja. publikovanje, i to: originalne radove, · na dnu stranice navesti ime i saopštenja, prikaze slučajeva, prezime, kontakt-adresu, broj telefona, preglede iz literature, radove iz prakse, faksa i e-mail adresu jednog od autora klinička iskustva, izvještaje sa naučnih radi korespondencije. i stručnih skupova, naučne i stručne Na posebnoj, drugoj stranici rukopisa vijesti, inovacije iz psihijatrije, pisma treba navesti sažetak, bez imena uredništvu, te prikaze knjiga i druge autora. priloge. Prispjeli rukopis odbor šalje Autorstvo. Sve osobe koje su recenzentima. Nakon recenzije navedene kao autori rada treba da se konačnu odluku o prihvatanju rada za kvalifikuju za autorstvo. Svaki autor štampu donosi glavni i odgovorni treba da je učestvovao dovoljno u radu urednik. na rukopisu kako bi mogao da Za objavljene radove se ne isplaćuje preuzme odgovornost za ukupan tekst. honorar, a autorska prava se prenose na izdavača. Rukopisi i prilozi se ne Sažetak vraćaju. Za reprodukciju ili ponovno Za originale radove kratak sadržaj objavljivanje nekog segmenta rada treba da ima: uvod, cilj rada, metod publikovanog u časopisu PSYMEDICA rada, rezultati, zaključak. neophodna je saglasnost izdavača. Štampa se na srpskom jeziku, Prevod na engleski jezik. Na latinicom, sa kratkim sadržajem posebnoj stranici otkucati naslov rada prevedenim na engleski jezik, ili na engleskom jeziku, puna imena i kompletno na engleskom jeziku. prezimena autora, nazive ustanova na engleskom jeziku i sažetak (Abstract) UPUTSTVO ZA IZRADU RADA na engleskom jeziku sa ključnim Tekst rada kucati u programu za riječima (Key words). obradu teksta Word, latinicom, sa jednostrukim proredom, fontom Times STRUKTURA RADA New Roman i veličinom slova 12 (12 Originalni naučni rad treba da ima pt). Sve margine podesiti na 25 mm, uvod, cilj rada, metod rada, rezultate, veličinu stranice na format A4, a tekst diskusiju, zaključak, literaturu. kucati sa lijevim poravnanjem. Poslije Ostali radovi treba da imaju svakog znaka interpunkcije staviti odgovarajuću standardnu strukturu u samo jedan prazan karakter. skladu sa tipom rada. Rukopis rada dostaviti odštampan jednostrano na bijeloj hartiji formata A4 1. Originalni naučni radovi (do 12 u tri primjerka. Stranice ne numerisati. strana). Sadrže sopstvena reprezentativna istraživanja obrađena i Naslovna strana. Na posebnoj, prvoj izložena tako da se, ako su stranici rukopisa treba navesti: eksperimenti, mogu ponoviti, a analize · naslov rada · puna imena i i zaključci na kojima se rezultati prezimena autora (bez titula) zasnivaju mogu provjeriti. indeksirana brojevima;
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 57 P S Y M E D I C A ČASOPIS ZA PSIHIJATRIJU, PSIHOLOGIJU I SRODNE DISCIPLINE JOURNAL OF PSYCHIATRY, PSYCHOLOGY AND RELATED DISCIPLINES
2. Uvodnici (do 5 strana). Sadrže šalje na adresu izdavača navedenu na mišljenje o nekoj važnoj temi. Mogu da prednjoj strani časopisa. sadrže diskusiju o nekoj posebno Uz rad, na posebnom listu, treba značajnoj temi ili nalazima dostaviti: izjavu da rad do sada nije (ili je publikovanim u ovom časopisu ili bilo delimično) objavljen ili prihvaćen za štampu u drugom časopisu; potpise svih kom drugom. Piše ih jedan autor po koautora; ime, tačnu adresu, brojeve pozivu. telefona (fiksne, mobilne, faks), e-mail adresu, kao i kopiju dokaza o pretplati na 3. Prethodna saopštenja (do 4 časopis za sve autore (i koautore). strane). Sadrže naučne rezultate čiji karakter zahtijeva hitno objavljivanje, Za objavljene radove Psymedica ali ne mora da omogući i ponavljanje zadržava sva autorska prava. iznesenih rezultata. (AMDA RS copyright(C):2010-2014 All right reserved.) 4. Pregledni članci (do 10 strana). Predstavljaju cjelovit pregled nekog područja ili problema na osnovu već publikovanog materijala koji se analizira i raspravlja. Časopis objavljuje samo radove svojih 5. Stručni članci (do 10 strana). pretplatnika, što se odnosi na sve Odnose se na provjeru ili reprodukciju autore i koautore. poznatih istraživanja i predstavljaju koristan materijal u širenju znanja i Detaljnije informacije mogu se dobiti prilagođavanja izvornih istraživanja putem emaila izdavača: [email protected]. potrebama nauke i prakse.
6. Prikazi slučajeva (do 6 strana). ADRESA UREDNIŠTVA: Obrađuju kazuistiku iz prakse, važnu AMDA-RS, PSYMEDICA ljekarima koji vode neposrednu brigu o (n/r glavnog i odgovornog urednika bolesnicima. Prof. dr Milana Stojakovića) Kralja Petra Prvog Karađorđevića Skraćenice i simboli 115 78000 Banjaluka Koristiti samo standardne skraćenice, Bosna i Hercegovina izuzev u naslovu i apstraktu. Pun naziv sa skraćenicom u zagradi treba dati kod prvog pominjanja u tekstu. © AMDA RS, 2000-2013. Sva prava za izdanje Literatura. Reference numerisati rednim zadržava AMDA RS. arapskim brojevima prema redoslijedu. Reference se citiraju prema tzv. Ova publikacija se ne smije u cjelini ili Vankuverskim pravilima (Vankuverski stil), dijelovima umnožavati, preštampavati, koja su zasnovana na formatima koja pohranjivati u memoriju kompjutera ili na koriste National Library of Medicine i Index bilo koji način prenositi (elektronski, Medicus. mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način) – niti može na bilo koji Slanje rukopisa. Rukopis rada i svi način biti distribuisana bez odobrenja prilozi uz rad dostavljaju se u tri primjerka, izdavača. zajedno sa diskom (CD,DVD), ili USB flesh memorijom na koje je snimljen identičan tekst koji je i na papiru. Rad se
ISSN 2232-7282, VOLUME 5 N0 1-2 BANJALUKA, JANUAR-DECEMBAR 2014 58
Ul. Brace Potkonjaka 23, Obilićevo tel. 051-463-025 051-463-422 fax 051-463-012 [email protected]