PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz KAPLONOSY (680) Warszawa 2011 Autorzy: Katarzyna Strzemińska*, Michał Rolka*, Stanisław Marszałek**, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik* Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Iwona Walentek* * – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and MŚ, Warszawa, 2011 Spis treści I. Wstęp Katarzyna Strzemińska ......................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Katarzyna Strzemińska ........................... 4 III. Budowa geologiczna Katarzyna Strzemińska ............................................................... 6 IV. ZłoŜa kopalin Katarzyna Strzemińska .......................................................................... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Katarzyna Strzemińska .......................................... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Katarzyna Strzemińska …................. 15 VII. Warunki wodne............................................................................................................ 18 1. Wody powierzchniowe Katarzyna Strzemiń ska....................................................... 18 2. Wody podziemne Michał Rolka .............................................................................. 19 VIII. Geochemia środowiska.............................................................................................. 22 1. Gleby Paweł Kwecko ............................................................................................... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze Jerzy Miecznik.......................................................... 24 IX. Składowanie odpadów Stanisław Marszałek................................................................ 26 X. Warunki podłoŜa budowlanego Katarzyna Strzemińska ................................................. 32 1. Warunki korzystne…………………………............................................................ 32 2. Warunki niekorzystne …………………………....................................................... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Katarzyna Strzemińska, Michał Rolka...................... 34 XII. Zabytki kultury Katarzyna Strzemińska, Michał Rolka............................................. 40 XIII. Podsumowanie Katarzyna Strzemińska, Stanisław Marszałek................................. 41 XIV. Literatura .................................................................................................................. 43 I. Wstęp Arkusz Kaplonosy Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) opraco- wany został w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowe- go Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geolo- gicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL SA Warszawa, Oddział w Lublinie (plansza B) w latach 2010–2011. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kaplonosy Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wy- konanym w 2005 roku w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Dominiak, Strzemińska, 2005). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „In- strukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrzędnych 1942. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji pań- stwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz pro- jektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w plano- waniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na ma- pie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego skła- dowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiek- tów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów 3 dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków za- gospodarowania terenów zdegradowanych. Arkusz Kaplonosy powstał w wyniku analizy materiałów archiwalnych i publikowa- nych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w: Urzędzie Marszałkow- skim Województwa Lubelskiego w Lublinie i jego delegaturach w Chełmie i Białej Podla- skiej; Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lublinie; SłuŜbie Ochrony Zabyt- ków w Chełmie, nadleśnictwach: Parczew, Włodawa i Sobibór, starostwach powiatowych: we Włodawie, Parczewie i Białej Podlaskiej, urzędzie miasta Włodawa oraz urzędach gmin: Po- dedwórze, Sosnówka, Hanna, Wyryki, Włodawa i Stary Brus. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamiesz- czone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Kaplonosy zawarty jest między współrzędnymi geograficznymi: 23°15’00” a 23°30’00” długości geograficznej wschodniej oraz 51°30’00” a 51°40’00” sze- rokości geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany rejon połoŜony jest w województwie lubel- skim. Zdecydowana większość obszaru arkusza naleŜy do powiatu włodawskiego (miasto i gmina Włodawa oraz gminy: Hanna, Wyryki i Stary Brus), północno-zachodnia jego część do powiatu parczewskiego (gmina Podedwórze), natomiast niewielki skrawek w części pół- nocnej do powiatu bialskiego (gmina Sosnówka). Pod względem geograficznym obszar arkusza naleŜy do prowincji NiŜu Wschodniobał- tycko-Białoruskiego, podprowincji Polesia (Kondracki, 2001). Jednostką niŜszego rzędu jest tutaj makroregion Polesia Zachodniego, który w obrębie arkusza dzieli się na 3 mezoregiony: Zaklęsłość Sosnowicką, Garb Włodawski i Równinę Łęczyńsko-Włodawską (fig.1). Garb Włodawski obejmuje centralną i południową część obszaru arkusza, zajmując największą powierzchnię. Stanowi on płaskie wzniesienie o względnej wysokości kilku- dziesięciu metrów, które oddziela Zaklęsłość Sosnowicką od Równiny Łęczyńsko- Włodawskiej. Kształty wzniesienia są asymetryczne, poniewaŜ jego południowe stoki są bar- dziej nachylone od północnych. Jest to region w znacznej mierze zalesiony, z nielicznymi wsiami. Rozciągającą się w północnej części terenu arkusza Zaklęsłość Sosnowicką stanowią przewaŜnie łąki pocięte licznymi kanałami melioracyjnymi oraz lasy łęgowe. Region ten cha- rakteryzuje się słabo rozwiniętą infrastrukturą oraz niewielkim zaludnieniem. 4 Niewielki fragment w południowo-wschodniej części omawianego obszaru stanowi Równina Łęczyńsko-Włodawska. Powierzchnia równiny jest podmokła i zatorfiona z liczny- mi zagłębieniami krasowymi. Jest to region bardzo ciekawy pod względem przyrodniczym (lasy, jeziora, torfowiska, bagna), jak równieŜ atrakcyjny turystycznie. Fig. 1 PołoŜenie arkusza Kaplonosy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu; 3 – granica państwa Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja: Polesie makroregion: Polesie Zachodnie: 845.11 – Zaklęsłość Łomaska, 845.12 – Równina Kodeńska, 845.13 – Równi- na Parczewska, 845.14 – Zaklęsłość Sosnowicka, 845.15 – Garb Włodawski, 845.16 – Równina Łęczyńsko- Włodawska, 845.17 – Polesie Brzeskie makroregion Polesie Wołyńskie: 845.32 – Pagóry Chełmskie Trójdzielność budowy arkusza znajduje odzwierciedlenie w jego morfologii, choć de- niwelacje terenu są tutaj niewielkie i dochodzą do około 45 m. Największą wysokość (199,6 m n.p.m.) osiągają wzniesienia Garbu Włodawskiego w okolicach miejscowości Wy- 5 ryki, skąd teren obniŜa się w kierunku północnym i północno-zachodnim ku Zaklęsłości So- snowickiej oraz w kierunku południowo-wschodnim – ku dolinie Włodawki, wyznaczającej granicę Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej. NajniŜej połoŜony punkt na obszarze arkusza (155,6 m n.p.m.) znajduje się w okolicach miejscowości Mosty, w dolinie Zielawki. Omawiany teren połoŜony jest w mazowiecko-podlaskim regionie klimatycznym (Sta- chy red., 1987), charakteryzującym się klimatem