Arkusz KAPLONOSY (680)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Warszawa 2011

Autorzy: Katarzyna Strzemińska*, Michał Rolka*, Stanisław Marszałek**, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek*

* – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis treści

I. Wstęp Katarzyna Strzemińska ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Katarzyna Strzemińska ...... 4 III. Budowa geologiczna Katarzyna Strzemińska ...... 6 IV. ZłoŜ a kopalin Katarzyna Strzemińska ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Katarzyna Strzemińska ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Katarzyna Strzemińska …...... 15 VII. Warunki wodne...... 18 1. Wody powierzchniowe Katarzyna Strzemińska ...... 18 2. Wody podziemne Michał Rolka ...... 19 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby Paweł Kwecko ...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze Jerzy Miecznik...... 24 IX. Składowanie odpadów Stanisław Marszałek...... 26 X. Warunki podłoŜa budowlanego Katarzyna Strzemińska ...... 32 1. Warunki korzystne…………………………...... 32 2. Warunki niekorzystne …………………………...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Katarzyna Strzemińska, Michał Rolka...... 34 XII. Zabytki kultury Katarzyna Strzemińska, Michał Rolka...... 40 XIII. Podsumowanie Katarzyna Strzemińska, Stanisław Marszałek...... 41 XIV. Literatura ...... 43

I. Wstęp

Arkusz Kaplonosy Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) opraco- wany został w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowe- go Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geolo- gicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL SA Warszawa, Oddział w Lublinie (plansza B) w latach 2010–2011. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kaplonosy Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wy- konanym w 2005 roku w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Dominiak, Strzemińska, 2005). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „In- strukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrzędnych 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji pań- stwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz pro- jektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego skła- dowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiek- tów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów

3 dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Arkusz Kaplonosy powstał w wyniku analizy materiałów archiwalnych i publikowa- nych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w: Urzędzie Marszałkow- skim Województwa Lubelskiego w Lublinie i jego delegaturach w Chełmie i Białej Podla- skiej; Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lublinie; SłuŜbie Ochrony Zabyt- ków w Chełmie, nadleśnictwach: Parczew, Włodawa i Sobibór, starostwach powiatowych: we Włodawie, Parczewie i Białej Podlaskiej, urzędzie miasta Włodawa oraz urzędach gmin: Po- dedwórze, Sosnówka, Hanna, Wyryki, Włodawa i Stary Brus. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Kaplonosy zawarty jest między współrzędnymi geograficznymi: 23°15’00” a 23°30’00” długości geograficznej wschodniej oraz 51°30’00” a 51°40’00” sze- rokości geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany rejon połoŜony jest w województwie lubelskim. Zdecydowana większość obszaru arkusza naleŜy do powiatu włodawskiego (miasto i gmina Włodawa oraz gminy: Hanna, Wyryki i Stary Brus), północno-zachodnia jego część do powiatu parczewskiego (gmina Podedwórze), natomiast niewielki skrawek w części pół- nocnej do powiatu bialskiego (gmina Sosnówka). Pod względem geograficznym obszar arkusza naleŜy do prowincji NiŜu Wschodniobał- tycko-Białoruskiego, podprowincji Polesia (Kondracki, 2001). Jednostką niŜszego rzędu jest tutaj makroregion Polesia Zachodniego, który w obrębie arkusza dzieli się na 3 mezoregiony: Zaklęsłość Sosnowicką, Garb Włodawski i Równinę Łęczyńsko-Włodawską (fig.1). Garb Włodawski obejmuje centralną i południową część obszaru arkusza, zajmując największą powierzchnię. Stanowi on płaskie wzniesienie o względnej wysokości kilku- dziesięciu metrów, które oddziela Zaklęsłość Sosnowicką od Równiny Łęczyńsko- Włodawskiej. Kształty wzniesienia są asymetryczne, poniewaŜ jego południowe stoki są bardziej nachylone od północnych. Jest to region w znacznej mierze zalesiony, z nielicznymi wsiami. Rozciągającą się w północnej części terenu arkusza Zaklęsłość Sosnowicką stanowią przewaŜnie łąki pocięte licznymi kanałami melioracyjnymi oraz lasy łęgowe. Region ten charakteryzuje się słabo rozwiniętą infrastrukturą oraz niewielkim zaludnieniem.

4 Niewielki fragment w południowo-wschodniej części omawianego obszaru stanowi Równina Łęczyńsko-Włodawska. Powierzchnia równiny jest podmokła i zatorfiona z licznymi zagłębieniami krasowymi. Jest to region bardzo ciekawy pod względem przyrodniczym (lasy, jeziora, torfowiska, bagna), jak równieŜ atrakcyjny turystycznie.

Fig. 1 PołoŜenie arkusza Kaplonosy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu; 3 – granica państwa Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja: Polesie makroregion: Polesie Zachodnie: 845.11 – Zaklęsłość Łomaska, 845.12 – Równina Kodeńska, 845.13 – Równi- na Parczewska, 845.14 – Zaklęsłość Sosnowicka, 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Łęczyńsko- Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie makroregion Polesie Wołyńskie: 845.32 – Pagóry Chełmskie

Trójdzielność budowy arkusza znajduje odzwierciedlenie w jego morfologii, choć de- niwelacje terenu są tutaj niewielkie i dochodzą do około 45 m. Największą wysokość (199,6 m n.p.m.) osiągają wzniesienia Garbu Włodawskiego w okolicach miejscowości Wy-

5 ryki, skąd teren obniŜa się w kierunku północnym i północno-zachodnim ku Zaklęsłości So- snowickiej oraz w kierunku południowo-wschodnim – ku dolinie Włodawki, wyznaczającej granicę Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej. NajniŜej połoŜony punkt na obszarze arkusza (155,6 m n.p.m.) znajduje się w okolicach miejscowości Mosty, w dolinie Zielawki. Omawiany teren połoŜony jest w mazowiecko-podlaskim regionie klimatycznym (Sta- chy red., 1987), charakteryzującym się klimatem umiarkowanie kontynentalnym, kształtowa- nym zarówno przez masy powietrza kontynentalnego, jak i oceanicznego. Średnia roczna temperatura powietrza waha się w granicach 7,2–7,4°C; najcieplejszym miesiącem jest lipiec (17,8°C), a najchłodniejszym styczeń (-4,1°C). Średnia roczna suma opadów wynosi 550 mm. PrzewaŜają wiatry z kierunku południowo-zachodniego i zachodniego. Obszar arkusza Kaplonosy charakteryzuje się niskim stopniem urbanizacji oraz uprze- mysłowienia. Dominującą gałęzią gospodarki jest tutaj rolnictwo, a największą miejscowością i równocześnie największym ośrodkiem rolniczym są Wyryki. Występują tu głównie niezbyt urodzajne gleby bielicowe, wytworzone na piaskach, piaskach gliniastych, pyłach i glinach, na których uprawia się zboŜa (Ŝyto, owies), rośliny okopowe i pastewne. Dobrze rozwinięta jest produkcja zwierzęca, a większe fermy bydła i trzody chlewnej znajdują się w miejscowo- ściach: Mosty, Lack, Konstantyn, Kolonia Kaplonosy, Kolonia Połód, Zahajki, Lubień i Su- chawa. Jakkolwiek większość miejscowości na obszarze arkusza jest zwodociągowana, to część ludności wciąŜ zaopatruje się w wodę ze studni kopanych. Słabo rozwinięta jest sieć kanali- zacyjna, a oczyszczalnie ścieków funkcjonują w miejscowościach: Kolonia Kaplonosy, Kolo- nia Połód, Suchawa (mechaniczne) oraz Mosty, Wyryki i Adampol (mechaniczno-biolo- giczne). Gminne składowisko odpadów w Wyrykach zostało zamknięte w 2009 r. Połączenia komunikacyjne stanowią drogi gminne, powiatowe i wojewódzkie, spośród których największe znaczenie posiadają drogi: nr 812 relacji Włodawa – Biała Podlaska, nr 818 Włodawa – Parczew oraz droga krajowa nr 82 łącząca Włodawę z Lublinem.

III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Kaplonosy przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Kaplonosy, wraz z objaśnieniami (Tremba- czowski, 1965, 1968), opracowań dotyczących budowy proterozoiku i starszego paleozoiku na obszarze pomiędzy Łukowem a Włodawą (Areń i in., 1978) oraz profili otworów wiertni- czych: Mosty IG-1, Kaplonosy IG-1 oraz Włodawa IG-2.

6 Pod względem tektonicznym obszar arkusza Kaplonosy połoŜony jest w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej (prekambryjskiej), która pocięta jest systemem uskoków o przebiegu północny wschód – południowy zachód. Omawiany obszar leŜy na pograniczu dwóch jednostek tektonicznych – zrębu łukowskiego, obejmującego północno-zachodnią część obszaru arkusza oraz zapadliska włodawskiego, które zajmuje jego centralną i południowo-wschodnią część. Jednostki te oddzielone są od siebie dyslokacyjną strefą Hanny, która na obszarze arkusza przebiega na linii miejscowości Horostyta – Dołhobrody. Zrąb łukowski charakteryzuje się płytkim występowaniem podłoŜa krystalicznego w okolicach Mostów – sjenity, występu- jące na głębokości 485,5 m p.p.t., oraz znaczną redukcją przedkarbońskiej, paleozoicznej pokrywy osadowej, zerodowanej po wypiętrzaniu obszaru w fazie bretońskiej orogenezy wary- scyjskiej. Utwory starszego paleozoiku zachowały się w zapadlisku włodawskim, ich miąŜ- szość jest zredukowana przez procesy erozyjne. PodłoŜe krystaliczne (gnejsy i mikrogranity) zapadliska włodawskiego nawiercone zostało w okolicach Kaplonosów na głębokości 1 878 m. Na podłoŜu krystalicznym zalegają: tufity, piaskowce i bazalty wendu dolnego o miąŜszości 476,9 m (seria sławatycka i siemiatycka) oraz piaskowce, mułowce i iłowce wendu górnego, serii lubelskiej, których miąŜszość wynosi 87,1 m (Areń i in., 1978). Utwory starszego paleozoiku nawiercone zostały jedynie w okolicach Kaplonosów (otwór Kaplonosy IG-1). Są to występujące na głębokości od 774,6 do 1 314,0 m, przewar- stwiające się wzajemnie iłowce, mułowce i piaskowce kambru o miąŜszości 674,0 m, powy- Ŝej których (na głębokości 718,5–774,6 m) zalegają wapienie z iłołupkami ordowiku o miąŜ- szości 56,1 m oraz z łupki ilaste syluru (przedział głębokości: 445,8–718,5 m) o miąŜszości 272,7 m. Dewońskie piaskowce z wkładkami mułowców i iłowców nawiercone zostały jedynie w południowej części obszaru arkusza, w okolicach miejscowości Wyryki (otwór Włodawa IG-2), gdzie występują na głębokości od 683,8 do 654,0 m. Spąg tych osadów nie został prze- wiercony. Wykształcenie utworów karbonu jest zmienne. W północno-zachodniej części obszaru arkusza, na zrębie łukowskim (otwór Mosty IG-1) utwory karbonu spoczywają bezpośrednio na podłoŜu krystalicznym, na głębokości od 458,2 do 485,5 m. Są to osady wizenu – piaskowce i iłowce z cienkimi wkładkami węgli, o miąŜszości 27,3 m. W okolicach Kaplonosów miąŜszość utworów karbonu wzrasta do 45,8 m. Są to: piaskowce, mułowce, iłowce i wapienie z wkładkami węgli wizenu i namuru A, które nawiercono na głębokości 400,0–445,8 m. Najpełniej wykształcony profil osadów karbońskich, o miąŜszości 254,3 m, stwierdzono w południowej części obszaru arkusza, w okolicach miejscowości Wyryki. Występują one

7 tutaj na głębokości od 399,7 do 654,0 m i reprezentowane są przez piaskowce, mułowce, iłowce i wapienie z wkładkami węgli wizenu i namuru A, namuru B i namuru C. Według po- działu stratygraficznego i litostratygraficznego karbonu Lubelskiego Zagłębia Węglowego, osady wizenu zaliczane są do formacji Huczwy, utwory namuru A – do formacji terebińskiej, która dzieli się na dwa ogniwa: korczmińskie i komarowskie, utwory namuru B – do formacji dęblińskiej, ogniwa buŜańskiego, natomiast osady namuru C – formacji dęblińskiej, ogniwa kumowskiego (Zdanowski red., 1999). Pokrywa mezozoiczna ukształtowana została tektonicznie w czasie orogenezy alpej- skiej, a jej powierzchnia generalnie jest nachylona w kierunku północnym. Wapienie górnoju- rajskie stwierdzono na głębokości od 354,0 do 455,8 m, a miąŜszość ich waha się od 43,8 m w okolicach miejscowości Wyryki do 58,2 m w Mostach. PowyŜej zalegają: kreda pisząca, wapienie i margle kredy górnej (mastrychtu), których miąŜszość wynosi od 289,5 m w okolicach Kaplonosów do 327,9 m w rejonie miejscowości Wyryki. Strop ich ma charakter erozyj- ny (pokryty jest warstwą zwietrzeliny ilasto-gliniastej o miąŜszości 4,0–5,0 m) i występuje na głębokości od 28,0 m w południowej części obszaru arkusza do 64,5 m w części północnej. Osady górnokredowe występują na całym omawianym obszarze, lecz nie odsłaniają się nig- dzie na powierzchni terenu. Na stropie utworów kredowych zalegają osady trzeciorzędu, tj: górnego paleogenu, któ- re reprezentowane są przez kilkumetrowej miąŜszości iły i piaski glaukonitowe oligocenu. Występujące powyŜej osady neogeńskie, w spągu wykształcone są jako iły, mułki i piaski miocenu i pliocenu, o miąŜszości nie przekraczającej kilkunastu metrów, a w stropie jako utwory plejstocenu i holocenu, o miąŜszości wahającej się od 0,8 m we wschodniej części terenu, do około 29,0 m w części północno-zachodniej. Grubość pokrywy paleogeńsko- neogeńskiej generalnie wzrasta w kierunku północnym. Utwory plejstocenu i holocenu, wykształcone głównie w postaci róŜnej genezy – pia- sków, piasków ze Ŝwirem, Ŝwirów, mułków, glin zwałowych, namułów i torfów, pokrywają całą powierzchnię obszaru arkusza (fig. 2). W spągowej części profilu osadów plejstoceńskich występują osady interglacjału mazowieckiego (wielkiego), w czasie którego miała miejsce akumulacja piasków rzecznych, jeziornych, gytii i torfów. Osady te zostały stwierdzone tylko wierceniami, a ich strop wystę- puje na głębokości od 4 m w południowo-wschodniej części obszaru do 28 m w części pół- nocno-zachodniej. MiąŜszość osadów nie przekracza 10 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Kaplonosy na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorzęd: holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północ- nopolskie: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszem, soliflukcyjno-deluwialne; 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 22 – piaski i mułki jeziorne; 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 25 – piaski i mułki kemów; 26 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów; 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 28 – gliny, zwałowe ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Neogen: miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkonośne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy ; Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy. Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski... (Marks i in., red, 2006).

9 Na gytiach i torfach interglacjału mazowieckiego leŜą utwory zlodowaceń środkowo- polskich, o miąŜszości sięgającej maksymalnie 42 m, które występują zarówno na powierzchni terenu, jak i pod pokrywą osadów młodszych. Wykształcenie i sposób zalegania tych osa- dów wskazuje na dwufazowość procesu akumulacji. Do starszej fazy zaliczono dolny poziom gliny zwałowej wraz z podścielającymi ją piaskami i mułkami jeziornymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, lodowcowymi i moren czołowych. Najbardziej rozpowszech- nionym osadem fazy starszej są piaski i Ŝwiry lodowcowe, o miąŜszości sięgającej 9,3 m, które zajmują rozległe powierzchnie w centralnej i południowej części obszaru arkusza. Dość duŜe wystąpienia tworzy równieŜ glina zwałowa w centralnej części omawianego terenu, a miąŜszość jej przekracza miejscami 10 m. Mułki jeziorne stanowią serię o miąŜszości do- chodzącej do 17 m, a na powierzchni terenu odsłaniają się jedynie w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Piaski i Ŝwiry moren czołowych tworzą niewielkie wystąpienia w rejonie Skorodnicy oraz między Korolówką, a śukowem, a miąŜszość ich wynosi ponad 3,0 m. Piaski jeziorne oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe fazy starszej rozpoznane zostały tylko wierceniami w okolicach Korolówki i Adampola, a miąŜszość ich waha się od 6,0 do 8,5 m. Cykl fazy młodszej zlodowaceń środkowopolskich (tzw. fazy RóŜanki) rozpoczynają piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe podścielające drugi poziom gliny zwałowej, a ponadto akumulo- wane były piaski i Ŝwiry lodowcowe oraz moren czołowych. Utwory te mają na obszarze arkusza znacznie mniejsze rozprzestrzenienie od osadów fazy starszej, a niewielkie wystąpienia na powierzchni terenu tworzą jedynie kilkumetrowej miąŜszości piaski i Ŝwiry lodowcowe w okolicach Dębowa oraz piaski i Ŝwiry moren czołowych między Konstantynem a RóŜanką. Pozostałe utwory fazy RóŜanki znane są jedynie z wierceń w okolicach miejscowości Mosty i Stawki, gdzie miąŜszość ich przekracza 7 m. Osady interglacjału eemskiego, oddzielającego zlodowacenia środkowopolskie od pół- nocnopolskich, wykształcone są jako piaski jeziorne i gytie o miąŜszości od 0,5 do 2,5 m, które nawiercone zostały w okolicach Krasówki i śukowa. Utwory zlodowaceń północnopolskich reprezentowane są przez mułki i piaski jeziorne tworzące duŜe pokrywy w północnej części obszaru arkusza oraz piaski rzeczne występujące w dolinie Włodawki, w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. MiąŜszość tych osa- dów waha się od 1,6 do 3,1 m. Na przełomie plejstocenu i holocenu rozpoczęło się powstawanie osadów deluwialnych (głównie w północnej części obszaru arkusza), piasków eolicznych równin akumulacyjnych (w centralnej i północnej jego części), jak równieŜ piasków eolicznych w wydmach (głównie

10 w części południowej). Utwory deluwialne mają miąŜszość 0,6–1,0 m, natomiast wydmy osiągają wysokość dochodzącą do 7,0 m. Tworzące się współcześnie osady holoceńskie stanowią: iły, mułki i piaski rzeczne, piaski i mułki jeziorne, namuły oraz torfy dolin rzecznych i zagłębień bezodpływowych terenu. Utwory te największe powierzchnie zajmują na południe od śukowa oraz w północno- zachodniej części obszaru arkusza, a miąŜszość ich nie przekracza zwykle kilku metrów.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Kaplonosy kryteria kopalin uŜytecznych spełniają czwartorzędowe surowce okruchowe oraz ilaste. W wyniku prac geologicznych udokumentowano 3 złoŜa, w tym 2 złoŜa piasków oraz 1 złoŜe kopalin ilastych (tab. 1). ZłoŜa piasków „Kolonia Stawki” oraz „Stawki I” zostały udokumentowane w obrębie moren czołowych. ZłoŜe „Kolonia Stawki” składa się z 2 pól: pola A (zachodniego) o powierzchni 6,74 ha oraz pola B (wschodniego), o powierzchni 1,54 ha (Drozd, Czaja, 1986). MiąŜszość kopaliny w polu A waha się od 5,0 do 11,6 m (śr. 9,6 m), natomiast w polu B od 4,8 do 9,8 m, (śr. 7,5 m). Nadkład stanowi gleba, pył piaszczysty i piasek pylasty, o miąŜszości 0,2–1,5 m. ZłoŜe jest częściowo zawodnione, a poziom wodonośny występuje na głębokości od 5 do 9 m p.p.t. Kopalina udokumentowana została z przeznaczeniem do wykorzystania w drogownictwie – do wykonywania robót ziemnych oraz stabilizowania gruntów cementem. Parametry jakościowe kopaliny przedstawiają się następująco: Pole A - zawartość ziarn o średnicy do 2,5 mm: 94,2–100; średnio 97,9% - zawartość pyłów mineralnych: 4,2–13,5; średnio 8,2% - wskaźnik piaskowy: 57–80; średnio 70% - zawartość zanieczyszczeń obcych i części organicznych: brak Pole B - zawartość ziarn o średnicy do 2,5 mm: 87,7–91,3; średnio 89,5% - zawartość pyłów mineralnych: 7,6–10,7; średnio 9,1% - wskaźnik piaskowy: 61–68; średnio 65% - zawartość zanieczyszczeń obcych i części organicznych: brak W 2001 r. w obrębie pola zachodniego udokumentowano złoŜe „Stawki I”, bez sporzą- dzania dodatku rozliczającego zasoby złoŜa „Kolonia Stawki”, w związku z czym, zasoby piasku podane w tabeli nr 1 są nieaktualne.

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan geologiczne- Kategoria Nr zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Wiek bilansowe rozpozna- Przyczyny złoŜa rowania (tys. t) kopaliny ZłoŜa Nazwa złoŜa Rodzaj kompleksu (tys. t, nia konfliktowości na złoŜa kopaliny litologiczno- tys. m3*) złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Wołkowicz i in., red.; 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Kolonia Stawki p Q 1 118 C1* Z 0 Sd 4 A –

2 Stawki I p Q 151 C2 G 18 Sd 4 A –

3 Dobropol g(gc) Q 199* C1* Z 0 Scb 4 A –

Rubryka 3: p – piasek, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: C – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C * – złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie)

12 12 2 1 Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe

ZłoŜe „Stawki I” udokumentowano w dwóch polach (Chwesiuk, 2001). Pole A zajmuje powierzchnię 1,13 ha i zlokalizowane jest w obrębie zachodniego pola złoŜa „Kolonia Stawki”, udokumentowanego w 1986 r. Powierzchnia pola B wynosi 1,58 ha. MiąŜszość serii złoŜowej waha się od 2,9 do 5,8 (śr. 4,7 m), natomiast grubość nadkładu, który stanowi warstwa gleby, wynosi 0,2. ZłoŜe udokumentowano powyŜej poziomu wodonośnego, w warstwie suchej. Kopalina moŜe być wykorzystywana do celów drogowych (do wykonywania nasypów i podsypek) i charakteryzuje się następującymi parametrami: wskaźnik uziarnienia (róŜnoziarnisto- ści) wynosi 2,5–3,7% (śr. 3,1%), zawartość pyłów mineralnych waha się od 2,4 do 3,8% (śr. 3,6%) i nie zawiera zanieczyszczeń obcych i części organicznych. Piaski udokumentowane w złoŜach „Kolonia Stawki” i „Stawki I” zaliczone zostały do kopalin o niewielkim znaczeniu i wartości gospodarczej. ZłoŜa posiadają korzystne warunki geologiczno-górnicze dla wydobycia kopaliny. W złoŜu „Dobropol” na powierzchni 3,80 ha udokumentowano gliny i mułki (Prze- smycki, Mitiuk, 1959). MiąŜszość kopaliny waha się od 1,5 do 14,0 m, natomiast grubość nadkładu, który stanowi gleba i piasek, wynosi 0,4–5,1 m. ZłoŜe jest częściowo zawodnione – poziom wodonośny występuje na głębokości od 5 do 8 m p.p.t. Kopalina wykazuje przydat- ność do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej (sączków oraz cegły pełnej), a jej parametry jakościowe przedstawiają się następująco: woda zarobowa względna waha się od 19,9 do 29,8% (śr. 26,5%), a skurczliwość wysychania mieści się w przedziale od 5,2 do 8,1% (śr. 7,3%). Nasiąkliwość tworzywa ceramicznego wypalonego w temperaturze 900 °C zawiera się w przedziale od 10,5 do 14,5% (śr. 11,7%), a jego wytrzymałość na ściskanie waha się od 11,4 do 24,6 MPa (śr. 14,3 MPa). Gliny i mułki udokumentowane w złoŜu „Dobropol” zaliczone zostały do kopalin o niewielkim znaczeniu i wartości gospodarczej. ZłoŜe posiada dość dobre warunki geologiczno-górnicze dla wydobycia kopaliny. Ewentualna eksploatacja moŜe być utrudniona przez zróŜnicowaną formę złoŜa (soczewki) oraz przez wody gruntowe i opadowe gromadzące się w wyrobisku. Wszystkie udokumentowane na obszarze arkusza złoŜa z punktu widzenia ich ochrony zaliczono do powszechnych, łatwo dostępnych, licznie występujących na terenie całego kraju. Z punktu widzenia ochrony środowiska uznano je za małokonfliktowe (klasa A), a ich eksploatacja moŜliwa jest bez specjalnych uwarunkowań.

13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spośród trzech złóŜ udokumentowanych na obszarze arkusza Kaplonosy aktualnie eksploatowane jest pole B (wschodnie) złoŜa „Stawki I”, natomiast eksploatacja złóŜ „Kolonia Stawki”, „Dobropol” oraz pola A (zachodniego) złoŜa „Stawki I” została zaniechana. ZłoŜe „Stawki I” eksploatowane jest od 2001 r. aktualnie na podstawie trzeciej z kolei koncesji wydanej przez starostę włodawskiego, waŜnej jest do sierpnia 2020 r. Pole A (wschodnie) eksploatowano w dwóch etapach, w latach 2001–2010. Eksploatacja prowadzona była poprzez poszerzanie starego wyrobiska złoŜa „Kolonia Stawki” w kierunku zachodnim. Wydobycie kopaliny z pola B (wschodniego) rozpoczęto w 2010 r. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,58 ha. Wgłębne wyrobisko w obrębie pola A posiada wymiary około 200 x 150 x 5 m. W części północnej i wschodniej jest ono częściowo zawodnione, natomiast w części południowej – zarośnięte. Wyrobisko w obrębie pola B złoŜa jest niewielkie. Urabianie kopaliny prowadzone jest metodą odkrywkową, systemem ścianowym, przy pomocy koparki podsiębiernej. Nadkład zwałowany jest na obrzeŜach wyrobiska, w czę- ści zachodniej i północnej. Piaski pozyskiwane ze złoŜa wykorzystywane są w stanie naturalnym (bez uszlachetniania) w drogownictwie – do budowy nasypów i podsypek. ZłoŜe „Kolonia Stawki” eksploatowane było w latach 1987–1991 przez RSP w RóŜance. W okresie tym z pola A (zachodniego) wydobyto 37 tys. ton piasku, który wykorzystywany był na cele drogowe. Wyrobisko poeksploatacyjne złoŜa „Kolonia Stawki” poszerzane było w kierunku zachodnim, w związku z eksploatacją złoŜa „Stawki I”. ZłoŜe „Dobropol” eksploatowane było w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. przez Chełmskie Zakłady Przemysłu Terenowego Materiałów Budowlanych w Cheł- mie Lubelskim. W okresie eksploatacji złoŜa wydobyto z niego 46 tys. m3 glin i mułków, które przerabiane były w cegielni zlokalizowanej około 2 km na wschód od wyrobiska. Asor- tyment produkcji stanowiła cegła pełna i sączki ceramiczne. Wyrobisko poeksploatacyjne ma wymiary około 270 x 250 x 3 m i obecnie jest ono zarośnięte i zawodnione. Nie przewiduje się wznowienia eksploatacji. Pozostałych w złoŜu zasobów nie rozliczono. Oprócz formalnej eksploatacji złoŜa „Stawki I”, na obszarze arkusza prowadzona jest niekoncesjonowana eksploatacja piasku ze Ŝwirem. W rejonie śukowa, Zahajek i Kaplono- sów zinwentaryzowano 4 wyrobiska, w których okresowo pozyskiwany jest piasek na potrzeby okolicznych mieszkańców. Dla tych punktów występowania kopaliny sporządzono karty informacyjne. Największe z wyrobisk znajduje się w okolicach śukowa.

14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Perspektywy i prognozy występowania kopalin na obszarze arkusza Kaplonosy związa- ne są z czwartorzędowymi utworami piaszczystymi oraz węglem kamiennym. Obszar arkusza Kaplonosy połoŜony jest w północno-wschodniej części Lubelskiego Zagłębia Węglowego, którą stanowi rozległa synklina Radzyń–Bogdanka. Utwory karbonu Lubelskiego Zagłębia Węglowego naleŜy w całości uznać za formację węglonośną i trakto- wać jako produktywne. Ich węglozasobność jest jednak bardzo zmienna zarówno w układzie pionowym, jak i poziomym (Porzycki, Zdanowski, 1988). Wyznaczony w południowo- zachodniej części obszaru arkusza obszar perspektywiczny występowania węgli kamiennych został rozpoznany w kat. D1. W obrębie wyznaczonego obszaru perspektywicznego sumaryczna miąŜszość bilansowych pokładów węgla (węglozasobność) do głębokości 1000 m zmienia się od 1 do 2 m, natomiast głębokość występowania stropu utworów karbonu waha się od około 250 m p.p.m. we wschodniej jego części do około 340 m p.p.m. w jego części zachodniej (Zdanowski, 2010a). Są to węgle typu gazowo-płomiennego (32) (Zdanowski, 2010b). Pomimo stosunkowo nieduŜej głębokości zalegania, niewielka węglozasobność obszaru sprawia, iŜ występujące tutaj węgle nie przedstawiają znaczącej wartości gospodarczej. Stanowią one ewentualne zabezpieczenie surowcowe na bardziej odległą przyszłość (obecnie ich eksploatacja byłaby nieopłacalna) i nie przewiduje się, aby w najbliŜszym czasie były przedmiotem zainteresowania gospodarczego. Na obszarze arkusza, w okolicach Korolówki, w obrębie występowania czwartorzędo- wych piasków deluwialnych oraz osadów akumulacji lodowcowej zlodowacenia odry wyznaczono obszar prognostyczny piasków. Na obszarze pomiędzy Korolówką, a RóŜanką (arkusz Włodawa) wykonano 17 otworów poszukiwawczych. W 15 otworach nawiercono piaski silnie pylaste, gliny piaszczyste i mułki. Piasek o znacznej miąŜszości (12,0 i 18,5 m) nawiercono w dwóch otworach. Ze względu na duŜą miąŜszość nadkładu (11,5 m) w jednym z otwo- rów, obszar prognostyczny wyznaczono na podstawie jednego otworu. Zajmuje on po- wierzchnię około 16 ha (częściowo połoŜony jest na arkuszu Włodawa), miąŜszość serii zło- Ŝowej wynosi średnio 10 m, natomiast grubość nadkładu 3 m (Cywicki, Zalewska, 1985).

Wielkość zasobów w kategorii D1 oszacowano na około 2 700 tys. ton kopaliny (tabela 2). W wyznaczonym obszarze poziom wody znajduje się na głębokości 6,0 m p.p.t. – seria zło- Ŝowa jest częściowo zawodniona. W granicach rejonu poszukiwań, w którym nie osiągnięto oczekiwanych rezultatów wyznaczono obszar negatywny piasków oraz piasków ze Ŝwirem, kontynuujący się na arkuszu Włodawa.

15 Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych

1 ść

Parametry jakościowe kompleksu (m) (m) (ha) (wartości średnie) Rodzaj ść kopaliny kopaliny (tys. ton) na mapie nadkładu Nr obszaru litologiczno- litologiczno- rednia grubo Powierzchnia Zastosowanie surowcowego surowcowego Ś Wiek kompleksu Zasoby w kat. D Grubo

1 2 3 4 5 6 7 8 9 - punkt piaskowy*: 98,3 % - zawartość: Skb, I 16* p Q - pyłów: 5,9 % 3,0 śr. 10,0 2 700 - zanieczyszczeń obcych: brak Sd - zanieczyszczeń organicznych: brak - cięŜar objętościowy: 1,7 g/cm3

Rubryka 2: * – całkowita powierzchnia obszaru kontynuującego się na arkuszu Włodawa Rubryka 3: p – piasek Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 5: * – zawartość ziarn o średnicy do 2 mm Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb –kruszyw budowlanych, Sd – drogowe

W północno-zachodniej części obszaru arkusza znajduje się obszar perspektywiczny występowania piasków, który kontynuuje się na arkuszu Sosnówka. Rejon ten budują piaski, Ŝwiry i głazy. Na obszarze opisywanego arkusza uznano je za utwory moren czołowych (Trembaczowski, 1965), na arkuszu północnym (Sosnówka) opisywane są jako osady kemów (Wodyk, 2001). Na sąsiednim arkuszu są one przedmiotem „dzikiej” eksploatacji. MiąŜszość serii złoŜowej sięga 4 m. Obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów wyznaczony został ponadto w rejonie Horo- styty na obszarze występowania piasków, Ŝwirów i głazów lodowcowych (Trembaczowski, 1965). W wyrobisku zlokalizowanym w jego północnej części miąŜszość serii złoŜowej wynosi około 2 m. Obszar perspektywiczny piasków oraz piasków ze Ŝwirem w rejonie złóŜ „Kolonia Stawki” i „Stawki I” wyznaczony został w obrębie piasków, Ŝwirów i głazów moren czoło- wych. MiąŜszość serii złoŜowej w udokumentowanych złoŜach waha się od 2,9 m do 11,6 m, a zawartość ziaren o średnicy do 2,5 mm mieści się w przedziale 87,8–100%. Piaski oraz piaski ze Ŝwirem eksploatowane są bez wymaganej koncesji w rozległym wyrobisku zlokalizowanym na południowy wschód od śukowa, w północnej części wyznaczonego obszaru perspektywicznego. Jest to rejon występowania piasków, Ŝwirów z głazami lodowcowych. MiąŜszość serii złoŜowej w odkrywce waha się od 3 do 6 m.

16 W latach 70. i 80. XX w. na obszarze arkusza prowadzono prace poszukiwawcze w celu udokumentowania złóŜ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, które dały wynik negatywny. Na wschód od śukowa odwiercono 5 otworów do głębokości 10 m (Borzęcki, Sokolińska, 1979), natomiast pomiędzy śukowem, a Korolówką 16 otworów (Cywicki, Zalewska, 1985), w któ- rych nie stwierdzono występowania serii złoŜowej. Rejon ten budują mułki, piaski pylaste i zaglinione zalegające na glinie zwałowej. Obszar badań śuków–Korolówka kontynuuje się na arkuszu Włodawa. W okolicach miejscowości Kamień odwiercono 7 otworów w jednym ciągu poszuki- wawczym (Cywicki, Zalewska, 1985) oraz 8 otworów do głębokości 6–8 m, rozmieszczonych w dwóch obszarach – na wschód i na zachód od tejŜe miejscowości (Gałus, Drobek, 1973). Stwierdzono, iŜ badany rejon budują głównie osady piaszczysto-gliniaste z nielicznymi oto- czakami, jedynie w jednym otworze pod warstwą gleby nawiercono piaski, przechodzące w dolnych partiach w skupienie głazów. Obszar, który został rozpoznany na zachód od miej- scowości Kamień, kontynuuje się na arkuszu Sosnowica. W północnej części arkusza (na północny wschód od Lacka) wykonano 3 otwory o łącz- nym metraŜu 60 m. Nie dały one jednak spodziewanych rezultatów – nawiercono piaski róŜnej granulacji, często zaglinione oraz piaski pylaste z wkładkami gliny (Urbański, Migaszewski, 1973). Obszar ten kontynuuje się na arkuszu Sosnówka. Negatywny wynik dały równieŜ prace poszukiwawcze wykonane w celu udokumentowania złóŜ surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz dla potrzeb przemysłu cementowego prowadzone pomiędzy Lubieniem a Wyrykami (7 otworów o głębokości 10–11 m) oraz po- między śukowem, a Krasówką (5 otworów do głębokości 10–13 m). Nawiercone iły nie speł- niały kryteriów bilansowości z uwagi na niekorzystny stosunek miąŜszości nadkładu do miąŜ- szości złoŜa (obszar Krasówka – śuków) lub złą jakość kopaliny (obszar Lubień – Wyryki) (Bomba, Nicpoń, 1982). W latach 70. XX w. na obszarze Lubelskiego Zagłębia Węglowego pomiędzy Włodawą a Łukowem, prowadzono prace poszukiwawcze za złoŜami boksytów. W rejonie Kaplonosów (otwór Kaplonosy IG-1) oraz śukowa (otwór Włodawa IG-4), w spągu utworów karbonu nawiercono wkładkę iłowców o podwyŜszonej zawartości glinu, o miąŜszości od 1,3 do 6,2 m (Cebulak i in., 1978). DuŜa głębokość ich występowania, niewielka miąŜszość oraz ograni- czona przydatność do produkcji aluminium nie stwarzają moŜliwości wykorzystania surowcowego nawierconych skał alitowych. Obszar arkusza Kaplonosy moŜe być perspektywiczny dla występowania niekonwen- cjonalnych złóŜ gazu ziemnego. Potencjalną serię gazonośną stanowią górnoordowicko-

17 dolnosylurskie łupki (Poprawa, Kiersnowski, 2008). Koncesję na poszukiwanie gazu łupko- wego, obejmującą południową część arkusza uzyskała firma Marathon Oil Poland. Na obszarze opisywanego arkusza nie występują torfy spełniające kryteria bilansowości (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Kaplonosy połoŜony jest w dorzeczu Wisły, zlewni Bugu. Zachodnia część obszaru odwadniana jest przez rzekę Zielawę, która uchodzi do Krzny – lewobrzeŜnego dopływu Bugu. DrenaŜ centralnej i wschodniej części obszaru stanowi Hanna, której źródła znajdują się w okolicach miejscowości Wyryki, oraz przepływająca w części południowo- wschodniej rzeka Włodawka. Hanna i Włodawka uchodzą bezpośrednio do Bugu, który prze- pływa w odległości około 3–5 km od wschodniej granicy arkusza. Charakterystycznym ele- mentem sieci hydrograficznej jest gęsta sieć kanałów i rowów melioracyjnych w centralnej i północnej części obszaru. Granice zlewni Włodawki, Hanny i Zielawy wyznaczają działy wodne czwartego rzędu. W północno-zachodniej części terenu zlokalizowane są dwa zbiorniki retencyjne: „Mo- sty” – o powierzchni 391 ha oraz „Zahajki”, którego powierzchnia wynosi 240 ha. Ich zada- niem jest gromadzenie wody i rozdysponowanie jej w okresie wegetacyjnym do nawadniania uŜytków zielonych. Zbiorniki te są ponadto wykorzystywane do hodowli ryb. Jakość wód powierzchniowych w latach 2008–2009 badana była w ramach monitoringu środowiska realizowanego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu kwalifikacji jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie..., 2008). Ba- daniami objęto jednolite części wód rzeki Hanny („Hanna bez Romanówki”) i Włodawki („Włodawka od Mietułki do ujścia”). Obydwie rzeki charakteryzowały się umiarkowanym stanem ekologicznym, a ich stanu chemicznego nie określono (Raport..., 2010). Punkty po- miarowo-kontrolne zlokalizowane są poza granicami arkusza Kaplonosy. Jakość wód powierzchniowych obszaru arkusza w latach 2006–2007 badana była przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, zgodnie z rozporządzeniem Mini- stra Środowiska z 11 lutego 2004 r. (Rozporządzenie..., 2004). Badaniami objęto Włodawkę i Hannę. śaden z punktów pomiarowych nie został zlokalizowany w granicach omawianego arkusza (Raport…, 2008). Włodawka, badana na wschód od granic arkusza, we Włodawie

18 oraz rzek Hanna (punkt kontrolny na północ od granic arkusza, w miejscowości Hanna) pro- wadziły wody V klasy, złej jakości.

2. Wody podziemne

W podziale regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski obszar arkusza Kaplonosy połoŜony jest w regionie IX lubelsko-podlaskim, subregionie IX2 poleskim (Paczyński red., 1995). Zgodnie z podziałem Polski na jednolite części wód podziemnych teren ten naleŜy do regionu Bugu, subregionu nizinnego (Paczyński, Sadurski red., 2007). Na obszarze arkusza występują wody trzech pięter wodonośnych: czwartorzędowego, trzeciorzędowego (paleogeńsko-neogeńskiego) i kredowego. Piętra czwartorzędowe i kredo- we posiadają główne znaczenie uŜytkowe, natomiast piętro trzeciorzędowego – znaczenie podrzędne (Chowaniec i in., 2004). Czwartorzędowe piętro wodonośne występujące w piaskach i Ŝwirach pochodzenia rzecznego i lodowcowego, stwierdzone zostało na prawie całym obszarze arkusza. W części centralnej i północnej stanowi ono główny poziom uŜytkowy, natomiast w części wschodniej ma mniejsze znaczenie. MiąŜszość warstwy wodonośnej jest zróŜnicowana i waha się od kilku do powyŜej 20 m. Zasilanie piętra odbywa się drogą infiltracji wód opadowych, a zwier- ciadło wody (o charakterze swobodnym lub napiętym) występuje najczęściej na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Wydajności pojedynczych studni wierconych wynoszą od kilku do 30 m3/h. Lokalnie, w niektórych rejonach, wody czwartorzędowego piętra wodonośnego mogą pozostawać w kontakcie hydraulicznym z wodami zgromadzonymi w piaskach trzeciorzędo- wych (oligocen, miocen). Zasilanie piętra odbywa się głównie poprzez infiltrację wód opadowych. Zwierciadło wody występuje pod ciśnieniem hydrostatycznym warstw nadległych i stabilizuje się na głębokości od 2,2 do 6,9 m. MiąŜszość warstwy wodonośnej wynosi 5,5– 24,0 m. Wody tego piętra występują w centralnej i północnej części obszaru arkusza, a wydajności pojedynczych studni wierconych wahają się od 4,4 do 50 m3/h. Wodonoścem w utworach kredowych jest głównie kreda pisząca i wapienie, a zasilanie piętra odbywa się głównie drogą infiltracji wód opadowych, w mniejszym stopniu przez do- pływy wód podziemnych. Warunki hydrogeologiczne w obrębie masywu skał kredowych są bardzo zmienne, co spowodowane jest zarówno obecnością stref zaburzonych tektonicznie (szczeliny, uskoki, spękania), jak i zmiennością litologiczną osadów, które wykształcone są w facji marglistej, wapiennej i kredy piszącej. MoŜe nawet się zdarzyć, jak np. w centralnej części obszaru arkusza, Ŝe utwory kredy górnej nie będą wodonośne. MiąŜszość warstwy wo-

19 donośnej waha się od 50 do 70 m, a zwierciadło wody ma charakter napięty i stabilizuje się na głębokości od 1,7 do 15,4 m. Wody piętra kredowego największe znaczenie uŜytkowe posia- dają we wschodniej części obszaru arkusza, a wydajności pojedynczych studni wierconych wynoszą od 4,4 do 50 m3/h. Wody podziemne wykorzystywane są na cele komunalne i w rolnictwie, a do najwięk- szych ujęć zlokalizowanych na obszarze arkusza naleŜą ujęcia dla: gospodarstwa rolnego w Mostach o wydajności 72 m3/h, wsi Lubień o wydajności 50 m3/h, gospodarstwa rolnego i wsi Suchawa o wydajności 43 m3/h, sanatorium przeciwgruźliczego w Adampolu o wydaj- ności 40 m3/h, gospodarstwa rolnego w Korolówce o wydajności 38 m3/h oraz wsi Krasówka o wydajności 27 m3/h. Wszystkie ujęcia składają się z dwóch studni, z wyjątkiem ujęcia w Adampolu, które eksploatowane jest trzema studniami. We wsi Krasówka ujmowane są wody piętra czwartorzędowego, w Mostach i Lubieniu – piętra trzeciorzędowego, w Adampo- lu i Korolówce – kredowego, natomiast w Suchawie – wszystkich trzech pięter. Na podstawie analiz jakościowych wód podziemnych wykonanych dla opracowania arkusza Kaplonosy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 moŜna stwierdzić, Ŝe wody te generalnie charakteryzują się dobrą jakością. Wydzielono tutaj 3 klasy wód: I – wody o bardzo dobrej jakości, które nadają się do picia bez uzdatniania, IIa – wody o dobrej jako- ści, wymagające prostego uzdatniania oraz IIb – wody o średniej jakości, wymagające nieco bardziej złoŜonych zabiegów uzdatniających (Chowaniec i in., 2004). W wodach klasy IIa i IIb obserwowano podwyŜszone stęŜenia związków Ŝelaza i manganu. Lokalnie odnotowano przekroczenia zawartości związków azotu w przypowierzchniowej części czwartorzędowego piętra wodonośnego, ujmowanego studniami kopanymi. Występują tu wody III klasy, o złej jakości, wymagające skomplikowanego uzdatniania. ZagroŜenie dla jakości wód stanowią przede wszystkim ścieki komunalne, składowiska odpadów, „dzikie” wysypiska oraz nawozy i środki ochrony roślin stosowane w rolnictwie, natomiast w niewielkim stopniu emisje pyłów i gazów. W 1990 r. opracowano Mapę obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP), zawierających wody zwykłe (niezmineralizowane) w Polsce i wymagających szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990). Zbiorniki te wydzielono w oparciu o odpowiednie kryteria ilościowe i jakościowe, a ponadto wyznaczono dla nich obszary wymagające szczególnej ochrony wód podziemnych. Według Kleczkowskiego, niewielki fragment w po- łudniowo-wschodniej części obszaru arkusza Kaplonosy, znajduje się w zasięgu zbiornika Niecka lubelska (Chełm – Zamość) nr 407 (fig. 3). Granice zbiornika oraz jego strefy ochron- nej szczegółowo przedstawiono w dokumentacji określającej warunki hydrogeologiczne

20 GZWP nr 407 (Zezula i in., 1996). Powierzchnia udokumentowanego zbiornika wynosi 9 015 km2, a strefa ochronna obejmuje cały jego obszar (w tym obszar szczególnej ochrony – 819 km2). Na obszarze arkusza zbiornik ten objęty jest niską ochroną. Zasoby dyspozycyjne zbiornika oszacowano na 1 127 tys. m3/d, natomiast średnia głębokość ujęć wynosi 70 m.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Kaplonosy na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku porowym; 3 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 4 – granica państwa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamość), kreda górna (K2)

21 VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Kaplonosy, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

22 Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przecięt- tości w glebach ciętnych (me- nych (median) Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie na arkuszu dian) w glebach w glebach obszarów lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Kaplonosy na arkuszu niezabudowanych Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Kaplonosy Polski 4)

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–34 17 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–2 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 9–25 12 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–4 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 1 3 Pb Ołów 50 100 600 3–9 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Kaplonosy 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikają- ce ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 680 - Kaplonosy do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

23 Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfiko- wanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tab. 3). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia wartości promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych do Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, przeci- nających Polskę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwyŜszonej promieniotwórczości zagęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno.

Prezentacja wyników PoniewaŜ gęstość pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej) (fig. 4). Było to moŜliwe, gdyŜ krawędzie arkusza ogólnie pokrywają się z przebiegiem profili pomiarowych.

680W PROFIL ZACHODNI 680E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5723202 5724586

5717211 5718832

m5715048 m5716657

5712988 5714706

5711184 5712676

0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50

nGy/h nGy/h

25 25

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5723202 5724586

5717211 5718832

m5715048 m5716657

5712988 5714706

5711184 5712676

0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 12

2 2 kBq/m kBq/m

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kaplonosy (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wykresy słupkowe zostały sporządzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano takŜe informacje z punktów znajdujących się na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy. Przed- stawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowią sumę promieniowania pocho- dzącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości promieniowania gamma wahają się w granicach 16–44 nGy/h, odzwierciedlając róŜnorodność występujących tu utworów – glin zwałowych i ich eluwiów, piasków i Ŝwirów lodowcowych i wodnolodowcowych, osadów jeziornych i rzecznych, torfów i piasków eolicznych. Warto dodać, Ŝe średnia wartość promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. StęŜenie radionuklidów poczarnobylskiego cezu mieści się w przedziale 0,1–6,2 kBq/m2, jest zatem bardzo niskie i tylko w jednym punkcie jest nieco wyŜsze, przekraczając 10 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2009). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowa- ne rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski 1:50 000 warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w zaleŜności od wyróŜnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych.

Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przy- rodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować wyróŜnionych typów składowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp wyróŜnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tab. 4), − warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk odpadów, gdzie wymagana jest akcep- tacja odpowiednich władz i słuŜb. Na mapie, w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłoŜu (do głębokości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, − obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier gruntowych lub syntetycznych uszczelnień, − wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, połoŜone w obrębie określonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowią potencjalne obszary lokalizacji składowisk odpadów (POLS). W ich obrę- bie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wymaganiom dla poszczególnych typów składowanych odpadów (tab. 4), − rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony: − b – zabudowy i infrastruktury, − w – wód podziemnych. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk przedstawiono w tabeli 4.

Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik filtracji k rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są przesłanką nie tylko przy projektowa- niu składowisk odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej zaznaczono otwory, których profile wykorzystano przy konstruowaniu mapy. Tło dla przedstawionych informacji na Planszy B stanowi stopień zagroŜenia główne- go uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Kaplonosy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec i in., 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagro- Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Kaplonosy bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają:

− obszary połoŜone w strefie 250 m od terenów zabagnionych i podmokłych, w tym łąki na glebach pochodzenia organicznego w dolinach: Hanny (Hanki) (okolice Wyryk i Kaplo- nosów), Zielawy (okolice Mostów), Krynicy (okolice Lubienia, Lipówki i Zahajek), śukowianki (okolice śukowa i Krasówki), Ulanówki (okolice Skorodnicy) oraz Wło- dawki (okolice Adamek), − zbiorników wód śródlądowych (zbiorniki retencyjne „Mosty” i „Zahajki”), − powierzchnie erozyjne i akumulacyjne tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Hanny, Włodawki oraz śukowianki, − obszary bezpośredniego bądź potencjalnego zagroŜenia powodziowego w obrębie dolin: Hanny, Zielawy i śukowianki w północnej części arkusza (Dawidek i in., 2006), − obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (obszar specjalnej ochrony ptaków: PLB 060014 – Uroczysko Mosty-Zahajki), − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha występujące w części północnej (okolice Mostów, Zahajek, Kaplonosów, Krasówki i śukowa), centralnej (okolice Wyryk) oraz południowej (okolice Lipówki, Lubienia, Skorodnicy, Suchawy i Adamek), − obszar zwartej zabudowy w obrębie miejscowości będącej siedzibą władz gminnych (Wyryki).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono na terenach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoŜa, dla naturalnych barier geologicznych (tab. 4), których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Na badanym obszarze takie warunki spełniają gliny zwałowe z okresu zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał najstarszy według podziału J. Trembaczowskiego (1965, 1968) występujące na powierzchni w centralnej i zachodniej części arkusza. Większe ich rozprzestrzenienie notuje się w okolicy Lubienia, Kaplonos, Wyryk oraz Zahajek. Najczęściej są to gliny z duŜą zawartością frakcji piaszczystej i licznymi Ŝwirami, co obniŜa ich potencjalne właściwości izolacyjne. MiąŜszość glin waha się od około 3,5 m w rejonie Krasówki do 25,5 m w okolicy Lubienia. W okolicach Mostów, Kaplonosów, Zahajek, Lipówki, Lubienia, Wyryk, Kamienia, Koro- lówki oraz śukowa wyznaczono obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoŜa, gdzie opisywane gliny przykryte są piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami lodowcowymi i deluwialnymi o miąŜszości nieprzekraczającej 2,5 m. W północnej (okolice Mostów, Krasówki, Konstatyna i Lacka), centralnej (okolice Ka- plonosów i śukowa), wschodniej (rejon Korolówki, Stawek, RóŜanki i Dobropola) oraz połu-

dniowej części badanego terenu (okolice Skorodnicy i Suchawy) wyznaczono dość rozległe obszary pozbawione naturalnej bariery izolacyjnej. Najczęściej są to miąŜsze pokrywy piaszczysto-pylastych osadów lodowcowych, wodnolodowcowych oraz jeziorno-rozlewiskowych. Na terenach tych lokalizacja składowisk jest moŜliwa pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Kaplonosy (Trembaczowski, 1965, 1968) i zgodnie z przyjętymi kryteriami, wystąpienia glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich stanowią potencjalne obszary lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. W obrębie wyznaczonych terenów odpowiednich dla składowania odpadów dokonano szczegółowego podziału na podstawie przyjętych ograniczeń warunkowych. Ograniczenia warunkowe wyznaczono w strefie w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości Wyryki (siedziba władz gminy) oraz w granicach udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 407-Niecka lubelska (Chełm-Zamość) (Zezula i in., 1996).

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na obszarze arkusza nie stwierdzono terenów spełniających warunki dla lokalizacji składowisk odpadów innych niŜ obojętne. W profilach wierceń archiwalnych iły występują na znacznych głębokościach (np. w Zahajkach na głębokości od 20 do 21 m, Lubieniu na głębo- kości 32–41 m). W okolicy Korolówki, w dwóch wierceniach badawczych stwierdzono wy- stępowanie iłów plioceńskich o miąŜszości do 8,7 m, silnie zaburzonych glacitektonicznie. Wiercenia te zlokalizowane są jednak na obszarze o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów. Natomiast w otworze hydrogeologicznym dla PGR w Korolówce na głębokości 9,0 m stwierdzono trzymetrową warstwę iłów. W ramach prac poszukiwawczych za surowcami ilastymi wykonano szereg wierceń w okolicy Lubienia (w Ŝadnym otworze nie stwierdzono iłów) oraz Krasówki i śukowa ( iły stwierdzono w dwóch otworach, leŜących na terenach, gdzie obowiązuje bezwzględny zakaz lokalizowania wszystkich typów składowisk) (Bomba, Nicpoń, 1982). Ewentualna lokalizacja składowisk tego typu na omawianych terenach będzie wymagała wykonania dodatkowych zabezpieczeń w postaci sztucznie utworzo- nych warstw mineralnych i izolacji syntetycznych. Na omawianym obszarze zlokalizowane jest jedno nieczynne składowisko odpadów. Administrowane jest przez Urząd Gminy w Wyrykach i znajduje się na południe od zabudo- wań wsi, przy granicy kompleksu leśnego. Powierzchnia składowiska wynosi 0,74 ha a pla-

nowana pojemność 3500 m3 została wykorzystana w 60%. Decyzją starosty włodawskiego z dnia 22.06.2007 roku składowisko to zostało zamknięte w 2009 roku.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne, występujące w okolicy Lubienia, gdzie warstwę izolacyjną two- rzą gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich o miąŜszości do 25,5 m, podścielone iłami piaszczystymi o grubości do 9,0 m, są najbardziej korzystne do lokalizacji składowisk odpa- dów. Mniej korzystne są tereny w rejonie Zahajek, gdzie występują gliny zwałowe zlodowa- ceń środkowopolskich o zmiennej miąŜszości. MoŜliwe jest tu bezpośrednie posadowienie wyłącznie składowisk odpadów obojętnych. Obszary preferowane do składowania odpadów obojętnych, zlokalizowane są głównie w rejonach występowania czwartorzędowego uŜytkowego piętra wodonośnego, tylko w okolicy Lipówki i Kamienia występuje uŜytkowy poziom kredowy oraz trzeciorzędowy w rejonie Wyryk. Na omawianym obszarze największe znaczenie ma uŜytkowy poziom wodonośny czwartorzędowy. Poziom ten występuje na głębokości od kilku do kilkunastu metrów, a jego miąŜszość waha się w granicach od kilku do ponad 20 metrów. Poziom ten izolowany jest od powierzchni terenu kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych (gliny i mułki o miąŜszości do kilkudziesięciu metrów), stąd stopień jego zagroŜenia określono jako średni i niski. Pod względem warunków hydrogeologicznych najkorzystniejszym terenem dla lokalizacji składowisk odpadów są okolice miejscowości Lubień, gdzie uŜytkowy poziom wodono- śny (kredowy) pojawia się dopiero poniŜej rzędnej 120 m n.p.m, a izolowany jest kompleksem utworów słaboprzepuszczalnych o miąŜszości do 35,5 m, stąd stopień jego zagroŜenia określono jako niski. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarze arkusza Kaplonosy istnieje stosunkowo niewiele wyrobisk związanych z eksploatacją kruszyw piaskowo-Ŝwirowych (czynnych i nieczynnych), które mogą być roz- patrywane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpadów obojętnych. Większość ich leŜy w obrębie obszarów nieposiadających naturalnej warstwy izolacyjnej lub na obszarach o bez- względnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów. Perspektywy dla zlokalizowania składowiska odpadów stwarzać moŜe tylko niewielkie wyrobisko w rejonie śukowa, okresowo eksploatowane, o powierzchni około 2 ha. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych

i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia (Rozporządzenie..., 2003), wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno- inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowisk odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki geologiczno-inŜynierskie określono na terenie arkusza Kaplonosy, z wyłącze- niem obszarów występowania złóŜ kopalin oraz przyrodniczych obszarów chronionych, takich jak: tereny leśne, grunty orne II–IVa klasy bonitacyjnej i łąki na glebach pochodzenia organicznego. O warunkach geologiczno-inŜynierskich decyduje rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, głębokość występowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzględniając powyŜsze kryteria, na mapie wydzielono obszary: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniających budownictwo (In- strukcja…, 2005). 1. Warunki korzystne Tereny charakteryzujące się korzystnymi warunkami budowlanymi występują głównie w południowo-zachodniej, centralnej i północno-wschodniej części obszaru i charakteryzują się spadkami terenu poniŜej 12%, brakiem zjawisk geodynamicznych oraz głębokością wody gruntowej przekraczającą 2 m od powierzchni terenu. Są to rejony występowania gruntów sypkich zagęszczonych i średniozagęszczonych oraz gruntów spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym.

Grunty sypkie reprezentowane są przez: piaski i Ŝwiry akumulacji wodnolodowcowej i lodowcowej zlodowaceń środkowopolskich, które zajmują rozległe powierzchnie w centralnej, południowej i północno-wschodniej części obszaru arkusza, piaski i Ŝwiry moren czoło- wych zlodowaceń środkowopolskich – tworzące niewielkie płaty między Korolówką, a śuko- wem, Konstantynem a RóŜanką oraz w rejonie Skorodnicy, jak równieŜ piaski tarasów nad- zalewowych zlodowaceń północnopolskich w dolinie Włodawki. Poziom wody gruntowej na w/w obszarach występuje najczęściej na głębokości 2–5 m p.p.t., natomiast pomiędzy Lubieniem a Adampolem i w okolicach śukowa – na głębokości 5–10 m lub nawet poniŜej 10 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane wykazują równieŜ grunty spoiste wykształcone jako gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, które tworzą niewielkie wystąpienia w okolicach Skorodnicy, Lubienia i Wyryk. Są to grunty zaliczane do skonsolidowanych występujące w stanie półzwartym i twardoplastycznym, a ich właściwości nośne pogarszają się wraz ze wzrostem wilgotności. Wzrost ten moŜe być wywołany obecnością wód zawieszonych, które mogą sączyć się do wykopów z przewarstwień piaszczystych w glinach. W rejonie Skorodni- cy i Lubienia zwierciadło wód gruntowych występuje na głębokości od 2 do 10 m, a w okolicach miejscowości Wyryki nawet poniŜej 10 m p.p.t. Osiadanie budynków posadowionych na gruntach spoistych moŜe być wydłuŜone, a jego równomierność zaleŜy od jednorodności gruntu pod fundamentem. Na obszarach, gdzie pokrywa utworów czwartorzędowych osiąga niewielką miąŜszość, warunki budowlane mogą się pogarszać z uwagi na zaburzenia glacitek- toniczne występujące w osadach plioceńskich. Na takich terenach przed posadowieniem budowli konieczne jest sporządzenie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej.

2. Warunki niekorzystne

Tereny charakteryzujące się niekorzystnymi warunkami budowlanymi koncentrują się na obszarze arkusza Kaplonosy głównie w centralnej i północnej jego części, w dolinach rzek Hanny i Zielawy, które pocięte są siecią licznych rowów i kanałów odwadniających. Są to rejony występowania gruntów spoistych w stanie plastycznym lub miękkoplastycznym, grun- tów sypkich, luźnych, gruntów organicznych, które charakteryzują się słabą nośnością podło- Ŝa budowlanego oraz zwierciadłem wody gruntowej występującym płycej niŜ 2 m od powierzchni terenu. Grunty spoiste, wykazujące niekorzystne właściwości budowlane, reprezentowane są przez mułki jeziorne zlodowaceń środkowopolskich, północnopolskich oraz holocenu. Wy- stępują one w izolowanych płatach przewaŜnie w północnej części obszaru arkusza (okolice Zahajek, śukowa, Krasówki, Konstantyna i Lacka) oraz sporadycznie w części południowo-

zachodniej i południowo-wschodniej. Z uwagi na płytkie zwierciadło wody, grunty te znajdu- ją się w stanie miękkoplastycznym. Grunty sypkie o niekorzystnych warunkach budowlanych wykształcone są jako piaski jeziorne zlodowaceń północnopolskich i holocenu (występujące z przewarstwieniami muł- ków) oraz piaski tarasów zalewowych holocenu. W północnej części obszaru arkusza utwory te zajmują one znaczne powierzchnie, natomiast w części południowej występują tylko w dolinach rzecznych. Grunty te stanowią niekorzystne podłoŜe budowlane głównie z uwagi na płytko występujące zwierciadło wody. Przy powierzchni są one luźne, głębiej stopień zagęsz- czenia wzrasta. Tarasy zalewowe są ponadto zagroŜone podtopieniem w przypadku powodzi. Grunty organiczne, tj. namuły torfiaste oraz torfy występujące w dolinie Hanny, Ziela- wy i ich dopływów, stanowią niekorzystne podłoŜe budowlane. Zwierciadło wody gruntowej występuje w nich bardzo płytko, w związku z czym grunty charakteryzują się bardzo duŜą wilgotnością. Woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe, wskutek czego moŜe być silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. Grunty organiczne cechuje znikoma no- śność i znaczna podatność na odkształcenia. Obszary występowania tych gruntów nie nadają się do bezpośredniego posadowienia budowli, bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Konieczne jest odpowiednie wzmocnienie gruntów organicznych lub ich usunięcie i zastąpienie gruntami innego rodzaju, ewentualnie stosowanie fundamentów pośrednich, a takŜe odpowiednio grubych „poduszek” piaszczysto-Ŝwirowych. Na obszarze arkusza nie występują obszary predystynowane do występowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Kaplonosy są lasy, uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, uŜytki ekologiczne oraz obszar chronionego krajobrazu. Na omawianym terenie przewaŜają gleby niskich klas bonitacyjnych od IV do VI. Obję- te ochroną gleby II–IVa klasy występują głównie w centralnej części (w okolicach miejsco- wości Wyryki) oraz w części północno-zachodniej (w rejonie miejscowości Mosty). Powiat włodawski naleŜy do najbardziej zalesionych powiatów Lubelszczyzny. Na obszarze arkusza lasy pokrywają około 40% jego powierzchni, a występujące tutaj siedliska często osiągają wiek 80–100 lat. W składzie gatunkowym drzewostanów przewaŜa sosna, której towarzyszą: dąb, brzoza, świerk i grab, a na terenach podmokłych równieŜ olcha.

Najatrakcyjniejszym pod względem przyrodniczym fragmentom wilgotnych, bagiennych lasów w pobliŜu zbiorników wodnych w północno-zachodniej części obszaru oraz w dolinie Włodawki, w części południowo-wschodniej projektuje się nadać status rezerwatów. Projek- towany rezerwat „Las Mostowski” obejmuje siedliska olsów typowych, olsów jesionowych oraz grądów niskich o powierzchni 127,3 ha. Cenna jest tutaj ponadto naturalna flora runa leśnego i podszytu (m.in.: czerniec gronkowy, czworolist, wawrzynek wilczełyko) oraz boga- ta fauna, z takimi rzadkimi gatunkami, jak np.: rzekotka drzewna, gronostaj i ryjówka aksa- mitna. Projektowany rezerwat „OchoŜa”, o powierzchni 188,5 ha, stanowi fragment lasów olchowych. Tutejsze olszyny, będąc nieuŜytkowane od kilkudziesięciu lat, przybrały postać pierwotnej puszczy, z licznymi mokradłami i grzęzawiskami. O walorach uroczyska świadczą rzadkie gatunki roślin (m.in.: psianka słodkogórz, kosaciec Ŝółty), a ponadto gniazdują tutaj: bieliki, trzmielojady, jastrzębie, myszołowy, puchacze, czarne bociany i in. Projektowany rezerwat „Dolina Włodawki” obejmuje fragment doliny tej rzeki w okolicach Adamek, o powierzchni 84,5 ha. Włodawka płynie tu naturalnym korytem wśród olszyn, łęgów, łozowisk, turzycowisk i szuwarów. Teren ten wyróŜnia się pięknem krajobrazu oraz bogactwem i róŜno- rodnością fauny i flory. Projektowany rezerwat składa się z kilku oddzielnych obszarów, z których część znajduje się na arkuszu Kołacze (południowym). Mniejsze znaczenie od zbiorowisk leśnych mają na obszarze arkusza zbiorowiska wodne, łąkowe, torfowiskowe i bagienne. Objęte ochroną łąki utworzone na glebach pochodzenia organicznego występują głównie w dolinach Hanny i Zielawy, tworząc największe skupiska w okolicach miejscowości Mosty, Krasówka, Zahajki, Lubień i Wyryki. Zbiorowiska bagienne i torfowiskowe, na ogół bezuŜyteczne pod względem gospodarczym, mające jednak duŜe znaczenie przyrodnicze (cenne typy siedlisk, retencja rzek, utrzymanie poziomu wód gruntowych) objęte są ochroną jako uŜytki ekologiczne. Na obszarze arkusza ustanowiono 8 uŜyt- ków ekologicznych (często jeden uŜytek obejmuje kilka, nieraz znacznie od siebie oddalo- nych obszarów). Znajdujące się w południowej części obszaru uŜytki: „Bankowizna”, „Dolina rzeki Włodawki I” i „Dolina rzeki Krzemianki” kontynuują się na arkuszu Kołacze. Cenne okazy przyrody Ŝywej (drzewa, aleje drzew, stanowiska występowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt), jak równieŜ okazy przyrody nieoŜywionej: np. duŜe głazy narzu- towe, chronione są jako pomniki przyrody (tab. 5).

Tabela 5

Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Podedwórze Fn, Fl – „Las Mostowski” 1 R Mosty * parczewski (127,3) Wyryki L – „OchoŜa” 2 R Kolonia Kaplonosy * włodawski (188,5) Włodawa K – „Dolina Włodawki” 3 R Adamki * włodawski (84,5*) Wyryki 4 P Siedliska 1992 PŜ – dąb szypułkowy włodawski Włodawa 5 P Krasówka * PŜ – dąb szypułkowy włodawski Włodawa 6 P Stawki * PŜ – dąb szypułkowy włodawski Wyryki 7 P Kolonia Zahajki 1992 PŜ – 2 dęby szypułkowe włodawski Wyryki 8 P Kolonia Kaplonosy 1992 PŜ – dąb szypułkowy włodawski Hanna 9 P Konstantyn * PŜ – lipa drobnolistna włodawski Hanna 10 P Konstantyn 1996 PŜ – dąb szypułkowy włodawski PŜ – stanowisko widłaka torfo- Wyryki 11 P Horostyta 1992 wego i rosiczki okrągłolistnej włodawski (1 ha) PŜ – stanowisko zimoziołu pół- Wyryki 12 P Kaplonosy 1992 nocnego włodawski (0,1 ha) Włodawa 13 P śuków * PŜ – dąb szypułkowy włodawski Włodawa PŜ – aleja jodłowa licząca 14 P śuków * włodawski 130 jodeł Włodawa 15 P śuków * PŜ – dąb szypułkowy włodawski Wyryki 16 P Adampol 1987 Pn, G (zlepieniec) włodawski Wyryki 17 P Smolarnia * PŜ – dąb szypułkowy włodawski Wyryki 18 P Smolarnia * PŜ – dąb szypułkowy włodawski „Kaplonosy” – śródleśne bagna, Kaplonosy, Wyryki 19 U 2002 torfowiska i łąki Kolonia Kaplonosy włodawski (24,0) Wyryki „Bagno Niedźwiedź” – bagno 20 U Wyryki 2002 włodawski (11,0) Stary Brus, Wyryki „Bankowizna” – łąki, nieuŜytki 21 U Skorodnica 2002 włodawski (40,0*) „Suchawa” – śródleśne bagna, Wyryki 22 U Suchawa 2002 torfowiska i łąki włodawski (9,7)

1 2 3 4 5 6 „Adampol” – śródleśne bagna, Wyryki 23 U Adampol 2002 torfowiska i łąki włodawski (4,2) „Dolina rzeki Włodawki I” – Włodawa, Wyryki 24 U Adamki 2002 śródleśne bagna, torfowiska i łąki włodawski (5,8*) „Dolina rzeki Krzemianki” – Włodawa bagna, starorzecza, zbiorowiska 25 U Okuninka 2002 włodawski zaroślowe (57,3*) „Adamki” – bagno, zbiorowiska Włodawa 26 U Okuninka 2002 szuwarowe, torfowiska włodawski (6,0)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5: * obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, Fl - florystyczny, L – leśny, K – krajobrazowy rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy * – powierzchnia całkowita obszaru, kontynuującego się na arkuszu Kołacze

W latach 1995–96, dla obszaru całego kraju, opracowana została koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA (Liro red., 1998), jako systemu obszarów węzłowych, najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i najbardziej reprezentatywnych dla róŜnych regionów kraju, połączonych siecią korytarzy ekologicznych. Południowa i zachodnia część obszaru arkusza połoŜona jest w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodo- wym o nazwie „Obszar Poleski” (fig. 5). Południowo-wschodnia część arkusza znajduje się w obrębie Poleskiego Obszaru Chro- nionego Krajobrazu, który utworzony został w 1983 r. na powierzchni 33 659 ha. Obszar ten obejmuje rozległy kompleks lasów (głównie bory i olsy), torfowisk i bagien z licznymi jezio- rami i róŜnorodną fauną i florą. Obszary wodno-torfowiskowe stanowią naturalne zbiorniki retencyjne, natomiast tereny leśne pełnią funkcje wodochronne. W północno-zachodniej części arkusza znajduje się obszar specjalnej ochrony ptaków „Uroczysko Mosty–Zahajki” (PLB 060014) (tab. 6) (Rozporządzenie..., 2007). Obszar obejmuje dwa sąsiadujące ze sobą, niezbyt głębokie zbiorniki retencyjne o powierzchni 390 ha i 240 ha, połoŜone w zlewni rzek Hanny, dopływu Bugu i Zielawy, otoczone lasami miesza- nymi i bagiennymi olszynami. Na zbiornikach prowadzona jest gospodarka rybacka. W ostoi występuje co najmniej 21 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 8 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% po- pulacji krajowej następujących gatunków ptaków: ptaków: puchacz (PCK), rybitwa białowąsa (PCK) i rybitwa czarna.

Fig. 5 PołoŜenie arkusza Kaplonosy na tle systemu ECONET (Liro red., 1998)

1 – obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, ich numer i nazwa: 27M – Obszar Poleski; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, ich numer i nazwa: 23m – Włodawski Bugu; 3 – granica państwa

Południowa część obszaru arkusza Kaplonosy połoŜona jest w zasięgu międzynarodo- wego rezerwatu biosfery (MRB) „Polesie Zachodnie”, utworzonego w 2002 r. w ramach programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” (MaB) na powierzchni około 140 tys. ha. Zajmuje on obszar Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego i terenów przyległych, a jego bogactwem są liczne jeziora, róŜne typy torfowisk, rzadkie gatunki, w tym zagroŜone w skali Europy i świa- ta: wodniczka, derkacz, podgorzałka oraz Ŝuraw, bielik, cietrzew, wilk. Występuje tu naj- większa w kraju populacja Ŝółwia błotnego. MRB „Polesie Zachodnie” nie jest rezerwatem w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody, a jego utworzenie nie wiąŜe się z jakimikolwiek ob- ostrzeniami dla działalności gospodarczej.

Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu PołoŜenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru i Powierzchnia Typ Kod obszaru Kod w granicach arkusza Lp. symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Długość Szerokość NUTS na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 włodawski Wyryki PLB Uroczysko Mosty–Zahajki PL311 1 A E 23° 16' 29'' N 51° 37' 35'' 5 061,7 lubelskie 060014 (P) bialski parczewski Podedwórze

Rubryka 2: A – wydzielone OSO, bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków

39 39

X. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków kultury materialnej na obszarze arkusza Kaplonosy naleŜą stanowiska archeologiczne. PoniewaŜ brak jest obiektów wpisanych do rejestru zabytków, na mapie zaznaczono wszystkie stanowiska o duŜej wartości poznawczej (Instrukcja…, 2005). Są to głównie osady i ślady osadnictwa pochodzące z epoki: kamienia, brązu, Ŝelaza, śre- dniowiecza i okresu nowoŜytnego. W przewaŜającej części są to małe stanowiska o powierzchni do 1 ha, bardzo często wielokulturowe (m.in.: kultura amfor kulistych, pucharów lejkowatych, ceramiki sznurowej, kultura łuŜycka i trzciniecka), co świadczy o intensywnej penetracji osadniczej i konsekwentnym zasiedlaniu w róŜnych okresach miejsc sprzyjających osadnictwu. Na podstawie znalezisk archeologicznych (fragmenty ceramiki, przedmiotów krzemiennych, kości ludzkich) moŜna przypuszczać, Ŝe pierwsi osadnicy pojawili się na omawianym obszarze w mezolicie (środowej części epoki kamienia), a w młodszej epoce kamienia (neolicie) nastąpił rozwój sieci osadniczej. W kolejnych epokach miał miejsce dalszy rozwój i stabilizacja osadnictwa. Nowszą historię omawianego obszaru dokumentują zabytki architektury, spośród któ- rych jednym z ciekawszych jest dawny pałac myśliwski w Adampolu (obecnie sanatorium przeciwgruźlicze). Pałac został wzniesiony w latach 1923–27, według projektu Jana Koszczy- ca-Witkiewicza, dla rodziny Zamoyskich. Jest to budowla eklektyczna, z cechami klasycyzmu rosyjskiego i elementami bizantyńskimi, do dekoracji której wykorzystano fragmenty wystro- ju wnętrza pałacu w RóŜance (zniszczonego w czasie I wojny światowej). W skrzydle wschodnim znajdują się m.in.: 13 kapiteli korynckich z początku XVIII w., kominek z roku 1836 oraz dziewiętnastowieczne rzeźby klasycystyczne, natomiast w skrzydle zachodnim pałacu, w dwu oknach umieszczono witraŜe pochodzące z XIII w., ze scenami z Ŝywotu św. Szczepana, prawdopodobnie sprowadzone z Francji. Do zabytków budownictwa sakralnego naleŜy dawna cerkiew filialna, grekokatolicka, pod wezwaniem błogosławionego Jozafata w Lacku. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, wzniesiona w 1795 r., restaurowana w roku 1842, natomiast w roku 1951 – grun- townie przebudowana. Posiada ona kwadratową nawę oraz węŜsze i niŜsze, prostokątne pre- zbiterium, które nakryte są dwuspadowymi dachami z sygnaturką nad fasadą. WyposaŜenie kościoła pochodzi z XVIII i XIX w., a od 1919 r. pełni on funkcję kaplicy publicznej wyzna- nia rzymsko-katolickiego. Spośród zabytków sakralnych godnym uwagi jest równieŜ dzie- więtnastowieczny cmentarz prawosławny w Lubieniu.

Z XIX w. pochodzi równieŜ wiatrak „koźlak” w Wyrykach, stanowiący zabytek tech- niczny. Jest to budowla oszalowana, z zachowanym sprawnym mechanizmem drewnianym. W Wyrykach znajduje się ponadto zabytkowa drewniana chałupa, pochodząca z 1876 r. W miejscowościach Konstantyn, Adampol i Adamki znajdują się pomniki i historyczne miejsca pamięci. W okolicach Adamek, w 1863 r., oddział partyzancki pod dowództwem Marcina Borelowskiego („Lelewela”) stoczył walkę z oddziałami rosyjskimi, natomiast w Adampolu, w latach 1941–43 istniał obóz pracy dla śydów. Miejsce egzekucji więźniów obozu oraz partyzantów polskich i radzieckich upamiętnia obelisk.

XI. Podsumowanie Na obszarze arkusza Kaplonosy udokumentowane zostały 3 złoŜa kopalin, w tym: 2 złoŜa piasków („Kolonia Stawki” i „Stawki I”) oraz złoŜe glin i mułków „Dobropol”. ZłoŜe „Stawki I” eksploatowane jest od 2001 r., natomiast eksploatacja złóŜ „Kolonia Stawki” i „Dobropol” została zaniechana. Na obszarze arkusza w czterech wyrobiskach prowadzona jest równieŜ niekoncesjonowana, okresowa eksploatacja piasku ze Ŝwirem. MoŜliwości udokumentowania nowych złóŜ kruszywa piaskowego i piaskowo-Ŝwirowego istnieją w okolicach miejscowości Kolorówka, Mosty, śuków, Horostyta oraz w sąsiedztwie udokumentowanych złóŜ piasków. Południowo-zachodnia część obszaru arkusza jest perspektywiczna dla występowania węgli kamiennych, jednakŜe pomimo stosunkowo nieduŜej głębokości zalegania produktyw- nych utworów karbonu, ich niewielka i zmienna węglozasobność sprawia, iŜ występujące tutaj węgle nie przedstawiają znaczącej wartości gospodarczej. Stanowią one ewentualne zabezpieczenie surowcowe na bardziej odległą przyszłość (obecnie ich eksploatacja byłaby nie- opłacalna) i nie przewiduje się, aby w najbliŜszym czasie były przedmiotem zainteresowania gospodarczego. Obszar arkusza połoŜony jest w dorzeczu Wisły, zlewni Bugu, a główny rys hydrosfery stanowi tutaj gęsta sieć cieków wodnych z licznymi kanałami i rowami melioracyjnymi. Za- chodnia część obszaru odwadniana jest przez rzekę Zielawę, natomiast część centralna i w- schodnia przez Hannę i Włodawkę. Granice zlewni tych rzek wyznaczają działy wodne czwartego rzędu. Na obszarze arkusza eksploatowane są wody podziemne trzech pięter: czwartorzędowe- go, trzeciorzędowego i kredowego. Główne znaczenie uŜytkowe posiadają wody zgromadzo- ne w utworach czwartorzędu i kredy, natomiast wody z osadów trzeciorzędowych mają znaczenie podrzędne. Wody podziemne wykorzystywane są na cele komunalne i w rolnictwie,

a ich ujęcia posiadają wydajności od 2 do 72 m3/h, najczęściej rzędu 20–30 m3/h. Wody podziemne generalnie charakteryzują się dobrą jakością (klasa I, IIa, IIb, a tylko sporadycznie w warstwach przypowierzchniowych – klasa III). Na obszarze objętym arkuszem Kaplonosy tereny preferowane do składowania odpa- dów obojętnych wyznaczono głównie w centralnej i zachodniej jego części (okolice Lubienia, Kaplonos, Wyryk i Zahajek). Naturalne warstwy izolacyjne na tych obszarach stanowią gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich, osiągające miąŜszość do 25,5 m, podścielone nie- kiedy iłami o miąŜszości do 9,0 metrów. W okolicy śukowa znajduje się wyrobisko o powierzchni około 2 ha, które w przyszłości moŜe być wykorzystane jako potencjalne składowi- sko odpadów. Wytypowane obszary naleŜy brać pod uwagę równieŜ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niŜ składowiska odpadów, gdyŜ wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Jest to rejon bardzo ciekawy pod względem przyrodniczym, kulturowym i krajobrazo- wym, o wysokim stopniu naturalności środowiska. Szczególną funkcję przyrodniczą, ekolo- giczną i rekreacyjno turystyczną pełnią tutaj lasy, które pokrywają około 40% powierzchni arkusza. Najatrakcyjniejsze pod względem przyrodniczym fragmenty lasów projektuje się objąć ochroną w formie rezerwatów przyrody („Las Mostowski”, „OchoŜa”, „Dolina Włodawki”). DuŜą rolę odgrywają tutaj równieŜ liczne podmokłości, bagna i torfowiska, spośród których najcenniejsze i najmniej przekształcone, objęte zostały ochroną jako uŜytki ekologiczne. Na- turalne zbiorowiska roślinne są siedliskiem róŜnorodnej, niejednokrotnie unikalnej, fauny. W północno-zachodniej części arkusza znajduje się obszar specjalnej ochrony ptaków „Uro- czysko Mosty-Zahajki” sieci Natura 2000, a jego część południowa połoŜona jest w zasięgu międzynarodowego rezerwatu biosfery „Polesie Zachodnie”, utworzonego w 2002 r. w ramach programu UNESCO. Na podstawie znalezisk archeologicznych (fragmenty ceramiki, przedmiotów krzemiennych, kości ludzkich) moŜna przypuszczać, Ŝe pierwsi osadnicy pojawili się na omawianym obszarze w mezolicie (środowej części epoki kamienia), a w kolejnych epokach miał miejsce dalszy rozwój i stabilizacja osadnictwa. Kresowe połoŜenie regionu sprawia, Ŝe od wieków krzyŜują się tutaj wpływy wielu narodów, kultur i religii stwarzając bogaty i niepowtarzalny klimat kulturowego pogranicza. Główną gałęzią gospodarki omawianego obszaru jest rolnictwo, a brak przemysłu oraz czyste, nieskaŜone środowisko naturalne stwarzają warunki do produkcji „zdrowej Ŝywno- ści”. Wysokie walory przyrodnicze i kulturowe regionu pretendują go rozwoju turystyki i

agroturystyki, natomiast duŜe zasoby surowca drzewnego nie wykluczają moŜliwości rozwoju przemysłu związanego z jego przetwórstwem. Gospodarowanie zasobami leśnymi powinno odbywać się w sposób racjonalny, nienaruszający naturalnej równowagi ekosystemu.

XII. Literatura

AREŃ B., LENDZION K., MODLIŃSKI Z., TOMCZYK H., WIERZBOWSKI A. 1978 – Charakterystyka litologiczno-miąŜszościowa i stratygraficzna wendu górnego i starszego paleozoiku na obszarze między Łukowem a Włodawą. Inst. Geol., Sosnowiec. BOMBA M., NICPOŃ W. 1982 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za su- rowcem ilastym do produkcji wyrobów cienkościennej ceramiki budowlanej oraz dla potrzeb przemysłu cementowego w województwie chełmskim, w rejonie miejscowości: Krasówka–śuków, Korolówka–Suszno (gmina Włodawa), Turno–Hola, Dominiczyn– Kozaki, Sosnowica (gmina Sosnowica), Lubień (gmina Wyryki), Kulczyn (gmina Hańsk). Arch. Geol. Urzędu Marszałk. Woj. Lubelskiego, Delegatura w Chełmie. BORZĘCKI L., SOKOLIŃSKA Z. 1979 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie doliny rzeki Bug. Arch. Geol. Urzędu Marszałk. Woj. Lubelskiego, Delegatura w Chełmie. CEBULAK S., LASKOWSKI M., PORZYCKI J., ZDANOWSKI A. 1978 – Dokumentacja końcowa badań penetracyjnych karbońskich boksytów w obszarze między Włodawą a Łukowem. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Oddział Górnośląski, Sosnowiec. CHOWANIEC J., FREIWALD P., WITEK K. 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Kaplonosy (680). Państw. Inst. Geol., Warszawa.

CHWESIUK Z. 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Stawki I” dla potrzeb drogownictwa i budownictwa. Arch. Geol. Urzędu Marszałk. Woj. Lubelskiego, Delegatura w Chełmie. CYWICKI R., ZALEWSKA J. 1985 – Sprawozdanie geologiczne z badań geologiczno- zwiadowczych za złoŜami kruszywa naturalnego i piasków w województwie chełm- skim. Arch. Geol. Urzędu Marszałk. Woj. Lubelskiego, Delegatura w Chełmie. DAWIDEK J., KAŁAMUCKA W., KAŁAMUCKI K., WOJCIECHOWSKI K. H., 2006 – Mapa sozologiczna 1:50 000, arkusz Wyryki-Połód. Główny Geodeta Kraju, Warszawa. DOMINIAK S., STRZEMIŃSKA K., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Kaplonosy (680). Państw. Inst. Geol., Warszawa. DROZD J., CZAJA B. 1986 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Kolonia Stawki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁUS S., DROBEK Z., 1973 – Sprawozdanie z geologicznych prac poszukiwawczych za złoŜami pospółki w rejonie miejscowości Kolonia Stawki, Brus Stary, Kamień i Ma-

rianka Stara i Nowa. Arch. Geol. Urzędu Marszałk. Woj. Lubelskiego, Delegatura w Chełmie. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – System osłony przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wystę- powania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.) 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J. 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.) 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MOJSKI J. E. 1973 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000. Arkusz Włodawa. Inst. Geol. War- szawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnie- niem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa PACZYŃSKI B. (red.) 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I Wo- dy słodkie. Państw. Inst. Geol. Warszawa. POPRAWA A., KIERSNOWSKI H., 2008 – Perspektywy poszukiwań gazu ziemnego w ska- łach ilastych (shale gas) oraz gazu ziemnego zamkniętego (tight gas) w Polsce. Biuletyn Państw. Inst. Geol., Nr 429, s. 145-152. PORZYCKI J., ZDANOWSKI A. 1988 – Charakterystyka złoŜowa i jakościowa węgla. W: Karbon Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Prace Państw. Inst. Geol. 122. PRZESMYCKI S., MITIUK W. 1959 – Karta rejestracyjna złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej cegielni Dobropol. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie lubelskim w latach 2006–2007 roku. 2008 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, Lublin.

Raport o stanie środowiska w województwie lubelskim w roku 2009. 2010 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie, Lublin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359. Rozporzą dzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw Nr 61 z dnia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lipca 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla pre- zentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw Nr 179 z 2004 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, Dziennik Ustaw Nr 229 z 2004 r., poz. 1274 i 1275. Rozporzą dzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw Nr 162 z 2008 r., poz. 1008. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw Nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. STACHY J. (red.) 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. TREMBACZOWSKI J. 1965 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kaplonosy (680). Wyd. Geol., Warszawa. TREMBACZOWSKI J., 1968 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kaplonosy (680). Wyd. Geol. Warszawa. URBAŃSKI Z. J., MIGASZEWSKI Z., 1973 – Sprawozdanie geologiczne z prac zwiadowczych za kruszywem naturalnym w rejonie doliny rzeki Bug – Arch. Geol. Urzędu Mar- szałk. Woj. Lubelskiego, Delegatura w Chełmie.

Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). Dz. U. Nr 185, poz. 1243 z 2010 r. WODYK K. 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1: 50 000, arkusz Sosnówka (643). Wyd. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M., (red.), 2010 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2009 r. Państw. Inst. Geol., War- szawa. ZDANOWSKI A. (red.) 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Mini- sterstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010a – W: Zasoby perspektywiczne kopalin Polski (Wołkowicz red.) – Węgiel kamienny – Lubelskie Zagłębie Węglowe. Państw. Inst. Geol. (w druku). War- szawa. ZDANOWSKI A., 2010b – Jakość węgla w Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Biul. Państw. Inst. Geol. Nr 439s.s. 189–196. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M. 1996 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Zamość). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.