1972 (Mcmlxxii) Jaarboek 64

VIERENZESTIGSTE JAARBOEK VAN HET GENOOTSCHAP

AMSTELODAMUM

AMSTERDAM

DE BUSSY ELLERMAN HARMS N.V

ANNO 1972

--. INHOUD

Bestuur en ereleden ._....,...... _...... 3

Adressen ...... 3

Ledenlijst...... ~.... 4

Tweeënzeventigste Jaarverslag ...... _ ...... 20

Verslag van de penningmeester over het tweeënzeventigste boekjaar ...... , _ ...... 26

Willem Hendricxz. Croock, Amsterdams stadsfabriekmeester, schilder en kartograaf in de eerste helft van de zestiende eeuw, door A. H. Huussen Jr...... _ ...... _ . . 29

Huizen aan de Oude Kerk, door mejuffrouw B. M. Bijtelaar...... 54

De familie van de drukker Jan Willemsz Blaeu in Alkmaar en in Amsterdam, door mr J. Belonje en mejuffrouw Dr. 1. H. van Eeghen...... _ ...... 75

De scheepschirurgijn Exquemelin en zijn boek over de flibustiers, door professor Mr. H. de la Fontaine Verwey...... , ...... , _ ...... 94

De familie kroniek van Frans der Kinderen (1667-1737), door mejuffrouw Dr. 1. H. van van Eeghen ...... _...... 117

Het einde van de korenmolens op de Amsterdamse bolwerken, door Mr. J. H. van den Hoek Ostende...... 163

Kroniek van Amsterdam van 1 januari tot en met 31 december 1971, samengesteld door J.F.M.denBoer ...... ~...... 182

_.. .._ _ .--..--__ .-_-.. BESCHERMHEER

DR. I. SAMKALDEN Burgemeester van Amsterdam

ERELID

JHR. F.J.E. VANLENNEP

BESTUUR

Gekozen Aftr.

Prof. Mr. H. DE LA FONTAINE VERWEY, Vooqitter 6 juli 1946 1975

L. C. SCHADE VAN WESTRUM,~~ Vootyitter 25 febr. 1950 1974

DR. J. H. A. RINGELING, Secretaris 26 febr. 1971 1973

Mevr. M. VAN DIJK-LELY, Penningmeester 29 febr. 1972 1974

Mej. Dr. 1. H. VAN EEGHEN, Redactrice 6 juli 1946 1973

Pr0f.Dr.W.F. H EINEMEYER 30 okt. 1970 1973 Mr.J.H. VANDENHOEKOSTENDE 22 febr. 1963 1975

E. JAMES 26 febr. 1971 1975

Ir. H. A. J. M. WELLER 19 febr. 1960 1974

A DRESSEN

Genootschap Amstelodamum : secretaris Dr. J. H. A. Ringeling, Prinsengracht 300, Amsterdam-C (tel. 249842), Penningmeester mevr. M. van Dijk-Lely, Sophialaan 18, contributie leden f 25,-, (gem. giro A 65, postgiro 52391 ten name van het Genootschap Amstelodamum), redactie maandblad mej. Dr. 1. H. van Eeghen, Prinsengracht 590, Amsterdam-C. Uitgaven van het genootschap verkrijgbaar door tussenkomst van J. F. M. den Boer, Prinsengracht 844”‘, Amsterdam-C, tevens aldaar ledenadministratie.

- LEDENLIJST

I AUGUSTUS 19,’

Aa, 0. L. van der. Asscher Jr., L. Abspoel, A. W. ‘s-Gravenhage. Asselbergs, E. A. P. Breda. Académie Royale des Beaux-Arts. Kopenhagen. Asser, Mr. P. A. Achterbergh Jr., J. W. N. van. Nieuwer-Amstel. Aten Jr., Prof. Dr. A. H. W. Ackema, W. F. Dongen. Auerhaan & Zn. n.v. 1. Administratieve bibliotheek. Auerhaan, L. Admiraal, P. M. Amstelveen. Aufenacker, J. Ch. Amstelveen. Admirant, J. den. Adriaans, H. Adriaanse, Dr. P. Baart, A. Ailly, Mr. A. J. d’. Baas-Akkeringa Frank, Mevr. Mr. M. Aken, Th. van. Baasdorp, Chr. C. Amstelveen. Akkerman, Dr. A. M. Baggelaar,.,- Jac. Alberdingk Thijm, J. E. F. A. Baker Memorial Library. Hanover N.H. USA Albert de Bary & Co. n.v. Bakker, Jr., A. C. Alberts, Chr. Bakker, Drs. F. J. Groningen. Alders, J. J. Bussum. Bakker, Ir. H. G. Aldewereld, E. F. Bakker; Mevr. N. Alexander, E. Bakker, Mej. M. M. de. Algemeen Rijksarchief. ‘s-Gravenhage. Bakkum, P. Almekinders, J. P. Balder, J. Amende, H. G. Balhuizen, J. C. Amsterdam-Rotterdam Bank n.v. Balk, Drs. A. Amsterdams Havenbedrijf n.v. Ballast-Nedam Groep N.V. Amsterdamse Mij. tot Stadsherstel n.v. Baneke, G. André de la Porte, C. Laren N.H. Bangs, Prof. Mr. C. 0. Kansas City. Missouri. André de la Porte, P. C. Bank Mees & Hope n.v. Andriesse, B. L. Hilversum. Banning, J. A. Anema, Drs. G. T. Muiden. Banting, Ir. J. D. Antiquariaat Schumacher. Banz-Thooft, Mevr. E. A. Amstelveen. Appels, A. Amstelveen. Bardet, Ir. J. Arentshorst, M. E. H. Barends, J. L. Ariëns-Kappers-Von Hunteln, Mevr. C. B. Barendsen, Mr. R. A. Aerdenhout. Arkel, Mevr. Prof. Dr. C. G. van. Barth, Mr. J. P. Armbrust, J. Barug, D. A. Armbrust, R. F. Laren N.H. Bastert, J. N. Loenen aan de Vecht. Asbeck, F. W. A. Baron van. Amersfoort. Bax, Prof. Dr. D. Kaapstad/Zuid-Afrika. Asch van Wijck, Jhr. Mr. Th. M. van. Zeist. Beaufort-Blaupot ten Cate, Mevr. A. C. de. Asperen de Boer, Dr. S. R. van. Heemstede.

4 Beek, J. C. Bibliotheek v. d. Koninklijke Akademie van Beek, M. Wetenschappen. Beek, Prof. Dr. M. A. Bibliotheek van het Kunsthistorisch Instituut. Beek, H. S. van. Utrecht. Beekhuis, Mr. C. H. Bibliotheek en Leeszalen der Gemeente Rotter- Beekhuizen, Mr. H. van. dam. Rotterdam. Beer en Gnirrep, firma De. Bosch en Duin-Utr. Bibliotheek van het Museum Boymans. Rotter- Behrens, H. R. dam. Beins-Bolten, Mevr. R. J. Bibliotheek van de R.K. Universiteit. Nijmegen. Belonje, Mr. Dr. J. Alkmaar. Bibliotheek van de Rijksakademie van Beeldende Bemolt van Loghum Slaterus, Dr. A. J. Kunsten. Benavente, J. C. Bibliotheek van de Rijksuniversiteit. Groningen. Bennink, E. Aerdenhout. Bibliotheek van de Rijksuniversiteit. Leiden. Bennink Bolt, E. Bibliotheek v. d. Rijksuniversiteit. Utrecht. Bent-Meulman, Mevr. M. Bibliotheek van het St. Ignatiuscollege. Bentinck, 0. E. H. Baron. Maarn. Bibliotheek van de Sociëteit De Groote Club. Bentz v. d. Berg, J. C. Bibliotheek Vrije Universiteit. Benzine en Petroleum Handel Mij. n.v. Bieling, K. Berckel-Schölvink, Mevr. A. W. M. van. Biemond, Ir. C. Berg, A. Th. van den. Wassenaar. Biggelaar-Kouw, Mevr. B. van den. Berg-Van Varseveld, Mevr. de wed. C. J. van Biggelaar, Mr. R. B. van den. den. Bille, Mej. Dr. C. Santpoort. Berg, Mr. F. W. van den. Rotterdam. Bilt, Mej. J. van der. Berg, Prof. Dr. J. van den. Amstelveen. Binnendijk, Drs. D. A. M. Berg, J. van den. Binnendijk-Schouten, Mevr. G. J. Berg, Mr. J. C. van den. Birkenbager, J. C. Rotterdam. Berg, J. J. D. van den. Bisterbosch, L. J. Berg, S. J. van den. Amstelveen. Blaauw, Mej. A. C. W. Hilversum. Bergh, Mr. R. van den. Blaauw, Ir. M. P. Bergh, Th. l?. van den. ‘s-Graveland. Blaisse, Mr. F. B. Doetinchem. Berghaus nv., H. Blaisse, H. F. Bergmans, H. Barcelona (Spanje). Blanken, H. G. den. Bergshoeff, T. R. Blauwkuip-Van der Hoef, Mevr. T. A. A. Bergsma, Mr. M. C. Wierden (Ov.). Bleeker, Prof. Dr. C. J. Bergsma, S. T. Bleeker, D. P. Bergvelt Jr., J. A. W. Bletz, Mr. J, A. Berk, H. A. F. van den. Blickman, Prof. Dr. J. R. Groningen. Berkhoff, Mr. A. J. M. Bliek, W. J. Berreklouw, Dr. S. Blitz, Dr. J, Ede. Bertelsmann, W. H. Amstelveen. Black, J. W. C. Beuker, W. J. Blomberg, Mej. W. C. Beulink, B. P. Blooker, Dr. J. W. Beun, F. de. Hilversum. Blijdensteijn, M. van. Beijer, A. M. Groningen. Boas-Snuyff, Mevr. Dr. J. Bezems, Mej. Drs. G. Bodar, A. P. L. Bibliotheek van het Amst. Historisch Museum. Boeken, P. C. Hoogland. Bibliotheek der afdeling Bouwkunde van de Boer-Den Hoed, Mevr. Prof. Dr. P. M. Technische Hogeschool. Delft. Boer, F. de. Bibliotheek Dienst der Publ. Werken. Boer, Ir. K. de. Bibliotheek der Ned. Economische Hogeschool Boer, Kunsthandel P. de. Rotterdam Boer, J. F. M. den.

5 Boererna, Prof. Dr. 1. Brink, Drs. T. van den. ‘s-Gravenhage. Boers, 0. W. Brinkgreve, G. Boers, W. Brinkman, P. Böschen, G. British Museum. London. Boersma, Mr. A. A. M. ‘s-Gravenhage. Broeder Overste, van de congregatie Onhe- Boetzelaer, Baron R. W. C. van. Laren N.H. vlekte Ontvangenis van Maria. Bois, Dr. Mr. D. W. de. Groenekan. Broek, Ir. W. van den. Bloemendaal. Bois-Rodenburg, 1. de. Broere-Euwe, Mevr. A. Bok, Ir. F. J. Bronkhorst, J. C. B. van. Nijmegen. Bolkestein, Mr. N. Broodbakker, J. J, F. Bolle, Drs. H. Brouwer, G. J. Bon, Dr. W. F. Ankeveen. Brouwer, J . Bonebakker Jr., C. Baarn. Bruggen, F. Bonting, B. F. Brug, Mr. J. H. J. van der. Boomstra, Mr. J. H. Brugmans, Prof. Dr. H. ‘s-Gravenhage. Boon, K. G. Bentveld. Brugmans, Prof. Dr. 1. J. Haarlem. Boon, Dr. R. Landsmeer. Bruin, Dr. J. de. Boon Hartsinck, Ch. M. Baarn. Bruinsma, Mr. F. A. Boot, Dr. J. A. Hobart (Tasm.). Bruyn, Prof. Dr. J. Bording-Bakker, Mevr. A. Bruijn, Dr. J. R. Oegstgeest. Borst, Prof. Mr. P. Vorden. Bruyn, J. de. Bos, G. Koog aan de Zaan. Bruyn Kops, Mr. C. J. de. Abcoude. Bosboom, Ds. F. C. Rotterdam. Bruyn Kops, Mr. H. A. de. Bosch, G. A. C. Bührmann Jr., G. H. Bloemendaal. Bosch Ridder van Rosenthal, H. T. C. Zeist. Bulte, J. H. M. Boschma, C. Leeuwarden. Bureau Monumentenzorg Bosma, Mevr. A. 1. Burg, C. van der. Bosman, Mr. A. Busch, 0. Bosman, A. H. Bussy Ellerman Harms n.v., De. Bosschart-Wijzenbeek, Mevr. B. Buurman, D. J. G. Velp (Gld.) Bottenheim, Mej. E. M. Bijenkorf n.v., De. Bottenheim, Mevr. M. F. G. Bijhouwer, Prof. Dr. Ir. J. T. P. Wageningen. Bottenheim, Mej. M. H. Bijl, Mej. A. M. Bouhuys, A. Bijl, C. N. Bouma, Mr. B. J. Bijl, G. van der. Bouma-Ten Hoorn, Mevr. J. M. Bijl1 Nachenius, Mr. C. T. de. Bouman, J. J. Bijtelaar, Mej. B. M. Bouwman, H. Amstelveen. Bouwman, Mej. J. H. A. Calisch, Mr. A. Bennebroek. Bouwman, L. Carasso-Kok, Mevr. M. Abcoude. Boyenk, A. J, Carter, Mrs. A. C. London. Braakenburg van Backum, D. J. M. A. Cate-de Jong Schouwenburg, Mevr. A. A. A. C. Braam van Vloten, Mej. A. C. van. ten. Almelo. Brandes, J. L. C. Amstelveen. Cellarius, P. Laren N.H. Brandt Corstius, H. Wassenaar. Centrale Suiker Mij., n.v. Brautigam, Mr. E. A. G. Cingel, A. v. d. Bredschneyder, A. Zeist. Citroen, F. Bremer, Ds. H. Citroen, K. A. Breuker, Ph. Cobussen Jr., C. H. Brikkenaar van Dijk, W. S. Naarden. Coebergh, Drs. F. J. A. M. Brink, Mr. B. Cohen Tervaert, Mr. A. Nieuwersluis.

6 Coini, J. A. Dieren, G. van. Eindhoven. Colaço Osorio, E. Dinger, Ir. J. W. Colnot-Marijt, Mevr. M. C. Bergen N.H. Dinter, Zuster Ign. Bussum. Colombijn, L. W. A. Amstelveen. Dinter, J. W. van. Combrink, J. Rhenen. Dishoeck, Mevr. A. M. van. Consen-Hoogendijk, Mevr. L. Luxemburg Does de Willebois, Jhr. Mr. J. van der. (Ville). Doesburg, P. A. M. van. Coolhaas, Prof. Dr. W. Th., Bilthoven. Domisse, Mej, J. Cornelisse, J. Domna, J. Nieuwkoop. Cornelissen, Chr. K. H. Donath-Maas Geesteranus, Mevr. W. Baarn. Corput, P. J. van den. Dongen, Dr. J. A. van. Costa, Ir. H. 1. da. Bedum (Gr.). Donker, G. Costa, Mr. W. S. da. Donner, Prof. Mr. A. M. Luxemburg (Ville) Cosijn-Gouda, Mevr. A. C. Maarssen. Donner-Van Riessen, Mevr. J. Ouderkerk aan Cousijnse, W. de Amstel. Couvée, D. H. Dons, Mr. L. L. J. Couvée-Jampoller, Mevr. L. Doorn, Mej, Zuster C. M. van. Cox, G. A. Dooyes, D. Crommelin-Waller, Mevr. H. A. ‘s-Gravenhage. Dorp, J. H. L. van. Crone, Dr. E. Bergen N.H. Draaisma-Lubbe, Mevr. W. F. J. Croockewit, H. W. E. Draak, Mevr. Prof. Dr. A. M. E. Crull, J. Weesp. Drabbe, L. W. M. M. Driel, A. E. J. van. Daarnhouwer, H. A. Naarden. Dries, Mevr. Mr. L. L. W. van den. Daarnhouwer, J. F. Bussum. Dubiez, F. J. Daendels, Mr. H. A. Dudok de Wit, A. B. C. Blaricum. Dam, G. C. van. Dudok van Heel, A. Laren N.H. Dams, Mej. H. C. Dudok van Heel, S. A. C. Daniëls, J. Dungelman, J. M. A. Dantzig, A. M. van. Dunnebier, J . Dantzig-Van Amstel, Mevr. B. van. Duparc, Prof. Dr. H. J. A. Delft. Darley-Roosen, Mevr. M. P. Duyker, Mevr. G. E. Deckwitz, J. F. Duyvensz, Fr. Deenik, H. J. Duyvensz-Rits, Mevr. P. A. Deenik, W. F. 2. Duijvis, Ir. J. T. Deenik & Zoon, 2. Dijckmeester, Mr. A. H. Dekker, C. Dijk, A. van. Dekkers, Mevr. C. J. Dijk, Mr. E. J. van. Dekkers, P. G. Dijk, F. A. van. Eersel. Dekking, Dr. F. Dijkhuis, B. H. Delfgaauw, Prof. Dr. G. Th. J. Dijkman, L. A. Overveen. Delprat, Drs. C. C. Dijkum, Tj. G. H. van. Delprat, Mr. D. A. Delta-Lloyd Verzekeringsgroep n.v. Ebbenhorst Tengbergen, Dr. J, van Dercksen, S. J. P. Eberwein, H. P. A. Derks, Mr. Dr. J. F. A. Huizen N.H. Eckhardt, Drs. M. J. W. J. Deterink, Mevr. W. B. J. Economisch Historische Bibliotheek. Determeyer-Duursma, Mevr. M. J. Chevremont. Eeghen Jr., Mr. C. P. van. ‘s-Gravenhage. Diederiks, H. A. Eeghen-Heldring, Mevr. H. van. Dien, Van Uden & Co., Van. Eeghen, H. L. van. Diercks, Dr. G. Eeghen, Mej. Dr. 1. H. van. Eeghen, Mr. L. C. van. Fondation Custodia. Paris. Eeghen, Mr. S. P. van. Fontaine Verwey, Prof. Mr. H. de la. Eerbeek, C. D. F. Castricum. Fontaine Verwey-Le Grand, Mevr. 1. de la. Eerhart-Claassen, Mevr. M. Foppe,H.H.M. Eesteren, Prof. C. van. Frank, M. D. Aerdenhout. Egberts, Mr. E. J. Loenen (Ut.). Fransen, Drs. G. Amstelveen. Eigendomsrecht, Amsterdamse Vereniging van Freese, F. Huis- en Grondeigenaren, Het Freese, J. P. Loosdrecht. Eisma-Gehner, Mevr. C. F. A. Fremantle, Mej. Dr. K. D. H. Hollandsche Eldering, Mej. F. J. Rading. Eldert, G. A. van. Leeuwarden. Frenkel, Prof. Dr. M. Eliam Jr., G. R. Frerichs, Mej. L. C. J. Elias, Drs. B. G. J. Frese, B. H. Blaricum. Elshove, Mej. W. A. Rotterdam. Freud-Versteeg, Mevr. L. Elzas, A. Frisch-Erwteman, Mevr. M. S. E. Brussel. Embden, M. van. Fritze, C. E. Stockholm. Emeis Jr., M. G. Fuchs, Dr. J. M. Endel, A. W. Santpoort. Fuks, Dr. L. Engel, Prof. Dr. H. Almen. Fuld, M. E. Engelen, J. M. van. Engelsman Jr., S. G. Gajentaan, Dr. J. Enschede, B. F. Heemstede. Gans, M. H. Enthoven-Elias, Mevr. M. A. Gebhard, Mej. A. C. Entrop, E. A. Geene, J. van. Zwanenburg. Erdman, J. E. Arnhem. Geerling, Mr. M. Erpers Roijaards, F. van. Geestman, G. Erven Dorens, Ir. E. C. van. Bussum. Gelder, F. A. de. Vreeland. Erwteman J. Gelder, Prof. Dr. J. G. van. Utrecht. Esch, Mr. J. van der. Gelderen, A. van. Esser, L. Geluk, Fr. Esveld-van Kerkhof, Mevr. J. van. Bussum. Gemeente Archief. Delft. Eugen, D. von. Laren N.H. Gemeente Archief. Haarlem. Euro-boekhandel Visser C. V. Gemeente-Archief. Utrecht. Europese Bibliotheek, Uitgeverij. Zaltbommel. Gemeentebestuur Nieuwer Amstel. Amstelveen. Eveleens, A. Aalsmeer. Gemeentelijke Archiefdienst. Everdingen, Mr. H. G. van. Gens Nostra. Everling, B. M. Amstelveen. Gerbrandy, Prof. Mr. S. Eversdijk, L. Gerbscheid, Drs. G. J. Eyck, Dr. J. L. van. Gouda. Gerrevink, P. K. van. ‘s-Gravenhage. Eijk, Drs. H. H. W. van. Gerritsen, Mr. A. L. Eylers, B. C. F. Zeist. Gerritsen, H. Geuns, J. van. Feenstra, Prof. Mr. R. Leiden. Geuns, S. H. van. Feith, Mr. A. J. Geus van den Heuvel, B. de. Nieuwersluis. Feltz, Mr. F. Baron van der. Gewin, Mr. H. E. Zutphen. Fiolet, B. P. Nieuwendam. Gilhuys, P. M. Axel. Fischer, K. J. Ginhoven, Mr. J. van. Fischer, Drs. P. M. Gleichman, Th. G. Fletterman, L. F. Göbel en G. de Hertog, Firma L. Flier, Mr. G. van der. ‘s-Gravenhage. Goedhart-Van Alsbeek, Mevr. M. Fock, Mr. H. Oegstgeest. Göteborgs Universitets Bibliotek. Göteborg.

8 Gogh, Ir. Dr. V. W. van. Laren N.H. Haken, H. W. H. ten. Gomperts, Mr. J. A. B. Haks, A. W. Goor, P. van der. Echt. Halm, J. C. van. Goppel, F. Bentveld. Ham, Mej. A. A. G. Goudsmit, Mevr. F. W. Ham, G. van der. Goudsmit-Geerkens, Mevr. J. Hanou, H. A. Vreeland. Goudstikker, A. Happel, F. C. Graaf, J. van de. Haarlem. Hardenberg, Dr. L. Graaff, Mr. U. J. N. de. Amstelveen. Haring, A. Graeff, Mr. F. H. A. de . Harms, F. M. Heemstede. Gräffner, L. Harmsen van der Beek, W. B. ten. Grand Hotel Krasnapolsky n.v. Harshagen, J. Purmerend. Graeuwert, J. W. Hart, Dr. S. Grapperhaus, Mr. F. H. M. Wassenaar. Hart, M. E. ‘t. Gras, G. J. le. Hartdorff, Dr. G. Greevenbroek-Bogaard, Mevr. G. M. Hartgerink, H. J. H. ‘s-Gravenhage. Amstelveen. Hartkamp, W. F. Greidanus, K. Hartzuiker, N. Grewel, Prof. Dr. F. Hassel, A. J. P. van. Amstelveen. Gribling, Prof. Ir. J, L. B. Hasselt, Dr. G. H. van. Groen, J. A. Hasselt, J. van. Groen van Beverwijk, M. Hasselt, Mej. Mr. J. F. van. Bentveld. Groeneveld, Dr. F. Ph. Laren N.H. Hassoldt, Mr. W. C. Groeneveld, Dr. H. P. Hattum, Mr. F. W. D. C. A. van. Santpoo Groenewoud, R. E. van het. Hazelhoff, D. F. Groenveld, G. Heeres, J. Rotterdam. Groot Jr., A. de. Heerkens Thijssen, H. F. Bloemendaal. Groot,, Dr. J. W. C. de. Heide, R. M. van der. Groot, Mej. T. de. Heilbron Jr., L. G. Grootenboer, P. C. Diemen. Heineken’s Brouwerijen Nederland n.v. Groothand, Mej. M. H. Heinemeijer, Prof. Dr. W. F. Grootjans, Mej. E. M. Helder-Goudeket, Mevr. Fr. Grosheide, Dr. D. Utrecht. Heldring, A. L. Laren N.H. Grosheide, Mr. D. W. 0. A. Heldring, Mej. L. Grosheide, Prof. Dr. F. W. Helling, J. R. E. Baarn. Guépin, A. A. J. Bussum. Helms, Ir. J. H. Bussum. Guidor, Ned. Gidsen Organisatie. Hemmers, G. Gundelach, A. J. Hemsing, C. Hendrick de Keyser, vereniging. Haak, B. Hengel, S. J. H. van. Bentveld. Haakman, Mr. A. J. Amersfoort. Henneman, Dr. A. J. Groesbeek. Haalmeijer, Dr. B. P. Barneveld. Hennipman, Prof. Dr. P. Haan-Hinrichs, Mevr. C. de. Hennus, M. F. Hilversum. Haan Jr., F. de. Henny, J. J. Laren N.H. Haar, Mr. B. Henriquez, Mr. E. C. ‘s-Gravenhage. Haar, A. P. W. van der. ‘s-Gravenhage. Herder, T. den. Naarden. Haase, Mr. G. F. Herkner, G. B. Rijswijk. Habekotté, F. Hermanides, C. J. Badhoevedorp. Haga, J. M. Herpen, J. J. van. Hilversum. Hagedoorn, Prof. Dr. A. Hertzberger, M. Baarn. Hagedoorn, C. J. Herwaarden, Dr. A. van.

9 Hesseling, C. Heemstede. Houthakker, L. A. Hessen, B. van. Amstelveen. Hovy, J. H. Heukelom, Mr. F. H. van. Hubrecht, U. T. F. Doorwerth. Heukensfeldt Jansen-Vink, Mevr. E. Hüffer, Mr. H. J. F. M. Heule, H. H. J. Naarden. Hütschler, Mr. H. J. Heusden, G. van. Loenersloot. Huig Jr., K. Heusden, R. F. van. Rotterdam. Huisken, C., Hilversum. Heuven, Dr. G. J. van. Huisman-van der Stam, Mevr. A. Heijbroek-Leendertz, Mevr. Mr. E. Bilthoven. Huisman Jr. F. Maarn. Heijdenrijck, A. J. Huisman, N. J. Heijenbrok, J. H. ‘s-Gravenhage. Hulst, B. Heijer, R. E. J. Hunningher-van Mourik, Mevr. G. W. Heijne, D. H. Hurk, Jac. L. van den. Orthen. Heijtmajer, 0. Husselman, H. G. Barendrecht, Hillebrand, S. J. L. Huussen Jr. Drs. A. H. Hillen, L. J. J. Huyser, A. Hilst, H. G. van der. Voorschoten. Huysinga, Mej. E. J. Historische Commissie der Universiteit. Huijsmans-Evers, Mevr. Dr. A. G. M. Hoboken, Dr. W. J. van. Huysmans, E. G. C. A. M. Hoek, Mej. A. E. Hoek Ostende, Mr. J. H. van den. Industrieële Club, De. Hoek, A. van der. Ingenhoes, H. Amstelveen. Hoek, G. J. van der. Muiderberg. Ingwersen, J. B. Hölscher, Dr. J, F. M. Insinger, J. L. Hoen, K. Instituut voor Prae- en Protohistorie. Hoenen, Drs. F. Internationale Graanoverslag Mij. Amsterdam. Hörchner, J. n.v. Hoeven, Prof. Mr. J. van der. Israel n.v., B. M. Höweler, H. A. Laren N.H. Iterson, Drs. P. D. J. van. Hoffman, W. L. J. Hoogkarspel. Hofman, Mr. E. A. London. Jacobszoon, Ds. J. 1’. Haarlem. Hofman, W. Zevenhoven. Jagerman, W. Hollander, Prof. Dr. A. N. J. den. James, E. Hall. Belegging en Beheer Mij. n.v. Janse, H. HOR. Draad- & Kabelfabriek n.v. Janse, Drs. M. M. Baarn. Holleman, Mr. M. J. W. Zutphen Jansen, A. K. Th. Zeist. Holtrop, Dr. M. W. Bloemendaal. Jansen, Mej. A. M. Honig, J. M. Jansen, F. G. Hooft Graafland, Jhr. H. J. P. Zeist. Jansen, G. F. Hooft van Woudenberg, Jhr. H. W. C. Wouden- Jansen, Dr. L. berg. Jansen, L. Th. Hooft Jr., Jhr. C. G. ‘t. Delft. Jansen, P. C. Hoogendorp, J. C. Jansen, R. Hoogendijk, J. H. Jansma, J. J. Hoogenhuyze, E. L. G. van. Jansma, Prof. Dr. T. S. Hoogewoud, G. S. Jansweijer, C. J. M. Hoop-Scheffer, Mevr. D. de. Janszen, L. Hooykaas, D. Jantzen, F. B. Horst, Prof. Dr. L. van der. Jantzen, F. B. Ede. Hosbach, J. Y. Jerphanion, J. Swakopmund Zuid Afrika. Houben, Mr. R. J. C. Jesse, G. A.

10 Jiskoot, A. Baarn. Kikkert, K. F. Ede. JKnegt en Zonen, Firma J. C. Kinebanian, G. Rotterdam. Joachimsthal, W. Kist, Mr. B. Velp (Gld.). Joghems, J. A. F. Bilthoven. Kits van Heijningen, H. Jolles, Mr. J. Kléber, Mevr. J. G. C. Jonckheer, Mr. J. A. G. Klein, H. F. J. Jong, Prof. Dr. Fr. de. Klein Bog, F. H. W. Laren N.H. Jong, G. de. Wormerveer. Klerk, Mej. C. C. Arnhem. Jong, H. de. ‘s-Gravenhage. Klerk, G. de. Jong, J. A. de. Klerk, J. B. de. Nijelamer (Wolvega). Jong, J. P. de. Kleyn, Ir. J. Willemstad. Jong, Prof. Dr. 0. de. Kloezeman, G. J. Jong Schouwenburg-Brandt, Mevr. N. de. Klomp-Blankenstein, Mevr. M. C. Aerdenhout. Klompmaker, Dr. H. Jonge, Prof. Dr. J. A. de. Amstelveen. Klooster, N. Th. M. Delft. Jonge, T. de. Klopper, J. H. W. Jonge van Ellemeet, Jonkvrouwe W. C. D. de. Klopper-Mensch, Mevr. Dr. M. H. Jongh, Mr. C. M. J. de. Heemstede. Klijnsorge, Mevr. H. Jongkees, Prof. Dr. L. B. W. KLijnveId, Kraayenhof & Co. Jongsma, Drs. N. F. B. Knap, Mr. M. Jonker, M. Kneppers, J. Jutte, H. Knottenbelt, Mr. J. Knuf, F. A. M. Kahmann-Van Vlijmen, Mevr. E. M. A. L. Knijtijzer, H. Bussum. Koch, Mr. A. J. W. Kalff, G. Loenersloot Koekoek, R. Kalff, Mr. J. Koen, Mej. Dra. E. M. Kalkman, P. M. P. Koenderink, Mej. J. W. Utrecht. Kam, Ir. J. G. Bussum. Koets c.i., Ir. A. H. A. Kamman, L. J. Th. Kofman, H. Kammen, F. van. Kok, Dr. H. J. Kamp, J. E. van de. Kok, Prof. Dr. J. Kan, J. H. van. Maastricht. Kok, IJ. Kannegieter, J. 2. Kok-Heybroek, Mevr. T. de. Aerdenhout. Kannemans, W. J. H. Komen, K. Kappeyne van de Copello, Mr. N. J. C. Koning, Drs. J. A. A. Heemstede. Kardol, P. C. Koninklijke W. Bernet & Co. n.v. Kas-Associatie n.v. Koninklijke Bibliotheek. ‘s-Gravenhage. Kasteel, B. van. Koninklijke Distilleerderijen Erven Lucas Bols Kat, 0. B. de. n.v. Kater, F. T. Koninklijke Shell Laboratorium. Kater, A. de. Koninklijke Zwavelzuurfabriek voorheen Keezer, G. Ketjen n.v. i

11 Korthals Altes, Mr. E. J. Wassenaar. Lee, Mej. Dra. T. van der. Korthals Altes, J. Ph. Huizen. Leer, Ed. van. Korthals Altes, P. J. Leeuw, P. J. van der. Korthals Altes, Mr. R. Leeuwen, Mr. H. F. van. Laren N.H. Kostelijk, C. Heiloo. Leeuwenberg, J. Koster-van Dijk, Mevr. Mr. J. M. L. Lefebvre, E. Heemstede. Kotting, Mr. A. N. Leisen, E. Kraayenhof, J. Lely, Dr. C. M. Kralingen, Mej. H. F. van. Lely, Mr. P. S. van der. Amersfoort. Kramer, Mr. J. A. Lemberger, E. Kreuger, Th. Lennep, Jhr. F. J. E. van. Krielaart, T. Lennep, Jhr. H. van, Aerdenhout. Kroon, C. Lennep, Mr. H. J. van. Kroon, J. K. ‘s-Gravenhage. Lennep, Jkvr. Dr. Mr. J. E. van. Kroonenburg, A. P. J. Bergen N.H. Lennep, Jhr. J. P. A. van. Aerdenhout. Kruimel, EI. L. ‘s-Gravenhage. Lennep, Jhr. M. A. van. Heemstede. Kruimel, J. H. A. Overveen. Lennep, Jhr. M. J. van. Leeuwarden. Kruizinga, J. H. Lente, H. P. van. Kruseman, J. P. Hilversum. Leonhardt, G. J. G. Vaud (Suisse). Kruseman, R. Laren N.H. Leonhardt, G. M. Kruyskamp, Dr. C. Leiden. Leoni, Mr. K. E. Kruijt, Mevr. C. D. Epen (L.) Leupen, Ir. J. Overveen. Kuiper, Mej. Dra. C. M. Oegstgeest. Levie, Dr. S. H. Kuiper, Mr. F. J. Lieme, J. A. de. Kuiper, Prof. Dr. G. Lier, J. van. Kuiters, J. J. Lier-Schippers, Mevr. Mr. A. van. Kulsdom, Dr. G. J. H. Zaandam. Lievense-Pelser, Mevr. E. Kunsthistorisch Instituut der Universiteit. Limborch-v.d. Meersch, Ir. W. F. van. Gorssel. Kupsch, K. J. Linde, arts, J. van der. Bolsward. Kuijper Fzn. Prof. Dr. D. Lindeboom, Prof. Dr. G. A. Kuyper-Schröder, Mevr. J. Linden, J. P. J. ter. Kuznetsov, J. Leningrad. Linden, J. J. van der. Kwekkeboom, H. Linning, Ch. Lodewijk-Poolman, Mevr. J. M. Amstelveen. Laan, A. van der. Naarden. Loewer, P. Amstelveen. Laan, Drs. P. H. J. van der. Diemen. Lohmann-De Roever, Mevr. M. B. Laar, C. C. W. van der. Doorwerth. Lom-Van Ma&, Mevr. Mr. C. J. G. H. van. Labouchère & Co. n.v. Loman Jr., Mr. H. J. Lambrechtsen, Mr. C. L. M. Bilthoven. Lonis, W. A. Lampe, E. F. Lookeren, J. Ph. J. van. Weesp. Landsman, Boekhandel P. Dordrecht. Loon, Jhr. Dr. M. N. van. Lange, J. de. Looper, W. Chr. de. Bleiswijk. Langelaan, D. W. F. Louët Feisser, Dr. J. J. Zeist. Langemeijer, Prof. Mr. G. E. ‘s-Gravenh Louwinger, A. A. Lankhof, F. Loux, A. M. Le. Lankhof, Mr. J. C. Loysen Dillié, Mej. W. ‘s-Gravenhage. Lauwerier, Prof. Dr. H. A. Lub, J. M. C. Laverge-Terwindt, Mevr. Mr. J. Lubbers, Mr. A. G. Lazeron, H. Lubbers, Mej. Mr. A. S. Lee, M. van. Lubbers-v.d. Brugge, Mevr. Dr. C. J. M. Lee, Mr. J. J. van der. Dordrecht. Lubbers-Goethalt, Mevr. G. J. Laren N.H.

.- -. ..-_-_ Lubbers, Mej. Dra. M. Middelhoven, Mej. Dr. A. Lütjens, Dr. H. Mieras, H. Lugt, F. Epe. Millaard, Mr. H. Lukkien, R. Mink v. d. Molen, J. C. Lunsingh Scheurleer, Prof. Th. H. Leiden. Mirandolle, Mej. G. L. C. A. Luyten-Ten Oever, Mevr. C. Dalfsen. Moderne Boekhandel K. J. Bas n.v. Luza, Dr. B. Moe1 Hzn. C. J. de. Nijmegen. Lijberse, Mr. J. M. D. Möller, Mr. 1. Lijs, H. J. Amstelveen. Mönnich, Prof. Dr. C. W. Moes, D. J. Maanen, J. van. Wageningen. Moes, Mr. E. A. Maanen, Prof. Dr. W. van. Mok, Dr. A. L. Bussum. Maat, G. J. van der. Mok, Mr. L. Maatschappij voor de Werkende Stand. Molen, 1 J. van der. Mac Gillavry, Mevr. Prof. Dr. C. H. Molin, W. Maïssan, G. 1. H. Molster, H. C. Bussum. Makkink, J. Ph. Molster, J. A. Mantel, P. J. Alkmaar. Moonen, B. Th. Margadant, G. D. Moorrees, Mej. C. E. Zeist. Mark, F. van der. Mooy, J. C. Vinkeveen. Marken, J. C. van. Moppes, H. E. van. Marie, J. G. van. Morel. M. Mark, T. H. van. Laren. Morpurge-Lindeboom, Mevr. W. Marlen, Mevr. A. M. van. Laren. Mous, Dr. A. Th. Marwijk Kooy, Ir. R. van. Laren N.H. Moussault, Th. Mastenbroek, Dr. G. G. A. Blaricum. Muelen, Mej. M. R. v. d. Mathwich, Dr. J. Aerdenhout. Muller, R. W. Matser, Joh. Hilversum. Müller Hofstede, Prof. Dr. C. Berlijn (W.- Mazirel, Mevr. Mr. L. C. Duitsland). Meer, Mr. E. van. Mugar, Prof. J. H. Gainesville Florida. Meertens, Dr. P. J. Mulder-Erkelens, Mevr. A. M. L. E. Meihuizen-Van Hout, Mevr. A. IJ. H. Balk (Fr.) Mulder-Den Boggende, Mevr. G. J. Meihuizen, Mej. Mr. E. G. Naarden. Mulder, J. H. Meiners, Ds. W. J. F. Soest. Mulder, J. H. Meischke, Ir. R. ‘s-Gravenhage. Mulders, E. J. P. Gouda. Melchers, Mej. M. M. Haarlem. Mulderye-Verloop, Mevr. G. L. Meltzer-van der Möhlen, Mevr. L. Muller, Mr. A. P. Hilversum. Meltzer, P. M. Aerdenhout. Muller, H. Laren N.H. Mengelberg, Karel. Muller, N. Arnhem. Mertens, Mr. J. G. Alphen a/d Rijn. Muller, Dr. W. D. Mesritsz-Boissevain, Mevr. C. Genève. Muntendam, Mej. Dra. A. M. Meulen, W. van der. Museum Amstelkring. Meulman-Abbing, Mevr. E. A. Bergen Muts, T. G. Soestdijk. (Noorwegen). Muyen, A. van. ‘s Gravenhage. Meurs, F. van. Mijksenaar, Mr. P. J. Mey, H. A. de. Mijnssen, F. C. Meijer, H. C. W. F. Meijer, L. Namen, Mr. A. H. van. Amstelveen. Meijere, Mr. J. L. F. de. Laren N.H. Nationale Borg Mij. n.v. Meyjes, J. Ouderkerk aan de Amstel. Nauta, Prof. Dr. D. Middelhoff, Mr. A. A. K. M. Nauta, H. J. H. Oosterbeek.

-.. Nederlands Cultuurhistorisch Instituut aan de Overduin, Mr. C. H. Universiteit van Pretoria. Pretoria. Oversteegen, Drs. J. J. Lienden. Nederlands Historisch Scheepvaart Museum. Ovink, Prof. Dr. G. W. Nederlandse Mij. voor Nijverheid en Handel Neseker, W. Pahud de Mortanges, L. W. Haarlem. Neven, M. Parkhotel, N.V. Nielsen, A. P. Pas, Dr. W. G. J. ten. Njeman, Dr. C. Pathuis, R. C. Niemeijer, Drs. J. W. Broek in Waterland. Peereboom-Hoogland, Mevr. W. Nienhuys, E. Bloemendaal. Perfors, Mej. W. L. Niermans, Ir. J. W. Baarn. Peters, L. Th. F. Nierop, Mr. F. H. van. Huizen. Peters, M. J. Nierop-Gouda, Mevr. J. H. van. Petri, A. H. Bussum. Nieuwenhuis Jr., B. J. Pfister, W. Nieuwenhuizen Segaar-van Walen, Mevr. L. E. Pieterse, Mej. Dr. W. Chr. Amstelveen. Wassenaar. Pietersen, L. M. Niftrik, Prof. Dr. G. C. van. Pitlo, Prof. Mr. A. Nigtevegt, G. Th. van. Plantenga-Soeters, Mevr. M. C. Rotterdam. Ninaber, H. A. Plas, G. v. d. Nipperus, H. J. Nieuwendam. Plas, Mr. L. C. van der. Breda. Nolte, H. J. Mahaai Willemstad Curaçao. PIemp van Duiveland, Mr. L. J. Nolte, Mej. Dr. M. E. Aerdenhout. Poel, W. v. d. Nije, Drs. D. Poen, H. Naarden. Nijhoff, n.v. M. ‘s-Gravenhage. Polak, Ad. Bijlmermeer (Diemen). Nijhoff Asser, P. Polak-De Booy, hlevr. E. P. Bilthoven. Nijkerk, M. B. B. Polak, K. Nijman-Palstra, Mevr. R. Geldrop. Polak, Mr. R. J. Poll Wolters, Quina stichting, van de. Zeist. Odekerken, E. Pols, D. C. Mijnsheerenland. Osterreichische National Bibliotheek, Wenen. Pompe, C. A. Ulvenhout. Ogtrop, A. J. M. van. Huizen. Poole, R. W. le. Blaricum. Oldenbroek, H. R., Amstelveen. Porta, Drs. A. Olie, Mej. A. Utrecht. Portielje, G. A. Olie, P. Portielje, G. J. Olphen, W. van. Overveen. Portielje-Fruithof, Mevr. J. R. G. Aerdenhout. Oma, Mr. L. W. F. H. Pos, Mr. A. F. Amstelveen. Oortman, M. Huizen N.H. Posch, Mr. B. Heiloo. Oost, A. F. Posch, N. M. Oosten, C. van. Posthumus Meyjes, C. B. Aerdenhout. Oosterbaan, Prof. Dr. J. A. Heemstede. Postmus, Dr. S. Bussum. Oosterhout, J. P. van. Pot, W. H. Zutphen. Oosterhuis, Dr. A. G. Huizen (N.H.). Pot en J. F. Pot-Keegstra, J. W. H. C. Oostindië, P. Potjewijd, K. Utrecht. Openbare Leeszaal en Bibliotheek. Pott Hofstede, Dr. G. W. Santpoort. Oppel, F. A. Pouw, Dr. C. J. Os Jr., H. P. N. van. Blaricum. Povel, Mej. M. Ottenhof, Drs. J. Prakken, Prof. Dr. J. R. Otto-Kuyk, Mevr. E. H. Santpoort. Presburg, J. Bussum. Out N.V., P. Koog aan de Zaan. Prins, G. Ouwenaller, Mej. C. S. van. Pronk D. Salisbury (Rhodesia). Overbeek, A. R. Pronk Gzn., Drs. S. E. Rijswijk.

-- - Prov. Griffie van Noord Holland. Haarlem Ruijsenaars, Mr. P. J. M. Puettmann, E. H. F. Rotterdam. Rijksarchief i.d. Prov. Noord-Holland, Haarlem. Rijksdienst van de Monumentenzorg. Quanier, Mej. Dra. M. Ede. ‘s-Gravenhage. Quarles v. Ufford, Jhr. Dr. C. C. G. Utrecht. Rijksmuseum voor Volkenkunde ‘Het Ned. Querido, Prof. Dr. A. Openlucht-Museum’. Arnhem. Rijnders en Van Schaik, Firma. Nieuwendam. Raalte, A. G. van. Amstelveen. Rijpperda Wierdsma, Mej. A. Ram, B. Randag, Mr. B. H. G. J. Saane, H. van. Rappange, H. F. Saher, H. von. Bloemendaal. Rauwenhoff, F. C. D. M. Laren N.H. Salentijn, W. G. Reeser, H. Sallé, A. J. P. Amstelveen. Regteren Altena, Mr. A. D. van. Bergen N.H. Samkalden, Dr. 1. Regteren Altena, Prof. Dr. J. Q. Y. Sandbergen, F. J. Rehbock, I’. A. Sanders, Mej. Didi. Heemstede. Rehbock, W. Amstelveen. Sanders, Mr. J. 1. Remijnse, M. Maarssen. Sandick, Mr. R. A. van. Amstelveen. Renes, H. Nieuwendam. Schaap, P. Rens, Mr. D. Schachtschabel, F. F. ‘s-Gravenhage. Restauratie Nieuwe Kerk. Schade van Westrum, L. C. Restauratie Oude Kerk. Schaik, Mr. B. A. van. s’-Gravenhage. Reijerkerk, Mr. J. J. Schaik, Mr. J. van. Ridder, B. de. Scheltema Beduin, Mr. P. Amsterdam-Drie- Rieder, P. H. Aerdenhout. mond Post Weesp. Riel, Mr. H. van. ‘s-Gravenhage. Schendel, Dr. A. F. E. van. Rietschoten, A. J. C. van. Bussum. Schenk, Mej. M. G. Ringeling-Verhoeff, Mevr. A. L. A. Amersfoort. Scherjon, F. Castricum. Ringeling, Mr. Dr. J. H. A. Schermer, S. J. Ringeling-Coesel, Mevr. M. H. P. Scherpenhuisen, Mr. J. Th. Ringoir, P. H. Scheurleer, P. H. Heemstede. Ritman-Woestenburg, Mevr. C. Schiltmeijer, J. R. Rodenhuis, K. Ballum (Ameland) Schimmelpenninck van der Oye, C. J. Baron. Rodrigues Parreira, F. Laren N.H. Schimsheimer, Drs. F. L. Roede, R. Schipmölder, K. Broek in Waterland. Roele, J. Schippers, Mej. A. C. Röell, Jhr. J. P. H. Bussum. Schippers, Ir. J. S. Roelofs, A. J. Schöffer, Prof. Dr. 1. Wassenaar. Roetemeijer, H. J. M. Schoen Pzn., P. Buchillon (Vd) (ZW.). Rövekamp, J. H. B. Schokking, J. J. Rogaar, Mr. H. Ph. Laren N.H. Scholten, Mr. Y. ‘s-Gravenhage. Rogge, Ir. H. L. Enschede. Scholtz, J. J. Roos, C. J. ‘s-Gravenhage. Schoo, Mej. P. M. Roos, G. J. Schout Velthuys, Mr. J. M. Rotterdam. Roos, Ph. Schreden & Co. n.v. Rost Onnes, Mr. P. W. Schreuder, A. J. Bussum. Riihmann, H. Ph. Bladel. Schreuders, Ir. W. P. H. ‘s-Gravenhage. Ruitenberg-Aartse Tuyn, Mevr. N. Amersfoort. Schreurs, Ir. E. H. Rutgers van Rozenburg, Mej. Jkvr. A. Zeist. Schrier, Ir. W. van der. Rutters, drs. H. ‘s-Gravenhage. Schrikker, W. Ruys, Mr. A. J. Schröder, J.

15 Schroeder, Mr. J. A. Smit, Ir. J. N. Schrijver, Mej. E. Smith, Drs. E. Arnhem. Schulman, J . Smuling, R. B. L. Schulte, A. M. J. Zandvoort. Smijtink en de Groot, Architectenbureau. Schuurman, P. Snikkers, Mej. M. Schwarz, A. Amstelveen. Soest, Prof. Mr. J. van. Schwarzschild, L. L. Soeters-Richard, Mevr. J. A. Schweiger, Th. Soeting, Ds. A. G. Assen. Selle, F. P. R. Soff, H. C. Selman, W. F. Doorn. Solt, Chr. Alb. van. Serlui, L. Bussum. Sondaar, L. H. Loenen a/d Vecht. Serné, A. C. Sormani-Holdert, Mevr. J. Serné, F. C. B. Spaan, C. B. J. Servaas, J. Maarssen. Spaan-Lodder, Mevr. M. C. Seters, Dr. W. H. van. Spangenberg, J. C. Sevenster, Prof. Dr. J. N. Nieuwer Amstel Spann, C. A. Zaandam. (Amstelveen). Spier, Ed. Siegenbeek van Heukelom, A. A. Amerongen. Spies, Ir. F. W. E. Beverwijk. Siegmund, R. Spits, J. Heemstede. Sierman, H. N. Spits-Sanders, Mevr. Dr. Maria J. E. Heemstede. Siermann, B. E. P. Splinter, A. Th. M. Soesterberg. Sillem, J. A. ‘s-Gravenhage. Sportfondsen, N.V. De. Sillem, J. A. Sprenger, J. H. Bergen N.H. Sillevis-Smitt, Mr. Dr. H. H. Spruijt, J. R. Simons, W. J. Staal, A. Sirag-De Witt, Mevr. 0. Hillegom. Staal, Arthur. Six, Jhr. Mr. G. C. Bergen N.N. Staal, J. W. M. Haarlem. Six, Jhr. P. J. ‘s-Graveland. Staalman, C. P. Six van Wimmenum, Jhr. G. C. Laren N.H. Stadsbibliotheek. Haarlem. Sjollema J. Stam, C. van. Nieuw-Vennep. Sleesen, Ir. J. van der. ‘s-Gravenhage. Standenmeijer, C. C. Slingenberg, Dr. B. Staneke Jr. L. H. Slingerland Sr. W. A. Bussum. Starreveld, Prof. R. W. Slooten, Dr. E. A. van. Staveren, C. P. van. Slooten, Mr. J. van. Steenbeek, Mej. G. Slot, J, van ‘t. Amstelveen. Steenbergen, J. W. Slotboom, Ir. H. W. Naarden (Bussum). Steendam, E. Hilversum. Sloten, Drs. P. J. van. Steenman, J. L. G. Sluis, Dr. A. S. Tuil (Haaften). Stegeman, A. J. Sluijter, Mr. H. A. Zwolle. Stegwee Jr., A. J. Sluyter, Mr. H. J. Sterkenburg, Ir. J. J. Rotterdam. Smaling, G. W. M. Steur, A. G. van der. Haarlem. Smallenbroek, Mevr. A. Steuven, G. D. Smallenburg, J. W. ‘s-Gravenhage. Steyn-Van Marie, Mevr. J. C. van. ‘s-Graven- Smeets, Mr. J. H. hage. Smelik, Prof. Dr. E. L. Bergeijk. Stheeman, Mr. U. W. H. Smidt, Prof. Mr. J. Th. de. Haarlem. Stoffels, Mr. P. Monnikendam. Smidt van Gelder, H. Overveen. Stok, Dr. T. L. Sminia, Jhr. W. J. van. Stolwijk, Dr. Mr. F. F. M. Smit, C. H. W. Stomps, Prof. Dr. Th. J. Smit, G. Stradmeijer, H. G. Straten, M. J. van. Ubbels, D. Streekstra, K. Universitätsbibliotheek. Munster (Dtl.). Struik, A. S. A. Universiteits Bibliotheek. Strumphler, Mej. Ir. C. Arnhem. Urk, P. van. Stutje, H. J. Uytenbogaardt, J. H. Varik (Gld.). Stuyt, Mr. T. P. C. Südkamp, J. H. Vaart, R. W. van der. Alphen aan de Rijn. Surie, Mevr. G. E. Valkenburg, Jhr. Mr. C. C. van. Aerdenhout. Swaan, G. de. Vecqueray, A. Liege (België). Swaensborgh, Geschiedenisclub. Veen-Coenen, Mevr. H. van. Swart, A. J. G. Veen, H. A. van. Zaandam. Swart, Drs. H. Veen, Mr. J. N. van. Sweers, H. J. Veen, 0. C. van der. Amstelveen. Sweers, W. J. L. Veenis, J. ‘s Gravenhage. Swets, R. J. Bussum. Veenstra, Mr. H. A. Swigchem, Mr. C. A. van. Delft. Veer, J. H. de. Sijmons Dzn. K. L. Velde Olivier, Th. van de. ‘s-Graveland. Velde, Mr. J. J. van der. Velden Erdbrink, P. F. van der. ‘s Gravenhage. Tabak, H. Amstelveen. Veldt, H. M. van der. Overveen. Tabingh Suermondt, Mr. B. Arnhem. Veltman Fruin, Mr. R. Taets van Amerongen, J. J. C. Baron. Rens- Venemans, Ds. B. A. Edam. woude. Verbeek, W. Cas Catala, Palma de Mallorca. Tammes, Prof. Mr. A. J. P. Verbruggen, F. U. Tas, Dr. L. M. Verburg, A. Technisch Tentoonstellingscentrum. Delft. Verdam, Prof. Mr. P. J. Zeist. Teengs, Dr. W. Landsmeer. Verdoorn Jr., W. C. Tenge, Ir. Joh. Amerongen. Vereniging voor de Effectenhandel. Terwen, Ir. J. J. Leiden. Vereniging voor Vreemdelingenverkeer. Teunissen, M. Vergouwe-Houtman, Mevr. H. L. Arnhem. Tex, Mr. Jan den. Leusden. Verhaal, B. C. Thiebout, Mej. M. M. Verhaar, J. Thoolen, F. J. Verheus, D. Thijssen, Ir. W. M. F. Verheijen, Jhr. A. A. R. Groningen. Tieleman, Mr. M. Verhoeven, A. J. Tieman, Drs. G. W. Verhoeven, Th. J. H. Heemstede. Til, G. E. A. van. Haarlem. Verkerk, C. L. Th. Tiller, R. Vaud (Zw.). Verleun, Th. J. J, Timmer, Mej. Dr. B. C. J. Verloop, J. K. Huizen N.H. Timmermans-Boon, Mevr. S. Vermeer, W. Tol, A. E. van. Hilversum. Vermeulen. G. Ton, Dr. J. P. Rotterdam. Vermeij, J. H. Tongeren, Drs. E. van. Verrijn Smart-Prior, Mevr. H. F. J. Tongeren, Dr. F. C. van. Verschure, Ir. J. A. M. Blaricum. Traanberg, H. H. Ouderkerk aan de Amstel. Versteeg, Drs. H. Traanberg, K. F. Versteeg, R. A. Oostenvolde (Fr.). Troelstra, Mej. Dra G. Oudehorne Gem. Vervoort, A. A. Heereveen. Verwoerd, P. J. Tunissen, Mr. F. H. Verwijs, Boekhandel M. C. ‘s-Gravenhage. Tuynman, G. W. Vink-Morel, Madame H. Lausanne (Zw.). Tweel-Volker, Mevr. E. J. van der. Vis, Mr. D. Bergen N.H. 17 Visser, J. H. Amstelveen. Walser, P. L. Zurich (Zw.). Visser, J. P. Walter, Prof. Dr. W. G. Haren (Gr.). Visser, W. Warendorf, Mr. H. C. S. Vlaming, Ir. F. W. de. Warnaars, H. B. E. Bennebroek. Vlie, Mej. G. van ‘t. Waterbeek, W. Vliet, Am. van. Amersfoort. Weber, E. H. Vliet, C. D. van. Bussum. Weede, Jhr. S. G. van. Vliet, N. W. van. Weel, Prof. Dr. A. H. van der. Vloten, Dr. Th. J. van. Haarlem. Wees, C. P. Th. van. Voets, B. Castricum. Wegener Sleeswijk, Prof. Ir. C. Vogelpoel & Noorwegen N.V. Wegener Sleeswijk, Drs. C. Vogels, Ir. F. C. M. Wegener Sleeswijk, F. W. Volger, Dr. W. Hoornaar. Wegner, Dr. W. München (Dtl.). Volker-van der Star, Mevr. E. J. Huizen N.H. Wellensiek, A. Volkers, L. J. Weller, Ir. H. A. J. M. Voorbeytel Cannenburg, W. Wenckebach, Mej. K. F. Voorham, Ir. H. Wentholt, Mr. W. ‘s-Gravenhage. Vorrink-Bergmeijer, Mevr. 1. H. E. Werf, N. van der. Vorst& Kruyff, Mr. Dr. T. Utrecht. Werff, Mej. J. van der. Edam. Vorstman, J. A. Werners, J. P. H. M. Vos, K. Amstelveen Wertheim, Mr. H. M. Vos, Ir. L. Wesel-Hulshoff, Mevr. J. M. van. vos, L. c. Wessel, W. Vos, Ph. Westerman Holstijn, Drs. Mr. J. Vos, P. de. Westermann-Le Cosquino de Bussy, Mevr. E. Voskuil-Haspers, Mevr. L. M. E. M. Hilversum. Voûte, Mej. F. A. Westermann-Heynsius van den Berg, Mevr. Voûte, Mr. P. A. W. E. Vree-Van Leijenhorst, Mevr. H. S. Westermann, Drs. W. F. Vries, H. de. Duivendrecht. Westerveld, H. F. Vrolijk, W. Westerwoudt, Th. J. B. M. Bloemendaal. Vroom, Dr. A. C. R. Westphal, N. Vroom, C. H. Bussum. Wetzlar C.V., Gebr. Vroom, W. A. Wichers Hoeth, Mr. L. Bussum. Vroom & Dreesmann, n.v. Wiedhaup, C. J. J. Lelystad. Wiel, A. J. van de. Waagemans, T. Wiel, Dr. Th. W. M. van de. Sittard. Waal Szn. N.V., G. de. Nieuwendam. Wilde, Mr. J. de. Waal, Ir. J. de. Wildervanck de Blécourt-van der Maesen, Waal, Dr. Ir. R. van de. Heemstede. Mevr. C. L. Waals, J. D. van der. Haren (Gr.). Willems, C. Waard, Mr. R. de. Badhoevedorp. Willems-Huisman, Mevr. N. Venlo. Wachter, L. Ede. Willemse, P. Waerden, Mr. B. van der. Willeumier, Mr. J. P. Huizen N.H. Wal, Dr. G. van der. Amstelveen. Winkel, Mr. H. Wal, W. J. van der. Giessenburg Z.H. Winkel-Van Hall, Mevr. D. J. te. Wal1 Bake, H. A. D. van den. Hilversum. Winter, Prof. Jhr. Dr. P. J. van. Groningen. Walland-Diemont, Mevr. M. C. G. Wit, Joh. de. ‘s-Gravenhage. Wit, Mevr. W. de. Walraven, Ir. A. van. Witteman, Mr. P. M. Walree, E. van. Baarn. Wittert van Hoogland, Jhr. 0. A. E. E. L.

18 Wittop-Koning, Dr. D. A. Zabel, C. L. H. Wolf, Dr. H. C. de. Amersfoort. Zadoks Josephus Jitta, Mevr. Prof. Dr. A. N. Wolfensberger, Dr. J. R. Zandstra, Gmelig, Meijling n.v. Wolff-Gerzon, Mevr. A. S. Bergen N.H. Zantkuyl, H. J. Wolff, Mr. H. A. E. Zeegers, E. J. Wolff, Mej. J. F. Zeegew, J. Woningstichting Patrimonium. Zeegers, Mej. M. E. E. Worp, C. J. Laren N.H. Zeegers-van Asperen, Mevr. W. H. Worst, Mr. H. G. W. Zeelenberg, Mr. J. H. G. Wortel, A. H. H. Zeeman, K. F. Woude, Prof. Dr. S. v. d. Zeggelen, Mr. A. C. van. Wijdooge, C. Heemstede. Zelle-Stout, Mevr. A. M. Wijnand, G. J. N. Haarlem. Zimmer, H. Th. Hilversum. Wijnman, Mr. H. F. Zoeten, Mr. A. de. Wieringerwaard. Wijsman, B. Zoethout, R. J. Zom, Frans. Yale University Library. New Haven- Zwaan, J. A. de. Connecticut. Zwart, J. de. Zijderveld, Dr. A. 1 Jdo, Dr. Ir. M. G. Amstelveen. Zijl, H. van.

19 TWEEENZEVENTIGSTE JAARVERSLAG

VAN HET GENOOTSCHAP AMSTELODAMUM

lopende over het jaar 1971 (Uitgebracht op de aZgemene ledenvergadering van 29februari 1972)

Twee mysteries hebben in 1971 de aandacht van de inwoners van de hoofdstad des lands opge- eist: het gat aan de Amstel en het gat in de metrobegroting. De geschiedenis van het ontstaan van het eerste gat laat zich vrij nauwkeurig reconstrueren : het vertoont een natuurlijk ‘groeiproces’ gedurende een tijdsbestek van bijna twee decennia, zij het dan, dat men de laatste jaren wel in een stroomversnelling beland is. Geruststellend is in ieder geval de wetenschap, dat een zinvolle oplossing nog altijd mogelijk is, mits men niet te zeer het oor leent aan hen, die de ravage zelf willens en wetens veroorzaakt hebben. Ondoorgrondelijker is het schouwspel, dat zich letterlijk en figuurlijk op het ‘oostfront’ van de metro afspeelde. Omlegging van het tracé door de Oude Schans (kosten f 30.000.000,-), waardoor de stad zelf voor een ingrijpende vernieling bespaard zou zijn gebleven, bleek fïnan- cieel geen haalbare kaart. Toen echter Burgemeester en Wethouders op 20 oktober j.1 op een schriftelijke vraag van de heer Treumann aan de Gemeenteraad moesten meedelen, dat de kosten van het onvolprezen rechttoe-rechtaan tracé een bedrag vanf 60.000.000,- te laag geraamd waren, bleek het elasti- sche begrip kostenstijging als slaapmiddel anno 1971 uitstekend te fungeren. Zelfs de metro- biecht van 8 december 1971, dat het tekort op de Oostlijn vermoedelijk meer dan een viervoud van de raming van 20 oktober 1971 zou bedragen heeft tot op heden de meerderheid van de Gemeente- raad niet ernstig kunnen verontrusten. Gelukkig dat ook de regering de hoofdstedelijke ‘oost- politiek’ zo krachtdadig ondersteunt; verlies van ons aller paradepaard is dan ook ondenkbaar. Uiteraard wordt de vraag, wat al dan niet onder ‘metro-kosten’ verstaan moet worden, langzaam maar zeker wel actueler. Kan volstaan worden met het amoveren van huizen, het graven van brede sleuven en het volstorten hiervan of is een even royaal herstel van de veroorzaakte schade hierin verdisconteerd? Ons Genootschap huldigt onverkort de laatste interpretatie. Vandaar dat wij in ons protest tegen het geruisloos verdwijnen van het Noord-Zuid-Hollands koffiehuis letterlijk schreven : ‘In onze ogen is het billijk, dat een stad, die miljoenen in een metro wenst te investeren, zich ook redelijke offers troost, om de schade van dit beleid tot een minimum te beperken.’ In ieder geval is het koffiehuis zelf nog allerminst een afgedane zaak 1 De Nieuwmarktbuurt zit nog steeds in de verdrukking. Er bestaat weliswaar een communis opinio, om niet terug te keren tot het wederopbouwplan 1953, doch daarmede is dan ook alles gezegd. Op 22 februari 1971 hebben de architecten Apon, Van Eijck en Hertzberger de hen door de Gemeente Amsterdam verstrekte opdracht voor het ontwerpen van een Nieuwmarkt- plan teruggegeven. Het hoofdmotief van hun besluit willen wij U niet onthouden. ‘Verwijdering van de metro, naar een tracé dat minder schade ZOU berokkenen ZOU een eerste

20 stap kunnen zijn tot redelijke voorwaarden voor de opbouw van de Nieuwmarktbuurt, door een natuurlijk groeiproces, waarbij de besloten ruimtelijke structuur en het recht van de bestaande buurt om te existeren vanzelfsprekende uitgangspunten zullen moeten zijn’. Het Ge- meentebestuur is aan deze duidelijke woorden voorbijgegaan en de alternatieve oplossing van het Oude Schans-tracé heeft dan ook geen schijn van kans gekregen. Wel is nadien nog uitvoerig over de Nieuwmarkt gediscussieerd in de Raad voor de Stedebouw, hetgeen op 30 maart 1971 resulteerde in een advies aan het Gemeentebestuur om prof. Aldo van Eijck op te dragen zijn studie tot een ontwerp-bestemmingsplan uit te werken en voor de uitvoering zo mogelijk een vorm van coöperatie tussen de architect en de Afdeling Stadsontwikkeling tot stand te brengen, zulks met de uitgesproken wens om de sociale, stedebouwkundige en architectonische structuur van de Lastage zo min mogelijk aan te tasten. Tot op heden zult U de naam van Aldo van Eijck in verband met de Nieuwmarkt nergens aangetroffen hebben! Wel is men van Ge- meentewege voortgegaan met slopen en heeft men zelfs de geringste poging tot het herstel van panden, waartoe de mogelijkheid op een aantal punten beslist aanwezig was, nagelaten. Geurt Brinkgreve spreekt zelfs over het Ardennen-offensief van de slopers, maar het voortbor- duren op dit thema zou tot onaardige voorspellingen leiden. Begin oktober 1971 lekte nog een geheim plan van de Dienst der Publieke Werken uit voor de aanleg van een vierbaanssnelweg door de Nieuwmarktbuurt, hetgeen vanzelfsprekend met een nieuw sloopproject gepaard zou gaan, maar dit onheil hebben Burgemeester en Wethouders in ieder geval nog weten te voorkomen. De verbreding van de Bakkersstraat is in een nieuwe fase gekomen: Burgemeester en Wet- houders stellen slechts een beperkte verbreding voor maar met een verlegging van de rooilijn aan beide zijden. Aan de rechterzijde behoeft nu slechts het hoekpand Amstel 114 te verdwijnen. Op de andere hoek van de Bakkersstraat staat echter het monument Amstel 116, dat onder druk van de Gemeente gedeeltelijk is gesloopt, doch niet alvorens het door het Bureau Monumenten- zorg volledig was opgemeten. Voorzover ons bekend is van Rijkswege nimmer een sloopver- gunning verleend en koestert de eigenaar zelfs voor de toekomst restauratieplannen I De werkgroep Westelijke Eilanden uit de Stedebouwkundige Raad, waarvan architect A. Evers het voorzitterschap bekleedde, heeft op 12 maart haar opdracht teruggegeven. Het tussentijds ingrijpen der Gemeente in de beruchte Narwal-affaire doorkruiste haar werkzaamheden inderdaad op dusdanige wijze, dat het besluit ook moeilijk anders kon uitvallen. Inmiddels heeft de heer Gaus de bouwvergunning, waarover zo veel te doen is geweest, nog steeds niet benut. In ieder geval is de kans groot, dat, indien er onverhoopt niet gebouwd zou worden, de interessante koffiebranderij van de Gebroeders Ross het Bickerseiland nog tot in lengte van jaren zal kunnen blijven sieren. Nu wij toch het Bickerseiland in ons jaarverslag betrekken mag op deze plaats niet onver- meld blijven, dat de nota van Burgemeester en Wethouders inzake de voorbereiding van het ontwerp-bestemmingsplan van 16 juli 1971 no 700 door de Gemeenteraad op 10 november 1971 is aangenomen, Ook hier is het oude bestemmingsplan 1953 dus gelukkig achterhaald en zal het woonmilieu in dit oude stadsdeel zo mogelijk worden versterkt. Voor het Prinseneiland valt het te betreuren, dat het door de Narwal-affaire van een aantal deskundige adviezen van de werkgroep Westelijke Eilanden verstoken is gebleven. Hopelijk zal echter de verrassende oplossing van architect Van Kasteel, gevonden door het elimineren van het ontluisterende gat in de gave gevelrij, ook daar nieuwe impulsen teweeg kunnen brengen Vreugdevol was de uiteindelijke totstandkoming van de ‘grondwet’ voor het bestemmingsplan Jordaan. De denkbeelden uit ons commentaar op het Schetsplan van 6 april 1970 werden

21 door Burgemeester en Wethouders op een groot aantal punten overgenomen in hun nota inzake de voorbereiding van het bestemmingsplan Jordaan (18 mei 1971 NO 512). Op donderdag 7 oktober 1971 is over deze nota uitvoerig gediscussieerd op de openbare hoorzitting van de Commissie voor de Publieke Werken en Stadsontwikkeling, een hearing, waarop niemand spijt had van zijn komst. Het flitsend vervolg van de procedure heeft practisch niemand meer met het blote oog kunnen waarnemen. De detïnitieve uitgangspunten voor het bestemmingsplan verschenen onverwachts in een nota van 18 november 1971 NO 1144 en zes dagen later was de zaak beklonken. Tijd voor een nader beraad heeft volledig ontbroken. Wij troosten ons echter met de gedachte, dat Burgemeester en Wethouders in de considerans van de laatstgenoemde nota uitdrukkelijk verklaren, dat de uitgangspunten van de nota van 18 mei 1971 onverkort gehandhaafd blijven, zij het dan dat het standpunt van het college hier en daar verfijnd en nader bepaald is. En al zal dan onder de gegeven omstandigheden een nauwkeurige bestudering van deze verfijning achteraf moeten plaatsvinden, hoofdzaak is, dat met de revalidatie van de Jordaan thans metterdaad een begin kan worden gemaakt I Voor de voetganger is Amsterdam ongetwijfeld aantrekkelijker geworden. Hij kan thans vanaf het begin van de Leidsestraat onbezorgd naar de Dam slenteren en daarenboven heeft hij op het Leidseplein, de Postzegelmarkt en de Westermarkt asielrecht verkregen. Mogelijk wordt binnen afzienbare tijd het Amstelveld daaraan nog toegevoegd. Troostelozer is de aanblik van het Haarlemmerplein. De noordzijde behoort reeds tot het verleden en in de naaste toekomst zal men vermoedelijk nog slechts op een bankje in het Westerpark enig soelaas kunnen vinden. Om de gestage groei van het aantal bouwen directieketen, dat onze grachten steeds meer en voor langere tijd gaat ontsieren, zoveel mogelijk tegen te gaan, hebben wij, mede op verzoek van een aantal leden, op 6 juli 1971 er bij het College van Burgemeester en Wethouders op aan- gedrongen dat - alle ontwerpen worden voorgelegd aan de Schoonheidscommissie; - het volume wordt beperkt door geen ruimte toe te staan voor tekenen/of kantoorwerk, dat ook elders kan geschieden; - nauwlettend toezicht wordt gehouden op zo spoedig mogelijke verwijdering (veelal kan ruimte worden gemaakt in een reeds bijna voltooid gedeelte van de nieuwbouw). De tekst van het antwoord van het College van Burgemeester en Wethouders van 8 december 1971 vindt U in het februarinummer van het maandblad opgenomen. Onze summiere conclusie kan slechts luiden, dat een klaagschrift hoogstens enige kans van slagen maakt in het geval, dat een bouw- of directiekeet niet op korte termijn na de beëindiging der bouwwerkzaam- heden verwijderd zou worden. Wat zich daarvoor afspeelt is en blijft uitsluitend een gemeentelijke aangelegenheid! In de periferie van Amsterdam bleef het rondom de Petruskerk te Sloterdijk betrekkelijk rustig. Toen de eerste berichten over een toekomstige fusie tussen de Hervormde Gemeenten van Amsterdam-West en Amsterdam-Centrum in de kerkelijke pers verschenen, heeft de Stich- ting tot behoud van de Petruskerk zich in augustus 1971 tot de kerkelijke autoriteiten van Amsterdam-Centrum gewend, teneinde ook daar het behoud van de Petruskerk te bepleiten. Naar wij inmiddels uit betrouwbare bron vernomen hebben, zou de bewuste fusie eerst dan een redelijke kans van slagen hebben, wanneer voordien o.a. de kwestie Petruskerk op een bevredi- gende wijze zou zijn opgelost. Uiteraard opent deze mededeling nieuwe perspectieven voor de stichting, die thans reeds bijna vier jaar voor het behoud van dit kerkgebouw ijvert. Met vreugde namen wij kennis van het feit, dat het Werkcomité Durgerdam op 14 juni 1971 aan de Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk verzocht heeft Durgerdam tot

.- .--- beschermd dorpsgezicht aan te wijzen. Aangezien ook ons Genootschap van mening is, dat dit unieke dijkdorp tegen de dreiging van nivellerende invloeden beschermd dient te worden, hebben wij dit verzoekschrift op 16 augustus 1971 krachtig ondersteund. Het aantal voltooide restauraties onder auspiciën van het Bureau Monumentenzorg van de Dienst der Publieke Werken leverde ook in 1971 weer een indrukwekkende reeks op: Achterburgwal (Oudezijds) 120, Amstel 320 en 326, Beulingstraat 21, Bijlmerlust, Bloem- gracht 32,83,85,99,158 en 160, Brouwersstraat (Buiten) 4, Buiksloterdijk 340, Dorpsweg (Rans- dorp) 76, Durgerdammerdijk 91, 105 en 156, Egelantiersdwarsstraat (Eerste) 1-3, Egelantiers- gracht 223, Egelantiersstraat 52, Geldersekade 8, 57 en 107, Gietersstraat 8, Goudsbloemdwars- straat (Tweede) 7, Groenburgwal 26 en 48, Haarlemmerdijk 61, 156 en 158, Haarlemmerstraat 81 en 103, Heintje Hoekssteeg 22 en 24, Herengracht 4, 51,82, 156, 170-172,244,279,367, 417, 431, 462 en 538, Herenstraat 13 en 24, Hoogte Kadijk 64, Jodenbreestraat 2 en 4, Kadijksplein 15, Kalkmarkt 3, Kattenburgerplein 1 t/m 10, Keizersgracht 37, 97, 99, 123, 224, 239, 451-543, 472,540 en 618, Keizersgracht (Nieuwe) 58, Kerkstraat 172 en 185, Kolk (Oudezijds) 5, Konings- straat (Korte) 7, Langestraat 78, Leidsegracht 2, 51, 56 en 108, Leliedwarsstraat (Tweede) 19 en 21, Leliestraat (Nieuwe) 71, Lijnbaansgracht 294 en 334, Lindengracht 12 en 45, Looiers- dwarsstraat (Nieuwe) 2-16, Meerpad (Nieuwendam) 7 en 9, Nieuwendijk 36, 65, 131 en 206, Noordermarkt 1 en 19, Noorderstraat 44-52, Prinsengracht 32, 77, 263-265, 466, 468, 470, 646-648,685,701,752,859-875 en 864, Prinsengracht (Korte) 48, Prinsenstraat 12, Prins Hendrik- kade 27, Rapenburgerstraat 159, Reestraat 19, Reguliersdwarsstraat (Korte) 3, Reguliersgracht 84, 86 en 91, Rokin 130, Romeinsarmsteeg 7, Roomolenstraat 9, Rozengracht 56, Singel 18,20, 168, 396 en 415, Spuistraat 15 en 277, Turfmarkt 141 en 143, Utrechtsestraat 86, Vierwinden- dwarsstraat 1-3, Vijzelgracht 1, 3 en 5, Vijzelstraat 89, Voorburgwal (Nieuwe Zijds) 152, Voor- burgwal (Oudezijds) 12, 30, 84, 105, 117, 139, 175 en 237, Waterlooplein 59, Weteringdwars- straat (Tweede) 22, Weteringstraat 9, Zeedijk 4, 126 en 132 en Zoutsteeg 7. Men vergisse zich overigens niet: voor een belangrijk deel gaat het hier om partiële restauraties en wie geen vreemdeling in de Dirk van Hasseltsteeg is, weet met hoeveel zorg het krap toegemeten bedrag voor restauratiesubsidies verdeeld moet worden. Amsterdam’s begroting leert, dat de post voor restauraties van 6,75 miljoen op de begroting van de kapitaaldienst voorkomt. Nu spreekt de absolute grootte van een bedrag de buitenstaander meestentijds weinig aan, maar de zaak verandert toch wel, wanneer hij gewaar wordt, dat de kapitaaldienst voor het jaar 1972 in totaal 6725 miljoen voor zich opeist. Dan wordt het bepaald een onverteerbare zaak, dat monumentenzorg met 0,l procent van de gemeentelijke investeringen genoegen moet nemen, terwijl een rekenfoutje in de metrobegroting van ruim 200 miljoen blijkbaar vlot weggewerkt kan worden, In 1975 hoopt de hoofdstad des lands haar 700-jarig bestaan te vieren, een manifestatie van internationale betekenis. Men moet zich echter wel met enige bezorgdheid afvragen, of deze herdenking werkelijk een feestelijk karakter zal gaan dragen. Zeker is het, dat vele pelgrims de verre reis naar Amsterdam zullen ondernemen, om er de vermaarde binnenstad te aanschouwen. Puinhopen en gestutte panden spreken echter boekdelen, waardoor zelfs feestgeschriften van formaat overbodig kunnen worden. Wil men deze teleurstelling voorkomen dan zal het stadsbestuur de komende jaren in haar budgettering wel wat meer speelruimte moeten geven voor het doeltreffend herstel van een aantal zaken, die ons allen na aan het hart liggen.

* * *

23 Traditiegetrouw verscheen tegen het einde van het verslagjaar ons 63e jaarboek met bijdragen van wijlen mr. W. F. H. Oldewelt, mejuffrouw B. M. Bijtelaar, mejuffrouw dr. 1. H. van Eeghen, prof. mr. H. de la Fontaine-Verwey, jhr. F. J. E. van Lennep en de brieven van mevrouw H. van Domselaer-Middelkoop aan haar dochter, gewijd aan de buitenplaats Meerhuizen, met een inleiding van de heer J. M. Joosten. De heer J. F. M. den Boer verzorgde als vanouds de kroniek van het hoofdstedelijk wel en wee. De rijk gevarieerde en met zorg geïllustreerde reeks artikelen symboliseerde de jaarlijks terugkerende ode aan ons boeiend Amsterdam. Hoe gaarne zouden wij deze goede traditie nog een lange reeks van jaren willen voortzetten. Bij de auteurs is de bereidheid in ieder geval ten volle aanwezig l Het maandblad voltooide zijn 58e jaargang; ook hier een bonte verscheidenheid van onder- werpen, waaronder een reeks besprekingen, gewijd aan de restauraties der panden Amstel 284, Amstelstraat 29 en 31, Begijnhof 35 en 45, Brouwersgracht 52, Groenburgwal 56, Kerkstraat 61, 445, 447, 449 en 451, Keizersgracht 790, Prinsengracht 646 en 648 en Vijzelgracht 1, 3 en 5. Achter al onze publicaties mochten wij ook dit jaar de zorgzame hand van onze redactrice mejuffrouw dr. 1. H. van Eeghen bespeuren, die ondanks haar minder goede gezondheid haar zware taak op een voorbeeldige wijze vervulde. In mei 1971 verscheen de reeds in het vorige jaarverslag aangekondigde vierde druk van de Historische Gids van Amsterdam, waarvoor hij de leden grote belangstelling bleek te bestaan: meer dan 200 bestellingen konden worden genoteerd. Met verlangen wordt uitgezien naar de komst van de uitgave over de huizen van de Heren- gracht. De samenstelling van het omvangrijke personenregister blijkt voorshands nog een sterk vertragende factor te zijn. De voorjaarsexcursie op 26 juni 1971 bracht 80 belangstellenden na een kleine dertig jaar weer terug naar de thans gerestaureerde Mozes- en Aäronkerk. De vraag, of het nieuwe bekroonde Mozeshuis in staat is de herinnering aan de oude pastorie te doen vervangen, mag op deze plaats onbeantwoord blijven. Het tweede doelwit van de excursie gold het N.V. Restauratie-atelier Uilenburg, het domein van de heer Hans ‘t Mannetje, waar wij mochten bewonderen, wat hedendaagse restauratiekunst vermag. Dat een betrekkelijk grote groep deelnemers toch kennelijk moeite had de weg naar Uilenburg te vinden, is wel een tastbaar bewijs voor de voortvarendheid, waarmede de Dienst der Publieke Werken dit Stadsdeel in betrekkelijk korte tijd grondig heeft weten te metamor- foseren. Op 11 december 1971 waren wij na vijftien jaar met ruim 130 genodigden weer te gast bij de heer J. Leeuwenberg in Museum Amstelkring. Ons medelid Ton Koopman vertolkte voor een dankbaar gehoor ter gelegenheid van de herdenking van het 350ste sterfjaar van Jan Pieters- zoon Sweelinck een aantal van diens composities op klavecimbel en orgel. Van de mogelijkheid tot bezichtiging der gerestaureerde panden in de Heintje Hoeksteeg werd na afloop der excursie nog een druk gebruik gemaakt. Gedurende het verslagjaar was Uw bestuur door één of meer leden vertegenwoordigd bij de volgende manifestaties: 25 februari in de Amstelkerk ter gelegenheid van het zestigjarig bestaan van de Bond Heemschut en in het Amsterdam Historisch Museum bij de opening van de tentoonstelling ‘Mokum en Mediene’, 4 maart in het gebouw ‘Wijkhaven’ bij de opening van de fototentoonstelling, georganiseerd door de Stichting tot behoud van de Petruskerk, 15 en 16 april in het R.A.I.-gebouw op de Akademiedagen 1971 van de Koninklijke Nederlandse Aka- demie van Wetenschappen, 6 mei bij de opening van de door de Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel gerestaureerde panden op de hoek van Vijzelgracht en Prinsengracht, 7 mei op de

24 bijeenkomst in de Mozes en Aäronkerk ter gelegenheid van de voltooiing van de restauratie dezer kerk, 15 mei bij de feestelijke herdenking van het 250-jarig bestaan van het Grill’s-Hofje en op 21 oktober bij de opening van de nieuwe afdeling Nederlandse Geschiedenis in het Rijks- museum. Ons ledenbestand daalde in 1971 van 1492 tot 1475, doordat tegenover een verlies van 98 leden - in 22 gevallen wegens overlijden - slechts een aanwas van 63 leden stond. Wanneer wij over enkele jaren ons 75-jarig bestaan vieren, hopen wij dit feit in een vriendenkring van 2000 personen te herdenken. Dat is niet alleen voor het bestuur, maar ook voor ieder lid afzonderlijk, een erezaak. Indien onder iedere willekeurige groep van 400 Amsterdammers tenminste één potentieel lid voor ons Genootschap schuilt, moet U hem of haar ook weten te vinden1 Laten wij in ieder geval met elkaar afspreken, dat wij op dit punt het jaar 1972 met een bevredigend saldo zullen afsluiten. Met grote erkentelijkheid maken wij gewag van een legaat van mejuffrouw Johanna E. van Nierop, nagelaten ter herinnering aan haar zuster dr. Leonie van Nierop. De samenstelling van het bestuur onderging gedurende het verslagjaar ingrijpende wijziging. De heren prof. dr. 1. J. Brugmans en Andr. van der Laan sloten op 26 februari 1971 een lange eervolle staat van dienst af. Tot hun opvolgers koos de ledenvergadering de heren E. James en dr. J. H. A. Ringeling. Intern had zulks tengevolge, dat de heer L. C. Schade van Westrum de plaats van tweede voorzitter ging bekleden en daarbij na twaalf jaar het secretariaat weer aan zijn voorganger overdroeg. Omdat de overdracht zelf geruisloos is geschied, willen wij op deze plaats de heer Schade van Westrum hartelijk bedanken voor de vele zichtbare en onzicht- bare diensten, welke hij als secretaris aan het Genootschap heeft bewezen. Vrijdag 28 mei 1971 betekende een uitzonderlijke feestdag voor ons Genootschap toen burgemeester Samkalden op het Deutzenhofje persoonlijk aan voorzitter en redactrice ter gelegenheid van hun 25-jarig bestuurslidmaatschap de zilveren legpenning der stad Amsterdam uitreikte: ‘Amstelodamo inserviendo consumor’. Voor allen, die het voorrecht hadden deze plechtigheid bij te wonen, een onvergetelijke herinnering I Op 1 oktober 1971 herdachten wij het feit, dat de heer J. F. M. den Boer sedert 25 jaar als administrateur en kroniekmeester in ons midden vertoefde. Een toegewijde medewerker die steeds voor de belangen van het Genootschap pal staat. Prof. dr. W. F. Heinemeyer zal ons Genootschap gaan vertegenwoordigen in de Amster- damse Raad voor de Stedebouw nieuwe stijl, die na de jaarwisseling zijn werkzaamheden zal aanvangen. In deze functie volgt hij de heer L. C. Schade van Westrum op. Aan de beurt van aftreden zijn thans de heren prof. mr. H. de la Fontaine Verwey, mr. J. H, van den Hoek Ostende en E. James, die zich allen herkiesbaar stellen. Tegen het einde van het verslagjaar gaf mr. E. J. van Dijk in verband met zijn veelvuldig verblijf in het buitenland de wens te kennen zijn bestuurszetel ter beschikking te stellen, waarbij hij ons tot aller vreugde tegelijkertijd een gerede oplossing voor de vervulling van het penningmeesterschap aan de hand heeft gedaan.

Amsterdam, 10 januari 1972

PROF. MR. DE LA FONTAINE VERWEIJ, vootyitter DR. J. H. A. RINGELING, secretaris

25 VERSLAG VAN DE PENNINGMEESTER

OVER 1971

De hierna volgende stukken zijn door de kascommissie na inzage en controle van de administratie accoord bevonden.

Zoals in het verslag over 1970 aangekondigd zijn de lasten gestegen en de baten gedaald.

Aangezien vooral wat de lasten betreft althans voorshands met voortzetting van de kostenstijging moet worden gerekend, zal het bestuur aan een in het najaar te beleggen speciale ledenvergadering een contributieverhoging voorstellen, waarover nadere mededelingen in het maandblad zullen volgen.

Uit exploitatie overschotten van voorgaande jaren is onder meer een publicatiefonds gevormd, Aangezien de kostenstijging zich in hoofdzaak manifesteert in de kosten verbonden aan het uitgeven van het jaarboek en de maandbladen, is in overleg met het bestuur f 8.000,- aan dat fonds onttrokken.

Volgend jaar kan een overeenkomstige onttrekking het voor 1972 te verwachten tekort op- vangen, zodat mijn opvolgster alsdan bij aanneming van het voorstel tot contributieverhoging niet meer in tekorten behoeft te voorzien.

Het vermogen eind 1970 bedroeg f 68.960,48 Hieraan wordt toegevoegd het legaat van Mejuffrouw J. E. van Nierop ad $ 5,000.- . . 18.119.53 f 87.080,Ol

Het tekort van f 9.448,33 is verminderd met een onttrekking aan het publicatiefonds van ,, 8.000,- - f 1.448,33 zodat het vermogen nu bedraagt f 85.631.68

Het publicatiefonds bedroeg eind 1970 f 16.219,02 Toegevoegd werd de opbrengst van diverse verkochte oude jaarboeken e.d. f 366,25 f 16.585,27 Na afboeking van bovengenoemde f 8.000,- resteert f 8.585,27

-_.- -..-- .-.. _ _--__- BALANS 31 DECEMBER 1971

Effecten (ter beurze genoteerde obligaties naar koerswaarde) f 14.084,50 Banken - deposito ,> 105.000,- - lopende rente ,> 1.443,75 - direct opeisbaar 3, 13.145,06 Giro >> 2.683,01 Aandelen N.V. Uilenburg 9, 1,- Jaarboeken en Publicaties I> 1,- Achterstallige contributie Gemeente Amsterdam >, 4.oot.2 f 140.358,32

Vermogen 31 december 1971 f 85.631,68 Publicatiefonds >> 8.585,27 Jubileumfonds >> 19.626,75 Vooruitontvangen contributies >> 1.012,- Te betalen posten . . 25.502.62 f 140.358,32

27 REKENING VAN BATEN EN LASTEN OVER 1971

BATEN

Contributies f 25.707,61 Bijdrage Gemeente Amsterdam >> 4.000,- Opbrengst effecten ,, 759,22 Koerswinst effecten >> 44,50 Bankrente >> 6.210,98 _ f 36.722,31

LASTEN

Kosten jaarboek en maandbladen f 43.086,42 Kosten secretariaat 1, 1.560,85 Kosten penningmeester >> 728,94 Diverse kosten I> 794,43 f 46.170,64 Nadelig saldo f 9.448,33

28 WILLEM HENDRICXZ. CROOCK, AMSTERDAMS .STADSFABRIEKMEESTER, SCHILDER EN KARTOGRAAF IN DE EERSTE HELFT VAN DE ZESTIENDE EEUW*

DOOR

A. H. HUUSSEN JR

INLEIDING Het bewerken van de oude archieven van de Grote Raad van Mechelen levert ons steeds nieuwe verrassingen op i. Op vele aspecten van de Nederlandse cultuur in de 15e en 16e eeuw wordt een nieuw licht geworpen. De rechtshistoricus verheugt zich in de verdieping van zijn kennis omtrent het denken over en de toepassing van rechtsfiguren (Kerckhoffs-de Hey 1970b). De medievist signaleert een onbekende tekst van het stadrecht van Nieuwpoort (Verkerk 1970), terwijl de sociaal historicus constateert dat de luchtvervuiling al in de 16e eeuw soms een ernstig probleem was (Diederiks 1970b). Ook voor onze kennis van de historische kartografie en geografie bevatten de procesdossiers van de Grote Raad boeiend en soms uniek materiaal (Huussen jr. 1969, 1970; Diederiks 1970a). In het begin van de 16e eeuw werd namelijk in processen steeds meer van het visuele hulpmiddel der kaarten gebruik gemaakt. Niet slechts de procespartijen zelf, maar ook de leden van het gerechtshof lieten zich zonodig door een kaart voorlichten over de plaatselijke situatie in kwestie. Zelfs de regering en de ge- westelijke overheid pasten dit middel toe. Posten in de rekeningen van de Hol- landse Rekenkamer leggen er getuigenis van af (De Graaf 1870). De behoeften tijdens gerechtelijke procedures ontstaan hebben aldus sterke impulsen aan de ontwikkeling van de kartografie gegeven (Dainville 1970; Huussen jr. 1973).

De aanleiding tot dit artikel is de vondst van een grote kaart van het Noorder- kwartier. (ARA Brussel GRM, BH dossier 610 map 111 sub ww; Kerckhoffs-de

* Afkortingen: ARA: Algemeen Rijksarchief BH: Beroepen uit Holland GAA: Gemeente-archief Amsterdam GRM: Grote Raad van Mechelen IWK: Inbrengregister Weeskamer RA: Rijksarchief 1 De jurisprudentie van de Grote Raad wordt te Amsterdam door een werkgroep onder leiding van Prof. Mr. J. Th. de Smidt bewerkt en uitgegeven (De Smidt en Huussen jr. 1970).

29 Hey 1970a). De maker ervan heb ik kunnen identificeren als Willem Hendricxz. Croock van wie een kaartje van hetzelfde gebied reeds bekend was. Op het geschil en de kaarten gaan wij hierna uitvoerig in. Dank zij publicaties van Baart de la Faille en Duverger was het mogelijk het spoor naar de verdere aktiviteiten van Croock te vervolgen. Baart de la Faille, destijds rijksarchivaris in Noord-Holland, had een grote kartografische kennis. De samenvatting van een lezing die hij in 1924 voor de Vereni- ging van archivarissen in Nederland hield, legt daarvan getuigenis af (Baart de la Faille 1924). -De literatuur over onze oudste kartografie, in het bijzonder die van Holland, is wel niet omvangrijk (Van ‘t Hoff 1946), doch het is toch bevreem- dend dat Fockema Andreae en Van ‘t Hoff in hun bekende Geschiedenis der kartografie uan Nederland (1947, 13-14) herhaaldelijk naar passages bij Baart de la Faille verwijzen. Immers, die samengevatte lezing bevat geen enkele wetenschappelijke verantwoording. Aangezien Baart de la Faille echter zoveel informatie verstrekt die - zoals wij hieronder nader zullen zien - van belang is voor ons onderwerp (hij noemt bijv. Croock als stadsfabriekmeester), ben ik op zoek gegaan naar zijn persoonlijke aantekeningen. Dank zij de hulpvaardigheid van de archivarissen aan het Rijksarchief in Haarlem, zijn Baarts aantekeningen aldaar in een koffer teruggevonden. Van de stapel fiches over landmeters en kartografen, onder wie Croock, heb ik in deze studie dankbaar als uitgangspunt gebruik gemaakt. Ik verwijs er in het vervolg niet expliciet meer naar. Uit bijzittende correspondentie met Fockema Andreae blij kt dat Baart de intentie heeft gehad een studie over de oudere kartografie te publiceren. Het is zover niet gekomen. De andere studie die ik in dit verband speciaal moet noemen is van de Gentse hoogleraar in de kunstgeschiedenis J. Duverger (1961-66, 77-79). Hij heeft in de Rekenkamer te Rijssel aanwijzingen gevonden dat Croock als schilder werkzaam is geweest. Zijn slotopmerking: ‘Misschien zijn er nog gegevens voor- handen in het gemeentearchief te Amsterdam om iets meer te vertellen over schilder en kaartenmaker Willem Croock, die er toch de functie van fabrieksmeester uitoefende’, heb ik ter harte genomen. Thans volgen de resultaten van dat gesuggereerde onderzoek.

ENIGE GENEALOGISCHE GEGEVENS Het is rond 1500 in Amsterdam een doolhof van lieden die de bijnaam Croock dragen. Ook elders kwam de naam trouwens voor (Von Wurzbach 1, 1906, 360 ; Thieme-Becker 81908, 161; Bredius 1881-82, 14 en 20). Het zijn er in Amsterdam zelfs zoveel dat Kölker (1963,169-170) er bij zijn onderzoek naar de Amsterdamse priester-humanist Cornelius Crocus van afzag een systematisch onderzoek naar de familiebetrekkingen op te zetten. Aan de hand van voornamelijk de inbreng- registers van de Amsterdamse Weeskamer kom ik ten aanzien van onze hoofd- figuur tot de volgende, voorlopige, reconstructie:

---_ _.-.- 1 Hcnrick Reyersz. die Maclaer Op 22 november 1482 werd aan zijn kinderen het moederlijk erfdeel toegewezen; hun oom Jan Willemsz. was getuige. Als kinderen worden genoemd: Geertruyt 16 jaar, Willem 13 jaar, Heynrick 12 jaar en Frans 10 jaar (GAA IWK 1 fol. 360~).

Uit zijn huwelijk: 1 Geerte Henrickxdochter (geb. 1465, gest. vóór december 1509) tr. Meynt Hermanss. (die hertrouwde met Ymmetgen N.; hun dochter: Reymburch Meynt Hermansdochter). Uit hun huwelijk: Katryn Meynt Hermanszoensdochter, ‘faliebagijn opden Ronden Bagijnhof’ Henrick Meynten (geb. 1500) IWK 3 fol. 7 (12 december 1509): ‘. . . Heer Frans Henrickxzoen ende Willem Crokenz., gebroederen, inden naam ende vanwegen Katrijn en Henrick Meynten, kinderen, daer moeder af was Geerte Henrickz- dochter, Meynt Hermanszoens eerste huysfrouwe saliger gedachten, ter eender, ende Jan Gharst Gerits- zoen inde name ende vanwegen Reymburch Meynt Hermanszoensdochter, daer moeder af is Ymmetgen, des voirs. Meynten laeter buysfrouw . . .’ Partijen komen boedelscheiding overeen aangaande de nagelaten goederen van Nelletgen van Dijck. GAA archief Weeskamer lade 84: testament van ‘I’rijn Meynten Harmansdochter, d.d. 19 juni 1577, ten overstaan van notaris Johannes filius Bartholomei Gheerens; bij zit een ongedateerd holografisch testament; onderhandse akte van verkoop van een huis aan Reyer Pietersz. door Meynt Hermenz.; rentebrief d.d. Amsterdam 27 november 1507 waarbij schepenen een jaarlijkse lijfrente van 15 sch. aan Henrick Meyntenzoen verkopen; aantekening van een weesmeester d.d. 15 januari 1513 betreffende levering van penningen aan Willem Crokenz. ten behoeve van Tryn en Henrick Meynt Hermanszoens kinderen; cedulle door Willem Crokenz. op 18 juli 1509 ter Weeskamer ingeleverd.

2 Willem Henrickxz. Croock, volgt onder 11.

3 Heynrick Henrickxz. (geb. 1470)

4 Frans Henrickxz. (geb. 1472)

11 Willem Henrickxz. Croock (geb. 30 sept. 1469, gest. vóór jan 1551) IWK 3 fol. 26: verklaring d.d. 5 februari 1511 door Willem Crokenz. en Gerit Pieter Harinckxz. omtrent goederen van Yde Jan Claeszoensdochter; benevens een aantekening d.d. 27 april 1521 op hetzelfde fol. over toestemming van Willem Crokenz. en Geert Egberts Janszoensdochter tot levering van een brief aan Yde. IWK 3 fol. 144~: akte d.d. 28 augustus 1518 waarbij Lysbeth Willemsdochter, weduwe van Gerit Peters Harincxz., aan haar twintigjarige zoon Peter diens vaderlijk erfdeel toewijst, in tegenwoordigheid van Dieuwer Peter Harincx. weduwe en Willem Crokenzoen.

Uit zijn huwelijk met NN: A. Mary Willems Croockendochter, tr. la Rip Jansz. Houtecooper (Tvóór november 1537); hun kinderen: Nyes (geb. 1533) en Jannetgen (geb. 1535) IWK 4 fol. 182: op 10 november 1537 wijst Mary Willems Croockendochter, vergezeld van haar doch- tertjes Niesgen en Jannetgen aan haar kinderen hun vaderlijk erfdeel toe; haar vader Willem Crook stelt zich borg. ARA ‘s-Gravenhage, Rekenkamer Holland nr. 5068 fol. 46: Marie Willem Henricxz. Croeckendochter heeft een rente van 6 pond gevestigd ten gunste van haar dochter.

31 2* Jan Louw de Snijder; hun kinderen: Weyn, Aell, Willem, Louw, Garbrant, Liduwe en Aeff. IWK 7 fol. 155 (7 augustus 1561): Mr. Jacob Thymansz., pater van hetSt.Margrieteklooster,overhandigt eigendomspapieren die onder Gheert berustten en die toekomen aan de kinderen van haar zuster Mary Willem Croockendochter; ze zijn afkomstig uit de boedel van Willem Henricksz. Croock, de grootvader van de kinderen (zie Van Eeghen 1941, 208). Aell Jan Lourenszoonsdochter huwde Jan Coenen: ARA ‘s-Gravenhage, Rekenkamer Holland nr. 5068 fol. 46 en 5097 fol. 30.

B. Gheert Willem Croockendochter, kloosterlinge in het St. Margrieteklooster te Amsterdam (t vóór augustus 1561).

C. Luduwe Willem Croockendochter, tr. Henrick Bouwensz (zoon van Bouwens Jansz van Gelder en Clara Jansdochter); beiden zijn 7 vóór 22 juni 1541; hun kinderen: Claes (geb. 1531); Nyes (geb. 1534) en Henrick (geb. 1536). IWK 4 fol. 264 (22 juni 1541): Bouwen Jansz. van Gelder en zijn zoon Cornelis Bouwensz., en Aeff en Gheert Willem Croockendochter, tantes van Claes, Nyes en Henrick, kinderen van Henrick Bouwensz. en Ludouwe Willem Croockendochter, wijzen de kinderen hun ouderlijk erfdeel toe; in de daaropvol- gende lijst van goederen leest men (fol. 264~): ‘Item een brief van viii Karolusgulden siaers houdende op Claes Jacobszoon Luijckenaer, gepasseert tot vordele van Willem Croock, verschijnende den eersten in Meije ter losse met xviii den een, in date den x meije xvCx1. Mit een opdracht van Willem Croock dair bij ingaende totter kinderen behouf te Meije lestleden.’ IWK 4 fol. 265 (7 juni 1542): verklaring van Bouwen Jan van Gheldersz. en Clara Jansdochter over de verdeling van hun goederen onder de afstammelingen van hun kinderen Henrick en Cornelis Bouwensz. en Trijn en Intgen Bouwensdochter.

D. Aeff Willem Croockendochter. Zij wordt diverse malen genoemd in IWK 4 fol. 264-265~ (1542-51). In 1539 betaalt een Aeff Willems- dochter poortergeld (zie GAA Stadsrekening 1539 fol. xvii v); in 1541 betaalt Aeff Willem Croecken- dochter de rest van het poortergeld voor Jan Reyersz., metselaar (haar echtgenoot?), waarvoor Willem Croeck borg stond. (Stadsrekening 1541 fol. xxvii v).

De juiste sterfdatum van Willem Henrickxz. Croock is mij niet bekend. De volgende losse gegevens staan mij over hem ter beschikking. Hij is vóór 5 januari 1551 overleden.

Een marginale aantekening bij IWK 4 fol. 265~ luidt: ‘Dese brieve mitter hantteyken dairnaevolgende van iii g. siaers zijn geleyt inde lade xxvii (daar niet meer aanwezig) bijden goederen desen kinderen anbe- sterven bij Willen Croock, beuren bestevaer, in de plaetse van een brief van zestien gulden siaers die uyt deselve goederen gelevert is Claes Henricxz. ende Jan Jansz., man en voecht van Nyes Henricx- dochter, alst blijct bij tregister vande juysvercopinge deser Camere, fol. xxxviii, ende dit (. . .) bij consente van Geert Willems, actum den X Januarij 1551, presente Allert Boelenz., weesmeester.’

Nergens heb ik zijn echtgenote vermeld gevonden. Behalve in diverse ver- mogensrechtelijke en familie-aangelegenheden, in het bovenstaande weergegeven, was Croock ook nog eens gewikkeld in een ruzie over een erfscheiding en over afwatering van regenwater met zijn buurman, de priester Symon Pietersz. Duyn (of Beduynre). Bij arbitrale uitspraak van 15 april 1532 werden beide kemphanen gescheiden (GAA archief Weeskamer lade 128). Op 28 februari 1539 tekenden

32 Willem Croock en Jan Cort een akte waarbij zij een huis met erf aan de Nieuwen- dijk, belendend aan percelen van Jan Banninck Gerritsz. en Cornelis Claesz., verkochten aan Claes Jacobsz. Vlascooper (GAA archief Weeskamer lade 120). Ik heb geen aanwijzingen gevonden dat hij verwant is met Jan Bruyn Jacobs Swaen Croock, Amsterdams schepen in 1530, wiens genealogie werd gepubliceerd door Kruimel (1961).

CROOCK ALS STADSFABRIEKMEESTER EN ALS SCHILDER Het beeld dat we van Croocks familiebetrekkingen konden samenstellen, is maar zeer fragmentarisch. Met zijn andere persoonlijke relaties is het al niet veel beter gesteld. Wat dat betreft deelt hij het lot van vele tijdgenoten-kunstenaars van wie we graag wat meer zouden weten. Van Croock is in ieder geval bekend dat hij van 1534 tot 1537 (of 1538) het ambt van stadsfabriekmeester bekleedde. In deze functie had hij in samenwerking met de stadstimmermeester - dat was in deze periode Simon Harcxt. - en de stadsmetselaar de verantwoordelijkheid voor het uitvoeren van de ‘publieke werken’ (Ter Gouw 3, 1881, 419 ; 5, 1886, 222-223, 335).

t Handtekening van Wi.Uem Croock onder een akte d.d. 28 februari 1539 (vergroot) (GAA archief Weeskamer lade 120)

33 In de stadsrekeningen vinden we posten waaruit blijkt dat Croock aankopen deed voor hout, steen enz. (GAA Stadsrekening 1534 fol. 23v, 31, 33v, 53; 1535 fol. 21~; 1537 fol. 24,29,40 zie daarbij Van Breen 1944, 124). Het was kennelijk een aanzienlijk ambt, want Jan Jansz. van Hoorn, houtkoper, die van 1544 tot 1555 als opvolger van Jacob (Jan) Dobbenz. als stadsfabriekmeester fungeerde, wordt in 1546 ‘raidt deser stede’ genoemd (GAA, Groot Memoriaal 2 fol. lvl). Al in 1517 was Croock betrokken bij een bouwaangelegenheid. In dat jaar werd besloten tot verkoop van de oude Sint-Sebastiaan- of Handboogdoelen. Croock en enige anderen werden aangewezen om de opbrengst te beheren. Met de verkoopsom zou later een nieuwe doelen worden gebouwd (GAA Groot Memoriaal 1 fol. 273~; zie ook d’Ailly 1939, 110). In de Kroniek van Velius (1617, 135) komt een passage voor die mij, in na- volging van Baart de la Faille, deed denken aan bouwaktiviteiten van Croock in Hoorn: in 1552 ZOU een stenen rondeel voor de Noorderpoort zijn gebouwd naar het ontwerp van ‘Mr. Willem Fabrijckmeester tot Amsterdam’. In de editie van 1740 der Kroniek wordt daar nog aan toegevoegd dat het rondeel er toen nog stond (Velius 1740, 264, aant. 436). Nader onderzoek in het Gemeente- archief te Hoorn bevestigt dit bericht slechts gedeeltelijk. In 1549 werd blijkbaar begonnen met aankoop van percelen in de buurt van de Noorderpoort, terwijl in 1554 werd besloten tot (verdere?) verhoging van het rondeel (GA Hoorn, Resolutieboek 1529-95 fol. XXII, XXVII; Inventaris Gonnet nr. 149). In de stadsrekening over 1553 verschijnt hierover de volgende post: ‘Mr. Willem van Amsterdam betaelt over dat hij alhier gecommen is omme twerck bijden Noorder- poorte te ordineren, de somme van ii gul. XVIII sch.’ (ongepagineerd; Inv. Gonnet nr. 166). Gezien onze genealogische gegevens die erop wijzen dat Willem Croock vóór 1551 is gestorven, schijnt deze uitbetaling een biologische onmogelijkheid te impliceren. De oplossing is eenvoudig: in deze jaren was ‘Mr. Willem Dircxzoen stede mr. metzelaer’ (GAA Stadsrekeningen 1551-53, resp. fol. 49r, 50r en 51~). Velius’ toevoeging ‘fabrieksmeester’ is dus onjuist.

Dat Croock ook als schilder is werkzaam geweest weten wij dank zij de in de inleiding genoemde studie van Duverger (1961-66, 79). Naar uit een post in de rekeningen van de Rekenkamer te Rijssel blijkt, voerden Willem Croock en de bekende Jacob Cornelisa. van Oostzanen in 1520 een opdracht tot het schilderen van banieren voor zes oorlogsschepen die Karel V aan zijn zwager, de koning van Denemarken die toen met een opstand kampte, te hulp zond. Voor dit soort

1 Pas sinds 1538 is er in de stadsrekeningen een aparte rubriek aan de ‘fabrijcque, tymmeraige ende reparatie’ gewijd. Deze geeft een fraai beeld van hetgeen er allemaal omging (GAA stadsrekening 1538 fol. 44v-49v).

34 toegepaste kunst werden vaker schilders aangezocht. De schilder Jan Dircxz. maakte rond 1535 voor Amsterdam zeven ‘vaentgens’ welke in de zeven districten zouden worden opgesteld; voor hetzelfde doel beschilderde hij zeven trommen (GAA Stadsrekening 1535 fol. 66). De schilder-kaartmaker Jan de Pape ‘stoffeerde’ onder andere het wapenschild van de keizer, dat rond 1526 boven de schouw in de burelen van de Rekenkamer in Den Haag kwam te hangen (De Graaf 1870, 86). Dat Croock ook als schilder bij zijn tijdgenoten bekend was, blijkt wel uit een passage in de wereldgeschiedenis van Petrus Opmeer, waarop professor Duverger (1961-66, 77) heeft gewezen. Sprekend over Dürer in de jaren 1515/16 die hij de ‘sier van Nürnberg’ noemt, vermeldt Opmeer (1, 1611, 448-450) hem in één adem met Lucas van Leyden, Willem Croock en Jacob Cornelisz. van Oostzanen. Croocks eventuele andere schilderwerk heeft geen sporen nagelaten (niet bij Boon 1942, 183-207).

WILLEM CROOCK ALS KARTOGRAAF Zoals bekend waren het in de eerste helft van de zestiende eeuw vooral de schilders, en nog niet de landmeters zelf die als makers van kaarten optraden (Fockema Andreae en Van ‘t Hoff 1947, 13; Teeling, 1949-50). Men denke maar aan de zojuist genoemde Jan de Pape en Jan Dircxz., en aan de beroemde Cornelis. Anthonisa. (Scheltema 1-6, 1856-72; Dubiez 1969, 14-15; De Graaf 1870).. Croock maakte op deze regel geen uitzondering. Zijn tijdgenoten kenden hem niet alleen als schilder, maar ook als kartograaf. Duverger wijst in zijn artikel (1961-66, 78) opeen passage uit een brief van Gerard Geldenhouer aan Frans van Cranevelt te Mechelen. Geldenhouer schrijft op 22 nov. 1522 vanuit Soeburg, dat Croock, ‘egregius pictor et cosmographus’, voor hem een kaart maakte van het rivierengebied tussen Lobith en de kust (De Vocht 1928, 71-72: Batavorum insulam Guilelmus Crocius, egregius pictor et cosmographus, mihi depinxit, ab arce Lobeta in Oceanum mare (. . .) Hanc brevi videbis et gaudebis). Hij stelt Cranevelt de kaart in het vooruitzicht, overtuigd dat deze er genoegen in zal scheppe+. De verblijfplaats van deze kaart is onbekend, een lot dat ze met de meeste kaarten uit deze tijd deelt. Vrijwel alle schijnen verloren gegaan. In de Amsterdamse stadsrekeningen heb ik nog twee posten gevonden die op onbekende kaarten van Croock betrekking hebben. De eerste betreft een reis van de burgemeesters Ruysch Jansz. en Heyman Jacobsz. ,die op 2 december 1532 in gezelschap van Willem Croock en een dienaar naar Weesp reisden ter inspectie van de gebreken van een dijk. Bij die gelegenheid werd de inlaagdij k in

1 Gerard Geldenhouwer (14851542) was een jeugdvriend van Cranevelt. Frans van Cranevelt (1485- 1564) was raadsheer in de Grote Raad van Mechelen sinds 1522 (De Vocht 1928, 609-612 en genera1 introduction).

35. kaart gebracht (GAA Stadsrek. 1532 fol. 33). De tweede post betreft vakatie- gelden voor Croock, in zijn functie van fabrieksmeester, en Symon Harcxz., die in 1534 naar de Diemerdam togen ter inspectie van de dijk. Opnieuw werd een kaart vervaardigd (GAA Stadsrek. 1534 fol. 33~).

Moge ik dan nu, na vermelding van hetgeen wij missen, overgaan tot de con- creta : de overgeleverde werkstukken van Croock.

1 DE KAARTEN VAN HOLLANDS NOORDERKWARTIER. In de aanhef van dit artikel vermeldden wij reeds dat zich in het archief van de Grote Raad van Mechelen, in de serie Beroepen uit Holland dossier nr. 610, een grote kaart van West-Friesland c.a. bevindt (zie afb. 2). Ze meet 77,7 x 55,6 cm en is getekend op papier; de naam van de maker komt er niet op voor, evenmin is ze gedateerd. De kaart, uitgevoerd in blauw (water), oker (land), rood (steden) en bruin (stranden, dijken en delen van het buitendijkse land), verkeert in uitstekende staat. Voordat wij verder ingaan op de kaart zelf, is het nodig eerst iets over de huidige

36 materiële omgeving ervan mede te delen. Zoals we nog zullen aantonen heeft de kaart gediend in een of meer processen.

Het proces waarom het hier in de eerste plaats gaat, betrof een geschil tussen Gerijt Baert(sz.), poorter van Amsterdam, Arent Claesz. te Oostzaan e.a., en schout, waarschepen en schepenen van Oostzaan. Baert en de zijnen waren eigenaars van land onder Oostzaan dat sedert ca. 1500 buitendijks lag. Schotgaarders van Oostzaan vorderden rond 1528 van de pachters van Baert C.S. contribuering in de periodieke omslag ten behoeve van het onderhoud van de Hondsbosse Zeewering. Toen Baert en de zijnen zich hiertegen verzetten, begonnen de schotgaarders voor het gerecht van Oostzaan een procedure om verhaal te zoeken op de pachtpenningen en op de oogst. Baert C.S. verzetten zich hiertegen, doch het gerecht van Oostzaan stelde hen in het ongelijk. Van dit vonnis gingen Baert en de zijnen (als eisers) in beroep bij het Hof van Holland. Dit op basis van een verleend mandament van maintenue: eisers werden hangende de procedures in het ongestoord bezit van hun gepretendeerd recht om niet te hoeven contribueren gehandhaafd. In deze fase voegde Mr. Jan Benninck, raadsheer in het Hof van Holland, die in de jaren twintig met vele dijken waterstaatskwesties belast was geweest, zich als partij bij eisers: hij trad op namens de erfgenamen van Arent Claesz. te Oostzaan. Het Hof wees bij zijn sententies van 21 en 28 juni 1529 de eis af en bevestigde het vonnis van het gerecht van Oostzaan (ARA ‘s-Gravenhage, Hof van Holland 503 nrs. 56 en 57; dictum d.d. 21 juni ook: ARA Brussel GRM BH 610 sub LU). Eisers lieten het er echter niet bij zitten: zij gingen in appel bij de Grote Raad. Ook daar werden zij echter, bij sententie van 31 oktober 1530, in het ongelijk gesteld (De Smidt, Strubbe e.a. 1971, 528). De kern van het standpunt van eisers (nu appellanten), voor de Grote Raad ver- dedigd door hun advocaat Mr. Aert vander Goes (zie Huussen jr. 1973 noot 24), was deze: dat buitendijks land traditioneel was vrijgesteld van contribuering in dijklasten in het algemeen, en van het Hondsbosgeld in het bijzonder. In zijn ruim zeventig bladzijden tellende memoriën heeft Vander Goes heel wat argumenten voor het standpunt van zijn cliënten naar voren gebracht (ARA Brussel GRM BH 610 sub xx, gedateerd 1530). Hij stelde dat het principieel geen ver- schil maakte of het land was ‘uitgeslagen’ dan wel of het altijd buitendijks had gelegen. In het eerste geval immers had het land toen het nog binnendijks lag wel gecontribueerd; op dat feit beriepen verweerders, het gerecht van Oostzaan, zich dan 0ok.r Vander Goes wees op een precedent. Het Hof van Holland had bij sententie

1 De stukken van verweerders zijn in het dossier niet overgeleverd. Men kan hun standpunt echter wel reconstrueren uit de relazen in de sententies van Hof en Raad en uit de reakties van Vander Goes in zijn memoriën.

37 van 14 augustus 1501 de Kartuizers te Amsterdam, die toen ook land buiten de zeedijk hadden liggen - waarschijnlijk eveneens aan de IJzijde - juist vrijgesteld van bijdragen in het onderhoud van de Hondsbosse (ARA ‘s-Grav., Hof van Holland 482 nr. 63). Ter adstructie van dit en van andere precedenten dienden eisers een groot aantal afschriften van oude stukken in, uittreksels uit rekeningen enz. (zie verder Kerckhoffs-de Hey 1970a). Daarenboven verzochten zij - op initiatief van Jan Benninck - aan verschillende steden in het Noorderkwartier attestaties waaruit moest komen vast te staan dat buitendijks land niet con- tribueerde. In zijn memoriën wees Vander Goes de hoge rechter speciaal op de attestatie welke door de magistraat van Medemblik op 6 november 1529 was afgegeven (ARA Brussel GRM BH 610 xx pag. 15-17 ; ibidemjj; afgedrukt bij Kluppel 1881 nr. 156). Immers, zo betoogde de advocaat daar, het buitendijkse land in het kwartier van Medemblik en de Noorderkoggen - en zelfs binnendijks land dat afgegraven werd tot onderhoud van de dijk - hoefde ook niet te contribueren. En dat land lag nog wel het naast bij de Hondsbosse ‘blijckende byder caerte hier overgeleyt’. Daarmee was dan de kaart waarom het ons gaat in het geding gebracht (ARA Brussel GRM BH 610 sub ww). De gang van zaken rond de indiening van de kaart waarop Vander Goes doelt valt gelukkigerwijze uit de aanwezige stukken te reconstrueren. In een ongedateerd request-civiel van eisers aan de Keizer, verzoeken zij alsnog enige stukken, met name ‘sekere caerte midgaders sekere brieven van octroy, ver- leendt tot behulp vanden Hontbosch ende andere brieven’, te mogen indienen (ibidem sub atia). Tot goed begrip: wanneer de vastgestelde termijnen waar- binnen dergelijke stukken waarmee partijen hun standpunt wilden schragen, waren verstreken, konden zij door middel van een request verzoeken om ver- lenging van een termijn. Werd dit verzoek niet ingewilligd dan konden die nieuwe stukken niet meer bijdragen tot de oordeelsvorming van het hof. Een aanwijzing tot datering van genoemd request-civiel levert een ander request van eisers, met apostille van 14 november 1530, dat werd ingediend nadat de Grote Raad reeds vonnis had gewezen (ibidem sub 7~). In dat request delen eisers onder andere mee, dat omstreeks pasen van dat jaar (17 april) het grootste deel van hun bewijsstukken gereed was. Tevens blijkt eruit dat verweerders op 16 september hadden gevraagd dat eisers eventuele verdere stukken zouden indienen. Gezien het feit dat de Grote Raad al op 31 oktober 1530 sententie wees, moeten die stukken wel kort na 16 september zijn ingediend, zodat het proces in staat van wijzen kwam. Of bij deze stukken de kaart aanwezig was of dat deze in de periode tussen pasen en september werd ingediend, moet in het midden blijven. We dienen in ieder geval te bedenken dat advocaat Vander Goes voor het opstellen van zijn memoriën, waarin de kaart werd vermeld, wel enige tijd nodig gehad aal hebben. Dàt de ‘sekere caerte’ waarvan hier sprake was, ook de kaart is die zich thans

38 in het dossier bevindt, blijkt uit het volgende. Het was zowel bij het Hof van Holland (Wedekind 1971; Ketelaar 1971) als bij de Grote Raad regel dat de proceszak waarin partijen hun stukken definitief indienden vergezeld ging van een inhoudsopgave (inventaris). In die inventaris worden de stukken beschreven, voorzien van een letter welke correspondeert met een letter op het betreffende stuk. In de inventaris van eisers heet het: ,,Tot veriflïcatie vanden IXen ende Xen article der voors. memorien: Item pro- duceren noch zekere caerte omme bet te verifficeren de intentie vanden appellanten, geteekent - K.” (ARA Brussel GRM BH 610 sub a, pag. 2). Op de achterkant van onze kaart komt deze K eveneens voor.

Om het betoog hierna niet nodeloos te hoeven onderbreken, moge nu reeds op een eigenaardig aanhangsel van de kaart worden gewezen. Zoals op afbeelding 2 valt te zien, is door een in het IJ gelegen eilandje, hier ‘de Nort’ genoemd, een touwtje gehaald waaraan een los papiertje hangt met het opschrift, in contemporaine hand : ‘tgheel pleckske dair den draet van dit papierke doergesteken is, beteykent ende signifïceert tlant contencioes, gelegen buyten de zeedyck.’ Noch in het hierboven behandelde proces noch in de processtukken die aan het einde der vorige eeuw bij dit dossier zijn gevoegd en die op processen tussen 1555 en 1571 betrekking hebben, vindt men aanknopingspunten voor ‘de Nort’. Waarschijnlijk heeft één van de procureurs te Mechelen in 1530, of later, deze vergissing begaan. Immers, ‘de Nort’ - beter bekend als die Hoorn! Zaenderhorn of zelfs St. Anthoniseiland (GAA arch. Burgerweeshuis nr. 123, regest 621; Vis 1947, 115-117; Hart 1951, 182; Historische Atlas 1970) -viel onder de juris- dictie van Westzaan. Het buitendijkse land waarom het in ons proces ging, moeten we wat meer noordoostelijk onder Oostzaan zoeken Dit wat betreft de datering van de kaart. Wie was de maker? Reeds door Niermeyer (1894, 9-10) is de aandacht gevestigd op een kaartje van West-Fries- land, vanaf de Haarlemmermeer tot even benoorden Petten. Het bevindt zich in de kaartverzameling van het Algemeen Rijksarchief te ‘s-Gravenhage onder nr. 2460, is op papier uitgevoerd en meet 29 x 40 cm (afb. 3). Gelukkigerwijze worden maker en datum op de achterzijde in contemporain schrift vermeld: + 1529 + Wawaterland (sic) perfecht by Croock, Waterland mit Westvriesland. Voor het technische aspect van de voorstelling volsta ik met een verwijzing naar Niermeyer die meent dat de opmeting van het land weliswaar niet nauwkeurig is geschied, doch dat de fouten in de afstanden tussen de verschillende steden ‘von verzeihlicher Grösze’ zijn. Wieder die over dit oudst bekende kaartje van Noord-Holland uitvoeriger heeft geschreven (1918, 5 en ll-13), noemt echter ‘het algemeen voorkomen zeer primitief.’ Bij vergelijking van dit Haagse kaartje met de hierboven besproken kaart uit het Brusselse procesdossier ziet men in een oogopslag dat de beide kaarten nauw samenhangen. Als men het kleinere op de grote legt, bedekken de twee

39 ? Kaat+ van het Noorderkwartier 1529 (ARA ‘s-Gravenhage, kaartverZameling, Inventaris Hingman nr. 2460) zeedijken van West-Friesland elkaar precies; de tekening is identiek. Wat betreft het bestreken gebied vallen slechts geringe verschillen op: de uitvoering van de stadsprofielen is op het Haagse kaartje verfijnder en gedetailleerder, op de Brusselse grover en meer gestyleerd. Op de laatste ontbreken de volgende topografische aanduidingen van het Haagse kaartje (vgl. Wieder 1918, 10-11): de Weer, Bergen, oudt Neerden, meer (ten w. van Alkmaar) en de Huigendijk. Daarentegen bestrijkt de Brusselse kaart een veel groter gebied: de kust van Gelderland, Overijssel en Friesland met de Zuiderzee, en wat meer is: de kop van Noord-Holland, Wieringen, Texel, Vlieland en Terschelling. Dit stempelt de Brusselse kaart, van 1530, op haar beurt tot de oudste van dit gebied. Ter aanvulling van het lijstje van Wieder geef ik hier de verdere geografische namen op de Brusselse kaart voorkomende: zeedyck Groetbrouck tlant van Utrecht slaeperdijck (bij de Hondbosse) die strange van Holland Hulkesteyn was uuytgeslaege van Gtoetbrouck dEem Harderwyck

40 Gelderlant de Eumer ( ?) tVlie (Vlam 1936) der Elhrecht de Lemmer Vlyelant Campen Stavere tEyerlant Camperdiep Harlinge Telxel (van der Vlis 1949) Ems tBi1 den grote Nort Zee Urck Vrieslant tMarsdiep dYse1 tWat Wieringhe Swarte Water grynt Huysduynen tlant van Overijse1

Op grond van deze gegevens meen ik ook de Brusselse kaart, op welke de kwalificatie ‘primitief’ a fortiori van toepassing is, aan Croock te mogen toe- schrijven.

Over het Haagse kaartje moge ik in dit verband nog een suggestie uitwerken, welke reeds in 1952 door Keuning (1952, 42-43) werd gedaan. In de kartografische literatuur zijn reeds enige hypothesen te berde gebracht. Fockema Andreae en Van ‘t Hoff (1947, 14) wezen erop dat het kaartje vooral de water- staatkundige gesteldheid in beeld brengt. Zij merken op dat niet blijkt voor welk doel het gediend heeft, maar wijzen de veronderstelling van Wieder (1918, 5 en 12) dat er verband zou zijn met een plakaat van 19 april 1529 af. Het zal de lezer van mijn exposé over het proces tussen Gerijt Baert en het gerecht van Oostzaan wel niet verbazen, als ik de veronderstelling uit dat het Haagse kaartje in hetzelfde proces heeft gediend, maar dan voor het Hof van Holland - dat zoals we zagen op 21 en 28 juni 1529 vonnis wees in deze zaak. Ik zie daarvoor nog de volgende argumenten. Het kaartje is sinds onheuglijke tijden in de kaartverzameling van het ARA (de Inventaris van de kaartverzameling door Hingman is in 1871 verschenen). De herkomst ervan valt niet te achterhalen. Het is dus waarschijnlijk dat ze te eniger tijd het lot van vele kaarten heeft ondergaan: ze is uit de archivalia, in dit geval de procesdossiers van het Hof van Holland, gelicht en zonder achterlating van een verwijsblad in een ‘kaartveraame- ling’ terechtgekomen (Van ‘t Hoff 1961). Tevens wijs ik er op dat eisende partijen er in hun genoemde requesten melding van maken dat zij voor het Hof van Holland eveneens vele stukken hadden ingediend en dat zij tegen grote kosten in de periode april - september 1530 ander bewijsmateriaal hadden laten maken. Nu valt uit die passages niet te lezen dat zij ook voor het Hof van Holland een kaart hadden laten maken, doch met beide kaarten in handen is het wel waarschijnlijk: zij hebben voor het hoge college een duurdere maar tevens duidelijker kaart doen vervaardigen. Men kan zich dan wel afvragen waarom Baert C.S. tweemaal die kosten zouden hebben gemaakt. Daartegenover valt het feit in te brengen, dat de Brusselse kaart kennelijk meer overtuigingskracht heeft door het grotere geografische kader. Ik ken nog één dergelijk geval waarin het zelfs om twee nagenoeg identieke kaarten

41 gaat. De eerste bevindt zich, wederom, in de serie Beroepen uit Holland van het archief van de Grote Raad (Kerckhoffs-de Hey 1970a dl. VIII - nog te verschijnen -nr. 711), de ander in de kaartverzameling van het ARA te Brussel, onder nr. 3147. Het betreft hier kaarten van Odulphus Coenraedtz. en Gerit Dierickz. uit het jaar 1562, ingediend in een geschil tussen het klooster Koningsveld bij Delft en Jacob Jansz. Cock uit Vlaardingen over een stuk land. De hypothese blijft echter een gissing, want het valt niet meer te bewijzen dat het Haagse~ kaartje niet voor een ander doel heeft gediend.

De evaluering van Croocks ‘Brusselse’ kaart moet ik verder aan historisch- geografen en kartografen overlaten. Ik beperk me slechts tot één vraag, nl. hoe kwam Croock aan dit kaartbeeld? Zoals we reeds zagen, meende Niermeyer - en het is nog niet tegengesproken - dat de afstanden tussen de steden op het Haagse kaartje, en dus ook op de Brusselse tegenhanger, vrij goed zijn overgebracht. Wieder merkte op dat de zeedijk met grote duidelijkheid is weergegeven .(1918, 5; over de dijk i.h.a. Koeman 1967, 86-99). Hij meent dat de tekenaar de vorm van Noord-Holland goed in zijn hoofd gehad heeft. Wieder stelt dan ook onmiddellijk de zich opdringende vraag : ‘Vanwaar had hij die kennis ?’ Hij meent dat Croock een kaart van Noord-Holland tot zijn beschikking had, die spoorloos is verdwenen. Als we dat niet aannemen, zegt Wieder, zou Croock òf de provincie omzeild moeten hebben of tenminste een tocht langs de zeedijken gemaakt hebben. Dan zou echter z.i. het resultaat waarschijnlijk wel iets beters hebben opgeleverd dan het overgeleverde Haagse schetsmatige kaartje. Deze zienswijze schijnt redelijk, doch ze bevredigt niet helemaal. Ten eerste bleek uit de hierboven geciteerde Amsterdamse stadsrekeningen reeds, dat Croock herhaaldelijk op pad is geweest om kaarten te maken, Bij de behandeling van de kaart van Amstelland zullen we aanleiding hebben om nogmaals op die tochten te wijzen. Ten tweede is mij niet duidelijk waarom Wieder, als gerenom- meerd historisch kartograaf, het Haagse kaartje zo beroerd vindt. (We moeten hier wel even afzien van onxe wetenschap, nu we weten voor welk doel de kaart, in ieder geval de Brusselse, werd gemaakt.) Wieder wijst niet op vergelijkbaar materiaal, op grond waarvan hij iets beters zou mogen verwachten. Wat mij bekend is geworden over de oudste zestiende-eeuwse kartografie, schijnt die verwachting ook niet te rechtvaardigen (Van ‘t Hoff 1946; Keuning 1952; Pelinck 1960). Tenslotte merk ik op dat het inderdaad niet alleen in de wetenschap de ge- woonte is elkaar over te schrijven; doch, mij dunkt: men mag het bij de vraag ‘wie was Croocks voorbeeld’ met laten. We lopen dan het gevaar eventuele originaliteit over het hoofd te zien. Het valt buiten mijn competentie te trachten op technische gronden Wieders waardering van het kaartje te bestrijden. Naar ik vermoed heeft Croock in 1528/29 wel degelijk een tocht gemaakt over de zeedijk met de raadsheren-commissaris

42 die het Hof van Holland had benoemd om een enquête te houden. (Dat deze enquête werd gehouden blijkt uit de genoemde sententies van het Hof.) Croock had trouwens al eerder van dergelijke tochten gemaakt. Mogelijk was hij toen vergezeld van een paar landmeters. Dat zou dan de redelijke weergave van de afstanden kunnen verklaren. Dit laatste geldt overigens niet geheel voor de Brusselse kaart waar de verhoudingen in de weergave van de kuststreken der andere provincies enigszins zoek zijn. Ik beperk mij dus noodgedwongen tot Wieders veronderstelling dat Croock een voorbeeld gehad moet hebben, dat verloren is gegaan. Daarbij teken ik direct aan, dat mijns inziens het eventuele voorbeeld van Croock niet veel ‘beter’ geweest kàn zijn. Wat wij thans van Croock weten geeft geen aanleiding te veronderstellen dat hij zijn eventuele voorbeeld verslechterd zou hebben. Zeker niet in een tijd waarin de meetmethoden verbeterd werden. Gemma Frisius’ verhandeling over de driehoeksmeting was dan nog wel niet verschenen - in 1533 pas - (Haasbroek 1968), doch de veronderstelling schijnt gewettigd dat al eerder van een soortgelijke methode gebruik werd gemaakt (De Smet in Catalogus 1971, 10). Oudere kaarten van Noord-Holland die Croock mogelijk gekend of gebruikt heeft, zijn helaas nog steeds niet te voorschijn gekomen. Wel weten wij al sinds een eeuw - dank zij publicatie van diverse rekeningen - dat er sinds 1515, althans voor de Hollandse Rekenkamer vele kaarten zijn vervaardigd (De Graaf 1870; ARA ‘s-Gravenhage, Rekenkamer der domeinen van Holland nrs. 5252- 5270). Doch er is meer. Gebruik makend van historisch-geografische bronnen en oudheidkundig materiaal heeft Westenberg (1956, 233; 1961, 49) het aannemelijk gemaakt, dat het kaartbeeld dat Christiaan Sgroten van ‘ons’ gebied heeft gegeven (1573), berust op een weergave van de toestand zoals die in het laatste gedeelte van de vijftiende eeuw bestond (Sgroten 1961). Met andere woorden, Sgroten beschikte over kaarten die ook Croock gekend zou kunnen hebben: men had al een tamelijk gedetailleerd ‘beeld’ van Noord-Holland en het waddengebied.

Een concrete voorloper van Croock is in ieder geval Pieter Gerritsz. geweest, van wie door Baart de la Faille (1924/25, 9) en Fockema Andreae (1929, 374) vermeld wordt, dat hij kaarten van het Noorderkwartier (1508) en van Rijnland (1514/15) heeft gemaakt. Aangezien in deze literatuur voor de ons interesserende kaart van het Noorderkwartier geen bronnenmateriaal wordt opgegeven (Fockema Andreae en Van ‘t Hoff 1947,14), heb ik getracht dit alsnog te traceren. Alle nieuwe gegevens over onze oudste kartografie mogen geacht worden welkom te zijn. Daarom geef ik hier het weinige dat ik over hem vond, weer. Pieter Gerritsz. leefde en werkte als schilder te Haarlem, waar hij op 20 april 1540 overleed. In 1498 maakte bij in opdracht van de kerkmeesters van de St. Bavo vier ‘parken’, volgens Hoogewerff (2, 1937, 503-504; 155,224) waarschijnlijk panelen

43 voor de deuren van een altaar. In 1514 maakte hij in opdracht van de Haarlemse burgemeesters te Heemstede en ‘optie Liede’ een situatieschets van een gat in een dijk, terwijl hij in hetzelfde jaar drie kaarten van de Spaarndam vervaardigde. In 1516 kreeg hij de taak de kuif van een valk die aan de landsheer zou worden aangeboden, met diens wapenschild op te luisteren (Van der Willigen 1866, 39, 43-44, 51, 54-56). Men ziet: hij verrichtte dezelfde arbeid als zijn Amsterdamse tijdgenoten. Voor ons onderwerp is een mededeling van De Vries (1869, 381) van belang. Vergelijking met de bron (RA Haarlem, Aanwinsten inv. nr. 695: Recueil van verscheijde saken spetterende den Hondsbossche; kopieën) waarnaar De Vries verwijst, levert het volgende: Pieter Gerritsz., Mr. Machiel Bartsz., landmeter, en Claes Wollewijn vaceerden in 1508 maar liefst 54 dagen voor de kartering van steden, dorpen, duinen en waterkeringen van Santpoort tot de Zijpe, met de wegen waterlopen tussen Petten en Hoorn. De resulterende kaart werd opge- stuurd naar de Grote Raad van Mechelen. In de rekening van Dirck van Beken- steyn over 1506/07 lezen we daarover het volgende (ibidem, Recueil, 33-34):

‘LXXVIII Pieter Gherrijtsz. scilder, Mr. Machiel Bartsz. geometricus ende Claes Wollewijn voir dat zij gereyst zijn opten VIIen dach van Januari anno xvC seven nae loop sHoofs van Holland (= 1508) in de Santpoerte buijten Haerlem om aldaer te beginnen te stilden en te ontwerpen alle die steden, dorpen, duijnen en wateringen noertwaert gaende tot die Zijpe; ende hebben voert geschilt ende ontworpen die weghen ende waterscuttingen tusschen Petten ender stede van Hoern, en sijn mede getogen binnen der stede van Haerlem, ende waren ontboden tot Alcmair te comen bij den commissarissen uijt den Hogen Raide van Bourgondie (nl. Mrs. Thomas de la Pappoire, Pierre Lappostole en Jeronimus vanden Dorpe raadsheren in de Grote Raad), om haer ostensie te doen vanden fïgure bij hunluijden gemaict; en hebben in als LI111 dagen gevaceert, daervoor hem betaelt is, als blijct bij cedulle van Joost van Mijnnen en Jacob de Waert, heemraden, hier overgegeven: XXXVIII pond XVII schellingen.’

Het jaar daarna, op 15 maart 1509, ging de rentmeester, Clais Corff, naar Den Haag om de president van de Grote Raad, Mr. Jehan Pieters, die daar op bezoek was, uit te nodigen de Hondsbosse in ogenschouw te nemen:

‘(. . ,) Ende dieselve rentmeester tconsent vercregen hebbende dat die voorn. president die reijse accep- teerde, heeft terstont gesonden tot Mechelen Goessen Jansz., bode, om die íïgure off caerte te halen die gemaect is van alle die gelegentheyt der voors. duijnen mitten frontieren vander zee ende van de wateren binnen slants, in welke reijse deselve Goessen heeft uijtgeweest x dagen, want hij moeste verbeijden voir antwoerde van zeeckere instructie daerbij dienende; fecit 111 pond’. (ibidem, Recueil, 35).

Uit het vervolg van de rekening blijkt dat de president van de Grote Raad en Mr. Florys van Wijngaerden, raadsheer in het Hof van Holland, eind maart de situatie in ogenschouw hebben genomen, met de kaart in de hand. De kwestie die aanleiding gaf tot deze stappen, was een slepend geschil over de omslag der onderhoudskosten van de Hondsbosse, met name tussen dijkgraaf en heemraden van de duinen van Petten en de Hondsbosse, en de ingelanden van Drechterland.

44 Ook deze kaart is ons niet overgeleverd. Misschien komt ze nog eens aan het licht. Pas dan valt meer te zeggen over de verhouding ervan tot Croocks kaarten. In ieder geval blijkt dat aan Pieter Gerritsz.’ kaart van het Noorderkwartier een gedegen opmeting ten grondslag heeft gelegen. Als Croock al van een voorbeeld gebruik heeft gemaakt, dan heeft hij het in ieder geval kunnen verbeteren.

2 DE KAART VAN AMSTELLAND Op het gemeentearchief te Amsterdam bevindt zich een handgetekende kaart van Amstelland (50 x 36 cm; afb. 4) welke in de kartografische literatuur aan Croock is toegeschreven (GAA Topografische Atlas G 110-6; Baart de la Faille 1924/25, 10; Fockema Andreae en van ‘t Hoff 1947, 14; Keuning 1952, 42-43). Dat deze gissingen een grote mate van waarschijnlijkheid hebben, hoop ik in het volgende met enige nieuwe gegevens te kunnen aantonen. (Ten onrechte presenteert Vredenberg-Alink 1969, 25-26 deze gissingen als zekerheden. Fockema Andreae (1950, 33 noot 1) zegt weliswaar dat hem uit het archief van

45 Amstelland het auteurschap van Croock met zekerheid is gebleken, doch hij voert daarvoor geen argumenten aan.) In 1520 richtte de stad Amsterdam een klacht tot de centrale overheid over de wateroverlast die het grensgebied met Utrecht had, sinds dammen bij Heikoop, Nieuwe Ter Aa, in het Gein, de Oude Waver en de Holendrecht door de Utrechte- naren waren doorgestoken. De stad vorderde herstel van de dammen. In Weesp en Amsterdam hielden leden van het Hof van Holland: Jan van Duvenvoirde, Abel van Coulster, Jan Benninck en Pieter van Sinte Pieters, vergaderingen met Utrechtse belanghebbenden. Wagenaar (111, 1767, 104) deelt reeds mee dat bij een van die gelegenheden door Jan Benninck een kaart van het gebied in kwestie werd overgelegd. Dank zij de aantekeningen van Baart de la Faille ben ik de archivalia die op deze kwestie betrekking hebben - en welke Wagenaar waarschijnlijk heeft gebruikt - op het spoor gekomen (GAA archief Burgemeesters nr. 621: stukken Amstelland, afschriften; RA Haarlem, Aanwinsten Inv. nr. 95 : stukken Heycoop - Amstelland, afschriften). In hun verbaal delen genoemde leden van het Hof van Holland een interessant incident mee; dat zij tijdens hun reis in het Sticht op 25 april 1521 hadden meegemaakt :

‘(. . .) datter eenige landtluijden stonden (ondersaeten in derselve quartiere vanden Gestichte) die woorden hadden mit eenen genoempt Croeck poorter tot Amsterdamme, schilder wesende, ende eenen Cornelis Albertssoon Bout, geboeren van Broekel, die wij mit ons genomen hadden om een quarte te veriffieren die deselve Willem Croeck gemaickt hadde, ende van hemluijden vander gelegentheijt van lande onder- wesen ende berecht te worden: ende commende bij denselven en wilden die landtluijden niet meer mitten voornoemde twee persoonen communiceeren off spreecken (. . .)’ (RA Haarlem Aanw. 95 fol. 69 r; origineel: GAA archief Burgemeesters nr. 626, ongepag.)

Uit de rekening van Jan Benninck- die van Amsterdam procuratie had gekregen om de kwestie voor haar te behandelen - betreffende de kosten die hij in de periode 1520 tot 1525 had gemaakt, blijkt dat Croock een paar maal met de kaart op stap is geweest om aangevochten gedeelten ervan te controleren (GAA arch. Burgemeesters 621 fol. 21v-22, 25, 44; andere kopie: Archief Hoogheemraad- schap Amstelland nr. 1 fol. 40-73). Benninckbetaalde Croockwegens diens kosten voor het maken van de kaart maar liefst 50 pond; van dit bedrag nam Gouda ruim 31 pond voor haar rekening (GAA arch. Burg. 621 fol. 16 + 94~). Benninck ging in 1521 met de kaart naar Brussel om aan de regering het geschil aanschouwe- lijk te maken (ibidem fol. 16v-17). Er moet zelfs een tweede kaart vervaardigd zijn, want Benninck spreekt enige tijd later van kosten ‘om twee caerten, be- grijpende de geheele waterschap van Amstelland, met de wateringe van Bijle- veldt daerincommende’ (ibidem fol. 35). Op verzoek van Benninck legde Willem Croock in november en december 1532 drie verklaringen af ten bewijze van hetgeen in de rekening was vermeld over

46 zijn oculaire inspecties ten behoeve van de kaart (ibidem fol. 82-83; 85-86 (10 dec. 1532); 94 (20 nov. 1532); arch. Amstelland nr. 1 fol. 82-86. Het valt op dat Croock zich dan reeds fabrieksmeester van Amsterdam noemt, hoewel hij als zodanig niet in de stadsrekeningen van die jaren genoemd wordt). Dat de sfeer niet steeds aangenaam was, wordt duidelijk uit hetgeen Croock, Herman Kistemaecker en Christoffel Benninck zich op 12 december 1532 herinneren van een tocht die zij in mei 1527 (sic) maakten:

‘dat wij tgunt des voors. smet, ten waere wij tselve gedaen hadden ter liefte van Jan Bennick, raet voor- noempt, noch niet eens en souden willen doen, omder anxste ende vreese willen, daer wij tot meer reijsen inne waren, om thienwerff zooveel.’ (ibidem fol. 82vt94); het jaartal 1527 berust blijkbaar op een vergissing.)

Tegen het einde van de rekening van Benninck komt nog een opmerkelijke post voor: ‘Item van de caerten te doen prenten, met de instructie daertoe dienende --VI £’ (ibidem fol. 63~). Reeds Wagenaar maakte, op grond van zijn kennis van de registers van het Hoogheemraadschap Amstelland, melding van het drukken van de kaart welke Benninck ten behoeve van de schouw van Amstel- land en Bijleveld had laten maken (Wagenaar 111, 1767, 104). Die registers be- vinden zich thans in het archief van het Hoogheemraadschap onder de nrs. 1 (oud A) en 2 (B). De kaart zou naar de Rekenkamer te Utrecht zijn overgebracht, alwaar zij door Dirk Malburch, glassnijder aldaar zou zijn nagetekend. Het gelukkig toeval wil dat de instructie waarvan Benninck en Wagenaar spreken, zich achterin een bundel stukken over Amstelland bevindt, in de inhoudsopgave beschreven als : ‘Titul van seeckere caerte waeruyt men sien can hoe ende waer dat alle dorpen leggende om ende aenden Ringh van Amstellandt heur water behooren te loosen.’ (GAA archief Burgemeesters nr. 621 fol. 148v- 162; en nr. 622 fol. bv-21). Aan het slot van de instructie, welke in 1582 door J. de Jonge werd gecollationeerd, deelt deze mee dat de kaart door ‘Dirck Marrugh’i werd gekopieerd en dat het origineel zich in het archief van de Hol- landse Rekenkamer, welke toen in Utrecht resideerde - daarop doelde Wagenaar - berust. Wanneer wij de Amsterdamse manuscriptkaart van Amstelland naast de ‘instructie’ leggen wordt het duidelijk dat deze bij elkaar behoren. Nadat de onbekende toelichter (Benninck zelf?) in zeven artikelen heeft uiteengezet wat in het plakkaat van 17 september 1525 over de waterhuishouding van Amstelland

1 Over Malburch of Marrugh is mij slechts bekend dat hij in 1521 als poorter te Utrecht werd ingeschreven: G.A. Utrecht, Buurspraakboek 1521, 225~; Kameraarsrekening (Arch. 1, nr. 589) 1519- 20, lor (vriendelijke mededeling van de Heer Gemeente-archivaris). Hij wordt niet genoemd door Muller (1880) en Van der Boom (1940). Zonder resultaat bleven ook nasporingen op het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, te ‘s-Gravenhage.

47 is geregeld en de geschiedenis van de geschillen de revue heeft laten passeren, komt hij nader over de kaart te spreken:

(art. 8) ‘tIs oock te weten dat daer in dese caerte die wech root is, dat het den Ringh ofte ommeloop des waterschaps van Amstellandt beteijkent, ende dat daer die handt met de swartte vinger wijst, dat daer plach die Cousendam inder A te leggen, ende dat daer die handt mette witte vinger wijst, dat daer inder A indie stede van Cousendam, doese opgenomen was, den dam inder A weder geleyt werde tot verhee- linge vanden Ringh ofte ommeloop van Amstellandt ( . . . ). (art. 9) tIs mede te weten dat daer die drije handen met de roode vinger wijsen, dat aldaer inden Holen- drecht, tGeijn ende de Waver al opden Hollandtschen gront gelegen hebben de drije contredammen (. . .) (GAA arch. Burg. 621 fol. 159r-16lr)

De vijf handen vindt men op onze kaart terug (zie afb. 4). Eveneens geeft de instructie een verklaring voor het opvallende feit dat de kaart een zoveel groter gebied bestrijkt dan Amstelland en Bijleveld:

‘Aldus uijt de ampliatie van schuldighe (lees: schilderije) hier onder en besijden der geprinter caerte gestelt, machmen sien ende stemmen hoemen vanuijt Vlaenderen, Zeelandt, Brabant mach komen tot Delfshaven, vandaer tot Delft, tot ende over den Leijtsen dam tot inden Rhijn; voort tot aen ende deur d’oest tot inde Braessemmermeer ende vande Braessemmermeer tot inde Oude Wateringe, van d’Oude Wateringe inde Drecht tot deur die Billerdam, ende soe voort tot Amsterdam - zonder telle, off Dord- recht, Haerlem off der Goude te raecken.’

Keuning (1952, 42) heeft ons geattendeerd op enkele gegevens die Moes (1896, 100-102) heeft gepubliceerd over de druk van een kaart van Amstelland. Moes heeft bij een kopie van een declaratie ter bekrachtiging van Jan Bennincks rekening een notariële akte d.d. 20 november 1532 gevonden - door hem afgedrukt, maar door mij niet op het GAA teruggevonden - waaruit blijkt dat Pieter Jansz. Tyebant, een zwager van Benninck, een houtsnede maakte van de kaart van Amstelland en deze in 100 exemplaren drukte. Moes verbindt dit gegeven met een aantekening uit 1527 van Benninck bij zijn rekening - welke hij bij Ter Gouw (4, 1884, 64-65) geciteerd vond - waar Benninck zegt dat hij octrooi op de schouw van Amstelland en Bijleveld heeft verworven en dat hij een goede kaart daarvan heeft laten maken met een a,+zffractje hoe de schouw uitgevoerd moet worden. (Hier zal wel de door ons hierboven geciteerde post uit rekening van Benninck bedoeld zijn.) Moes noch Keuning hebben een exemplaar van deze gedrukte kaart gevonden. Onlangs is nog een schakel in de keten der geschiedenis van de Amstellandse kaart(en) toegevoegd. Quarles van Ufford heeft een kaart van Amstelland gepubliceerd waarbij dezelfde ‘instructie’ was gevoegd als waaruit wij hierboven citeerden (Zwaan 1971). Bij nader onderzoek blijkt het hier te gaan om een op perkament getekende kaart, door Jacob van Banchem, gezworen landmeter van Rijnland, in 1593 vervaardigd naar een thans nog onbekende kaart uit 1570 van Joost Jansz. Beeldsnijder (GA Leiden, Topografische Atlas nr. 70362).

-... .- Later zijn naar deze kaart nog herdrukken gemaakt. Opmerkelijk is die door G. H. van Keulen uit 1783, waarbij eveneens de instructie (de ‘Titul van seeckere caerte’) is toegevoegd, Daar heet het: ‘Dese kaart is naaukeurig gemaakt na de originele copy van 1520 (!), alsmede de Beschrijving volgens de toenmalige spelling’ (GAA Topogr. Atlas nr. 9).

Overzien wij nu bovenstaande gegevens in verband met de vraag naar originaliteit en auteurschap van onze kaart. Wat het eerste betreft doen zich enkele problemen voor. Zowel Baart de la Faille (1924/25, 10) als Fockema Andreae en Van ‘t HofI (1947, 14) veronderstellen dat de kaart op het Amsterdamse gemeente-archief een kopie is. Ik kan de kwestie niet beslissen. De kaart is thans op karton gelijmd zodat ze niet valt door te lichten. De belettering kan m.i. even- goed origineel als van een latere kopiist zijn; het Latijnse schrift moet ons niet op een dwaalspoor brengen: Mercator beval het al in 1522 aan en gebruikte het zelf (Osley, 1969). Een feit doet op het eerste gezicht veronderstellen dat er van een kopie sprake moet zijn: J. de Jonge die, zoals wij reeds zagen, in 1582 de instructie bij de gedrukte kaart collationeerde zegt dat zijn naamgenoot Mr. Jacob de Jonge, destijds eerste ‘meestere’ van de Rekenkamer van Holland ‘buijten op deselve caerte geannoteert’ had, dat ze door Benninck was ingeleverd en door Dirck Marrugh ‘gecontrefait’ werd (GAA arch. Burg. 621 fol. 161~). Op de Amsterdamse kaart schijnt geen aantekening op de achterkant voor te komen, doch het valt uit De Jonges formulering niet af te leiden of die aantekening nu stond op het origineel dan wel op Marrughs konterfeitsel. Een ander punt ten deze: de witte, zwarte en rode handen waarvan in de instructie sprake is, komen op de Amsterdamse kaart wel voor, doch slechts in één kleur: wit-rood. Wat betreft het auteurschap van de oorspronkelijke kaart - dus afziend van de vraag of het bestaande exemplaar nu de originele is of niet - kunnen we resu- merend het volgende zeggen. Het staat vast dat Willem Croock een grote kaart van Amstelland heeft gemaakt, en zeer waarschijnlijk ook de tweede kaart waarvan eenmaal sprake was. De kaart is door Dirk Marrugh uit Utrecht gecontrefait - hetgeen waarschijnlijk wil zeggen dat hij er een plaat van heeft gegraveerd. In dat verband spreekt De Jonge in 1582 van een instructie. Deze instructie heeft zonder twijfel betrekking op de kaart zoals die ons in het Amsterdamse archief is overgeleverd. Bovendien heeft Pieter Janss. Tyebant reeds eerder een houtsnede en een afdruk in 100 exemplaren gemaakt. Ook in dat verband duikt de instructie bij de kaart op, en nu in Bennincks eigen woorden. Die kaartdruk is in 1526 of 1527 tot stand gekomen. Bij welke gelegenheid en wanneer precies Marrugh werd ingeschakeld is niet duidelijk. Waarschijnlijk zorgde hij voor een pendant ten behoeve van de Utrechtenaren nog voordat de gedrukte editie was verschenen. Dat Jan de Pape de maker van onze kaart zou zijn - waaraan blijkens een aantekening op het exemplaar in het Amsterdamse gemeente-archief ooit is gedacht -

49 is uitgesloten. Deze Haagse schilder vervaardigde tussen 1515 en 1534 een groot aantal kaarten in opdracht van de Rekenkamer (de Graaf 1870, 85-88). Van zijn werk is tot op heden nog geen specimen geïdentificeerd. Hij maakte een kaart van Amstelland waarvoor hij op 23 juni 1529 een bedrag van 30 stuivers kreeg uitgekeerd. Aangezien in de betreffende post uit de rekeningen van de Reken- kamer tevens sprake is van een kaart welke door Jan Benninck werd ingeleverd, gaat het waarschijnlijk om de vervaardiging van een kopie van Croocks kaart. Dat De Pape een geheel nieuwe kaart zou hebben gemaakt, is - mede gezien het lage bedrag dat hij kreeg uitgekeerd - niet waarschijnlijk; in ieder geval is die vooralsnog onbekend. Uit de nauwe relatie tussen de kaart van Croock en de instructie welke op zijn laatst uit 1527 dateert, en uit het feit dat ook bouwkundige aspecten van de stadprofielen op de periode 1520 tot 1525 schijnen te wijzen (Fockema Andreae en Van ‘t Hoff 1947, 14), kan geconcludeerd worden dat de Amsterdamse kaart op zijn hoogst een kopie van De Papes hand van Croocks kaart zou kunnen zijn. Mijn conclusie is, dat de Amsterdamse kaart van Amstelland een origineel werkstuk van Croock is, dan wel een kopie die, in de tijd zelf of later in de zestiende eeuw, zeer nauwkeurig naar zijn werkstuk is gemaakt.

Naar ik hoop zal de uitbreiding van onze kennis omtrent de werkstukken van een kaartmaker-schilder van wiens hand slechts één kaartje bekend was, een impuls vormen tot verder onderzoek naar het oeuvre van een man die niet alleen in onze oudste kartografie, als met name bekende auteur van boeiende werkstukken, een aparte plaats inneemt, doch wiens meer artistieke bezigheden tijdgenoten ertoe brachten hem in één adem te noemen met Dürer en Jacob Cornelisz. van 0ostzanen.l

1 Gaarne wil ik op deze plaats allen danken die op enigerlei wijze aan de totstandkoming van deze studie hebben meegewerkt, in het bijzonder Mejuffrouw Dr. 1. H. van Eeghen en de heren Dr. S. Hart, S. A. C. Dudok van Heel en W. Hofman van het Gemeente-archief te Amsterdam, jhr. Mr. L. A. Quarles van Ufford, J. H. van Walbeek en J. Blomberg van het Hoogheemraadschap Amstel- land, G. ‘t Hart van het Hoogheemraadschap Rijnland, H. J. van Amsterdam van het Kadaster afd. Landmeetkunde te Amsterdam, Mevrouw Drs. Y. M. Donkersloot-de Vrij te Utrecht en Dr. J. Westenberg te Den Helder.

50 GECITEERDE LITERATUUR Acts Cartographica. A series of monographs and studies on the history of cartography, reprinted from periodicals since 1800. Vol. 1 Amsterdam 1967 (zie: de Graaf) Ailly, A. E. d’, 1939, Het Singel tussen Spui en Heiligeweg, in: Jaarboek Amstelodamum 36,89-147 Baart de la Faille, R. D., 1924/25, Hollandsche kaartmakers en landmeters in de zestiende eeuw (samenvatting van een lezing), in: Nederlandsch Archievenblad 32, 8-10 Boom, A. van der, 1940, Monumentale glasschilderkunst in Nederland. ‘s-Gravenhage Boon, K. G., 1942, De schilderkunst te Amsterdam in de zestiende eeuw, in: Zeven eeuwen Amster- dam. Uitg. o.l.v. A. E. d’Ailly. Deel 1 Amsterdam 183-207 Bredius, A., 1881-82, Mededelingen uit het Haagsche Gemeente-archief. 1: De boeken van het oude St. Lucasgilde te ‘s-Gravenhage, in: Archief voor Nederlandsche Kunstgeschiedenis 4, 1-44 Breen, J. van, 1944, De oudste door Cornelis Anthonisz. geteekende stadsplattegrond van Amsterdam, in: Jaarboek Amstelodamum 40, 117-137 (Catalogus, 1971) De Hollandse cartografie. Brussel Dainville, F. de, 1970, Cartes et contestations au XVe siècle, in: Imago Mundi. A review of early cartography, XXIV, 99-121 Diederiks, H. A., 1970a, Luchtverontreiniging in het verleden, in: Intermediair 6, nr. 37, 45-51 Diederiks, H. A., 1970b, De Huigendijk. Enige opmerkingen naar aanleiding van een kaart uit 1565 van de landmeter Laurens Pietersz., in: Holland, regionaal-historisch tijdschrift 2, 11-20 Duverger, J., 1961-66, Willem Croock van Amsterdam, schilder en kartograaf in de eerste helft van de XVIde eeuw, in: Gentse Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde X1X, 77-79 Eeghen, I. H. van, 1941, Vrouwenkloosters en Begijnhof in Amsterdam van de 14e tot het eind der 16e eeuw, Amsterdam Elias, J. E., 1903, De vroedschap van Amsterdam, 1578-1795. Deel 1 Amsterdam Fockema Andrea, S. J., 1929, Naar aanleiding van Floris Balthasar’s groote kaart van Rijnland, in: Tijdschrift Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap, 2e reeks, 46,372-379 Fockema Andrea, S. J. en B. van ‘t Hoff, 1947, Geschiedenis der kartographie van Nederland van den Romeinschen tijd tot het midden der 19de eeuw. ‘s-Gravenhage Fockema Andrea, S. J., 1950, Studiën over waterschapsgeschiedenis. IV Het Nedersticht. Leiden Gonnet, C. J. en R. D. Baart de la Faille, 1918, Inventaris van het archief der stadHoorn, Haarlem Gouw, J. ter, 1881/86, Geschiedenis van Amsterdam. Deel 3-5 Amsterdam Graaf, A. C. de, 1870, Kaartenmakers en schilders enz. in de 16e eeuw, in: De Navorscher 20, 85- 95, 511-513 (herdrukt in: Acts Cartographica Vol, I(l967) 121-134) Haasbroek, N. D., 1968, Gemma Fris&, Tycho Brahe and Snellius and their triangulations. Delft Hart, S., 1951, De bevaarbaarheid van de Voorzaan, in: De Zaende 6, 180-199 Hingman, J. H., 1871, Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Rijksarchief. Tweede gedeelte ‘s-Gravenhage Historische Atlas van de Zaanlanden. Twintig eeuwen landschapsontwikkeling. Onder red. van A. van Braam e.a. 2.~1. 1970 Hoff, B. van ‘t, 1946, Overzicht van de litteratuur over de oude cartografie van Nederland, in: Tijdschrift Kon. Aardrijkskundig Genootschap, 2e reeks, 63,315-339 Hof, B. van ‘t 1961, De kaartenverzameling van het Algemeen Rijksarchief. ‘s-Gravenhage (overdruk Nederlands Archievenblad) Hoogewerff, G. J., 1937, De Noord-Nederlandsche schilderkunst. Deel 2 Amsterdam Huussen jr., A. H., 1969, De kaart van Leiden en omgeving door Pieter Sluyter (1550), in: Leids Jaarboekje 61, 91-97 Huussen jr., A. H., 1970, Twee onbekende kaarten van de Schie ter hoogte van de Oostabtspolder (Delfland), in: Holland, regionaal-historisch tijdschrift 2, 118-128 Huussen jr., A. H., 1973, Jurisprudentie en kartografie. Naar aanleiding van enige oude kaarten van de Schie. (te verschijnen) Kerckhoffs-de Hey, A. J. M., 1970a, Inventaris en beschrijving van de processtukken (dossiers)

51 behorende tot de Beroepen uit Holland, berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen, Algemeen Rijksarchief Brussel. Deel VII (601-700) Amsterdam Kerckhoffs-de Hey, A. J. M., 1970b, Een Gorcumse erfeniskwestie. Verwijzingen naar het Romeinse recht in een 15e eeuws proces over huwelijksgoederen- en erfrecht, in: Holland, regionaal-historisch tijdschrift 2,108-117 Ketelaar, F. C. J., 1971, De procesgang bij het Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland. 2.~1. (= Apparaat voor de geschiedenis van Holland nr. 3. Uitgave Stichting Studiecentrum voor regionale en plaatselijke geschiedbeoefening in Noord- en Zuid-Holland) Keuning, J., 1952, XVIth century cartography in the Netherlands, in: Imago Mundi 9, 35-65 Kluppel, J. A., 1881, Vervolg op de nalezing tot de verzameling van stukken van 1388 tot 1598 betrekkelijk het Hoogheemraadschap van den Hondsbosch en duinen tot Petten. Alkmaar Kölker, A. J., 1963, Alardus Aemstelredamus en Cornelius Crocus. Twee Amsterdamse priester- humanisten; hun leven, werken en theologische opvattingen. Bijdrage tot de kennis van het Humanisme in Noord-Nederland in de eerste helft van de zestiende eeuw. Nijmegen-Utrecht. Koeman, C., 1967, De Westfriese Ringdijk, in: West-Frieslands Oud en Nieuw 34, 86-99 Kruimel H. L., 1961, De Amsterdamse families Croock en Spanceerder, afstammende van de zgn. ‘Jan Bruyn Jacobs Swaen Croock’, in: Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie XV, 1477171 Moes, E. W., 1896, De Amsterdamse boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw. Amsterdam Muller Fzn., S., 3880, Schildersvereenigingen te Utrecht. Utrecht Niermeyer, J. F., 1893, Zur Geschichte der Kartographie Hollands in den drei vorigen Jahrhunderten. Rotterdam (in: Programma Erasmiaans Gymnasium voor den cursus 1893-1894) Opmeer, P., 1611, Opus chronographicum orbis universi. Antwerpen Osley, A. S., 1969, Mercator. A monograph on the lettering of maps, etc. in the 16th century Nether- lands with a facsimile and translation of his treatise on the italic hand and a translation of Gymm’s ‘Vita Mercatoris’. London Pelinck, E., 1960, De beeldende kartografie vóór 1550 in Noord-Nederland, in: Bulletin en Nieuws- Bulletin van de Kon. Oudheidkundige Bond, 6e reeks, 13, 261-270 Scheltema, P., 1852-72, Eenige opmerkelijke posten uit de oude thesauriersrekeningen van Amster- dam, in zijn: Aemstels Oudheid. Deel 1-6 Amsterdam Christiaen Sgroten’s kaarten van de Nederlanden, in reproduktie uitgegeven door S. J. Fockema Andreae en B. van ‘t Hoff. Leiden 1961 Smidt, J. Th. de, en A. H. Huussen jr., 1970, De Grote Raad van Mechelen als hoogste rechts- college in de Nederlanden, in: Holland, regionaal-historisch tijdschrift 2, 89-107 Smidt, J. Th. de, Eg. 1. Strubbe e.a., 1971, Chronologische lijsten van de geëxtendeerde sententiën berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen. Deel 11 (1504-1531) Brussel Teeling, P. S., 1949-50, Oud-Nederlandse landmeters. Geschiedkundige bijdragen over Nederlandse beoefenaren der landmeetkunde uit de 14e-18e eeuw (1-VI), in: Orgaan der Vereniging van Technische Ambtenaren bij het Kadaster 7, 3545, 90-98, 126-134, 158-170, 198-209 en 8, 2-11 Teeling, P. S., 1953, Onderzoek naar de arbeid van middeleeuwse Nederlandse landmeters, in Orgaan (als voren) 11, 2-6 Thieme, U. en F. Becker, 1908, Allgemeines Lexicon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. Band 8 Leipzig Velius, D., 1617, Westfrisia Theodori Velii Medici Hornani. Hornae (Chronyk van Hoorn. 4e dr. met aam. vermeerdert door Seb. Centen. Hoorn 1740) Verkerk, C. L., 1970, Een afschrift van een handvest van Nieuwpoort, gevonden in het archief van de Grote Raad van Mechelen, in: Holland, regionaal-historisch tijdschrift 2, 145-156 Vis, D., 1947, Over de oudheid van ‘Zaenderhorn’, in: De Zaende 2, 115-117 Vlam, A. W., 1936 Resultaten van een onderzoek naar de kaarten van het zeegat van het Vlie van de 16de eeuw tot 1800, in: Tijdschrift Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap, 2e reeks, 53, 794-801 Vlis, J. A. van der, 1949, Texel. Land en volk in de loop der eeuwen. Amsterdam Vocht, H. de, 1928, Literae virorum eruditorum ad Franciscum Craneveldium, 1522-1528. Louvain

52 Vredenberg-Alink, J. J., 1969, Spiegel der wereld. Over de belangrijkste Nederlandse kaarten atlasmakers en hun werk. Utrecht Vries Azn., G. de, 1869, Nieuwe bijdragen tot de geschiedenis van het Hoogheemraadschap van de Hondsbossche en duinen tot Petten, in: Verslagen en Mededeelingen der Kon. Academie van Weten- schappen, afd. letterkunde deel 12, 337-420 Wagenaar, J., 1767, Amsterdam in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen enz. Deel 111 Amsterdam (folio-uitgave) Wedekind, W. G. Ph. E., 1971, Bijdrage tot de kennis van de ontwikkeling van de procesgang in civiele zaken voor het Hof van Holland in de eerste helft van de zestiende eeuw. Assen Westenberg, J., 1956, Oude kaarten en de geschiedenis van het voormalig eiland Huisduinen, in: Tijdschrift Kon. Ned. Aardrijkskundig Genootschap, 2e reeks, 83, 223-240 Westenberg, J., 1961, Oude kaarten en de geschiedenis van de kop van Noord-Holland. Amsterdam Wieder, F. C., 1918, Merkwaardigheden der oude cartographie van Noord-Holland. Leiden Willigen Pm., A. van der, 1866, Geschiedkundige aanteekeningen over Haarlemsche schilders en andere beoefenaren van de beeldende kunsten, voorafgegaan door eene korte geschiedenis van het schilders- of St. Lucasgild aldaar. Haarlem Wurzbach, A. von, 1906, Niederländisches Künstlerlexikon. Band 1 Wien-Leipzig Zwaan, J., 1971, Amstelland. Een Hoogheemraadschap in kaart en beeld. Met een beschrijving door Jhr. L. A. Quarles van Ufford. Alphen aan de Rijn

53 HUIZEN AAN DE OUDE KERK

DOOR

MEJUFFROUW B. M. BIJTELAAR

Eigenlijk zou, nadat het Hoge Koor en de verschillende kapellen en de kooromgang waren behandeld, het middenschip en de Doopkapel moeten volgen. Maar deze gedeelten van de Oude kerk zijn op het ogenblik nog niet geschikt voor een beschrijving. Het middenschip staat vol steigers, en voor de nog niet gerestaureerde Doopkapel staat een houten keet, die zeer nuttig voor de restauratie is, maar het uitzicht op de kapel totaal beneemt. Er moest dus naar een ander object voor een studie in het Jaarboek worden gezocht, en ik meen zulk een object gevonden te hebben in de rondom tegen de Oude kerk gebouwde huizen. Allicht hebben er van begin af aanbouwen tegen de kerk gestaan, al zou het alleen maar de sacristie zijn geweest. De pastoors hebben voorzover bekend nooit aan de kerk gewoond, en de kosters evenmin, zolang de kerk in Rooms- Katholieke handen was. Wanneer het eerste doodgravershuis en de eerste kerkmeesterskamer werden gebouwd, is niet vast te stellen. In 1473 wordt in de Keurboeken van Amsterdam vermeld dat de Huiszitten- meesters aan de Oude Zijde1 hun kantoor aan de Oude kerk hebben. Verder zijn we voor de vroegste gegevens aangewezen op de kaart van Cornelis Anthonisa. uit 1544, het vroegste nog overgebleven begraafboek, tevens ontvangboek, aangelegd in 1553, en de loterijprent van 1558. Die prent moest dienen om de Amsterdammers te bewegen een lot te nemen teneinde een lichtbeuk op het Hoge Koor te zetten. Het begraafboek deelt mede, dat tegen de kerk een drietal huisjes stonden die verhuurd werden aan een schoenlapper en een houtzager; de schoenlapper had een lindeboom voor zijn huis staan, en de houtzager had bovendien een werkplaats tegen de oprit van de brug, dus eigenlijk niet aan de kerk; het huis van de doodgraver schijnt vanouds een dienstwoning geweest te zijn. Op de loterijprent zien we alleen de huizen aan de zuidzijde van de kerk: dat zijn: het huis van de doodgraver, het in 1497 gebouwde kantoor van de Huis- zittenmeesters, en het auiderportaal met de librije en de IJzeren Kapel.

1 De Huiszittenmeesters waren de voorlopers van wat men nu noemt ‘de Bijstand’. Zie ook mijn studie over de Huiszittenkapel, in Jaarboek Amstelodamum LX11 (1970).

54 De kaart van Cornelis Anthonisz. laat ons de kerk zien van het noorden en oosten, en daar zijn geen andere aanbouwen dan de Heilig Grafkapel tegen de kooromgang, en zeer schetsmatig aangegeven het noorderportaal. (In die kaart zitten enige onjuistheden ook.) Tijdens de bouw van het Vrouwenkoor (voltooid 1555) kwam er een werkloods te staan op de noordzijde van het kerkhof, en die loods heeft een taai leven gehad. Eerst van hout, werd ze herbouwd in steen, en diende tot werkplaats voor de kerk en voor de buren in de Warmoesstraat, die nogal eens wat op hun achter- erven te bouwen hadden, en ook voor slepers en stalhouders. De laatste resten van de loods zijn pas verdwenen omstreeks 1914. Toen in 1578 Amsterdam Geus werd en de Oude kerk door Burgemeesteren aan de Gereformeerden in gebruik gegeven werd, is er verandering gekomen. Al spoedig moet de koster aan de kerk zijn komen wonen, maar wanneer er een woongelegenheid voor hem gemaakt werd is niet meer te achterhalen bij gebrek aan een kasboek uit die jaren. Pas in 1581, wanneer in de nazomer een andere koster, Jan Gerritsa. geheten, is aangesteld, wordt de administratie beter ingericht, en zullen we die langzamer- hand zien uitgroeien tot een eerbiedwaardig archief. Dat is eigenlijk al een studie op zichzelf waard. Het mag wel als bekend verondersteld worden dat de Amsterdammers van de 16de eeuw niet veel gewend waren op het gebied van huisvesting. Wanneer we alleen maar de panoramakaart van Cornelis Anthonisz. uit 1544 bekijken, dan zien we met een oogopslag hoe dicht de naaste omgeving van de Oude kerk al bebouwd was, en hoeveel smalle straten en nauwe stegen deze buurt telde. Alleen bouwde men de huizen toen nog niet zo hoog als in de loop van de 17de eeuw, toen de grond hoe langer hoe duurder werd en men dus zoveel mogelijk profijt van zijn terrein moest trekken. Het was het meest praktisch om de kosterij tegen de voormalige sacristie te bouwen, want deze ruimte was doorlopend in gebruik, niet alleen ten behoeve van de kerk, maar ook voor de commissarissen van huwelijkse zaken, die in een der kamers hun kantoor hadden. Daar konden degenen die in de Oude of de Nieuwe kerk wilden trouwen, komen aantekenen, en ze kwamen het kantoor binnen door een roodgeverfde deur in de Sint Sebastiaankapel. Vandaar de uit- drukking ‘voor de Roo-deur gaan’ als men in ondertrouw ging. De koster kreeg dus een paar kleine kamertjes en een keukentje tegen de sacristie, maar daar had hij niet genoeg aan. Dus werd er een bedstee met deuren gemaakt in het kantoor van Commissarissen van Huwelijkse zaken; de leden van het kostersgezin, die in die bedstee hun slaapplaats hadden, moesten natuurlijk zorgen dat ze ‘s morgens weg waren voordat de kantoorklerken kwamen. In 1585 veroverden de Spanjaarden Antwerpen, en vele Antwerpenaars weken uit naar de Noordelijke Nederlanden; de meesten kwamen in Amsterdam terecht. Drie jaar later, in 1588, ging de Spaanse a.g.n. onoverwinnelijke vloot ten onder,

s5 en van die tijd af nemen de zaken voor Noord-Nederland een gunstige keer. Van die tijd af begint ook een periode van bouwactiviteit aan de Oude kerk. De kerk wordt van 1589 af langzaam maar zeker ingepakt in grotere en kleinere huizen en loodsen. Met behulp van de kasboeken en het Memoriaal van de Oude kerk kunnen we vaststellen welke aanbouwen zich aan de Oude kerk bevonden omstreeks het jaar 1600: aan de zuidzijde het doodgravershuis, het Huiszittenmeesterskantoor, zuiderportaal, kamer van de Diakonie (voormalige librije) met daarboven de IJzeren Kapel; een werkloods die verhuurd was aan een zekere Roelof Willemss. ; een afdak voor ladders en brandhaken; de voormalige sacristie waarin nu het kantoor van de Commissarissen van Huwelijkse zaken, en de Consistoriekamer, tevens ontvangkamer bij huwelijksinzegeningen; aan de oostzijde de kosterij, de kerkmeesterskamer, de oostelijke uitgang van de kerk, de Heilig Grafkapel, een voormalig devotiekapelletje aan de openbare weg, en dat niet in verbinding stond met de kerk; de Kerkeraadskamer, vroeger Collegekamer van het Onze Lieve Vrouwegilde; aan de noordzijde een huisje voor de hondenslageri, maar in 1588 verhuurd aan Roelof Willemsa.; een huisje voor de orgeltrapper; een huisje tussen de twee steunberen van het Sint Joriskoor; in dat huisje mocht een oude vrouw voor niet wonen; dan volgde het Heilig Graf en het noorderportaal; dan een loods in gebruik bij Rutger Willemsz., maar in 1597 door kerkmeesters teruggenomen, en tenslotte de timmerloods; aan de westzijde had op de hoek het knekelvat gestaan, maar op die plek was in 1588 een huis gebouwd en verhuurd aan Philips Henrixsz.; na die tijd schijnt men begonnen te zijn om de beenderen uit de geruimde graven in een kelder onder de toren te bergen. Volgens het Memoriaal werd nog in 1593 begraven ten noorden van de toren. Maar aan de zuidzijde van de toren werd een blijkens de hoge huur nogal groot huis gebouwd en in 1591 verhuurd aan mr. David Mostart, notaris, een van de vele uitgeweken Antwerpenaren.2 Verder stonden er nog altijd de huisjes van de schoenlapper en de houtzager, met de lindeboom voor de deur. Het werkplaatsje bij de oprit van de brug was al in 1590 afgebroken.

Alles bij elkaar was het een bont geschakeerde bebouwing geworden, maar er kon nog meer bij. -

1 De Oude Kerk had twee hondenslagers in dienst; ze moesten niet alleen de honden verjagen, maar ook optreden tegen baldadige elementen en dronken lieden; ze waren gewapend met een flinke stok. 2 Over mr. David Mostart zie Elias; de Vroedschap van Amsterdam 1 343. Zijn zoon Daniel werd stadssecretaris, en trouwde in de regentenfamilie Van Beuningen.

56 In de eerste helft van de 17de eeuw komen we niet veel gegevens tegen omtrent de bouw en verbouw van huizen aan de kerk. De kasboeken geven schaarse in- lichtingen, en rekeningen bewaarde men toen nog niet. We moeten het weer hebben van het Memoriaal. Daarin worden van 1633 af jaarrekeningen ingelast; uit die jaarrekeningen blijkt hoe inkomsten en uitgaven van de kerk tegenover elkaar staan, en hoeveel subsidie van de Stad er nodig zal wezen. In de jaarreke- ning van 1644 lezen we : ‘Van de cleyne wonnincxkens aen de kerckf1988.15.12 (dat is 1988 gulden, 15 stuivers en 12 penningen.) Het staat bij de uitgaven, dus die kleine woningskens hebben zoveel gekost aan bouwen. Waar ze gestaan hebben kunnen we slechts gissen; waarschijnlijk aan de noordzijde, want juist dáár kan men kleine huizen verwachten. Toen in 1655 besloten werd om de kerkhoven in het midden van de stad te sluiten en nieuwe begraafplaatsen verderop aan te leggen, was het lot van het Oudexijdskerkhof beslist. Het spreekt vanzelf dat het niet onmiddellijk gedaan was met het begraven rondom de kerken; daarmede zijn jaren gemoeid geweest. Intussen was het kerkhof om de Nieuwe kerk al verdwenen als gevolg van de bouw van het grote nieuwe stadhuis aan de Dam. Er is een prent van P. H. Schut en N. Visscher, waar men mensen langs de Oude kerk ziet wandelen, gekleed volgens de mode van 1660 tot een eindje na 1670, en dan valt er geen spoor van het kerkhof meer te bekennen; de kerkhof- muren zijn afgebroken en rondom de kerk is bestrating. Wat in de grond rustte werd niet geruimd. Voortaan sprak men niet meer van Oudezijdskerkhof, maar van Oudekerksplein, al zal menigeen vreemd hebben opgekeken dat de steeg aan de noordzijde van de kerk ook al plein heette. Het is te begrijpen dat de sluiting van het kerkhof de kerkmeesters op de gedachte bracht om de huizen aan de kerk te vergroten of te verbeteren. Er kwam nu immers meer ruimte, en men kon een hogere huur voor de huizen bedingen nu er niet meer bijna vlak voor de deur werd begraven. In een huis ten noorden van de toren woonde toentertijd de beierman (de klokkenist). Op last van Burgemeesteren werd dat huis afgebroken in 1661 en er kwamen twee huizen voor in de plaats. Het grootste, vlak tegen de toren gebouwd, werd tot dienstwoning van de beierman bestemd, en in het andere huis kwam de orgelmaker Jacobus Galtus van Hagerbeer te wonen. Hij had pas het groot orgel van de Oude kerk vergroot en gemoderniseerd, en met het koororgel was hij nog wat verder gegaan, want dat had een geheel nieuwe kas gekregen, kennelijk omdat de oorspronkelijke kas het gemoderniseerde werk niet meer bergen kon. Het schijnt dat men bij de bouw van de beide huizen te zuinig is te werk gegaan met de fundering, en dat men heeft gedacht dat het huis van de beierman, in de hoek tussen toren en kerk gebouwd, het wel zou houden. Maar reeds na vijf jaren is het afgebroken, en er kwam een nieuw huis voor in de plaats, waarvan het bestek in het Gemeente-archief is terechtgekomen, terwijl kerkmeesters de

57 bouw hadden aanbesteed. Waarschijnlijk is alles door de Stad betaald; met de fundering was men nu voorzichtig: zestig palen werden geheid. Het huis aan de andere zijde van de toren heeft in hoofdzaak als voorbeeld moeten dienen, zeker terwille van de symmetrie. Toen het huis klaar was, kon de beierman er terugkeren; het was de ook buiten Nederland beroemde Salomon Verbeeck; bij de Amsterdammers was hij bijzonder populair, en Vondel heeft een gedicht op het klokkenspel van de Oude kerk gemaakt, waarin de gieter, Francois Hemony, zowel als de bespeler Salomon Verbeeck geprezen worden.

Onze volgende gegevens dateren van 1681, dus vijftien jaar later. Toen tekende Justus Vingboons een plattegrond van de kerk met alle aanbouwen. We zullen deze plattegrond maar eens vergelijken met de hiervóór genoemde gegevens van omstreeks 1600, en weer beginnen aan de zuidzijde: Het doodgravershuis is verbouwd en een stuk gerieflijker geworden; het kantoor van Huiszittenmeesters is in 1611 vergroot en steekt nu meer vooruit; bovendien is er een hek voor gezet; het xuiderportaal heeft er een hoeksteunbeer bij verspeeld; de zwaar getraliede afsluiting van de librije, later kantoor van de Diakonie, is vervangen door een rondboogvenster met kleine ruiten; voor de Sint Sebastiaankapel bevindt zich een bergruimte onder een afdak; dan volgt de voormalige sacristie, en op het terreintje ervoor zijn twee winkelkastjes gebouwd, waarvan één met een kleine woning. Aan de oostzijde is nog altijd de kosterij, maar er is een verdieping bovenop- gezet; dan volgt de vroegere kerkmeesterskamer (maar kerkmeesters zetelden sinds 1655 in het door de Huiszittenmeesters verlaten kantoor); de oostelijke uitgang van de kerk is nog op dezelfde plaats, maar daarnaast zijn twee huisjes gebouwd voor de oudste kerkeknecht en een jongere collega; die huisjes stonden dus aan de Oudexijds Voorburgwal; de Heilig Grafkapel (verbouwd, met twee ramen aan de grachtkant) en het devotiekapelletje zijn er ook nog, maar in het kapelletje wordt waarschijnlijk de brandspuit van de Oude kerk geborgen; daarnaast is een stal gebouwd met vijf plaatsen voor paarden; vervolgens de vroegere Kerkeraadskamer, en nòg vroeger de Collegekamer; de twee oudste ramen zijn nog vrij gebleven, maar voor de beide ramen van de vergroting uit 1625 is inmiddels een stookhok gebouwd met een grote schouw, en een deur die in de kooromgang uitkwam. De Collegekamer was een bergplaats geworden sinds het vertrek van de Kerkeraad naar de Nieuwe kerk in 1649. Dan krijgen we de noordzijde. Tegen het Vrouwenkoor zijn twee woningen gebouwd; tijdens de restauratie zijn ze afgebroken, en er zijn ter plaatse oude doofpotten in de grond gevonden. Op het Vrouwenkoor volgt het Sint Joris- koor; daar staan nu twee piepkleine huisjes tegenaan, waar arme mensen gratis mogen wonen. Vervolgens het Heilig Graf; daar is een trap naar het koororgel in gemaakt, en een stuk van het laatgothische baldakijn is weggehakt ten behoeve

58 VJ.s.r. bis doodgraver, kxrkmeesterskamer, Zuiderportaal, kamer van diakenen (erboven ijzeren kapel), Sebastiaans- kapel, daawoor een opshgplaats, de voormalige sacristie en de koster@, aan de oost.yijde uitstekende de voormalige Heilige Grujkapel, grauwe van 1%‘. Visscber, nam tekening WE P. H. Schut, & 1680 Foto Gem. Archiefdienst

van een lompe grote schouw, want het Heilig Graf is tot stovenhok gedegradeerd. Het noorderportaal ernaast doet nog altijd dienst, al laat het onderhoud te wensen over. Verder volgt over de hele breedte van de erachterliggende Binnenland- vaarderskapel en Hamburgerkapel de timmerloods, met een deur die in de Binnenlandvaarderskapel uitkomt. Tenslotte de westzijde. Eerst komt het huis waar de orgelmaker Jacobus Galtus van Hagerbeer woonde. Na zijn overlijden in 1670 werd het door particulieren bewoond. Het volgende huis bleef dienstwoning van de beierman, maar men was deze functionaris in de loop van de 17de eeuw klokkenist gaan noemen. Na Salomon Verbeeck had zijn zoon en opvolger Anthony er gewoond, en toen

59 deze in 1693 kwam te sterven, werd het huis betrokken door Evert Havercamp, de nieuwe klokkenist. Drie jaar later werd hij tot organist van de Lutherse kerk aan het Spui benoemd, maar hij heeft de klokken niet opgegeven. Aan de andere zijde van de toren stond het huis dat in 1590 werd gebouwd en aan mr. David Mostart verhuurd. Er hebben nog meer particulieren gewoond, totdat in oktober 1685 de organist Sybrant van Noordt het huis huurde; hij verzocht aan kerkmeesters om een deur te laten maken waardoor hij van zijn huis in de kerk kon komen, want hij was slecht van gezicht en durfde in donker met zonder geleide buitenom te lopen. Kerkmeesters lieten de deur maken; die is al lang geleden dichtgemetseld, waarschijnlijk in 1844. Na het vertrek van Van Noordt naar de Sint Bavo te Haarlem is het huis bewoond door een opvolger, die echter spoedig naar de Nieuwe kerk ging, en vervolgens door Nicolaes de Kooningh; na diens dood en het vertrek van de weduwe werd het huis gehuurd door Willemijntje Ramet, een plaatsbewaarster van de kerk. Ze had al eerder aan de kerk gewoond in een kleiner huis, en dat ze nu in het organistenhuis terechtkwam was te danken aan een samenloop van omstandigheden. Evert Havercamp, die als klokkenist het huis ten noorden van de toren bewoonde, en organist van de Lutherse kerk aan het Spui was, zag na het overlijden van Nicolaes de Kooningh kans om organist van de Oude kerk te worden. Hij voelde blijkbaar niets voor een verhuizing naar de zuidzijde van de toren, en zo kwam het organistenhuis vrij. De kerkboeken vertellen niet dat Willemijntje Ramet sinds 1718 getrouwd was met Hendrik Hulst, deurwaarder van de kerk. Aangezien de huur op haar naam stond, maar nu eens de man en dan weer de vrouw de huur betaalde of vergoeding van kerkmeesters ontving, zou men denken dat twee zelfstandige mensen in dienst van de kerk twee verschillende huizen bewoonden. Pas wanneer Wille- mijntje op 11 april 1764 in de Oude kerk wordt begraven, komt in het boek te staan dat ze de vrouw van Hendrik Hulst was. In 1724 werd begonnen met de bouw van het tegenwoordig nog bestaande groot orgel. Er moest voor geheid worden binnen de kerk, en dat kostte al meteen de eerste rij graven van het middenschip. Kerkmeesters zullen het wel jammer gevonden hebben, al behoefde de kerk niets bij te dragen in de bouw- kosten van het orgel; dat kwam volledig voor rekening van de Stad. Maar de exploitatie van de graven vormde een belangrijke bron van inkomsten . . . . . Het zou niet bij de veertien verloren graven blijven, De mannen van het Fabriekambt (de voorloper van Publieke Werken) vonden bij het graafwerk ZO- veel gebreken aan de fundering, dat na overleg met Burgemeesteren werd besloten om de beide reeksen graven tussen de pilaren van het middenschip tot voorbij de noordwestelijke en zuidwestelijke vieringpijlers te onteigenen en dicht te metselen. En daarmee was het nog niet uit, zoals we straks zullen zien. Men had de kerk intussen verrijkt(!) met gebouwtjes van twijfelachtige waarde. In 1701 maakte men een pothuis ‘bezijden de zuijder kerkdeur’; in 1725 kwam er

60 nòg een pothuis voor het Heilig Graf, en daarnaast een pakhuisje. Al die aanbouwen werden gemakkelijk verhuurd. Wat de woningen van de klokkenist en de organist betreft, die werden verhuurd of als dienstwoningen beschouwd naar gelang van omstandigheden. Met de woningen van deurwaarders (toenmalige benaming voor kerkeknechts) en plaatsbewaarsters ging het evenzo. Alleen de woningen van de koster en de doodgraver zijn steeds dienstwoningen geweest. Er waren organisten die niet aan de kerk woonden, maar elders een dienstwoning van de stad kregen (zoals Jan Pietersz. Sweelinck en zijn zoon en opvolger Dirck) ; soms moesten ze zulk een dienstwoning verlaten en kregen van de Stad vergoeding voor de huur van een andere woning, zoals Jacob van Noordt, de opvolger van Dirck Sweelinck. Sybrant van Noordt, zoon van Jacob boven- genoemd, woonde aan de zuidkant van de toren. Toen Evert Havercamp in 1727 overleed, kreeg zijn opvolger Johannes Ulhoorn het huis aan de noordkant; hij werd tevens tot klokkenist benoemd evenals zijn voorganger geweest was. Intussen was in 1725 een verdieping op de voormalige sacristie gezet en een verbinding gemaakt met de bestaande eerste verdieping van de kosterij. Nu had de koster er twee grote kamers bijgekregen en dat was heel prettig voor hem en zijn gezin, maar de onderste helft van de vier vensters in de zuidmuur van de Buitenlandvaarderskapel moest ervoor worden dichtgemetseld. Volgens Com- melin hadden zeker drie van deze vensters beschilderde glazen gehad, en daarvan is niets overgebleven. Vier jaar later kwam de doodgraver, Dirk van Voorst, te sterven. Zijn opvolger was Willem Raecx. Hij schijnt een beschaafd en ontwikkeld man te zijn geweest; in de begraafboeken valt zijn prachtig handschrift onmiddellijk op. Daarbij toonde hij een levendige belangstelling in wat bij het ruimen van een graf aan oude funderingen voor den dag kwam, en daaromtrent werd allerlei in de grafboeken aangetekend. We hebben er bij de restauratie groot nut van gehad om een reconstructie-plattegrond van de aan de tegenwoordige hallenkerk voorafgaande basiliek te maken. Willem Raecx is blijkbaar kort na zijn indienststreding begonnen met bij de kerkmeesters aan te dringen op verbetering van zijn woning. Om te beginnen kreeg hij ‘2 Engelsche ramen in de seykamers met best frans glas beglaast’, verder glazen boven de deur en in ‘de groote kookke’ (dat was dus de keuken in het sousterrain) en boven de pomp. Bovendien werden ‘2 glaase in de postelyn- kas verloot 46 voet.’ Dat moet dan een grote glazenkast zijn geweest met twee deuren en misschien een verhoogd middenstuk; behalve porcelein zal er ook koper en tin in hebben gestaan.1 De ‘Engelsche ramen’ waren schuiframen met kleine in houten roeden gevatte

1 De rekeningen en kwitanties van de kerk, ingebonden in dikke banden, en bewaard van 1678 tot 1780, leveren een grote hoeveelheid gegevens op aangaande verbouwingen en reparaties, zowel aan de kerk als aan de huizen. (Alles in het archief van de Hervormde Gemeente.)

61 ruitjes; ze hebben de kruiskozijnen met glas in lood verdrongen. Er worden ook gekleurde tegels vermeld: ‘paarse Jerusalemsveeren’ en ‘rooseblaaden.’ Dat kunnen smalle randtegels zijn geweest voor een lambrizering. Verder is er behangsel van tafzijde aangeschaft; dat zal mooi gestaan hebben bij de porceleinkast. Voor het ogenblik zullen Raecx en zijn vrouw tevreden gesteld zijn geweest, maar het vervolg van de geschiedenis wijst erop dat ze gebrek aan ruimte kregen. Nu is dat wel te begrijpen, want de doodgraver moest een kamer als kantoor gebruiken, en sedert kerkmeester Listingh in de tweede helft van de 17de eeuw de administratie van de kerk voor die tijd model had ingericht, en er ongeveer 2000 graven te exploiteren waren, groeide de papierwinkel met de dag, en er mocht niets weggedaan worden met het oog op eigendomsrechten, achterstallige verhogingskosten, vernieuwing van zerken enz. In 1734 is het er eindelijk van gekomen : er werd een verdieping op het huis gezet. Willem Raecx schijnt zo lang in de rommel te zijn blijven wonen, want we lezen niet dat hij tijdelijk elders onderdak gebracht is. Hoe het huis er na be- eindiging van de werkzaamheden uitzag toont ons H. P. Schouten in zijn aquarel van 1778. De ramen hebben kleinere ruiten dan de tegenwoordige, en de onderste helft is van luikenvoorzien. De stoep staat als bij de meeste Amsterdamse grachtenhuizen, evenwijdig aan de gevel. Het was op zichzelf beschouwd een aardig burgerhuis geworden; alleen had het niet tegen de Oude kerk moeten staan. Want het halve venster van Lysbeth Gavenkapel was dichtgemetseld moeten worden, en het huis was te hoog in verhouding tot de kerkgevels. Wie weet of de kerkmeesters ook al bedenkingen hadden gekoesterd, en dat het daarom na de aanstelling van Willem Raecx vijf jaren duurde eer ze tot verbouwing overgingen. Intussen waren er klachten gekomen over verzakking van de toren. Het onderhoud van de toren ging wel uitsluitend de Stad aan, maar de kerk zou er ditmaal ook mee te maken krijgen. De stadstimmerman Willem van Diede maakte een begroting op van de herstelwerkzaamheden, in totaal tot een bedrag van f 19894.-; geen kleinigheid voor die tijd. Er moesten 788 palen worden bijgeheid; daarop kwam fundering, er moest een en ander worden opgevijzeld; van de oude muren diende de bovenste laag te worden uitgebroken en vervangen door een nieuwe laag om netjes en gelijk alle littekens van de operatie te bedekken, en als onvermijdelijk bijbehorend werk is de post te beschouwen ‘voor de huysjens aan wederzyde weg te breeken en weer te maaken met de trappenf2700.-.’ Deze begroting dateert van 1735. Men ziet dat de herstelwerkzaamheden aan de toren heel wat ongemak zouden geven. In de kerk moesten voor en aan weerszijden van de toren grote putten gegraven worden, en de bewoners van de huizen moesten tijdelijk ergens anders heen. Voor een woning ten behoeve van de klok-

62 V.l.n.r. huis van de organist, foren, drie huisjes en werkphafsjq die werden verhuurd, (met hoge scboorstenerr wegens het slechte trekken en hek om de doopkapel ter bescherming vos het plat) en @jkant mn het boogopgetrokken dood- graversbuis, tekening van EL P. Schouten, 1779 Foto Gem. Archiefdienst

63 kenist Ulhoorn schijnt de Stad gezorgd te hebben, want we vinden niets daaromtrent in de administratie van de kerk. Kerkmeesters besloten om aan Willemijntje Ramet f 60.- per halfjaar uit te keren, voor welk bedrag ze een andere woning kon huren. Na de door Willem van Diede ingediende begroting moet men al spoedig met het werk zijn begonnen, want in november 1735 zijn Hendrik Hulst en zijn Willemijntje vertrokken. Pas vier jaar later konden ze weer aan de kerk gaan wonen. De nieuwgebouwde huizen aan weerszijden van de toren waren uiteraard in de stijl van de tijd opgetrokken, en voorzien van Engelse schuiframen en 18de eeuwse deuren. Toch heeft men zich grotendeels aan de oude plattegrond gehouden en met meer weggebroken dan nodig was, zodat er met name in no.17 ten zuiden van de toren nog oude onderdelen zijn overgebleven. Wat het uiterlijk betreft zouden deze huizen niet veel verandering meer ondergaan. Het onderstuk van de toren is geheel voorzien van een mantel van 18de eeuwse stenen, kleiner van formaat en minder warm van kleur dan de oudere steen. Het geheel was netjes en erg nuchter geworden. Bovendien was de traptoren aan de zuidzijde weggebroken; Willemijntje zal er meer bergruimte door gekregen hebben. Aan de binnenzijde van de kerk was men eerder klaar geweest dan aan de buitenzijde, maar er was heel wat rommel gemaakt. De torenkelder, die als knekel- put gebruikt werd, moest leeg, en men groef op allerlei plaatsen kuilen om de beenderen te bergen. Kortom, de werkzaamheden aan de toren gaven veel last en ongerief. Toen de aerkenvloer eindelijk weer dicht was, kon men ertoe overgaan om het orgel onderhanden te nemen. De Haagse orgelbouwer Johannes Caspar Müller nam het instrument uit elkaar en maakte in 1738 een rapport op voor Burge- meesteren. Hij kreeg toen opdracht om het orgel grondig te verbouwen. Maar dat is een geschiedenis apart. De koster in die tijd heette Nicolaas Abeleven; hij was eigenlijk koopman van beroep en woonde op de Herengracht; natuurlijk moest een ander de werkzaamheden in de kosterij waarnemen en Abeleven kon een groot gedeelte van het traktement opstrijken; het regentelijke bestuursapparaat in de 18de eeuw achtte zulke zaken heel gewoon; in de Westerkerk was het al evenzo gesteld. Toen Abeleven in 1740 overleed, schreef een tijdgenoot in zijn dagboek: ‘21 dito (febr. 1740) is de koster van de Oudekerk, de Heer Abeleeven, overleeden. Hy was een afgryselijk leelijk mens van troony, hebbende een neus bloetroot en meer als een vuyst dik, sijnde zijn aangesigt verder altegaar knobbelagtig, sodat het een mens was om voor te schrikken.‘l Zijn zoon Jan Arent volgde hem op; hij woonde echter wèl aan de Oude kerk.

1 Dagboek van Jacob Bicker Rayer (Gemeente-archief). Zie verder over de familie Abeleven: Elias, De Vroedschap van Amsterdam, bl. 1024-1026.

64 Johannes Ulhoorn heeft de oplevering van zijn verbouwde orgel net niet meer meegemaakt: in het laatst van maart 1742 haalde men zijn lijk op uit het water bij de Kadijk; waarschijnlijk was hij aangevallen en in de gracht geduwd. Maan- denlang heeft een zekere Jurriaan Vos de bespeling van het grote orgel en het koororgel waargenomen, en daarna werd een Duitser met name Conrad Friedrich Hurlebusch tot organist benoemd. Hij betrok het huis ten noorden van de toren.1 Juist in die jaren werd er in de Republiek der Vereenigde Nederlanden een bijzondere belasting voor de defensie geheven, en van deze belasting is het kohier bewaard gebleven. 2 De Oude kerk komt erin voor onder wijk 4, verponding- nummer 828. We vinden niet alle bewoners van de huizen aan de kerk vermeld, want de Amsterdammers die geacht werden minder te verdienen dan f 600,- per jaar, behoefden niet in deze bijzondere belasting bij te dragen. Bovendien zijn de schattingen aan de lage kant, aangezien het geld toch naar Den Haag ging . . . . . Het best is de koster eraan toe; het kohier vermeldt, dat Jan Arent Abeleven koster en koopman is ; hij houdt een overdekte wagen met twee paarden en heeft een inkomen van f 3500.-. Zijn moeder woont bij hem in, heeft twee dienstboden, en haar inkomen wordt geschat op f lOOO.-. Er worden nog genoemd een kostganger, een rentenier dief 800.- te verteren had, en twee kinderen over wie Jan Arent voogd was; deze kinderen hadden elk tenminste een inkomen vanf 600.-. De doodgraver Willem Raecx deed het iets minder dan de koster, maar hij mocht er toch ook zijn met een inkomen van f 1500.- à f 2000.- en kon een dienstbode houden. Zijn zoon Diederik woonde bij hem in en verdiende f 600.- als aantekenaar naar Utrecht (dit was een stedelijke betrekking). De organist Hurlebusch werd geschat op f 700.-, terwijl hij een traktement van f 760.- had, ongerekend de emolumenten. Hendrik Hulst, deurwaarder en plaatsbewaarder, wordt eveneens geschat op f 700.-; hij kan een dienstbode houden. Over het inkomen van zijn vrouw Willemijntje Ramet wordt niet gerept. In het huis dat tegenwoordig Oudekerksplein 19 is genummerd, woonde in 1743 Reinier Schaap; hij was bankensluiter van de kerk, tevens botweger (een stedelijke betrekking); totaal inkomen geschat opf 800.-. Dan woonde er (vermoedelijk aan de zuidoostzijde) een hellebaardier van de Admiraliteit, H. de Hey; ‘de vrouw stoelenzetster’; inkomen geschat opf600.-. Verder waren er nog twee bewoners, die op het eerste gezicht boven de f 600.- waren geschat, maar die bij nader inzien ‘niet taxabel’ werden geacht: Anthonie Grevink ‘pakker en deurwaarder van de kerk’, en Barend Siebe, die een hoeden-

1 Boudewijn Loen, die Ulhoorn opvolgde als klokkenist, woonde niet aan de Oude Kerk. 2 Gemeentearchief Gepubliceerd en van toelichting voorzien door mr. W. F. H. Oldewelt.

65 winkel dreef in de beide kastjes met woninkje op de hoek van het plein en de Voorburgwal. De overige bewoners van de Oudekerkshuizen worden in het kohier niet genoemd; blijkbaar bleven ze onder het minimum. Met dat al geeft het kohier van 1742/43, aangevuld met de administratieve gegevens van de kerk, ons een goed denkbeeld van de bewoning om de Oude kerk in het midden van de 18de eeuw. Men zag er middenstand zowel als proletariaat, maar alles was netjes bewoond en werd onderhouden. De huizen aan het Oudekerksplein, die niet bij de kerk behoorden, vormden een schilderachtige verzameling van winkeltjes, enkele vrij grote woonhuizen en een stal, waarboven ‘geringe personen’ woonden. Aan het plein vond men een schoenmaker, een pakkastenmaker, een keurslijvenmaker, een metselaar, een tapper, een opzichter van de korenbeurs, een kappenmaker, een tinnegieter, een kuiper, een timmerman, een schuitenvoerder, een tabakswinkel, een katoenwinkel en een rentenier. Verdachte huizen en obscure kroegen waren er niet. En de grootste kapitalist van de buurt was koster Abeleven.

De tijd ging verder. Er kwam een nieuwe periode van bouwactiviteit: de oostzijde van de kerk werd onderhanden gen0men.i Om de Kooromgang heen werd bijna alles afgebroken en vervangen door een ingang voor de kerk, en verder drie woonhuizen tot aan de kosterij toe. De paardenstal werd ook gesloopt, maar weer opgebouwd tegen de Collegekamer. Tenslotte kwam er een huisje tegen de Sint Sebastiaankapel te staan, de ingang van het zuiderportaal van de kerk werd verhoogd, en toen waren de verbouwingen voorlopig tot staan gekomen.2 In- tussen was het 1767 geworden; het verbouwen bij stukjes en beetjes had ongeveer zeven jaren in beslag genomen. Willem Raecx was in 1762 overleden. Zijn opvolger als doodgraver heette Jan Middelboer, en hij heeft evenals zijn voorganger ín het grafboek opgetekend wat hij aan oude funderingen vond bij het ruimen van graven. Hij heeft echter niet zo lang gediend als Willem Raecx: op 11 april 1770 is hij begraven in graf 25 van de Huisaittenkapel, even om de hoek van de deur die van uit zijn woning in de kerk uitkwam. Zijn opvolger was Hendrik Fabricius. Voor hem werd onmiddellijk de keuken in het sousterrain opgeknapt. Ter plaatse is nog goed te zien hoe alles in zijn werk is gegaan, ook al is de vooruitstekende schouw in de 19de eeuw weggebroken. Er is een grote stookplaats gemaakt met opzij een ruimte waar vermoedelijk turf en hout kon worden opgeslagen, en er is een soort troggewelf gemetseld,

1 Zie mijn studie over de Kooromgang van de Oude Kerk, in Jaarboek Amstelodamum LW1 (1965) bl. 34-39. 2 idem ovti de Sint Sebastiaankapel van de Oude Kerk, in Jaarboek Amstelodamum LIX (1967) bl. 54 en 56.

- .---. versterkt met ijzer. Een wijd rookkanaal voerde naar de schoorsteen op de woon- verdieping. Aan de rechterkant van de schouw was een ruimte die blijkbaar gediend heeft als bedstee voor de meid. Niet fris, maar wel warm. Verbazend hoe royaal men met marmer was. De keuken kreeg een vloer van marmeren plavuizen, drempels, plinten en een aanrecht van 93/, voet lang en 23 duim breed. In de volgende jaren werd het nog mooier: zes stuks marmeren platen voor de lambrizering in de gang, met marmeren vloerstenen, plinten, drempels, neuten. Verder werd er gemaakt ‘een ouil de beuf en toebehooren.’ Waar mag dat oei1 de boeuf gezeten hebben ? De enige plaats lijkt ons een ovale nis met console en eenvoudig stucwerk boven de deur die toegang gaf tot de kerk. De console lijkt zeer geschikt om er een lampje op te zetten, maar het ovaal kan nooit open geweest zijn met glas erin, want men kon daar moeilijk de kerkmuur doorbreken: er zat een zware stenen waterlijst achter. In 1776 levert de weduwe van Christiaan Hannes ‘69 el gedrukt behansel by de dootgraver’ voor f 34 en 10 stuivers. Van dat behangsel is geen spoor meer gevonden; wel weten we dat na het overlijden van Willem Raecx zijn kinderen twee kamerbehangsels voor f 50.- overdeden aan koster Abeleven. Toen de koster in 1782 gestorven was, namen kerkmeesters voorf 50.- behangsel over van de weduwe. Die behangsels zullen dus in de kosterij gebleven zijn, en waarschijnlijk zijn ze nog in bezit van de kerk, al zullen ze bij de afbraak van de kosterij niet geheel ongehavend van de bouwvallige binnenmuren gekomen zijn. De schilder Pieter Verhagen heeft in het voorjaar van 1776 bij de doodgraver geschilderd, en wel binnenshuis, want hij gebruikte menie, grondverf en ‘beste verf met barleyns blauw 14 pont à 12 stuivers and’ kamer.’ Het gebruik van Ber- lijns blauw doet vermoeden dat het houtwerk is geschilderd in dezelfde blauw- groene modekleur, waarmede in de jaren 1755 en 1756 het gewelf van de kerk was geverfd; dan is er namelijk ook sprake van Berlijns blauw. Uit de rekening van de loodgieter over 1778 blijkt dat er aan het doodgravershuis een pothuis was. Dan is het voorlopig uit met de gegevens uit de kerkrekeningen; na 1780 volgt er een tijdperk waarin geen rekeningen meer bewaard worden; we krijgen de indruk dat de laatste generatie kerkmeesters uit het regentenbewind er niet zoveel tijd meer aan besteedde, en minder accuraat was dan vorige geslachten. Er is kort na 1780 nog wel gewerkt aan het doodgravershuis; dat bewijzen de fraaie grijs marmeren schoorsteenmantel in de woonkamer, en ook de stucpla- fonds. In al hun eenvoud vertonen ze toch de kenmerken van het laatste kwart der 18de eeuw. Ook aan de kosterij is gewerkt: er kwam een nieuwe keuken, en de winkelkastjes werden bij de kosterij getrokken en verbouwd. Het was nu een wonderlijk huis geworden: kleine stukjes uit verschillende tijden waren aan elkaar gebreid; er waren zeker enige gezellige kamers, maar het geheel was bewerkelijk.

67 Aan de andere huizen om de kerk moet eveneens gewerkt zijn, maar waarschijnlijk betrof het alleen onderhoud en kleine reparaties.

Met de omwenteling van 1795 en de komst van de Fransen is het voorlopig uit met verbouwingen: er is hoe langer hoe minder geld beschikbaar. Dan komt in oktober 1810 de scheiding van Kerk en Staat tot stand, en de kerk wordt beheerd door drie kerkmeesters, die verantwoording schuldig zijn aan zoiets als een kerkvoogdij, maar die in Amsterdam de naam had van Commis- sie tot het beheer over de kerkgebouwen, goederen, fondsen en inkomsten der Nederduitsche Hervormde Gemeente. Zo’n mondvol moest afgekort worden; men sprak van de Grote Commissie. Het geldgebrek heeft aangehouden tot na de slag bij Waterloo in 1815. Maar daarna was er nog geen overvloed. En terwijl juist toen bekwame kerkmeesters zo dringend nodig waren, liet het beheer alles te wensen over. Daarvan is al zoveel gezegd dat we er niet nader op behoeven in te gaan.

Vooreerst zijn we nu aangewezen op de notulen van kerkmeesters en van de Grote Commissie. In 1811 blijkt dat de doodgraver buitenom moet om in de kerk te komen; de toegang vanuit zijn huis is gedeeltelijk dichtgemetseld, en achter de deur is een ondiepe muurkast gemaakt. De reden komen we niet te weten. Waren kerkmeesters soms al vooruitgelopen op een verbod tot begraven in de kerken ? Met ingang van 1 januari 1813 mocht er werkelijk niet meer in de kerken begraven worden, maar nauwelijks waren de Fransen weg of het verbod werd opgeheven. Te Amsterdam werd in de kerken begraven tot einde 1865, dus voorlopig had men de doodgraver nog nodig. Wat verder de huizen aan de kerk betreft, in 1812 lezen we in de notulen van kerkmeesters op 30 april, dat drie ramen met luiken en kozijnen bij de organist moeten worden vernieuwd; de twee andere ramen waren slecht en dienden ook vernieuwd te worden. De toenmalige organist was Antony Cornelis Boursse; hij was blind, en be- speelde behalve de orgels van de Oude kerk het klokkenspel van het Stadhuis, dat in zijn tijd Koninklijk Paleis werd. Boursse was populair, en bevriend met Daniel Brachthuyzer, de blinde organist van de Nieuwe kerk, die bij de Amster- dammers nog hoger geschat werd dan Boursse. Toen Boursse in 1830 overleed, werd de tweede zoon van Brachthuyzer, Willem Hendrik geheten, tot organist van de Oude kerk benoemd; hij betrok het organistenhuis aan de noordzijde van de toren, en vader Daniel trok bij hem in. Twee jaar later kwam de oude musicus te sterven; zijn zoon Willem Hendrik verhuisde naar de Prinsengracht, en voorlopig werd het organistenhuis door particulieren bewoond, die niet in dienst van de kerk stonden. Het Amsterdam van de eerste tientallen jaren na de Franse tijd geeft geen op-

68 wekkend beeld te zien. Het scheen wel of de mensen niet meer van aanpakken wisten; het aantal bedeelden was ontstellend groot; er werd nogal wat afgebroken; mooie grachtenhuizen brachten slechts een geringe prijs op bij verkoop, en de oude binnenstad kreeg de zwaarste klappen. De Warmoesstraat, eens de voornaamste straat van de buurt, met mooie winkels, ging hard achteruit, en in 1830 beginnen kerkmeesters te klagen over de ‘dienders’ die niet zo waakzaam zijn als het hoort ‘met het oog op eenige slechte huizen in de buurt.’ Het zou nog wel erger worden. In de notulen van 1 september 1836 staat vermeld dat ‘een lootsje’ aan de kerk wordt gezet; er staat niet bij waar. Aangezien uitbreiding van de bebouwing tegen de kerk niet meer mogelijk was, kan dat loodsje van 1836 een vernieuwing van een reeds bestaande loods zijn geweest; misschien betrof het werkzaamheden aan de timmerloods aan de noordzijde. Het lastige is, dat er in verhouding tot de zuidzijde zo weinig afbeeldingen bestaan van de noordzijde der Oude kerk; tekenaars, schilders en na 1850 de eerste fotografen vonden de noordzijde zeker minder de moeite waard; alleen het noorderportaal met het Heilig Graf werd van tijd tot tijd in beeld gebracht; voor de huizen bestond geen interesse. De in de 18de eeuw tegen de Collegekamer gebouwde stal vond nog altijd huurders; in het midden van de 19de eeuw was een stalhouder met name Weber de huurder; uit de notulen van 3 mei 1861 blijkt dat in zijn loods een welput was ; een maand later huurde Weber er het ‘aandhok’ bij voor f 16,- per jaar. Dat zandhok was de in 1625 gebouwde vergroting van de Collegekamer; de kamer zelf was tot een vuil rommelhok verworden. Het blijkt dat stalhouder Weber aan de noordzijde van het Oudekerksplein woonde, en dat hij reeds in 1839 verzocht had om een loods tegenover zijn sleperij, ter berging van zijn rijtuig. Dat kwam voor elkaar, en zo zal de timmerloods zoveel mogelijk productief zijn gemaakt. Een gedeelte van die loods diende ook al als zandhok. Het pothuis op het plein heet in 1855 ‘het olyhok’. Blijkbaar was daar de olie opgeslagen voor de lampen in de kerk,1 maar toen men overging op gaslicht, besloten kerkmeesters om het oliehok te verhuren à f 25,- per jaar, ingaande 1 mei 1856. Intussen waren gedurende een grote opknapbeurt in de jaren 1844 en 1845 niet minder dan zes deuren in de kerk dichtgemetseld; ze gaven toegang tot huizen aan de kerk, die bewoond werden door deurwaarders en plaatsbewaarster% Maar in de loop van de 19de eeuw is het aantal ‘kerkelijke bedienden’ dat aan de kerk woonde, gaandeweg verminderd.

1 In 1833 zijn de koperen kaarsenkronen verkocht en vervangen door olielampen; in 1853 kwam er gasverlichting met vleermuisbranders, in 1906 werd het gasgloeilicht, en toen na de oorlog de gaslei- ding versleten bleek, kwam er electrische verlichting.

69 V.l.n.r. om niet bewoonde huix& tegen het St. ]oriskoor, pakhui+u en pothuis tegen het Heilig Graf, Noorderportaal en stukje van de timmerloods, tekening uaz J. Jelgershuis, 1829 Co flectie Van Eeghen

70 Einde 1865 een belangrijke verandering : het begraven in de kerken is definitief afgelopen. Maar de doodgraver (hij heette nu deftig ‘ontvanger der begrafenissen’) is pas per 31 maart 1867 ontslagen. De laatste doodgraver was C. F. Smith; we komen hem in de administratie niet tegen als huurder van een huis aan de kerk. Het was met de begrafenissen al een stuk minder geworden; Hendrik Fabricius had nog volop werk gehad; zijn opvolger D. Mulder had het niet zo druk meer, zodat na zijn overlijden omstreeks 1838 de werkzaamheden waren opgedragen aan de onderkoster. Smith schijnt slechts enige jaren in functie te zijn geweest. Het vroegere doodgravershuis bracht voortaanf 500,- huur per jaar op. Omstreeks die tijd zijn de ramen veranderd: er kwamen grotere ruiten, en nieuwe luiken, die de gehele glasopper- vlakte bedekten. De organist J. H. Chr. ten Broecke, als 16-jarige jongen benoemd in 1833 na het overlijden van zijn leermeester Willem Brachthuyzer, had tot dusver niet aan de kerk gewoond, maar op 2 mei 1867 lezen we in de notulen van kerkmeesters dat ze aan de Grote Commissie het verzoek van Ten Broecke overbrengen ‘om het huis te mogen bewonen vroeger toegewezen aan zijn voorgangers, gelegen naast de toren, en hebbende eene deur van communicatie binnen ‘s huis, met den trap naar het orgel.’ Ten Broecke gaf er blijkbaar niet om dat er iemand in dat huis woonde, en kerkmeesters gaven er evenmin om : aan de toenmalige bewoner werd de huur opgezegd per 1 mei 1868. Enige jaren later komt de timmerloods weer aan de orde. We zagen reeds dat stalhouder Weber een gedeelte in gebruik had; getimmerd werd er niet meer, want men had in 1844 of kort daarna het Sint Joriskoor van de kerk afgeschoten en voor timmerwinkel ingericht. In 1877 kwamen kerkmeesters op de gedachte om een gedeelte van de oude timmerloods te verbouwen tot woonhuis. Dat plan is uitgevoerd en het huis kreeg het nummer Oudekerksplein 9a. Het werd een merkwaardig geval met een uitgebouwd keukentje om de haaks op elkaar staande steunberen aan de noordwesthoek van de Hamburgerkapel heengebouwd. De enige tot dusver bekende afbeelding ziet men aan de maquette van de Oudekerks- toren met naaste omgeving, gemaakt door een onbekende knutselaar, en thans eigendom van het Historische Museum aan de Kalverstraat. Op de maquette ziet men slechts de helft van het huis; waarschijnlijk heeft het een of twee ramen méér geteld, want het deed een huur van f 275,- per jaar; dat kon nogal gaan voor 1877. In datzelfde jaar werden de huren verhoogd, na taxatie door een paar makelaars. Natuurlijk kwamen er protesten, en werd er gemarchandeerd. Bij zo’n gelegenheid hoort men nog eens wat. Geen enkel huis stond leeg; zelfs de ongelukkige hokken tegen het Sint Joris- koor waren nog verhuurd voor resp. een gulden en 80 cent per week. Maar er woonden niet veel mensen meer aan de kerk, die daar hun werk hadden; men vond er nog de koster, de adjunctkoster, de organist en een orgeltrapper.

71 Maar de organist zou spoedig vertrekken: in 1879 ging Ten Broecke in Utrecht wonen om gezondheidsredenen, en ‘s Zondags kwam hij nog naar Amsterdam. Hij overleed in 1886 en werd opgevolgd door Eelke Mobach, maar deze is niet meer aan de Oude kerk gaan wonen. Aan de traditie van het organistenhuis was een eind gekomen.

Nog enige bijzonderheden uit de eerstvolgende jaren. Er blijken een biljart- maker en een kruier aan de kerk te zijn komen wonen; ze hadden beiden volop klanten in de buurt. Omstreeks 1890 heeft de Evangelisch Lutherse Gemeente een woning aan de Oude kerk voor de tijd van twee jaren gehuurd om te gebruiken als wijklokaal. Het vroegere doodgravershuis kreeg in 1897 een nieuwe bewoner; bij die gelegenheid werden o.m. drie nieuwe stoeptreden gemaakt. Vermoedelijk heeft de stoep de gedaante gekregen die ze nu nog bezit : haaks op het huis inplaats van evenwijdig aan de gevel, zoals we op oude prenten sedert de tweede helft van de 17de eeuw kunnen zien. In 1914 een ingrijpende verandering aan de noordwestzijde bij de Hamburger- kapel. De toenmalige architect van de Hervormde Gemeente, C. B. Posthumus Meyjes, constateerde een ernstige verzakking, en men heeft aan de Hamburger- kapel heel wat werk gehad. Het in 1877 gebouwde huis no. 9a moest worden afgebroken, evenals het huis no. 11 ernaast; het nog bestaande gedeelte van de timmerloods volgde. De zijmuur van de Hamburgerkapel kwam nu in de volle breedte te zien, uiteraard zwaar gehavend als gevolg van de vroegere aanbouw. Posthumus Meyjes heeft die muur laten herstellen met oude stenen, afkomstig van de westgevel der Nieuwe kerk, die hij in 1912 met machinale steen gerestaureerd had. Blijkbaar werd de oude afgedankte steen van de Nieuwe kerk nog goed genoeg geacht voor de Oude. Toch was dat precies de juiste manier: een oude muur repareren met bijpassende oude stenen. Binnen in de Hamburgerkapel werd de fundering hersteld, en toen dat klaar was, wilde de architect graag de noordmuur van de kerk verder opknappen, maar daarvoor was natuurlijk geen geld. Wel kon Posthumus Meyjes gebruik maken van de gelegenheid dat in 1913 het vroegere organistenhuis leeg kwam te staan, om de zijmuur te slopen en een eindje terug opnieuw te laten opmetstelen, zodat een steunbeer van de kerk weer vrij kwam. Zo’n karweitje kon in de gauwigheid meegenomen worden. Voor de gehavende noordgevel werd een schutting gezet. Toen in datzelfde jaar een schoenmaker in het huis no. 19 kwam wonen en grote ruiten in zijn ramen verlangde, werd dat door de architect geweigerd ‘omdat het met de gehele omgeving in strijd zoude zijn.‘1 Alle huizen aan de Oude kerk hebben kleine ruiten gehouden. Het organistenhuis behield zijn 18de eeuws uiterlijk, maar in 1920 is het naar de eis van de tijd opgeknapt, niet tot zijn voordeel. De huizen nos. 17 en 19/21

1 Notulen van de Bouwcommissie d.d. 7 november 1913 .(Archief Hervormde Gemeente.)

72 aan de andere zijde van de toren zijn heel wat beter bewaard gebleven. Huis nummer 23, het vroegere huis van de doodgraver, is zijn luiken kwijtgeraakt en dat is jammer; bovendien is bijna al het marmer uit de tijd van Hendrik Fabricius verdwenen; de behangsels en de porceleinkast zijn ook weg; aan de keuken was geen greintje van de vroegere gezelligheid meer te bekennen. Eigenlijk kan men zeggen dat na 1920 en na het vertrek van architect Posthumus Meyjes de ont- takeling van de huizen begon, om van de kerk maar te zwijgen. De stal voor de Collegekamer werd in 1929 gesloopt wegens bouwvalligheid; ook hier kwam een schutting te staan. Dat in 1937 niet minder dan 23 schoorstenen gesloopt werden, kan geen verlies worden genoemd; er kwamen kleinere exemplaren en pijpen in de vorm van een schuin omhooggerichte T. Er waren trouwens altijd klachten geweest over het slechte trekken van de kachels, doordat de hoge kerkmuren en de toren de wind tegenhielden; vandaar de ontsierende lange schoorstenen die men op oude afbeeldingen van de Oude kerk ziet. In 1940 kwam er oorlog; reparaties werden tot een minimum beperkt. Oude- kerksplein 17 krijgt een nieuwe gemetselde schoorsteen, en in 1944 wordt op het terrein van huis no. 23 een toilet gemaakt dat van de kerk uit toegankelijk is. Gedurende de winter van 1944 op ‘45 ontstond er groot gebrek aan brand- stoffen, met gevolg dat de schuttingen aan de noordzijde van de kerk en voor de Collegekamer door de buurtbewoners werden gesloopt en opgestookt. Er zijn nog enkele kleinigheden gedaan, zoals het wegnemen van de grijze bepleistering aan de kosterij, en het verwijderen van de donkere verf van de laat 18de eeuwse huisdeur aan de Voorburgwalzijde. Half juni 1951 moest de kerk worden gesloten op last van Bouwtoezicht; er werden voorlopige voorzieningen aangebracht en in het najaar van 1952 ging de Oude kerk weer open. Toen begonnen de onderhandelingen over de restauratie. De kerk werd losgemaakt van het vermogen der Hervormde Gemeente te Amsterdam, en werd ingebracht in de Stichting de Oude Kerk te Amsterdam, opgericht 25 mei 1955. Nu kon de restauratie een aanvang nemen. De noordzijde van de kerk was er het slechtst aan toe en is dan ook het eerst onderhanden genomen. Wat er daar nog aan huizen stond is weggebroken op het vroegere organistenhuis na. Dat is nu de kosterij geworden, want de oorspronkelijke kosterij met voormalige sacristie moesten afgebroken worden; er was geen redden meer aan. De sacristie wordt nieuw opgebouwd, met ge- bruikmaking van datgene wat uit vroeger eeuwen restte en historische waarde en(of) kunstwaarde heeft. Wanneer alles klaar is, zal het de moeite waard zijn om er een aparte studie aan te wijden. Ook de Collegekamer is gerestaureerd, evenals de huizen aan de Kooromgang. Het huisje tegen de Sint Sebastiaankapel is in bewerking. In het vroegere huis van de doodgraver is het kantoor van de restauratie gevestigd, en een deel van de zuidzijde der Oude kerk is aan het oog onttrokken door een grote bouwkeet. Dat is het laatst gebouwde (houten) huis aan de Oude kerk.

73 Nog even ter herinnering: Aan ir. (later prof.) C. Wegener Sleeswijk werd de restauratie opgedragen, en ir. A. J. van der Steur kreeg de restauratie van de Nieuwe kerk, met dien ver- stande dat ir. C. Wegener Sleeswijk zou adviseren bij de Nieuwe kerk, en ir. A. J. van der Steur bij de Oude kerk. Tevens zou de toenmalige architect der Her- vormde Gemeente J. P. L. Petri Jr. met de beide andere architecten samen- werken. Bij een restauratie van zo lange duur kunnen veranderingen plaatsvinden. Ir. A. J. van der Steur is op 17 april 1963 overleden, en opgevolgd door architect D. Verheus. Architect J. P. L. Petri Jr. ging met pensioen, en is overleden op 23 september 1963.

Organisten die het huis Oudekerksplein 13 hebben bewoond: Evert Havercamp betrok het huis in 1693 als klokkenist van de Oudekerkstoren, en was van 1723 tot zijn dood in 1727 organist van de Oude kerk. Tevens was hij klokkenist van de Munt. Johannes Ulhoorn, organist van 1728 tot zijn dood in 1742; hij was tevens klokkenist van de Oudekerkstoren, het Stadhuis en de Munt. Conrad Friedrich Hurlebusch, organist van de Oude kerk van 1743 tot zijn dood in 1765. Tevens componist. Jacob Potholt, kwam van de Westerkerk, is organist van de Oude kerk geweest van 1766 tot zijn dood in 1782. Hij was tevens klokkenist van het Stadhuis. Adolph Stechwey, kwam van de Westerkerk, is organist van de Oude kerk geweest van 1783 tot zijn dood in 1793. Bartholomeus Ruloffs, kwam van de Nieuwe kerk, was organist van de Oude kerk tot zijn dood in 1801. Hij was componist, en dirigent van het orkest van Felix Meritis, en van het orkest van de Stadsschouwburg. Anthony Cornelis Boursse, kwam van de Nieuwe kerk, was organist van de Oude kerk tot zijn dood in 1830. Tevens was hij klokkenist van het Stadhuis, dat in zijn tijd Koninklijk Paleis werd. Willem Brachthuyaer volgde Boursse op en is omstreeks 1832 naar de Prinsen- gracht verhuisd. Hij was tevens klokkenist van de Oudekerkstoren van 1830 tot 1833, in welk jaar hij overleed. Jan Hendrik Christoffel ten Broecke was organist van de Oude kerk van 1834 tot aan zijn dood in 1886. Hij heeft het organistenhuis aan de Oude kerk bewoond van 1868 tot 1879, en was klokkenist van de Zuidertoren van 1862 tot 1886. Na hem heeft geen organist meer het huis Oudekerksplein 13 bewoond.

Het valt op dat voor menigeen het crganistschap van de Oude kerk het hoogte- punt van zijn muzikale carrière heeft betekend.

74 DE FAMILIE VAN DE DRUKKER JAN WILLEMSZ BLAEU IN ALKMAAR EN IN AMSTERDAM

DOOR

MR. J. BELONJE EN MEJUFFROUW DR. 1. H. VAN EEGHEN

KWAMEN DE BLAEU’S UIT ALKMAAR ? De naam Blaeu is in oude tijden te Alkmaar zeldzaam. Nòch in het anno 1493 opgestelde kohier van de belasting op alle plaatselijke haardsteden (

1 Algemeen Rijksarchief ‘s-Gravenhage Rekening Rekenkamer Inventaris no. 1122, fol XXXVIII sqq. s Gemeente-archief Alkmaar: Stadsarchief 329. a Verslagen omtrent ‘s Rijks Oude Archieven XLIX, 2, 1926, bldz. 287 evv. 4 Gemeente-archief Alkmaar, respectievelijk inv. Doop-, Trouw- en Begraafregisters (de aangifte- registers van de graven in de genoemde kerk noemen geen graf van de familie B.) en Stadsarchief no. 330 respect. bldz. 146 en 221. b Zie mijn ‘De Zijpe en Hazepolder’, Wormerveer 1933, bldz. 63/4.

75 in zijn leven al lang voor den trublen tijd (1573) getrouwd es geweest met wijlen Guijrt Jans’, welk echtpaar twee kinderen naliet Maritgen Jans en jonge Jan Jansz Blaeu.1 - en daarvan zijn meer voorbeelden.2 Spijtig moet ik verklaren eigenlijk slechts negatieve feiten over de beroemde Amsterdammer en de zijnen gevonden te hebben, waarvoor ik maar als enige troost Propertius’ oordeel kan vinden luidende :

Quod si defïciant vires ...... voluisse sat est.

MR. J. BEZON JE

HET HUIS DE LAMOENBOOM OP DE OUDE WAAL De eerste maal, dat Willem Jansz, die later de oude familienaam Blaeu ging voeren, in Amsterdam wordt genoemd, is in een akte van 6 november 1599. Dan wordt Willem Jansz, globemaker, eigenaar van een erf op de Lastage aan de Waalkant. Voor zover ik kon nagaan, was tot dusverre niet vastgesteld, op welk erf of liever op welk later huis dit betrekking had. Het lukte mij dank zij de gevelsteen Molkwerum, die nog steeds in het nieuwe hoekhuis van de Oude Waal en nieuw gerooide Lastageweg prijkt, dit erf een plaats te geven. Een heel klein stukje is thans nog in dit huis bewaard, de rest werd het slachtoffer van de Lastageweg. Men kan zich echter nog heel goed het uitzicht voorstellen, dat men eens vandaar over de Waal had. Pas na de aanleg van het Nieuwe Waalseiland verdween dat vrije uitzicht. Om dit duidelijk te maken, moet ik teruggaan tot de eerste verkopingen in dit nieuwe stadsdeel buiten het Waterpoortje, dat naar de weg, die erop uitkwam al gauw Bantammerpoortje ging heten. De gronden op deze plek werden toegewezen aan de lakenkoper Cornelis Coenesa, die blijkbaar van ouds grond in de Lastage had bezeten. Op 19 mei 1592 droeg hij een reeks van erven hier over, o.a. een aan Pieter Sybrants Soetelijck, die er blijkbaar direct bouwde, want al heel gauw horen wij van een Soetelijcks of Soeteliefssteegje, dat evenwijdig met de Oude Waal liep. De koper van een ander erf was Pieter Takles van Molk- werum. Het was 25 voet breed en strekte tot achter aan de straat - het boven-

1 Inventaris notar.archief Alkmaar deel 56, fol 306 ro en vso. s Ik moge ten behoeve van e.v. nader onderzoek hier verwijzen naar notarzchief Alkmaar protocol not. W. P. van Limmen deel 13 acte 137 dd. 26 september 1605 en fol. 355 acte dd. 29 november 1606; protocol notaris H. J. van der Lijn deel 40 twee acten van 6 december 1619; deel 45 acten van ‘den naestlesten May’ 1639 en van 17 augustus 1640; protocol notaris J. C. van der Geest deel 48 twee acten van 5 juni 1609 resp. fol. 101 ro et vso; deel 49 acte van 1 maart 1611; deel 51 acte van 12 maart 1616, fol. 184 vso.

76 genoemde steegje - van 6 voet breed. Het buurerf aan de zuid-oostzijde werd het eigendom van de kistenmakers Symon Cornelisa en Jan Hendrix, die het op hun beurt weer verkochten aan Goossen Jacobs Hooft en Harmen 1 Jsbrants Hem. Op 8 april 1598 droegen deze twee een houttuin met een loods en aomer- huisje op de Lastage aan de Waal over aan Gerrit Jans Paap. Het terrein was 42 voet lang en voor 18 voet en 2 duim en achter 15 voet breed. Op dezelfde dag verleed Paap twee rentebrieven, ieder van 19 gulden, ten behoeve van de verkopers. Hij bebouwde direct het achterste gedeelte aan het Soetelijckssteegje en droeg het voorste gedeelte op 6 november 1599 over aan Willem Jansa. Deze zou een evenredig deel van de twee renten tot zijn last nemen, d.w.z. 22 gulden en vijf stuiver of wel een hoofdsom van 400 gulden. Eerst maakte men op 5 november een aparte rentebrief op, maar tenslotte werd die doorgehaald en werd de verplichting tot rentebetaling vastgelegd in de overdrachtsbrief van 6 november. In die overdrachtsbrief werden allerlei bepalingen gemaakt over de bebouwing van het erf door Willem Jansz. Hij kreeg het recht vensters te maken, die uitkeken op het huis van Paap, die aan een bepaalde hoogte gebonden bleef. De loden goot zou gezamenlijk bekostigd worden. Indien Paap zou gaan verkopen had Willem Jansz de voorkeur. Uit dit alles kan men opmaken, dat Willem Jansz ook wel gauw zal zijn gaan bouwen of misschien toen al bezig was en zelfs waarschijnlijk al vergevorderd was. Wat de verdere belendingen betreft, wordt aan de zuid-oostzijde van een steegje gesproken, aan de noord-westzijde van Jelmer Sieuwerts. Daar de overdrachtsakte door Willem Jansz niet bewaard is, moeten wij verder met de buur- huizen werken om iets meer over de latere geschiedenis van zijn huis te weten te komen. Allereerst horen wij wat door Paap zelf, Hij nam op 2 oktober 1600 geld op op zijn huis en in die akte wordt als noordelijke buur opgegeven: Willem Jansz kaardemaker. Ik vermoed, dat het wat ongewone beroep van kaartenmaker de klerk parten speelde. Het lijkt mij althans niet erg waarschijnlijk, dat het eigendom van een Willem Jansz kaartenmaker op een Willem Jansa kaardenmaker was overgegaan. Nog eenmaal wordt Willem Jansz genoemd, zonder nadere omschrijving. Jan Dircxs, scheepstimmerman, die in de akte van 2 oktober 1600 als oostelijke buur wordt genoemd, droeg zijn huis op 13 april 1604 over aan Leonaert Hermansz, zoutmeter. Als westelijke buurman wordt Willem Jansz genoemd. Daar hier geen sprake is van een oude belending, die men vaak klak- keloos uit een oude overdrachtsbrief opnam, neem ik aan, dat Willem Jansz toen inderdaad nog eigenaar van het huis was. Wanneer op 21 februari 1615 het oostelijke buurhuis door de bovengenoemde Leonaert wordt overgedragen aan Jan Gerritsz slotemaker, is niet meer Willem Jansz, maar Simon Sieuwertsz eigenaar. Deze Simon Sieuwertsa was de broer van Jelmer Sieuwertsz, die wij tegenkwamen als eigenaar van het westelijke buurhuis. Simon was op Terschelling

77 geboren en ging op 11 maart 1606 in ondertrouw met Neeltje Jansdr. Zij stierf jong en op 28 januari 1614 bewees Simon Sieuwerts, die van varensgezel schipper was geworden, zijn kinderen voor de weeskamer hun moederlijk erfdeel. Daarbij wordt genoemd het huis de Lamoenboom op de Waal naast het Zwaantje, belast met een rente vanf 400,- hoofdsom. Dat huis de Lamoenboom komt vaak voor in het loterijregister van 1606 ten behoeve van het Haarlemse Oude Mannen en Vrouwenhuis. Jelmer Sieuwerts, die zoals we zagen het huis van Pieter Takles van Molkwerum had gekocht, woonde daar, maar de Lamoenboom was klaarblijkelijk veel bekender. Jelmer was collecteur van de loterij en hij en zijn familieleden kochten heel wat loten; steeds wordt dan als adres opgegeven: op de Waal naast de Lamoenboom. In de Lamoenboom zelf nam maar één persoon loten. Zij heette Trijngen Tieers. Uit haar ondertrouwinschrijvingen van 1607 en 1611 blijkt, dat zij in 1606 19 jaar was, afkomstig uit Bolsward en niet kon schrijven. Ik neem dan ook aan, dat zij dienstmaagd in de Lamoenboom was. De familie, die er woonde, kocht zelf geen loten en blijft dus in het duister. Voordat ik terugkom op Willem Jansz, eerst nog iets over de verdere geschiedenis van de huizen. Bij een overdracht van 14 maart 1639 van het oostelijk buurhuis aan Gerbrand Cornelisa Meuleman en bij een executieverkoop van het westelijk buurhuis, het Wapen van Molkwerum, van 27 januari 1680 aan Hen- drick Sybrants, wordt Simon Sieuwerts als buurman genoemd. Hij was echter blijkens het inbrengregister, dat ik noemde, naar Stavoren gegaan; daar had al op 10 april 1635 een boedelscheiding plaats gevonden en het huis de Lamoen- boom was blijkens de verpondingsregisters aan nakomelingen van zijn broer Jelmer gekomen. Tenslotte nog twee latere overdrachten van de Lamoenboom zelf; eerdere bleven niet bewaard. Op 28 augustus 1676 verklaarden Pieter Willemsz Schutt en zijn vrouw Maria Jans, meester-glazenmaker aan de Waal, daar de Lamoen- boom uithangt, f 3000,- schuldig te zijn aan Mr. Henricus Torquinius over de koop van dit huis. Op 7 februari 1705 werd het na de dood van deze Maria Jans van Blankevoort bij executie verkocht aan Jan Aartsz voor f 4230,-. Het is aardig om de omschrijving te laten volgen : ‘een huys en erve staande en leggende op de Oude Waal, recht over de Bantemerbrug, daar de Limoenboom uythangt: belent Gerrit Hoogheide, met een vrije muur, en boven met een gemeene loode goot aan de noordwestzijde, en Pieter Soeteliefssteegje aan de zuydoostzijde, streckende voor van de straat, tot achter aan de voorn. Hoogheide, op zijn uytterste gront, zullende de ligten, staande in de achtergevel van dit huys alzo mogen blijven als ze nu staen, en over de gront van Hoogheide openslaen; en zal Hoogheyde niet hoger mogen timmeren dan drie voet, als het nu getimmert staet. Den kooper zal de gemeene steeg op gemeene kosten moeten helpen onderhouden, en verder met het vangen en leyden vant water, item nopende de trap in de steeg, de gootsteen en de schoorsteen zich allessints moeten reguleeren

78 volgens de keure dezer stad. Voorts op alzulke conditien als de erven aldaer van stadswegen uytgegeeven en verkogt zijn, en in allen schijne dit perceel daar ter plaatse geleegen is, beheynt en betimmert staet, welverstaende, dat den kooper de jaerlijkse recognitie, die wegens het pothuys aen de regenten Aalmoeseniers moet werden betaelt, van may aenstaende tot zijnen laste zal moeten neemen.’ De eigenaar van de 1,amoenboom had dus geen gebruik gemaakt van zijn voorkeursrecht op het smalle achterliggende huis van Paap en dit was nu bij Molkwerum getrokken, maar verder was de toestand waarschijnlijk nog ongeveer, zoals ruim een eeuw eerder, toen het huis door Willem Jansz werd gebouwd, zoals men kan zien op de oude profielen van de stad. Of hij er ooit heeft gewoond en zo ja, hoe lang? In 1604 zal hij het nog in eigendom hebben bezeten en in 1606 of kort daarna hebben verkocht aan Symon Sieuwertsz, maar de alom bekende naam de Lamoenboom in het loterijregister van 1606 wijst erop, dat dat al een wat oudere aanduiding moet zijn. Het lijkt mij niet erg waarschijnlijk, dat deze aan Willem Jansz te danken is, hoewel de mogelijkheid bestaat, dat hij hem overnam van de vroegere houttuin. Zo blijft

79 de bewoning onzeker, maar toch stemt het mij tevreden, dat nu eindelijk het erf op de Lastage aan de Waalkant aan te wijzen is.

VOORGANGERS EN TIJDGENOTEN VAN WILLEM JANS2 OP HET WATER Tussen de befaamde Cornelis Claesz, de eerste grote Amsterdamse uitgever van reisbeschrijvingen en dergelijke - dikwijls tegelijkertijd in verschillende talen -, en Willem Jansz bestaan in twee opzichten relaties. In de eerste plaats was dat door een leerling en jongere collega van Cornelis Claesz, genaamd Laurens Jacobsz, bij wiens huwelijk met Marritgen Philips in 1585 Cornelis assisteerde. De bruidegom was uit Barsingerhorn, de bruid uit Alkmaar. Uit het kohier van 1585 en uit een van zijn eerste uitgaven weten we, dat Laurens zijn intrek nam in het Klaverblad op het Water, thans Damrak no. 49, waar hij de Vergulde Bijbel uithing. Over zijn 16de eeuwse activiteiten zijn wij goed ingelicht door het werk van Moes en Burger, maar wat de 17de eeuw betreft zijn hun gegevens nog wel wat aan te vullen. Laurens Jacobsz werd op 4 november 1603 begraven in de Nieuwezijds Kapel. Blijkens de bewaarde index op een verloren register van rentebrieven, moet hij eerder in het jaar eigenaar zijn geworden van het huis de Stam van Jesse op de zuiderhoek van het Water en de Mandemakerssteeg, thans Damrak no. 46. Dit huis maakte deel uit van de nalatenschap van Gerrit Willemsa Corver, die van hier op 20 augustus 1592 in de Nieuwe Kerk was begraven. Op 9 mei 1603 werd een portie voor een van de erfgenamen op de weeskamer ingebracht en daarbij was een rentebrief vanf25,- per jaar ten laste van Laurens Jacobsz, die 10 december 1604 werd afgelost. Blijkens een notariële akte van notaris Jacob Ghijsberts was er ook nog een andere even grote rentebrief in omloop op 19 januari 1608. Ik vroeg mij aanvankelijk af, waarom Laurens dit huis had gekocht. Zijn zoon Hendrick woonde later immers in het bovengenoemde Klaverblad en het leek aannemelijk, dat dit een constante bewoning door de familie betrof. Nader onderzoek leerde mij, dat de zaken heel anders lagen. Het huis het Vergulde Klaverblad behoorde aan de familie van Marcken en dank zij de index van Ir. J. G. Kam, gepubliceerd in ons jaarboek van 1964, kon ik nagaan, dat het vermoedelijk omstreeks 1590 werd verkocht. Guilliam Wijs, die op 3 februari 1586 poorter was geworden, was op 9 februari 1595, toen hij ten behoeve van de huiszittenmeesters een rente op dit huis vestigde, eigenaar. Iets later volgde een rente ten behoeve van regenten van de gasthuizen. Uit hun renteboek weten wij, dat het huis nu de naam de Gulden Molen had gekregen. Wijs ging er eerst zelf wonen en in 1606 werd het bewoond door zijn zwager Jelis van Kessel, die toen loten nam in de Haarlemse loterij. Op 25 februari 1625 werd in de Vergulde Meulen op het Water na de dood van Pieter Merchijs een grote verkoping van zijn kruidenierswaren gehouden. Uit een overdracht van 2 mei 1620 van het zuidelijk buurhuis de Valk van Hendrik Jansz Brouwer blijkt, dat Pieter al in dat jaar de eigenaar was.

80 Pas op 15 juli 1626 bij het begraven van een van zijn kinderen in de Oude Kerk treffen wij Hendrick Laurensz in het huis de Vergulden Molen aan, ook in het kohier van 1631. Of hij al direct het huis, waarin hij vermoedelijk was geboren, had gekocht, is niet na te gaan. Maar dat hij eigenaar werd, blijkt in 1643. Op 3 september verklaarde de kruidenier Gijsbert Schouten hem f 30775,- schuldig te zijn wegens de verkoop. Hendrick Laurensz verhuisde naar het Singel bij de Jan Rodenpoortstoren en stierf daar in 1649. Ik acht het dan ook waarschijnlijk, dat de vader, Laurens Jacobsz, in 1603 het huis op de hoek van de Mandemakerssteeg voor eigen gebruik had gekocht en, daar het sedert 1592 verhuurd moet zijn, er vermoedelijk al veel eerder woonde. Zijn weduwe, die later met de stadstimmerman Hendrick Jacobsz zou her- trouwen, bleef er aanvankelijk wonen, naar ik aanneem. Op 14 april 1608 droeg ze het huis op de hoek van de steeg over aan haar buurman, de ijzerkoper Hans Lucasa. Uit het loterijregister van 1606 weten wij, dat hij toen in de Vier Heems- kinderen, later no. 47, woonde. Dat hij niet verhuisde, maar daar gevestigd bleef, mogen we opmaken uit de latere aankoop van dat huis, dat al jarenlang op naam van de erfgenamen van Willem van Buyl stond, op 10 maart 1612. Zijn financiën waren echter niet al te best. In de herfst van 1613, vermoedelijk in november, verkocht hij de Stam van Jesse aan Willem Jansz, boekverkoper - wij weten het alweer uit de index op de verloren rentebrieven - en op 8 januari 1614 werd het huis de Vier Heemskinderen bij executie verkocht. Het bracht f 11107,- op en werd op 24 januari 1616 overgeschreven op naam van Meynert Woutersz, en op 3 november 1620 opgedragen. Bij de verkoop van 8 januari 1614 werd als zuidelijke buur genoemd: Willem Jansz Globi, boekverkoper met het huis de Stam van Jesse. Het is moeilijk om te zeggen, wanneer hij hier was komen wonen. Het zal in ieder geval na de dood van Laurens Jacobsz zijn geweest, dus na 1603. Mogelijk is dat hij al gauw van de weduwe ging huren, maar ook dat hij er pas kwam na de verkoop van het huis in 1608. Geheel uitgesloten is het ook niet, dat hij er zich pas na de koop vestigde, dus in 1613. Enige jaren eerder had hij zijn grote slag geslagen, na de dood van Cornelis Claesz. Op 26 mei 1609 was deze laatste in de Oude Kerk begraven. Een akte van 28 augustus 1609 voor notaris Meerhout geeft een idee, hoe groot de nalatenschap was. Cornelis Clasen en Trien Garbrants hadden op 7 september 1599 voor notaris Heylinc bij testament vastgesteld, dat de langstlevende het vrucht- gebruik zou hebben en dat daarna gedeeld zou worden tussen de wederzijdse families, terwijl de familie van de eerstoverledene direct alleen f 800,- zou ontvangen. Om latere moeilijkheden te voorkomen kocht de weduwe de enige broer van Cornelis Clasen, Mr. Jacob van Nesse, secretaris te Queresse bij Brussel, af. Hij kreeg behalve def800,- een som vanf25000,-, te betalen in zes jaarlijkse termijnen, en verbond zich geen verdere aanspraken te maken. Hendrick Laurensz, die net als zijn vader bij Cornelis Claesz was opgeleid,

81 genoot speciale voorrechten. Dit blijkt o.a. uit een akte van 10 augustus 1610 voor notaris J. F. Bruyningh. Catharina Garbrants, geassisteerd door Jodocus Hondius, stelde Abraham de Marees, die borg voor haar was, als onderpand ter hand een schuldbekentenis van Hendrick Laurensz vanf 15000,- voor geleverde boeken, die in acht halfjaarlijkse termijnen betaald zouden worden, gedateerd 12 maart 1610. Het is zeer waarschijnlijk, dat Hendrick ook in het huis het Schrijfboek, voorheen de Ham, later Damrak no. 36, waarvan de weduwe in december 1609 nog een laatste 5de part, dat haar ontbrak, aankocht, gevestigd bleef. Het stond nog lang op de naam van de erfgenamen van Cornelis Claesz. Een wat oudere leerling, Dirck Pieterst Pers, zal Hendrick opgevolgd zijn, toen die naar de Vergulde Molen verhuisde. Pers woonde hier in 1631 en op 12 januari 1639 werd hij bij willig decreet eigenaar van dit huis, zoals blijkt uit de verkoopsakte van 14 maart 1742 door een nakomeling van Pers aan Jan Stal. Catharina Garbrants is vermoedelijk naar Enkhuizen verhuisd. Wij weten slechts, dat ze op 18 november 1625 dood was, daar toen haar erfgenamen in Enkhuizen voor not. Meerhout het graf in het Buitenlandskoor van de Oude Kerk (27ste laag zuiderbeuk) aan Hendrick Laurensz overdroegen. In mei 1610 vertoefde ze nog in Amsterdam. Toen vonden de grote veilingen van de nalatenschap van haar echtgenoot plaats. Daarover weten we iets door twee notariële akten. Willem Jansa boekverkoper liet op 28 mei 1610 notaris Meerhout protesteren bij de executeuren, de bovengenoemde Hondius en de boekverkoper Jacob Lenaertsa Mijn in het Vergulde Schrijfboek te Enkhuizen. Vóór de verkoping van boeken, papieren, kaarten, kunstplaten, figuren etc. waren de veiling- voorwaarden voorgelezen, waarbij bepaald was, dat kopers boven de f 500,- in halfjaarlijkse termijnen van f 250,- konden betalen. Nu ging het gerucht, dat men van plan was de voorwaarden te wijzigen. Blijkbaar had Willem Jansz heel veel gekocht en directe betaling zou voor hem een geweldige schadepost worden. Het antwoord was, dat men zich zou reguleren naar het recht van de weeskamer, d.w.z. betaling binnen zes weken, zoals ik uiteenzette in mijn artikel in het jaarboek van 1969. Op verzoek van Willem Jansz werd daarna de verdere verkoping geïnter- diceerd. Op 29 mei zond de weduwe notaris van Banchem naar Willem Jansz, globemaker, om te protesteren, dat hij dit deed, ‘nyettegenstaende gij weet dat veel persoonen vuyt diverse landen, steden ende plaetsen alrede hier ter stede gecoomen sijn, ende dagelicx noch coomen om volgens d’avertentie hen gedaen te coopen’. Willem Jansz antwoordde hierop : ‘Ick hoor ende sie’. Van de verdere afloop horen we niets. Er zijn echter nog enkele schepenenkennissen, die er op wijzen, dat inderdaad in termijnen werd betaald. Een schuldbekentenis van Pieter Pietersz, boekverkoper, van 4 mei 1618 van f lOOO,- ten behoeve van Hans Walschaert, mede boekverkoper, uit naam van de weduwe of haar erfgenamen over gekochte boeken, spreekt niet van termijnen. Een schuldbekentenis van David de Meyne

82 van 26 februari 1616 ten behoeve van de weduwe van f 3044.9.- als rest van een obligatie van f 4612,-, ‘onder ‘t cachet deser stede’ verleden, belooft echter een betaling ‘in manieren ende opte termijnen in de voors. obligatie gestipuleert’, maar laat die obligatie in zijn volle kracht en vigeur. Die obligatie onder het cachet van de stad was geen schepenenkennis en is daarom niet meer terug te vinden. Een schepenenkennis van 12 mei 1614 van de boekverkoper Dirck Pietersz Voskuyl ten behoeve van de weduwe - bij vergissing staat er erfgenamen van de weduwe! - van f 1750 te zake van boeken, kaarten en anders itzt sterfbuys gemint endegecoft spreekt van 7 termijnen van een half jaar, telkens 1/7, te beginnen met 10 juni 1614. Deze schepenenkennis werd pas op 22 mei 1621 geroyeerd en de afbetaling ging dus vermoedelijk veel langzamer dan was vastgesteld. Cornelis Claesz had, zoals bekend, al tijdens zijn leven catalogi laten drukken. Stellig is er ook een gedrukt voor deze veiling, waarvoor zelfs buitenlanders naar Amsterdam kwamen. Helaas is van deze misschien wel allereerste veiling van een boekverkopersfonds geen catalogus bekend. Men moet maar raden wat er verkocht werd. Uit de voorgaande notariële akten is echter zeker, dat Willem Jansz tot de grote kopers behoorde. Duidelijk is, dat tenslotte niet Hendrick Laurensz, die zijn specialiteit in stichtelijke werken zou zoeken, maar Willem Jansz vooral profiteerde van de likwidatie van het grote fonds van de befaamde Cornelis Claesz.

DE FAMILIE IN DE SONNEWIJSER OP HET WATER Baudet wist in 1871 nog niets te vertellen over het voorgeslacht van Willem Jansa Blaeu. Het was Ch. M. Dozy, die in 1887 in het Tijdschrift van het Aard- rijkskundig Genootschap in een voortreffelijk artikel zijn Amsterdamse herkomst onthulde. Elias kwam als eerste in 1903 met een uitvoerige stamboom: de vader geboren in 1526/27, zijn eerste huwelijk, waaruit twee dochters, Griet, geboren 1553/54 en Trijn, geboren 1556. Blijkens de weeskamerinschrijvingen zal Jan Willemsz Blaeu in 1561 nog in Amsterdam hebben gewoond. Over zijn tweede huwelijk is niet meer bekend dan dat de vrouw Stijn heette. Er waren weer twee kinderen, Stijn en Willem. De laatste werd volgens de overlevering in 1571 en in ieder geval in Alkmaar geboren. De drie zusters spelen in het latere leven van Willem allen een rol. De oudste trouwde op onbekende plaats en tijdstip met Evert Rijcksz (Steyn). Uit hun testamenten van 2 april 1603 voor not. J. F. Bruyningh en van 20 april 1604 voor not. Jacob Gijsberts blijkt, dat ze de eerste maal slechts tijdelijk in Amsterdam waren, de tweede maal er woonden bij de Anthonispoort. Er was één kind, Stijntje. Indien deze kinderloos zou sterven zouden alle goederen voor de ene helft naar zijn familie en voor de andere helft naar haar familie gaan. Die bestond toen uit de 7 kinderen van haar overleden zuster Trijn, uit het ene kind van haar overleden zuster Stijn en uit Willem Jansz, haar broer of bij overlijden diens

83 kinderen. In 1608 assisteerde Willem nog na de dood van zijn zwager bij de verkoop door de weduwe van een huis op de WaaI bij de Montelbaanstoren. Daarna horen we niet meer van haar of van haar dochter. Trijn was al in 1577 getrouwd met Cornelis Bartholomeusx, later ook van Hemert geheten, toen zij en haar zuster Griet hun moederlijk erfdeel op de weeskamer te Amsterdam kregen. Zij moeten zich al gauw in Harlingen gevestigd hebben. Twee van hun zeven kinderen trouwden in Amsterdam. De zoon Dirck, toen hij 23 jaar oud was, in 1608 met Trijntje Willems (Lootsman), de dochter Annetje in 1619, 27 jaar oud, met Jan IJsbrants Rodenburgh. Bij de ondertrouw op 28 september 1619 assisteerde ook Willem Jansz. Stijn, de jongste en volle zuster van Willem Jansz, moet omstreeks 1590 getrouwd zijn, vermoedelijk in Harlingen, met Jacob Edesz (Feitama). Dit echtpaar vestigde zich in Amsterdam en daar werd 1591/1592 een zoon Ede geboren. De moeder werd 1 februari 1593 begraven in de Nieuwe Kerk. Ofschoon hij nog in hetzelfde jaar hertrouwde, deed de vader niet direct bewijs. Pas op 15 april 1604 bewees hij zijn zoon Ede Jacobsz voor schepenenf6000,- als moederlijk erfdeel, met goedkeuring van de oom Willem Jansa. Ede trouwde in 1616 en werd net als zijn vader brouwer, maar verhuisde naar Haarlem. Uit de levensbeschrijving van beiden in het NNBW door Mr. H. F. Wijnman leren we hen kennen als felle doopsgezinden, eerst bij de Friezen, later bij de Waterlanders. Tot deze kring van tamelijk welgestelde doopsgezinden - Willem zal ongeveer een zelfde erfdeel als zijn jonggestorven zuster gehad hebben - behoorde dus Willem Jansz. Die Amsterdamse herkomst en het doopsgezinde geloof maken, dat er maar weinig akten te vinden zijn. Wij moeten op de overlevering en op brieven etc. afgaan, die zeggen, dat Willem in 1571 werd geboren te Alkmaar en als jongman op kantoor kwam bij zijn vaders aangetrouwde neef Hooft in Amsterdam, maar zich aangetrokken voelende tot de wetenschap bij de Deense sterrekundige Tycho Brahe ging leren. Zeker is, dat hij daar op 21 mei 1596 vertrok, na er de winter te hebben doorgebracht en dat hij op 21 februari 1598 te Alkmaar de maaneclips meemaakte. We mogen dus aannemen, dat hij in 1596 of 1597 is getrouwd en zich te Alkmaar vestigde. De bruid was Marritge Cornelis (van Uitgeest). Over haar familie is niets naders bekend. We weten dus niet, of ze verwant was met de bekende uitvinder Cornelis Cornelisz van Uitgeest of met de persoon van deze naam, die omstreeks 1600 huizen en erven in Amsterdam kocht en verkocht. Het oudste kind, Joan, werd blijkens de opgaven in het Leidse album academi- cum in Alkmaar geboren. De overlevering zegt op 23 september 1596, maar het jaar is zeker onjuist. Vergelijkt men verschillende leeftijdsopgaven, die hij in de loop der tijden deed, dan moet dit wel 1598 zijn. Het tweede kind, Lucia of Sijtgen, werd blijkens haar ondertrouwakte in 1599 in Amsterdam geboren. Of dat op de Oude Waal gebeurde, zou ik niet durven zeggen. J. Keuning heeft zich in het Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap

84 Boven rechts bij de W UIIN ‘t Waeter het huì~ de SonnewijZer op de piderhoek van de Mandemakersteeg met de huisjes erachter ìn de steeg, detail ~a?z Baltbasar Floriq’ vogehlucht, 1625 Foto Gem. Archiefdienst

van 1940 beziggehouden met de adressen etc. van Willem Jansz en door hem te verwarren met zijn naamgenoot van Campen hem al in 1599/1600 op het Water laten wonen. Zeker is blijkens dat artikel slechts, dat hij in 1602 in de Sonnewijser woonde en in 1608 op het Water bij de Oude Brug. Aansluitend bij mijn vorig artikel over de Lamoenboom, neem ik aan, dat het gezin inderdaad al in de eerste jaren van de 17de eeuw op het Water zal zijn gaan wonen, hetzij direct in het huis op de hoek van de Mandemakerssteeg, hetzij - en dat lijkt mij het waarschijn-

85 lij kst - eerst in een ander huis om tussen 1603 en 1613 te verhuizen naar het tegenwoordige no. 46. Ik vertelde al, hoe hij in 1610 op de veiling van de nalatenschap van Cornelis Claesx heel veel moet hebben gekocht. Zijn testament van 28 oktober 1612 voor not. Jacob Gijsberts wijst ook op een belangrijke boekhandel, waarin het kapitaal betrekkelijk vastzat. ‘Om zekere redenen en merkelijke oorzaken’ zullen de echt- genoten na de dood van één van beiden slechts een bescheiden uitkering aan de kinderen hoeven te doen. Getuige was Jan Arentsz Tijt, een boekbinder, geboortig uit Bremen, die hier in 1606 was getrouwd. De kinderen worden met namen genoemd: Jan, Cytge, Jacob, Stijntgen en Cornelis. Later zouden nog Catharina en Willem worden geboren. Verschillende andere stierven jong. Daartoe hoorden misschien een kind van Willem Jansa bij de Oude Brug, dat op 2 december 1609 in de Nieuwe Kerk werd begraven, en in ieder geval blijkens de toevoeging Sonnewijser de twee kinderen, die daar in september 1617 ter aarde werden besteld. In 1613 zien we Willem Jansz als grondeigenaar buiten de stad optreden. Op 28 januari wordt hij eigenaar van een erf van 1 i/a roede buiten de Haarlemmer- poort aan de zuidzijde van het Kruispad bij de Lakenkoperssloot door koop van Gillis Fransz Ruys. Op 4 oktober 1614 verklaart hij een jaarlijkse rente van 9 gulden 15 stuiver hierop aan Ruys schuldig te zijn. Beide malen wordt hij aangeduid als boekverkoper, maar reeds op 11 juli draagt hij het erf met de last van de rentebetaling over aan de varensman Dirck Thomasz. Dan wordt hij weer Willem Jansz Globi genoemd. Of hij met het erf nog een speciale bedoeling had gehad, blijkt niet. Op zijn uitgaven gaat hij zich volgens de opgaaf van Keuning sedert 1621 aanduiden als Blaeu, aanvankelijk op verschillende wijzen gespeld, later alleen op deze wijze. In 1626 wordt hij in de kerkeraardssprotocollen afwisselend met patronym of als Blaeu aangeduid. Daar komt zijn naam ter sprake als drukker van rooms-katholieke kerkboeken. De grote ijveraar tegen hem is dominee Jacobus Laurentius, de oudste zoon van Laurens Jacobsz, in wiens geboortehuis Blaeu nu woont. Het is duidelijk, dat hij niet tot de gereformeerde kerk behoort. Of hij echter nog doopsgezind was ? Uit de latere huwelijken van zijn kinderen zou men geneigd zijn te denken, dat het gezin zich bij de remonstranten had aangesloten. Merkwaardig is, dat hij pas laat lid van het Sint Lucasgilde werd, tussen 1615 en 1626, zoals blijkt uit de plaatsing op de ledenlijst. Als boekdrukker hoefde hij geen lid te zijn, maar als boekverkoper wel en als zodanig zal hij zeker sedert de veiling van 1610 zijn opgetreden. Op 5 september 1636 maakt het echtpaar nogmaals een testament, ditmaal voor notaris Daniel Mostart. In leven zijn nog de kinderen Jan, Jacob, Chris- tijntje, Cornelis, Katrijntje en Willem. Weer wordt zoveel mogelijk ernaar ge- streefd om alles bij elkaar te houden, maar nu weten de ouders welke zoons de

86 zaken zullen kunnen voortzetten. Het zijn Jan en Cornelis, die voor hun moeite samen vooruit 6% van de baten van de jaarlijkse rekening zullen hebben. Steven Arnautsa, de mr.drukkersknecht, die getuige is, heeft stellig de leiding op de drukkerij. Over hem vond ik verder nergens iets. Die drukkerij stond toen op het punt om verplaatst te worden. Op 16 april 1635 was Willem Jansz Blaeu boekverkoper eigenaar geworden van een pand op de Bloemgracht voorf 11000. -. Dit werd geheel verbouwd tot een moderne drukkerij, maar het bijbehorende woonhuis had het echtpaar Blaeu al betrokken. Het testament werd echter gemaakt in het huis op het Water, dat bewoond werd door de zoon Jan, die in 1634 was getrouwd. Stellig had Willem Jansz Blaeu besloten zelf met de boekhandel op te houden. Alleen op grond daarvan immers mocht hij overgaan tot de grote boekenveilingen, die blijkens Vossius’ correspondentie in augustus 1636 plaats vonden en een slechte opbrengst hadden. In het huis op de Bloemgracht naast de Cleerbesem stierf Marritge Cornelis als eerste en op 2 november 1637 werd zij in de Nieuwe Kerk begraven. Willem Jansz Blaeu stierf op 21 en volgde zijn vrouw in het graf op 25 oktober 1638. Over de afwikkeling van de nalatenschap is niets te vinden door de schade aan het protocol van notaris Mostart. In het kort zal ik nog de levensgeschiedenis van de verschillende kinderen geven, daar over hen vele verwarringen bestaan. De oudste dochter, Lucia of Sijtge - ik neem aan, dat ze naar haar grootmoeder van moeders zijde was vernoemd - trouwde als eerste in 1630 met de askoper- zeepzieder Philips van der Ghiessen, die vlak bij op het Water woonde. Zij stierf een jaar later in het kraambed en werd 17 februari 1631 in de Nieuwe Kerk begraven. Een jaar later hertrouwde haar zuster Christijntje met haar zwager. Naar ondertrouw en huwelijk zoekt men tevergeefs te Amsterdam en dat er ook iets vreemds was, blijkt uit een verklaring van 8 januari 1641 voor notaris P. Carels over deze twee huwelijken. Op 8 juni 1645 werd zij in de Westerkerk begraven, hij op 10 juni 1659. De jongste zuster, Catharina Blaeu, ging op 10 mei 1641 in ondertrouw en woonde toen op het Water, vermoedelijk bij haar zuster van der Ghiessen, die assisteerde. Zij werd op 12 en haar echtgenoot, Daniel van Broeckhuyzen, op 19 november 1669 van de Gelderse Kade in de Westerkerk begraven. Van de broers noem ik allereerst de twee zonen, die niet in aanmerking kwamen om de zaken voort te zetten. De oudste, Jacob, trouwde in 1643 - hij was toen vermoedelijk al de 40 gepasseerd, met Maria Soetens, weduwe van Adriaen Rijsoort, te Rotterdam. Nakomelingen van dit echtpaar woonden blijkens oude stambomen te Schiedam en Rotterdam. De jongste, Willem, ging op 5 november 1639 in ondertrouw, als enige van zijn familie voor de kerk. Hij woonde in de Molensteeg, gaf op 25 jaar oud te zijn en werd geassisteerd door Josua van den Enden, zijn peetoom, die identiek

87 zal zijn met de graveur van die naam. De bruid was Anna Spieringh(s). Zij was gedoopt op 30 december 1607 in de Oude Kerk als dochter van Jacques Spieringh en Margriet Heindrix en hoorde tot een bekend koopmansgeslacht. Twintig jaar oud, was zij in 1628 getrouwd met de schilder Gillis de Hondecoeter, een veel oudere weduwnaar. Hij was op 17 oktober 1638 begraven in de Westerkerk, uit het sterfhuis in de Kalverstraat. Bij de ondertrouw van 1639 woonde de weduwe op de Bloemgracht. Het echtpaar Blaeu-Spieringh bleef op de Bloemgracht wonen en daar stierf Willem Blaeu in 1647. Op 11 februari werd hij in de Westerkerk begraven, waar zijn enig kind, gedoopt als Willem op 28 januari 1644 in de Oude Kerk met als getuigen zijn oom Joan Blaeu en echtgenote, reeds op 3 februari 1645 was voor- gegaan. Ik kan niet anders aannemen dan dat dit alles zich afspeelde in het familie- huis op de Bloemgracht. De wonderlijke ondertrouw, waarbij geen familie assisteerde en de bruidegom zijn leeftijd vermoedelijk te hoog opgaf, blijft onverklaarbaar. Anna Spieringh werd op 10 juni 1659 in de Westerkerk begraven, komende van Vlooienburg, op dezelfde dag als haar zwager Philips van der Ghiessen. Cornelis, de derde zoon, die wel bekwaam genoeg geoordeeld werd voor het bedrijf, trouwde in 1639 te Rotterdam met Elisabeth van Hoorn. Hij bleef in het huis op de Bloemgracht wonen, maar reeds op 8 maart 1640 werd zij in de Oude Kerk begraven, op 20 maart 1642 hijzelf in de Westerkerk. Dr. Joan Blaeu, de oudste zoon, zette alleen het bedrijf voort. Hij was al in 1634 getrouwd met Geertruy Pieters Vermeulen uit Gouda. Hij bleef tot zijn dood toe op het Water wonen; drie jaar later, in 1676, stierf ook de weduwe daar. Op 26 april 1677 en volgende dagen werden er nog de boekenveilingen gehouden. Op 25 juni 1678 droegen de erfgenamen het huis, van ouds de Stam van Jesse, waar de Vergulde Sonnewijser voor de Luifel stond, over aan de weduwe van Jan Jacobsz Schipper, een grote figuur in de boekenwereld van die tijd, die er f 13500,- voor betaalde. Wat zij ermee deed, zal ik in een volgend artikel vertellen. De zoon Joan Blaeu betrok toen het huis op de Bloemgracht naast de drukkerij, die door zijn grootvader was gebouwd. Daar stonden de 9 musen, de persen, die werkten volgens de uitvinding van Willem Jansz Blaeu zelf. Hoewel ik in het algemeen geen van de reeds bekende gegevens over drukkerij en boekhandel vermeld, kan ik niet nalaten hier het 17de eeuwse boek van Joseph Moxon, ‘Mechanik exercises: or the doctrine of handy-works applied tot the art of printing’, 11, London 1683, te noemen, waarin uitbundig de lof van Willem Jansen Blaew of Amsterdam en zijn uitvinding op het gebied van de pers wordt gezongen. Ik wil echter eindigen met een aardige onbekende bijzonderheid uit zijn tijd zelf uit het taxatieregister van de nieuwe

88 - gebouwen wijk 20 op fol. 197 vo. Daar wordt de beroemde drukkerij aan de noordzijde Bloemgracht op de zuiderhoek van de derde dwarsstraat als volgt omschreven :‘Willem Jansz Globi een packhuys 1636’!

DE FAMILIE IN DE PASCAERT OP HET WATER Het zuidelijk buurhuis van de Sonnewijser, de Vier Heemskinderen, nu Dam- rak 47, speelt in de geschiedenis van de familie Blaeu een negatieve, maar toch zeer belangrijke rol. Daar was Johannes Janssonius, de grote concurrent en ‘kwade buurman’, over wie Baudet ook uitvoerig spreekt, gevestigd. Het huis de Vier Heemskinderen en de eigenaar sedert 1616, Meyndert Woutersz, kwamen reeds ter sprake. Hij was in 1608 getrouwd met Jannetje Brouwers, 20 jaar oud en dochter van Jan Brouwer en Neeltje Dircks. Weduwe geworden, hertrouwde zij tweemaal, met Wouter de Leeuw in 1633 en met Hendrik Hoogkamer in 1639. Na haar overlijden kwam het huis aan neven en nichten, die het op 19 juni 1681 overdroegen aan de weduwe van Jan Jacobsz Schipper, die drie jaar eerder het noordelijk buurhuis in eigendom had verkregen. Op 14 januari 1614 werd een veiling van schilderijen van Comelis van der Voort in de Vier Heemskinderen op het Water gehouden en was het huis blijkbaar als herberg in gebruik. Maar spoedig daarna werd het verhuurd aan de boekverkoper Jan Jansz of Johannes Janssonius en zijn familie huurde het dus ruim 60 jaar van deze eigenaren. Misschien waren ze nog verwanten, want ook Jan Jansa maakte aanspraak op de naam Brouwer. Bij zijn ondertrouw op 31 augustus 1612 met Elisabeth de Hondt, de dochter van Jodocus Hondius of Joost de Hondt, de graveur-boekverkoper, die wij als raadsman van de weduwe van Cornelis Claesz tegenkwamen, woonde Jan Janssen nog in Arnhem, maar hij moet blijkens de doopinschrijvingen van zijn kinderen al heel gauw naar Amsterdam zijn verhuisd. Vrijwel altijd tekende hij zelf als Jan Janssen, soms met erbij ‘van Arnhem’, maar dank zij zijn latijnse uitgaven werd hij ook vaak als Johannes Janssonius aangeduid. Eveneens werd voor hem wel eens de naam van zijn huis gebruikt; wij vinden hem in enkele akten als Jan Jansz Pascaert. Tenslotte komt hij ook wel als Jan Jansz Brouwer voor. Zo wordt hij o.a. in het kohier van 1631 genoemd, verder bij de ondertrouw van zijn zoon Jan, die vrijwel altijd de naam Brouwer voerde, en ook nog in enkele akten met betrekking tot die zoon. Er is dan dikwijls sprake van Jan Jansa Brouwer de Oude en Jan Jansz Brouwer de Jonge. Op 2 augustus 1627 werd Lysbeth Hondius begraven in de Nieuwezijds Kapel en als adres werd toen opgegeven: ‘op ‘t Water naest Wm. Jansz Sonnewijser’. Zij liet zeven kinderen achter: de twee oudste waren gedoopt in de Oude Kerk, de vijf jongere in de Nieuwe Kerk: Joost 29 augustus 1613, Anna 17 augustus 1614, Elisabeth 8 september 1615, Joannes 19 februari 1619, Maritje 16 augustus 1620, Coletje 6 september 1622 en Susanna 25 februari 1624. Coletje moet jong gestorven zijn, de anderen werden allemaal volwassen en

90 zullen nog ter sprake komen. Misschien mogen we uit de plaats van de doop af- leiden, dat het gezin al in 1615 op het Water woonde. Zeker is slechts, dat Jan Jansz in de Pascaert op het Water was gevestigd, toen hij in 1618 het reisjournaal van Schouten uitgaf. Van 1607 tot 1612 had een vroegere dienaar van Willem Jansz, Hessel Gerrits, op het Water in de Pascaert gewoond, maar dat was zeker in een ander huis. Willem Jansz zal het niet plezierig gevonden hebben een buurman te krijgen, die zich op hetzelfde gebied als hij bewoog. De eerste akte, waarin de Pascaert ter sprake komt, is merkwaardig, want daaruit blijkt, dat ook de vader Jan Jansz tijdelijk te Amsterdam woonde. Op 17 september 1620 begaf notaris Westfrisius zich met een Keulse wisselbrief met adres ‘Herrn Jan Jansens de Elten Buchhandler zu Amsterdam’ naar diens huis, maar trof alleen de winkel- knecht Jacob van Biesen aan, die vertelde dat zijn meester en diens vrouw niet in de stad waren, maar dat hij ze eerstdaags terug verwachtte. Op 3 oktober keerde de notaris terug, maar vond het huis gesloten, waarna hij zich naar de zoon op het Water in de Pascaert begaf, die echter ook weigerde te betalen. Janssonius was in 1629 hertrouwd met Elisabeth Carlier en dat maakte de vererving ingewikkeld. Er zijn een reeks van testamenten en codicillen bewaard, waarbij hij eerst zijn twee zonen, later een zoon en schoonzoon en tenslotte alleen de schoonzoon met de voortzetting van de zaken belastte. Het laatste testament voor notaris Adriaan Lock dateert van 2 juli 1664. Op 11 juli van dat jaar werd hij in de Westerkerk begraven. Reeds op 26 juli begon de inventarisatie. Een excerpt daarvan vinden we in het protocol van notaris David Doornick van 16 februari 1672. Voordat ik verder ga met de Pascaert zal ik eerst iets over de levensloop der kinderen vertellen. De oudste zoon, Joost of Jodocus, trouwde in 1642 met Francina van Offenberch en betrok vermoedelijk direct het huis het Vergulde Klaverblad, dat aan haar familie toebehoorde. Het lag een stukje ten zuiden van de Vrouwensteeg, thans Damrak no. 69. Op 21 mei 1647 werd zijn vader door koop eigenaar ervan. Daar stierf Jodocus Janssonius al in 1655. Op 28 april werd hij in de Oude Kerk begraven. Op 24 juli 1657 werd er een inventaris afgesloten voor notaris Leuven. Op 18 januari 1656 bracht Johannes Janssonius het huis in veiling, maar tot 1 mei 1657 was het nog verhuurd aan zijn schoondochter. Koper op de veiling was Johannes Janssonius de Jonge voorf 12200,- en zijn vader Johannes Janssonius de Oude was borg! Die koop zal zeker niet door zijn gegaan. Zo bleef de vader eigenaar. Misschien werd het huis al spoedig betrokken door een schoonzoon, over wie ik nog spreek. Op 11 februari 1669 brandde het af en Commelin geeft daarvan een uitvoerig verslag. Blijkens de inventaris van 1672 werd het lege erf toebedeeld aan een andere schoonzoon, van Almeloveen, die er een nieuw huis zette, dat ook het Klaverblad in de gevel kreeg en dat door de erfgenamen van Theodorus Janssonius van Almeloveen in 1714 werd verkocht aan Pieter Gramingh. De bovengenoemde Johannes Janssonius de Jonge was identiek met Jan

91 Jansz Brouwer de Jonge, die in 1651, geassisteerd door zijn vader Jan Jansz Brouwer de Oude, trouwde met Geesje Cooper. Hij bewoonde een huurhuis de Gulden Tent op het Water bij de Papenbrug. Blijkens de testamenten van zijn vader waren de financiën van deze zoon niet al te best. Daarom zal ook de koop van het huis het Klaverblad met zijn doorgegaan. Zelfs de huur van de Vergulde Tent betaalde hij niet prompt. Op 20 november 1656 stonden Jan Janssen Pascaert, zijn vader dus, en Jacobus van Meurs borg voor notaris West- frisius voor de betaling van twee jaar huishuur, reeds verwoond en nog te ver- wonen tot mei 1657 toe. Op het einde van het jaar werd de boedel insolvent verklaard en van 9 december 1656 tot 6 januari 1657 werd een inventaris opgemaakt, die in hetzelfde deel is geregistreerd als de boedel van Rembrandt. Deze is echter heel wat uitvoeriger. Alleen de boeken beslaan al fol. 78-195~0. Blijkbaar ont- kwam Jan nog, want op 26 juli 1657 kreeg hij fiat zijn boeken gewoon te laten verkopen, omdat hij uit de boekhandel ging. Hij trok in bij zijn schoonvader Koert Cooper op de Nieuwendijk. Vandaar werd hij op 3 mei 1659 in de Wester- kerk begraven. Koert Cooper volgde hem in het graf op 23 februari 1660. Uit de inventaris, die toen werd opgemaakt, heeft men wel eens ten onrechte geconcludeerd, dat Jan en Geesje door Rembrandt waren geportretteerd. De portretten, die op de Nieuwendijk hingen, waren van Koert zelf en zijn vrouw Lysbeth Cornelisdr. Coster. Ik kom nu tot de dochters. Anna trouwde in 1643 met de apotheker Adriaan Joosten en haar enig kind stierf jong. Maria trouwde in 1651 met dominee Johannes van Almeloveen en haar nakomelingen voegden de naam Janssonius aan de hunne toe. Susanna trad in 1654 in het huwelijk met een boekverkoper, Gillis Valckenier, die eveneens spoedig de beroemde naam Janssonius - hij was ook een zoon van een Jan! - aan de zijne toevoegde. Hij huurde een huis op het Water, het tweede bezuiden de Vrouwensteeg, thans Damrak no. 61. Ik weet niet, of het al een oude naam was, maar het huis heette het Witte Klaverblad. Vandaar werd Susanna op 7 april 1663 en Gillis op 17 maart 1665 in de Nieuwe- zijds Kapel begraven. Net als bij haar broer werd de boedel onder beneficie van inventaris aanvaard. Op 17 en 23 april 1665 werd de beschrijving door notaris David Doornick ten verzoeke van de erfgenamen, de vader en zuster Valckenier, door Johannes Janssonius van Waesberghe verzorgd. Hij was in 1642 getrouwd met Elisabeth Janssonius en afkomstig uit een oude boekverkopersfamilie. Eerst was hij te Utrecht gevestigd, maar omstreeks 1659 verhuisde hij naar Amsterdam. Misschien betrok hij toen het Vergulde Klaver- blad. Na de dood van zijn schoonvader nam hij zijn intrek in de Pascaert. Ook zijn vader heette Jan en vandaar werd ook hij Janssonius! Op 2 januari 1681 werd hij in de Oude Kerk begraven en de weduwe, die hem op 5 augustus in het graf volgde, had blijkbaar al gauw het huis verlaten. Het was op 19 juni 1681 door drie staken uit de familie Brouwer overgedragen aan de weduwe van Jan Jacobsz Schipper, die drie jaar eerder het buurhuis op de hoek had gekocht.

92 Haar dochter verkocht het in 1714 aan de kruidenier Gerrit Bosch, die er toen al woonde. De zoon Johannes Janssonius van Waesberghe was in 1675 getrouwd; waar hij zich daarna vestigde, is niet bekend. Zijn testament van 8 februari 1676 voor notaris Doornick spreekt alleen van het Water. Op 25 juni 1678 werd het buurhuis op de hoek van de Mandemakerssteeg door de familie Blaeu aan de weduwe Schipper verkocht. Het is te verwachten, dat zij weer aan een boekverkoper ging verhuren en ik neem aan, dat dit Johannes Janssonius van Waesberghe was. Zeker is in ieder geval, dat zijn zoon Hendrik hier in 1742 woonde en als laatste van de nakomelingen van Waesberghe op 12 december 1748 stierf. Op 20 oktober 1751 werd het huis door een achterkleindochter van de weduwe Schipper overgedragen aan de weduwe Krudop, die er een kruidenierszaak vestigde. Bijna anderhalve eeuw waren hier dus boeken en kaarten verkocht, eerst onder het uithangteken van de Sonnewijser, daarna van de Pascaert. Van de oude antagonie tussen de buren op het Water, waarover Vossius zoveel in zijn brieven schrijft, was in 1678 weinig meer overgebleven. Toen bestond al de boekverkoperscompagnie, waarin de familie Janssonius van Waesberghe een grote rol speelde en waarmee Joan Blaeu, ofschoon hij pas in 1684 officieel toetrad, stellig al eerder relaties had.

93 DE SCHEEPSCHIRURGIJN EXQUEMELIN

EN ZIJN BOEK OVER DE FLIBUSTIERSl

DOOR

PROF. MR. H. DE LA FONTAINE VERWEY

Avonturen van zeerovers hebben de aandacht altijd sterk geboeid - sterker nog dan de wandaden van rovers te land of andere bandieten. De grote aantrekking van de zee en het zeeleven op menigeen is daar stellig niet vreemd aan. Onder de piraten uit vroeger en later eeuwen is er echter één groep die tot de huidige dag onweerstaanbaar op de verbeeldingskracht gewerkt heeft: de zeerovers uit de tweede helft van de XVIIe eeuw in West-Indië die de Engelsen gewoonlijk de boekaniers en de Fransen de flibustiers noemen. Reeds Voltaire sprak van hen als ‘de helden onder de rovers’. In onze tijd getuigde de literatuurhistoricus Paul Hazard dat het verhaal van hun moed en vermetelheid iets van een epos heeft. Waarom zijn deze vrijbuiters uit de Caraïbische zee veel vermaarder geworden dan hun collega’s in andere streken, die voor hen in roekeloosheid en wreedheid zeker niet onderdeden ? Maurice Magre, auteur van een boek over XIXe-eeuwse zeerovers, heeft hiervan een verklaring gegeven : in tegenstelling tot de lotgevallen van andere groepen is de geschiedenis van de flibustiers door één van hun eigen mensen nauwkeurig te boek gesteld, en de man die dit deed was een geboren schrijver. 2 Die auteur was de scheepschirurgijn Exquemelin, die zijn boek De Americaensche Zee-roovers schreef tijdens zijn verblijf in Amster- dam, waar het in 1678 voor het eerst verscheen. De biografie van deze man en de geschiedenis van zijn geschrift vormen het onderwerp van het volgende opstel. Daarbij zal blijken dat het boek een niet minder avontuurlijke levensloop gehad heeft dan zijn auteur.3 Van De Americaemcbe xee-roovers, het simpel verhaal van een weinig geletterd man, geldt wat van werken van grootser allure zelden getuigd kan worden:

1 Dit opstel, waarvan de eerste versie o.d.t. De bibliograpbisch geschied& van ‘De Americaensche Zee- roovers’ afgedrukt werd in het Verslag van het 17e Bibliotheekcongres 1939 (‘s-Gravenhage 1940), verschijnt hier in een nieuwe vorm, waarin de sindsdien verschenen litteratuur verwerkt is. 2 Maurice Magre, Pirafes, flibustiers, négrievs. Paris 1934, p. 8. s De uitvoerigste bibliografie van Exquemelins werk geeft J. Sabin, Dictiomry of books rehtitzg to America (reprint Amsterdam 1961) VI, p. 310. Men zie ook het opstel van Ph. Gosse, First editiom of the most favzou buccaneering boek, The Bookman VI (1922), p. 170-171. Dezelfde verzamelaar, auteur van The Pirate’s wbo’s who. London 1924, en A bistory of piracy. London 1932, beschreef zijn unieke boekerij op dit gebied: M~fpirrrte library. London 1926.

94 sinds de dag waarop het voor het eerst in druk verscheen, tot op heden heeft het onafgebroken belangstelling gevonden bij het lezend publiek van vrijwel alle beschaafde landen. Zelden is een boek zo gretig gelezen, zo dikwijls herdrukt, vertaald, bewerkt en (het onderwerp leidde ertoe!) geplunderd als Exquemelins zeeroverskroniek. Het boek is niet alleen de bron waaruit een onafzienbare stroom gevloeid is van avonturenromans, feuilletons, stuivers- en prikkellectuur, kinderboeken enz., maar ook grote geesten vonden hier inspiratie voor werken, die wel tot de officiële letterkunde behoren. Ja, zo geboeid heeft men De Americaemcbe xee-roovers gelezen dat men er nauwelijks toe kwam zich af te vragen wie de auteur was van deze bestseller en wat er aan historische feiten in zijn verhaal stak. Daar is men eerst in deze eeuw aandacht aan gaan wijden. De Engelse historicus Haring, de Fransen De Vaissière en Vignols, onze landgenoot Vrijman en anderen, hebben de historie der boekaniers bestudeerd en daarbij het belang en de betrouwbaarheid van Exquemelins werk als geschiedbron aangetoond. 1 Over de persoonlijkheid van de auteur zijn, zoals blijken zal, eerst laat bijzonderheden aan het licht gekomen. Een enkel woord slechts over de historische achtergrond. De geschiedenis van de boekaniers of flibustiers (beide namen worden niet geheel terecht door elkaar gebruikt) vormt een merkwaardige episode in de langzame ondergang van het Spaanse koloniale imperium. Zoals bekend berustte de Spaanse politiek op het beginsel dat aan het moederland het monopolie toekwam van de exploitatie van en de handel met de koloniën. Geen vreemdeling mocht daar handel drijven of zelfs maar een voet zetten. Daar de Spanjaarden volkomen buiten machte bleken hun koloniale handel te verzorgen, kon het niet anders of de jongere naties, Engeland, de Republiek en Frankrijk, kregen daar langs allerlei sluip- wegen toch deel aan. Spoedig trachtten deze volken zich in de nabijheid der rijke Spaanse koloniën te vestigen, waartoe o.a. de door de Spanjaarden ver- waarloosde en vrijwel ontvolkte Antillen gelegenheid boden. Zo bezetten de Nederlanders bv in 1634 Curaçao, en veroverden de Engelsen in 1655 Jamaica. De Fransen verkregen vaste voet op het eiland Tortuga, het Schildpad-eiland, gelegen voor de kust van Hispaniola, het tegenwoordige San Domingo. Aange- lokt door de wilde zwijnen en runderen, waarvan het op dit eiland wemelde, hadden zich hier vele jagers gevestigd, die leefden van de verkoop van huiden

1 C. H. Haring, The buccuneers in tbe West-Indies in the 17th cen~ury. London 1910; Pierre de Vaissière, Saint-Domingue. Paris 1909; Léon Vignols, Les Antilles Françaises sous I’ancien régime; 1. L’imfitzdion der engagéx; 11. Fíibuie et boucane. Revue d’histoire économique et sociale XVI (1928); Adolf Hasenclever,. Zw Gerchichte der Flibustier, Hist. Zeitschr. 136 (1927), p. 502; J ac van Klaveren, Europüinh Wirf- w5uftsgescbichfe Spanietzs im 16117. ]ahrfmndert. Stuttgart 1960. Over Vrijman’s studies zie beneden. Een beknopt overzicht geeft Hubert Deschamps, Piraten etflibusfiers. Paris 1952 (serie ‘Que sais-je?‘).

95. en zich voedden met geroosterd vlees. Naar het Caraïbische woord voor rooster werden zij boekaniers gen0emd.l De rijke Spaanse vloten, die in deze streken op vaste tijden passeerden, waren reeds lang een uitlokking tot zeeroverij. In de tweede helft van de XVIIe eeuw nam deze ongehoorde afmetingen aan en werd bedreven door vrijbuiters of flibustiers, zoals de Franse term luidt”, voornamelijk gerecruteerd uit de zo juist vermelde boekaniers en uit de ‘engagés’, blanke plantersbedienden, die voor drie jaren tekenden doch practisch tot slavernij vervielen en dan dikwijls hun barbaarse meesters ontvluchtten.3 De flibustiers, waartoe lieden van allerlei aard en nationaliteit behoorden, verkregen een bijzondere positie doordat de gouver- neurs van Tortuga en Jamaica hun kaperbrieven gingen verlenen en zich aldus van hen bedienden om de Spanjaarden afbreuk te doen. Als men nu bedenkt dat de ‘frères de la Côte’, zoals de flibustiers ook genaamd werden, doldrieste desperado’s waren, die zich aan God noch gebod stoorden en slechts gehoor- zaamden aan hun eigen wet, de chasse-partie, waarin de verdeling van de buit werd geregeld, en bovendien, dat de onderlinge oorlogen en wisselende bond- genootschappen van Engelsen, Hollanders en Fransen ook hier hun invloed deden gelden, dan kan men zich een voorstelling vormen van het wilde en avon- tuurlij ke leven in de West in die dagen. De auteur wordt in de Nederlandse uitgave van 1678 A. 0. Exquemelin genoemd, in de Spaanse en Engelse J. of John Exquemeling en in de Franse Alexandre Olivier Oexmelin. Daar zijn werk het eerst in het Nederlands verschenen is en talrijke toespelingen op Nederlandse toestanden bevat, heeft men hem aanvankelijk meestal voor een Nederlander gehouden4 Aangezien er echter geen andere gegevens over hem bekend waren en de naam een weinig Nederlandse klank bezit, ging men aan een pseudoniem denken. Zo kwamen twee kenners van onze XVIIe-eeuwse maritieme litteratuur, S. P. 1’Honoré Naber en Dr G. J. Hoogewerff, onafhankelijk van elkaar op de gedachte verband te gaan zoeken tussen De Americaenscbe Zee-roouers en het in 1691 te Amsterdam verschenen boek van Hendrik Smeeks, Beschrjivinge van het magtjg koninkrJk Krinke Kesmes. Dit werk van een Zwolse chirurgijn, aanhanger van Descartes en Spinoza, is een filosofische utopie in de vorm van een reisverhaal en vooral bekend omdat er een robin- sonade in voorkomt, die geschreven is vóór het boek van Defoe. Hoogewerff wist een reeks argumenten bijeen te brengen om te bewijzen dat beide werken

1 Hetzelfde woord vindt men terug in ‘barbecue’. s Uit het Nederlandse woord ‘vrijbuiter’ ontstond zowel het Engelse ‘freebooter’ als het Franse ‘flibustier’, dat op zijn beurt tot het Engelse ‘filibuster ‘leidde. s Gabriel Debien, La société cohiafe aux XVIZe et XVZZZe sihles. Les engagés pour les Antilles (1434- 1711). Abbeville 1951 (these compl. Paris). 4 Dit doet o.a. de bewerker van de eerste Engelse vertaling van 1684 (zie beneden). In zijn novelle De Nederhdxbe Robinson laat Collin de Plancy Exquemelin op Walcheren geboren worden (Neder- landscbe legenden, ‘s-Gravenhage 1842, p. 66-76.)

96 uit één pen waren gevloeid. 1 De naam Exquemelin zou een anagram zijn van Enrique Smeex. De wetenschappelijke wereld stond op het punt deze hypothese te aanvaarden, toen de historicus Vrijman een verrassende vondst deed in het Amsterdamse Archief: op 5 september 1679 werd in het ingezetenenboek ingeschreven Alexandre Olivier Exquemelin uit Honfleur en deze legde anderhalve maand later, op 26 october (pl.I), de laatste chirurgijnsproef af.2 Op hetzelfde ogenblik waarop men aannam dat hij niet bestond, werd de identiteit van de schrijver vastgesteld! Kort na de ontdekkingen van Vrijman wijdde de Franse medicus Henri Pignet een proefschrift aan Exquemelin, waarin hij vooral aandacht vroeg voor de niet

G. J. Hoogewerff, Een Nederlandsche bron omz den Robinson Crusoe, Onze Eeuw 1X-3 (lYOY), p. 360-412; Hendrik Smeek en ‘Exquemelin’, N.R.0 31 maart en 14 april 1929; Hetzdrik Smeeks, geschiedschrijver uan de Boekaniers, Tijdschr. v. gesch. 45 (1930), p. 225-236. Naar aanleiding hiervan: P. Valkhoff, Americaensche zyeroovers, Haagsch Maandbl. 1931-1, p. 42-52; A. J. van Huffel, Robinson Crusoe, Hendrik Smeek, A. 0. Exquemelin, Het Boek 1931, p. 227-228; L. C. Vrijman, Nogma& de levensgeschiedenis van Hendrik Smeek. Tijdschr. v. gesch. 46 (1931), p. 70-75; G. J. Hoogewerff, Deperroonlzjk- beid azn Hertkik Smeek en Exquemelin, ib. 47 (1932), p. 113-124; C. L. Thijssen-Schoute, Nederiands Cartesianirme. Amsterdam 1954, p. 622 vlg. L. C. Vrijman, De kwestie: Wie was Exquemelin? volledig opgelost. Tijdschr. v. gesch. 47 (1932), p. 125-128; L’idenfité d’Exquemefin. Lespremihes éditions de I’ ‘Histoire des aventuriers’. Comité des travaux hist. et scientifïques. Bulletin de la section de géographie XLVIII (1933).

97 geringe medische kwaliteiten van de scheepschirurgijn, maar ook onbekende biografische bijzonderheden aan het licht bracht.1 Zo bleek o.a. dat Exquemelin stamde uit een geslacht van protestantse apothekers in Honfleur, waar hij in 1646 geboren moet zijn. Na een opleiding aan het ‘College St. Jacques’ te Rouen en daarna het ‘Collège de Lisieux’ te Parijs (1662-1666) werd hij ‘frater’ (hulp) bij de chirurgijn Guerinier in de rue St. André-des-Arts. Tot het diploma zou hij het echter niet brengen, want op 3 april 1666 besloot Lodewijk XIV dat het chirur- gijnsberoep niet door Protestanten uitgeoefend mocht worden - een van de vele maatregelen die de herroeping van het edict van Nantes aankondigden. Nu een loopbaan in zijn vaderland voor hem onmogelijk werd, besloot Exquemelin, evenals vele geloofsgenoten, zijn geluk te beproeven in de Franse koloniën in West-Indië, waar ‘ketters’ wèl geduld werden. Op 24 april 1666 tekende hij een contract met de ‘Compagnie des Isles de l’Amérique’, waarbij hij zich voor drie jaren verbond als ‘engagé’ werkzaam te zijn op het eiland van zijn keuze in ruil voor gratis overtocht en bovendien met de toezegging dat hij in de West zijn beroep als chirurgijn zou mogen uitoefenen. Zoals hij in zijn boek beschrijft, voer Exquemelin op 2 mei met het schip ‘St. Jean’ uit Le Havre en bereikte niet zonder avonturen het eiland Tortuga. Daar begon een reeks van tegenslagen. Met de ‘Compagnie’ liep het mis en de ‘engagé’s’ werden op de markt ‘verkocht’. Exquemelin kwam in handen van een wrede meester, de luitenant-gouverneur La Vie, die hem zonder zich aan de te Parijs gedane belofte te storen gebruikte als dwangarbeider. Toen hij al spoedig ernstig ziek werd greep de gouverneur d’Ogéron in en zorgde ervoor dat Exque- melin in dienst kwam bij een chirurgijn op het eiland. Nu kon hij zich practisch bekwamen in het beroep dat hij gekozen had. Na een jaar bood zijn meester hem aan zich voor een bepaalde som vrij te kopen. Zo herkreeg Exquemelin zijn vrijheid maar zijn laatste spaarpenningen waren aan de losprijs besteed. Daarom nam hij dienst als scheepschirurgijn bij de flibustiers. Nu begon de avontuurlijke loopbaan die hij in zijn boek uitvoerig beschreven heeft. De voornaamste ondernemingen van de flibustiers in deze jaren maakte hij mee. Zo nam hij in 1669 deel aan de expedities van de beruchte Engelsman Henry Morgan, die in dat jaar Maracaibo plunderde en het volgend jaar Panama over- viel. Van de eerste kans die hij kreeg naar Europa terug te keren, maakte Ex- quemelin gebruik. Aan boord van een Hollands schip kwam hij op 8 januari 1672 in Amsterdam aan. Welke plannen hij had weten we niet. Zeker is echter dat hft wegens de dreigende oorlog van Frankrijk met de Republiek, voor hem als Fransman geraden was zo spoedig mogelijk het land weer te verlaten. Nadat een

1 Henri Pignet, Akemdre-Olivier Exquemelin, ch&rg& des aventuriers. Montpellier 1939 (these Mont- pellier). Van de onuitgegeven documenten, door schr. ontdekt, worden helaas slechts zelden de vind- plaatsen aangegeven. Op grond van Pignets boek stelde Jehan Mousnier samen het fictieve /ournal de bord du cbirurgien Exmelin (Paris 1956), met nieuwe gegevens.

98 poging om dienst te nemen op het Engelse schip ‘Crown’ mislukt was (de Acte van navigatie verbood de werkzaamheid van vreemde chirurgijns op Engelse schepen) moest hij genoegen nemen met een klein Spaans schip, dat op 20 maart bij Texel uitvoer en hem naar Vigo bracht. Uit deze haven vertrok hij met een kleine brigantijn naar West-Indië en landde in october in Campêche. Hij wilde nu onder de Spanjaarden practiseren en vestigde zich in de stad Merida op het schiereland Yucatan. Beviel het hem daar niet of kreeg hij heimwee naar zijn oude beroep ? In october 1673 werd de stad overvallen door een groep flibustiers onder leiding van kapitein Rock de Braziliaan, een geboren Groninger die in Nederlands Brazilië gewoond had. De aanval mislukte, maar op zijn vlucht nam Rock zijn vriend Exquemelin mee naar Jamaica. Daar was de zeerover Henry Morgan ondertussen gouverneur geworden. Na de schandelijke overval op Panama in volle vredestijd had de Engelse regering hem in 1671 naar Engeland laten komen en wegens piraterij gevangen gezet. Maar Karel 11 greep in, verhief hem in de adelstand en benoemde hem tot gouverneur van Jamaica. Sir Henry en zijn schoonzoon Robert Byndbloss, die Exquemelin eveneens kende, hielpen hun oude vriend bij zijn vestiging als chirurgijn in Kingsport. Maar een vredig bestaan was voor hem blijkbaar niet weggelegd! Toen het Engelse parlement in september 1676 een regeling trof over de uitoefening van de geneeskunde in West-Indië, zorgden de jaloerse collega’s op Jamaica er voor dat Exquemelin, die geen enkel diploma had, zijn practijk moest staken. Hij besloot nu naar Holland te gaan om daar een diploma te halen. De medische opleiding in de Repu- bliek was in die dagen moderner dan in Frankrijk, dat in dit opzicht voor Ex- quemelin gesloten was, en de afstand tussen de academici en de chirurgijns was er minder groot dan in Frankrijk. Zo kwam Exquemelin in januari 1677 in Amsterdam aan. Dat hij in onze stad op 26 october 1679 de laatste chirurgijnsproef heeft afgelegd, zagen wij reeds. Daarmee was zijn doel bereikt. Maar hij heeft in Amsterdam nog iets anders gedaan: de avonturen die hij in de West be- leefd had, heeft hij er te boek gesteld en het handschrift aan de uitgever Jan ten Hoorn aangeboden. r Hoe zag dit manuscript er uit ? Hoewel Exquemelin behoorlijk Nederlands gekend heeft, zal hij zijn mémoires ongetwijfeld in het Frans geschreven hebben. De uitgever of een van zijn medewerkers moet dus de oorspronkelijke tekst vertaald en zeker ook bijgeschaafd hebben. Dat Frans de oorspronkelijke taal was, blijkt uit de talrijke gallicismen; anderzijds kunnen de vele toespelingen op Nederlandse toestanden niet van de auteur afkomstig zijn. De overeenkomst in taal en stijl met het werk van Smeeks, die Naber en Hoogewerff opviel, is niet verwonderlijk als men weet dat, zoals Vrijman uit het handexemplaar van Smeeks

1 Volgens Pignet, 1.c.p. 68, was het een vriend, de medicus Johannes Jacobus Rau, later hoogleraar te Leiden, die Exquemelin in contact bracht met de uitgever Ten Hoorn. Aangezien Rau in 1668 geboren is, is dit onmogelijk.

99 11 Plaaffifd van de eerste Nederlandse uitgave, 1678

100 heeft aangetoond, ook dit boek door of vanwege Ten Hoorn sterk is bewerkt. De eerste uitgave van Exquemelins werk (pl.11 en 111) verscheen in 1678 onder de titel De Americaensche yee-roovers, beheksende een pertinente en waerachtige bescbrzjving van alle de voornaemste rovergen, en onme~schel&‘cke wreedheden, die de Engelse en Franse rovers, tegens de Spanjaerden in America gepleeght hebben . . . beschreven door A. 0. Expemelin, die se/f alle dese rovergen, door noodt, b&ewoont heeft.l Dit werk behoort tot de overgrote bibliografische zeldzaamheden. Oudere bibliografen, zoals Ternaux-Compans en Rich hebben het niet gekend. Voor het eerst is het beschreven door Frederik Muller, die gedurende zijn lange loopbaan slechts drie exemplaren in handen heeft gehad.2 Naar de inhoud is het boek verdeeld in drie delen en gevat in de lijst van het levensverhaal van de auteur. In het eerste deel wordt beschreven hoe Exquemelin in 1666 als ‘engagé’ naar het eiland Tortuga vertrok, zijn wedervaren aldaar en zijn dienstneming als chirurgijn bij de flibustiers. De volgende hoofdstukken geven een uitvoerige beschrijving van de eilanden Tortuga en Hispaniola met hun flora en fauna en vervolgens wordt een zeer schilderachtig beeld opge- hangen van het ruige leven van de boekaniers en vrijbuiters. In het tweede deel begint de galerij der vermaarde piraten: de schelmstukken en wreedheden van Bartholomeus de Portugees, de Groninger Rock bijgenaamd de Braziliaan, Francois Nau genaamd 1’Olonnais en anderen worden zeer boeiend verteld en tenslotte verschijnt ten tonele de koning der boekaniers, de Engelsman Henry Morgan (door Exquemelin John genoemd). Het derde deel is geheel gewijd aan Morgans grootste en brutaalste onderneming: de verovering en plundering, nb in volle vredestijd, van de rijke stad Panama in 1670, waarvan Exquemelin ooggetuige was. Zijn relaas eindigt met de rampspoedige terugtocht van de flibustiers, die door Morgan bij de verdeling van de buit schandelijk bedrogen zijn. Aan het slot volgen nog enige bijvoegsels: een verslag van de schipbreuk van d’ogeron, gouverneur van Tortuga, een beschrijving van de inrichting van het Spaanse gouvernement in de Amerikaanse koloniën, door Exquemelin vertaald naar een geheim Spaans document en, tenslotte (het laatste nieuws) een verslag van de beide zeeslagen voor Tabago in 1677, waar de Franse admiraal d’Estrées eerst moest afdeinzen voor de Hollandse commandeur Binckes, die het eiland bezet hield, doch in hetzelfde jaar nog zijn doel bereikte, doordat het Hollandse fort in de lucht vloog.3 Jan ten Hoorn, de uitgever, had voor een passende illustratie zorg gedragen:

1 Voor de volledige titel en de titelplaat zie pl. 11 en 111. De lopende titels luiden: ‘Piratica America of den Americaenschen zee-roover’ voor het eerste deel, ‘Piraticae Americae of de Americaensche zee-roovers’ voor het tweede deel. 2 Cataloaue of books etc. on North- rrnd Soufb-America. Amsterdam 1887. no. 1092. 3 Vrijman wijst er op dat dit laatste stuk, waarin onjuistheden vooikomen, niet van Exquemelin is, maar door de uitgever Ten Hoorn is bijgevoegd. cf Cornelis Ch. Goslinga, Th Dutch NI the Caribbean and fhe Wild Coast, 1580-1680. Assen 1971, p. 448-456.

101 De. T ; * A M E R X C A E N S c H E ZEE-RQOVERS.

&.--T-‘-- -- Ais mcdeeenkort begtijpvandkde ander Ckihn P

111 Titel van de eerste Nederlandse uitgave, 1678 behalve de titelplaat, waarop een reeks van gruwelen is afgebeeld, bevat het boek 4 portretten van vermaarde vrijbuiters, 2 kaarten en 6 platen (waarbij 2 van H. Padt Brugge) met afbeeldingen van zeeslagen en mo0rdpartijen.l Dat Exquemelins boek in de smaak viel blijkt uit de vertalingen die spoedig volgden. De eerste was een Duitse, die onder de titel Die See- R&ber in 1679 te Neurenberg bij Christopher Riegels het licht zag. De naam van de schrijver wordt, zonderling genoeg, slechts aangeduid door zijn voorletters A.O. Het is een slordig gedrukt boekje, waarin de Nederlandse tekst nauwkeurig wordt gevolgd. De illustraties zijn gebrekkige copieën van die in de Nederlandse uitgave. Belangrijker dan de Duitse vertaling is de Spaanse, die in 1681 verscheen met titel Piratas de la America (pl.IV). Om deze uitgave hangt iets geheimdnnigs. Het uitgeversadres: Lorenzo Struickman te Keulen, is fictief. Het boek is stellig te Amsterdam gedrukt en uitgegeven blijkens de randlijsten en vignetten, die uit Amsterdamse drukkerijen stammen; een der nieuwe platen is van de Amsterdamse graveur Kip. De naam van de auteur komt in de voorrede, maar niet op het titel- blad voor, wèl die van de vertaler, Alonzo de Buena-Maison, die zich noemt: Spanjaard en practiserend geneesheer te Amsterdam. Vrijman heeft gevonden dat deze medicus uit Arragon in 1676 te Leiden werd ingeschreven en daar in 1677 promoveerde. De vertaler behoorde tot de kring der in Amsterdam woon- achtige Marranen, waarvan velen zich in de West gingen vestigen of aldaar relaties hadden. Uit deze kring kwamen ook de dichters, die zich in het voorwerk laten horen: Miguel de Barrios, oud Spaans officier en geschiedschrijver der Portugese Israeliëten te Amsterdam,2 die een berijmde beschrijving der eilanden van Spaans Amerika bijdroeg, en Duarte Lopez Rosa, een Portugese Marraan, toentertijd medicus te Amsterdam. Deze Spaanse vertaling is uitgegeven door de zorgen van Don Antonio Freyre, wiens wapen de keerzijde van de titel siert, en door hem opgedragen aan de secretaris van de Spaanse eerste minister. Behalve het uitgebreide voorwerk is de inhoud gelijk aan de Nederlandse uitgave. Het bijvoegsel over het bestuur der Spaanse koloniën is om begrijpelijke redenen weggelaten. Het werk is royaler uitgegeven dan de Nederlandse uitgave. De illustraties zijn ten dele nieuw en ten dele daaraan ontleend, waarbij de platen van Spaanse onderschriften zijn voorzien. Ook deze Spaanse vertaling is blijkbaar ten zeerste in de smaak gevallen. Reeds in hetzelfde jaar werd zij bij dezelfde uitgever herdrukt in klein formaat (in-12O) en daarna in 1682 (met een nieuwe opdracht) en in 1684, eveneens in-12O.

1 Een herdruk van deze uitgave verscheen in 1931 te Antwerpen en Amsterdam met een inleiding van Constant van Wessem en illustraties van Francis André. s W. Chr. Pieterse, Daniel Levi de Bawim als geschiedscbrjjver t~an de Portugees-lsraëlite gemeenfe fe Amsferdam, Amsterdam 1968-diss.

103 ZV Titel om de Spaanre vertaling, 1681 104 Men vraagt zich intussen af of dit werk voor de Spanjaarden wel aangename lectuur geweest is. Immers de ondernemingen der vrijbuiters waren voornamelijk gericht tegen Spaanse bezittingen en schepen. Hoewel Exquemelin aan hun moed a!le recht doet wedervaren, moet het voor het eergevoel der trotse Span- jaarden weinig vleiend geweest zijn uitvoerig beschreven te vinden hoe grote wèlverdedigde steden en machtige vloten telkens weer geplunderd en vernietigd werden door een handvol vermetele avonturiers. Hoe dit ook zij, nog in 1793 is het boek te Madrid herdrukt. De vertaler, Alonso de Buena-Maison, had in zijn voorrede beloofd, als de bewerking van Exquemelins boek goed ontvangen zou worden, nog meer boeken uit te zullen geven. Dat hij woord gehouden heeft, blijkt uit een Spaans document dat door Vrijman gevonden is. In een verdedigingsgeschrift van een Spaanse avonturier, Don Gabriel Fernandez de Villalobos, marquès de Varinas, staat te l.exen dat deze de gehele oplaag van een in 1681 in Amsterdam verschenen werk, dat beledigend was voor de Spanjaarden, op eigen kosten in beslag had genomen.1 Dit boek heette Barbaras tiranias cometìdas por los Españoles en Indìas en was geschreven door de Buena-Maison. Van dit boek is verder geen spoor te vinden. Volgens Pignet zou dezelfde Spanjaard zich bij het Amsterdamse stadsbestuur beklaagd hebben over de Buena-Maison en Exquemelin, die in hetzelfde huis woonden, en bewerkt hebben dat beiden Amsterdam moesten verlaten. Hoe het ook zij, in hetzelfde jaar 1681 zijn de twee vrienden aan boord van de ‘San Jeroboam’ naar Jamaica vertrokken. De Buena-Maison bleef in de West. In 1693 woonde hij op het eiland St.Cristoffel, dat toen voor de helft Engels was, en in 1695 trad hij als getuige op in het proces tegen Codrington, de gouverneur van de Leeward-eilanden. En Exquemelin ? Hij was nu wel bevoegd op Jamaica als chirurgijn op te treden, maar of de oppermachtige Sir Henry Morgan hem nog gunstig gezind was, is de vraag. Had hij wellicht gehoord van Exquemelins boek, waarin een al te waarheidsgetrouw verslag van zijn wandaden gegeven werd? In ieder geval vestigde Exquemelin zich in october 1682 op het Spaanse San Domingo, waar gebrek was aan chirurgijns. Maar het rustige bestaan op het eiland duurde niet lang! Op 14 januari 1683 liep een slavenschip, de ‘Martha en Maria’ de haven binnen met als kapitein de flibustier Van Hoorn uit Oostende. Zodra de Span- jaarden wisten met wie ze te doen hadden, wilden zij het schip in beslag nemen en de bemanning gevangen zetten. Van Hoorn slaagde er echter in met zijn schip te ontkomen en op zijn vlucht nam hij Exquemelin mee. Deze hervatte nu wederom zijn oude beroep en vergezelde de flibustiers Van Hoorn, Laurens de Graaf en de Franse edelman Grammont als scheepschirurgijn op hun rooftochten.

1 Vrijman, L’identitéd’Exquemelin (zie p. 97 n. 2) citeert Documentos ineditof de ultramw, 2e serie, t. X11, p, 231, 350. Zou het boek in kwestie een nieuwe uitgave van Las Casas geweest zijn?

105 Na deze avonturen verlangde Exquemelin er naar zijn vaderland terug te zien. Hij slaagde er in een aanstelling als scheepsarts te krijgen op het schip van de vice-admiraal Jean d’Estrées, die met een vloot naar Frankrijk terugkeerde. Na een afwezigheid van achttien jaar zette de scheepschirurgijn op 8 januari 1684 te Brest voet aan wal. Tijdens de overtocht had hij d’Estrées voor zich weten te interesseren. Deze luisterde met grote belangstelling naar Exquemelins verhalen en verklaarde tenslotte: ‘Monsieur, si tous ceux qui ont voyagé parlaient comme vous des pays et des choses qu’ils ont vues dans leurs voyages, on n’aurait que faire d’aller dans les lieux pour les voir’. Hierbij liet de vice-admiraal het niet; hij verzocht een van zijn gunstelingen, Thomas de Frontignières uit Montfort- l’Amaury, de taal en de stijl van het manuscript van de scheepschirurgijn, dat gediend had voor de Nederlandse uitgave van 1678, bij te schaven en voor de druk gereed te maken. Frontignières, niet minder enthousiast als d’Estrées, deed dit werk met veel zorg en kennelijk plezier en kreeg daarbij hulp van een ervaren geograaf, Abbé Baudrand, die zijn naam echter niet genoemd wenste te zien. Zo ontstond de eerste Franse uitgave van Exquemelins werk, die in 1686 bij de Parijse uitgever Jacques le Febvre in twee delen het licht zag (p1.V) onder de titel Histoire des avantwiers, qui .re sant signale? dans les Indes. 1 Vergelijkt men deze Franse versie met de Nederlandse van 1678 en de daarvan gemaakte vertalingen, dan blij kt dat inhoud en indeling in hoofdzaak overeen- komen. De Franse tekst is echter veel uitvoeriger. Verschillende nieuwe hoofdstukken zijn toegevoegd, waarin aandacht gevraagd wordt voor natuurhistorische merkwaardigheden. De romantische figuur van Monbars ‘l’exterminateur’ (een edelman, die door de lectuur van het geschrift van Las Casas ertoe gekomen was zijn leven te wijden aan het verdelgen van de Spanjaarden) komt hier voor het eerst voor. Hoewel, zoals wij zagen, ook voor de Franse uitgave Exquemelins manuscript sterk bewerkt is, valt aan te nemen dat deze uitgave dichter bij het origineel staat dan de Nederlandse. De illustratie van de Franse uitgave is geheel nieuw. Niet op de zeerovers en hun gruwelijk bedrijf (zoals bij de Hollandse platen) wordt hier de nadruk gelegd, maar op geografische en biologische merkwaardigheden. Wij vinden hier voor het eerst de bekende plaat van de boekanier in zijn jachtcostuum, verder de nachtelijke schildpaddenvangst, de zeekoe, waarvan Exquemelin een bijzondere studie gemaakt heeft, enz. Veel zorg is ook besteed aan de kaarten, waarvan er een, die van de landengte van Panama, door Exquemelin zelf is getekend. In het jaar van zijn aankomst in Frankrijk had Exquemelin een ingrijpend besluit genomen, waar de invloed van zijn beschermer d’Estrées wellicht niet vreemd aan was. Blijkens een door Henri Pignet ontdekt document verklaarde

1 Het opschrift op de plaattitel luidt: Hirtoire des avmtwiers, des boucaniers et de la cbambre des comptes éfablie dans les Indes. De afbeelding van de schildpaddenvangst is ontleend aan César de Rochefort, Histoire naturelle der Iles des Antih’es. Lyon 1667.

106 V Plaattitel uart de eerste Franse uitgave, 1686

107 op 23 september 1684 in de parochie St Germain-des-Prés ‘le sieur Alexandre Olivier Hessequemelain, chyrurgyen de son estat’ af te zien van zijn dwalingen en het katholieke geloof te omhelzen. Voordat zijn boek in 1686 verscheen, had hij echter Frankrijk opnieuw verlaten. De reden van dit vertrek is eveneens door Pignet aan het licht gebracht. Op 6 januari 1686 vertrok de ‘St Gervais’ uit Le Havre met aan boord een aantal Protestanten uit Honfleur, die wegens de herroeping van het edict van Nantes (18 october 1685) hun vaderland verlieten. Onder hen was de familie Exquemelin. Dat de chirurgijn, zoals Pignet onder- stelt, zelf zijn familie begeleid heeft om hen behulpzaam te zijn bij het zoeken van een nieuw bestaan in de koloniën, is zeer waarschijnlijk. Eenmaal in de West gekomen hervatte hij zijn oude beroep en voegde zich op 3 juni 1686 bij een groep flibustiers op het Ile à Vache, die onder leiding van Grammont de stad Campêche wilden aanvallen. Hoewel de Franse gouverneur van Tortuga weigerde hun kaperbrieven te geven, werd het plan doorgezet. Gedurende twee maanden hield Grammont de stad bezet zonder dat er evenwel veel buit gemaakt werd. In het begin van 1687 was Exquemelin terug in Parijs. Daar wachtte hem de tijding dat zijn boek een succes was. Er was een nieuwe druk nodig. Deze verscheen in 1688, een herdruk van de uitgave van 1686 in wat soberder vorm en met enkele wijzigingen in de il1ustraties.l Daarna horen we een aantal jaren niets over Exquemelin, totdat hij opduikt op de vloot van de Franse admiraal, baron de Pointis, die op 9 januari 1697 van Brest uitvoer voor een expeditie naar Cartagena in Columbia. Deze rijke stad werd veroverd en op 29 juni van hetzelfde jaar kwam de vloot in het vaderland terug.2 Exquemelin verzamelde nu zijn aantekeningen over de avonturen die hij nog niet in zijn boek beschreven had: de verovering van Vera Cruz in 1683, van Campêche in 1686, van Cartagena in 1697, de activiteiten van de flibustiers Van Hoorn, Laurens de Graaf en Grammont, enz. Deze gegevens werden verwerkt in de derde druk, die in 1699 verscheen toen Exqemelin weer op reis was.3 Thomas de Frontignières en abbé Baudrand, wiens naam nu voor het eerst genoemd wordt, besteedden veel zorg aan deze uitgave, die als titel kreeg Histoire des avantztriers /&z.rstier.r. Behalve de reeds genoemde toevoegingen is een korte

1 De uitslaande illustraties van de eerste druk zijn vervangen door dezelfde voorstellingen in kleiner formaat, gegraveerd door G. Bouttats, die ook de plaattitel sneed. s Van deze expeditie gaf de admiraal J. B. Desjeans de Sourdis een uitvoerig verslag, waarin hij Exque- melins relaas critiseert: de fibustiers zijn formidabele rovers, maar slechte soldaten, cf Relation de I’expédition de Cartag?ne falie par les Franfois en 1697. Amsterdam, héritiers d’Antoine Schelte 1698, cf 1. H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, IV, p. 93. s Deze uitgave is buitengewoon zeldzaam. De titelplaat, gegraveerd door N. Guerard, is een kopie van die van 1686 en 1688. Er zijn twee nieuwe kaarten en twee nieuwe platen toegevoegd. Het eerste deel met Exquemelins tekst is opnieuw uitgegeven door Bertrand Guégan (Paris 1930) met een uitvoerige inleiding en een keur van reproducties.

108 beschrijving van de reis van de Franse kaper Montauban in 1691 opgenomen. 1 Het eerste deel werd anders ingedeeld: de hoofdstukken over flora en fauna, die in de eerste twee drukken tussen de zeeroversverhalen geplaatst waren, zijn naar het eind van het boek verhuisd en belangrijk uitgebreid. Aan deze editie werd nog als derde deel toegevoegd het reisverhaal van Rave- neau de Lussan, dat het relaas behelst van de ondernemingen der flibustiers in de Stille Zuidzee in 1684 en volgende jaren. Dit werk was eerst afzonderlijk verschenen in 1689 en sedertdien verscheidene malen herdrukt.2 In Raveneau de Lussan, een Parijs edelman, die vanaf zijn prille jeugd door onrust bezeten, van huis was weggelopen om op avontuur uit te gaan, leeft iets van de geest die men later in Robinson Crusoe zal vinden. Na 1699 verdwijnt Exquemelin uit onze gezichtskring. Het laatste bericht over hem is uit 1707: in dat jaar woonde hij de begrafenis van zijn beschermer d’Estrées bij. Over zijn verdere leven is niets bekend. Maar zijn boek beleefde in de XVIIIe eeuw verschillende herdrukken in Frankrijk. In de uitgaven van Trévoux, de bekende Jeauieten-drukkerij, in 1744 en 1775 en van J. en B. Duplain te Lyon in 1774 is de Histoire des aventm-iers /Iibz&iers tot vier delen uitgedijd. Het vierde deel bevat de vertaling van kapitein Johnsons geschiedenis van de Engelse piraten, die nog nader besproken zal worden. Terwijl Exquemelin persoonlijk betrokken was bij de verschillende Franse uitgaven, had hij niets te maken met de Engelse versie van zijn boek. De eerste Engelse vertaling werd bewerkt naar de Spaanse en verscheen in 1684 te Londen bij William Crooke, onder de titel Bztcaniers of America. Met begrijpelijke trots legt de anonieme vertaler in de voorrede de nadruk op de gewichtige rol die zijn landgenoten in deze zeeroverijen hebben gespeeld, vooral Henry Morgan. De inhoud is geheel gelijk aan die van de Spaanse vertaling, waaraan ook de illustraties zijn ontleend. De onderschriften der platen zijn wederom veranderd, hetgeen blijkens de spelfouten niet in Engeland, maar in Holland is geschied. Ook deze vertaling bleek een bestseller te zijn. Binnen drie maanden was er een nieuwe druk nodig (pl VI), waaraan Crooke twee nieuwe hoofdstukken toevoegde over de avonturen van de Engelse kaperkapiteins Cook en Sharp.3

t Montaubans reisverhaal, te boek gesteld door abbé Jules Bellet en, naar het schijnt, in een kleine oplage in 1697 te Bordeaux uitgegeven, werd herdrukt door de Amsterdamse uitgever Jean Louis de Lorme als aanhangsel op zijn nieuwe uitgave van Las Casas, Rdafion des voyqt~ et der découuertes quo les EspagnoZ~ onf fuit dans les Zndes occidestales, cf Paul Courteault in Revue hebdomaire 23 nov. 1912, p. 474495 en 1. H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725 11, p, 92-94. In de Engelse vertaling van Exquemelin van 1699 is dit reisverhaal ook opgenomen. 2 journald’w voyage à ia Mer de Sud avec les f7ibwtiers de ‘IAmérique es 1684. Paris, Coignard 1689. Herdruk- ken: 1690,1693 enz. Een moderne herdruk met houtsneden van Gustave Alaux bezorgde J. B. Alaux (Paris 1926). Over deze reis: E. W. Dahlgren, Les reiafions commerciales entre la France et les cités de I’OcEanp~cijque. Paris 1909, p. 90 vlg. s Voor de volledige titel zie pl. VL

109 Or, a True f t ‘ACCOUNT OFTHE Maft: Remarkabfe AiEiults Cammitted of l~e Years upon the CQ& ctf

elb~tfbíes,.

110 Aangelokt door deze buit verscheen er nu ook een kaper op de kust in de persoon van de uitgever Thomas Malthus, die in hetzelfde jaar een verkorte, hier en daar sterk gewijzigde bewerking in het licht gaf onder de titel Tbe history of the BIK- caniers, met het Nederlandse motto: ‘Den Engelseman is een Duyvel voor een Mensch’. Maar het succes van Exquemelins werk in Engeland zou tijdelijk wreed worden verstoord door een pikant intermezzo. De spelbreker was niemand minder dan de ex-boekanier, nu gouverneur van Jamaica, Morgan in eigen persoon. Hij liet tegen de beide uitgevers van de geschiedenis der boekaniers een aanklacht indienen op grond van het feit dat in dit werk zijn handelingen en karakter in een verkeerd daglicht waren gesteld. Malthus, de piraatuitgever, die Exquemelins tekst nog wel ten gunste van Morgan had gewijzigd, stoorde zich niet aan de aanklacht en ging door met het verkopen van het boek. Maar de nieuwe koning, Jacobus 11, die katholiek was en prijs stelde op goede betrek- kingen met Spanje, nam de zaak hoog op en deed persoonlijk onderzoek. Het slot was dat Malthus werd veroordeeld tot 200 pond schadevergoeding en hetzelfde bedrag aan kosten - de eerste veroordeling van een uitgever wegens laster in de Engelse rechtspraak. l Crooke, de eerste uitgever, legde het handiger aan. Hij verspreidde een pam- flet, waarin hij op zó nederige wijze zijn spijt betuigde onopzettelijk te hebben meegewerkt aan de verspreiding van Exquemelins ‘leugens’, dat Morgan zijn aanklacht tegen hem introk. Onmiddellijk hierop in 1685 publiceerde Crooke een tweede deel van de historie der boekaniers dat, als vervolg op Exquemelins kroniek, het journaal van Basil Ringrose bevatte over de avonturen van de zeerovers in de Stille Zuidzee. In de voorrede op dat tweede deel liet Crooke zich met nauw verholen ironie uit over Morgans klacht: het enige wat deze laatste Exquemelin met goed recht kon verwijten was dat deze Morgan als zoon van een boer had voorgesteld, terwijl hij uit een aanzienlijk geslacht stamde! Na Morgans dood in 1688 stond niets de verspreiding van het boek meer in de weg. In 1695 verscheen de uitgave van Crooke met een nieuwe titel. Een opnieuw bewerkte, belangrijk uitgebreide uitgave in twee delen zag in 1699 het licht bij Thomas Newborough. De historie der boekaniers bestond nu uit vier gedeelten: het eerste bevat het werk van Exquemelin, het tweede dat van Ring- rose, het derde een vertaling van het reeds besproken Franse journaal van Rave- neau de Lussan en het vierde het reisverhaal van de Franse kaperkapitein Mon- tauban.2 Zo populair was Exquemelins werk dus geworden dat andere werken over de boekaniers er als supplement aan werden toegevoegd. In deze uitgebreide

1 W. Adolphe Roberts, Sir Henry Morgun, buccaneer mdgovernor. London 1933. a Defoe bezat een fraai exemplaar van deze uitgave. cf G. Aitken, Defoe’s librmy, Athenaeum, June 1, 1895. Hierin heeft hij de door Raveneau de Lussan vertelde geschiedenis van Alexander Selkirk, het prototype van Robinson Crusoe, kunnen lezen.

111 vorm is het in Engeland en Amerika nog vele malen herdrukt. De Americaensche Zee-roouers hadden nu een lange en glorieuze tocht afgelegd : van Holland naar Duitsland, Spanje en Engeland. Het Amsterdamse boek van 1678 was met zijn vervolgen uitgegroeid tot een werk van dubbele omvang. Zo onherkenbaar was het geworden dat, toen er in Nederland wederom vraag ontstond naar zeeroversverhalen, de uitgever Nicolaas ten Hoorn, de zoon van Jan, niet het door zijn vader in 1678 uitgegeven werk herdrukte, maar Newboroughs Engelse uitgave van 1699 in het Nederlands liet terugvertalen en onder de titel Historie der boecaniers of vrjhyters van America in 1700 in het licht zond (pl. VII). In de voorrede zegt deuitgever dat dit boek geen aanbeveling behoeft ‘nademaal al eenige jaaren geleeden een gedeelte van ‘t zelve met een algemeene toejuychinge ten dienste van ‘t gemeen in ‘t licht is gebracht geweest’. Verder deelt hij mede ‘alles bij een getrokken en in een gevoegelij ke order geschikt te hebben ‘t geen ooyt in eenige taalen ten aanzien van de boecaniers geschreeven is’. De gebruikelijke mening dat dit een uitgebreide herdruk van de uitgave van 1678 zou zijn, is dus onjuist. De illustratie is geheel nieuw; deze bestaat uit een titelplaat van C. Huijberts, één kaart en zeven platen met pakkende moord- en gruwelscènes,l waarvan vijf van de Amsterdamse graveur Lamsvelt. Ook in deze vorm trok de historie der boekaniers belangstelling, want in 1709 verscheen er een herdruk. Een enkel woord nog over Johnsons biografieën van de Engelse piraten, waarvan de vertaling in 1744 als vierde deel toegevoegd werd aan de Franse uitgave van Exquemelin. Oorspronkelijk was dit werk in 1724 te Londen bij Ch. Rivington verschenen onder de titel A general histoy of the robberies attd mwders of t/3e most notoriom Pyrates. Het werd herdrukt in hetzelfde jaar en in 1725. Ook werd het terstond vertaald : in 1725 in het Nederlands door Robert Hennebo, toneelspeler en herbergier, dichter van de ‘Lof der genever’, die zorgde voor een vrije, hier en daar opgesierde bewerking, uitgegeven te Amsterdam door Herman Uytwerf met een oorspronkelijke titelprent en vijf illustraties van een onbekende. In 1726 verscheen bij Th.Woodward een vierde druk van de Engelse uitgave met een nieuw tweede deel.2

1 Een herdruk van de uitgave van 1700 in modern Nederlands verscheen in 1971 te Laren onder de (onjuiste) titel De Americaensche TQZ-roovers. * De Franse vertaling verscheen eerst te Utrecht bij J. Broedelet, 1725, vervolgens te Londen, 1726, en een tweede druk te Parijs bij Ganeau & Cavelier, 1726. Pierre Mac Orlan schreef een inleiding bij een moderne herdruk (Paris 1921). Van de Engelse uitgaven is de zeer zeldzame vierde druk van 1726 met het tweede deel, dat niet vertaald is, verreweg de belangrijkste. De vooral om de illustraties gezochte folio-uitgave van 1734, waarin Johnsons werk is samengesmolten met de in 1714 voor het eerst verschenen struikroversbiografieën van Capt. Alexander Smith (een onbelangrijke compilatie) bevat slechts het eerste deel van Johnson en is, wat de tekst betreft, volkomen waardeloos. Dit laatste werk werd in het Duits vertaald (Leipzig 1817) en van het Duits in het Nederlands (Dordrecht 1818). Johnsons oorspronkelijke tekst werd opnieuw uitgegeven door Ph. Gosse naar de derde druk (Kensington 1925-26) en door Arthur Hayward naar de vierde druk (London 1926).

112 V II Phattìtel van de Nederlandse uitgave van 1700 113 Johnson geeft biografieën van Engelse zeerovers uit het eerste kwart der XVIIIe eeuw, echte piraten, die geen kaperbrieven hadden zoals de flibustiers: Avery, Thatch bijgenaamd Blackbeard en hun kornuiten, en niet te vergeten de vrouwelijke piraten Mary Read en Anne Bonny. Dit werk ademt een geheel andere geest dan dat van Exquemelin. Deze laatste is een nauwgezet chroniqueur met een veelzijdige belangstelling en tevens een onderhoudend verteller. Johnson daarentegen is een geboren romancier, die zich in zijn personages tracht te verplaatsen en het met de feiten niet zo nauw neemt; wat buitengewoon of bizar is prikkelt zijn fantasie en verlokt hem tot boeiende uitweidingen. Wanneer Exquemelin de gruwelen beschrijft, die hij persoonlijk heeft bijgewoond, voelt men dat er een eerlijk man aan het woord is, hij denkt er niet over om zijn mak- kers te verontschuldigen. Uit Johnsons verhalen proeft men de belangstelling van de kunstenaar voor zijn sujetten: het rauwe leven der schavuiten en hun amoraliteit wekt zijn nieuwsgierigheid, zo niet zijn heimelijke sympathie. Is Exquemelins werk een goed geschreven kroniek, dat van Johnson is een schel- menroman. Wie was deze captain Charles Johnson.2 Niets is er over hem te vinden, de naam moet een pseudoniem zijn. Wie zich daarachter verschuilt is meer dan twee eeuwen verborgen gebleven. Eerst in 1939 heeft de Amerikaanse litteratuur- historicus John Robert Moore bewezen dat niemand minder van Daniel Defoe de auteur is van dit boek, dat als vervolg op Exquemelins werk zijn weg gevonden heeft. l Wat moeten we nu denken van de mening van Maurice Magre, in het begin van dit opstel vermeld, dat de vermaardheid van de flibustiers enkel en alleen te danken is aan het feit dat Exquemelin een geboren schrijver was. Ondanks het onweerlegbare feit dat er zowel bij de redactie van de Nederlandse als van de Franse tekst verschillende rewriters aan het werk geweest zijn, vindt men in beide versies dezelfde levendige verteltrant, dezelfde droge humor en dezelfde zin voor het tekenende detail. Deze moeten afkomstig zijn uit het oorspronkelijke manuscript. Was Defoe een geboren romancier, Exquemelin verstond de kunst een boeiende kroniek en een betrouwbaar geschiedverhaal te schrijven. Stellig is Defoe, die in zijn bibliotheek een exemplaar van de Engelse Exquemelin-uitgave van 1699 bezat, tot het schrijven van zijn piratenbiografieën gekomen door lezing van het boek van de scheepschirurgijn. We zijn nu aan het einde gekomen van de geschiedenis van De Americaensche Tee-roouers. Begonnen met het bescheiden Amsterdamse boekje van 1678 zijn wij beland bij het vierdelige Franse en het tweedelige Engelse werk. Maar daarmee is de rol van de flibustiers in de boekenwereld allerminst uitgespeeld. Naar twee richtingen kan men hun geschiedenis nog verder vervolgen.

1 Th autborship of ‘Ageneral history of the pirates’ in de bundel Defoe in the Pilloryandotberstudies. Blooming- ton 1939.

114 In de eerste plaats zou Exquemelins boek een der voornaamste bronnen worden voor de geschiedenis van de West in de door hem beschreven periode. Daar zijn werk vrijwel het enige is, waarin verschillende belangrijke gebeurtenissen, zoals b.v. Morgans expeditie naar Panama, door een ooggetuige worden beschreven, hebben latere geschiedschrijvers telkens weer van zijn gegevens gebruik gemaakt. Zoals in de inleiding reeds werd aangestipt is eerst in onze tijd de episode der boekaniers aan een wetenschappelijk onderzoek onderworpen en daarbij is de vroeger dikwijls in twijfel getrokken betrouwbaarheid van Exque- melins mededelingen bevestigd. l Belangrijker nog is wellicht de andere richting, waarin De Americaemche aee-roovers bleef voortleven, nl. door de invloed die het werk verkreeg op de letterkunde. Door Exquemelins werk is de boekanier een thema geworden in de Europese litteratuur, dat ook in de politieke en filosofische geschriften van de XVIIIe eeuw weerklank vond. Defoe, die van de geschiedenis van de zeerovers niet genoeg kon krijgen, vond hier niet alleen inspiratie voor Johnsons bio- grafieën en Robinson Crzuoe, maar ook voor verschillende andere geschriften, zoals de roman Captain S&g,/eton (1720). Lesage putte in zijn Auentmes du Chevalier Beambesne (1722) direct uit Exquemelin2; Voltaire, groot bewonderaar van deze ‘héros du brigandage’, ontleende aan hem de ‘couleur locale’ voor Candide; Schiller ontwierp het plan om aan de flibustiers een drama te wijden.3 Telkens weer heeft men op dit boek teruggegrepen: het avontuurlijke bestaan in exotische landen, de teugelloze moed der boekaniers, hun ongeremde vrij heidsdrang en afkeer van beschaving - dit zijn de motieven, die de letterkunde van de Verlich- ting en de Romantiek in dit werk gevonden en dikwijls met tegengestelde be- doelingen gebruikt heeft. Ook daarna is de boekenier als litteraire figuur blijven voortleven. Een enkele naam slechts: niemand heeft de sfeer van het avontuurlijke als kern van het piratenleven tastbaarder verbeeld dan Stevenson in zijn onvolprezen Treasare Island (1883). Een groot bewonderaar van R.L.S. was Marcel Schwob, de ironische herschepper van de flibustiers in de Vies imaginaires (1896). Na de eerste wereld-oorlog werd Exquemelins werk in alle talen herdrukt. De- zelfde tijd bracht de opbloei van de avonturenroman, die ook deze stof weer op

1 Behalve Exquemelin zijn er enkele andere gedrukte contemporaine bronnen aan te wijzen, die echter geen invloed op de geschiedschrijving en de letterkunde hebben gehad. Belangrijk is D. van der Sterre, Zeer aanmrke&ìke rey~tx gedaan door JUN Erarmus Reiniig. Amsterdam, Jan ten Hoorn, 1691, opnieuw bewerkt en uitgegeven door L. C. Vrijman (Amsterdam 1937). Merkwaardig en weinig bekend is de eerste litteraire bewerking van de geschiedenis der boekaniers in de vorm van amoureuze novellen: Nouvellrs de I’Amérique OU ie Mercwe américaart. Rouen Fr. Vaultier 1678, en ‘Cologne, chez Jean I’Ingénu’ 1678, een Nederlandse vertaling o.d.t. De Americmmhe Mercwius, Amsterdam 1678. a Gilbert Chinard beschouwde deze gedenkschriften als een mystificatie, cf Revue du XVIIIe siècle 1 (1913), p. 279-293, maar in de voorrede op de nieuwe uitgave van de roman leverde Emile Henriot (Paris 1933) het bewijs dat Beauchesne werkelijk bestaan heeft en maakte aannemelijk dat zijn gedenkschriften althans ten dele echt zijn. s Carl Fries, Schiller’s Fragment ‘Die Flibwtier’, Vierte1jahrsschr.f. Lit. gesch. V(1892), p. 124-135.

115 eigen wijze bewerkte. Pierre Mac Orlans A bord de I’Etoile matzhze is daar een goed voorbeeld van. Enkele stalen uit onze tijd: John Steinbeck bracht in zijn The golden cz/p Henry Morgan ten tonele en Simon Vestdijk in zijn Rmneiland de imaginaire captain Charles Johnson.1 En tenslotte: onafhankelijk van de litteraire stromingen en de mode van de dag vloeit, nu al twee en een halve eeuw lang, gestadig door de onderstroming van de stiefkinderen van de letterkunde, waar ik in de aanvang op zinspeelde: de populaire boekaniersromans, de feuilletons, de kinderboeken waarbij zich nu ook films, hoor- en TV-spelen komen voegen. Waarlijk de flibustiers schijnen onsterfelijk te zijn en die onsterfelijkheid hebben zij louter en alleen te danken aan de scheepschirurgijn Exquemelin, zonder wie onze litteratuur van de hoogste tot de laagste regionen een belangwekkend thema armer zou zijn.

1 Over de betekenis van de flibustiers in de letterkundige geschiedenis vindt men verspreide gegevens bij: F. W. Chandler, The liferufure of roguery. Boston 1907; G. Chinard, L’Ame’rique ef le rêve exofique dans la litférature franpise au 17e et 18e siècles. Paris 1913; Paul Hazard, La crise de Irr conscience européenne. Paris 1935, p. 178 vlg. Het onderwerp verdient een monografie.

116 DE FAMILIEKRONIEK VAN FRANS DER KINDEREN

(1667-1737)

DOOR

MEJUFFROUW DR. 1. H. VAN EEGHEN

Voor mij ligt een lijvig handschrift, gebonden in bruin leer en versierd met goud, dat op de rug het opschrift draagt: ‘Geslagt Register van Lenaart der Kinderen 1548’. Het is in de jaren 1724 tot 1729 samengesteld door Frans der Kinderen, koopman in juwelen op het Spui. Het is merkwaardig, dat voor zover ik kon nagaan nog nooit iemand enige publiciteit aan dit vooral ook door zijn illustraties zo bijzondere manuscript heeft gegeven. De aanleiding voor Frans, die toen als weduwnaar samen met zijn ongetrouwde zuster woonde, om aan het werk te gaan, moet een reisje naar Zeeland in juli- augustus 1724 zijn geweest. Daar werd een veiling van juwelen gehouden, waarheen hij met zijn jongste zoon ging. Hij zelf was nog nooit in Zeeland geweest, maar verschillende van zijn ooms en tantes hadden er gewoond. Daardoor ongetwijfeld was er relatie met een Middelburgse familie der Kinderen, waarvan de 42-jarige Pieter in 1724 het hoofd was. Net als Frans beroemde ook Pieter zich erop af te stammen van de befaamde bijbeldrukker Lenaert der Kinderen. Bij het gastvrij onthaal werd er druk gepraat over de familie. Pieters grootvader was in 1635 in Geeraerdsbergen in Vlaanderen getrouwd en pas 1655 naar Middelburg gekomen, waar alleen zijn jongste kind werd geboren. Een be- knopte stamboom van deze tak vindt men in de Nederlandsche Leeuw van 1907. Pieter had o.a. door zijn handel nog levendig contact met de familie in Vlaande- ren, waarbij een abt in Gent. Die ontving Pieter altijd even royaal, ‘maer versogt hem van de religie niets te spreeke’. Hij had grote genealogische belangstelling en had Pieter o.a. een tekening van het familiewapen gegeven. Die gaf dat op zijn beurt aan Frans door, die er voor zijn manuscript een fraaie tekening van maakte, daarbij geholpen door zijn zwager Farret. Want thuisgekomen in Amster- dam, was Frans blijkbaar direct ook aan de familiegenealogie begonnen. Hij had altijd al aan zijn vader gevraagd, dat eens te doen, maar die was daar niet toegeko- men. Van de vrouw van zijn oudoom Adam, Rachel Merriday (1620-1688), ‘die de geringste van verstant niet en was en daer oock voor vermaerdt’, had Frans altijd gehoord, dat haar schoonvader, ook een Adam, de zoon was geweest van de beroemde Lenaert der Kinderen en dat deze niet alleen de bijbel had gedrukt, maar zelf ook in het hollands had vertaald. Frans was echter voorzichtig. Als waarschuwend voorbeeld haalt hij de her-

117 __

,‘.,

Het wapen der Kinderen, dat de abt in Gent verstrekte, getekend door Frans der Kindererr, de jïguren door Coenraad Farret. 20.1 bij 25 cm. ‘De beelties door Faret, en de rest door m@' togin van Montgomery aan, die van de kleinzoon van Noach, Gomer genaamd, wilde afstammen. Hij ging zelf op onderzoek uit en schreef naar Ds. Gerardus Outhof te Kampen, die vroeger schoolmeester te Emden was geweest. Deze had in 1723 enkele gegevens uit de Emder archieven gepubliceerd. Aan Frans verzekerde hij nu ook nog, dat Lenaert van de burgemeesters van Emden het burgerrecht had gekregen. Het lijkt er echter op, dat Ds. Outhof maar wat was gaan fantaseren over zijn held, want in het thans nog bestaande Emder burger- boek is diens naam niet te vinden. Frans der Kinderen was echter volkomen oprecht, toen hij zijn stamboom met Lenaert der Kinderen begon, en ik wil daarom nog meedelen, wat in zijn familie over deze ‘stamvader’ bekend was. Hij zelf bezat een exemplaar van de bijbel van 1563. Bij een mennoniste vrouw in Friesland had hij er ook een gezien en van horen zeggen wist hij, dat er in Leiden exemplaren bij een heer Pook en bij een heer Bilderbeek waren. Lenaert, de jongste van twaalf zonen, zou in 1548 uit Vlaanderen naar Engeland zijn gevlucht, waar koning Eduard regeerde en de Protestanten een toevlucht vonden. Toen de beruchte ‘Bloody Mary’ in 1553 haar broer opvolgde, werd het weer onveilig in Engeland en daarom zou Lenaert daarna naar Emden zijn uitgeweken. Over deze Lenaert der Kinderen, op wiens naam van 1562 tot 1567 drukken met het adres Emden verschenen, heeft Mr. H. F. Wijnman uitvoerig gesproken in zijn publicatie ‘Grepen uit de geschiedenis van de Nederlandse emigranten- drukkerijen te Emden’ (Het Boek deel XXXVII). Hij komt daar tot de conclusie, dat de naam gefingeerd is en dat de drukken voornamelijk afkomstig moeten zijn van een wel bestaand hebbende drukker, Willem Gailliart. Onder- zoekingen in de Emder archieven naar Lenaert der Kinderen bleven namelijk zonder resultaat. De enige plaats, waar hij de naam wel aantrof, is het Plantijnse archief in Antwerpen. Daar vindt men Lenaert als leverancier van oude letters in 1563 en als afnemer van papier in 1564 en 1565 te Emden. Een vordering voor deze leveranties staat nog in de boeken van 1569 en 1579 vermeld. Mr. Wijnman meent, dat ook hier het pseudoniem is gebruikt. Anderen zien daarentegen op grond van deze posten in Lenaert der Kinderen wel degelijk een bestaand persoon, echter geen drukker, die allicht in de Emder archieven sporen zou hebben nagelaten, maar een reizend boekverkoper. Wat de Zeeuwse tak betreft, die pas in het midden van de 17de eeuw Vlaanderen verliet, lijkt de afstamming van Lenaert al bijzonder onwaarschijnlijk. De Amster- damse tak, die uit een jongere zoon van Lenaert zou voortkomen, maar waar al evenmin als in de Zeeuwse tak ooit een kleinkind Lenaert was, heeft vermoedelijk eveneens een heel andere origine. Mr. Wijnman zocht ook in Londen tevergeefs naar een Lenaert der Kinderen. Wel vond hij daar in 1550 in het lidmatenregister van de Hollandse kerk een Adam der Kinderen en zijn echtgenote Cornelia. In het register van 1551 van huishoudens worden zij nog genoemd te Southwark, maar in het bovengenoemde lidmatenregister van 1559 komen zij niet meer

119 voor, zoals blijkt uit de Publications of the Huguenot Society of Londen van 1900 (deel X 1). Wel vindt men in de bekende uitgaaf van W. J. C. Moens van 1884 over de Hollandse kerk te Londen bijzonderheden over een volgende Adam, zoon van Adam, die op 27 mei 1571 trouwt met Eliaabeth van Cockere uit het land van Kleef. Blijkens de uitgaaf van 1870 van de kerkeraadsprotocollen, verzorgd door de grote Abraham Kuyper, compareert bij de ondertrouw ook Adams moeder, de weduwe van Adam der Kinderen. Dit echtpaar der Kinderen- van Cockere krijgt zeven kinderen, onder wie tweemaal een zoon Adam. Het eerste, gedoopt op 26 september 1574, is blijkbaar gestorven, wanneer op 21 januari 1578 weer een zoon als Adam wordt gedoopt. De vader hertrouwt op 21 november 1587 met Jacomijntken Hildernisse van Bergen op Zoom, weduwe van Joris van Daele. Daarna vinden we geen spoor meer van deze familie in de registers van de Hollandse kerk. Wanneer Frans der Kinderen in 1724 ook al die gegevens tot zijn beschikking ZOU hebben gehad, neem ik aan, dat hij zijn stamboom niet begonnen was met Lenaert der Kinderen 1548, maar met Adam der Kinderen 1550. Frans was namelijk, zoals ik reeds zei, een waarheidslievend man, die zich niet met gissingen wenste op te houden. Toch is het maar gelukkig voor ons, dat hij in Lenaert geloofde, want wij danken daaraan een prachtige tekening, die ik hier reproduceer: de lelie onder de doornen, ontleend aan de beroemde bijbel van Lenaert der Kinderen. Ik neem als bijlage de stamboom der Kinderen op, gebaseerd op het manuscript van Frans en aangevuld en zonodig verbeterd aan de hand van de Amster- damse archieven. Men leert hier een typisch Engels-Nederlandse Amsterdamse familie kennen, van wie vele leden min of meer artistieke beroepen kozen. Frans opent uiteraard met Lenaert en dan met de overgrootvader Jacques van Pieter der Kinderen, die de oudste zoon van Lenaert heette te zijn. Ik laat deze hele Zeeuwse tak, die misschien niet eens familie was - Mr. Wijnman toont aan dat de naam veel voorkwam -, weg. Ik begin in Londen in het midden van de lbde eeuw met Adam der Kinderen. Pas in de Amsterdamse tijd worden Frans’ gegevens heel precies. Wij weten zelfs, hoe hij zijn genealogie samenstelde. Frans’ overgrootvader was de goudsmid Thomas Allen, die van 1632 tot 1660 koster van de Engelse kerk te Amsterdam was geweest. Na zijn dood volgde een zekere John Hopkins op en toen die in 1678 naar Rotterdam vertrok, waren er vele candidaten voor het kosterschap. Daarbij was Frans’ vader, de goudsmid Adam der Kinderen. Die werd uitverkoren en bleef de functie bekleden tot zijn dood in 1720. Toen wist Frans gedaan te krijgen, dat zijn halfbroer Benjamin der Kinderen, een diamantslijper, als opvolger van zijn vader werd benoemd. Tot zijn dood in 1741 was Benjamin der Kinderen koster van de Engelse kerk. Daardoor had Frans de registers van deze kerk tot zijn beschikking en dat blijkt uit de stamboom telkens weer. De registers van de Engelse kerk werden summier bijgehouden in tegenstelling tot die van de Hollandse kerk. Vrouwen werden

120 steeds met de naam van hun man aangeduid. Frans kent zijn overgrootmoeder, de vrouw van Adam der Kinderen, alleen als Anna en weet uit de familieover- levering slechts, dat zij de dochter van een brouwer uit Londen was. Frans kon in de registers van de kerk precies vinden, welke kinderen gedoopt waren. De twee oudste, die blijkbaar op een lijstje van zijn grootvader voorkwa- men, vond hij daar niet. Daarom veronderstelde hij, dat die elders waren geboren. In werkelijkheid was het tweede kind, Abraham, op 12 september 1606 in de Nieuwe Kerk gedoopt. Getuige was Dionys Tjarcx, een jonge kleermaker uit Leeuwarden, vermoedelijk een zakelijke relatie. Blijkbaar had het echtpaar dus geen familie in Amsterdam. Kort na de oprichting der Engels Presbyteriaanse kerk werd Anna lidmaat, in juni 1607. In augustus volgde haar echtgenoot. Het gezin woonde in de Groene Harp in de Anthoniebreestraat. Zijn beroep was pearlpiercer, d.w.z. dat hij gaten in parels maakte. Vandaar misschien de relatie met een kleermaker. Frans kon de sterfdatum van zijn overgrootvader niet achterhalen, wist alleen dat de echtgenote hem lang had overleefd. Dank zij de lidmatenregisters, die wezen op een overlijden tussen 1634 en 1636, kon ik Adam der Kinderens begraafinschrijving terugvinden op 16 december 1635 op het Zuiderkerkhof. Het gezin woonde toen in de Pieter Jacobsstraat en de weduwe bleef met vijf kinderen achter. Zij zou haar man meer dan twintig jaar overleven. Voor het laatst vinden we haar in het register van lidmaten van 1656 boven aan de letter A; in het volgende register, van 1661, is ze verdwenen. Blijkens de huwelijksin- schrijvingen van haar kinderen verhuisde ze later naar de Pieter Jacobsdwars- straat, waar ze in 1644 nog woonde. Die overlevende kinderen uit het grote gezin geven even een probleem. Zeker drie van hen werden volwassen; ze komen zo dadelijk aan de beurt. De jongste zoon, John, krijgt in het manuscript echter ook nog nageslacht toegedacht. Frans vond in de registers van de Engelse kerk namelijk dopen van kinderen van John der Kinderen, Henry op 27 mei 1654 en Rebecca op 11 oktober 1656. Helaas vertelt Frans er niet bij, of hij deze kinderen ook terugvond op een meer- malen genoemd lijstje, dat zijn eigen grootvader Henry der Kinderen had aangelegd. Ik ben geneigd, dank zij de verdere gegevens in de archieven, deze John of Jan der Kinderen voor een volkomen buitenstaander te houden. Als kleermaker in de Jordaan viel hij al buiten de rest van de familie, maar nog meer doordat hij niet schrijven kon. Het lij kt mij onwaarschijnlijk dat hij en zijn nakomelingen geheel uit het gezicht van de familie verdwenen, indien er werkelijk verwantschap was. Ik neem daarom maar aan, dat ook het jongste kind der Kinderen, John, niet volwassen is geworden. Ik beperk mij tot de drie kinderen, die met zekerheid tot de familie behoorden. De dochter Anna trouwde in 1643 met een handschoenmaker uit Duitsland, maar hij ging over tot de kerk van zijn vrouw en tot haar dood waren de echte- lieden lidmaten van de Engelse kerk. Anna kon niet schrijven en tekende de

122 ondertrouwakte met een merk, maar haar broers, die beiden beeldhouwer werden, hadden blijkens hun keurige handtekeningen een goede opvoeding genoten. Stellig dienden ze ergens als knecht, want geen van tweeën werd poorter van Amsterdam. Beiden trouwden met vrouwen van Engelse afkomst. Henry en zijn vrouw, Mary Allen, de dochter van de bovengenoemde koster Thomas Allen, werden trouwe lidmaten van de Engelse kerk, maar Adam en zijn vrouw, Rachel Merriday, lieten hun drie oudste kinderen daar wel dopen, maar werden geen lidmaat. Frans, die een kleinzoon van Henry was, had in 1724 nog steeds veel contact met de nakomelingen van zijn oudoom Adam en gaf in zijn manuscript een uitvoerige stamboom, ook van deze tak. Ik vervolgde die echter niet verder dan de kinderen van oom Adam en tante Rachel. Bij hun zonen en schoonzonen bestond een grote voorkeur voor het beroep van chirurgijn en als zodanig vestigden de twee zonen zich in Bunschoten en Boskoop. Slechts een enkele nakomeling keerde in de 18de eeuw naar Amsterdam terug, maar op het gemeente-archief berusten nog stambomen van andere nakomelingen, die altijd ver buiten Amster- dam bleven wonen. Nu tenslotte de grootvader van Frans, Henry der Kinderen ! Volgens het manuscript moet hij in 1652 zijn gestorven, wat door de lidmatenboeken bevestigd wordt. Ditmaal zocht ik echter tevergeefs naar een begraafinschrijving. Wel vond ik die van de weduwe, Mary Allen, die op 30 juni 1661 op het Heilige- wegskerkhof werd begraven, komend van de Kalverstraat tussen de Ossensluis en het Kistemakerspand. Van enige welstand bij de familie vond ik tot dusverre geen spoor en het adres is daarom verrassend. Wat zij daar voor de kost deed als weduwe met een zoon en vier dochters, blijkt niet. Betreffende die jaren deelt Frans alleen maar mee, dat zijn vader, Adam geheten, in 1652 op het gouds- smeden - aanvankelijk het beroep van zijn moeders vader - was besteed bij Pieter Baggelaer. Deze Pieter was een jaar eerder getrouwd met Anna de Jongh en had bij zijn ondertrouw opgegeven, dat hij juwelier van beroep was. Het zal later ook steeds weer blijken, dat Adam en zijn nakomelingen wel als goudsmeden werden aangeduid, maar zich toch speciaal met de bewerking van juwelen bezig hielden. Na de dood van zijn moeder ging Adam in 1663 - stellig als leerling - naar Keulen. Daarna vestigde hij zich als meester-goudsmid in Amsterdam. Als eerste van zijn geslacht werd hij op 20 mei 1664 poorter van Amsterdam. Blijkbaar was hij een goed leermeester, want in het manuscript van de zoon worden terloops telkens weer andere leerlingen van de vader genoemd. Dank zij de heer K. Citroen, die mij ook nog meer gegevens over de goudsmeden voor dit artikel verschafte, kan ik hier één leerlingencontract noemen. Op 22 november 1689 werd dat voor notaris Ram opgemaakt. De 1%jarige René Souchard van Saint-Jean in Frankrijk was met ingang van 20 september bij Adam der Kinderen in dienst getreden voor vier jaren. Voor een som van f 500,-, te betalen in 8 gedeelten elk half jaar, zou hij vrije kost, drank, slapen en bewassing,

123 ‘alles borgerlijk’, krijgen en onderricht in het goudsmeden en alles wat daaraan dependeerde, waartegenover hij dagelijks van vroeg tot laat het werk en de af- fairen van het huis en de winkel zou moeten waarnemen. Adam der Kinderen kon ondanks die vele leerlingen nog wel een verdienste erbij gebruiken; in 1679 was er geen geld om zijn twee zoontjes iets voor hun moederlijk erfdeel te geven. Zoals we zagen solliciteerde hij in 1678 naar het kosterschap van de Engelse kerk en op 7 september werd hij inderdaad benoemd tot koster. Hij was lid van de gewone Hervormde kerk, maar bracht op 8 oktober zijn attestatie uit die kerk over. Op diezelfde dag werd zijn vrouw op het Leidse Kerkhof begraven. Het was niet de eerste maal, dat hij een vrouw ten grave droeg. In 1664 was Adam - geassisteerd door Pieter Baggelaer - getrouwd met Grietje Andries, die in haar eerste kraam was gestorven, nog in datzelfde jaar. Toen hij op 23 januari 1665 weer in ondertrouw ging met Gerbrech Ernst, woonde hij in de Taksteeg. Ook zij stierf in de kraam en werd op 27 maart 1666 in de Zuider- kerk ter aarde besteld. Op 21 maart was haar toestand al bedenkelijk en kwam notaris Nicolaas van Born voor een testament naar het woonhuis in de Zandstraat bij de Moddermolensteeg, waar de Moddermolen naast de deur uithing. Hij legateerde toen aan zijn vier zusters zijn wollen en linnen kleren, zij de hare aan haar ouders in Haselunne, maar haar kleinodiën en zilver zou hij behouden. Op 19 juni 1666 ging Adam alweer naar het stadhuis, ditmaal met Pietertie Raarda van de Bloemgracht, die geassisteerd werd door haar vader, Franciscus Raarda. Vermoedelijk kende Adam haar, omdat haar broer Focko ook tot goudsmid was opgeleid, misschien wel bij hemzelf. Ditmaal had Adam der Kinderen meer geluk. Op 7 mei 1667 ging hij met zijn vrouw naar notaris van Born en maakte een soortgelijk testament als het vorige. Pietertie Raarda had echter behalve kleinodiën en zilverwerk ook nog gouden ringen, die alweer niet naar haar ouders, Franciscus Raarda en Trijntje Jans, maar naar haar man zouden gaan. Zover was het echter nog lang niet, want Pietertie beviel op 29 mei, pinkster- dag, 1667 van een zoon, die op pinkstermaandag ten doop werd gehouden in de Westerkerk door zijn peet- en grootvader Raarda en zijn tante Yda Raarda. Zoals men zal begrijpen was hij de latere schrijver van het manuscript. Uiteraard was hij over de familie van zijn moeder nogal uitvoerig en ik laat de hele merkwaardige passage volgen; de berichten dankte hij stellig grotendeels aan de hieronder genoemde Ytie Haanties in Sneek, die hij vaak zou be- zoeken, het laatst in 1695, toen ze al ongeveer 90 was. Zij moet de zuster van Franciscus’ grootmoeder van moeders zijde zijn geweest. ‘Mijn vader die hem wadt repte met trouwen is weder in den huwelijken staet getreden 1666 in Agustus met Pietertie Raarda, gebooren te Leuwaarde in Frieslant, sijnde mijn waarde moeder dogter van Francis- cus Raarda, sijnde een predikandt geweest op een dorp in Frieslandt, maer de naem is mijn ontgaen. Maer is naderhandt beroepen tot Bergen op Zoom, daer heij overleeden is en haer moeder was Catrina Voogelesang, dogter van Jan Voogelesang, borgemeester van Fraanieker. Mijn grootmoeder had een broeder genaemt Jan Voogelesang, dog best bekent bij de naem van de Stom van Frieslandt, sijnde

124

----“--“,-.-. . . . . ~--. stom en doof, dog een heel goet schilder. Hij was de schilder van de vorste van Frieslandt en Oost- frieslandt. Hij was een dechiepel van Rembrandt en hadt hier bij hem gewoondt. Die getuygde dat hij noijt minder moyte met iemandt gehadt heeft als met hem, wandt doen zijn tijt om was en dat mijn grootmoeder het gelt brogt voor de kost, begeerde hij niet en sij, hij heeft mijn dienst en profijt genoeg gedaen, soo dat mijn grootmoeder haer geit weer mee nam. Hij heeft sijn belijdenis in de Gerifformeerde kerk gedaen, het welk op dese mannier toe ging. De predikant vroeg mijn grootmoeder en die wees het hem en dan wees hij het antwoordt aen mijn grootmoeder en die sij het weer aen de predikant en hebbe daer volkoomen genoege in gehadt. Sij moest alle daegen de courant voor hem lesen en die hem beduye. Hij heeft 2 vrouwe gehadt, die de lelijkste niet en waeren, daer hij veel kinderen bij geteelt heeft, dog sijn altezaemen overleeden, het welk mijn muy, Ytie Haanties, mijn verhaelde doen ick int jaer 1695 met mijn vrouw in Frieslant bij haer was, dat sij met man en kinderen, te weeten de dogter van Jan Voogelesang, die winter altezaemen waere overleeden, soo dat het geslagt van mijn moeder heel uyt gestorven is. Mijn moeder hadt een broeder Focko Raarda genaemt, sijnde in sijn tijt vermaert voor de beste goutsmidt int geheele lant. Hij is int jaer 1675 den 16 Agustie met den admiraal de Ruyter glorijuese gedagtenis, mee nae Messina gegaen en oock gebleven en sij hadt een suster Yda Raarda genaemt, is sonder kinderen overlede, is getrout geweest met Jean Monteur, een staate kappitijn’.

Voor zover na te gaan, zijn deze gegevens niet onjuist. De Navorscher van 1861 en 1862 geeft echter wel wat pikanter bijzonderheden over de grootvader van Frans. Deze was geboortig uit Holland en werd op 28 november 1642 beroepen als predikant te Oudwoude en Westergeest in Friesland. Volgens de stamboom was hij toen al getrouwd, daar zijn dochter Pietertie in 1641 te Leeu- warden was geboren. Op 30 oktober 1648 werd hij ontslagen wegens dronken- schap en valsheid in geschrifte, maar pas op 15 mei 1649 vertrok hij met zijn gezin naar Groningen. In 1659 gaf hij een preek over Johannes 1 vers 12 ‘Het Gheeste- lijck-kindtschap’ in het licht en droeg die op aan de Remonstrantse predikanten van Leiden. Blijkbaar vestigde hij zich later in Amsterdam en woonde daar ten tijde van het huwelijk van zijn dochter om tenslotte in Bergen op Zoom te gaan wonen. In hoeverre hij daar als prediker optrad, blijkt niet. Interessanter zijn misschien nog de mededelingen over de echtgenote. Inder- daad hoort een familie Vogelsang tot de aanzienlijke Friese geslachten. De schilder, die bij Rembrandt leerde, was Jan Jansz Stomme, die van 1643 tot 1657 in het noorden, o.a. te Groningen, werkte. De leertijd te Amsterdam zou dus vóór die jaren spelen. Het verhaal lijkt niet onwaarschijnlijk, daar Rembrandt door zijn echtgenote ook contacten te Franeker had. Wat het kostgeld betreft, was het echter - wij zagen het net - gebruikelijk om in termijnen te betalen. Op zijn hoogst zou van enkele maanden sprake kunnen zijn. Ik keer echter terug tot Adam der Kinderen. Hij verhuisde met zijn vrouw en zoontje uit de Zandstraat, ‘daer de Bisschop in de gevel staet’, in 1668 naar de Nieuwezijds Achterburgwal tussen de Vliegende Steeg en Heisteeg, waar in november een zoontje geboren werd, dat op 23 november 1668 door Focko Raarda in de Westerkerk ten doop werd gehouden. Het kind overleed na enkele maanden en daarna volgden zeven zonen, die allen ongedoopt stierven. In 1671 was het gezin zes huizen verderop naar de Heisteeg verhuisd, waar op 23 september 1676 het laatste kind het leven zag. Bij de doop op 24 september in de Wester-

125 kerk kreeg dit de naam Hendrik. Ik neem aan, dat hij onnozel was, want we horen alleen, dat hij na de dood van zijn stiefmoeder eerst door zijn halfzuster Alida, daarna door zijn broer Frans in huis werd genomen en in zijn testamenten bedacht Frans hem met een lijfrente. In 1677 was Adam der Kinderen verhuisd naar de Voetboogstraat en daar was, zoals we zagen, op 5 oktober 1678 zijn vrouw gestorven. Haar zoon tekent 46 jaar later op: ‘in den Heere ontslaepe in haer 37ste jaar, een vrouw soo teder- hertig, saffsinnig, Godvreesent en deugsaem als men wensche sou, die wonderlijk de stilte en eenighijt beminde en altijt van de Eeuwighijt praete’, Voor 10 stuiver kocht Frans een landschapstekening in oost-indische inkt van J. G. Rudolphi en die kleurde hij zelf in tot een monument voor ‘Pitertie Raerda Na, 1641 Ob. 1678’. Weer hertrouwde de weduwnaar, nu met twee kleine zoontjes, snel. De bruid was Aaltje Yvey, een jonge weduwe van een scheepstimmerman, Thomas Hilton. Ook haar vader was van Engelse afkomst, haar moeder daarentegen Fries. Zij was echter geen lidmaat van de Engelse kerk, maar werd in 1679 in die gemeente ingeschreven. Twaalf zonen en drie dochters werden uit dit vierde huwelijk geboren, van wie twee dochters en drie zonen de volwassen leeftijd zouden bereiken. De oudste vier werden nog in de Voetboogstraat geboren, maar in 1683 verhuisde het gezin naar het Spui, het vierde huis van de Ossensluis, waar de Hoofd- man in de gevel stond. Daar waren weer vier kramen. In 1689 verhuisde Adam voor de laatste maal, naar Handboogstraat 14, ‘daer de Kinderen in de gloyende oven in den gevel staet’. Misschien bracht Adam wel zelf deze toepasselijke geveIsteen - èn op zijn naam èn op zijn beroep -, die bewaard bleef, aan. Daar zagen nog zes kinderen het levenslicht, zodat Adam in totaal 27 dure kramen in zijn leven te betalen had. Het huis werd gehuurd, maar bleef toch in ieder geval tot 1744 door de familie bewoond. In dat jaar stierf daar de schoonzoon van Adam der Kinderen, de kunstschilder Coenraad Farret. Hoelang zijn vrouw, Alida der Kinderen, daarna nog in haar geboortehuis bleef wonen, blijkt niet. De verstandhouding tussen Frans en zijn vader, stiefmoeder, halfbroers en halfzusters was uitstekend, maar over hen zal ik geen verdere bijzonderheden geven. Men vindt alles op de stamboom. Dat is echter niet het geval met de kinderen van de vier zusters van Adam der Kinderen. Ook met velen van hen had Frans een hartelijke relatie tot zijn dood toe. Drie van de vier zusters van Adam der Kinderen waren buiten Amsterdam getrouwd, maar òf zijzelf Of hun kinderen kwamen op den duur weer in Amsterdam wonen. De oudste zuster, Elisabeth, trouwde in 1666 te Amsterdam met de kleermaker Johannes Maszeus; bij de ondertrouw zette zij een merk, geen handtekening. Hun kinderen werden in rooms-katholieke kerken gedoopt. Later waren zij echter allemaal doodgewoon hervormd. Ik noem de oudste dochter Katarijn van 1 maart 1668, in 1700 met de 44-jarige fijnschilder Chiprianus Chipriani getrouwd, die op 30 november 1715 zou verdrinken, waarna zij in 1716 hertrouwde

126 met Willem Visser. Dan de boekdrukker Hendrik Maszeus, die op 2 januari 1670 was geboren en op 1 mei 1693 met Marritje van der Linden trouwde; hij verliet Amsterdam weer, maar was de metgezel op Frans’ Engelse reis. De jongste zoon, Thomas, geboren 11 maart 1674, werd opgeleid tot goudsmid door Adam der Kinderen en trouwde in 1715 met Catrina Bridel. De tweede zuster van Adam, Anna geheten, was getrouwd met de Zeeuwse timmerman Jan Staal. Haar zoon Hendrik Janse Staal trouwde in 1688 met Jannetje Duyking uit Vreeland. Hij werd schilder en kunstverlakker. Van haar vertelt Frans een droevig verhaal. Bij de geboorte van haar tweede dochter - een zoontje was jong overleden - op 6 februari 1696 ‘vroeg sij aen de vroetvrouw of het een soontie was, en doen die van neen sij, ontstelde sij haer soo, dat sij daer nae altijt wad geschort heeft’. De derde zuster, Maria, werd in 1670 de echtgenote van Dirk Baggelaer uit Delft, leerling van haar broer Adam en ongetwijfeld een verwant van de reeds genoemde Pieter Baggelaer. Op welke wijze hij tenslotte zijn vrouw en kinderen in de steek liet, zal ik later vertellen. Hij was eerst goudsmid in Middelburg, later in DenHaag. Zijn zoon Jan werd glazenmaker en diens zoon Hermanus, geboren op 21 mei 1698, plaatsnijder. Hoe nauw de band met de familie der Kinderen nog was, blijkt uit een aantekening van Frans over deze plaatsnijder: ‘en is overleeden den 7 Agustus 1728 door schrik en in de Zuyderkerk begraeve. Ik en mijn heele geslagt en goede bekende sijn mee geweest.’ De jongste zuster, Margriet, was in 1672 met mevrouw Waart naar Londen gegaan en daar getrouwd met Thomas Davids, een kamerschilder. Over een tweede huwelijk, dat haar in het ongeluk stortte, vertel ik later nog iets. Een zoon Karel uit haar eerste huwelijk kwam in Berlijn terecht en over hem hoorde de familie in Holland nooit meer iets. Na de opsomming van de vier tantes kom ik eindelijk tot Frans zelf. Daarmee wordt het verhaal boeiender, want enkele jeugdherinneringen schreef hij in detail op. Over zijn beroep vertelt hij alleen, dat hij in 1679 op het goudsmeden bij zijn vader is gekomen. Maar er is een gruwelijke herinnering van drie jaar later, die zich afspeelt in de kerk op het Begijnhof, waar zijn vader koster was: ‘1682 hadt ick al een seer raer geval, gaende op een avond met de meijt van mijn vader in de Engelsche kerk. Ick ging in donker vooruyt met een test met veuur in mijn handt om een kaers op te steeke, viel ick in een graft daer daegs daeraen een in begraave sou worden, waardoor ick seer verschrickte, dewijl het seer diep was, en ick op een doodtkist neer viel. Ick klammer door veel moeite weer uyt. Doen ick viel moet ick sekerlijk geschreeuwt hebben, want de meijt die aen de deur stondt en wagten totdat ick de kaers sou opgestoocke hebben, was op dat geluyt aenstondts weggeloopen, so sij seij, die ick in de Kalverstraet weer von, meer verbaest als ick. Het is mijn wel bekoomen, niet tegenstaende ick seer ver- schrickt was’. Die Begijnhofkerk, waar Frans zijn intree deed, toen zijn vader in 1678 koster werd, speelde zo’n rol in zijn leven, dat hij hiervan een prent van Schenck opnam en deze niet alleen inkleurde, maar ook nog extra stoffeerde met twee be- gijntjes met rozenkransen.

127 Frans is blijkbaar een sportieve jongen. Hij kan goed zwemmen en is dol op schaatsenrijden. Twee avonturen op het ijs volgen althans. In 1684 rijdt hij schaats met drie van zijn kameraden, die ook bij zijn vader werken, Pieter Ver- schaek, later bode op Dordrecht, Nicolaas Beckers en Teunis Loman. Frans is ver vooruit, wanneer hij op de Overtoom bij de herberg de Plaats Royal door het ijs zakt. Door een wonder wordt hij nog gered. Thuis krijgt hij van zijn vader ‘een goet reprement voor zijn welkomst’. In 1687 gebeurt hetzelfde, maar dan is het een zakenreis en kan de vader moeilijk boos zijn: ‘Mijn vader hadt juwele gemaekt voor een bruyt te Hoore. Nu lij het ijs int waeter, doen ick het sou gaen bestelle aen de Nieuwe Stads Herrebergh, was de Boode al vertrocke. Ick quam met het packie weer te rug. Goet raat was doen duur, dewijl de bruyt daegs daer aen trouwen sou. Mijn vader sij tegens mijn, dat gij U schaetse nam en reed daer nae toe. Ick vroeg of er oock een mee wou gaen om mijn geselschap te houwe, maer daer was niemandt tuys, soodat ick er moest aen geloove. Ick nam dan mijn schaetse en ging

128 Oorthuip. 21 bij 14.3 cm. ‘Imt ijs vallen bij Oorthysen door N.N. met Oost. ìnk, s@nde een soomertie, door een winterfie vm gzmaekf, de ah?-yte weg, dar huyse vart gemaekt en gestoffeert met de beelties, f 1,-.’

heenen, en liet mijn oversette aen t Tolhyus, want daer een vaert was van de Stads Herreberg tot aen het Tolhuys’. De beschrijving van de moeizame tocht over het slechte ijs is uiterst boeiend, maar te lang voor dit artikel. Bij Purmerend wordt het al donker. Frans zakt daarna met een voet door het ijs en gaat verder lopen over een ‘robbelig bevroore’ dijk. Drie mannen met een slee en een jongetje, die de weg kennen, nemen hem later op sleeptouw. Bij Oosthuizen gekomen zakt het hele gezelschap door het ijs. Frans gaat dan alleen verder ‘met groote benautheyt’ en komt juist voor het sluiten van de poort te Hoorn. De juwelen worden dus nog de avond zelf afgeleverd. De volgende dag gaat de tocht terug over Edam, Monnikendam en Broek, waar het ijs veel beter is, maar een dikke mist komt opzetten. In de achtermiddag komt Frans weer in Amsterdam. Wij danken er vier tekeningen aan, van Ilpendam, Oosthuizen, Hoorn en Broek. In 1691 gaat Frans een leertijd in Londen beginnen, die ruim een jaar zal duren. Over deze reis vertel ik later iets meer; hier volsta ik met enkele van de

129 schaarse mededelingen over het leren. Frans deelt helaas niet eens mee, wie zijn meester was. Het jongste kind is bij een min op het platteland uitbesteed. Naar aanleiding van zijn vertrek, vertelt Frans echter, dat dat veertien dagen werd uitgesteld - het is dan juli 1692 -, omdat zijn meester juist gaat trouwen. Het is dus heel goed mogelijk dat hij van meester had gewisseld. Hij woont zelf de eerste zeven maanden een huis of tien van Somerset House naast zijn moei Margriet. Over zijn kameraden vinden wij wat meer bij zijn vertrek in juli 1692: ‘Sondaegs soo als ick daegs daer aen vertrecke sou, wierdt ick uytgelijt en getracteerdt van alle de Hollanders en Duytschers, sijnde altemael goudt en silversmids, uytgenomen een Haegenaer dat een schoenmaeker was, maer een koddiege snaek (sonder daer op te roemen ick was van alle bemindt) en dewijl daer iedereen een bent of bijnaem heeft, daer hij altijt bij genoemt werdt, soo was mijn naem Maatie, om dat ick noyt questie of moite hadt, uytge- sondert met mijn eerste cameraet eens. Wij waere de heele nagt door vroilijk en de wardin gaf voor haer deel een schoone groote pastij voor mijn ten besten. De meeste Hollanders & Duytschers aeten in die Herrebergh sondaegs.’ Terloops worden enkele namen genoemd: Bilderbeek, die al 17 jaar in Londen is en zijn beste vriend wordt, de zoon van de schilder Netscher en Ewout Bremer, een vroegere leerling van Adam der Kinderen. Op een tocht met Bilderbeek ontmoeten ze in een herberg een meid, die Bilderbeek vroeger gekend heeft, maar uit het oog verloren. Nu blijkt de reden: als meid in een duitse herberg heeft ze een kind ‘overgewonne bij een Duytsman Mulder genaemt, een van de beste silversmids die in Londen was, die koning Kaerel de 2de te paert geboetseert hadt, dat nuw van metael te Windsor staet’. De terugreis doet Frans o.a. met ‘Pieter de Graef’, een jonge goudsmid, wiens oudste dochter later met Frans’ vriend van Wetten trouwde. Dank zij die dochter weten wij, dat het Niclaes de Graaf moet zijn, die in 1693 trouwde en reeds in 1698 stierf. Van een naamloze oud-leerling van zijn vader, die bij Covent Garden woont, ondervindt Frans veel vriendschap, ook van een voornaam koopman John Witte, die in Holland altijd bij Frans’ vader heeft gelogeerd en o.a. aan Frans de Tower laat zien. Door de Engelse kerk heeft hij nog meer relaties, o.a. mevrouw Davall, de zuster van de Amsterdamse koopman Nathanael Burr. In Londen brengt Frans haar juwelen, maar op de reis erheen bewondert hij al haar buitenplaats Dovercourt. Zij bewaart uit haar jeugd nog dierbare herinneringen aan Thomas Allen, koster van de Engelse kerk en overgrootvader van Frans. Teruggekeerd in Amsterdam op aanmaning van zijn vader, gaat Frans aan trouwen denken en de passage daarover is zo aardig, dat ik die geheel overneem.

‘Naadat ick nuw een jaer thuys geweest was, begon ick gelijk de meeste mensche oock een drift en genegenthijt tot den Huwelijcken Staet te krijgen, die den groote Albestierder van het geheel al in den mensch gelegt heeft en dewijl het niet goet is dat den mensch alleen sij, wenste ick oock van den Hemel om wel vereen& te sijn, en dewijl ick lang genegenthijt voor mijn vrouw gehadt hadt, maer noyt hadt durven ondernemen haer daer van aen te spreeke, niet tegenstaende ick van haer goethijt niet onbewust

130 was, nam ick de gelegenthijt waer dat sij alleenig tuys was, want alle haer vrinde waeren op de hofste te Osdorp en daer ick soo van daen quam en een boodschap aen haer dee. Ick sprack haer vlodt van trouwen sen, want te versoeke om verkeering was onnodig, dewijl ick haer van jongs op gekendt hadt, en daege- lijks in haer geselschap was, en haer broeder mijn een seer goet vrindt was. Dog het quam haar seer schielijk voor en was daer seer van ontroerdt, gelijk sij mijn naederhandt wel verhaelt heeft. Dit was int begin van november 1693 nae dat mijn vrijjé nuw een week of 5 geduurdt hadt, kreeg ick seer onverwagt de sack, daer ick de minste gedagte niet van hadt. Dog Godt danck niet om mijn persoon, maer on een ander. Het was op de soogenaemde St. Claes avondt. Ick dien avondt van te vooren wel- vernoegt van mijn vrouw gegaen sijnde, wijnig denkende dat daer een quae maekelaer tussen geweest hadt en dat de hekke int geheel verhangen waeren, ick hadt bancket gekogt om mijn vrouw te vereeren, en ging seer welgemoet nae haer toe, maer ick kreeg bang kijk, soo dat ick magtig in mijn mening be- drooge was. Dog het kan verkeeren, gelijk het oock hier met mijn gebuert is ten goeden. Ick kreeg mijn patent weg en daer mee moest ick opduwe, want daer hielpe geen praeties, al praete ick als Brugman, het was vergeefs. Een maendt of 2 daer nae, kreeg ick weer gelegenthijt door een geval van haer broeder, om weer in haer geselschap te sijn. Soodat ick sag dat als den Heer gelieft te zegen, ontbrerken geen middelen. Ick nam dan mijn slag waar om mijn vrouw over die saek weer aen te doen, maar kreeg tot antwoordt dat se mijn bedanckte en wenste mijn een beter toe als sij was, weer het oude duentie en haer sagten aerdt, maer door lang aen houwe kreeg ick weer verlof om te moogen aenkoomen. Op een avondt, dat ick mijn vrouw seer hardt aenhiel om het jaawoordt, gaf sij mijn eyndelijk tot antwoordt, of ick u nuw uE. sin dee, waer soude wij nu een huys krijgen, dewijl het soo digt op Mey is. Dat was een troostelijk woordt, en ick gaf haer tot antwoordt, Godt den Heer sal ons wel een huys besorgen. Het geval wilde dat dien avondt gepraet wierdt van de wagt en of ick er niet nae toe souw gaen. Ick heb noyt anders gewaekt als dat jaer. Ick sij van neen, en dat ick niet te wagt geweest hadt sindt november. Mijn vrouw vroeg mijn of ick dan niet verbuerde. Ick sij van jas, want ontkenne wilde ick niet. Gae dan nae de wagt, uE moet om mijnentwil niet versuymen. En al praete ick nog soo moy, het kon niet helpe, ick moest voort, hetgeen mijn niet wel aenstont, maer ick kreeg daer evenwel een troos- telijck woordt bij tot afschijt, want sij sey, komt morgen u schae weer in haelen, waer voor ick haer bedankten en nam soo afschijt van haer en ging heen tot mijn geluk. Want doen ick op de wagt quam, ging ick op de bank leggen bij het vier, dewijl ick niet veel lust had en mijn hooft niet wel en stondt. Daer sadt een buerman van mijn met een ander te praeten alleen, en praeten een praet die mijn wonderlijk wel aenstont en in mijn kraem diende, want Godt den Heer dee mijn de middelen aen de ham geven om tot mijn oogwit te koomen, wandt mijn buerman sij tegen die andere man, ick wenste dat ick van mijn huys af kon, want ick nu een schoone gelegenthijt heb, mijn gewesene meester is overleeden, sijn vrouw wil mijn de winkel wel overdoen, maer ick durf het niet waegen, want ick mogt mijn huys niet konne verhueren, dewijl het soo digt op Mey is, ick wilde daer wel 30 gulde op verliese. Ick hoorde die praet al met groot vermaeck aen en dogt, vrindt dat vertel je geen doven, en wenste in mijn selfs dat het al dag was, want die nagt viel mijn wel 3 mael soo lang als anders. Maer ick hiel mijn wonderlijk stil op dat er geen ander mogt mee duer gaen en hadt doen wel gewenst dat alle die daer waeren behalven ick doof waeren. Maer sij hadden het soo drock met speelen dat daer niemandt nae luysterde, dat mijn heel wel aenstont. Want ick sou hem wel 30 gulde wilde gegeven hebben, wandt een vrouw te krijgen, dan is men rijk genoeg. Soo als wij smorgens van de Uyterse poordt nae huys gingen, omtrendt half vijf, sij ick tegens hem, wat dunckt u dat ick u van u huys kon ontlasten, dan sou u mijn een groote dienst doen, sij bey, en ick dogt, vrindt nog grooter aen mijn selfs. Ick vroeg hem of ick sijn huys wel eens sien mogt, dewijl ick dan seggen kon of het de vriendt gelijke sou of niet. Met al mijn hardt, sij hij. Hij klopte aen sijn duer aen. Sijn vrouw die quam die opene in haer hemt, wijnig denkende dat daer iemandt bij haer man was en sij kroop voort weer in haer bedt. Hij liet mijn het huys sien tot mijn genoegen. Ick hem goede morgen gewenst te hebben en het mijn geen quade was, ging ick nae huys, verlangende nae de tijt om nae mijn vrouw te gaen, om haer dese tijding te brengen. En nae veel haspelens en moy praeten soo goet als ick oyt geleerdt hadt, kreeg ick eyndelijk het gezegent JAA WOORDT door Godts goethijt, die het al bestierd nae sijn welbehaegen, die de Herten der Kooningen nijgt als waeterbeeken, oock het herte van

131 mijn vrouw mijnwaerds nijgde, soodat ick in sweerels groote looterij oock mijn lodt in ley met dit devys Die dese gift ontfangt, ontfangt den gever toe Godt geven dat sij hem, nog hey haer noyt werdt moe Dit stondt op t papier geschreeven daer mijn trouwpenning in lij, daer ick dat schoone lodt getrocken heb om 25 jaer besitter te sijn van het eelste dat in de weerelt is, soo veel het tijdelijke aengaet.’

Het is tijd om de naam van de bruid te noemen. Het was Susanna van der Eyke, de dochter van Johannis van der Eyke, notaris te Leiden, en Jacomijntie van de Kellenaar. Zij was op 5 juli 1665 te Leiden geboren en dus bijna twee jaar ouder dan Frans der Kinderen. Haar moeder was al in 1668 gestorven, haar vader in 1686. Blijkbaar hadden de drie kinderen van der Eyke vaak vertoefd bij een familielid te Amsterdam, de diamantslijper Isaac Hoogenbergh in de Voetboogstraat. De familie Hoogenbergh en de familie der Kinderen waren zeer bevriend. De oudste dochter, Barbara Hoogenbergh, had 21 jaar oud op 24 september 1676 Frans’ broertje Hendrik ten doop gehouden. Daar in huis in de Voetboogstraat moet de vrijage van Frans zich afgespeeld hebben. Een pleuris van de bruid dreigde nog een spaak in het wiel te steken, maar zij herstelde en op 21 maart 1694 ging hij uit de Hand- en zij uit de Voetboogstraat naar het stadhuis voor de ondertrouw. Op 25 mei werd het huwelijk in de Nieuwe Kerk voltrokken. Zij trekken in het gehuurde huis in de Voetboogstraat, het derde van de Heilige Weg, maar verhuizen in 1695 naar de Handboogstraat, het derde huis van het Spui. Daar worden twee zonen geboren, de oudste, Adam, op 23 november 1695. Drie dagen later wordt hij in de Nieuwezijds Kapel gedoopt. Maar bij de doop van de volgende zoon, John, op 16 juni 1697 is Frans weer teruggekeerd naar de Engelse kerk en daar zullen ook zijn vier andere zonen gedoopt worden. In juni 1960 was hij lidmaat van de gewone kerk geworden, maar op verzoek van dominee Woodward brengt hij op 12 april 1699 zijn attestatie van de ‘Duitse’ kerk in de Engelse over. Intussen is hij in 1698 verhuisd naar de Heilige Weg, het derde huis van de Handboogstraat. Daar werd de derde zoon geboren, die twee dagen later bij de doop in de Engelse kerk de naam Emanuel krijgt. Het verhaal over zijn geboorte en naam is zo tekenend, dat ik het overneem :

‘1698 den 5 december is gebooren mijn 3de soon Emanuel op den selfden nagt als mijn broeder Benjamin gebooren is, soodat de neef 5 uuren ouder is als sijn oom. Mijn moeder was nog bij mijn vrouw, maer ging nae huys eer mijn vrouw verloste, soo dat de vroetvrouw en de vrinden van onsent nae mijn vader gingen, soo dat het 2 vliegen met een klap was en is gedoopt 7. De getuyge waeren Hendrick Stael, mijn neef en sijn vrouw Jannietie Duyking, in de Engelsche kerk, soodat vader en soon elk sijn soon gelijck Godt opofferde om het verbondt des Heyligen Doops te ontfangen en sijn soo in Gods gemeynte inge- lijft. Ick hadt den heer Isaack Hoogenbergh den ouden sijnde een neef van mijn vrouw versogt om peet van mijn kindt te sijn, hetwelke hij ons beloofde om te doen, maer wierdt van sijn kinderen omgeset, soodat hij het ons kort voor dat mijn vrouw in de kraem quam het quam ofsegge, hetwelke hem seer leet was, sij hij ons, dat ick oock wel geloofde. Wij waeren van sints geweest om hem Isaak genaemt te hebben, maer noemde hem doen Emanuel, soo dat ick beven dat vertrouwen op menschen maer ijdelhijt is’.

132 Er moeten nog drie namen bedacht worden voor de volgende zonen. Eerst komt Susanna’s broer Jacob als peet aan de beurt. Het is een wonder, dat ditmaal geen zuinige familie tussenbeiden komt, maar dat de vrouw zelfs meekomt om het kind ten doop te houden. Want van hen schrijft Frans: ‘Jacobus van der Eyke mijn vrouws broeder, sijnde notaris en procoruer tot Lijden. Hij was de goethijdt selfs en Anna Rosetta van Bilderbeek soo goedaerdig als hij was, soo boosaerdig was sij, soodat die sinne scheelde als de dag en nagt. Soo de doodt een oorsaek moet hebben, is hij van hertseer gestorven door het wonderlijk humuer dat zijn vrouw besadt.’ De vijfde zoon wordt naar Frans zelf genoemd, vanwege de doop in de Engelse kerk Francis. Het verhaal over de jongste zoon laat ik volgen: ‘1704 den 13 augustusis gebooren mijn 6de soon Pieter en den 17 gedoopt dc getuygen waeren mijn vader en mijn moeder. Ick sij tegen mijn vrouw, hoe wil je dit kindt genaemt hebben. Sij sey Pieter. Ick sij, nae wien souw dit weesen. Nae u moeder, sij mijn vrouw, wandt die hadt Pietertie geheeten. Het was het grofste kindt dat wij oyt gehadt hebben. Hij is maer 4 wecken omtrendt out geworden. De appoteker naest onse deur hadt hem wadt ingegeven, omdat wij geloofde dat hij pijn int lijf hadt. Soodrae als hij het in hadt, veranderde hij voordt en sturf kordt daer nae. Soo dat wij geloofde dat hij vergeven was, dat hij door abuys verkeerdt goedt ingegeven hadt, wandt sijn vlees verrotte aenstonds of hij lang doot hadt geweest’. Het is nu het ogenblik om wat meer over de werkzaamheden van Frans te zeggen. Hij was een soortgelijk bedrijf als zijn vader begonnen, maar vertelt daarover niets. Uit een verslag over een ongeluk met de Limmer veerschuit in de zomer van 1695 blijkt, dat hij toen net als zijn vader o.a. een opleiding voor leerlingen had. Hij maakte met vrouw, kind, meid en drie van zijn leerlingen een plezierreisje naar Alkmaar. Die zaken zetten toch maar weinig zoden aan den dijk. In een slotbeschouwing van het manuscript zien wij het het beste, wanneer hij Gods goedheid looft: ‘Wandt hij heeft mijn tienmael meer gegeven als ik van hem gebeden heb en tienduysendt mael tienduysendt als ick waerdt ben, want als ik terug gae en sie van verre het jaer 1702, doen ik het waeter aen de lippen hadt, en dar. alle menschelijke hulpe scheenen uyt te zijn, dat Godt den Heer soo genadelijk zijn oog van ontferminge op mijn liet nederdaelen en mijn soo goedertierendijk mijn op het drooge geset heeft.’ En nu die ommekeer in zijn leven dank zij een min of meer toevallige uitlating van een oud-leerling van zijn vader: ‘Teunis Loman quam mijn omtrent dese tijt tegen, en vroeg mijn hoe ick voer. Ick sij soo al wat heen, het kon wel wadt beter weesen. Ick sou u raden, sij hij tegens mijn, dat gij gingt maekele in de juwelen, want ick geloof dat u daer wel sult mee voordt komen, Komt aen mijn huys, want ick heb goedt om te verkoopen, gelijk ick dee en het is mijn welgelukt, want Godt den Heer heeft er sijn zeegen toe gegeven, soo dat hij het middel was die Godt den Heer geliefde te gebruyke om mijn den weg te wijsen, dien ick gaen moest aengaende het tijdelijke soo lang tot dat ik selfs koopman ben geworde.’ Uit fragmenten in het levensverhaal krijgen wij een vaag idee, waarin die zaken bestonden. Officieel makelaar werd Frans der Kinderen niet. Kennelijk was zijn lidmaatschap van het gouden zilversmedengilde voldoende. Uit de opsomming van verliezen in het jaar 1712 blijkt, dat Frans een trouwe

133 beursganger was geworden. Hij verliest twee strikken van Isaac Croese. ‘Hij had se mijn gegeven om te verkoopen. Ik hadt het dien middag heer drock op de Buers en dee soo veel negootie, dat ik haest niet wist wad ik dee. Ik moest nog goet brengen dien middag aen de Delfse schuyt buyte de Uyterse poordt, maer doen ik tuys quam, miste ik se.’ Croese probeert er munt uit te slaan en zegt, dat ze hem van buiten gezonden zijn en dat ze f 250,- op zijn minst moeten op- brengen, maar een zekere monsieur Studlaer hoort het en verzekert Frans, dat het de strikken van Croeses vrouw zijn, die hij zelf voor f228,- aan hem heeft afgestaan. De oudste zoon, Adam, die zijn vader dan al assisteert, verliest twee oorringen van de juwelier Marcus Elias Ries in de Nes voor de Brakke Grond. Door be- middeling van de banketbakker Jolitamps en een zekere heer Flournoy - stellig de juwelier Daniel Flournoy - hoort Frans op de Beurs, dat een Frans meisje ze gevonden heeft. Die twee hebben er al meteen ‘40 gulde opgeset, soo ik se weer wou hebben, sonder het aen mijn beleefthijt over te laeten, soo dat mijn daer een wet voorgeschreeve wier en daer viel niet tegen te praeten, want ik moest daeraen geloven, dog het was aen het meysie wel besteet, hetgeen nog het bestste daer was.’ Ook is er nog f 188,- voor het wegraken van twee rozen van E. Cohen en Worms te betalen, maar uiteindelijk noteert Frans: ‘Soodat ik in dat jaerf456,- verloor, maer Godt dank dat jaar was evenwel goet’. In 1726 zijn het eigen juwelen - Frans is dan dus koopman - die Adam verliest: ‘April hebbende op de Buers van E. Cohen 2 oorringe sijnde 2 gesaegde roose, weegende 12 grijn urit & suyver geruylt tegen andere juwelen, soo dat se ons quamen te staen op f 1200 guldens, mijn soon Adam daermee nae huys gaende, laat se valle op de sluys van de Apelmart bij de Raamsteeg voor de kraem daer de vrouw in sidt die de pofferties backt. Komt dacr een smidsknegt aen genaemt ...... die in de Elantsstraat werkte om naa werk te gaen. Die raapte se op en dee het doosie open. De vrouw die in het pofferkraamtie sadt, sij tegens hem, geef se mijn, ick sal se mijn kinderen geven om mee te speelen. Maer hij was soo gek niet, maer sij, ik heb oock kinderen tuys. Hij op het werk gekomen zijnde, liet se zijn baes sien. Die nam daer een van en ging daer mee nee Jan Ulrig Mulder een goutsmidt en die vroeg hij, hoe veel sij waert was Bc of hij se koopcn wilde. Maer die riet hem dat hij se bewaare sou en niet verkoopen, dat se zekerlijk wel in de courant sou gezet werde, gelijk hij dec...... hebben wij se in de courant laete zetten met een premie van 200 guldens, die se von. Dese smidsknegt wagte niet lang. Doen hij het gelt ontvang, kon hij hem haest niet bedwingen van blijtschap, want sij hij, dat hij noyt soo veel gelt bij malkander gehadt hadt dat hem toequam en daermee ging hij met sijn gelt blij en verheugt nae huys’. Frans wist niet meer op welke dag hij had geadverteerd, maar de Amster- damsche Courant leert ons, dat dat de 23ste was. Advertenties voor vermiste voorwerpen, vooral ook kostbare juwelen, zijn daar oneindig in aantal. Daarom gaf ik dit verhaal als illustratie daarbij volledig. Belangrijker zijn echter de grotere zaken, die Frans der Kinderen ging doen. In 1704 behoort hij als goudsmid tot de officieel benoemde goede mannen, die arbritages konden geven. Bij een aantal anderen op deze lijst staat vermeld, dat ze tevens juwelier waren, bij hem echter niet. In 1715 horen we voor de eerste maal van de samenwerking met een Delftse goudsmid Alewijn Verbrugge,

134

-.--.- die in 1691 daar gildelid was geworden. Blijkens de mededeling van de heer Citroen deed men in Delft goede zaken in juwelen voor de Haagse deftigheid. Ik laat het begin van het verhaal, dat Frans weer illustreerde, volgen:

‘1715 den 31 desember in die groote harde winter, wier ick door mijn vrindt Verbrugge in den Haag ontbooden. Ick ree smiddags met de postwaegen nae den Haag en nae dat ick mijn dingen in den Haag gedaen hadt, quam ick nog savonds te Delft. Den 3 january 1716 reden wij nae Rotterdam met een narre- slee over het ijs. Het was soo bitter kout, dat het was of mijn een oor of was die aen de windtzij was. Naedat wij smiddags gegeten hadden, ree mijn vrindt Verbruggen nae Dordt en ick weer nae Delft, daer ick dien avond nog een waegen afhuerden om daegs daeraen nae Amsterdam te rijde en schreef dien avond aen mijn vrouw, dat se mijn met een slee aen de poordt souw waernemen. Ick ree dan smorgens heel vroeg of, sijnde de 4 January, een dag die ick niet ligt sal vergeeten, want ick dagt dat het mijn laeste souw geweest hebben. Doen wij nuw quamen bij de Nieklaes Brug tusschen Voorschooten en Leyden, vielen wij in een sloodt in de sneeuw en dewijl de sneeuw daer op een hoop gewaydt was en soo diep datte wij haest met de paerde in de sneeuw soude versmordt hebben, maer ick krooper duer tot op het veldt, gelijk de voerman oock dee. En die haelde voordt een partij boeren, die gelaerst met schoppen en spae de waegen en de paarde daer uyt graafde, want het anders onmoogelijk was om uyt te koomen. Ick wier doodelijk verkoudt, dewijl het lang aenliep eer sij de waegen met de paerde daeruyt hadden en mijn lijf vol sneeuw sad. Ondertussen dat sij doende waeren dogt ick nog om het tijdelijke, wandt ick hadt een kist met 5000 guldens op de waagen en dagt soo sij daetelijk mijn kist vinden, soo ben ick hem quyt. Maer ik hadt hem soo stijf onder de voorste bank geduwt, dat hij daer onbeweeglijk in bleef sitten, soo dat se hem niet eens gesien hadden. Nae dat de paarde en de waagen daaruyt gegrave waeren en de paarde ingespanne, daer al een goede tijt mee heen ging, rede wij nae Leyden en soo nae Oest- geest, maer doen moeste wij weer om, wand daer lij soo veel sneuw, dat het onmogelijk was om door te koomen. De postwaegen hadt dien dag daer oock om geleegen. Wij reden dan weer nae Leyden neffens nog 2 waegens die oock weer om moesten. Ick ree dan voor mijn vrindinnes huys Jufr. Egmondts, daer ick mijn kist met gelt van de waegen liet doen. En dewijl het soo swaer was, vroeg mijn de voerman, wadt daer in was, daer ick niet veel antwoordt op gaf, maer dogt ik sal noyt met gelt weer rijsen, wand dan heeft men sijn vijant bij sig. Ik gaf hem sijn gelt en liet hem gaen. Doen ik in huys was, sij ik tegens mijn vrindin. Lieve Godt wadt moet men al doen om sijn broodt te winne.’

Het verslag van de vreselijke ziekte, die Frans heeft opgelopen en de ver- pleging door juffrouw Egmondt, bij wie zijn vrouw vroeger winkeldochter was geweest, zal ik de lezers besparen. Telkens komen weer de namen van de oude en jonge heer Verbrugge naar voren. Op 22 juli 1724 gaat Frans met Verbrugge naar Soestdijk om de land- graaf van Hessen-Kassel te spreken. Teruggekomen holt de heer Verbrugge door de stad om de Haarlemmerschuit te halen, daar hij de volgende dag in Den Haag moet zijn. Vrijdag daarop zal hij Frans weer ontmoeten op een juwelenver- koping in Haarlem. Maar daar ligt dan een brief, dat Verbrugge, bezweet op de schuit gekomen, kou gevat heeft en ziek is geworden. Die ziekte zal anderhalf jaar duren en gedurende die tijd is hij niet in staat om de winkel en negotie te Delft waar te nemen. De enige oplossing blijkt te zijn, dat Frans dat telkens vier weken doet en dan wordt vervangen door zijn zoon Adam, die zes weken blijft. Op de tochten leggen ze beiden iedere keer aan bij juffrouw Egmondt en daar ontstaat een romance. Maar daarover later meer. In 1723 loopt Frans zelf een ziekte op, wanneer hij naar een veiling inDen

135

4 -” .“-x.-.“-^, _,I.“,,.^ _,,_ _1

‘I Graveland met ge+& op Utrecht, 17de eerrw~e tekening, isgeklewd met bijvoegisg mn karren etc. door Frans der Kinderen. 19.6 bij 14 cnz

Haag gaat. Onderweg ontmoet hij de heer Clifford, die hem verzoekt een boodschap in DenHaag te doen en voor een nacht op zijn hofstede - de bekende Hartekamp - uitnodigt. Er is een heel gezelschap van heren, allen zonder hoed, en Frans, ‘niet willende de plompaert weesen, sad mee blootshooft’ en wordt de volgende dag ziek. Gelukkig is het ditmaal met veertien dagen bekeken. Het gaat de Verbrugges blijkbaar heel goed. Ze bouwen een koepel achter hun huis van f lOOO,- die een onbekende, die hen te kort heeft gedaan, stuurt. Op 24 augustus 1722 legt Adam de eerste steen voor een stal bij hun huis. Elk jaar gaat Frans met een of meer familieleden naar de viering van de verjaardag van de oude heer Verbrugge op 12 juli. In 1723 en 1724 geeft hij een beschrijving van de krasse grijsaard, die dan resp. 93 en 94 wordt. Ik neem aan, dat de oude heer Verbrugge de droevige afloop van de compagnie niet meer meemaakte. Ik vond een bericht daarover in het protocol van notaris Jan Barels. Op 2 december 1736 geeft Frans der Kinderen procuratie aan Hugo

137 Y~YI onbekende meester naar aanleiding van het uhtapje Langs de Angstel. ‘De Uyterse Vaart tusse Abcou ~9 Baarnbrug’. 24.7 bij 17.5 cm. Met het echtpaar der Kinderm ? van Son om zijn rechtzaak tegen Alewijn Verbrugge voor het Hof van Holland waar te nemen. Frans der Kinderen had wel geen koepel of stal laten bouwen, maar zich toch ook een luxe kunnen permitteren, waaraan zijn voorouders nooit hadden kunnen denken. Hij en zijn vrouw hielden veel van het buitenleven. Er zijn telkens weer beschrijvingen van uitstapjes, bijvoorbeeld van een dagje op Sonder Buur bij Halfweg van Benedictus van Rijnevelt, later Talia genaamd, en van een tochtje naar ‘s Graveland ‘om een vissie’. Ter illustratie geeft Frans hier een 17de eeuwse tekening, door hem ingekleurd en verfraaid tot ‘s Graveland met gezicht op de Dom van Utrecht. Helaas wordt geen kunstenaar genoemd. Gelukkig echter heeft Frans ditmaal de 17de eeuwse ezeltjes en heren niet in overeenstemming met het 18de eeuwse ‘s Gravelandse ‘vissie’ gebracht en zien we daardoor nog iets van het origineel. Bij een logeerpartij van een dag of zes van zijn vrouw samen met enige andere juffrouwen op het plaatsje van Pieter Boursse te ‘s Graveland raakt

138 zijn vrouw bij een spelevaart te water en drijft op haar rokken naar de overkant van de vaart. De afbeelding is helaas niet gereed gekomen. Het omgekeerde is het geval met een afbeelding van de Angstel tussen Abcoude en Baarnbrugge. De bijbehorende tekst is daar niet aan toegevoegd; aan de achterzijde vindt men het verslag van een tocht langs de Vecht. Toch beeld ik deze anonyme tekening af, omdat ze m.i. de aardigste illustratie is bij dit 18de eeuwse verhaal en het paar, dat daar zo rustig wandelt, best eens Frans der Kinderen en echtgenote zou kunnen voorstellen op een dergelijke wandeling als hij beschrijft naar aanleiding van zijn eigen tuin. Die lag vlak bij de stad, aan het Otterspad bij de Weteringspoort. en was oud bezit van de familie van Ludowina Konst, echtgenote van de bekende boeken zeekaartenverkoper Gerard van Keulen. De overdrachtsakte van 29 juni 1719 leert ons, dat de koopsomf2200,- bedroeg, maar wat er allemaal over te doen was geweest, lezen we in het manuscript:

‘1718/den 28 Febr. huurde ik een Tuyn op het Otterspadt, de 3. tuyn op het padt voor 2 jaare. Mijn wijf& die een groote liefhebster van een Tuyn was, had menigmael tegens mijn gesijt, als ick met haer daer voorbij wandelde, wandt het veel onse wandelweg was, ik wenste dat ik daer een Tuyn op dat padt mogt hebben, omdat het soo plijsierig en digte bij is. En sij heeft haer wensch daarin gekreegen, de grooste die op dat pad is. En sij hadt daer soo een groot vermaek in, dat al die tijt die sij kon uyt vinden (sonder haer Huyshoude te benadele) was sij daer en sij menigmael tegens mijn, hier souw ik meyn leven in stilte wel konne verslijten. Sij heeft er meenig dag en nagt geweest en ik heb er menig aengenaem uur met haer daer doorgebragt, hetwelke de aengenaemste en plijsierigste tijt geweest is, die ik oyt in de werelt gehadt heb’. ‘1719 maert heb ick de tuyn gekogt voorf ...... , omdat mijn vrouw daer sulken grootte behaegen in hadt. Want doe ik hem koopen souw, sij mijn vrouw tegens mijn, man lief, siet dog op geen hondert gulde of 3, dat is dog maer voor eens. Want sij was daer wonderlijk mee in haer schik, maar sij heeft dat vermaek niet lang genooten, want Godt den Heer heeft haer verplaest in een beter Hof hier boeven en dat Heemels Paradijs, daer sij versaadigt werdt van de vrugten van den Boom des Leevens die in het midde van het Paradijs Gods is. Den 31 July heb ik se eerst betaelt, omdat ik mijn gelt niet eer kon quytraeken, want de Hr. Gerrardt van Cuelen sijn vrouw, daer ik se van gekogt hadt, wou niet tijkene, want sij wilde se weer om hebben en hij boodt mijn dien selfden avond 5 ducaten rouwkoop, maer mijn vrouw hat daer geen oore nae, soodat ik haer daertoe gedwongen heb om te tijkenen.’

Frans der Kinderen laat boven de deur van buiten zijn devies ‘Regt door Zee’ zetten en maakt drie versjes voor het huisje, o.a. voor de deuren van de bedstee in het slaapkamertje ‘om voor het steeke van de mugge bevrijt te zijn: ‘Al is u vijant nog soo klijn, wilt daerom op u hoede zijn’. Het Otterspad werd in 1730 door Rademaker in prent gebracht, maar die gravure nam Frans niet in zijn boek op. Op de dag van de zilveren bruiloft is het echtpaar der Kinderen ziek, maar einde juli 1719 kunnen de vele vrienden in de tuin worden genood op twee maal- tijden, omdat er geen plaats voor allen tegelijk is. De eerste maaltijd voor 23 personen slaagt bijzonder goed, maar kort daarna wordt de zilveren bruid ziek en drie dagen later, op maandag 7 augustus, sterft de vrouw, die ‘25 jaaren

139 mijn dilikaete bijslaep geweest is’, zoals Frans der Kinderen het uitdrukt. Hij beschrijft het sterfbed : ‘Maendags morgen, ik heel vroeg opgestaen sijnde, quam ik boven en vroeg mijn vrouw, hoe dat se al voer. Redelijk wel, sij sey. Maer dewijl ik nog met haer sprack, veranderde Hacr w;ese soo, dat ik tegen haer si;. mijn Engel, ik bemerk dat hier een schijding sal komen, darom SOD u mijn nog wadt te segge en te beveele heb, zalt hoog tijt werden, en berijdt u, soo gaf SC mijn tot antwoordt, mijn waerde Man, ik heb u niet te beveele (mijn kinderen sijn de uwe). Daerop verandtrdz sij soo schielijk en haer gesigt wierdt als gebrooke, soodat ik tegen haer sij, mijn Lief ik geloof dat gij mijn niet meer kent. Doen sprack sij haer laeste woorde tegens mijn en drukte mijn in mijn handt en sij, ik ken u nog heel wel mijn lieve Frans der Kinderen, vaerdt wel in der Euwigheyt, en ofverde soo haer ziel op in de hxnde van hxer Zaeligmaker.’ Er was een eind gekomen aan het bijzonder gelukkige huwelijk en voortaan moest Frans der Kinderen alleen alle beslissingen nemen betreffende zijn vijf zonen. Maar voordat ik daarover spreek, zal ik eerst nog iets meer vertellen over twee zaken, die hem blijkens het manuscript erg ter harte gingen. In de eerste plaats was hij dol op reizen of liever gezegd op avonturen. Van zijn oom Dirk Baggelaer, een welvarend goudsmid in den Haag, schrijft hij : ‘Maer hey kon op zijn gadt niet sitte’ en dan vertelt hij, hoe Dirk in het voorjaar op een begrafenis een bevriend kapitein van een konvooier van de haringbuizen ontmoet en zonder iets te laten weten met hem in zee gaat. Zijn vrouw, die vreemd in den Haag is, gaat met haar twee jonge kinderen en meubeltjes in het najaar naar Amsterdam en arriveert daar tegelijk met haar verdwenen echtgenoot! Met genoegen vertelt Frans, die zelf als trouwe echtgenoot zich tot kleine reisjes moet beperken, over de lotgevallen van zijn familieleden in vreemde landen. In augustus 1694 gaat hij met vele verwanten een tocht op de Zuiderzee maken met het fregat, waarop oom Hendrik Offerman schipper is. Hendrik Dircks Offerman, een duitse varensman, was in 1685 getrouwd met 1Maria Yvey, de zuster van Frans’ stiefmoeder. Hij voer vier dagen na dit pleziertochtje naar Tessel en keerde niet meer terug, daar zijn schip door Franse kapers werd genomen. Op 22 januari 1695 werd Maria Yvey op het Anthonieskerkhof begraven. Ten- slotte bleef er maar één zoontje in leven. Het was de kleine Hendrik Offerman, die op 24 maart 1690 door zijn tante Aaltje en oom Adam in de Oude Kerk ten doop was gehouden. Die werd eerst besteed bij mensen aan het Kamperhoofd, ‘daer de Tabacksboom uythong’, maar tenslotte naar zijn vader op zee gestuurd. Het zevenjarige jongetje krijgt dan ook een avontuurlijk leven, maar blijft in Hellevoet achter, wanneer zijn vader als stuurman op een oorlogsschip uitvaart. In Gothenburg is er een gevecht met de kok en de vader vlucht de wal op. Daar- na hoort men nooit meer iets van hem. Al die gebeurtenissen beschrijft de jonge Hendrik Offerman 28 jaar later voor Frans der Kinderen en die verwerkt ze precies in zijn zijn verhaal. Maar het aardigste is het verslag, hoe de kleine Hendrik in Hellevoet zijn familie in Amsterdam terugvond: ‘Doen hij 10 jaer was, versogt hij sen die vrouw, daer hij woonde of hij rijs mogt nae Amsterdam gaen, daer hij daer nog een oom hadt, en als hij op den Dam stondt, dat hij dan sijn ooms huys wel vinden

140 sou. Hij wiert dan tot Amsterdam op den Dam gebrogt, en quam soo aen mijn vaders huys. Had hij soo veel gehuege niet gehadt, wij souden noyt van hem geweeten hebben, waer hij of sijn vader belant waeren’. Het zal een vreugdevolle begroeting zijn geweest in 1701 in de Kinderen in de Gloyende Oven in de Handboogstraat. Een andere blijde ontmoeting beschrijft Frans aan het einde van de omzwervingen van zijn vaders neef Isaac der Kin- deren als scheepschirurgijn in West-Indië, die van alles beroofd met vrienden tenslotte in Bristol aankwam ‘en soo nae Londen gevoeteert, want haer gelt en bagasie verveelde haar niet, want sey waere wel gekleet met weynig laeken en sey saagender soo plijsierig uyt, of sey Prinsen van den bloeden waaren, want doen hey hier weer thuys quam, zijn moeder sittende op de stoep int valle van den avondt, dat se hem niet en kende en hem voor een bedelaer aensag, en sey liet hem voort int voorhuys uytkleeden, en liet alle sijn plunjie en meubelen int waeter goye’. Het droevigste verhaal is dat van de jongste van de vier zusters van Adam der Kinderen. Margriet der Kinderen was in dienst van mevrouw Waart naar Londen gegaan in 1672. Haar eerste huwelijk was gelukkig, maar zij was hertrouwd met Samuel Melles ‘de boosaerdig- en wispelturigheyt self.’ Hij trok eerst op en neer tussen Engeland en Holland, maar keerde tenslotte terug naar zijn geboorteland Polen. Op zijn aandringen volgde zij hem daarheen. Na veel smeken krijgt zij gedaan, dat Samuel haar en haar dochter terug laat gaan. In Amsterdam wordt zij lidmaat van de Engelse kerk, maar de kerkeraad krijgt vijf jaar later van de echtgenoot in Polen te horen, dat hij een andere vrouw zal trouwen, wanneer zijn echtgenote zich niet bij hem voegt. Dan wordt de arme Margriet ‘door sterk aenraede van den kerkeraet en voornaementlijk door Do. Fids overgehaelt om weer bey hem te gaen, want sey seijde, dewijl hey om haer schreef dat sey van consientie weegen verpligt was om het te doen en als sey het weygerde dat sey haer aen den tafel des Heere niet konde laete gaen en sette haer soo het vuur digt aen haer scheenen’. In het archief van de Engelse kerk is nog steeds een uitvoerig dossier over deze zaak bewaard, maar de menselijke kant ervan vindt men daar niet. Uitvoerig beschrijft Frans de droevige lotgevallen van zijn moei, die op bevel van de Engelse kerkeraad door haar man in 1705 was gehaald om samen naar Polen terug te keren. Daar verliezen ze alles door de oorlog en eindigen tenslotte in het Heilige Geestgasthuis in Danzig. Eerst vertelt Frans het in eigen woorden, maar later vindt hij een brief van moei Margriet aan haar broer in Amsterdam terug, die zij op 24 augustus 1712 in Danzig heeft geschreven. Dan kan hij de verleiding niet weerstaan om hem nog eens letterlijk in zijn manuscript over te nemen. Die moei Margriet is voor Frans in zijn Londense tijd altijd erg gastvrij geweest en daarom bestaat er tussen hen een extra band. En daarmee kom ik tot de enige echte buitenlandse reis, die Frans zelf maakte. Nog verder door gaan op de vele reizen van anderen, die hij beschreef en illustreerde, zou hier geen zin hebben. Ongeveer 3 3 jaar later verhaalt Frans zo zijn vertrek:

141 ‘1691 den 26 maert ben ick naa Engelandt gegaen. Ick had van mijn jeugt of aen altijt een grote genegenthijt en lust gehadt om vreemde lande te besien, maer ik heb noyt de gelegenthijt daer toe gehadt. Dit is de enigste rijs die ick buyten lands gedaen heb. Ick ging dan op een maandag met de Haagsche schuyt vergeselschapt met mijn neef Iiendrick Massewis, daer oock 17 hollandse boodtsgeselle in waere, die mee na Engelandt gingen om een schip dat in het verkeerde canaal versijlt was vandaen te haelen en nae Amsterdam te brengen. Mijn vader en andere vrinde brogte mijn aen de schuyt sen de Beerebijt en ik was soo wonderlijk in mijn schik, of ik te Bruylof souw gaen, want ik altijt begeerte gehadt heb om iets vreems te sien & nae afschijt van mijn waerde vader BC vrinde genome te hebbe voere wij heen’. Dan volgt het lange relaas van de avontuurlijke reis, die haast slecht af loopt. De tocht gaat over Hellevoetsluis met de paketboot naar Harwich en aan boord speelt Frans op zijn ‘hooboy’ met zoveel succes, dat hij later uitgenodigd wordt in de kajuit te komen spelen. Daar is een Engels kapitein van de garde van de koning, die bijzonder veel belangstelling voor het instrument en zijn bespeler heeft. Die vraagt hem mee naar Ierland te gaan en doet hem aanlokkelijke voorstellen van altijd in zijn tent eten en elke dag een halve kroon, maar uiteraard gaat Frans er niet op in. Later waarschuwt de bootsman van het schip hem, dat de kapitein hem door de boot van het kasteel van boord wil laten lichten, wat inderdaad waar blij kt te zijn. De vogel is dan echter al gevlogen! Onder geleide van neef Hendrick, die blijkbaar al eerder in Engeland is geweest, doet Frans de tocht naar Londen grotendeels te voet. Uitvoerig vertelt hij, wat hij zag en beleefde. Zodra hij in Londen is aangekomen, verandert dat. Hij beperkt zich dan tot een verslag van alle bezienswaardigheden, waar we af en toe tussen de regels door iets over zijn leven horen. Ik deelde al mee, wat er te vinden was over zijn leermeester en vrienden, Uiteraard zijn de beschrijvingen van tochten naar buiten weer veel levendiger. Met Pasen 1692 maakte Frans een uitstapje van enige dagen met zijn vrienden Bilderbeek, Netscher en Bremer. Het verhaal is helaas te lang om in zijn geheel te laten volgen en ik neem daarom alleen de passage betreffende Windsor en een van de afbeeldingen over. Ze gaan met de schuit over de Thames naar Kingston en bezichtigen de tuin van Hampton Court, daar Bilderbeek de hovenier kent. De tocht gaat verder te voet en ze komen bij vergissing in Oud-Windsor, maar bereiken tenslotte doodmoe Windsor zelf. Daar is kermis, maar ze gaan toch meteen naar de herberg. De nicht van de waard woont op het kasteel en nodigt de vier vrienden uit het te komen bezichtigen. Ik laat nu verder Frans aan het woord om een indruk te geven van zijn reisbeschrijvingen: ‘Nae dat wij smorgens ontbeeten hadden en de sradt wel besien hadde, gingen wij nae het casteel, daer ons de Juffrouw al wagten, en seer mindelijk ons ontfing, maer het kan verkeeren sij Bredero, en soo ging het hier oock mee. Sij liet ons voordt alles sien, wat daer te sien was. Koning Caerel de 2de staet op het plijn als levensgroote te paerdt van koper heel kunstig gemaekt, van eenen Mulder, een Amster- dammer geboeseerdt, soo sij mijn verhaelde. Doen brogt sij ons op het boven kasteel, dat weer boven op een bergh van dien bergh lijt, daer men langs breede trappe die overdekt sijn op gaet en boven lijt kanon om langs de trappe te konne schieten, daer sij de opklimmers ongemackel mee soude nae beneden doen rollen, dat se het opklimme voor de Zde mael wel soude vergeeten.

142 Windsor van de rivier gqien, tekening door onbekende meesfer. F&uren bijgewwkf door Frans der Kinderen. 24.7 bij 18.2 cm. ‘Daar iuQ met de pont ouervoere, uegen ivij tegen de hoogten op wzta het kasteel’

Daer boven heeft men een wonderlijk schoon gesigt, soo veel alst gesigt uytrijken kan, en daer men in 7 provinsien, gelijk sij seyde, sien kan. De Hartogh van Northfolk was in die tijt governuer van Wind- sar en heeft daer sijn wooning. Doen brogt sij ons in de kamer van de Hertoghin, daer sij met Chermijn den Hagenaer op bet lij, en van den Hartogh haer man betrapt wierdt, en Chermijn uyt het venster sprong en overswom. De Hartoghin is naderhandt nae Parijs gevlugt, gelijk sij ons verhaelde. Het is soo een afgrijsselijk hoogte dat men daer van schrickt als men nae beneden siet. Doen gingen wij weer nae beneden. Daer besaegen wij de slaepkamers van Koning Carel de Zde, daer seer infaeme schilderije waeren, als mede alle poutraite van sijn hoeren of op ‘t chevielst matresse, seer konstig geschildert van de beste meesters. ‘t Is jammer dat de kuns tot sulke goddelooshijt gebruykt werdt. Doen brogt se ons eyndelijk op ‘t laest in de zaal van St. Jooris, daer aen getwijffelt werdt of er wel een St. Jooris geweest is, gelijk meer Almenachs Heyliegen. In dese zaal werde de ridders van de Kousebandt geslaegen, daer St. Jooris te paerdt levensgroote daer hij de Draak doorsteekt heel treffelijk van ...... geschilderdt. Doen gingen wij nae de Kapel, daer de ridders als sij ridder geslaege werde communieseren, daer het Avondtmaal seer uytmuntent geschildert is van na mijn onthout van van Dijk. Door onse onnoselheyt of bottigheyt, dog van die Juffrouw voor groote onbeleefthijt en oneerbiedig-

143 heijt en dat was omdat wij onse hoed: niet afnaemen, heetgeen wij wel mogten gedaen hebben, want daer niet in stack of wij het deden of niet, wijl die saek indifferent was, maer van die Juffrouw seer euvel opgenomen, dat wij geen meer respekt en ontsag hadde voor sulke plaas als dat was, en ick nam het voor superstisie, maer onse Juffrouw wierdt soo quaet, dat se van ons afging en quam niet weer bij ons. Maer het was goet dat wij alles gesien hadde, want ons crediet was uyt. Het sal sekerlijk een dame geweest sijn van de Hoogvliegende Kerk. Int voorbijgaen moet ick dit van die van Windsor segge dat se niet veel van Koning William hielde, want hij heeft er maer een nagt geslaepen en dat was doen hij nog geen Koning was, doen hij nae Londen ging, maer Koning Carel en Jacobus hebben daer altijt haer Hof gehouden en doen criejoelde het daer van onduegde (want doen was daer een spreekwoordt int gebruyk, 100 vrouwe te Windsor 99 hoeren) soo dat er nu menig eerlijk tegen haer dank sijn, dewijl sij geen gelegenthijt daertoe krijgen. Naedat wij besien hadde dat besienswaerdt was, vertrocke wij en passeerde de revier over de brug en gingen langs de revier, doen saegen wij tegen de hoogten op van het kasteel, hetgeen vervaerlijk hoog is, tot daer wij quaemen daer wij met de pondt weer over de revier voeren en ginge door een digt bos. Daer van daen gingen wij door een seer vermaekelijke weg tot Coolbroek in een herrebergh, daer wij spijsde en daer wij het soo vermaekelijk vonden dat wij daer tot daegs daer aen bleven, daer wij de wardin leerde candeel kooke, die sij noijt gegeten hadt, maer goede smaek daerin kreeg. Daegs daeraen nae de middag nae dat wij gespijst hadde, reden wij met de koets daer vandaen. Wij waeren daer soo minsaem geweest en onthaelt of wij groote vrinde of kennisse geweest hadden en hadden saemen met malkander gegeten, niet tegenstaende daer seer veel menschen daer gelogeerdt waeren, want het een herrebergh was daer de koetse en vragtwaegens logeerden. Wij reden dan tot Hammerschmid en tot Brent- fordt, daer wij plijsterden, daer het redelijk morsig was, en doen tot Kinsinton en door Chelsea en s’avonds tot Londen en hebbe met veel plijsier dat rijsie volbrogt. Godt sij gelooft.’

Hadden al die avonturen in vreemde landen allereerst Frans’ belangstelling, daarnaast namen ook ongelukken en ziekten een belangrijke plaats in. In een gezin met vijf opgroeiende jongens gebeurt natuurlijk wel het een en ander, vooral in een stad met veel water zoals Amsterdam. Frans en zijn vrouw zijn zelf vaak het slachtoffer van onkundige apothekers en chirurgijns. In Londen krijgt hij van een Leidse chirurgijn Homoet in een herberg een pil tegen hoofdpijn, waarvan hij een week doodziek is. De apotheker Croonenburgh naast de deur, die de kleine Pietertje vergiftigd heeft, wordt toch nogal eens om hulp gevraagd, o.a. daags voor meiavond 1709, ‘dat ons goedt al gepackt stond?. Frans en zijn vrouw zijn allebei wat misselijk en vragen de meid hun een flesje te geven met extract van lepelbladen, maar ze reikt een flesje aan, dat de apotheker Santvoort had gegeven om wratten van Emanuel af te bijten. Man en vrouw worden doodziek en de buurman zegt tegen hun zuster, die om hulp komt: ‘U broeder en sijn vrouw sijn beyden om hals, want het is vergift dat sij ingenomen hebben’ en weigert om te komen. Zelf nemen zij in wanhoop olie in en later als de oude dokter Roccamora komt ook nog lauw water. De vrouw geeft dan over en de tinnen waterpot bijt zo zwart in, dat het er nooit meer uitgaat. Frans is ernogergeraan toeenschrijft later: ‘Het began mijn soo vervaerlijk te kriewelen omtrent mijn navel. De Doc- toor sij, daer sijn U darmen het alderdunst, daer kanne sij gemackelijk doorbijten.’ Gelukkig liep het goed af. Een ongeluk, dat Frans in tekening liet brengen, die ik hier afbeeld, wil ik ook nog in zijn eigen woorden laten volgen:

144 Ongeluk op de brug over de Reguliersgracbt bij de Kei~eqracht, tekening van Louis Cbalon 1728, gerigneerd en gelteerd. De figuren vermoedelijk bijgewerkt door Frans der Kìnderen. 19.~ bij 21.8 cm

145 ‘. . . . (1721) stond ik te praete met Mons. de Bary, de koster van de Suyderkerk, dat ik hem vroeg om een plaes in de Suyderkerk op de brug van de Kijsers en Regeliers gragt, soo quam daer een knegt aen rijde met nog een paart aen de ham, van de ander brug af. Doen hij nu voorbij mijn was, sloeg het paert dat hij aen de handt hadt soo vreeslijk agteruyt, dog ik voelde het maer wijnig aen mijn rug. En doordien ik her niet sag wist ik daer niet van, maer Mons. Bary en veel andere mensche die het saege, waere daer seer van ontdaen en verschrikt. Hadt ik een wijni ,g digter bij het paerdt geweest, hij hat mijn te plettere geslaege, want het mijn maer effe raekte, dog Godt den Heer heeft mijn daer merkelijk bewaerdt, waervoor hij euwig sij gepreesen. Bewaerdt mijn 0 God mijns hijls voor een haesticge doodt.’ Ook over ongelukken en ziekten zou ik lang door kunnen gaan. Ik beperk mij echter tot één geval, een operatie van Frans’ halfbroer Adam, waarbij Frans een heel preciese en goede tekening van de verwijderde steen als ware het een juweel maakte: ‘Hij was een goutsmidt en is van der jeugt of aen met de steen gequelt geweest. Doen Freere Jaques uyt Frankrijk hier in de stadt was, die heeft hem doen gesondeert, maer oordeelde dat hij doen nog geen noodt hadt, maer hij is 1709 van de steen gesneeden door Gomaris van Bortele, sijnde doen 17 jaarr, in de tegenwoordighijt van Dr. Sermes en de overluyde van het chirugijnsgilt en nog eeniege andere vreemde heeren, die ick niet en kon. De steen woog 1 ons, 2 engels, hebbende dit fatsoen, en omtrent sulke coleur, ruyg en gespikkelt of het puymsteen was, maer daer was voor wadt afgebrooke. Hij ging seer cordaet legge om gesnede te werden. Soo als hij sou gesnede werde, was ick bij hem. Mijn vader en mijn moeder waere in mijn huys soo lang gegaan. Maer mijn ouste suster Maria bleef alleen in huys. Ick was van zints om daer oock gebleve te hebben. Maer doen het alles gereet was, sij de Meester tegens mijn, wij sijn nu gereet, het was beter, oordeel ick, dat uE. oock wegging. Soo omhelsde hij mijn en nam afschijt van mijn, en sij, Broeder nu sal ick uE misschien noyt weer sien, vaert wel in der Eeuwighijt, waerdoor ick seer ontdaen en ontroerdt wierdt, dog hij wist daer niet van, en was heel welgemoet. Doen hij gesneden was, quam ick weer voort bij hem. Ick vroeg, hoe hij voer. Heel wel, antwoorde hij mijn, maer sij tegens mijn, laet mijn nu rijs sien mijn Vijandt, die mijn altijt soo gequelt heeft en ick gaf se hem in sijn handt en bekeek se heel naukeurig en hij sij, dat de pijn van het snijde soo groot niet was, als hij daer wel pijn voor desen sen gehadt hadt.’ De oude Adam had drie van zijn vier zonen opgeleid in zijn eigen of een aanver- want beroep. Frans deed hetzelfde met zijn eigen vijf zonen met uitzondering van Emanuel, die altijd een vlugge jongen was geweest en zijn oudere broers Adam en John verre de baas. Emanuel werd op zijn twaalfde jaar bij notaris Valckenburgh besteed en op zijn veertiende jaar bij de heer Oker op kantoor. Omdat Frans zelf niet meer aan de praktijk deed, werd in 1710 John bij Teunis Loman op het goud-. smeden besteed en wegens ruzie met de vrouw van Loman daarna bij Daniel Pero. Maar vele bekenden wilden wel graag een van de \Engels sprekende zonen van Frans in dienst hebben en zo kwam John in 1714 toch op een kantoor. Jacob was ook bijzonder flink: ‘Doen hij nog geea 6 jaer out was, sij hij de vraegen op in de Engelsche Kerk in ‘t Engels, daer sij haer over verwonderde. Doen de prediekandt Do. Fids van stoel quam, vereerde hij hem een gulde, een soetighijt voor een kindt.’ Hij werd, toen hij 13 werd in augustus 1713, op het diamant- snijden bij Egberdt le Febre besteed, maar na anderhalf jaar bleek dat le Febre een prul was. Daarna kwam Jacob bij een oliekoper, die zijn toezeggingen later niet gestand deed, zodat Jacob toen met groot succes eigen zaken ging doen. Emanuel en Jacob brachten het het verst, maar dat had er van het begin af aan in gezeten.

146 Adam, de oudste, werd opgeleid tot goudsmid net als zijn vader vroeger. Hij kwam bij zijn vader in de zaak, maar eindigde met een faillissement. Frans werkte blijkbaar ook met zijn vader samen. Met hem liep het nog treuriger af. Over zijn opleiding zegt de vader niets, vermoedelijk omdat zijn zoon toen al een mislukking was. Wel neemt Frans het verslag van een reis van deze jongste zoon naar Engeland in 1727 op in zijn manuscript, maar in een ALLEENSPRAAK ter gelegenheid van zijn zestigste verjaardag na een verslag over het familiefeest in de tuin schrijft hij : ‘Ontfermt u over mijn jongste, ruk hem uyt de strikke van den Zatan, set hem over in het Koningrijk uwes Soons uwer Liefde, opent de oogen van sijn duyster en verkeert verstant, geeft hem de Zaaligmaekende Kennes die hem door Jesum Christum ten Eeuwiegen Leven is lijdende’. Daarnaast plakt Frans een prent van de val van Icarus, kunstig door hemzelf gekleurd: ‘Men kan geen twee Heere dienen Godt en den Mammon’. Wat er met deze vrolijke Frans, die ten tijde van de kermis zonder enige vroedkundige hulp ter wereld was gekomen, uiteindelijk gebeurde, kan ik niet zeggen. In de laatste testamenten van zijn vader, is geen sprake meer van hem; vermoedelijk was hij toen al dood. De huwelijken van de vier zonen worden ook uitvoerig besproken. Telkens plakt de vader een fraai door hem gekleurde huwelijksprent in zijn familieboek, voorzien van een vers, en de drie laatste malen ook van zijn eigen op de bruiloft uitgesproken huwelijkswens. Adam vond op zijn tochten naar de winkel van Ver- brugge in Delft een bruid in Maria Huygens, winkeldochter van juffrouw Eg- mondt te Leiden, net als vroeger zijn moeder. Daarna volgde Jacob, die in de avond van de 24ste juli, de dag vóór de reis naar Zeeland, zijn vader kwam verzoeken, ‘of ik wilde bij Jufr. van Vledder gaen om het Huuwelijk aen haer te versoeke, dewijl sij mondig was hadde wij met geen voogde te doen’. Frans gaat uiteraard pas na zijn terugkeer uit Zeeland aanzoek voor zijn zoon doen. Emanuel volgt in hetzelfde jaar met Maria Michel, de dochter van wijlen Johannes Michel, een kassier, die in zijn jeugd ook in Londen had gewerkt bij dezelfde meester als Frans. Op 12 december ondertrouwt het paar, op 5 januari 1725 gaan ze naar het stadhuis voor commissarissen en op 24 januari vindt de bevestiging in de Nieuwe Kerk door dominee Vos plaats. John der Kinderen, die samen met zijn broer Emanuel zaken doet, vertrekt na het huwelijk van zijn broer Jacob met Emanuel naar een ander huis, dat hun vader voor hen huurt. ‘En dat moest het huys sijn, daer mijn soon John uyt het huys daernaest, het cabinet daer sijn dierbaere juweel uyt haele souw, want hadt ik gewagt tot maendag, gelijk mijn soons mijn versogten, omdat ze geen tijt hadde om mee te gaen, wij hadde het huys niet gekreegen, al hadt ik maer een uur of 3 laeter gekoomen, het hadt weg geweest, soo dat van pas koomen ist al. Dit juffertie wierdt dan van mijn soon op Palmknoope versogt van haer broeder Jacob. Dit was de eerste rijs dat ik haer sag en vroeg mijn soon, wadt is dat voor een Juffertie, die mijn tot antwoordt gaf, dat is mijn Buurvrijstertie, waerop ik sij, dat lijk een heel soet meysie te weese, en prees haer soo in mijn eenvoudigheyt,

147 Scbellingwoude, h&witrg door Willem van de Velde, geri’treerd W. V. tr., Scbelhpoude itzgeuoegd door Frans der Khderen. 21.4 bij 15.1 cm

wijnig denkende dat het mijn dochtertie worden souw!’ John en zijn vrijstertje ondertrouwden 24 december, ‘daegs voor Kerstnagt’, gingen 2 februari 1725 voor commissarissen en werden op 20 februari door dominee Vos in de Nieuwe Kerk in de huwelijkse staat verenigd. Geïnspireerd door al deze huwelijken en de nakomelingschap, die zich al spoedig aandiende, werkte Frans voort aan zijn boek. Het lijkt mij nu de plaats om daarover wat meer te vertellen. Hij had het opgezet als genealogisch handschrift met korte en vaak ook zeer uitvoerige verhalen over de familieleden, vooral ook over zijn eigen leven. Al werkend, bedacht hij telkens bijzonderheden, die hij wilde inlassen. Dan schreef hij weer wat op en plakte die bladen ertussen. Een paar vellen liggen thans nog los achterin. Maar de grote aantrekkelijkheid van het manuscript bestaat uit de illustraties, waarover ik terloops telkens al sprak. Enkele ontbreken en zijn blijkbaar later er

148

- __....__“~ -__. -. ------uit gehaald, andere zijn nooit gemaakt. Toch bereiken we nog een totaal van 87 prenten en 76 tekeningen. Frans der Kinderen had in zijn leerjaren leren tekenen, maar voor een goudsmid-juwelier beperkte zich dat tot ornamenten en bloemen. Dergelijke tekeningen kon hij voortreffelijk maken. Ook eenvoudige landschapjes wist hij aardig weer te geven. Van moeilijker topografische tekeningen en van figuren bracht hij niet veel terecht. Frans’ zwager Coenraad Farret, die kunstschilder van beroep was, hielp dikwijls met figuren en stoffage. Maar meestal verfraaide Frans der Kinderen zelf met wateren olieverf de prenten en tekeningen, die hij aankocht om zijn familieboek op te luisteren. Natuurlijk kon hij niet altijd het gezochte krijgen, maar dan nam hij wel een toepasselijk gezicht, waarin hij zelf op de achtergrond het bewuste dorpje neerzette. Ik beeld hier zo’n tekening af, gesigneerd door Willem van de Velde (W.V.V.), die Frans der Kinderen opkleurde en voorzag van de kerk van Schellingwou. Daar mislukte de reis naar Friesland in de zomer van 1692 door het scheuren van het zeil van de Sneeker beurtman! Heel natuurgetrouw zal deze illustratie niet geweest zijn. De topografische tekeningen zal men uiteraard alle kritisch moeten beschouwen om uit te maken welke waarde ze hebben. Er zijn mooie tekeningen van Hoorn, Rotterdam en de Zeeuwse steden bij. Amsterdam is, zoals te begrijpen, vrijwel niet vertegenwoordigd. Alleen prenten van de Engelse kerk van & 1710 van Schenck en van enkele Amstelgezichten van Rademaker uit 1730, ter illustratie van het vertrek naar Engeland, zijn opgenomen, de laatste met de toevoeging van de datum 281.1732. De Londense prenten zijn natuurlijk ook vaak van veel later dan de reis van 1691/92. Een enkel maal blijkt dat uit het verhaal. Bij de Guildhall wijst Frans erop, dat hij de veroverde vaandels en standaarden in de slag van Ramillies niet zelf heeft aanschouwd. Misschien bracht zoon Frans in 1727 nog wat illustratie- materiaal voor zijn vader uit Londen mee. Een tekening van Windsor van achteren is een typisch 18de eeuwse mooie waterverftekening, die zelfs Frans der Kinderen eerbiedigde en niet kleurde. Of kwam hij er niet meer aan toe? De gedenkstukken bij huwelijken en overlijden gaven minder moeite. Meestal slaagt Frans er wel in een toepasselijke prent te vinden, zoals bij het overlijden van zijn vrouw Susanna van der Eyke een afbeelding van een omgevallen eik. Toen zijn zoons trouwden, waren al de bekende huwelijksprenten in omloop. Adam krijgt een prent van J. Wandelaar, Jacob een prent van J. C. Philips van 1723, Emanuel een ongesigneerde en John een prent van J. Lamsveld. Natuurlijk kleurt de vader deze weer zorgvuldig in. Frans der Kinderen was ook hier uiterst oprecht, zoals uit het opschrift van het register van afbeeldingen blijkt: ‘Register van alle tekeninge & prenten die in dit boek zijn, welken van mijn geinventeert of ten deelen gemaekt sijn en de naemen van die geene, die sij gemaekt hebben, opdat ik niet en ploeg met een ander sijn kalf of mijn versier met veeren die uyt andere vogels getrocke sijn’. Van de eerste 28 afbeeldingen vertelt hij niet alleen precies, wat anderen en wat hij eraan hebben

149 gedaan, maar ook de prijzen. Tot en met afbeelding 61 - we zijn dan midden in Londen - komt hij er nog toe het eerste te vermelden. Dan volgen tot afbeelding 106 alleen de titels. Daarna moeten we, indien het onderwerp niet boven de afbeeldingen is geschreven, dikwijls uit de tekst raden naar het onderwerp. Ik zal hier eerst de kunstenaars opnoemen, die vertegenwoordigd zijn. Het is in de allereerste plaats verschillende malen Coenraad Farret met zijn beelden en figuren. Hij deed dat voor zijn zwager natuurlijk gratis. Bij de genoemde prijzen is de hoogstef2.10.- voor een tekening van W. Vitringa van de konvooier van de haringbuizen, waarop oom Baggelaer dienst nam. Voor een fraai gezicht op Middelburg van Van der Meule betaalde Frans f 1.1 O.- en voor een gezicht op de Maas van A. Silo f l.-. Daarin tekende hij dan ook zelf Rotterdam bij. Wat een serie van tekeningen van Willem van de Velde kostte, blijkt helaas niet. Het is bij de ingekleurde tekeningen overigens moeilijk, wanneer het niet vermeld staat, onderscheid te maken tussen een Vitringa en een Van de Velde. Dat zijn de voornaamste tekenaars van de scheepstekeningen. Wat Engeland betreft worden genoemd A. Carree met een roettekening van Easterford, R. Claessoon met een O.I. inkttekening van Burnwood, Everdingen met een O.I. inkttekening van Colchester en J. G. Rudolphi met O.I. inktteke- ningen van High Gate, Witham en Chelmsford. Ze doen geen van alle ook maar enigszins authentiek aan. Wat Johann Georg Rudolphi betreft, die nog veel meer aan het boek bijdroeg, kan ik enkele prijzen noemen. De afgebeelde titelplaat en de gedenkpilaar voor Pietertie Raarda kostten beide 10 stuiver. Bij de latere tekeningen zijn er twee gesigneerde, waarvan één gedateerd 1728. Ik beeldde ze beide af, omdat ze gebeurtenissen uit het leven van Frans der Kinderen weergeven en dus op bestelling gemaakt moeten zijn. De tekenaar van deze buitengewoon onbeholpen voorstellingen was Louis Chalon. De prenten waren soms nog duurder dan de tekeningen, grote gravures van Saenredam naar A. Bloemaert 12 stuiver, net als de titelprent van J. Lauch. Kleine prenten van Matthaeus Merian werden met 8 en 10 stuiver betaald. De topografische prenten waren goedkoper. De Engelse kerk op het Begijnhof van Schenck kostte maar 1 stuiver, net als de prenten van Leeuwarden, van Emden en van Londen voor de grote brand. Alles samen legde Frans der Kinderen er toch heel wat aan ten koste, zoals op het einde blij kt :

‘Maer evenwelmoet ik dit daar nog bij sette, want nae mijn doot kan ik het niet wel doen, dat ik vrindelijk versoek, dat het niet mag verwaerloost werde om kindere daer mee te laste omspringe, want ik daer seer veel moeite aen gehadt heb dog met plijsier. Dog ik heb daer veel onkoste ook aen gedaen, want daer tekeninge in sijn die 10 & 6 a 4 a 3 guldens mijn het stik koste, dog daer sijnder ook wel in die mijn maer 6 stuyvers koste, die maer schetse waere, die ik int geheel opgemaekt heb, en de moeite die ik daer aen gedaen heb, sou ik voor geen 100 dukaete weer willen doen. Nogmaels vaert wel.’ Met de prenten van steden gaf Frans der Kinderen natuurlijk wel goede afbeeldingen, die de belangstellende beschouwers van het manuscript een goede indruk

150 Verbeerlijkting uan de Vr$zid met oers uart Fraru der Kinderen, tekening in 0. I. inkt door /. G. Rudolphi, gesigneerd. ‘De Vrqhgt door Redolfe getijkent met oost indiesche ink, door mij afgeeset ett de jaese en de wcrepens gemaekt en de orrmmenien, 10 st.’ 14.6 bij 20.5 cm

151 bijvoorbeeld van Londen gaven. Voor het platteland gebruikte hij meestal tekeningen. Zo werd o.a. Dovercourt van de familie Davall heel precies aangebracht in een toepasselijk landschap van een onbekende tekenaar (Rodulphi?), dat zeker niets met Engeland te maken had. Maar ook gebruikte hij wel gravures daarvoor. Een prent van M. Merian diende voor de weg naar Manningtree. Met ijver moderniseerde Frans de costuums van de reizigers. Nog enkele woorden over dit merkwaardige verschijnsel, dat zeker niet alleen voor Frans, maar ook voor vele van zijn tijdgenoten geldt. Wat feiten in zijn manuscript betreft, wenste hij absoluut juist te zijn, maar wat de afbeeldingen betreft vond hij dit kennelijk niet nodig. Slechts vrolijke fel gekleurde illustraties ter verlevendiging van het manuscript wilde hij geven. In zijn jeugd had hij als toekomstige goudsmid-juwelier stellig een ouderwetse traditionele tekenoplei- ding gehad en de resultaten daarvan vindt men in het Geslagtregister. De 163 afbeeldingen wekken met uitzondering van de ene niet bewerkte tekening van Windsor van achteren vrijwel alle associaties op aan oude miniaturen, vooral de gezichten in verre landen, die werden verfraaid met bloemen en vogels. Zo is het Geslagtregister van Frans der Kinderen uit de 18de eeuw misschien het beste te vergelijken met een middeleeuws getijdenboek. In 1727 schreef Frans op het einde van het jaar:

‘Dit boek is eyndelijk het geschrift geeyndigt, of ik nu alle de tekeninge die hier in sijn gedaen sal maeke is mijn onbekent, want daer sijnder maer int geheel 42 nog gedaen en prenten 18, soodatter nog 53 moeten gedaen sijn en . . prenten, dog die niet gedaen koomen sullen sekerlijk ongedaen blijven, en sal alst Godt belieft in jaer van 1728 weer een ander beginne. 1728 gedaen 18 tekeninge, rest 60 tekeninge 60 prente. 1731 prente gedaen 31. Rest nog 50. & tekeninge gedaen 78.’ Frans had toen ook wel andere zaken aan het hoofd, want hij was na ruim tien jaar weduwnaarschap hertrouwd. In het familieboek wordt het slechts terloops meegedeeld, wanneer hij over de Kinderen in de Gloyende Oven in de Voetboog- straat schrijft, waar zijn zuster Alida blijft wonen en zijn zuster Maria, die voor hem op het Spui het huishouden deed, ‘sint mijn trouwe’ is gaan wonen. Het archief leert ons echter alles over dit tweede huwelijk. De bruid was Christina Nunniks, weduwe van Jan Groenmeyer, die voorheen kastelein in de bekende herberg de Munt was geweest. Zij waren afkomstig uit Duitsland - zij uit Wesel - en beiden Luthers. Toen ze op 5 december 1713 hun testament voor notaris Hilbrand van der Heyden maakten, woonden ze nog in de Munt. Op 26 januari 1717 was hij echter eigenaar geworden van een huis op de Prinsengracht beoosten de Noorderstraat, thans no 726. Daar was Jan Groenmeyer op 5 september 1727 gestorven, zijn weduwe welverzorgd achterlatende. Aan onroerend goed en effecten werd de nalatenschap alleen al op f 60000.- getaxeerd. Twee jaar later hertrouwde de weduwe met Frans der Kinderen en hij verliet zijn huurhuis op het Spui om in haar huis in te trekken, na 52 jaar in het typische buurtje van gouden zilversmeden gewoond te hebben.

152 Volgens de huwelijkse voorwaarden van 22 oktober 1729 voor not. Wiselius betaalde hij de onkosten van de huishouding, maar zij droeg daarvoor per jaar f 1750.- bij. Daar op de Prinsengracht legde hij de laatste hand aan zijn ‘Geslagtregister’, maar of het zijn nieuwe vrouw of de ouderdom was, erg opschieten deed hij niet. De prenten en tekeningen en vooral ook het belangrijke register werden nooit voltooid. Slechts geboorten en sterfgevallen in de familie werden nog door hem opgetekend. Dat de stiefmoeder gezien was bij de kinderen blijkt uit het feit, dat twee kleindochters de naam Christina kregen en zij peet was. Op 14 april 1735 stierf Christina Nunninks. Haar nalatenschap ging naar familieleden, maar het huis op de Prinsengracht had zij op 12 december 1734 bij legaat voor notaris Barels aan haar echtgenoot gelegateerd. Bij akte van 14 juni 1736 werd het aan hem afgestaan door de erfgenamen, samen met een schepenkennis van f 5000.- voor 1000 gouden ducaten, die hem volgens de huwelijkse voorwaarden toekwamen. Het was stellig de bedoeling van de weduwe geweest, dat de weduwnaar op de Prinsengracht bleef wonen. Maar dat was niet het geval. Op 2 maart 1736 deed Frans der Kinderen zijn tuin, die hij in de loop van de jaren zeer had uitgebreid, van de hand. Voor f 6000.- werd de buurman Anthony Goetval eigenaar. Op 9 november 1736 volgde het huis op de Prinsengracht, dat voor f llOOO,- eigendom werd van Hendrik Meyer. Wat de reden van Frans’ vertrek was, blijkt niet, maar zeker is dat hij Amsterdam verliet om zich in Nederhorst den Berg te vestigen. Enige jaren na de dood van zijn eerste vrouw had Frans der Kinderen het gemeenschappelijk testament van 1695 herroepen. Op 11 januari 1723 maakte hij voor notaris Baars een nieuw testament, waarbij hij zijn 5 zonen tot erfgenamen benoemde, maar aan Frans f 2000.- en aan Jacob f lOOO.- vooruit legateerde. De andere zonen hadden blijkbaar allen al een som van ongeveer f 2000.- van hem gehad. Zijn broer Hendrik kreeg een lijfrente vanf .50.- per jaar. De juwelen zouden na zijn dood door zijn zoon Adam moeten worden verkocht. In zijn laatste levensjaren ging Frans der Kinderen telkens weer naar notaris Barels om zijn testament te wijzigen. Dat gebeurde op 20 september 1733, 14 december 1734 en 10 september 1737. Die laatste maal wordt speciaal vermeld, dat hij in Nederhorst woonde. Vooral het testament van 1734 is aardig. Frans der Kinderen ligt dan ziek in bed en legateert aan zijn vrouw zijn beste spiegel, zijn beste portret en een bloemstuk van Van Huysum. Zijn broer Hendrik krijgt een lijfrente van f 150.-. Zijn zoon John zal de ‘twee boeken zijnde de geslagtregisters van zijn familie’, zijn zoon Emanuel ‘zijn blomboek’ en zijn jongste zoon Jacob ‘zijn goud zakhorologie’ hebben. De eerste van de kleinzonen, die geboren zal worden, of anders de oudste zoon van John zal zijn mouwknopen met diamanten krijgen. De oudste zoon, Adam, wiens zaken dan al mis dreigen te gaan, wordt in de legitieme gesteld.

153 Dat testament bleef van kracht, toen hij op 10 september 1737 speciale voorzieningen ten behoeve van zijn dienstmaagd Geesje Gulard kwam treffen. Zij kon rekenen op f 500.- en f 30.- meer voor ieder jaar dat ze nog bij hem in dienst zou zijn en verder op een bed met toebehoren en een aardig inboedeltje. Reeds in de nacht van 4 op 5 oktober 1737 stierf Frans der I

154 treffen vaak de ingetrouwde families. Het wapen van de abt blijkt een grote verandering te hebben ondergaan : het is anders gedeeld, de drie rozen zijn eerst veranderd in drie bollen, later in drie tulpen, en de griffioen heeft een ploeg onder zich gekregen. Misschien staat die nog wel in verband met de tekening van de aanvaarde ploeg, die Frans der Kinderen in zijn manuscript opnam bij de beschrijving van zijn huwelijk. Er is een bijbel van Lenaert der Kinderen uit het jaar 1563, die eens toebehoorde aan Willem François van Turenhout en aan Lorens Seurens. Of dit het exemplaar was, dat Frans der Kinderen bezat, is moeilijk uit te maken, Tenslotte is er een eenvoudig tinnen kommetje, dat de volgende inscriptie draagt: ‘Jaques der Kinderen en Maria van Oudenaarde zijn om der religie gevlugt in t jaar 1655 en dit mede gebragt van Geersberge in Vlaanderen’. Hoe dit kommetje van de nakomelingen van Pieter der Kinderen naar denakomelingen van Frans der Kinderen verhuisde, kan ik niet zeggen. Ongetwijfeld echter heeft Frans het bij Pieter bewonderd in de zomer van 1724, toen hij zijn bezoek aan Middelburg bracht, dat de inspiratie zou geven tot zijn handschrift.

155 GENEALOGIE

1 Adam der Kinderen, 1550 met zijn vrouw genoemd als lidmaat van de Holl. Kerk te Londen, 1551 Southwark, st. vóór 10.5.1571, tr. Cornelia . . . ., st. na die datum.

Uit dit huwelijk o.a. : 11 Adam der Kinderen, tr. 1. Holl. Kerk Londen 27.5.1571 (ondertr. 10.5) Elizabeth van Cockere, geb. in het Kleefse of Gulikse, tr. 2. Holl. Kerk Londen 21.11.1587 Jacomijntken Hildernisse, geb. Bergen op Zoom, weduwe van Joris van Daele.

Uit het eerste huwelijk: 1. Adam der Kinderen, ged. Holl. I

111 Adam der Kinderen, ged. Hol]. Kerk Londen 21.1.1578, na omzwervingen 1605/06 te Amsterdam, parelgater, lidmaat Eng. Kerk 7.8.1607, in de Groene Harp Anthoniebreestraat 1607, Pieter Jacobs- straat 1635, begr. Zuiderkerkhof Amsterdam 16.12.1635, tr. Anna (op stamboom aangeduid als: van Londen), geb. Londen, lidmaat Eng. Kerk 13.6.1607, Pieter Jacobsstraat 1635 en 1638, Pieter Jacobs- dwarsstraat 1643 en 1644, st. tussen 1656 en 1661, dochter van _ . . ., brouwer te Londen.

Uit dit huwelijk: 1. Cateren der Kinderen, geb. 1605, st. jong. 2. Abraham der Kinderen, ged. Nieuwe Kerk Amsterdam 12.9.1606, st. jong. 3. Isaak der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 30.9.1607. 4. William der Kindern, ged. E.K. Amsterdam 17.1.1610. 5. Abraham der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 12.1.1614. 6. Henry, volgt IV. 7. Adam der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 17.3.1619, st. jong. 8. Adam der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 4.7.1621, beeldhouwer, Singel 1670, 1677, 1679, st. 1691, tr. (ondertr. Amsterdam 12.3.1644) Rachel Merriday, ged. E.K. Amsterdam 17.5.1620, st. 26.4. 1688, dochter van Samuel Davids Merriday en Rachel Hamel.

Uit dit huwelijk: a. Samuel der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 18.2.1646, chirurgijn Bunschoten sedert 1675, st. aldaar, begr. aldaar 19.10.1719, tr. Amersfoort 10.1.1672 Helena de Widt, geb. + 1646, st. Bunschoten 6 (of 20). 6.1704, dochter van Meindert de Widt, schoolmeester. (Uit dit huwelijk werden 10 kinderen geboren, van wie uit de zoons Meindert en Frederick geb. Bun- schoten, nakomelingen). b. Rachel der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 24.5.1648, st. Bunschoten 1717, tr. 1. (ondertr. Amster- dam 10.7.1677) David Conincks, geb. Amsterdam 1650/51, scheepschirurgijn op Oost-Indië, later blind, tr. 2. Oude Kerk Amsterdam 4.9.1689 (ondertr. 20.8) Pieter du Bert, geb. Nijmegen 1660/61. boekbinder.

1 De twee oudste generaties zijn onzeker, evenals de doopdatum van generatie 11, echter wel waarschijnlijk.

156 c. Angeniet der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 5.11.1651, kunstknipster, (die voor een schip de groote van een bladt papier 80 gulde kreeg van den Hr. Admirael Tromp, dat nae sijn schip gesneede was), st. 1690, tr. (ondertr. Amsterdam 14.1.1679) Elias Pieters (of Elias Ardis), geb. Rijnsburg 1656/57, chirurgijn te Leiderdorp, later te Amsterdam, hertr. 1690 Elisabeth Herrison, weduwe Matthijs Vonck. d. Dyna der Kinderen, ged. Nieuwe Kerk Amsterdam 10.11.1654, kunstknipster, st. Engeland, tr. (ondertr. Amsterdam 19.11.1677) Thomas Gerrards, geb. Norwich 1636/37, makelaar op de Fluwele Burgwal 1677, st. Engeland, zoon van Thomas Gerrards en weduwnaar van Susanna Thorp. e. Isaac der Kinderen, ged. Zuiderkerk Amsterdam 24.11.1658, scheepschirurgijn, woont Jordaan, onderbroken door enige jaren te Boskoop, st. op zee op terugreis van Suriname 24.8.1695, tr. Nieuwe Kerk Amsterdam 14.9.1683 (ondertr. 28.8) Elisabeth Hengelen, geb. Amsterdam 1656, st. na 18.1.1734, dochter van . . . . en Geertruyd Boudewijns. (dochter Geertruy, ged. Noorderkerk Amsterdam 19.8.1689, tr. Amsterdam 1731 Harmanus Rijbergen; zoon Adam, geb. 2.6.1695, vertrekt naar Oost-Indië). f. Huida (genoemd naar de profetes, over wie haar zwangere moeder in de Westerkerk hoort preken) der kinderen, ged. Oude Kerk Amsterdam 3.3. 1662, begr. Leidse Kerkhof Amsterdam 23.3.1692, tr. (tegen de zin van zijn Luth. moeder) Jacobus Mahue, geb. Hamburg, werkt op kantoor van de heer Croonenburgh, wordt lidmaat Herv. Kerk, keert na de dood van zijn eerste vrouw terug naar Hamburg. g. . . . . der Kinderen, begr. Noorderkerkhof Amsterdam 16.8.1670.

9. Anna der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 3.5.1623, lidmaat Eng. Kerk, st. 1661 of kort daarna, tr. Nieuwe Kerk Amsterdam 2.8. 1643 (ondertr. 11.7) Roelandt Jonas, geb. Steenwijk, handschoenmaker, na zijn huwelijk lidmaat Eng. Kerk, krijgt 23.3.1662 zijn attestatie voor andere kerk. (10 kinderen tussen 13.3.1644 en 30.1.1661 ged. E.K. Amsterdam). 10. John der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 6.4.1625). r

IV Henry der Kinderen, geb. 29.3, ged. E.K. Amsterdam 16.4.1616, beeldhouwer, lidmaat Eng. Kerk, st. 1652, tr. E.K. Amsterdam 22.9.1638 (ondertr. 2.9) Mary Allen, geb. Utrecht november 1618, lidmaat Eng. Kerk, woont 1661 Kalverstraat, begr. Heiligewegs Kerkhof Amsterdam 30.6.1661, dochter van Thomas Allen, goudsmid, koster en schoolmeester van de Eng. Kerk en Margriet Passoneage. s

Het is niet na te gaan, wanneer deze John der Kinderen overleed. Frans der Kinderen veronderstelde in zijn manuscript, dat hij identiek was met de volgende John, van wie hij twee kinderen in de doop- registers van de Engelse Kerk vond. Het is uiteraard mogelijk, maar niet erg waarschijnlijk, daar verder niets over hem bekend was in de familie. John der Kinderen (ged. E.K. Amsterdam 5.4.1625?) tr. 1. Grote Kerk ‘s-Gravenhage 16.12.1646 Cornelia Haddeway, weduwe van Johannes Fontaine, 2. Sloterdijk 7.9.1653 (ondert. Amsterdam 23.8) Joosje Willems, geb. Amsterdam 1626/27, dochter van ...... en Rebecca Willems. Hij woonde toen als kleermaker in de Nieuwe Leliestraat en kon niet schrijven. Op 27.5.1654 werd een zoon Henry en op 11.10.1656 een dochter Rebecca gedoopt in de E.K. Amsterdam. Misschien is deze Jan identiek met Jan der Kinderen op de Prinsengracht bij de Leidsestraat, die 31.3.1667 een misdracht liet begraven op het Leidse Kerkhof. Frans der Kinderen noemt als moeder van Mary Allen: Presilla Hallewel. Daar tweemaal een dochter van Mary Margriet werd genoemd, lijkt het veel waarschijnlijker, dat haar moeder Margriet Passoneage was, die wordt genoemd in de ondertrouwakte van 14.10.1639, toen Thomas Allen hertrouwde met Annetje Dirks. Deze Annetje was de vrouw die door haar optreden zoveel moeilijkheden op de school veroorzaakte. Thomas Allen kwam uit Newcastle en moet inderdaad verwant zijn geweest aan Peter Allen, die tot de eerste ouderlingen behoorde, welke verwantschap Frans der Kinderen ook heeft horen noemen. (Alice Clare Carter, The English Reformed Church in Amsterdam in the seventeenth century, Amsterdam 1964). De onjuiste voormoeder ontleende Frans waarschijnlijk aan het kerkeraadsproto- col van 13.4.1633, waar Thomas Allen en Presilla Hallewell de ‘evell carryage and living’ van Elizabeth Smith en Thomas Browne aangeven.

157 Uit dit huwelijk: 1. Margriet der Kinderen, geb. 23, ged. E.K. Amsterdam 24.8.1639, st. jong. 2. Adam, volgt V. 3. Elisabeth, geb. 1, ged. E.K. Amsterdam 6.3.1642, st. 24.11.1719, tr. Oude Kerk Amsterdam 9.5.1666 (ondertr. 17.4) Johannes Maszeus, geb. Rees 1637/38, behuwd poorter als kleermaker 4 juli 1664, Roskam- steeg 1664, Jonge Roelensteeg 1666, Herengracht bij Beulingstraat 1686, st. 20, begr. Leidse Kerkhof Amsterdam 23.9.1686, weduwnaar van Magtelt Pijl. 4. Anna der Kinderen, geb. 5, ged. E.K. Amsterdam 13.3.1645, st. 5, begr. 8.4.1707 uit Engelse Wees- huis op de Lauriergracht,Leidse Kerkhof Amsterdam, tr. 1. 5 1665 Jan Staal, geb. Zeeland, timmerman, st. aldaar, tr. 2. . . . . Thomasse, tr. 3. Engeland Willem van Zanten, (volgens opgaaf manuscript: Jan van Zanten, ‘dese was alsoo een koddige man als sij een vrouw was’), st. 1691. 5. Maria der Kinderen, geb. 12, ged. E.K. Amsterdam 17.2.1647, st. 10.8.1721, tr. 1670 Dirck Baggelaer, geb. Delft, leerling Adam der Kinderen, goudsmid, eerst in Zeeland, later in den Haag, Vijzelstraat hoek Reg.dw. straat 1681, st. 30.4 (aan een dikke keel), begr. Leidse Kerkhof Amsterdam 4.5.1681. 6. Margriet der Kinderen, geb. 7, ged. E.K. Amsterdam 7.1.1652, gaat 1672 in dienst van mevr. Waart naar Londen, met haar 2de man tweemaal naar Polen, st. Danzig 1713, tr. 1. Thomas Davids, kamerschilder, tr. 2. Samuel Melles, geb. Polen, woont afwisselend in Engeland en Holland en daarna in Polen, waarheen zijn vrouw hem op bevel van de kerkeraad volgt.

V Adam der Kinderen, geb. 15, ged. E.K. Amsterdam 19.8.1640, besteed op het goudsmeden bij Pieter Baggelaer 1652, naar Keulen 1663, poorter van Amsterdam als goudsmid 20.5.1664 (wordt bij veiling van zijn huis 14.1.1683 juwelier genoemd), koster Engelse Kerk 7.9.1678, lidmaat Engelse Kerk 8.10.1678, Herengracht 1664, Taksteeg 1665, Zandstraat 1666, N.Z. Achterburgwal 1668 en 1669, Voetboogstraat 1677, Spui 1683, Handboogstraat, daar de Kinderen in de Gloyende Oven in de gevel staat, 1689 tot dood, st. 2, begr. E.K. Amsterdam 5.9.1720 (onverm.), tr. 1. (ondertr. Amsterdam 21.3.1664) Margriet Andries, ged. Nieuwe Kerk Amsterdam 23.12.1635, st. 1664 in de kraam, dochter van Andries Willemsz en Trijntje Elberts, tr. 2. Oude Kerk Amsterdam 8.2.1665 (ondertr. 23.1) Gerbrech Ernst (‘Dese hadt mijn vader eerst gevrijt, maer sij kon doen nog niet resolveeren’), st. in de kraam onder meesters handen, begr. Zuiderkerk Amsterdam 27.3.1666, geb. Haselunne 1638/39, dochter van Ernst Pols en Gerbrech Elders, tr. 3. Nieuwe Kerk Amsterdam 4.7.1666 (ondertr. 19.6) Pietertie Raarda, geb. Leeuwarden 1641. test. met haar man 7.5.1667 voor not. van Born, st. 5, begr. Leidse Kerkhof Amsterdam 6.10.1678, dochter van Franciscus Raarda, afgezet predikant, en Trijn Jans (Voogelesang), tr. 4. Nieuwe Kerk Amsterdam 7.5.1679 Aeltie Yvey, ged. Nieuwe Kerk Amsterdam 24.10.1656, st. 25, begr. E.K. Amster- dam 28.11.1721 (onverm.), dochter van Thimotius Everts Yvey, en Baefie Jans Corfke, en weduwe van Thomas Hilton, scheepstimmerman.

Uit het derde huwelijk (7 van de 10 zonen stierven ongedoopt): 1. Franciscus, volgt VI. 2. Hendrik der Kinderen, ged. Westerkerk Amsterdam 23.11.1668, st. 1669. 3. Hendrik der Kinderen, geb. 23, ged. Westerkerk Amsterdam 24.9.1676, st. na 14.12.1734.

Uit het vierde huwelijk: 4. en 5. Adam en Thomas der Kinderen ged. E.K. Amsterdam 22.4.1680, begr. Leidse Kerkhof Amster- dam 5 en 8.5.1680. 6. Adam der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 18.6.1681, begr. Leidse Kerkhof Amsterdam 30.7.1681. 7. Maria der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 22.7.1682, st. 12, begr. E.K. Amsterdam 15.5.1688. 8. zoon, geb. 1683, st. ongedoopt. 9. Thomas der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 2.1.1684, st. jong. 10. zoon, geb. 1685, st. ongedoopt. 11. John der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 12.1.1687, ‘het schoonste kindt dat mijn vader oyt gehadt heeft, maer doen hij 11/, jaer out was, viel de meyt die hem op den arm droeg van de trappen, waardoor

158 hij onder de tong en in de harsens gequest was, waerdoor hij stom, lam en simpel wier’, begr. E.K. Amsterdam 27.11.1693. 12. Maria der Kinderen, geb. 7, ged. E.K. Amsterdam 10.11.1688, lidmaat Eng. Kerk 31.3.1707, 1719- 1729 huishoudster bij Frans der Kinderen, woont daarna bij haar zwager Farret, st. 4, begr. E.K.Amster- dam 9.6.1732 (onverm.). 13. Wiliam der Kinderen ged. 21.3.1691, st. binnen het jaar. 14. Adam der Kinderen, geb. 25, ged. E.K. Amsterdam 286.1692, van de steen gesneden 1709, lidmaat Eng. Kerk, goudsmid, st. 2, begr. E.K. Amsterdam 5.9.1719 (onverm.). 15. Alida der Kinderen, geb. 14, ged. E.K. Amsterdam 16.5.1694, lidmaat Eng. Kerk 3.10.1713, st. 11, begr. E.K. Amsterdam 15.12.1763 uit Engelse Weeshuis op de Lauriergracht (3de klasse), tr. E.K. Amsterdam 14.5.1724 (ondertr. 27.4) Coenraad Farret, geb. 22.9.1692, lidmaat Eng. Kerk, kunstschilder, test. samen met echtgenote voor not. A. Baars 27.5.1724, Handboogstraat (kohier 1742 huur f 200,-, getaxeerd inkomenfbOO,-), st. 21, begr. E.K. Amsterdam 27.5.1744 (4de klasse), zoon van Josua Farret, schavenmaker en Anna Graas(de familie Farret was volgens opgaaf van manuscript van ouds aangesloten bij de Engelse Kerk). 16. Abraham der Kinderen, geb. 10, ged. E.K. Amsterdam 14.4.1697, lidmaat Eng. Kerk 15.8.1720, meester-timmerman van de Engelse Kerk, 1728 met het schip Groot Bentveld als timmerman naar Guinee, st. aldaar 13.7.(1728). 17. Benjamin der Kinderen, geb. 6, ged. E.K. Amsterdam 7.12.1698, lidmaat Eng. Kerk 10.4.1720, voorzanger 3.7.1720, koster 28.12.1721, diamantslijper, poorter als koster 10.2.1725, Voetboogstraat 1730, Waal 1741 ‘gaet over bijde zijde qualijk’, st. 15, begr. E.K. Amsterdam 21.3.1741 (onverm.), tr. E.K. Amsterdam 25.3.1728 (ondertr. 5.3) Celia van Delft, ged. Amstelkerk 21.12.1710, lidmaat Engelse Kerk, st. vóór 25.4.1749, dochter van Coenraad van Delft en Sara Bennet.

Uit dit huwelijk: a. Adam der Kinderen, geb. 28, ged. E.K. Amsterdam 29.5.1729, st. 2l,begr.E.K.Amsterdam24.6.1730. b. Sara der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 22.10.1730, tr. Nieuwe Kerk Amsterdam 25.5.1749(ondertr. 25.4) Pieter Pietersz, geb. Amsterdam 1728/29. c. Benjamin der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 19.3.1741, Halsteeg 1767, Keizersgracht bij de Vijzel- straat 1799, kapitein in dienst van de O.I. Compagnie, begr. Westerkerk 10.4.1799 (2de kl.), tr. Nieuwe Kerk Amsterdam 25.1.1767 (ondertr. 9.1.) Helena Willijns, ged. Oude Kerk Amsterdam 17.2.1737, Lauriergracht 1812, st. Amsterdam 2.2.1812, dochter van Lodewijk Willijns en Magtelt Dominicus en weduwe van Daniel Hartman. (Uit dit huwelijk 1 kind: Benjamin der Kinderen, ged. Noorderkerk Amsterdam 31.5.1773, st. on- gehuwd Lauriergracht Amsterdam 25.3.1812). 18. Isaak der Kinderen, ged. E.K. Amsterdam 2.1.1701, st. jong. VI Franciscus der Kinderen, geb. 29, ged. Westerkerk Amsterdam 30.5.1667, besteed op het goudsmeden bij zijn vader 1679, lidmaat Herv. Kerk juni 1690, leertijd Engeland 1691/92, poorter als goudsmid 12.6.1697, op verzoek van dominee Woodward lidmaat van Engelse Kerk 12.4.1699, makelaar in juwelen 1702, bedankt 1723 voor benoeming tot diaken van de Engels Kerk, st. 4/5, begr. Nederhorst den Berg 10.10.1737, tr. 1. Nieuwe Kerk Amsterdam 25.5.1694 (ondertr. 1.5) Susanna van der Eyke, geb. 5, ged. Hooglandse Kerk Leiden 7.7.1665, test. samen met haar man voor not. D. Doornick 30.8.1695, st. 7, begr. E.K. Amsterdam 11.8.1719 (3de kl.), dochter van Johannes van der Eyke, notaris en eerste klerk van justitie te Leiden, en Jacomijntje van de Kellenaar, tr. 2 E.K. Amsterdam 6.11.1729 (ondertr. 14.10) Christina Nunninks, geb. Wesel, lidmaat Ev. Luth. Gemeente, st. 14, begr. Oude Lutherse Kerk Amsterdam 19.4.1735 (1st kl.), weduwe van Jan Groenmeyer, kastelein in de Munt en later rentenier.

Uit dit huwelijk: 1 Adam der Kinderen, geb. 23, ged. N.Z. Kapel Amsterdam 26.11.1695, 2 eerste jaren opgevoed met warme geitenmelk, ‘heeft van sijn leven seer veel siek geweest, en menigmael nae uyterlijke schijn aen sijn eynde, hij was wel 9 jaer eer hij de kae kost seggen, want alle woorde daer de kaa in quam liet hij er

159 de kaa of. Ick had noyt gedagt, dat hij sijn tong tot sijn wil souw gehadt hebben. Ick heb 2 mael nae sijn tong laete sien, of hij wel van de tongriem moest gesneden werden’, lidmaat Eng. Kerk, gildelid 31.6.1722, poorter als juwelier 25.7.1722, attestatie voor Herv. Kerk 1723 en daar diaken, Singel over Appelmarkt 1721, Singel tussen Luth. Kerk en Heisteeg 1722, Keizersgracht tussen Hartenstraat en sluis Wester- markt, waar de Lindeboom in de gevel staat, 1724, met zijn vader in compagnie als koopman in juwelen (reeds 12.12.1726 proc. not. Wiselius), akte van nieuw compagnieschap 27.8.1727 not. P. van den Ende, opheffing compagnieschap 25.10.1729 not. Wiselius, desolate boedelskamer 5.4.1738, st. 15.10.1763, tr. Leiden Hoogl. Kerk 14.12.1721 (ondertr. Amsterdam 21.11) Maria Huygens, geb. Leiden 56.1701, st. 1752, dochter van Christiaan Huygens.

Uit dit huwelijk: a. Franciscus der Kinderen, geb. 19, ged. E.K. Amsterdam 21.10.1722, begr. E.K. Amsterdam 24.3.1723. b. Franciscus der Kinderen, ged. N.Z. Kapel Amsterdam 26.7.1724, begr. E.K. Amsterdam 21.8.1724. c. Anna Maria der Kinderen, geb. 31.12.1726, ged. Noorderkerk Amsterdam 1.1.1727, st. na 19.11.1776 (test. van haar nicht Anna Maria der Kinderen).

2. John, volgt VIL 3. Emanuel der Kinderen, geb. 5, ged. E.K. Amsterdam 7.12.1698, besteed voor 2 jaar bij notaris Valckenburg 1712, voor afloop weggenomen en op aanraden van Gijsbert Koodt (getr. met Maria van de Kellenaar) op kantoor van David Oker, waar die 17 jaar boekhouder was en daarna portie in de negotie had, 14.1.1714 tegen borgstelling van Frans vanf 5000,-, die nooit opgevraagd werd, besteed voor 5 jaar, verlengd 1719 voor 2 jaar met verering vanf 150,-, ‘1721 den 14 janunary vroeg mijn de Heer Oker, hoe zulle wij het nu hebben, U soons tijt is nu weer om. Ik antwoorde dat ik mijn Heer aen sijn woordt hiel en dat ik daer oock niet aen en twijffelde. Wel aen gaf mijn tot antwoordt, laet hij aen alle mijn correspondente schrijven (ik sal se beantwoorde) want ik wor out en mag de negotie soo soeties laete sacke, waervoor ik hem hertelijk bedankte. Maer nu dunkt mijn best te zijn, dat zijn broeder John met hem in compangie dee, want de Buyttelanders dat liever hebbe. Ik sij, mijn Heer ik weet niet of dat wel gelukke sal, want hij daer nog enige jaere gaen moet. Proobeerdt het maer, sij hij, gelijk ik dee. Ik ging dan bij de heere Huygens en Hodham, die hem ontsloegen, dog het ging niet al te mackelijk, soo dat se nu saemen doen in compangie. Godt den Heer verleene daertoe Sijne Zeegen. Voor de 2 laeste jaere gaf mijn Hr. Oker aen mijn soonf 550,- en om dat mijn soon nog een maend of 3 quam gaf hij hem nog f lOO,- guldens’, blijkens protocol not. Barels f 1738 opheffing compagnie, Lelie- gracht tussen Keizers- en Prinsengracht 1721, Leliegracht 1728, Prinsengracht 1742 (get. inkomen f2000,-), Keizersgracht bij Vijzelstraat 1767,1771 en 1774, lidmaat Herv. Kerk 1719, huw. voorw. not. Baars 4.1.1725, test. not. C. van Homrigh 15.5.1767, inventarissen voor idem 23.3.1771 en 12.4.1776, st. 3, begr. Oude Kerk 9.12.1774 (lste klasse), tr. Nieuwe Kerk Amsterdam 24.1.1725 (ondertr. 5.1) Maria Michell, geb. 12, ged. Westerkerk Amsterdam 14.6.1697, st. 29.12.1770, begr. Oude Kerk Amster- dam 4.1.1771 (lste klasse), dochter van Johannes Michell, goudsmid en kassier, en Christina Duisberg.

Uit dit huwelijk: a. Susanna der Kinderen, geb. 5, ged. Zuiderkerk Amsterdam 6.3.1726, st. 2 begr. E.K. Amsterdam 6.7.1728. (8.3.1726 werd het galjoot, dat John en Emanuel der Kinderen met Emanuels zwager, Jan Peterse, en schipper Hemme te Bolsward hadden laten bouwen, na haar de Jonge Susanna genoemd, welk galjoot met schipper Hemme Tjerk op de tweede reis, naar Stettin, voor de Jutse kust op 22.9.1726 verongelukt) b. Johannes der Kinderen, geb. 8, ged. Zuiderkerk Amsterdam 11.8.1728, student Harderwijk 1.4.1749, meester in de rechten, vermoedelijk vertrokken naar Oost Indië, st. vóór 15.5.1767, tr. Johanna Henrietta Wittmont. (Uit dit huwelijk een dochter: Maria der Kinderen, geb. vóór 15.5.1767 in Negapatnam 1776). c. Christina der Kinderen, geb. 5, ged. Westerkerk Amsterdam 6.7.1731, lidmaat Eng. Kerk, st. na 1786, tr. E.K. Amsterdam 12.8.1764 (ondertr. 25.6) Mr. Adriaan Roelans, geb. ‘s Gravenhage 9.7.1729, advocaat en consulent van de raad der domeinen van de Prins van Oranje in den Haag, raadsheer in het

160 Hof Provinciaal te Utrecht, st. Utrecht 13.9.1786, zoon van Frans Carel Roelans, kapitein ter zee, en Johanna Antonia Mollerus.

4. Jacob der Kinderen, geb. 10, ged. E.K. Amsterdam 11.8.1700, ‘1713 Augustus heb ick Jacob besteedt opt dyamantsnijde bij Egberdt le Feber, opt aenraeden van de Hr. Blanck, maer heb naderhandt bevonden dat het een groote prul was’, ‘ 1715 den 29 april wier ick onbooden bij den Heer Abraham van der Vinkt en sijn vrouws suster Helena Brouwer, die met hem in compangie dee, die mijn vroeg of ick oock genegenthijdt hadt om mijn soon Jacob bij haer opt kantoir te doen. Ick sij dat ick hem op het dyamandtsnijden gedaen hadt en dat ick hem daer sou laeten op blijven en dat ick ai 2 soons op kantoire hadt en dat ick haer bijde hertelijk bedanckte, en daermee was het voor die rijs gedaen, maer een week of 3 daer nae quam hij mijn op de Buers het weer vrage, hetwelke ick weer ofsloeg. Eenicge tijt daernae wierdt ick met mijn vrouw daer versogt en doen quam het weeder te horde en seyden mijn dat van haer vrinden haer versogten om op haer cantoir te sijn, maer dat se liever mijn soon als een ander hebben wilde, maer mijn vrouw had daer geen sin in, maer Jfr. Brouwer hiel soo sterk sen, dat se mijn en mijn vrouw overhaelde, wand sij groote genegenthijt voor ons en mijn soon hadt, gelijk sij soo lang sij leefde betoondt heeft. Doen heb ick hem van zijn meester los gemaeckt en bij haer lieden besteedt.‘, ziek aan de kinderpokken bij zijn patroon 1718, Van der Vinckt weigert hem een portie in de negotie te geven 5 juni 1722, ‘contrarie als hij altijt belooft hadt. Ik presenteerde hem dat indien hij maer mogt in compagnie schrijven, dat ik hem dan nog een jaer of 3 voor niet sou laete blijven, maer dat wilde hij ook niet toestaen. Doen sij ik tegens hem, dan werdt het hoog tijt dat hij tuys komt. Doen vroeg ik hem of mijn soon hem trouw gedient hadt en gaf mijn tot antwoordt van Ja. Ik vroeg hem verder of mijn soon hem ook iets ontvreemt hadt en sij van Neen.Doensij ik tegens mijn soon in sijn patroons presentie,gij sult vanavondt tuys koomen, gelijk hij dee, en ik sij tegens sijn patroon, dan wens ik u goeden avont, en ging met mijn outste soon die daer bij was naa huys, soodat die groote belofte die hij nog kortelings vernuwt hadt op niet uytliepen’. ‘Daegs daeraen sij ik tegens mijn soon, leegloope moet de boodtschap hier niet weesen, siet of gij daeromtrent een kelder kan krijgen en koopt olie en traen en begindt u negootie, gelijk hij dee, en daer wiert hem voordt een kelder opgedraege op dezelfde burghwal van sijn patroon onder de Roomse kerk, daer hij sijn negootie in begonne heeft sijnde den 1 julij‘., verhuist 1723 naar huis op dezelfde burgwal, 3de van de Lijnbaansteeg, en neemt zijn broers Emanuel en John in huis, april 1726 12 huizen verderop, daar waar de Walvis in de gevel staat, voorf20.000,- koopt hij huis N.Z. Voor- burgwal tegenover de Nieuwstraat 11.7.1736, 1742 aldaar als oliekoper get. op inkomen vanf 3500,-, woont hier tot zijn dood, poorter als oliekoper 19.8.1727, st. 26.4, begr. Nieuwe Kerk Amsterdam 2.5.1766 (lste klasse), tr. Nieuwe Kerk Amsterdam 8.10.1724 (ondertr. 22.9) Margaretha van Vledder, geb. 10, ged. Nieuwe Kerk Amsterdam 12.61697, test. voor not. P. van Aken 29.11.1724, st. 10, begr. Nieuwe Kerk Amsterdam 15.2.1758 (lste klasse), dochter van Pieter van Vledder, vleeshouwer, en Grietje Brouwers.

Uit dit huwelijk: a. Susanna der Kinderen, geb. 4, ged. Oude Kerk Amsterdam 5.12.1727, st. 15, begr. Nieuwe Kerk Amsterdam 20.4.1773. b. Margreta der Kinderen, geb. 14.11(12?), ged. N.Z. I

5. Francis der Kinderen, geb. 26, ged. E.K. Amsterdam 27.9.1702, lidmaat Herv. Kerk 20.10.1724, reis naar Engeland 18.3.1727-16.9.1727, volgens zijn vader ‘in den strikke van den Zatan’, 19.10.1729 in het buitenland, st. vóór 20.9.1733. 6. Pieter der Kinderen, geb. 13, ged. E.K. Amsterdam 17.8.1704, st. 31.8, begr. Leidse Kerkhof Amster- dam 3.9.1704.

161 VII John der Kinderen, geb. 11, ged. E.K. Amsterdam 16.6.1697, valt op de arm van zijn moeder van de trap tussen kakstoel en tobbe, ZO ziek in 1700 dat ze menen dat hij dood is en al ‘een schoon hemt kregen’ om hem aan te trekken, besteed op het goudsmeden bij Teunis Loman in 1710, wegens ruzie met diens vrouw besteed bij Daniel Pero, bij gilde ingeschreven als leerling 1713, op aandringen van John Michell, kassier van de heren Chitty en zonen, door Pero ondanks contrakt van 3 jaar in 1714 ontslagen en op kantoor bij Mathew Chitty, diens schoonzonen Hugh St. Quintin en Huygens, na de dood van Chitty in 1714 bij Huygens en Hotham, weer besteed voor 6 jaar, waarvoor hijf 1500,- zou genieten, 1 mei 1719, ze ontslaan hem om in compagnie met Emanuel te gaan handelen januari 1721, opheffing compagnie John en Emanuel der Kinderen & 1738,1742 kommenijhouder, Herengracht bij Brouwers- gracht 1727, Keizersgracht 1736, N.Z. Achterburgwal 1742 (get. op inkomen vanf 2000,-) en 1743, lidmaat Eng. Kerk april 1719 (nog lidmaat in 1728, niet meer in 1745), bewijs aan 3 kinderen van ieder fl500,- voor notaris Wiselius 27.1.1742, vermoedelijk vertrokken uit Amsterdam tussen 1742 en 1745, st. Hattem 27.5, begr. kerk aldaar 2.6.1772 (nalatenschap door zijn zoon Floris uit genegenheid voor zijn stiefmoeder gerenuncieerd not. C. van Homrich 18.6.1772), tr. 1. Nieuwe kerk Amsterdam 20.2. 1725 (ondertr. 2.2) Anna Maria van Nosch, ged. Amstelkerk Amsterdam 3.8.1704, test. nat. Angelkot 11.8.1727, st. 11, begr. E.K. Amsterdam 17.1.1736 (4de klasse), dochter vanFloris vanNosch en Anthonia Grel, tr. 2. E.K. Amsterdam 17.2.1743 (ondertr. 1.2) Johanna de Jong, geb. Amsterdam, st. na 18.6.1772, weduwe van Daniel Ronsieres.

Uit het eerste huwelijk: a. Franciscus der Kinderen, geb. 26, ged. Noorderkerk Amsterdam 27.8.1727, st. 19, begr. E.K. Amster- dam 22.10.1727. b. Anthonia der Kinderen, geb. 14, ged. Noorderkerk Amsterdam 161.1729, begr. Leidse Kerkhof Amsterdam 31.12.1800, tr. 1 E.K. Amsterdam 22.7.1753 (ondertr. 6.7) Mattheus van den Broek, ged. Nieuwe Kerk Amsterdam 8.1.1732, begr. Oosterkerk Amsterdam 4.9.1775, zoon van Lambert van den Broek en Sara van Hoogerwout, tr. 2. Oude Kerk Amsterdam 5.6.1777 (ondertr. 16.5) Harmanus Neederberg, geb. Schoonhoven 1728/29, begr. Leidse Kerkhof Amsterdam 2.4.1793, zoon van Cornelis Neederberg en weduwnaar eerst van Miena Vermey en daarna van Maria de Wilde. c. Floris, volgt VIII. d. Johannes, geb. 22, ged. Westerkerk 25.12.1735, st. 27.1.1742.

VIII Floris der Kinderen, geb. 29, ged. Noorderkerk Amsterdam 30.12.1733, st. 5, begr. Nieuwe Kerk Amsterdam 11.1.1800, tr. Nieuwe Kerk Amsterdam 19.5.1773 (ondert. 30.4) Geertruyda Beverburg, geb. 30.7, ged. Oude Kerk Amsterdam 4.8.1740, st. 16, begr. Nieuwe Kerk Amsterdam 22.4.1811, dochter van Joost Beverburg de Jonge, makelaar, en Anna Catharina Magenius.

1X. Floris der I

X. Johannes Jacob der Kinderen (1806-1882), tr. 1831 Johanna Tjeenk (1802-1888).s

X1. Floris der Kinderen (1884-1921) tr. 1880 Elisabeth Johanna Luberta Umbgrove (1860-1910).

XII. Floris der Kinderen (1884-1960) tr. 1914 Emmy Hijmans (1888-. . . .).

X111. F. A. der Kinderen (geb. 1918).

1 De oudere broer yan Floris was Johannes der Kinderen (177551811) tr. 1802 Wilhelmina Verpoorten, die vijf dochters en één zoon hadden, welke laatste jong stierf. 2 De jongere broer van Johannes Jacob was Floris der Kinderen(1816-1875) tr. 1842 Adelaide Rentzing, wier enig kind Floris der Kinderen (1844-1895) kinderloos stierf.

162 HET EINDE VAN DE KORENMOLENS OP

DE AMSTERDAMSE BOLWERKEN

DOOR

MR. J. H. VAN DEN HOEK OSTENDE

Bij de halvemaanvorm, die Amsterdam in de 17de eeuw gekregen had, behoorde .een omwalling met 26 bolwerken. Op de meeste daarvan hebben korenmolens gestaan, die particulier eigendom waren, maar zich bevonden op stadsgrond. Op het meest oostelijke bolwerk Zeeburg aan het eind van de huidige Czaar Peter- straat bevond zich de loodwitmolen De Zon, terwijl even voorbij het bolwerk nog het chocolademolentje De Goede Verwachting stond. Op het bolwerk Jaap Hannes, tussen de bolwerken Zeeburg en Oosterbeer, heeft nooit een molen gestaan. Wel vond men op die hoogte aan de binnenzijde van de wal de houtzaagmolen van de admiraliteit, later van de marine. De bolwerken Osdorp en Nieuw- kerk, aan het einde van de Passeerdersstraat en de Elandsstraat, droegen de Zeem- touwersmolens, die vanwege de geur die het soepel maken van leer onder toevoeging van olie of traan meebracht, Kleine en Groote Stinkmolen werden genoemd. Later waren ze moutmolens ten behoeve van de brouwerijen. Ze werden in 1796 en 1808 afgebroken. Ook de straks te noemen molens de Liefde op het bolwerk Sloten en de Hooyberg op het bolwerk Slotermeer zijn enige tijd moutmolens geweest. Aan het begin van de 19de eeuw had Amsterdam dus op de bolwerken meer dan twintig korenmolens, waarvan er nu nog slechts twee over zijn: de Gooyer, die zijn oude plaats op het bolwerk Oosterbeer ondanks verplaatsing in 1814 vrijwel behouden heeft, en de Bloem, die van het bolwerk Rijkeroord in 1878 verplaatst werd naar de Haarlemmerweg. De Roomolen op het bolwerk Schinkel brandde op 9 mei 1813 tijdens een verschrikkelijk onweer in minder dan een uur af, maar werd spoedig herbouwd.1 Ook de op 19 september 1838 afgebrande molen de Kraay op het bolwerk Sloter- dijk werd het volgende jaar geheel nieuw opgebouwd.2 Molen de Hond op het bolwerk Muiden brandde op 10 augustus 1843 af tengevolge van blikseminslag, doch kon na herbouw in 1846 weer in gebruik worden genomen. Op de stenen voet, die was blijven staan, werd de Hond met rieten dekking opgetrokken tot bijna 30 meter, 4r/s meter hoger dan voor de brand.

1 G. J. Honig, De Molens van Amsterdam, in 27e Jaarboek Amstelodamum (1930), blz. 89. 2 Arch. secr. afd. Fin. 1839 ms. 220,378 en 379; arch. secr. afd. P.W. 1839 nr. 45 en arch secr. afd. A.Z. 1839 ms. 1265 en 2300.

163 Zulks was aan H. en P. van Groeningen door Burgemeester en Wethouders op 24 oktober 1843 toegestaan, hoewel de stedelijke brandkeur rieten daken voor aan te leggen gebouwen verbood. De commissaris over Stads Publieke Werken had er echter op gewezen, dat er geen bepalingen waren omtrent de bouw van korenmolens. De stadsrooimeesters hadden trouwens dekking met zink op houten beschot als minder verkieselijk aangemerkt.1

PALM De eerste molen, voor welke brand het definitieve einde betekende, was de Palm op het bolwerk Haarlem. Het kwam door blikseminslag op 27 februari 1831. De vroegere eigenaren Otto Wolken en Willem Schukkink wendden zich op 25 augustus en 26 oktober 1840 tot Burgemeester en Wethouders met het verzoek op de plaats waar de Palm gestaan had een nieuwe molen te mogen bouwen. Ter verklaring van het feit, dat zij niet eerder wederopbouwplannen voor hun molen gemaakt hadden, voerden zij aan, dat zij door de onlusten met België voor hun vaderland de wapens hadden moeten opvatten. Edeldenkende mensenvrien- den wilden hen nu helpen en vooral voor Schukkink, die sedert de brand zonder middelen van bestaan was, hing hier veel van af. De te bouwen molen zou in constructie gelijk worden aan de Gooyer op het Funen. Nadat Burgemeester en Wethouders advies hadden ingewonnen van de commissaris over Stads Publieke Werken en de commissaris over de stedelijke accijnzen en belastingen wezen zij het verzoek van Wolken en Schukkink van de hand. De doorslag had hierbij de mening gegeven van laatstgenoemde commissaris, J. E. van Someren Brand, dat het terrein volstrekt ongeschikt was te beschouwen voor het noodwendig te houden toezicht voor de accijns op het gemaal. Vroegere ondervinding had ge- leerd, dat er geen gunstiger punt was voor sluikerijen2,waaraan Wolken zich dan ook had schuldig gemaakt door het verdonkeren van reeds aangehaalde granen en het maken van veranderingen in de accijnsbiljetten en de daarop door de ambtenaren aangetekende peilingen. Op 16 november 1840 wendden Wolken en Schukkink zich ten derden male tot Burgemeester en Wethouders, nu met het verzoek, dat hun een plaats zou worden aangewezen, voor welke zij dan aan de koning goedkeuring zouden kunnen vragen om er een molen te plaatsen. Zij kregen op 3 december ten antwoord, dat een dergelijke aanwijzing niet tot de taak van het stadsbestuur behoorde, doch dat het vinden van zodanig terrein aan belanghebbenden werd overgelaten3.

1 Arch. secr. afd. A.Z. 1843 nr. 9085 en arch. secr. afd. P.W. 1843 nr. 829. s Gegevens daaromtrent in het brievenboek van de commissaris over de stedelijke accijnzen en belastingen van 5 april 1826 tot 8 mei 1827, blz. 73, 82, 94, 160 en 212. Ter beteugeling van de kwade praktijken van de bemalers van de Palm was er zelfs een huisje bij de molen gebouwd, waarin een ambtenaar gedurende de dag toezicht hield. Dit huisje is te vergelijken met de bij Groninger korenmolens nog wel voorkomende ‘sarries’ (= cherchers) hutten. Deze waren echter groter en dienden als woning voor de chercher, zie A. Bicker Caarten, De molen in ons volksleven, Leiden 1958, blz. 22-24. 3 Arch. secr. afd. A.Z. 1840 nrs. 7501, 8990, 9249, 9436, 9847 en 9983.

164 ROOMOLEN In 1841 namen de plannen voor de bouw van een nieuw huis van arrest en justitie te Amsterdam vaste vorm aan. Een terrein moest gevonden worden, niet al te ver van het in 1836 ingewijde Paleis van Justitie aan de Prinsengracht, en men meende dit gevonden te hebben bij het bolwerk Schinkel. De plaatselijke commissie van geneeskundig toevoorzicht wees naar aanleiding daarvan Burgemeester en Wet- houders op 7 september 1842 erop, dat ‘het niet is te ontkennen, dat doorgaans de meeste ziekten inzonderheid vooren najaars-tussenpozende koortsen in die gedeelten der stad heersen, welke dicht bij het stadsbolwerk gelegen zijn, en de meeste epidemieën daar haar begin nemen.’ De commissaris over de Publieke Werken achtte het beter de gevangenis te bouwen in het Leidse bos, als voordelig voor de gezondheid der bewoners en verkieslijker dan het terrein bij de Leidse poort, ingeklemd tussen particuliere woningen en in de nabijheid van een korenmolen, wiens eigenaren reden tot oppositie hadden. Men zag in, ook het terrein, waarop de molen zich bevond, nodig te hebben. Namens het gouvernement, vertegenwoordigd door de staadsraad gouverneur van Noord-Holland, voerde burgemeester P. Huidekoper de onderhandelingen met de eigenaren van de Roo- molen. Op 15 augustus 1844 schreef hij aan de gouverneur: ‘Door verschillende klagten van Molenaars ingekomen zoo wel over de nadeelige invloed van stoomgemaal als ook door de molenaars buiten de stad wonende moest ik een onvoor- deelig gevoelen opvatten omtrent den staat van eene korenmolen in deze stad gevestigd. Thans hoorde ik juist het tegendeel.’ Op 26 september kon hij daaraan toevoegen, dat de molenaars Arie Kersten en Jacobus op der Heyde hun vestiging bij de Leidsestraat van veel belang achtten, omdat zij langs die straat met hun karren gemakkelijk tot het midden der stad konden doordringen, terwijl zij op een terrein bij de Raampoort vele moeilijkheden met het vervoer zouden hebben door de hoge bruggen over de Jordaangrachten l. De ouders van de molenaars waren reeds eigenaren van de Roomolen geweest, zij zelf waren er geboren en ze werkten er voorspoedig. Burgemeester Huidekoper kon zich voorstellen, dat ze die plaats niet wilden verlaten dan onder zeer gunstige voorwaarden. Hun jaarlijkse winst uit de molen bedroeg in 1843f3423,94 en uit de erbij staande huisjes f lOOO.-

In dat jaar waren vermalen:

553.850 Ned. pond& tarwe af l,- de 100 ponden, opbrengst f 5538,50 78.850 Ned. ponden rogge àfO,bO de 100 ponden, opbrengst f 473,lO 8.150 Ned. ponden koekrogge àfl,50 de 100 ponden, opbrengst f 122,25

Totaal 640.850 Ned. ponden voor f 6133,85

1 Zie mijn artikel Molenaarskarren in het Maandblad Amstelodamum van 1967, blz. 185-189. * Ned. ponden zijn kilogrammen, zie art. 16 van het K.B. van 29 maart 1817, S. 15, art. 6 van het K.B. van 8 juni 1819, S. 37 en art. 3 van de IJkwet van 7 april 1869, S. 57.

165 Aan lasten waren betaald : Precario 54,- Grondbelasting 145,31 Patent 46,08 Windgeld 3,-- Belasting over 2 werkpaarden 5,.52 Drie knechts à f 7,- per week 1092,~1 Twee paarden àJ’7,- per week 364,- Reparatie, teer, smeer, enz. lOOO,-

Totaal f 2709,91

In juni 1828 was de helft van de Roomolen voor f 9000,- door Egbert van Oostrum overgedragen aan Gerrit op der Heyde. De taxatie van de kosten van primitieve aanbouw en van de maximum waarde op een veiling bedroeg in 1844 voor :

15 woonhuizen en erven van Kersten f 8000,- en f 2000,- de Roomolen van Kersten en Op der Heyde f 28000,- en f 25000,- 32 woonhuizen, erven en bergplaatsen van Op der Heyde f 15000,- en f 4000,-

In de huisjes, die samen met de molen het Rode Dorp vormden, zouden wel 70 gezinnen hebben gewoond. Jan ter Gouw heeft het omstreeks 1830 nog gekend als een plekje, waar men zich nauwelijks kon voorstellen in Amsterdam te zijn: het leek een achterbuurt van een vissersdorp en men toonde het vreemdelingen als een bezienswaardigheid. De eigenaren vroegen voor de molen een vergoeding vanf 50.000.-; voor de huizen van Kerstenf 6.500.- en voor die van Op der Heyde f 16.000.-. Waar- schijnlijk vonden overheid en molenaars elkaar bij f 62.500.-, toen zij op 11 oktober 1844 ten stadhuize een persoonlijk onderhoud hadden. Dat was volgens de burgemeester aanzienlijk boven de verkoopwaarde, maar dat was nu eenmaal ZO als men onteigenen wilde. De taxatie bij gedwongen onteigening ZOU ook niet in het belang van het gouvernement zijn en dat was ook de molenaars bekend. Op 6 november 1844 besloot de gemeenteraad alle stadsgetimmerten op het bolwerk Schinkel te doen afbreken en de vrijgekomen stadsgrond kosteloos aan het Rijk in gebruik af te staan; geen vergoeding te vragen voor de gederfde grond- huren à f 224,40 en restitutie van accijns te verlenen op de voor de gevangenis gebruikte bouwmaterialen. Burgemeester en Wethouders gaven op 7 november 1844 aan Arie Kersten en Jacobus op der Heyde een verklaring af, dat zij zich te allen tijde tot het in huur verkrijgen van stadsgrond tot bouwing van een nieuwe korenmolen in plaats van de door hen aan het Rijk verkochte Roomolen zouden

1 De knechts kregen dus iederf 7,-, de paarden kostten samen f 7,- per week.

166 kunnen adresseren en eventueel geen hogere grondhuur zouden behoeven te betalen dan op het bolwerk Schinkel. Deze toezegging was personeel en kon niet aan anderen worden overgedragen. Gerugsteund door deze verklaring hebben Kersten en Op der Heyde alle mogelijke moeite gedaan hun maalwerktuig herbouwd te krijgen, eerst op het gordijn tussen de bolwerken Westerbeer en de Bocht, waartegen de molenaars van de Beer en de Vervanger bezwaar maakten, toen op het vroegere bolwerk Jaap Hannes, waartoe hun, ondanks de protesten van de eigenaressen van de Gooyer, toestemming werd verleend, die zij wegens de afgelegenheid van het terrein niet gebruikten, en tenslotte op een terrein aan de Buitensingel bij de Pestsloot, genaamd Ipenwoud. In 1850 werd hun toegestaan op hun woonhuis achter de herrezen Roomolen een molentje te zetten tot het malen van kaneel, piment, nagelen en andere kruidenierswaren. Dit molentje kreeg de naam het Jonge Hart. In 1853 kregen Kersten en Op der Heyde vergunning op de Roomolen ook cacao en specerijen te mogen malen 1. In 1884 werd het voormalig buiten- verblijf Ipenwoud doorgraven voor het Jacob van Lennepkanaal, hetgeen ook het einde betekende van de Roomolen en de specerijmolen het Jonge Hart.

BEER Op 18 september 1861 brandde de molen de Beer op het bolwerk Westerbeer af. De eigenaar en bemaler Arie Bosman had zich op 25 september 1854 bij Burgemeester en Wethouders beklaagd over de verschrikkelijk hoge huizen, die door de Vereeniging ter Bevordering der Arbeidende klasse in het plantsoen aan het Smallepad gebouwd zouden worden en hem de wind wegnemen. Zijn adres haalde niets uit, daar deze zaak niet tot de bemoeiingen van het stedelijk bestuur werd gerekend. De nok der huizen kwam drie meter boven de zwichtstelling van de Beer uit. Het is begrijpelijk dat Bosman geen plannen maakte zijn afgebrande molen weer op te richtenz.

FORTUYN EN BUL Op 1 augustus 1862 werd aan dr. S. Sarphati vergunning tot het amoveren van de molen het Fortuyn op het bolwerk Weesp verleend en in juni 1863 was de sloping geschied. Het bolwerk Weesp behoorde evenals het bolwerk Oosterblok- huis tot de terreinen, waarvoor dr. Sarphati bij raadsbesluit van 18 juni 1862 concessie tot bebouwing was verleend. Ook de molen de Bul op het bolwerk Oosterblokhuis werd eind 1863 afgebroken3.

1 Arch. secr.afd. A.Z. nr.1841 9216; ms.1842 7606 en10015; 1844nr. 770; 1845 nrs. 6521, 6673, 6783, 6882, 7260, 7504, 7746, 8839,9110,9242,9599, 10196,11433,11470 en 12192,185O rus. 1566, 2910,3258 en 4697; 1853 nr. 10714; arch. sax. afd. Fin.1844 nrs. 1780,1782,1783,1784,1815,1888 en 1913; 1845 nr. 253; arch secr. afd. P.W. 1845 nr. 972 en 1850 nr. 198; collectie grondpapieren nr. 467. 2 Arch. secr.afd. A.Z. ms.1854 11323 en 12887. 3 Arch.comm. eig. 1862nr. 556; 1863nr. 409.

167 HOND Op 13 mei 1863 verklaarden Burgemeester en Wethouders kennis te hebben genomen van het voornemen van J. H. Gulinghorst en L. Hendriks om de molen de Hond op het bolwerk Muiden te slopen. In verband met de overdracht van de grond, waarop deze molen gestaan had, op 4 december 1863 aan het ministerie van Oorlog, werd Gulinghorst en Hendriks met 31 december 1863 de huur daarvan opgexegdl. Ter plaatse werd de cavalerie-kazerne gebouwd.

RUYTER In oktober 1863 gaf J. Maas aan Burgemeester en Wethouders te kennen de molen de Ruyter op het bolwerk Outewaal te willen slopen. Toen dit geschied was, werd op 16 februari 1864 de grond, waarop de molen gestaan had, uit het beheer der commissie voor rentegevende eigendommen overgebracht naar dat van de Dienst der Publieke Werkenz.

HAAN W. Pendraat en H. F. Johanningmeyer, eigenaars van de molen de Haan op het bolwerk Ouderkerk, dat volgens raadsbesluit van 6 juli 1864 door de gemeente aan de Nederlandsche Bouwmaatschappij in eigendom was afgestaan, wendden zich, gesommeerd tot afbraak van hun molen, op 25 mei 1865 tot de minister van Binnenlandse Zaken om tussenkomst in deze voor hen zo moeilijke zaak. Minister Thorbecke antwoordde op 16 juni 1865, dat hun klacht niet tot de werkkring van de administratieve macht behoorde en zij zich voor schadeloosstelling tot de rechter zouden moeten wenden. Afbraak van de Haan is toen spoedig gevolgd, evenals van de Koe aan de Spaarndammerdijk, welker eigenaar P. Pouwels op dezelfde dag een gelijk antwoord van dezelfde minister kreeg. De grond, waarop zijn molen stond, was bij raadsbesluit van 21 januari 1863 verkocht aan de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij en deze had hem gesommeerd het terrein op 1 mei 1865 vrij te harer beschikking te stellen3. De houding van de spoorwegen was niet meer zo soepel jegens de windmolenaars als toen in het begin van hun bestaan de polderbesturen eisen stelden in het belang van de vrije windvang hunner molens. Hoewel deze door nabij gelegen bebouwing soms zo goed als verdwenen was, heeft de H.1J.S.M. wel op eigen kosten molens, die geen dienst meer konden doen, afgebroken en vervangen door een stoomgemaal, bijv. in de polders Cool, Schoonderloo en Beukelsdijk onder Rotterdam4.

1 Arch.comm. eig. 1863 nrs. 367,566en 918,1864nr. 74. 2 Arch.comm. eig. 1863 nr. 745; 1864nr. 92. 3 Arch.comm. eig. 1865 ms. 294,295,302,340,341 en342. 4 P. J. Dorrenboom, Hier zijn de spoorwegen, Utrecht 1959, blz. 33.

168 VALK Bij de genoemde overeenkomst van 4 december 1863 was door de gemeente Amsterdam ook een gedeelte van het bolwerk Diemen aan het Rijk afgestaan. Het gedeelte, waarop de molen de Valk stond, had de gemeente behouden. Op 27 oktober 1865 vroeg de minister van Oorlog, of er bij het gemeentebestuur bedenkingen bestonden tegen verdere afstand van grond in het bolwerk Diemen en of de grond, waarop de molen en de andere gebouwen stonden, voor een zeker aantal jaren was verpacht en zo ja, wanneer de pachttijd eindigde. De gemeente verklaarde zich bereid het gehele bolwerk Diemen af te staan tegenf3 per vierkante el. De minister achtte op 7 april 1866 deze prijs zeer hoog, vond het geenszins verkieslijk een kazerne als ware ‘t onder een molen te doen optrekken en meende, dat, bij het vooruitzicht ener opruiming der windkorenmolens in de verschillende bolwerken, de door de eigenaars B. Huyerman en C. van Wijk van het ministerie van Oorlog geëiste f 20.000.- voor de opstallen wel door het gemeentebestuur in overweging genomen hadden mogen worden. In zijn brief van 26 januari 1866 gewaagde de minister van de in verband met de tegenwoordige stoomgemalen betrekkelijk nog zo geringe waarde van de molen. Volgens raadsbesluit van 25 april 1866 werd bij overeenkomst van 6 juni 1866 het resterende deel van het bolwerk Diemen, groot 3874,755O vierkante el, door de gemeente Amster- dam voor f 3000.- aan het Rijk afgestaan. Het Rijk was daarbij gehouden een afzonderlijke overeenkomst aan te gaan met de bezitters precario van de percelen, waarop de molen de Valk en de beide woonhuizen stonden, zonder dat de gemeente enige verplichting op zich nam om deze tot ontruiming te noodzaken’. Hier kwam het Militair Hospitaal, het huidige Van Leeuwenhoekhuis.

LEEUW Afbraak van de molens op grote schaal werd ingeleid door het proces, dat gevoerd werd rond de molen De Leeuw op het bolwerk Westerblokhuis2. Het ging daarbij om vier vragen over het rechtskarakter van de bedragen, die volgens raadsbesluit van 1 oktober 1823 door de eigenaars der bolwerkmolens aan de gemeente verschuldigd waren, maar die omstreeks 1860 vrijwel oninbaar bleken. 1. Heeft de stad haar recht op de grond behouden ? 2. Heeft de stad het recht om te vorderen praestatie van de recognitie ? 3. Heeft de stad het recht de molens te doen afbreken? 4. Is de stad in dat geval vergoeding aan de eigenaars verschuldigd? Vraag 1 en 3 meende het stadsbestuur bevestigend, vraag 2 en 4 ontkennend te moeten beantwoorden. De eigenaars der molens konden geen recht op de grond pretenderen, omdat zulks in strijd zou zijn met de primitieve uitgifte en gunning

1 Arch. secr. afd. P.W. 1865 nr. 2872; 1866 ms. 216, 598, 855, 1140 en 1941. 2 Daarover schreef ik in het maandblad Amstelodamum van 1969, blz. 12-15.

169 ,en zij niet eigener autoriteit de titel van hun bezit konden veranderen. De stad kon de recognitie niet vorderen bij gebreke van een verbintenis van hen, van wie zij geheven zou worden. Doordat zij de recognitie niet voldaan hadden, konden de ,eigenaars der molens zich tegen afbraak hunner gebouwen niet verzetten. Er behoorde echter een sommatie vooraf te gaan, niet zozeer als exploit van opzegging of opzegging van huur, maar om de wanbetaling te constateren. De betaling toch was niet zo zeer praestatie van een verbintenis, als wel het middel om de voortzetting van het gebruik te verzekeren. Zolang er verzuim was, was er een nova causa, die aan het recht van onmiddellijke opzegging zijn volle kracht gaf. De duur van het gebruik was dan alleen van de willekeur der stad afhankelijk. Het verzuim liet geen plaats voor een recht op schadevergoeding. Op deze gronden werd Amsterdam tot voor de Hoge Raad toe in het gelijk gesteld tegenover de eigenaren van de Leeuw, tengevolge waarvan in de zomer van 1868 het einde kwam van de hoge stenen in 1735 gebouwde korenmolen.

HOOP Nadat het proces tegen de eigenaars van de Leeuw met voor de gemeente gunstige uitslag was bekroond, kwam het door de eigenaars van de Hoop op 1 september 1864 gedane aanbod het achterstallige precario te voldoen en de huur van het bolwerk Reguliers verder bij behoorlijke akte te regelen, weer aan de orde. In zijn advies van 7 februari 1868 aan Burgemeester en Wethouders meende de stadsadvocaat, dat, als de eigenaars van de Hoop niet vrijwillig tot amotie van hun molen overgingen, zij daartoe gedwongen zouden kunnen worden. Nu het recht van het stedelijk bestuur als bezitter tegenover de molenaars als houders door de rechter was erkend, zouden gedingen als het onderhavige zeker een vlugger verloop hebben. De vraag was echter of de stad aan de molenaars op de bolwerken wilde toestaan hun achterstallig precario aan te zuiveren, want als het nu aan de weduwe Fruijthoff en Jan Regtdooraee werd toegestaan, zou dat wellicht tegenover anderen eveneens moeten gebeurenl. Op 12 september 1868 verzocht de weduwe Fruijthoff de grond van de molen de Hoop uit de hand van de gemeente te mogen kopen. Op 16 oktober deelden de gasfabrikanten C. de Bruyn en Zonen aan Burgemeester en Wethouders mede, dat zij eigenaren waren van de helft van de opstal van de korenmolen de Hoop en dat zij onder voorwaarde, dat de stedelijke regering geneigd zou blij ken de eigendom van de ondergrond voor een redelijke prijs aan hen af te staan, de andere helft van de weduwe Fruijthoff hadden gekocht. Eveneens op 16 oktober stelde de weduwe Fruijthoff de gemeente van deze voorwaardelijke verkoop in kennis. De commissie belast met het beheer van stedelijke rentegevende eigendommen

1 Arch. stadsadv. 1868 nr. 375.

170 stelde op 27 oktober 1868 aan de gemeenteraad voor de grond van de molen de Hoop op het bolwerk Reguliers voor f 2600.- te verkopen aan C. de Bruyn en Zonen. De raad, o.a. overwegende dat het belang der gemeente meebracht zich bij voorkomende gelegenheden en tegen een behoorlijke prijs te ontdoen van die gronden, welke zijn bezwaard met opstallen, aan particulieren in eigendom toe- behorende, besloot tot verkoop op 11 november 1868. Kort daarna werd de Hoop afgebrokenl.

HOOYBERG In geheime zitting besloot de raad op 5 augustus 1868 te procederen tegen H. Pouwels, wonende aan de houtzaagmolen de Oranjeboom buiten de Zaagmolen- poort, en H. Baggelaar, wonende op de Egelantiersgracht bij de Prinsengracht, huurders van de grond van het bolwerk Slotermeer, waarop hun molen de Hooyberg stond, tot ontruiming van de grond, aan hen bij huurcedul van 27 juni 1866 verhuurd voor de tijd van een jaar, van 1 januari tot 31 december 1867, voor flSO.-. Bij exploit van 29 juni 1867 was hun aangezegd, dat de huur na 31 december 1867 niet zou worden verlengd, daar de gemeente die grond nodig zou hebben. In gewone zitting wees de gemeenteraad op 5 augustus 1868 het verzoek van Pouwels en Baggelaar om schadevergoeding voor de af te breken molen van de hand. Bij exploit van 27 augustus 1868 had weer een opzegging plaats, waaraan echter evenmin gevolg werd gegeven. De gemeente stelde geen verdere vordering tot ontruiming in, maar stond aan eigenaars van de Hooyberg toe de molen tot 31 augustus 1870 te laten staan. Deze toegevendheid kon worden betracht, omdat de plannen te dier plaatse een gasthuis te bouwen op de achtergrond waren geraakt. Bij akte van 5 november 1869 verbonden Pouwels en Schouten zich alle gebouwen behalve de molen op 31 december 1869 te hebben afgebroken. Toen zulks gebeurd was, kon de gemeente de muren van het bolwerk reeds voor afbraak verkopen. Naar aanleiding van het verzoek van eigenaar H. Pouwels en huurder H. C. Schouten, op 9 juni 1870 gedaan, om de molen, die zij wensten te verplaatsen, nog tot juli 1871 op het bolwerk Slotermeer te mogen laten staan, werd hun dit door de gemeenteraad op 17 augustus 1870 toegestaan. Tot verplaatsing kwam het niet en in 1872 werd de Hooyberg afgebrokenz.

WETERING H. F. Johanningmeijer en H. Keller, eigenaars van de molen de Wetering op het gelijknamige bolwerk, werden in 1868 aangemaand het verschuldigde precario

1 Muniment raad 1868 nr.228; arch. comm.eig. 1868 528, nrs.533, 536, 564, 610, 621, 627, 647, 699, 700 en 781. 2 Muniment besloten raad 1868 nr. 48; muniment raad 1868 nr. 151; 1870 nr. 210; arch. secr. afd. Fin. 1867 nrs. 1777 en 1835; 1868 nrs. 1406, 1408, 1422, 1423, 1474, 1481, 1492, 1509a, 1513, 1517 en 1532; 1869 nrs. 2153, 2157, 2158, 2199, 2214 en 2224, 50e Jbk. Amstelodamum, (1958), blz. 73-74.

171 Molen de Hooyberg bij de Zm@oort, tekening ent ff. G. ten Cate, 1829 Foto Gem. Arcbiefdiensf

te voldoen. Zij verklaarden zich bereid tegen billijke schadevergoeding afstand van hun eigendomsrecht te doen. Hierbij speelde wellicht de vervallen toestand van de molen een rol. In oktober 1868 was de binnenroede reeds gestreken en gelastten Burgemeester en Wethouders met de buitenroede hetzelfde te doen.

172 Nieuwe roeden zouden slechts aangebracht kunnen worden als eerst ook de as vernieuwd was. In februari 1873 wilden Keller en Johanningmeijer werkelijk tot afbraak van de Wetering overgaan. Bij besluit van Burgemeester en Wethouders van 15 april 1873 werd de precariovergunning van het terrein van de afgebroken molen ingetrokken en dat aan de openbare dienst teruggegeven. Het werd door een balie afgezet en met puin belegd. 1

KAT Volgens het in besloten vergadering van 25 maart 1869 genomen raadsbesluit stelde de gemeente een rechtsvordering in tegen Hendrik van Asperen en Sophia Buurman, weduwe van Hendrik Bovenkerk, gebruikers van stadsgrond op het bolwerk Karthuizers, waarop precario was gesteld de korenmolen de Kat, strek- kende tot amotie van die molen. Sedert 30 april 1857 was de betaling van de jaarlijkse recognitie vanf 54.- achterwege gebleven, zodat aan de stad een bedrag verschuldigd was van f 594.-. Aan de sommatie om binnen acht dagen bedoelde som te kantore van de gemeenteontvanger te voldoen, of wel onmiddellijk tot opruiming van de Kat over te gaan, was niet voldaan. Naar aanleiding van moeilijkheden rond het precario van deze molen schreef op 20 augustus 1859, toen de schuld aan de gemeente f 135.- bedroeg, de gemeenteontvanger L. G. van Hoorn aan de stadsadvocaat mr. A. Brugmans : ‘Waar moet het toch heen met die boel ? Het ware te wenschen dat wij al die molenaars met hunne molens van ochtend op de plaisiertrein hadden kunnen plaatsen om ze te Brussel af te haken’.2

LIEFDE Op 25 april 1870 deelde L. Ketjen, wonende op de Schans bij de Leidse barrière, aan de commissie belast met het beheer van stedelijke rentegevende eigendommen mee, dat hij gekocht had het recht op de aangegane huur met de gemeente Amster- dam van de grond van de windkoren- en moutmolen de Liefde op het bolwerk Sloten. De koop was geschied bij onderhandse akte van 8 april 1870, berustende bij de notaris G. J. C. van Vianen. Ketjen gaf tevens te kennen, dat de Liefde gesloopt zou worden. Daarmee zou nog in april 1870 begonnen worden, zodat hij tevens verzocht van het voor die molen verschuldigde precario van 1 mei af ont- heven te mogen worden. Op 29 augustus kon Ketjen berichten, dat de amotie van de Liefde voltooid was. Dit was voor Burgemeester en Wethouders aanleiding op 23 februari 1871 te besluiten, dat het precario gebruik van de grond van de voormalige korenmolen de Liefde op 30 april 1870 was geëindigd. Op 22 maart 1871 verhuurde de gemeente de bedoelde grond aan de firma Ketjen en CO.~

1 Arch. secr. afd. A.Z. 1868 ms. 8376,8504 en 8718; arch. comm. eig. 1873 ms. 145 en 284; arch. secr. afd. P.W. 1877 nr. 5707. s Arch. stadsadv. 1859ms. 72, 73, 74 en76; muniment besloten raad 1869 nr. 4. s Arch. comm.eig. 1870 ms. 249 598;en 1871ms. 18, 115, 144, 145 en 207. De firma Ketjen exploi- teerde op het bolwerk Sloten sinds 1835 een zwavelzuurfabriek.

173 SPRING IN ‘T VELD Een roede en de as van de molen de Spring in ‘t veld op het bolwerk Amstelveen moesten in 1872 vernieuwd worden, waartoe F. Peppink, molenmaker op de Buitensingel bij de Raampoort, namens de weduwe Poulen, eigenares van de molen, op 14 november aan Burgemeester en Wethouders toestemming vroeg, die op 27 november werd verleend. De commissie belast met het beheer van stedelijke rentegevende eigendommen had echter op 22 november de wethouder belast met de Publieke werken erop gewezen, dat er juist onderhandelingen werden gevoerd tussen de commissie en de weduwe Poulen om de grond, waarop de Spring stond, weer ter beschikking van de gemeente te krijgen. Wegens de door de eigenares gevraagde schadevergoeding werden deze onderhandelingen afgebroken. Daar de gemeente evenwel in verband met de normalisatie van de Singel- gracht de beschikking wilde krijgen over de grond, waarop de Spring stond, werd bij deurwaardersexploit op 27 oktober 1873 aan de erfgenamen van de op 22 juni van dat jaar overleden Elisabeth Anna van der Wiele, weduwe van Johannes Poulen, het gebruik van de grond op het bolwerk Amstelveen opgezegd. Deze vroegen daarop uitstel tot 1 mei 1875, aangezien hun erflaatster de molen tot dat tijdstip had verhuurd aan Gerardus Voet, hetgeen hun op 26 november 1873 werd geweigerd. Ook op het adres van Gerardus Voet, al dertig jaar bemaler van de Spiering of Spring in ‘t Velt, die op 56-jarige leeftijd zich niet meer geschikt gevoelde om als knecht zijn brood te verdienen en geen vooruitzicht had een andere molen te krijgen als hij de Spring zou moeten verlaten, werd op 19 februari 1874 afwijzend beschikt. De aannemer J. Maas, die de Spring gekocht had, gaf op 17 april aan Burgemeester en Wethouders te kennen, hem eerstdaags te willen slopen. Deze besloten op 18 mei de administratie van de grond, waarop de molen gestaan had, van de commissie over te brengen naar de afdeling Publieke Werken.l E. J. Groot herinnerde zich in 1925, dat de molen bij de Spiegelgracht omstreeks 1870 de Post genaamd was, welke naam met zwarte letters op een wit veld aan de molen te lezen stond. Hij was in gebruik bij of eigendom geweest van de heer Post, die een grutterswinkel op het Spiegelplein had. Het terrein rond de molen was een weinig hellend en derhalve een zeer gewilde speelplaats voor de jeugd.2

BOK In maart 1877 vroegen Burgemeester en Wethouders advies aan de stadsadvocaat over de rechtspositie van de eigenaars van de molen de Bok op het bolwerk Blauwhoofd, daar de stad ten behoeve ener verbetering van het openbaar verkeer eerlang over de grond, waarop die molen met enige woningen stond, zou moeten beschikken. Op 3 april diende mr. P. A. Brugmans een uitvoerige memorie in, met de conclusie, dat aan een billijke transactie met de eigenaars de voorkeur

1 Arch. secr.afd. P.W. 1872 nr. 4182; 1874nr. 1465; arch. comm. eig. 1873 ms. 737, 740, 747, 750, 800,839, 845,865,879 en 887; 1874 ms. 71,94,345 en 400. * Maandblad De Amsterdamsche Gids, juli 1925, blz. 12.

174 moest worden gegeven boven een procedure naar de scherpte des rechts. Werden als eigenaars der opstallen eerst beschouwd J. C. Weers voor de ene helft en H. F. Johanningmeijer en H. Marreveld voor de andere helft, op 26 april 1877 schreef de ingenieur-architect A. L. van Gendt, met A. J. G. Verster eigenaar van de lijnbaan de Groote Zeevaart en de molen de Bok met twee annexe huisjes, aan de wethouder van Financiën mr. G. van Tienhoven, dat zij zich wilden ver- plichten de Bok met de twee huisjes voor of op 1 december 1880 te slopen, als de straat langs de lijnbaan op bepaalde nader te noemen wijze zou worden aangelegd. Volgens voordracht van Burgemeester en Wethouders van 24 mei 1877 keurde de raad deze transactie goed op 6 juni van dat jaar.1

VERVANGER Op 28 november 1877 verzochten H. ten Winkel, Spuistraat 132, en W. Stolte, Keizersgracht 268, eigenaars van de molen de Vervanger op het bolwerk de Bocht, die bij deurwaardersexploit van 28 augustus waren gesommeerd de grond waarop zich die molen bevond voor 30 april 1878 te ontruimen, aan Burgemeester en Wet- houders die grond nog enige tijd langer te mogen gebruiken, welk verzoek op 7 december 1877 in verband met de uitvoering der bouwplannen langs het Westerkanaal van de hand werd gewezen2.

Op 16 oktober 1877 besloten Burgemeester en Wethouders, dat voor het door- trekken van de Marnixkade en -straat de korenmolen de Bloem of de Korenbloem op het vroegere bolwerk Rijkeroord zou moeten worden afgebroken. Bij deurwaardersexploit van 29 oktober werd derhalve aan de eigenaars Pieter en Hendrik Pouwels het precario gebruik van de grond, waarop de molen stond, per ultimo april 1878 opgezegd. Op 27 februari 1878 wendden de heren Pouwels zich tot Burgemeester en Wethouders met het verzoek om twaalf maanden uitstel, aan- voerende, dat zij de kapitale en solide molen wilden verplaatsen en enorme schade zouden lijden, als zij hem voor afbraak moesten verkopen. Een gunstig gelegen plaats hadden zij echter nog met gevonden. Ook wezen zij op het nadeel, dat de twee huurders met hun huisgezinnen en de drie knechts met hun gezinnen bij onverwijlde afbraak van de Bloem zouden lijden. Burgemeester en Wethouders besloten evenwel op 28 februari tot afwijzing van het gedane verzoek, waarvan adressanten op 8 maart werd kennis gegeven. Op 5 september kon de wethouder van Financiën in het college mededelen, dat de Bloem was afgebroken, waarna besloten werd het beheer van de grond over te brengen van de commissie rente? gevende eigendommen naar de afdeling Publieke Werken. H. Pouwels had met zijn plannen tot verplaatsen van de molen dit keer meer succes dan toen hij in

1 Arch. comm. eig. 1877 ms. 188,275,363,374 en 664. 2 Arch. secr. afd. P.W. 1877 nr. 6702; arch. comm. eig. 1877 ms. 766, 828, 836 en 1118.

175 de Kr& met li&s de Korte Bro.uwersgracht en de ~tud&orenpakbui~etZen in 1868, tekening van]. M. A. Rieke naar 1. G. L.. Rieke Foto Gem. Archiefdiens

1870 zulks wilde voor de molen de Hooyberg van het bolwerk Slotermeer. Voor de Bloem vond hij een plaats aan de Haarlemmerweg in de gemeente Sloten op een terrein, dat hij op 8 mei 1878 kocht van de veehouder Jan Schipper voor f 2.000.-. Op 18 mei 1899 verkocht Pieter Hendrik Pouwels de Bloem aan de korenmolenaar Johannes Cornelis Bakkeren te Sloterdijk voor f 7.000.-. Deze verkocht de molen op 29 september 1915 voor f 15.000.- aan de coöperatieve vereniging tot onderlinge aankoop en verkoop van veevoeder annex maalderij ‘Kent U zelve.‘1 Aan de Marnixstraat 285 ter hoogte van het voormalig bolwerk Rijkeroord herinnert een gevelsteen nog aan de vroegere situatie ter plaatse. Er is een standerdmolen op afgebeeld, zoals daar van 1615 tot 1768 heeft gestaan.

KRAAY J. Weers, eigenaar van de in 1839 nieuw opgebouwde molen de Kraay op het bolwerk Sloterdijk verzocht op 20 oktober 1870 Burgemeester en Wethouders de

1 Arch. comm. eig. 1877 ms. 967, 1010 en 1020; 1878 nrs. 235, 236, 262 en 855, retro-acts gemeente- eigendommen nr. 935. In mndbl. Amstelodamum 1925, blz. 37, wordt vermeld, dat de Bloem graanmolen Ken u zelven werd genoemd.

176 daar bij hem precario in gebruik zijnde grond te mogen kopen. De veranderingen in de omgeving van zijn molen zullen hem tot zijn rekest aanleiding hebben gegeven. Immers op 25 mei tevoren had de gemeenteraad besloten, dat het terrein ten zuiden van de Kraay binnen twee jaar met woonhuizen zou worden bebouwd. De wethouder voor de Publieke Werken, ervan uitgaand, dat de bestaande toestand op het bolwerk Sloterdijk op den den duur niet behouden zou kunnen blijven, was tegen inwilliging van het verzoek. Op 27 december 1870 gaven Burgemeester en Wethouders J. Weers te kennen, dat er bij hen bezwaar bestond een voordracht over de verkoop van de door hem bedoelde gronden aan de gemeenteraad te doen. Zes en half jaar later was het voor Weers zover. Krachtens besluit van Burgemeester en Wethouders van 28 juni 1877 werd hij op 2 juli van dat jaar bij deurwaardersexploit gesommeerd zijn opstal af te breken en de ondergrond m.i.v. 1 januari 1878 ter beschikking van de gemeente te stellen. Deze had de grond nodig om de Brouwersgracht een rechtdoorgaande verbinding naar de Singel- gracht te geven, waarna de schuin in de richting van de Haarlemmerpoort lopende Korte Brouwersgracht zou kunnen verdwijnen. Op 15 mei 1878 vroegen Burge- meester en Wethouders aan de stadsadvocaat advies omtrent de wijze, waarop verder zou moeten worden opgetreden tegen Weers, die niet gereageerd had op de hem gedane aanzegging. Het op 22 mei door de advocaat uitgebrachte advies was aanleiding tot de in de besloten vergadering van 12 juni 1878 aangenomen voordracht om tegen J. Weers te procederen tot ontruiming van de bij hem precario in gebruik zijnde grond, waarop de molen de Kraay stond. De pleidooien in deze zaak voor de rechtbank te houden werden uitgesteld tot 26 mei 1879. Mr. W. K. van der Breggen, de advocaat van Weers, deed intussen namens zijn cliënt het voorstel voor een schikking. De eigenaar zou de molen zo spoedig mogelijk afbreken en de grond ter beschikking van de gemeente stellen, waarvoor hem een schadeloosstelling van f 2000 .- zou worden uitgekeerd, terwijl iedere partij haar eigen proceskosten ZOU betalen. Mr. Brugmans meende op 26 april 1879, dat voor de voorgestelde schikking wel iets te zeggen viel. Volgens strikt recht was Weers verplicht de molen de Kraay zonder enige schadeloosstelling af te breken en de grond, die hij en zijn voorgangers steeds ter bede van de stad hadden gehad, weer af te staan. De omstandigheden waren evenwel niet meer geheel dezelfde als toen in 1614 de grond precario werd uitgegeven. De molens, die toen op de bolwerken werden geplaatst, waren van hout en ze af te breken berokkende aan hun eigenaars een betrekkelijk klein verlies. Buitendien wist een ieder, dat Amsterdam een vesting was en dat op de bolwerken geen gebouwen geduld konden worden, wanneer de stad belegerd werd, en dat derhalve de stedelijke regering zich terecht de bevoegd- heid voorbehield ze te allen tijde te doen slopen. Toen echter in de loop der tijden alle gevaar voor een belegering week, veranderde de toestand, en ook de zienswijze van het publiek. De houten molens werden vervangen door grote stenen gebouwen en niemand dacht eraan, dat de stedelijke regering kon eisen ze zonder

177 schadevergoeding af te breken. Het stadsbestuur zelf werkte die mening in de hand, door van zijn recht nooit gebruik te maken. In het begin van de 19de eeuw dacht dan ook niemand aan de mogelijkheid verjaagd te kunnen worden, indien hij slechts zijn precario behoorlijk betaalde. Vandaar, dat toen in 1838 de Kraay was afgebrand, de vader van J. Weers een grote nieuwe molen liet oprichten, hetgeen hem zeker een vrij aanzienlijke som kostte. In 1845 werd de molen met de omliggende gebouwen getaxeerd op een waarde van f 28.000.-. Had men toen werkelijk geweten, dat de stad elk ogenblik die molen zou kunnen laten afbreken, dan had hij nooit meer dan sloperswaarde gehad. In 1861 had J. Weers de molen, die door de erfgenamen van zijn vader van de hand werd gedaan, voor f 4.700.- gekocht. Dat is een zeer gering bedrag, niet alleen in verhouding tot def 28.000.- uit 1845, maar ook tot de f 9.875.- waarvoor in 1860 de stenen korenmolen de Hoop te Overschie werd verkocht. Misschien speelde de verwantschap tussen verkopers en koper een rol of leverde J. Weers nog andere prestaties dan de in het koopcontract opgenomen geldsom. Ongetwijfeld had mr. Brugmans gelijk, die de opmerkelijke waardedaling van de Kraay toeschreef aan de afschaffing van de accijns op het gemaal, waardoor aan de molenaars in hun bedrijf een niet onaan- zienlijke schade was toegebracht. Het malen voor de bakker van wat deze van dag tot dag nodig had, ging plaats maken voor het malen door meelfabrikanten voor eigen rekening, omdat nu de een continubedrijf belemmerende bepalingen tegen bij nacht en op zonen feestdagen malen en voorschriften omtrent verzege- ling van tijdelijk niet gebruikte maalwerktuigen vervallen warenl. Het precaire van de toestand kon de mindere waarde niet hebben teweegge- bracht, want in 1861 was de precariokwestie nog niet zo duidelijk als in 1879, ten minste voor het grote publiek. Dat werd eerst door de procedure tegen Luden en Apon over de Stenen molen met de zaak bekend. Onder de molenaars, die geen precario wilden betalen, menende eigenaars van de grond te zijn, was de vader van J. Weers nooit geweest en tot 1878 had deze zelf ook altijd het precario voldaan. Op grond van billijkheid zouden er dus wellicht termen zijn hem bij de afbraak van zijn molen enige schadevergoeding te geven. Hij had de molen toch niet op speculatie, maar uit de boedel zijns vaders gekocht, menende door de betaling van het precario verzekerd te zijn zijn molen te behouden. Mr. Brugmans moest er echter op wijzen, dat schadevergoeding uit billijkheidsgevoel gegeven als precedent financieel zwaar wegende consequenties zou kunnen hebben.Werd de schikking echter aanvaard om in dit concrete geval spoedig de beschikking te hebben over de omstreden grond, dan waren deze consequenties er niet. Burge- meester en Wethouders wezen in hun brief van 13 mei 1879 aan de stadsadvocaat de schikking van de hand, hoewel de wethouder van Financiën, mr. G. van Tien-

1 Zie mijn artikel over Concurrentie tussen binnen- en buiten-molenaars, in Ons Amsterdam van maart 1967, i.h.b. blz. 89.

178 hoven een schadevergoeding van niet meer dan 257; der afbraakwaarde van de opstallen van hen, die gedurende minstens 30 jaar, hetzij in persoon, hetzij bij erf- opvolging, huurders of gebruikers van gemeentegronden en eigenaars der opstallen waren geweest, niet misplaatst zou achten. Mr. J. C. de Koning van Onder- wijs voelde er echter niets voor, hoe kon iemand precario betalen en dan niet weten, dat hij precario bqaiat? Bovendien waren f 2.000.- wel 43% van de in 1861 als koopsom betaaldef 4.700.-. Wethouder mr. B. H. M. Driessen van Armwezen, Burgerlijke Stand, Bevolkingsregister en Begraafplaatsen begreep de conclusie van collega Van Tienhoven niet. Nu de,gemeente in casu zo sterk stond, moest en mocht zij te minder een zo bedenkelijk antecedent scheppen. Wethouder F. C. Tromp van Publieke Werken was tegen alle schadevergoeding, er moest niet met beginselen getransigneerd worden. Burgemeester jhr. mr. C. J. A. den Tex tenslotte gaf te kennen: Ook ik ben tegen alle transactie. Op 25 juni 1879 wees de arrondissementsrechtbank te Amsterdam de eis van de gemeente tegen J. Weers toe. Op 5 oktober daaraanvolgende overleed J. Weers in zijn woning aan de Middenweg 40 buiten de Zaagmolenpoort. Zijn kinderen, onder wie Johan Weers, molenaar te Montfoort, waren zijn erfgenamen, die in november 1879 aan de gemeente uitstel van amotie van de molen de Kraay vroegen tot primo mei 1880. Zij wilden de molen op 15 december voor afbraak in veiling brengen. Mr. P. A. Brugmans deelde Burgemeester en Wethouders mee, dat in de nalatenschap van J. Weers de schulden waarschijnlijk het actief zouden overtreffen, daar grove speculaties in granen hem belangrijke verliezen hadden opgeleverd. In overeenstemming met het advies van de stadsadvocaat gaven Burgemeester en Wethouders op 5 december 1879 het verlangde uitstel. Blijkens schrijven van de makelaar J. W. H. van Staa van 12 februari 1880 was de eigenaar van de molen de Kraay aan de Marnixstraat bij de Brouwersgracht van plan de door hem in openbare veiling gekochte molen te laten slopen. Op 17 februari 1880 verkreeg hij de vereiste vergunning van Burgemeester en Wethou- ders. Toen de amotie aan de gang was, werden op 24 april 1880 de gebroeders Janzen, aannemers te Nieuwediep, gemeente Helder, eigenaars van de Kraay. Op 26 april verzochten zij aan Burgemeester en Wethouders de op 1 mei aflopende termijn van ontruiming met een maand te willen verlengen, welk verzoek op 7 mei werd ingewilligd. Het afkomende materiaal van de Kraay werd gebruikt bij de opbouw van de gelijknamige stellingkorenmolen te Westbroek. Op 16 november 1880 waren de opstallen afgebroken en besloten Burgemeester en Wethouders de vrijgekomen grond te stellen onder beheer van de afdeling Publieke WerkerG.

1 Arch. comm. eig. 1870 nrs. 696, 704, 764 en 853; arch.secr. afd. Fin. 1878rus. 2592, 2593, 2700, 2759, 2883, 2984, 3157 en 3269; 1879 nrs. 2011, 2172, 2303, 3112, 5462, 5524, 5545, 5620 en 5669; arch. secr. afd. P.W. 1880 ms. 762 en 2882; arch. comm. eig. 1877 ms. 580,591 en 611; 1878 nr. 457; 1880 nrs. 89 en 726. Na 1957 kwam de Kraay zeer in de belangstelling door de activiteiten van de Stichting Electriciteitsopwekking door windmolens. Zie mijn artikel De molen de Kraai te West- broek, in Jaarboekje van het Oudheidkundig Genootschap ‘Niftarlake’ 1965, blz. 23-29.

179 Molen de Vìctor met hks ha schoolgebouw, waar& fhms het Nederlands Instituut voor N@v-beid en Techniek aquarel van H. M ..J. Mìssef, 1890 Foto Gem. Archiefdienst

VICTOR In 1892 kreeg de gemeente in verband met de aanleg van de nieuwe westelijke verkeersweg Raadhuisstraat-Rozengracht-De Clercqstraat behoefte aan de grond van het vroegere bolwerk Rijk, waarop de molen de Victor stond. Zij zegde derhalve de gebruikers hun recht op tegen 1 mei 1893. Aan deze opzegging werd door G. Boxman, die bij onderhandse akte op 6 maart 1893 enig eigenaar van de opstal was geworden, daar G. Wijnand, echtgenote van J. C. Grootjan, cum suis, hem hun rechten hadden overgedaan, geen gevolg gegeven. In besloten zitting van 4 oktober 1893 werd tot een proces tegen G. Boxman besloten, in welk proces de arrondissementsrechtbank te Amsterdam de gemeente op 17 maart 1896 in het gelijk stelde. Boxman kwam in hoger beroep, waartegen de gemeente, inge- volge raadsbesluit van 8 juli 1896 (geheim), verweer voerde. Het op 3 december 1897 gewezen arrest viel ook weer ten nadele van Boxman uit, zodat de molen de

180 Victor, St. Victor, bij verbastering de Veghter en vroeger ook de Smeerpott genoemd, in 1898 werd gesloopt. Op de ruiten van het café ‘Van ouds Molen de Victor’, Rozengracht 228, houdt een afbeelding de herinnering aan deze molen nog in stand. De in 1892 opgetreden stadsadvocaat, mr. J. Kappeyne van de Coppello, wijdde in zijn op 8 mei 1893 uitgebracht advies ruimschoots aandacht aan de in de zaak van de molen de Leeuw getrokken conclusie, dat voor het wederzeggen van het recht ter bede een redelijke oorzaak nodig was en deze lag in de wanprestatie der recognitie. In het geding rond de Kraay had mr. P. A. Brugmans in 1879 naar voren gebracht, dat de eigenaar van deze molen geenszins tot de wanbetalers kon worden gerekend en daarom jegens hem wellicht enige consideratie behoorde te worden betracht. Ook de eigenaar van de Victor was met de betaling van het precario nimmer in gebreke gebleven, doch mr. Kappeyne opperde, dat een redelijke oorzaak van opzegging, indien nodig, gevonden kon worden in elk door de omstandigheden gerechtvaardigd en te bekwamer tijd aan de gebruiker kenbaar gemaakt verlangen van de eigenaar, om weder vrijelijk over zijn eigendom te beschikkenl.

Na de amotie van de Victor blijft als bolwerkmolen alleen de Gooyer over. Hij staat in een uithoek van de stad, waar aan de grond geen andere bestemming gegeven werd. De familie Volcker oefende er het maalbedrijf uit en betaalde het verschuldigde precario op tijd aan de gemeente. In 1899 werd een gasmotor van 16 pk. geplaatst, die in 1903 door één van 30 pk. werd vervangen. In 1900 werd aan de zuidzijde van de molen een stal voor paard en wagen gebouwd. Naarmate de gasmotor meer gebruikt werd, werd minder aandacht aan het wiekenkruis besteed. In 1928 werd de Gooyer door de gemeente gekocht voorf3.500.-. Bij de daarop volgende restauratie werd wiekverbetering volgens het systeem-Dekker toegepast, voor het eerst aan een korenmolen. Op 15 maart 1930 kon de herstelde Gooyer proefdraaien en in de herfst van dat jaar werd de Graanmalerij en fourage- handel H. Schuurman huurster van de molen, die met een electrische kracht- installatie is uitgerust. De twee overgebleven Amsterdamse windkorenmolens, de Gooyer en de Bloem, die na de annexatie van de gemeente Sloten per 1 januari 1921, weer in Amsterdam kwam te staan en in 1927 door de gemeente werd aangekocht, zijn door stadge- noot en vreemdeling zeer gewaardeerde elementen in het Amsterdamse stads- beeld.

1 Muniment besloten raad 1893nr. 162; 1896 nr.378; arch. afd.secr. Fin. 1892 ms.3586, 4072, 4125, 4183 en 4239; 1893 nrs. 2086, 2796 en 4267; 1895 nr. 866; 1896 ms. 2223, 2325,2424,2425,2495, 3338 en 3509; 1897 nr. 3413.

181 KRONIEK VAN AMSTERDAM 1971

SAMENGESTELD DOOR

J. F. M. DEN BOER

JANUARI 1971

De nieuwe luchtlijn Norwich-Amsterdam van de Benoemd aan de Vrije Universiteit: dr. B. Houwink ‘Progressive Airways Ltd’ geopend. maot&ag 4 tot gew. hoogleraar in de preventieve en sociale tandheelkunde; dr. E. Diemer tot gew. lector in Nieuwjaarsreceptie van de burgemeester en mede communicatie-wetenschap; dr. G. W. Klumpp vrouw Samkalden in het Stedelijk Museum. tot gew. lector in de organische chemie en maandag 4 dr. N. W. de Smit tot buitengew. lector in de forensische psychiatrie. maandag 11 t H. J. Hollenkamp, oud-directeur en adviseur van de Verenigde Kledingmagazijnen Hollenkamp H. Visser benoemd tot directeur van de Nederlandse n.v., in de ouderdom van 80 jaar. maandag 4 Kunststichting. maandag 11

Aan prof. dr. S. 0. van Poelje eervol ontslag verleend als hoogleraar in de algemene inleiding tot Opening van de Internationale vakbeurs van horeca- de rechtswetenschap, Nederlands en vergelijkend bedrijven, instellingen e.a. ‘Horecava ‘71’, in het staats- en administratief recht aan de Universiteit. R.A.I.-gebouw. maandag 1 t woensdag 6

L. Opheikens benoemd tot voorzitter van de Raad Europese conferentie van Sefardische Joden in het van Arbeid. donderdag 7 Carlton Hotel. donderdag 14

Prof. dr. L. Jansen uit Genève benoemd tot buiten- Opening van ‘Projectie/&ojekt in de Rijksakademie gew. hoogleraar in de theoretische chemie aan de van Beeldende Kunsten. vrijdag 15 Universiteit. donderdag 7

Openbare Senaatszitting ter gelegenheid van de Jubileum-concert in het Concertgebouw ter ge- dies-natalis-viering van de Universiteit. legenheid van het 50-jarig bestaan van het vrijahg 8 mannenkoor Gewa (van het Gem. Energie- bedrijf). vrQdag 15 Receptie in het Apollo-hotel ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het Korps Vrijwillige Politie. Teraardebestelling op Zorgvlied van de luitenant- Zaterdag 9 Kolonel T. W. Erdman, bekende persoonlijkheid in het openbare leven; op 56-jarige leeftijd, tijdens t J. Hoven, sportjournalist, in de ouderdom van vacantie op het eiland Tenerife overleden. 86 jaar, zpferdag 9 z@erdag 16

182 Eerste paal geslagen voor het gymnastieklokaal bij t Prof. dr. ir. J, A. Schouten, oud-hoogleraar in de de Zuiderschool in Molenwijk. De ‘Actie- differentiaal meetkunde aan de Universiteit en gymnastieklokalen’ officieel ingeluid op donder- oud-directeur van het Mathematisch Centrum, dag 11 februari bij het slaan van de eerste paal in de ouderdom van 87 jaar in Epe. donderdag 21 voor de bouw van het gymnastieklokaal bij de openbare Flevoschool aan het Breed in Buik- 63-ste R.A.I.-internationale tentoonstelling van Slotermeer. dinsdag 19 caravans, vouwwagens, onderdelen en toebehoren ‘Caravan-R.A.I. ‘71’. vrìjakg 22 Bezoek van H. M. de Koningin aan de stad. Zij woont o.m. bij het slaan van de eerste paal voor de bouw van het Slotervaart-ziekenhuis (tuinstad Mr. J. A. van Waarden, advocaat en procureur, be- Slotervaart) en brengt een bezoek aan de Bijlmer- noemd tot kantonrechter. maandag 25 meer. donderdag 2 1 Aan A. M. Koppejan eervol ontslag verleend als Een plaquette onthuld in het Toneelmuseum ter commissaris van Politie. uredag 29 herinnering aan de persoon en aan het werk van Joh. M. Coffeng, van 1937-1966 secretaris van de vereniging Toneelmuseum, tevens conservator Mr. A. L. Croes, hoofd van de afdeling beleidsvoor- van het museum. donderdag 21 bereiding van het presidium van de Universiteit legt zijn functie neer. pferdag 30 Dr. P. A. Roukema benoemd tot gew. lector in de chemische fysiologie ten behoeve van de tand- Afscheidscollege van prof. dr. A. Biemond als hoog- heelkunde aan de Vrije Universiteit. leraar in de neurologie aan de Universiteit. donderdag 21 qzierdag 30

FEBRUARI 1971

Jo Hekster, violist, viert zijn 40-jarig jubileum in Congres van de Partij van de Arbeid in het R.A.I.- dienst van het Concertgebouworkest. gebouw. donderdag 4 maandag 1 De kunstschilders P. Husner en J. H. van der Horst Aan K. Abma eervol ontslag verleend uit zijn ambt (Leeuwarden) winnen de Willink van Collen-prijs. van notaris. dinrahg 2 vriaàg 5

t G. Westermann, kunstschilder, oud-leraar aan de Aan A. J. G. Strengholt voor zijn bijzondere ver- Rijksakademie voor Beeldende Kunsten, in de diensten op het gebied van het auteursrecht in ouderdom van 90 jaar. dinsdag 2 Nederland bij de viering van zijn 70-ste verjaardag de ‘Gouden Harp’ van de stichting Conamus uit- Benoemd aan de Vrije Universiteit: dr. H. van der gereikt. vrgdag 5 Linden tot gew. hoogleraar in het Oud-Vader- lands recht; dr. P. J. Holewijn tot gew. lector in de t Prof. dr. W. van Enst, gew. hoogleraar in de al- waarschijnlijkheidsleer en dr. J. van Putten tot gemene en propedeutische heelkunde aan de gew. lector in de politicologie. woensdczg 3 Universiteit, op 57-jarige leeftijd. zondag 7

De actrice Hélène Vink (Helène Treep-Vink) viert t L. G. W. van der Vrande, oud-legeraalmoezenier, haar 75-ste verjaardag. woensdag 3 61 jaar. maandag 8

183 Aan J. van Hasselt eervol ontslag verleend uit zijn De architecten Apon, Van Eijck en Hertzberger ambt van notaris. dimdag 9 geven de aan hen verstrekte opdracht voor het ontwerpen van een Nieuwmarktplan aan de Ge- W. P. van der Heyden viert in het verzorgingshuis meente terug. maandag 22 in de Van Breestraat zijn 103-de verjaardag. dinsdag 9 Begin van de 14-de algemene volkstelling. woensdag 24 De minister van verkeer en waterstaat opent de 64-ste tentoonstelling van personenauto’s in het E. Heerma (A.R.) volgt drs. H. van Ruller op als wowxdag 24 R.A.I.-gebouw. donderdag I 1 gemeenteraadslid. De rijksadviescommissie Gebonden Kunsten en de t Johan Polet, beeldhouwer, in de ouderdom van directie van het Stedelijk Museum beleggen in 76 jaar. donderdag 11 het Museum Fodor een discussie-bijeenkomst met keramische kunstenaars over de ontwikkeling Afscheidsavond van de sopraanzangeres mevrouw van de Nederlandse keramiek. Keramiek-ten- Gré van Swol-Brouwenstijn in de Stadsschouw- toonstelling in het Museum Fodor. woensdag 24 burg. H.K.H. Prinses Beatrix en Z.K.H. prins Claus wonen de feestavond bij. De burgemeester Herdenking van de Februari-staking 1941. Krans- overhandigt aan de zangeres de zilveren medaille legging o.m. bij het beeld van de Dokwerker op van de stad. vr&hg 12 het Jonas Daniel Meyerplein. donderdag 25

Laatste kerkdienst in de Hervormde Koepelkerk Opening van de tentoonstelling ‘Mokum en (Leidsebosje). zondog 14 Mediene’; de geschiedenis van de joden in Neder- land 1600-1940, in het Amsterdams historisch R. Hasselaar benoemd tot directeur van de muziek- museum. donderdag 25 scholen van het Muzieklyceum. woensdag 17 Samenkomst in de Amstelkerk ter gelegenheid van Dr. D. W. Bresters benoemd tot gew. lector in de het 60-jarig bestaan van de Bond Heemschut. propedeutische wiskunde aan de Universiteit. donderahg 25 donderdag 18 Algemene ledenvergadering van het Genootschap Mevrouw E. Weddige-Tedsen viert in het Menno Amstelodamum in het pand Keizersgracht 524 Simonszhuis in Buitenveldert haar 107-de ver- van de N.V. Technisch bureau Beuker. jaardag. donderdag 18 vrijdag 26

Receptie in de Koningszaal van Artis ter gelegen- Bevestiging en intrede in de Thomaskerk van dr. heid van het 50-jarig bestaan van de Amster- H. H. Miskotte als predikant met bijzondere op- damse Renners Club Ulysses. @erdag 20 dracht voor het District Zuid. zondag 28

MAART 1971

L. Opheikens volgt A. W. Rengelink op als voor- t F. E. Bergsma, oud-commissaris van Politie, in de zitter van de Raad van Arbeid. maandag 1 ouderdom van 78 jaar. maandag 1

C. N. Schmidt, oprichter van de handelsonderne- De behandeling in de gemeenteraad van de nota van ming in chemicaliën en farmaceutische artikelen B. en W. over de bouw van het kantoorgebouw C. N. Schmidt, viert zijn 50-jarig jubileum als Narwal op het Bickerseiland. Aanwezige be- directeur van deze o.v. maandag 1 weners van de westelijke eilanden geven op de-

184 monstratieve wijze uiting aan hun bezwaren t Johan Vogtschmidt, musicus en kunstschilder, op tegen de nota. De publieke tribune wordt op last 65-jarige leeftijd. !+mhg 13 van de burgemeester ontruimd. 2voensdag 3 Jaarlijkse Stille Omgang. ~omdzg 14 Benoemd aan de Vrije Universiteit: drs. P. J. L. Scholte tot gew. hoogleraar in de radiotherapie; t Nicolaas Kroese, bekend o.m. als restaurateur dr. R. J. Planta tot gew. hoogleraar in de bio- (D’Vijff Vlieghen) en als kunsthandelaar, op chemie; mejuffrouw dr. M. H. Schenkeveld tot 65-jarige leeftijd. zondag 14 gew. hoogleraar in de nieuwe Nederlandse literatuur; J. Nathans tot gew. hoogleraar in de inrich- Aan mr. J. A. Bletz eervol ontslag verleend uit zijn tingsleer en de leer van de administratieve organi- ambt van vice-president van de rechtbank. satie B. en dr. J. de Hoogh tot buitengew. hoog- maandag 15 leraar in de agrarische economie. Dr. D. M. Bakker benoemd tot gew. hoogleraar in de Nederlandse taalkunde aan de Vrije Universi- Opening van de foto-tentoonstelling in het gebouw teit. dkdag 16 ‘Wijkhaven’, georganiseerd door de Stichting tot behoud van de Petruskerk (Sloterdijk). Maison Descartes heropend in het voormalige donderrkag 4 Walenweeshuis aan de Vijzelgracht in aanwezig- heid van H.K.H. prinses Margriet en van de Franse minister van buitenlandse zaken Maurice Opening van de 16-de internationale watersport- en Schuman. donderdag 18 kampeertentoonstelling ‘Hiswa’ in het R.A.I.- w+zg 5 gebouw. Viering van het 75-jarig bestaan van de Vereniging ‘Pro Juventute’ in het R.A.I.-congrescentrum. Opening van de Internationale Orchideeën Ten- vrgdag 19 toonstelling in het Kon. Instituut voor de Tropen. vrijdag 5 t MarY D orna (PS. van M. J. Stoppelman), schrijf- ster, in de ouderdom van 79 jaar. vrijdag 19

De burgemeester verricht in het Sted. Museum de P. C. M. Hakkenberg van Gaasbeek en M. Ernsting prijsuitreiking van het 3-de Nationaal viool- benoemd tot raadslid als opvolgers van resp. concours. Els Krieg eerste prijswinnares, Rad- mejuffrouw C. Bas en F. M. van Bommel. boud Oomens ontvangt de prijs van de stad Am- dinsdag 23 sterdam. xaterdag 6 De minister van Onderwiis en Wetenschannen opent de gebouwen Overhoeks en IJ-laborato- Aan prof. dr. P. Hennipman, gew. hoogleraar in de rium van het Kon. Shell laboratorium. staathuishoudkunde aan de Universiteit een doc- dindag 23 toraat in de economische wetenschappen uitgereikt door de rijksuniversiteit van Gent. Mevrouw Elisabeth van der Burg-Lemsveld viert in zaterdag 6 Huize Uitzicht (Nassaukade) haar 107-de verjaardag. donderdag 25 t Prof. dr. S. van Creveld, oud-hoogleraar in de geneeskunde, bijzonder bekend door zijn werk 26-ste Internationale Huishoudbeurs ‘Huishoud- op ‘t gebied van de bestrijding van de hemofilie, beurs/Idee’ in het R.A.I.-gebouw geopend. in de ouderdom van 76 jaar. maamhg 8 urgdag 26

Dr. G. Losekoot benoemd tot gew. lector in de Europa-cup voetbal in het Olympisch Stadion kindercardiologie aan de Universiteit. Ajax-Celtic. (uitslag 3-0). woensdag 10 dinsdag 30

185 Aan E. Spier eervol ontslag verleend uit zijn ambt De burgemeester opent de ‘Britse Week’ in het van notaris. dinsdag 30 Hilton hotel. woensdag 3 1

Aan W. Th. G. A. Binnendijk eervol ontslag verleend als commissaris van politie. dinsdag 30 Opening van een tentoonstelling in de Marius Bauerschool, georg. door het wijkcentrum Opening in het R.A.I.-congrescentrum van de Slotervaart/Overtoomse veld, gewijd aan het 36ste Boekenweek en van het 25-ste Boekenfeest. Rembrandtpark. Boomplantdag in het Rem- woetdzg il brandtpark. woensdag 3 1

APRIL 1971

Jaarlijkse Internationale Transportdag in het Opening van de eerste sneldrukkerij in Nederland R.A.I.-gebouw. donderdag 1 onder de naam ‘Multi Copy’, aan het Rokin. dimdag 13 De zangvereniging ‘Kunst en Strijd’ viert haar 50-jarig bestaan. zpferdag 3 Staatsbezoek van de Gouverneur-generaal van Canada en mevrouw Michener. Officiële ont- Z.K.H. Prins Bernhard opent het Alpha Hotel aan vangst door de Kon. Familie in het paleis. Op de Europaboulevard. maandag 5 woensdag 15 april gala-avond in de Stadsschouw- burg, aangeboden door het Gemeentebestuur. De minister van financiën opent het nieuwe kan- rvoensdag 14 toorgebouw van de Bankgiro-centrale aan de Sloterkade. maandag 5 P. C. M. Hakkenberg van Gaasbeek geïnstalleerd als lid van de gemeenteraad (A.K.) woensdag 14 Dr. ir. H. Spekreijse benoemd tot gew. lector in de propedeutische natuurkunde aan de Universiteit. Akademie-dagen 1971 van de Kon. Ned. Akademie dinsdag 6 van Wetenschappen in het R.A.I.-gebouw. donderdag 15 en vrijdag 16 t L. K. Anthoni, oud-voorzitter en oud-secretaris van de Amsterdamse zwemclub 1870, in de W. Rehbock neemt afscheid als voorzitter van de ouderdom van 82 jaar in Haarlem. dinsdag 6 Kamer van Koophandel; hij ontvangt de gouden medaille van de stad. E. G. Stijkel volgt hem op. De burgemeester opent het nieuwe verenigings- donderdag 15 gebouw van de Makelaarsvereniging Amsterdam in de Frans van Mierisstraat. woensdag 7 7-de Nederlands mathematisch congres in het Mathematisch instituut van de Universiteit. Opening van de tentoonstelling van schilderijen en donderdag 15 gouaches van Jan Sierhuis in het Stedelijk Mu- seum. vrijdag 9 Het Russische handelslegatiegebouw aan het Museumplein door een bomaanslag grotendeels Opening van de aardewerk-tentoonstelling ‘Varia- verwoest. donderdag 15 ties in Wit’ in het Museum Willet Holthuysen. vrijdag 9 Opening van de tentoonstelling van werken van de kunstenaar Daniel Spoerri in het Stedelijk Mu- Pasen. zondag 11 seum. vrijdag 16

186 A. G. Mater, directeur van de Gemeenschappelijke t Dr. W. Sleumer Tzn, o.m. oud-directeur van de medische dienst viert zijn 40-jarig jubileum bij de Christelijke H.B.S.-A., in de ouderdom van sociale verzekering. vrijdg 16 70 jaar. donderdag 22

Ingebruikstelling van de nieuwe fabriek van t De kunstschilder Gerrit van ‘t Net, oprichter en Schipper Hijswerktuigen n.v. aan de Compressor- directeur van de schildersakademie de Leeuwen- straat (Noord). vrijd? 16 burg aan de 0.2. Voorburgwal, op 60-jarige leeftijd. donderdag 22 Bisschop Zwartkruis van Haarlem installeert het bestuur van de City-kerk; inhoudende een bunde- Dr. A. J. Nijk benoemd tot gew. hoogleraar in de ling van al het werk dat tot dusverre in parochie- theoretische andragologie aan de Universiteit. of in ander verband door de katholieke kerk in de vr+zLg 23 binnenstad werd verricht sedert het verdwijnen van vele r.k. parochiekerken uit de binnenstad. C. Koens (Watermolen in Noord) viert zijn 102-de dinsdag 20 verjaardag. zondag 25

De minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Dr. H. Thierry benoemd tot gew. lector aan de Uni- opent 3 vakbeurzen op het gebied van veiligheid versiteit in de arbeidspsychologie. maandag 26 en hygiëne in het R.A.I.-gebouw nl. ‘Interclean’, ‘Veiligheidsbeurs’ en de ‘Vakbeurs voor Gemeen- Een betoging van bewoners van de Nieuwmarkt- tereiniging en vuilverwerking’. dkdag 20 buurt tegen het rooien van bomen op de Ooster- Jaarlijkse herdenking van de Joodse slachtoffers van doksdam leidt tot schermutselingen met de de Tweede Wereldoorlog en van de gevallenen politie. maandag 26 in Israël, op het terrein van de voormalige Hol- landse Schouwburg aan de Plantage Middenlaan. Openbare vergadering in het beursgebouw van de woensdag 21 Raad voor de Stedebouw over de nota ‘Amster- dam behoeft woningproduktie in het gewest’. Aan mevrouw G. Wijsmuller-Meyer bij de viering dinsdag 27 van haar 75ste verjaardag de zilveren medaille van de stad uitgereikt. woetudag 21 Verkiezingen voor de Tweede Kamer der Staten Generaal. woensabg 28 Nationale vioolconcours van de vereniging Jeugd en Muziek en van de stichting Studiefonds Oskar Jaarlijkse uitreiking in het Stadhuis van de Ko- Back in het Concertgebouw. Winnaars: J. van ninklijke onderscheidingen ter gelegenheid van Zweden (10 jaar), Iris Juda (12 jaar) en W. Polak de verjaardag van H.M. de Koningin, (18 jaar). dotzderdag 22 donderdag 29

MEI 1971

Congres over diergeneeskunde in het R.A.I.-Congres- Jaarlijkse herdenking van de gevallenen in de Tweede centrum zaterdag 1 Wereldoorlog; o.m. samenkomst bij het Nationaal Monument en kranslegging door H. M. de Ko- t Dr. H. P. Heineken, oud-president-drecteur van ningin en 2. K. H. Prins Bernhard. dinsdag 4 Heineken’s Bierbrouwerij Maatschappij n.v., Oud-voorzitter van de Raad van Bestuur van het Mr. F. van Ingen Schenau, E. Brouwer en C. J, de Concertgebouw, in de ouderdom van 85 jaar. Rhoodes benoemd tot commissarissen van Politie. maandag 3 dinsdug 4

187 t De acteur Louis de Bree, in de ouderdom van 87 David Lilienthal benoemd tot tweede rabbijn van de jaar, in Amersfoort. dinrdag 4 Liberaal-joodse gemeente. maatzd~g 17

Opening van de door de Amsterdamse Maatschappij Opening van het verpleeg- en verzorgingstehuis ‘De tot Stadsherstel n.v. gerestaureerde panden op de Buitenhof’ aan de Europaboulevard. rvoensdog I9 hoek van de Vijzelgracht en Prinsengracht. donderdag G Hemelvaartsdag donderdag 20

Bouwvakarbeiders demonstreren op het Beursplein Ajax wint de voetbaffinale tegen Sparta om de voor verbetering van loonvoorwaarden. K.N.V.B.-beker. Z.K.H. Prins Claus reikt deze donderdag 6 aan de club uit. donderdag 20

C. H. de Cloe volgt H. J. Nipperus op als lid van de t Joop van Hulzen, acteur-regisseur, in de ouder- gemeenteraad (P.v.d.A.) vr&hg 7 dom van 72 jaar. donderdag 20 t Dr. A. Polak, oud-geneesheer-directeur van het Het station Bijlmer als 5de Amsterdamse N.S.- Centraal Israelitisch Ziekenhuis, op GZjarige leef- station geopend. vrijdag 21 tijd. rpterdag 8 t Ir. L. van Marlen, oud-directeur van de dienst Maldwin J, Visser volgt G. M. Kilian op als lid van Gemeentelijk Bouw- en Woningtoezicht, op G5- de gemeenteraad (Kabouterfractie). vrijdag 21 jarige leeftijd. zondag 9 Mejuffrouw H. J. W. Modderman neemt afscheid als Z.K.H. Prins Claus installeert in het Hilton Hotel de predikante van de Remonstrantse Gemeente. commissies ter voorbereiding van de ‘Floriade zondag 23 Amsterdam 1972’. maandag 10 Notaris K. Abma viert zijn 40-jarig ambtsjubileum. Tweede Internationale Orthoptische congres in het maandag 24 R.A.I. Congrescentrum. Officiële ontvangst van de deelnemers op dinsdag 11 mei in het Rijksmu- t Zuster Antonia (geb. Agatha Akersloot), laatste seum door het Gemeentebestuur in samenwerking begijntje van het Begijnhof, in de ouderdom van met het Ministerie van onderwijs en wetenschap- 84 jaar. maandag24 pen. maandag 10 Opening van de nieuwe begraafplaats en het cremato- M. Ernsting geïnstalleerd als lid van de gemeente- rium Westgaarde aan de Ookmeerweg in de Lut- 12 raad (A.K.). woensdag kemecrpolder. woen&g 2G

Mevrouw A. A. Alma-Heynen benoemd tot direc- trice van de 2de Montessorischool voor Mavo. Aan prof. dr. D. J. B. Weyers eervol ontslag ver- woemdag 12 leend als buitengew. hoogleraar in de parasitolo- gie aan de Universiteit. woensdag 26 Huldiging in het Concertgebouw van de pianist Arthur Rubinstein ter gelegenheid van zijn 85-ste Benoemd aan de Vrije Universiteit: dr. J. Bosch tot verjaardag. Hij omvangt o.m. de gouden ere- gew. hoogleraar in de Nederlandse letterkunde medaille van het Concertgebouw. donderdag 13 van vóór & 1770; dr. P. J. Boukema tot gew. hoogleraar voor Staatsrecht; dr. D. M. Schenke- Aan H. Molenkamp eervol ontslag verleend als Com- veld tot gew. hoogleraar in de griekse taalen missaris van politie. vr&idag 14 letterkunde; prof. dr. S. A. Varga tot gew. hoogleraar voor de Franse letterkunde ná 1500 en dr. Viering van het 250-jarig bestaan van het Grill’s- S. Balt tot lector in de anorganische scheikunde. Hofje (lste Weteringdwarsstraat). zaterdag 15 donderdag 27

188 De burgemeester schenkt in de regentenkamer van Jaarlijkse luilakviering. xaterdag 29 het Deutzenhofje de zilveren medaille van de stad aan prof. mr. H. de la Fontaine Verwey en aan Pinksteren p&g 30 mejuffrouw dr. 1. H. van Eeghen, voorzitter en redactrice van het Genootschap Amstelodamum, Plechtige viering in de St. Willibrorduskerk i.m. ter gelegenheid van hun 25-jarig bestuurslidmaat- van het 50-jarig priesterfeest van de em. pastoor schap van het Genootschap. vrijdag 28 Jac. Duyves. zondag 30

Pasar Malam Amsterdam 1971 - tropische jaar- Een treinongeluk bij Duivendrecht eist 5 doden en markt - in het R.A.I.-gebouw vrijdag 28 31 gewonden. z(ondag 30

JUNI 1971

Demonstratie van middenstanders, georganiseerd Installatie in het stadhuis van de Gemeenschappelijke door het Algemeen Huurcomité Amsterdamse Schoolraad voor het openbaar Onderwijs. Middenstand naar aanleiding van de huurliberali- dinsdag 8 satie betreffende bedrijfsruimten. dinsakg i

Begin van de bouw van een nieuw kerkgebouw van Opening van de Vondelparkfeesten door het Natio- de Baptistengemeente aan de Statenjachtstraat nale Ballet. dinsdag 8 (Noord). woensdag 2 t Dr. Willem Gehrels, oprichter van de eerste volks- Begin van de jaarlijkse avondvierdaagse wandel- muziekschool, oud-hoofdleraar aan het Amster- tochten; georganiseerd door de Noordhollandse dams Conservatorium, in de ouderdom van 85 wandelsportbond. Start in de Europa-hal van het woensdag 9 jaar, ten gevolge van een auto-ongeluk. R.A.I.-gebouw. woensdag 2 t Dr. R. J. Harrenstein, kinderchirurg, in de ouder- Het voetbalelftal van Ajax wint in Londen de Europa- dom van 83 jaar. wijds 11 cup. Feestelijke ontvangst in de stad op donderdag 3 juni. Aan de club de gouden medaille van de stad uitgereikt. woensdag 2 Congres van de ‘International Society of Radio- graphers and Radiological Technicians’ in het J. van Ingen Schenau viert zijn 50-jarig dienstver- R.A.I.-Congrescentrum. Ontvangst van de deel- band bij de N.V. Centrale Suikermaatschappij. nemers door Gemeente en Rijk in het Rijksmu- woensdag 2 seum. zaterdag 12

Prof. mr. J. van der Hoeven volgt dr. 1. Samkalden op als president-curator van de Universiteit. Huldiging in de Westerkerk van Simon C. Jansen maardag 7 ter gelegenheid van de viering van zijn 40-jarig jubileum (waarvan 19 jaar in de Westerkerk) als ‘International Optica1 and Optometric Congress’ in organist. zondag 13 het R.A.I.-Congrescentrum. Officiële ontvangst van de deelnemers door het ministerie van sociale zaken en volksgezondheid in het Rijksmuseum. t Wieger Bruin, architekt en stedebouwkundige, in maandag 7 de ouderdom van 78 jaar in Naarden. ~on&g 13

189 Het Werkcomité Durgerdam richt een verzoek aan H. L. M. Bijnen volgt Roel van Duyn op als lid van de Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschap- de gemeenteraad (Kabouterfractie). woensdag 23 pelijk Werk om Durgerdam tot beschermd dorpsgezicht aan te wijzen. Dit verzoek wordt door het Drs. Th. D. Jansen neemt afscheid als directeur van Genootschap Amstelodamum krachtig onder- de Christelijke pedagogische academie. steund. maanaág 14 woensdag 23

Begin van de bouw van een complex van 1233 wo- Ir. J. Nieuwenweg benoemd tot directeur van het ningen in deel B 11 Noord in de Bijlmermeer. Gemeentelijk Bouw- en Woningtoezicht. maandag í4 donderdag 24

Radiologie-tentoonstelling ‘Raden Amsterdam ‘71’ W. Th. G. A. Binnendijk neemt afscheid als commis- in het R.A.I.-gebouw. maandag 14 saris van Politie en als hoofd van de Recherche- dienst. donderdag 24 Openstelling van de zomertentoonstelling van o.m. ‘Amsterdamse stadsportretten 1700-1900’ in het Amsterdam Historisch Museum. dinsdag 15 Jaarlijkse uitreiking van de Zilveren Anjers door Z.K.H. Prins Bernhard. vrijdBg 25 Mr. M. J. P. Verburgh, lector aan de Vrije Universi- teit, benoemd tot rechter-plaatsvervanger aan de Z.K.H. Prins Bernhard reikt in het Concertgebouw arr. rechtbank. dinsdag 15 de Erasmusprijs 1971 uit aan de Franse componist Olivier Messiaen. vrijdag 25 Ontvangst in het Rijksmuseum door het Gemeente- bestuur in samenwerking met de ministeries van Afscheidsconcert van de concertzangeres Gré van Sociale Zaken en Onderwijs van de deelnemers Swol-Brouwenstijn in R.A.I.-gebouw. rr+úg 25 aan het 2-de congres van de ‘European Association of Radiology’. woensdag 16 Opening van de tentoonstelling ‘De best verzorgde P. C. van der Weijden neemt, na een loopbaan van vijftig boeken van het jaar 1970’ in het Stedelijk vrijhg25 45 jaar als onderwijzer, afscheid als hoofd van de Museum. Jan de Liefdeschool aan de Rechtboomssloot. woensdag 16 Voorjaarsexcursie van het Genootschap Amstelo- damum naar de gerestaureerde Mozes en Aäron- Mr. W. E. Haak en mr. R. Blekxtoo benoemd tot kerk en het nieuwe bekroonde Mozeshuis, daarna rechter-plaatsvervangers in de arr. rechtbzank. naar het Restauratie-atelier Uilenburg. Zaterdag 26 donderdag 17 Aan de dirigent van het Concertgebouw Orkest Staking onder de loontaxirijders in verband met Bernard Haitink de gouden medaille van de nieuw gestelde looneisen. urijdag 18 ‘Internationale Gustav-Mahler-Gesellschaft uitgereikt voor zijn buitengewone verdiensten wat be- De architekt Onno Greiner wint de eerste prijs in een treft de vertolking van Mahler’s oeuvre. ontwerpwedstrijd voor een cultureel centrum in de woensdag 30 Westduitse stad Bibberach an der Risz bij Ulm. vr@&ag 18 Internationaal congres over elementaire fysica in het t Dr. J. Snijder, lector in de pathologische anatomie R.A.I.-congrescentrum. Op vrijdag 2 juli officiële aan de Universiteit, op 51-jarige leeftijd. ontvangst van de deelnemers door Gemeente en Rijk in het Rijksmuseum. woetudag 30 vrijdag 18 t W. P. van der Heijden, in de ouderdom van 103 t Schaakmeester C. van den Berg, op 47-jarige leef- jaar, maandag21 tijd. woemdag 30

190

.---^.- _.. ..- _ JULI 1971

Dr. B. Goudzwaard benoemd tot gew. hoogleraar De minister van Verkeer en Waterstaat opent de in de economie aan de Vrije Universiteit. ‘Aviodome’ op Schiphol-Centrum. @erdag 10 donderdag 1

t Mevrouw E. P. Weddige-Tedsen, oudste bewoon- Jhr. S. G. van Weede volgt mr. J. W. de Jong ster van de stad, in de ouderdom van 107 jaar. Schouwenburg op als voorzitter van de Raad van maandag 17 bestuur van het Concertgebouw n.v. donderdag 1

t Prof. mr. J. P. Hooykaas, em. hoogleraar in het P. R. Berkhout, directeur van de Joh. C. Amman- administratief recht in Utrecht en oud-raadsheer school, viert zijn zilveren jubileum in dienst van bij het gerechtshof, in de ouderdom van 70 jaar. deze school. donderdag 1 woensdag 21

De hoofdinspecteur W. van der Voort, hoofd van de Mevrouw L. Vonhoff-Luijendijk besluit tot aftreden centrale recherche, bevorderd tot commissaris van als gemeenteraadslid (V.V.D.). Mejuffrouw H. politie. donderdag 1 Pleij volgt haar op. wijaàg 2?

Commissaris T. Sanders volgt W. Th. G. A. Binnen- Benoemd aan de Universiteit: dr. E. J. de Haan tot dijk op als hoofd van de recherchedienst van de gew. lector in de biochemie; dr. E. Tellegen tot Gemeentepolitie. donderdag 1 gew. lector in de sociologie en dr. H. Meyers tot gew. lector in het internationaal publiekrecht. Aan 1. Dasberg bij het neerleggen van zijn artsen- ~akrabg 24 praktijk de zilveren medaille van de stad uitgereikt. donderdag 1 De Leidsestraat voor het verkeer gesloten. Protest- aktie van taxichauffeurs. maandag 2G Benoemd aan de Universiteit: dr. M. Brouwer tot gew. hoogleraar in de psychologie van collectief gedrag; dr. R. J. Mokken tot gew. hoogleraar in Officiële ontvangst door Gemeente en Rijk in het de politicologie en dr. W. Helle tot lector in de Rijksmuseum van de 7de internationale Conferen- tie over ‘Physics of Electronic and Atomic Col- toegepaste entomologie. ur@dag 2 lisions’. maandag 26 t H. P. van den Aardweg, schrijver, in de ouderdom Drs. P. A. Coumou, geneesheer-directeur van het van 71 iaar. ~ondog 4 Diakonessenhuis, benoemd tot medisch algemeen directeur van het Akademisch ziekenhuis-van de Dr. C. A. ten Seldam benoemd tot gew. lector in de VrijeUniversiteit. (Hij volgt dr. J. Vermeyden op). molecuul-fysica aan de Universiteit. dinsabg 6 wijdug 30

Aan dr. mr. K. L. Piccardt eervol omslag verleend Z.K.H. Prins Claus opent de 6-de Koninkrijksspe- uit zijn ambt van notaris. urijd?g 9 len in het A.F.C.-sportpark in Buitenveldert. zpierdag 3 1 t Prof. dr. A. Mey, em. hoogleraar in de bedrijfshuishoudkunde aan de Universiteit, in de ouder- A. Kater benoemd tot hoogleraar aan de Rijksaka- dom van 81 jaar. mijakg 9 demie van Beeldende Kunsten. pteraág 3 1

191 AUGUSTUS 1971

Aan dr. Th. A. H. M. Dobbelman eervol ontslag Th. L. Kurpershoek benoemd tot lector aan de verleend als lector aan de Rijksakademie van Beel- Rijksakademie van Beeldende Kunsten. dende Kunsten. woenshg 4 zaferdag 14 t A. B. Takkenberg, hoofd van de afd. algemeen be- Aan R. E. J. Heijer eervol ontslag verleend uit zijn heer bij de Dienst der Publieke Werken, op 61- ambt van notaris. maandag 16 jarige leeftijd. maandag 9 Benoemd aan de Universiteit: dr. W. A. den Hartog Tengevolge van een zware brand bij Marbon Chemi- Jager tot gew. hoogleraar in de speciële neurologie cals komen 5 leden om behorende tot het corps dr. J. Bethlem tot gew. hoogleraar in de algemene van de Amsterdamse Brandweer en 3 leden beho- neurologie en prof. dr. 1. F. Silvera van het ‘North rende tot het corps van de bedrijfsbrandweer van American Rockwell Science Center’ (Californië) Marbon. diB&g 10 tot hoogleraar in de experimentele natuurkunde. dinsdq 17 t W. Boegheim, hoofd van de Eerste Openlucht- school voor het Gezonde Kind, op 60-jarige leef- ‘International Congress for Psychodrama and Socio- tijd. dinsdag 10 drama’ in het R.A.I.-Congrescentrum. Op maandag 23 augustus ontvangst in het Rijksmuseum Ferd. Sterneberg viert zijn 70-ste verjaardag en van de deelnemers door Gemeente en Rijk. tevens zijn 50-jarig jubileum als acteur. Huldiging zondag 22 en afscheid in het Toneelmuseum aan de Heren- gracht. woensdag 11 Drs. L. Deen, arts, benoemd tot gew. lector in anaesthesiologie b.v.t. het Binnengasthuis Hoofdinspecteur W. van der Voort bevorderd tot maandag 23 commissaris van Politie. woensdag 11 Drs. C. J. Maas benoemd tot gew. hoogleraar in de muziekwetenschap in het bijzonder met betrek- Drs. H. R. Mesman benoemd tot directeur van de king tot de muziek der middeleeuwen en renais- Van der Waals scholengemeenschap (lyceum- sance aan de Universiteit. muondag 2? havo). woensdag 11 t Ir. F. C. M. Vogels, oud-directeur van de Plaat- t C. Mouwen, commissaris van politie, wnd-chef selijke Telefoondienst, op 68-jarige leeftijd. van de Uniformpolitie, op 54.jarige leeftijd. maandag 23 donderdag 12 De Amerikaanse consul Harold Edward Howland De zilveren medaille van de stad uitgereikt aan de neemt afscheid. maandag 23 70-jarige huisarts 1. Dasberg. lJr&&ag 13 Aan de akteur Ko van Dijk door het gemeentebe- Opening van de tentoonstelling in het Rijksprenten- stuur de Albert van Dalsumprijs 1970/‘71 toege- kabinet gewijd aan de Duitse graficus en schilder kend. dinsdag 24 Albrecht Dürer. zaterdag 14 Ontvangst in het Rijksmuseum door Gemeente en Benoemd aan de Universiteit: drs. H. Pinkster tot Rijk van de deelnemers aan het Internationale gew. lector in de praeklassieke en klassieke latijnse congres van Nieuw-Testamentici. dirisdag 24 taalkunde alsmede in de Italische dialectologie; dr. G. Tijtgat tot gew. lector in de gastro-enterologie; t Mr. dr. F. W. Goudsmit, advocaat, bekend ook en drs. J. J. Elshout tot gew. lector in de psy- vanwege zijn kennis van en publikaties over het chologische functieleer (nieuw lectoraat). bridge-spel, in de ouderdom van 72 jaar. ra ferdag 14 woensdag 25

192 Politie-optreden tegen de jeugd in en om het Vondel- A. Wassing neemt afscheid als directeur van de Prot. park o.m. in verband met de handel in verdovende Christ. School voor de Rijn- en binnenvaart en de middelen. donderdag 26 Kustvaart. uredag 27 Herenmodebeurs in het R.A.I.-gebouw geopend. Officiële opening van het nieuwe wijkcentrum van zondag 29 de Hervormde gemeente te Amstelveen en Buiten- veldert ‘De Ontmoeting’ aan de A. J. Ernststraat. Kegelbaan geopend bij het Olympisch Stadion. vr&hg 27 maandag 30

SEPTEMBER 1971

Het Vondelparkproject (voorzieningen om de vele De brievenbus aan de Gem. tram (in september 1922 jongeren uit alle streken van de wereld op te van- aangebracht) opgeheven. maandag 6 gen) officieel gesloten. Begin van acties om dit Vondelpark-experiment, o.m. in verband met het 4de Europese symposium over epilepsy in het Kon. lawaai en de vervuiling niet te herhalen, Instituut voor de Tropen. Officiële ontvangst van woensdag 1 de deelnemers door Gemeente en Rijk in het Rijks- museum. maandag 6 De Stichting Internationaal Cultureel Centrum opgeheven. woensdag 1 Aan mr. F. A. J, Schade van Westrum, per 1 juli 1972, eervol ontslag verleend als kantonrechter. Dr. J. G. Lambooy benoemd tot gew. hoogleraar in dinsdag 7 de economische geografie aan de Universiteit. woensdag 1 Opening van Knijns’ Bowling-centrum (22 banen) op het Scheldeplein. vrijdag 10 Aan Peter Oosthoek, regisseur van Toneelgroep Centrum door de Kring van Nederlandse Theater- Opening van de 17-de Internationale tentoonstelling critici de Prijs der Kritiek 1971 toegekend. van electronica ‘Firato ‘71’ in het R.A.I.-gebouw. woensaT?g 1 vrqdag 10

Th. van den Berg, directeur van de vereniging ‘De Jaarlijkse dodenherdenking, georg. door de Oor-- Amsterdamse Haven’ viert zijn zilveren jubileum logsgraven-stichting, Kranslegging bij het Natio- in dienst van deze vereniging. woensdag 1 naal Monument. zaterdag 11

Het (24ste) Aalsmeerse bloemencorso ‘Symfonie in ‘International Council of Women’ in het R.A.I.- kleur’ trekt door de stad. Defilé op de Dam. Congrescentrum. zpterdag 11 @erdag 4 Installatie van David Lilienthal als tweede rabbijn Afscheid van Guus Oster als acteur, Huldiging in het van de Liberaal Joodse gemeente, in het gebouw De la Mar-theater. Zaterdag 4 der gemeente in de Graafschapstraat. rpndBg 12

t Ds. R. J. W. Nijkamp, directeur van de Hervorm- Nationale Rookwarenvakbeurs en 4-de Nationale de stichting voor maatschappelijk werk der Am- Slijtersvakbeurs in het R.A.I.-gebouw geopend. sterdamse diakonieën (thans: diakonaal centrum Zondag I.? Amsterdam), op 57-jarige leeftijd. ~onohg 5 t H. A. J. Dreesmann, oud-directeur van Vroom en Begin van de sanering van de stadsbuurten Oosten- Dreesmann, in de ouderdom van 71 jaar. burg en Wittenburg. maandag 6 zondag 12

193 t De actrice Nel1 Knoop in de ouderdom van 72 Z.K.H. Prins Claus opent het nieuwe Japanse hotel, jaar. het Okura-hotel, in de Ferd. Bolstraat. vrijdag 24

Huldiging in het Stadhuis yan 2 sportfiguren wegens Congres van de Nationale Woningraad in het R.A.I.- het behalen van het wereldkampioenschap. De Congrescentrum. z@dag 24 wielrenner Leyn Loevesijn (sprint-profs) en de L. Th. Dijkman, directeur van de dienst der Alge- judoka Wim Ruska (zwaargewicht). dinsdag 14 mene Begraafplaatsen en Crematoria viert zijn 40- jarig jubileum in dienst van de Gemeente. Drs. P. Bosch volgt mevrouw Kool-Smit op als vrijdag 24 gemeenteraadslid (P.v.d.A.) woensdag I5 De Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschap- Mr. J. den Daas neemt in het Okura Hotel afscheid pelijk Werk reikt in het Stedelijk Museum aan Co als directeur van de Nederlandse Operastichting. Westerik de Staatsprijs voor de beeldende Kunst woensdag l5 en de architektuurprijs 1970 uit. maandag 24

De eerste paal geslagen voor een bejaardentehuis van Het Rijksmuseum telt zijn miljoenste bezoeker van de E. Douwes Dekkerstichting aan het Barkpad. dit jaar. woenshg 15 vr+&zg 24 Afscheidscollege van prof. mr. dr M. Rooy als hoog- Dr. K. van Nes benoemd tot president-curator van leraar aan de Universiteit in de leer der Communi- de Vrije Universiteit. vrijdag 17 catiemiddelen, in het bijzonder van de pers. ~aterd?g 25 Opening van het recreatie-terrein van de actiegroep Wijkverbetering Zeeheldenbuurt aan de Barendsz- Mejuffrouw J. C. Oltmans volgt K. Abma op als straat. Zaterdag 18 notaris. maandag 27 Opening van het Congres Functie-analyse en Belo- t Alwin Eberle, adviseur van het Nederlandse ningsstructuur in Grand hotel Krasnapolsky door Mode-instituut, op 53-jarige leeftijd. zaterdag 18 de Minister van Sociale Zaken. Op woensdag 29 september ontvangst van de deelnemers door het De Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschap- Gemeentebestuur. maandag 27 pelijk Werk opent de 23-ste Algemene Samen- komst van de Internationale Vereniging van Artis registreert de miljoenste bezoeker van dit jaar. Kunstcritici in het Rijksmuseum. Officiële ont- womdag 29 vangst van de deelnemers door het Gemeente. Opening van de tentoonstelling van instrumenten bestuur in het Stedelijk Museum. maandog 20 voor wetenschappelijk, medisch en technisch gebruik ‘Het Instrument’ in het R.A.I.-gebouw. Congres over de Telecommunicatie in het R.A.I.- woensdag 29 congrescentrum. Op dinsdag 21 september ontvangst van de deelnemers door het Gemeentebe- Congres ‘Verslaving’ in het R.A.I.-congrescentrum. stuur in het Rijksmuseum. maandag 20 donderdzg 30

OKTOBER 1971

Aan prof. dr. N. R. A. Vroom eervol ontslag ver- De K.V.P.-fractieleider in de gemeenteraad mr. drs. leend als hoogleraar-directeur van de Rijksaka- A. P. J. van der Eyden stelt om studieredenen zijn demie van Beeldende Kunsten. uredag 1 zetel ter beschikking. vr&hg 1

194 Afscheidscollege van prof. dr. J. A. M. F. Smits van Gala-avond van de Nederlandse Katholieke gymnas- Waesberghe S. J., gew. hoogleraar in de muziek- tiekbond ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan. wetenschap aan de Universiteit. @erdag 2 tmndag 11

Mevrouw C. E. de Wilde-Van der Pol viert haar Het Gemeentebestuur ontvange te zamen met het lOO-ste verjaardag. qaterdag 2 Ministerie van economische zaken in het Rijksmu- seum de deelnemers aan het 8-ste Internationaal De Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid Aerosol-congres, in het R.A.I.-gebouw gehouden. opent een nieuwe werkplaats voor de sociale dinsdag 12 werkverbanden aan de Trompenburgstraat. maandog 4 De Russische ambassadeur opent in het Ned. Insti- tuut voor nijverheid en techniek de Russische Begin van de internationale schoolsportontmoeting; ruimtevaart-tentoonstelling ‘Van Spoetnik tot deelname van ongeveer 160 deelnemers en deel- Saioet’. dinsdag t2 neemsters als vertegenwoordiging van 7 Europese hoofdsteden. maandag 4 W. Polak Emzn benoemd verklaard tot lid van de gemeenteraad wegens het niet aanvaarden van een Openbare hoorzitting van de Commissie Publieke benoeming door K. Kolthoff. woensdag t 3 Werken en Stadsontwikkeling over het bestemmingsplan Jordaan. Op woensdag 24 november Bijeenkomst in het R.A.I.-gebouw ter herdenking de definitieve uitgangspunten voor het bestem- van het feit dat ‘Liefdadigheid naar Vermogen, mingsplan goedgekeurd. donderdag 7 (thans: Stichting Zorg en Bijstand en Blankenberg Belgisch-Nederlands symposium in het Kon. Insti- stichting) 100 jaar geleden werd opgericht. H.M. tuut voor de Tropen in het kader van de viering de Koningin woont de samenkomst bij. vrijda 15 van het 25jarig bestaan van het Belgisch-Neder- lands cultureel verdraag. donderdag 7 Bijeenkomst in het R.A.I.-gebouw ter gelegenheid van het lOO-jarig bestaan van de Algemene Neder- Benoemd aan de Vrije Universiteit: dr. W. Kuyk tot landsche vrouwen vereniging ‘Tesselschade- buitengew. hoogleraar in de algebraïsche meet- Arbeid Adelt’. H.M. de Koningin woont de vie- kunde; prof. dr. W. Th. Nauta tot gew. hoogleraar in de farmaca-chemie; dr. J. W. Hovenier tot gew. ring bij. vrijdag 15 lector in de sterrenkunde; dr. G. Somsen tot gew. Het gemeentebestuur ontvangt in het Stedelijk Mu- lector in de fysische chemie. seum de deelnemers aan de Conferentie over auto- donderdag 7 matische electra-cardiogram-analyse. vrijdg 1s Opening van een filatelistische manifestatie in de Casa 400 (James Wattstraat) ter gelegenheid van De Christelijke Scholengemeenschap Oost viert de viering van de Dag van de Postzegel. 1971 haar 40-jarig bestaan. vrijdag 15 vrijdag 8 Ds. C. Lebbing neemt afscheid als voorzitter van de Afscheidscollege van prof. dr. H. D. de Vries Rei- Stichting Sociaal Cultureel wijkcentrum tuindorp lingh, gew. hoogleraar in de sociale geografie en Oostzaan in “t Zonnehuis’ (Zonneplein). landbeschrijving aan de Universiteit. qpterdug 9 v+lg 15 Opening in de Van Hallstraat 81 van het wijkcentrum van de Staatsliedenbuurt en de Hugo de Opening van de fototentoonstelling ‘De tram in Grootbuurt. @erdag 9 Amsterdam’ in het Amsterdams Historisch museum. urijd? 15 Onthulling van een plastic ‘Hommage aan Nescio’ in het Oosterpark door mevrouw A. Grönloh-Tiket, 25-ste Amsterdamse Universiteitsdag, georganiseerd weduwe van de in 1961 overleden auteur Nescio door de Amsterdamse Universiteitsvereniging. (ps. van J. H. F. Grönloh). @erdag 9 zaterdag 16

195 Opening van de ‘Kinderboekenweek ‘71’ onder het t De acteur Albert van Dalsum, in de ouderdom van motto ‘Stap door de boekenpoort: @erdag 16 82 jaar. Herdenking in de gemeenteraadszitting van woensdag 27 oktober. maandag 25 Officiële opening van de nieuwe lijn 1 van het Ge- meente Vervoerbedrijf (Centraal Station-Osdorp). OpeningvandePolitie-opleidingsschoolNoord-Hol- @erdag 16 land aan de Sloterweg 700 door de minister van Binnenlandse Zaken. maanakg 25 13-de Internationale damesconfectie- en textielbeurs ‘Intercontex-Amsterdam’ in het R.A.I.gebouw. Drs. P. Kohnhorst benoemd tot rector van het Bar- zondag 17 laeus-gymnasium. woensdag 27

Het Vondelparkrapport van de Politie aan de burge- Officiële opening van de winkelpromenade Kalver- meester publiceert de ergerlijke toestanden gedu- straat. Naar aanleiding van deze openstelling een rende de afgelopen zomer in en rond het Vondel- foto-tentoonstelling op de binnenplaats van het park (o.m. over beroving en vervuiling onder de Amsterdams Historisch Museum, gewijd aan de dikwijls meer dan 1000 slapers per nacht). Kalverstraat. donderdag 28 mmndag 18 Sculptuur-tentoonstelling ‘De schilderijen’ van de Viering van het 50-jarig bestaan van het Theater beeldhouwers Gilbert en George in het Stedelijk Tuschinski. donderdag 21 Museum geopend. donderdag 28

Benoemd aan de Universiteit: dr. J. Donselaar tot Begin van het Internationaal Indoor Concours hip- gewoon lector in de bijzondere plantkunde en dr. pique ‘Jumping Amsterdam’ in het R.A.I.-ge- D. van Dulst tot gewoon lector in de zuivere wis- houw. Alwin Schockemöhle winnaar van de kunde. donderdag 21 Grote prijs van de stad Amsterdam op zondag 31 oktober. vrijdg 29 Officiële heropening van de vernieuwde en heringe- richte afdeling Nederlandse geschiedenis van het Prof. A. M. van Rietschoten buitengew. hoogleraar Rijksmuseum. H.M. de Koningin woont de plech- in de toegepaste bedrijfshuishoudkunde en de leer donderdag 21 tigheid bij. der controle aan de Universiteit houdt zijn afscheidscollege. Zaterdag 30 P. H. van Rhijn, docent aan de Akademie voor bouw- kunst, onderscheiden met de architectuurprijs van Truce Speijk in Theater Carré gehuldigd ter gelegen- de stad voor zijn schepping van het Mozeshuis aan heid van haar 40-jarig toneeljubileum. zaterdag 30 het waterlooplein. vrijdag 22

Nationaal federatief solistenconcours, georg. ter gele- Heropening van de verbouwde Hoofdstad-Stan- genheid van het 50-jarig bestaan van het muziek- daard Boekhandel in de Kalverstraat 108. Door de gezelschap ‘Kunst en Strijd’. zpterdag 30 opname van de jarenlang bestaande boekhandel W. ten Have in het Standaard concern de naam gewijzigd in: Ten Have-Standaard boekhandel (De Oprichting van de weerbaarheidsvereniging ‘Natio- hoofdstadboekhandel). wijdag 22 nale Veiligheidsbrigade’ (voorzitter: P. M. J. van der Linden). Zaterdag 30 Afscheidscollege van prof. dr. G. J. de Vries, hoogleraar in de Griekse taalen letterkunde van de t Ds. J. J. H. van der Ree, predikant voor de varen- Vrije Universiteit. Zaterdag 23 de gemeente voor het district Amsterdam, op 63- jarige leeftijd. zaterdag 30 t Ir. J. W. Clerx, oud-directeur van de Dienst der Publieke Werken, in de ouderdom van 80 jaar. Laatste kerkdienst in de St. Ignatiuskerk (De Zaaier) zpndag 24 aan de Rozengracht. zondag 3l

196 NOVEMBER 1971

Dr. J. Vermeyden volgt dr. A. van der Wey op aan t A. Smies, oud-directeur van het Gem. Girokan- het Wilhelmina Gasthuis en bekleedt in de nieuwe toor, op bl)-jarige leeftijd. zondag 7 structuur van het Academisch ziekenhuis de functie van voorzitter van de ziekenhuisdirectie. t Drs. A. Kaan, oud-directeur van de Gem. Sociale t Dienst, op 6&jarige leeftijd. maandag 8

Drs. P. A. Coumou, geneesheer-directeur van het ‘Europoort ‘71’, 10de internationale scheepvaartten- diaconessenhuis in Leiden, volgt dr. J. Vermeyden toonstelling in het R.A.I.-gebouw., dinsdag 9 op als medisch algemeen directeur van het academisch Ziekenhuis van de Vrije Universiteit. Het ontwerp-bestemmingsplan Bickerseiland door maandag 1 de gemeenteraad aangenomen. woens&g 10

Mr. W. E. Haak, advocaat en procureur, benoemd Mr. G. H. Nomes benoemd tot vice-president van tot rechter in de arr. rechtbank. maandag 1 de arr. rechtbank. Installatie op woensdag 24 november. woensdag 10 Dr. J. K. Moltmaker benoemd tot gewoon hoogleraar in het notarieel recht aan de Vrije Universiteit. De commissaris van de Koningin in Noordholland woensd?g 3 opent het nieuwe pand in de Kalverstraat van het sedert 1827 bestaande juweliersbedrijf Roelof Opening van de Kindertekening-tentoonstelling van Citroen. woensdag 10 de leerlingen der Jacob de Witschool, in het Kri- terion-theater. woensdag 3 t Suze Luger, altzangeres, in de ouderdom van 82 jaar. donderdag 11 Ontvangst door Rijk en Gemeente in het Rijksmu- seum van de deelnemers aan het congres ter viering Aan Dick Walda voor zijn toneelspel ‘Duivengeld’ van het lOO-jarig bestaan van de Nederlandse door de Vereniging van Letterkundigen de ‘Mr. Vereniging voor psychiatrie en neurologie. H. G. van der Vliesprijs 1971’ toegekend. donderdag 4 vrijdg 12

Heropening van het door brand verwoeste gebouw Jaarlijkse Sint-Nicolaas intocht. zaterdag 13 van de Osdorper scholengemeenschap. donderdag 4 Op de Noordermarkt het beeld ‘Woutertje Pieterse’ van de beeldhouwer Frits Sieger onthuld. Dr. ir. H. J. A. de Goeij viert zijn 40-jarig jubileum Zaterdag 13 bij de Verenigde Nederlandse Uitgeversbedrijven. donderdag 4 Mejuffrouw E. v.d. Brink, sedert 42 jaar verbonden aan de Christelijke kleuterschool aan de Zeebur- J. P. M. Renard, administrateur van het Gemeente- gerdijk 70, neemt afscheid als hoofd van deze energie-bedrijf, viert zijn 50-jarig jubileum in school. maandag 15 dienst van de Gemeente en neemt wegens pension- nering afscheid. vrijdag 5 De nieuwe brug over de Oosterdoksdoorgang voor Herdenkingsplechtigheid in de Westerkerk ter nage- de De Ruyterkade opengesteld. maandag 15 dachtenis van de geallieerde slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. xaterdag 6 t A. van Wieringen, o.m. oud-voorzitter en erelid van het Kon. Ned. gymnastiek verbond en ere- De Amsterdamse korfbalclub ‘Nieuwendammerham’ voorzitter van de Amsterdamse Turnbond, in de viert haar 50-jarig bestaan. ~aferäúg 6 ouderdom van 83 jaar. maandag 15

197 t Mevrouw J. R. Schabeek-Van Eijk in de ouder- Dr. P. E. Venekamp neemt afscheid als hoofd van dom van 102 jaar. maandag 15 de afd. Economische Zaken van de Gemeente i.v.m. zijn benoeming tot hoogleraar in de statis- Benoemd aan de Universiteit: dr. N. H. J. van den tiek aan de Universiteit. vrijd?g 19 Boogaard tot gewoon hoogleraar in de Romaanse filologie, in het bijzonder de Franse taal; dr. W. De internationaal leider van het Leger des Heils H. Brummelkamp tot gewoon hoogleraar in de Erick Wickberg, opent het nieuwe nationale hoofd- heelkunde; dr. P. L. Ploeger tot gewoon lector in kwartier van het Leger in de Damstraat. de algemene propedeutische fysische geografie en Zaterdag 20 fysische landschapsgeografie; dr. Jens Ihwe tot gewoon lector in de theoretische literatuurweten- 82-ste ‘Winner’-show in het R.A.I.-gebouw, georg. schap en prof. dr. Dereck L. Phillips tot gewoon door de Kon. Ned. Kenneldub ‘Cynophilia’. lector in de sociologie. dinsdag 16 zaterdag 20 en zondag 21

Aan C. Scheltema Beduin eervol ontslag verleend De speeltuinvereniging ‘Sloten’ aan de Sloterweg uit zijn ambt van notaris. dinsdag 16 viert haar SO-jarig bestaan. ~aterahg 20

Viering van het 50-jarig bestaan van de Unie van t J. C. Pellicaan, directeur van de woningstichting Verenigingen voor ongehuwde Moederzorg. Patrimonium; vooraanstaande persoonlijkheid in dinsdcg 16 de verzetsorganisatie tijdens de Tweede Wereld- oorlog, op 64-jarige leeftijd. zondag 21 t Theo van der Bijl, toonkunstenaar, o.m. leider van de Kon. Christelijke Oratorium vereniging Mr. drs. A. v.d. Eyden benoemd tot werhouder Excelsior en van het mannen- en jongenskoor van (plaatsvervanger van de kortelings overleden wet- de voormalige St. Willibrorduskerk e.m., in de houder Rossen). woensdag 24 ouderdom van 85 jaar. dinsdag 16

t F. X. A. Drilling, ere-voorzitter van de Amster- Dr. B. Luza viert zijn 50-jarig jubileum als arts. woensdag 24 damse sportvereniging Blauw Wit, in de ouderdom van 82 jaar. dinsdag 16 Openbaar congres over de arbeidsverhoudingen en Prof. mr. Th. A. Versteegh neemt afscheid als hoog- het financieel-economisch beleid in Nederland; leraar in het notarieel recht aan de Vrije Universi- georg. door de economische faculteitsvereniging teit. woensdag 17 aan de Vrije Universiteit donderdag 25 en v+dag 26 t Th. B. Rossen, wethouder o.m. voor de woningproduktie en het woningbeheer, op 55-jarige leef- Opening van de 6-de nationale SAVOA-kleindieren- tijd. Herdenking in de gemeenteraad op woensdag tentoonstelling in het R.A.I.-gebouw. donderdag 25 24 november. woensdag 17 Opening van de tentoonstelling van het werk van de 7 A. L. Nijenhuis, o.m. oud-lid van het directie- secretariaat van de Algemene maatschappij voor architekt en ontwerper Gerrit Rietveld (1888-1964) wijdag 26 jonge mannen, in de ouderdom van 74 jaar. in het Stedelijk Museum. woensdag 17 Dirk Hamersma gehuldigd ter gelegenheid van zijn Aan de kunstenares Clarade Jong de JeanneBieruma- 40-jarig jubileum als secretaris van de voetbalver- Oosting-prijs voor schilderkunst uitgereikt. eniging ‘Sport Club Amsterdam’. vrijdg 26 vrijdag 19

Aan mr. N. Bolkestein eervol ontslag verleend uit t G. J. Mol, oud-chef van de afd. Gemeenteblad ter zijn ambt van president van het gerechtshof. gemeente-secretarie, in de ouderdom van 77 jaar. vr$ag f9 vr+zg 26

198

---_ ._------. .----- t Tj. S. Visser, oud-hoofd van de Rijksaccountants- t Leo Oostdam, sedert 33 jaar fluitist van het Con- dienst en oud-lector aan de Universiteit, in de certgebouw Orkest, op 63-jarige leeftijd. ouderdom van 73 jaar. zaterdag 27 maandag 29 t Jan Groenestein, kunstschilder, op 5Zjarige leef- Aan Mr. J. K. M. Mathuisen eervol ontslag verleend tijd. zaterdag 27 als kantonrechter-plaatsvervanger. dinsabg 30

Dr. B. A. M. Peters benoemd tot deken van Amster- A. D. Leeuwis benoemd tot hoofd van het Gemeen- dam-Oost. maandag 29 telijk bureau Bestuurscontacten. dinsdag 30

DECEMBER 1971

Begin van de eerste groepspraktijk op ‘t gebied van Oprichtingsvergadering van het Instituut voor de fysiotherapiein Amsterdam; vestiging: Stadion- Milieuvraagstukken, in de Vrije Universiteit. kade 42. woensaàg 1 Prof. dr. J. G. Lambooy tot voorlopig directeur benoemd. donderdag 9 Benoemd aan de Vrije Universiteit: dr. J. C. Bode- gom tot gew. lector in de orthodontie; dr. R. P. 7 J. Voskuyl, arts en psycholoog, op 64-jarige leef- Zuidema tot gew. lector in deprijstheorie; dr. N. tijd. donderdag 9 Westerhof tot gew. lector in de fysiologie en dr. Y. Huisman tot gew. lector in de leer van de eco- Najaarsexcursie van het Genootschap Amsteloda- nomische groei. donderdag 2 mum naar het Museum Amstelkring. Ton Koop- man speelt composities van Jan Pietersz. Swee- Opening van de nieuwe fabriek van de N.V. Jersey- linck ter herdenking van diens sterfdag 350 jaar fabriek J. van Tiel en Zonen aan de Contactweg. geleden. yaferdag 1 I donderdag 2 3%ste Internationale kampioenschapstentoonstelling Bezoek van de minister van Verkeer en Waterstaat van Katten in het R.A.I.-gebouw. zaterdag 11 voor een bespreking met het Gemeentebestuur over een groot aantal problemen welke voor de De Deense consul-generaal dr. J. Moller herdenkt de stad van bijzonder belang zijn. donderdag 2 dag dat hij 50 jaar geleden tot consul in Nederland werd benoemd. xaferdag I 1 Prof. dr. W. F. Wertheim viert zijn zilveren jubileum als gew. hoogleraar in de sociologie en de moderne Eerste paal geslagen voor een nieuw gebouw van de geschiedenis der niet-westerse volken aan de Eerste Katholieke nijverheidsschool ‘Sancta Universiteit. maan&g 6 Maria’ aan de Gaasterlandstraat. maandag 13

Het tehuis voor bejaarden aan de Roetersstraat geslo- t Dr. Arie Kooijman, arts, in de ouderdom van 87 ten; de bewoners betrekken het nieuwe tehuis jaar. maatdzg 13 ‘het Flevohuis’ aan de Kramatweg. woetisdag 8 A. Capelle benoemd tot notaris. ditudag 14 Ton de Leeuw benoemd tot directeur van de afd. vakopleiding van het Amsterdams Conservato- Aan J. van Hasselt eervol ontslag verleend uit zijn rium. donde&g 9 ambt van notaris. dimdag 14

199 t Prof. dr. A. W. Begemann, buitengew. hoogleraar Pastoor A. J. M. Kat van de parochie Petrus en Pau- in de geschiedenis van de antieke en patristische lus (De Papegaai) viert zijn 40-jarig priester jubi- wijsbegeerte aan de Vrije Universiteit, op 69- leum. zondag 19 jarige leeftijd. dtnsdag í’4 Benoemd aan de Universiteit: dr. L. N. Bouman tot De minister van Financiën slaat de eerste paal voor gew. hoogleraar in de fysiologie en dr. G. J. Kusen de bouw van het nieuwe hoofdkantoor van de tot gew. hoogleraar in de mondheelkunde en Nederlandse Middenstandsbank in Amsterdam- chirurgische prothetiek. maandag 20 Zuid. woensdag 15

Eerste paal geslagen aan de Noordbrabantstraat Aan mr. Ch. H. Bruyn eervol ontslag verleend uit (Buitenveldert) voor het nieuwe scholencomplex zijn ambt van vice-president van de arr. rechtbank. van de stichting het Joods bijzonder onderwijs. maandag 20 woensdag 15 Hoofdinspecteur J. Steeneveld neemt afscheid als De fluitist Hubert Barwahser tijdens het abonne chef van de Kinderpolitie. dìnsdag 21 mentsconcert in het Concertgebouw gehuldigd ter gelegenheid van zijn afscheid als lid van het Orkest. woensdag 15 J. Hageman neemt afscheid als adjunct-directeur van de Gem. Sociale dienst. domìerdag 23 Dr. G. van Dam neemt afscheid als geneesheer-directeur van de stichting Amsterdams Centrum voor De beeldhouwer prof. J. Bronner viert zijn 90-ste Rheumatiekbestrijding. woensdag 15 verjaardag. urgdag í’4

De schilder en tekenaar Paul Citroen viert zijn 75-ste verjaardag. rvoensdag 15 t Frits Schiller, oprichter en oud-directeur van het hotel, café en restaurant Schiller aan het Rem- N. Th. de Bruyne viert zijn 40-jarig jubileum als brandtsplein, bijzonder bekend als amateur-kunst- huisarts. vrQdag 17 schilder, in de ouderdom van 85 jaar. vr$ag 24

Tijdens de buitengewone vergadering van de Am- t Joop Defourny, directeur van het Nederlands sterdamse Kunstraad in het Stedelijk Museum Theater Centrum en van de Kleine Komedie, op vindt de uitreiking plaats van de oorkonden 57-jarige leeftijd. pterdag 25 welke behoren bij de door de Gemeente in 1969, 1970 en 1971 toegekende prijzen op het gebied van t C. Hoen Dzn o.m. oud-voorzitter en erelid van de de literatuur, het toneel, de typografie en de archi- Makelaarsvereniging Amsterdam, op 64-jarige tectuur. tkjdag 17 leeftijd. maandag 27

Opening van de tentoonstelling van tekeningen van Kees Verwey in de Rijksakademie van Beeldende Aan J . M. Liicker eervol ontslag verleend als hoofd- Kunsten. vrQdag 17 redacteur van het dagblad De Tijd. woensdag 29

Officiële opening van het nieuwe gebouw van het t E. A. W. di Teves-Moorlag, Concertzangeres en Pius X-lyceum aan de Jacob Geelstraat. zangpedagoge, in de ouderdom van 81 jaar. Zaterdag 18 urijdag 3 1

200

- -.-.- ~“...__. .._- - _-_- -.