Reizigers Te Amsterdam

Home , Alexander Gogel, Buitenpost, Egmond aan den Hoef, Harry Peckham, Isaac de Pinto, Jan Willem Janssens

GENOOTSCHAP AMS T ELODAMUM

BESCHRIJVENDE LIJST VAN REIZEN IN NEDERLAND DOOR VREEMDELINGEN VOOR 1850 BEWERKING DER BEKROONDE ANT- WOORDEN OP EEN VAN WEGE HET GENOOTSCHAP AMSTELODAMUM UITGESCHREVEN PRIJSVRAAG DOOR J. N. JACOBSEN JENSEN ASSISTENT DER AMSTERDAMSCHE UNIVERSI- TEITS- BIBLIOTHEEK EN.B[BLIOTHEEK-BEAMETE VAN HET MUSEUM WILLET-HOLTHUYSEN

AMSTERDAM --- zgig

REIZIGERS TE AMSTERDAM GEDRUKT BIJ DE N.V. VOORH. IPENBUUR & VAN SELDAM - AMSTERDAM GENOOTSCHAP AMSTELODAMUM

REIZIGERS TE AMSTERDAM

BESCHRIJVENDE LIJST VAN REIZEN IN NEDERLAND DOOR VREEMDELINGEN VOOR 185o BEWERKING DER BEKROONDE ANT- WOORDEN OP EEN VAN WEGE HET GENOOtSCHAP AMSTELODAMUM UITGESCHREVEN PRIJSVRAAG DOOR J. N. JACOBSEN JENSEN ASSISTENT DER AMSTERDAMSCHE UNIVERSI- TEITS-BIBLIOTHEEK EN BIBLIOTHEEK•BEAMBTE VAN HET MUSEUM WILLET-HOLTHUYSEN

E 4 ^

AMSTERDAM — Iglg

VOORBERICHT

Den zestienden December 1908 stelde de heer E. W. Moes in eene vergadering van het Bestuur van Amslelodamum de vraag „of de Vereeniging een prijsvraag zou kunnen uitschrijven betreffende de reisverhalen, waarin Amsterdam wordt behandeld ". De ge- dachte vond eene gunstige ontvangst en zoo viel in de volgende vergadering, op den twintigsten Januari agog, het besluit om tot de uitschrijving over te gaan en, naast den voorsteller, de heeren dr. C. P. Burger Jr. en dr. F. C. Wieder uit te noodigen om de commissie van beoordeeling te vormen. Weer een maand later, in de vergadering van den zeventienden Februari agog, kon het programma voor de prijsvraag worden vastgesteld, dat in Soo exemplaren werd verspreid en aldus luidde Reeds herhaaldelijk zijn bijzonderheden omtrent Amsterdam geput uit oude reisverhalen. Wie maar eens kennis gemaakt heeft met den inhoud van boeken als de Monconys' Journal des voyages of Uffen- bach's Merkwurdige Reiscn, die moet wel begeerig zijn ten deze het geheele terrein te kunnen overzien. Eene reis door een gedeelte van Europa behoorde oudtijds tot de onmisbare vereischten der opvoeding van zoons van vorstelijken bloede. De jonge prins kon zich daardoor in vreemde talen oefenen en had gelegenheid zich aan vorsten van bevriende hoven vcor te stellen. Naast de verhalen van hunne reizen, vaak door secretarissen opgesteld, zijn er tal van andere, door den reiziger zelf vervaardigd op reizen om de meest verschillende redenen ondernomen, door VI VOORBERICHT

predikanten om voor in nood verkeerende kerken geld ta verzamelen, door geleerden om der studie wil, door kunstenaars, door krijgs- lieden, door gezanten, ja door wie niet al. Het doel van de hiernevens uitgeschreven prijsvraag is, een overzicht te hebben van alle dergelijke in druk uitgegeven reisverhalen, waarin ook Amsterdam het onderwerp geweest is van de mede schrijvers. -deelingen der

De Vereeniging Amstelodamum verlangt dus een naar tijdsorde der reizen gerangschikte lijst van de in druk uitgegeven reisverhalen, tot aan het midden der negentiende eeuw, waarvan de berichtgever gedurende korteren of langeren tijd in Amsterdam heeft vertoefd. Behalve de aanwijzing, hoevele bladzijden aan Am terdam gewijd zijn en welke afbeeldingen van Amsterdam aan het reisverhaal zijn toegevoegd, moet zoo nauwkeurig mogelijk de dateering van het verblijf worden vastgesteld en tevens opgesomd, welke gebouwen de reiziger bezocht heeft en met welke personen hij in aanraking is geweest. Ten slotte moet aangewezen worden,

waar zich een exemplaar -van de behandelde beschrijving bevindt.

De antwoorden worden vrachtvrij ingewacht, vóór i Maart 19io, bij den Secretaris der Vcveeni;ing, dr. Joh. C. Breen te Amsterdam, bij wien exemplaren van deze prijsvraag op franco aanvraag te ver zijn. De schrijver onderteekent zijn antwoord niet met zijn-krijgen naam, maar met een kenspreuk, die hij, met opgaaf van naam en woon- plaats, herhaalt in een gesloten briefje, dat dezelfde kenspreuk tot opschrift heeft. De ingeleverde handschriften, zoowel de bekroonde als de niet bekroonde, blijven het eigendom der Verccni5ing. Voor het antwoord, dat voldoet aan dc opgegeven vraag, wordt Bene som uitgeloofd van 1 igo, uit tc betalen onmiddellijk na de toewijzing van den prijs. Het Bestuur acht zich niet verplicht een antwoord, (lat het beste is der ingekomen antwoorden, maar dat niettemin niet voldoet aan de gestelde eischen, te bekronen. Indien een antwoord, hoewel in aanmerking komend voorbekroning, naar het oordeel der jury wijziging behoeft, zal de prijs niet eerder uitgereikt worden dan nadat de jury het gewijzigde antwoord goed heeft. -gekeurd Het Bestuur behoudt zich liet recht voor het bekroonde antwoord geheel of gedeeltelijk uit te geven, afzonderlijk of met andere tot een geheel verwerkt. VOORBERICHT VII

De prijswinner belast zich gratis met de correctie der drukproeven en heeft recht op 25 exemplaren van zijn antwoord. Het besluit van het Bestuur op de ingeleverde antwoorden wordt gepubliceerd in het Jaarboek der Vereeniging. Beoordeelaars der ingekomen antwoorden zullen zijn de heeren dr. C. P. Burger Jr., E. W. Moes en dr. F C. Wieder, allen te Amsterdam. Het Bestuur der Vereeniging Anastelodarniim : AMSTERDAM, DR. 13. BRUGMANS, Voorzitter. Februari 19o9 DR, JoH. C. BREEKT, Secretaris.

Op den Bestelden tijd waren twee antwoorden bij den Secretaris van het Bestuur ingekomen : een onder het motto „Amsterdam", en een met als kenspreuk de woorden, waarmede de fransche medicus en oudheidkundige Charles Patin, die in 1671 ons land bezocht, zijn hoofdstuk over Amsterdam aanving: „On a partout de si grandes idées de cette ville, que quelque chose qu'on en dise, on dit toujours trop peu". Overeenkomstig de eenparige uitspraak der commissie van beoordeeling werd de prijs toegekend aan het eerste antwoord, waarvan de schrijver bleek te zijn de heer J. N. Jacobsen Jensen, beambte aan de Universiteits- bibliotheek te Amsterdam ; doch ook het tweede. waarvan zich mejuffrouw A. M. van Gelder als schrijfster bekend maakte, bezat zulke goede hoedanigheden, dat het Bestuur het eene eervolle vermelding waardig keurde en de auteur eene gratificatie van .1 50 toekende. Op de Algemeene Ledenvergadering van den dertienden Juni iglo werd de uitslag medegedeeld en aan de beide bekroonden een oorkonde uitgereikt. Het Bestuur achtte het wenschelijk dat de heide antwoorden tot één zouden worden samengesmolten en trad daartoe met de bewerkers in onderhandeling. Op den zesden December igii werd deze arbeid opgedragen aan den heer Jensen. die er in den zomer van 1914 mede gereed kwam. Als van zelf had de heer Jensen bij de bewerking de gelegenheid gevonden om, naast de amsterdamsche, eene algemeene bibliographie van nederlandsche reisbeschrij vingen samen VII VOORBERICHT

te stellen, waarin vermeld werd, welke andere nederlandsche steden bezocht werden, en waarin natuurlijk ook die — trouwens niet talrijke — reisverhalen werden beschreven. waarin Amsterdam niet wordt behandeld. Na eenige aarzeling besloot het Bestuur ook deze gegevens te aanvaarden, wat weder aanleiding gaf tot eene omwerking van het geheel. In de bestuursvergadering van den twintigsten December 1916 kon eindelijk worden medegedeeld. dat de kopy thans persklaar was. Zelfs was reeds eene proefpagina ter tafel. Doch toen deden zich financieele overwegingen gelden, die er bijna toe hadden geleid, dat van het plan tot de uitgave zou zijn afgezien.° De buitengewone stijging van papierprijzen en drukkers- bonen scheen een onoverkomelijk beletsel om een incourant werk als dit uit te geven. Gelukkig vond het Bestuur op zijn verzoek krachtige medewerking bij het Bestuur van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, dat zich bereid verklaarde een aantal exemplaren aan te koopen. Door 'dat besluit was de uitgave moge geworden en zoo kon de druk in November 1917 een aanvang-lijk nemen. Allerlei omstandigheden hebben den voortgang van het afdrukken vertraagd, doch thans zijn gelukkig alle bezwaren overwonnen en kan het boek het licht zien. Toen ons betreurd medelid Moes het initiatief tot het uitschrijven dezer prijsvraag nam, zal hij niet vermoed hebben dat het meer dan tien jaar zou duren eer het resultaat van zijn pogen gemeen goed zou worden gemaakt. Thans verschijnt deze bibliographie ook als eene hulde aan zijne nagedachtenis. Het Bestuur van het Genootschap Amstelodamum : AMSTERDAM, Dr. H. BRUGMANS, Voorzitter. i8 Maart 191g Dr. JOH. C. BREEN, Secretaris. INLEIDING

Bij het verschijnen van deze beschrijvende naamlijst va.n reisverhalen zijn enkele opmerkingen zeker niet overbodig. In de eerste plaats wel deze, dat ofschoon natuurlijk naar volledigheid is getracht, het niet te denken is, dat deze is bereikt. Ik hen er dan ook van overtuigd, dat na het verschijnen van dit boekje, menige belangrijke aanwijzing zal worden gegeven van vooral in mé- moires uit de achttiende eeuw verscholen reisverhalen, waarvan gebruik had kunnen worden gemaakt. Men zij er echter op bedacht, en dit is mijn tweede opmerking, dat in het programma van de prijsvraag verlangd werd een bibliographische naamlijst van reis waarvan de •berichtgever de door hem beschreven reis hee ft-verhalen, meegemaakt. Binnen deze gestelde grenzen blijvend komen beschrijvingen door derden niet in aanmerking, evenmin de topographische boeken van Guicciardini, Priorato e. d. Ook konden niet opgenomen worden reisgidsen als van Boussingault, Volkmann en Krebel en die welke onder een voor den zoeker naar eigenlijke reis titel verschenen, gelijk de Travels through-verhalen misleidenden Flanders, Holland, Germany, etc. by an English gentleman who resided many years in Holland, London 1693; de Voyages historiques de l'Europe, Amsterdam 1718; Remargares d'un voyageur sur la Hollande, etc. La Haye; de Vrolijke reis van een Engelschman, waarvan het oorspronkelijke A trip to Holland in 1786 te Londen uitkwam. X INLEIDING

Hoeveel wétenswaardigs deze laatstgenoemden ook behelzen over onze goede stad, vooral Volkmann's Nenesle Reisen en de Voyage d'un amateur des arts van De la Roque zijn van beteekenis, aan het criterium reisbesclzrijvin; voldoen zij geen van allen. Bij de volgende werken was de kwestie moeilijker op te lossen; de schrijvers ervan waren in ons land geweest, maar hadden, wat de titels niet doen vermoeden, hun indrukken in den vorm van een verhandeling weergegeven, zoodat strikt genomen hun geschriften niet behoorden opgenomen te worden, wat na eenig aarzelen dan ook niet gebeurd is. Tot deze rubriek behooren o.a. : C. Riem, Reisen durch Deutschland, Holland, enz. 1797 ; P. J. Groslev, Voyage en Ho/lande, Paris 1813 ; J. Grab- ner, Ueber die Vereinigten Niedertande, Gotha 1792 ; J, Bowring, Brieven geschreven op eene reize door Holland, Friesland en Groningen, Leeuwarden 1830. Voor het opsporen der titels werden o.m. met vrucht geraadpleegd de catalogi van verschillende groote en kleinere openbare bibliotheken uit binnen- en buitenland, voor zoover in boekvorm verschenen of voor ons bereikbaar, de bibliographische werken van Brunet, e.a. en de meer speciale over reisverhalen van Tiele, Bode] Nijenhuis, Stuck, Tobler, Joh. Beckmann, Boucher de la Richarderie en Amat di S. Filippo, beide laatstgenoemden wel met het meeste succes. La Richarderie gaf echter weleens moeilijkheden met zijn vaak onjuiste vertalingen van de niet-fransche titels. Naast deze bibliographiën zijn niet zonder succes geraadpleegd de magazijns- en veilingscatalogi der boekhandelaars-firma's Nijhoff en Fred. Muller, vooral in die van eerstgenoemde werd veel zeldzaams gevonden. Bij de bewerking van al dat ontdekte materiaal werd zooveel mogelijk getracht vertalingen te vermijden. Daar het betreft een werk over Amsterdam en uit te geven door het genootschap Amstelodamum, werd allereerst op de amsterdamsche Universiteits- bibliotheek en in de bibliotheek over Amsterdam ten gemeente- INLEIDING XI

archieve gezocht of liet te beschrijven boek daar aanwezig was. Bleek dat niet het geval, dan werd het verlangde rondgevraagd bij de andere openbare boekerijen in ons land, waarbij opnieuw uitkwam de rijkdom der Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Eerst wanneer deze rondvraag ledig wederkeerde, werd de hulp van liet buitenland ingeroepen, waarbij het Aiiskunftshui'o der deuisclaen Bibliotheken te Berlijn de niet genoeg te roemen bemid- delaar was voor I)uitschland. Het gemis aan een dergelijke instelling in ons land deed zich wel zeer gevoelen'. Moge daarin spoedig worden voorzien ! Uit een en ander volgt, dat indien een nederlandsche boekerij als vindplaats wordt genoemd, dit nog volstrekt niet zeggen wil, dat geen der andere openbare bibliotheken of archieven in ons land het bedoelde werk bezit ; en dat men eerst bij het noemen eener huitenlandsche verzameling als vrij zeker mag aannemen, dat een exemplaar van het beschreven boek alleen over de grenzen te vinden is 2 . Zooals ook de bedoeling was met het uitschrijven van de prijs geeft dit boekje niets dan namen, die echter opnieuw het-vraag, bewijs leveren, hoe Amsterdam beschouwd werd als een der belangrijkste wereldsteden, waarheen ieder trok, die belangstelling had in wetenschap en kunst, handel en scheepvaart. Mij te strikt houdende aan de opgave der prijsvraag, wat ik later betreurde, heb ik mij op een enkele uitzondering na onthouden, liet oordeel der reizigers over de stad en haar inwoners weer te geven. Aan de hand van de gegevens over den reiziger en uit het noemen van de gebouwen en verzamelingen, die hij bezocht, en de personen, die

i Mejuffrouw Van Gelder ontdekte gedurende een kort verblijf in Londen het zeldzame boek van Mosanto in het Britsch Museum, terwijl ik (dank zij een reis met de zangvereeniging der amsterdamsèheafdeelingvan Toonkunst naar Parijs) gelegenheid had het eenige exemplaar van de Balbi's boekje, dat ik vroeger vermeld had gevonden, te raadplegen. 2 Dat engelsche en fransche bibliotheken niet konden worden geraadpleegd is zeer te betreuren; de leening uit die boekerijen ging met zooveel moeilijkheden gepaard, dat daarvan moest worden afgezien. XII INLEIDING hij sprak, kan men echter vaak de belangrijkheid van zijn reis opmaken, al zijn er gevallen, waarbij de vlag van 's mans-verhaal min of meer beroemden naam bij lange na niet de lading van zijn boek dekt.... en omgekeerd ! Met goedkeuring van het Bestuur van Amslelodamunt zijn van elk boek ook genoemd de nederlandsche steden en dorpen, die de reiziger behalve Amsterdam bezocht en bespreekt. Men vindt het lijstje als nr. i aangeduid, ze zijn in de volgorde genoemd, gelijk ze inde reis voorkomen'. De bizonderheden betreffende het amsterdamsche verblijf zijn onder nr. 2 bij eiken titel genoteerd. Het werkje is zoodoende een bibliographie van reizen door ons land geworden en daarom moesten volledigheidshalve ook die boeken worden opgenomen, waarin van Amsterdam geen sprake is. Zooals in het 'voorbericht is medegedeeld, is het ontstaan dezer naamlijst te danken aan het initiatief van wijlen den heer E. W. Moes. Hem komt daarvoor alle eer toe, al was hij niet de eerste in ons land die de belangrijkheid van een dergelijke bibliographie heeft be- toogd. Reeds in de Navorscher van 1873, blz. 507, 5o8 is er op gewezen, dat „wij tegenwoordig leven in de periode van catalogi maar dat men tot nu toe verzuimd heeft een catalogus-seeren, te geven van reisbeschrijvingen in de Nederlanden ". De onbekende schrijver wijst verder op het groote belang van zoo'n bibliographie, waarvan, zegt hij, de waarde nog verhoogd zou worden, indien er aan toegevoegd werden korte biographische aanteekeningen omtrent min bekende auteurs. Dank zij den heer Moes en het Genootschap Amstelodamum komt nu deze wensch in vervulling. Dat dit niet geschiedde in een vroegeren, meer chauvinistischen, maar daarom niet vaderlandslievender tijd dan de onze, is wel opmerkelijk. Dat treft te meer, omdat van andere landen d.g. bibliographische wer-

i De spelling van de Nederlandsche plaatsnamen geschiedde in overleg met het Bestuur van Amstelodamum volgens de Woordenlijst uitgegeven door het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap als eenige officieele wegwijzer, hoewel vooral op historische gronden niet steeds zonder kritiek te aanvaarden. INLEIDING VIII ken wel bestaan. Zoo verscheen reeds in 1846 dat van Friedrich Adelung over reizigers in Rusland tot 1700; wetenschappelijk even hoog staan de werken van Tobler en Roehricht over het Heilige Land, terwijl later nog verschenen soortgelijke boeken over Hongarije en den Balkan door Istvan Szamota, over Spanje en Portugal door Fouché-Delbosc en door Farinelli en over Schot]and door P. Hume Brown. Met dank erken ik, dat ik hij de completeering van de antwoorden van mejuffrouw Van Gelder en vlij op de prijsvraag hulp van velen gehad heb. Zoo gaf dr. mr. C. P. Burger Jr., mijn hooggeachte directeur, liet idee de nederlandsche plaatsnamen bij eiken titel aan de amsterdamsche bizonderheden te doen voorafgaan. De heer H. J. Mehler, adjunct-bibliothecaris der amsterdamsche Univer- siteits- bibliotheek, noemde mij nog menig belangrijk reisverhaal en had de welwillendheid de laatste proeven nog eens te doorloopen. Niet minder dankbaar ben ik den heer J. W. Enschedé voor zijn vele aanwijzingen, zijn hulp bij het corrigeeren der drukproeven en zijn uit den weg helpen van alle technisch-typographische bezwaren, waarbij hem geen moeite te veel was. Ook den heer S. van Praag, den veeltalige, hen ik erkentelijk voor zijn hulp bij de italiaansche reisbeschrijvingen en zijn pogingen om ook russische reisverhalen binnen mijn bereik te brengen ; eveneens dank ik den heer M. D. Henkel, bibliothecaris van het Prentenkabinet, voor zijn bemoeiïngen om nadere bizonderheden omtrent minder bekende duitsche auteurs teweten te komen. De uitstekende medewerking, welke ik van het Auskunflburo der deulschen Biblio- theken mocht ondervinden, noopt mij deze voortreffelijke berlijn- sche instelling dankbaar te vermelden, terwijl ik ook den heer G. P. Barwick, keeper of printed books van het Britsch Museum te Londen, mijn erkentelijkheid betuig voor zijn bibliographische -mededeelingen omtrent vele boeken, genoemd in de bijlage. En ten slotte, maar daarom niet liet minste, dank ik de heeren W. P. van Stockum Jr., ds. K. J. Bahr, dr. joh. C. Breen, prof. dr. H. Brugmans, J. M. Hillesum, G. Busken Huet te Parijs, J. B. XIV INLEIDING

Rodenburg, prof. J. H. Scholte, prof. dr. A. E. H. Saen, J. F. L. de Balbian Verster, Carl Viol, F. G. Waller, mevr. L. B. Woltjer- Van Schelven en mijn collegas aan de amsterdamsche bibliotheek voor hun hulp en medewerking. J. N. J. J. VERZAMELINGEN, WAAR DE BOEKEN TE VINDEN ZIJN

Amsterdam. Gemeentelijke Universiteits- Bibliotheek .. aangeduid als U. B. Amst. Bibliotheca Rosenthal!ana in cie Uni-

versiteits- Bibliotheek ...... „ Bibl. Ros. Oud-Archief der gemeente Amsterdam ... Arch. Amst. Bibliotheek van het Museum Willet-Holt-

huysen ...... „ Willet.

Bibliotheek van het Rij ks-Prentenkabinet „ Prentenkab.

„ der Maatschappij Arti et

Amicitiae ...... „ „ Arti. Bibliotheek van het Portup. Israel. Semi-

narium „Ets Haim" ...... „ „ Ets Haim.

Bazel. Oeffentliche Bibliothek ...... „ „ Bibl. Bazel.

Berlijn. Königliche Bibliothek...... „ K. B. Berl. Breslau. Königliche and Universitáts-Biblio- thek ...... ,, ,, U. B. Bresl.

Brussel. Koninklijke Bibliotheek...... „ K. B. Brussel.

Dresden. Königliche oeffentliche Bibliothek „ Bibl. Dresden. Frank/ont a. d. M. Freiherrlich Carl von

Rotschildsche oeffentliche Bibliothek .. „ „ „ Frankf. Gent. Gemeent. en universiteits- bibliotheek U. B. Gent

Gáftingen. Königliche Universitäts-Bibliothek „ „ U. B. Gott. Gotha. Oeffentliche Bibliothek des herzogli- chen Hauses ...... „ „ Gotha XVI INLEIDING

's-Gravenhage. Koninklijke Bibliotheek...... aangeduid als K. B. 's-Gray. Oud-archief der gemeente 's-Gravenhage • „ Arch. 's-Gray. Bibliotheek van de Tweede Kamer der Staten-Generaal ...... „ „ Bibl. 2c K. Groningen. Universiteits- Bibliotheek ...... „ „ U. B. Gron. Haarlem. Bibliotheek van Teyler's Stichting „ „ Bibl. Teyler.

Hamburg. Stadtbibliothek ...... „ „ Bibl. Hamb.

Heidelberg. Universitâts-Bibliothek ...... „ „ U. B. Heid. Koningsbergen. Königliche and Universitäts- Bibliothek ...... „ U. B. Königsb.

Kopenhagen. Det Kongelige Bibliothek .... „ „ K. B. Kopenh. Leiden.

Stedelijk archief en boekerij ...... „ „ Arch. L.

Universiteits-bibliotheeij ...... „ U. B. L.

Leipzig. Universitíits-Bibliothek ...... „ „ U. B Leipz.

Londen. British Museum ...... , „ Br. Mus. Maastricht. Bibliotheek van het Gesticht der

Paters Jezuiten ...... „ „ Gest. M'aastr. Munchen.

Königliche Universitkts-Bibliothek...... „ „ U. B. Munch.

„ Hof- and Staatsbibliothek .... „ „ H. B. Munch. Munster. Kóni6liche Universitáts-Bibliothek „ „ U. B. Munster.

Parijs. Bibliothèque Nationale ...... „ „ Bibl. Nat. Rotterdam. Oud-archief der gemeente Rotterdam ..... „ „ Arch. Rott.

Gemeentelijke Openbare Boekerij...... „ G. O. B. Rott.

Utrecht. Universiteits- Bibliotheek ...... „ U. B. Utr. TAFUR, ROZMITAL 1438-1466 I

TAFUR, PERO 1 • Andancas é viajes por diversas partes del mundo avidos (1435-1439). Madrid 1874. kl. 8°. U. B. L. Coleccion de libros espaiioles raros ó curiosos. VIII. i Blz. 243/244 — 1438 — Nijmegen, 's-Hertogenbosch.

RITTER-, HOF- UND PILGER-REISE — Des böhmischen Herrn LEO'S VON RoiMITAL — durch die Abendlande 1465-1467. Be- schrieben von zweien seiner Begleiter — Itineris a Leone de Rosmital nobili Bohemo annis 1465-1467 per Germaniam, Angliam, Franciam, Hispaniam, Portugalliam, atque Italiam confecti, Commentarii coaevi duo. [Scrips. SCHASCREK] — Des bbhmischen Herrn Leo's von Rozmital Ritter-, Hof- and Pilger- Reise durch die Abendlande 1465-1467. Beschrieben durch GABR. TETZEL [Herausgeg. von J. A. Schmeller]. Stuttgart 1844. 8°. K. B. 's-Gr. Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart. VII. i Blz. 22, 149 — 1466 — Grave, 's-Hertogenbosch 2•

i Pero Tafur, andalusisch edelman. 2 Zie over dit boek mrs. Henry Cust Gentlemen errant being the jour- neys and adventures of four noblemen in Europe during the fifteenth and sixteenth centuries London 1909. 2 LUIGI D'ARAGONA, KAREL V, DURER 1517-1520

3 BEATIS, ANT. DE. Die Reise des Kardinals Luigi d'Aragona durch Deutschland, die Niederlande, Frankreich and Oberitalien, 1517-1518. Als Beitrag zur Kulturgeschichte des ausgehenden Mittelalters veröffentlicht and erläutert von Ludw. Pastor. Freiburg im Breisgau 19o5. 8°. K. B. 's-Gr. Erlauterungenund Erganzungenzu JanssensGeschichtedesdeutschen Volkes. Bd, IV Heft 4. I Blz. 56, 58/63, 110, 112/115 — Juli .1517 — Maastricht, Bergen-op-Zoom, Vere, Middelburg, Vlissingen, Dordrecht, Rot- terdam, Delft, 's-Gravenhage, Gouda, Schoonhoven, Gorinchem,

Woudrichem, Breda I. 4 VANDENESSE, JEAN DE. Journal des voyages de Charles-Quint. Sommaire des voyaiges faictz par Charles, cincquiesme de ce nom, etc. K. B. 's-Gr. Collection des voyages des souverains des Pays-Bas, publ. par Gachard. Tom. II. Bruxelles 1874 (Blz. 51-464). i Blz. 57/58 — Sept. 1517 — Middelburg.

5 DUERERS 2 Briefe, Tagebücher and Reime nebst einem Anhange von Zuschriften an and für Durer. Uebers. and mit Einl., Anmerkungen.... versehen von Mor. Thausing. Wien 1872. 8. U. B. Amst. Quellenschriften für Kunstgeschichte.... des Mittelalters u.d. Renais -sance. III. i Blz. 8, IoI/I06 - Juli, Nov., Dec. 1520 — Sittard, Stok-

i Zie over deze reis H. E. van Gelder Een italiaansch reiziger over ons land in 1517 in Oud-Holland XXXV (19x7) blz. 12 e.v. 2 Albrecht Duerer, 1471-1528, duitsch schilder en graveur. Van de eerste uitgaaf door C. G. von Murr in 1779, die zeer onvolledig is, ver bij W. Holtrop te Amsterdam een nederlandsche-scheen reeds in 5780 vertaling, door den uitgever opgedragen aan Johannes Enschede, courantier te Haarlem. FEDERMANN, WIMMANN 1 547 -1 549 3 kern, Nijmegen, Heerewaarden, Zalt- Bommel, 's-Hertogenbosch, Oosterwijk, Tilburg, Baarle-Nassau, Bergen-op-Zoom, Goes, Arnemuiden, Middelburg, Vere, Zierikzee.

BESCHRIJVING, Een, van Zeeland uit de eerste helft van de z6e eeuw. Uit het Lat. vert. door L. A. J. Burgersdijk Jr. U. B. Amst. Archief Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland. Jaargang i913, blz. 172-181. [Vert. uit de Archivalia in Italie. II. Uitgeg. door G. Brom ('s Rijks geschiedk. public. Kl. ser. IX) iii (blz. 8—so)]. i Blz. 173/181 — Zomer 1529 — Middelburg, Vere, Arne- muiden, Vlissingen.

FEDERMANN, N. and H. STADE Reisen in Sudamerica, 1529 bis 1555. Herausgeg. von Karl Kluep/el. Stuttgart 1859. 8°. K. B. 's-Gr. Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart. XLVII. x Blz. 100 — 1547 — Kampen.

WIMMANNUS, Nic. Navigationis maris Arctoi, id est, Balthici, et sinus Codani, descriptio. Basileae [Michael Isengrin] 1550. kl. 8°. H. B. Munch. i [Ongenummerde blz. 26/32] — 1548 of 1 549 — Amsterdam, Utrecht. 2 [Ongenummerde] blz. 30/32 —1548 of 1549. De schrijver 1 zegt van Amsterdam: ,,.... portui tandem appropinquare incipimus. Turn verd

i Zie over dit hoogst zeldzame boekje Vikt. Hantzsch Deutsche Reisende des 18. Jahrhunderts blz. zoo, rol. 4 WIMMANN 1549 putasses te in densam, sed interlucatam syleam oculos defigere tuos, obscurantibus tot navi_.m malis velisque tam illastrem alias urbcm. Nam sexcentas amplius vastas naves (ut minores interim omittam, quarum infinita penè m:uhitudo in urbis derivatis alveis conspiciebatur) ad portum appulsas invenimus ex cri ctis penè orbis terrart.m regionibus: mii - abile per Nep navis, obstrepente aestu Euripi,-tunum, visu. AtqLi nostra remLico laboriose in naustathmon attrahenda erat. Turn vero Christo gratias agebam, cuius propitio numine servato mihi, ac per tot rerum discrimina, per frequentia vada et brevia, per alternos pelagi affluentis refluentisque motus, per Scylleam rabiem atque infestas Syrtes, per navigata vix Malea, ex tot saevissimis tempestatibus incolumi evadere licuisset: quod ipsum adel magis mirum videri debet ei, qui victus nostri interea rationem consideraret. Nam delitiae nostrae quotidianae salpa erant, ut non satis praemollita et tusa, ita ex ea aqua cocta, quae nihil à tetro nauteae differebat odore. Panis erat dipyros (marcellino nimirum buccellatum) tanti rigoris, ut securis ictu contusus in centum dissiliret micas. Caro rancida, ac vermibus scatens. Cervisia alias acida, alias putidum ex arenga dolium olens. Ut verbo dicam, nihil apponebatur, quod non paulè delicatiori nauseam parere, movereque vomitum potuisset. Atqui magno mihi hae lautitiae constitere, maioris tamen constiturae, si inde vel stomachum cruditate languentem, vel febrim quar- tanam nactus essem. Caeterum cum Amstelrodami aliquot dies commorarer, velut a marinis molestijs paulisper interquiescens, summopere mihi istius geniis exquisita quaedam illa mundicies arridebat: sermons autem genus adeb tumultuarium, praeceps atque mutilum mihi homini extraneo praesertim videbatur, ut nutibus venus, quid velint, quam significantibus verbis, osten- dant. Tanta autem hominum frequentia in ea urbe visa est, quanta antea nunquam; dicas sic tota vel apum examina, vel formicarum agmina latè circum in viride pratum effundi. Sed finem imponam scrip to ...." FILIPS II 1 549 5

9 ESTREI.LA, JUAN CHRISTOVAL CALVETE DE. El felicissimo viaie d'el muy alto y muy poderoso principe Don Phelijpe, Hijo d'el Emperador Don Carlos Quinto Maximo, desde Espana a sus tierras de la baxa Alemana : con la descripcion de todos los Estados de Brabante y Flandes. Escrito en quatro libros. Anvers en casa de Martin Nucio 1552. kl. f°. U. B. Amst.

r Fol. 260/321 — Sept./Oct. 1 549 — Bergen-op-Zoom, Breda, 's-Hertogenbosch, Heusden, Gorinchem, Dordrecht, Rotter -dam, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Amersfoort, Harderwijk, Elburg, Kampen, Zwolle, Deventer, Zutfen, Arnhem, Nijmegen, Venloo, Roermond, Weert. 2 Fol. 285/289 — 1/2 Oct. 1 549. De schrijver 1 vertelt, dat don Phelippe, de latere Filips II, die hierheen kwam „om dezer goeden stede hulding en eed te doen als toekomende Landsheer ", in de Oudekerk een pontificale mis bijwoonde 2. In de kerk werd opgemerkt het schilderij van

i Juan Christoval Calvete de Estrella (gest. C. 1593) spaansch schrijver, vroeger biechtvader van Karel V, en chronografus van indische aange- legenheden, vergezelde Filips op zijn tocht naar de Nederlanden. Zie Jócher Allgemeines Gelehrten-Lexicon. Corn. Stepper, staatsraad van Karel V. schijnt hem over de nederlandsche steden te hebben voorgelicht. Zie Fruin Tien jaren 5e uitg. blz. 189 noot. Behalve dit boek, waarvan een fransche vertaling door Jules Petit in 1876-1884 te Brussel verscheen, bezit het Britsch Museum te Londen nog een ander hoogst zeldzaam verhaal van deze reis (811 C. zi). De titel luidt Hans Heysl, A in Sch'n New Büch, lustig zü Lesen, den gantzen zug and Raiss des Ffrsien .... Philip po Printten aus Hispanien, .... von Anno 1549, bis auff 51 Augspurg getruckt durch Hanns Zimmermann [1551]. 4 0 . 2 De prins logeerde bij Nel Sybrantsdochter, de zuster van Joost Buyck. De huldiging en eedsaflegging had plaats op een tooneel, opgeslagen op de Plaatse (de Dam) ; daar de prins geen Hollandsch verstond, deed hij den eed in het Latijn. Zie over zijn verblijf te Amsterdam nog J. ter Gouw Geschiedenis van Amsterdam dl IV blz. 328-341 en Amsterdamsch jaarboekje 1889 blz. 148-173. 6 HOBY, STICKEL, KIECHEL 1554-1585

Juan Scorelio (Jan van Scorel) voorstellende „el mysterio de la passion de Christo" 1 . I0 HOBY, Kt. of Bisham Abbey — The travels and life of —, written by himself. 1547-1564. Ed. for the Royal historical Society by Edg. Powell. London 1902. 8°. K. B. 's-Gr. The Camden Miscellany. X 2. i Blz. io6, 124, 125 - Juli 1554, Sept. 1 555 — Maastricht, Valkenburg, Nijmegen, Tiel, Heerewaarden, 's-Hertogenbosch.

II STICKEL, BURKHARD Tagebuch seiner Kriegs- and anderer Verrichtungen auf dem europäischen Festlande, im Mittelmeere and in Afrika von 1566-1598. Nach einer Handschrift des königl. Staatsarchivs, mit Vorwort, Anmerkungen and erláuterndem Register herausgeg. von E. von Kausler. U. B. L. Württembergische Jahrbücher fur Statistik and Landeskunde. 1866 blz. 301 -424.

i Blz. 324/334 — 1568/1570 — Maastricht, Middelburg, Bergen-op-Zoom. 12 KIECHEL, SAMUEL — Die Reisen des —. Aus drei Handschriften herausgeg. von K. D. Haszler. Stuttgart 1866. 8°. K. B. 's-Gr. Bibliothek des litterarischen Vereins in Stuttgart. LXXXVI. i Blz. 14/20 — Juli/Sept. 1585 — Groningen, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Enkhuizen, Amsterdam, Haar- lem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Arne- muiden, Middelburg, Vlissingen. 2 Blz. i6 — Juli 1585- De schrijver 2 vertelt van Amsterdam

i Over dit schilderij schreef de heer J. F. M. Sterck in het zestiende Jaarboek van Amstelodamum 1918 blz. 179. 2 Samuel Kiechel van Ulm (1563-1619) maakte van Mei 1585 tot Juli 1589 een reis naar Venetië, Palestina, Syrië, Egypte en den Levant. Zie over hem de toelichting tot b.g. uitgave en Vict. Hantzsch Deutsche Reisende des r6 Jahrhunderis blz. 1o5—iio. VERE, FRIEDRICH I VAN WURTEMBERG 1 589-1592 7

,,.... and [wir] denn 29 dus nach masttag gehn Amsterdam, wólches die principal statt in Hollandt ist, kamen, sehr gros, volckhreich and vost, aldo auch grosse handlung von allerley wahren, umb willen due sehfartt nach Antorf t beschlossen ; was cleine schif sein, kunden sich gahr in due statt legen, dann eias arm von der seh denn langen weg in due statt geth. Volgenden 3o dus do stullgelegen, wise auch denn andern bus nach misttag, and ist von Harlingen in Frueslandt bus gehn Amsterdam 14 meyl. Denn 31 and lótsten gemeltes monats nach mottig grieng ich under due porta, so nach Harlem geth, aldo yeder zoet wagen halten, so das volckh hiinwiider fiiehren, diingten also unser 4 einen wagen and fuehren des selbigen abents gehn Harlem...."

VERE, FRANCIS — The commentaries of Sr. — being diverse pieces of service, wherein he had command, written by himself in way of commentary. Publ. by Will. Dillingham. Cambridge 1657. 4 0 • — Met portr. en kaarten. U. B. Amst.

i Blz. 1/4, 17/24, 71/72 — 1589/1591, 1 597 — Arnhem, Rees, Doesburg, Zutfen, Deventer, Delfzijl, Groningen, Brielle, Geer- truidenberg, Vlissingen.

14 RATHGEBEN, JACOB and HEINR.SCHICKHART — Warhaffte Be- schreibung zweyer Raisen; welcher Erste (die Badenfahrt genannt) der Durchleuchtig Hochgeborne Furst unnd Herr, Herr Friderich Hertzog zu Wurttemberg unnd Teckh, Grave zu Mumppelgart... im Jahr 11592 von Mumppelgart auss, in das weitberuhmbte Konigreich Engellandt: hernach im zuruck ziehen durch die Niderlandt widerumb gen Mumppelgart, wol verrichtet: Die Ander.... im Jahr 1599 in Italiam gethan, usw. Auff Hoch- gedachter Ihrer Fnrstl.Gn.gn digen Befelch von dero mitraisenden, z Antwerpen. 8 FRIEDRICH I VAN WURTEMBERG 1592

in Engellandt JACOB RATHGEBEN, Kammer Secretarien: In Italien, HEINRICH SCHICKHARTEN, Ihrer F. Gn. Bawmeistern..... von Tag zu Tag verzeichnet, and sampt vorhergehendem Wurttem- bergischem Newen Jahr, .... durch ...... Cellium abermal zusamen in Truck verfertiget. Tubingen 1604. 4°. K. B. Berl.

i Fol. 39 recto/56 verso — Sept. 1592 — Vlissingen, Zierikzee, Den Bommel, Geertruidenberg, Brielle, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Enkhuizen, Harlingen, Leeuwarden, Dokkum. 2 Fol. 41 verso/42 recto —15/17 Sept. 1592. De reizigers 1 bezochten vermoedelijk het stadhuis. Over de stad en hun verblijf daar, schreef Rathgeben : „Solche Statt Ambsterdam, ist ein sehr vortreffenliche Gewerb: oder Handelstatt, von allerhandt Kauffmans Wahren, dann seit Antorff 2 also verhergt, ist das fürnembste Gewerb dahin transferiert worden, sie ligt an einem sehr vesten Ort, dann zur einen seiten hat sie die See, zur andern allenthalben ein lautern Sumpff and Moraszt, dergestalt, das man von Harlem ausz, stetigs auff einem auffgeworffnem Dam oder Teich fahren muss, ist sonsten ein schone grosse and volckreiche Statt. „Der Magistrat daselbsten hat ihren F. Gn. vil Ehr erzeigt, stetigs mit delselbigen gessen, auch alles selbsten bezahlt unnd auszgelöszt, insonderheit aber ihre F. Gn. gleich anfangs, acht

i Friedrich I, Hertog van Wurtemberg (1557-16o8). Zie over dezen Allge- rneine deutsche Biographic Band VIII blz. 45 en de daar aangehaalde bronnen en over b.g. reis, Joh. Beckmann Litteratur der dlteren Reisebeschreibungen dl. I blz. 207 en v., Viktor Hantzsch Deutsche Reisende des i6. Jahr- hunderis blz. 88—go, W. B. Rye England as seen by /oreigners Introd. blz. LV—XCIV. Volgens dichtregelen van den uitgever Cellius voorin het boek werd de reis naar Engeland Badefahrt genoemd om den storm, dien de reizigers op de Noordzee meemaakten gedurende den terugtocht, toen de golven op en over het schip sloegen. 2 Antwerpen. MORYSON 1592 9 gantz silberne Kannten (doch leer and ohne Wein) praesentiren unnd fürstellen lassen, mit der Anzeig, dasz sie hiemit ihren F. Gn. Wein verehrt haben wollen, solche Kannten aber haben sie, ihrem gewóhnlichen gebrauch nach, wider hinweg genommen, unnd dargegen, wie vorgemelt, die Auszlösung gethon. Es seyen aber damaln ihre F. Gn. berichtet worden, als solte auff ein zeit einem Römischen Keyser, durch silberne Kanten, Wein verehrt worden, der habe aber selbige sampt den Wein behalten, derhalben sie jetzunder in leeren Kanten den Wein verehren. Es hat auch hier -auff der Magistrat zu Ambsterdam, ihrer F. Gn. ein gut Schiff verordnet".

15 MORYSON, FYNES — An itinerary written by —. First in the Latine tongue and thén translated by him into English. (Op het volgende blad:) Containing his ten yeeres travell through the twelve dominions of Germany, Bohmerland, Sweitzerland, Nether- land, Denmarke, Poland, Italy, Turky, France, England, Scotland, and Ireland. London 1617. f°. U. B. Amst. i Part I blz. 42/55, 200, 201 — Oct. 1592/Juli 1593, Dec. 1 595 — Anjum, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Enkhuizen, , Amsterdam, Haarlem, Leiden, Delft ; Maassluis, Brielle, Rotterdam, Delfshaven, Dordrecht, Geertruidenberg, Bergen-op-Zoom, Middelburg, Vlissingen, 's-Gravenhage, Loos- duinen, Allen a/d Rijn, Gouda, Utrecht, het eiland Vlieland, „Iland of Rotermere" (Rottum?), Arnemuiden, Hoorn, Stavoren, Workum, Bolsward, Groningen, Delfzijl. 2 Part I blz. 4.4, 200 — Nov. 1592, -Dec 1 595. Genoemd worden door de schrijver 1 : de Nieuwekerk waar de

i Fynes Moryson (1566-1630), engeisch reiziger, verkreeg na te Cam- bridge in de rechten gestudeerd te hebben, verlof tot het maken van buiten reizen. Gedurende zijn verblijf te Leiden in Januari 1593 liet hij-landsche zich daar als student inschrijven (Album studiosorum academiae Lugduno IO LUDWIG VAN ANHALT-COTHEN

kooplieden bij ongunstig weer beurs hielden, vermoedelijk is bedoeld de Oudekerk of de Oudezijdskapel 1, verder wordt melding gemaakt van de twee gasthuizen, het St, Pieters- en het soldaten -gasthuis

BECKMANN, JOH. CHRISTOFF. Accessiones historiae Anhaltinae. Von unterschiedenen das hoch-fürstl. Hauss and Fürstenthum Anhalt belangenden Materien sampt dazu gehörigen Documenten. Zerbst 1716. f°. — Mit Taf. and Karten. K. B. 's-Gr. Hierin op blz. 165-292 Furst Ludwigs zu Anhalt Kdhten Reise-Beschreibung von ihm selbst in deutsche Verse gebracht.

i Blz. 168/171 — Juni 1596 — Delfzijl, Groningen, Aduard, Buitenpost, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Enkhuizen, Hoorn, Purmerend, Amsterdam, Haarlem, Lisse, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, IJselmonde, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen.

2 Blz. 169 — Juni 1596.

Batavae kolom 34). Zie Dictionary of national biography, vol. 39 blz. 172, 173. B.g. boek bevat slechts drie gedeelten van het werk van Moryson, dat uit vijf zou bestaan, Part IV berust in handschrift in het Corpus Christi College te Oxford en werd in 1903 uitgegeven door Ch. Hughes onder den titel Shakespeare's Europe. Unpublished chapters of F. M.'s Itinerary London 1903. Het bevat een hoogst belangrijke zede- en karakterschildering van de volken door M. bezocht. Zie • mijn opstel in Onze Eeuw 1917 dl. I blz. is8 e.v. De oorspronkelijke tekst zoowel van de uitgave van 1617 als van 1903 is voor zoover hij ons land betreft door mij medegedeeld in de Bijdragen en mededeelingen van het Historisch genootschap XXXIX (1918), Moryson's beschrijving van Amsterdam vindt men ook in het dertiende Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum (1915) blz. 45. i Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam II blz. 243-245• LUDWIG VAN ANHALT-CÖTHEN 1596 II

De vorstelijke dichter 1 wijdt aan Amsterdam de volgende regels :

Von Horn auf Purmerend' ein städtlein gieng die fahrt Zu wagen, da uns dan gleich eine schute ward, Mit der wir vollend uns in Amsterdam begaben, Dan aldar wolten wir das lager für uns haben. Die war noch damals klein, die häuser seind geziert Mit täflein liberal, in welchen angerührt, Wie iedes nahme heist 2 : Sie ist ietzt weit erbauet Und zweymal noch so gros, wird prachtig angeschauet, Und nimmet immer zu: Zwey jahr für unsrer zeit, Gieng erst die schiffart an in India sehr weit, Das nach dem Osten liegt, die nun hat zugenommen So mercklich, das von dar viel schiffe jährlich kommen, Die reich geladen seind, viel tonnen Goldes wehrt, Das gröszte reichthum hat hieher sich gantz gekehrt. Von dar ward unsre reis' auf Harlem fürgenommen Zu wasser .....

i Ludwig van Anhalt-Cöthen (1$79-165o) maakte in 1 597 -1 599 ter voltooiing zijner opvoeding een reis door Holland, Engeland en Frankrijk, later naar Zuid-Duitschland, Zwitserland, en Italië. Het vermoedelijk zeer nauwkeurig bijgehouden dagboek werkte hij in zijn laatste levensjaren om in de kunstelooze rijmelarij, waarvan hier een kleine proeve staat. Deze zucht om in gebonden stijl te willen meedeelen, wat in ongebonden beter ware geweest (en ook ons van meer profijt!) zal vermoedelijk haar oorzaak vinden in de bekende duitsche letterkundige vereeniging de Fruchtbringende Geselischaft, waarvan de vorst een der medeoprichters was. Zie Allgemeine deutsche Biographie Bd. XIX blz. 476 e.v., W. B. Rye England as seen by foreigners, blz. CXXII; J. H. Scholte Philipp von Zesen in het veertiende Jaarboek van het Genootschap .4mstelodamum (1916) blz. 68; J. N. J. Jensen Een reis door Nederland in 1596 in Tijdschrift voor geschiedenis 1916 blz. 347- 2 Dat Amsterdam bizonder rijk was aan uithangborden blijkt wel uit deze opmerking, die de reiziger van geen andere nederlandsche stad maakt. I2 WALDSTEIN

'7 ORBAAN, J. A. F. Bescheiden in Italië omtrent Nederlandsche kunstenaars en geleerden. Dl. I. Rome. Vaticaansche Bibliotheek. 's-Gravenhage 1911. 8°. U. B. Amst. Rijks Geschiedk. Publicatien. Kleine serie X. Hierin onder nr. 185: Reisbeschrijving van den boheemschen edelman Waldstein, .... bevattende de eigenhandige opteekeningen van dezen „Zden- konius Brtniczensis baro a Waldstein Brtnczii Ungerspergii Budovicziique dominus", over zijne jaren van studie in en reizen door Duitschland, Frankrijk, Engeland, Italië, ook in de Neder- landen. — Alleen de reis door Nederlandsche gewesten deelt dr. Orbaan mee. I Blz. 172/177 — Sept./Oct. 1599 — Vlissingen, Middelburg, Vere, Zierikzee, Den Bommel, Hellevoetsluis, Brielle, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Gouda, Schoonhoven, Gorin- chem, Zalt-Bommel, Waardenburg, Heusden, Houten, Utrecht, Ouderkerk, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Dordrecht, Beier (gem. Oosterland op Schouwen en Duiveland), Bergen-op-Zoom. 2 Blz. 175 — Sept. 1599. De reiziger bevond zich vermoedelijk in voornaam gezelschap, dat namens het stadsbestuur werd ontvangen door mr. Nicasius de Silla, pensionaris der stad. Van de openbare gebouwen worden genoemd: het weeshuis, het rasp- en spinhuis met het Geheime tuchthuis of de Secreele plaats voor slecht oppassende kinderen van eerlijke luyden. Daar waren twee kinderen, wier ouders de kunst hadden verstaan zich in wolven te veranderen en daarom verbrand waren. Verder noemt de schr. het dolhuis, de gasthuizen, ook dat voor de soldaten en het Prinsenhof, terwijl hij blijkens het opschrift betreffende de wederdoopers ook de Nieuwekerk bezocht. In de haven lagen, zegt hij, talrijke schepen, waaronder velen bestemd voor een reis naar het pas door Houtman ontdekte Indië. Over Amsterdam en zijn verblijf aldaar schrijft Waldstein: WALDSTEIN 1599 13

Die Lunae 17 vel 27 Septembris, i miliare [van Ouderkerk], jentavimus Arnsterodami eoque die ibi substitimus. Oblati sunt octo canthari vini et magistratu. Intererat prandio quidem doctor Sylla et concionator primarius urbis. Deinde expatiati sumus in urbe. Vidimus domum in qua educanter orphani ; praeterea aliam domum, quae domus disciplinaris dicitur domus disciplinaris alia est virorum, alia mulierum in qua includuntur liberi degeneres, adversus parentes contumaces, in quos esset gravior poena statuenda, sed magistratus aequitate ad operas certas condamnantur. His habitatio gratuita concèditur, victum vero labore acquirere debent, quique non laborat non manducat ; quod si appareat aliquos rediisse evidenter ad meliorem frugem, liberantur. Inter illos sunt duo pueri, quorum parentes per in- cantationem poterant se transformare in lupos et ita insidiari hominibus, qui tandem sunt combusti. Eorum vero liberi, qui eandem artem a parentibus traditam didicerant, ad operas dam- nati. Insuper vidimus xenodochium virorum, mulierum militum vulneratorum, quod valde munde servatur et singula sunt separata. In alio loco aluntur mente capti. Denique infinitae multitudinis naves vidimus, inter quas aliquae ingentis magnitudinis aedifi- cantur in Indiam mittendae. In illa civitate si sexcentesima col- ligatur, resultat summa ad ducenta millia florenorum. Die Martis i8 vel 28 Septembris mane exivi in forum ad emendas quasdam mappas. Ac inde ivi in templum. In eo quodam in loco haec sunt scripta :

ANNO MDXXXV PER PLATEAS TAM VIRI QUAM MULIERES MIDI INCEDEBANT. In domo porro principum Auraicorum hi versus reperiuntur scripsit : Quod patribus Marti Auraico Batavisque catervis Mentem animum robur praestas, quod et hoste fugato Aut coelo donas, urbes areisque potiri. Haec tibi CHRISTE dicat votiva trophea senatus. 14 ULSHEIMER, ROHAN z599—i600

z8 ULSHEIMER, JOSUA. Reisen nach America and Beschreibung des Landes [Herausgeg. von W. Crecelius]. U. B. L. Alemannia. Zeitschrift fur Sprache, Litteratur and Volkskunde des Elsasses, Oberrheins and Schwaben. Bd. VI (1878), blz. go—i28. i Blz. 98, ioo, 102, 104 — Juni 1599, 1600, 16oi, 16o2, 1603 — Amsterdam, Vlissingen. 2 Blz. 98, 104 — Lente 1599, 1602. De reiziger 1 monsterde hier aan als chirurgijn op een der twee schepen, welke voor West-Indië bestemd waren en waarover „Admi- ral Cornelius Hanszen von Amsterdam" het bevel voerde. Later maakte hij nog reizen naar Midden- en Zuid-Amerika, Guinea en Oost-Indië en keert in 16o9 naar zijn vaderland terug. Over Amsterdam zegt hij al heel weinig.

ROHAN, HENRI DE. Voyage du duc de Rohan, faict en Fan 1600, en Italie, Allemaigne, Pays-bas Uni, Angleterre, et Escosse. Amsterdam chez Louys Elzevier 1646. 12°. K. B. 's-Gr. i Blz. 15o/i80. — 1600 —. Delfzijl, Groningen, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage, Leiden, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen. 2 Blz. 162/165 — 1600. Ofschoon de schrijver 2 verschillende openbare gebouwen noemt zooals het stadhuis, „beaux hospitaux et bien entretenus, diverses

i Andreas Josua Ulsheimer of Ultzheimer, duitsch wondarts en•scheepschirurgijn, maakt in 1 596, 1 597 den veldtocht tegen de Turken in Hongarije mee, reist daarna naar Italië en komt in 1599 hier, vanwaar uit hij b.g. reizen maakt, die hij zeer kort beschrijft. Zie Alemannia Bd. VI blz. 90, 9r, en Vikt. Hantzsch Deutsche Reisende des r6. Jahrhunderis blz. 123-125. 2 Henri Duc de Rohan, prince de Léon, (1579-1638), hoofd van de protestantsche partij onder Lodewijk XIII. Zie o.a. Aug. Laugel Henry de Rohan. Son role politique ei militaire sous Louis XIII (1579-1638). Paris 1889; Fruin Tien jaren 5e druk, blz. 226, 227; E. S. Bates Touring in r600 blz. 32, 33. Het reisverhaal werd uitgegeven onder toezicht van Samuel Sorbiêre. Zie Bijdragen en mededeelingen van het Historisch genootschap XXII (i go i) blz. 5. CORYAT, GIUSTINIANO 16o8 15

maisons publiques pour les orphelins, enfans desobeissans, pauvres garcons et filles.... ", blijkt uit zijn reisverhaal niet dat hij ze bezocht heeft ; het meest waarschijnlijk is een bezoek aan het Pesthuis, waarvan hij zegt dat het is ,un bel hospital tout entourné de canaux, ou Pon n'entre que par des ports levis" 1.

20 CORYAT, THOMAS. Coryat's Crudities hastily gobled up in a five moneths travells in France, Savoy, Italy, Rhetia commonly called the Grisons country, Helvetia alias Switzerland, some parts of high Germany and the Netherlands ; Newly digested in the hungryaire of Odcombe in the County of Somerset, and now dispersed to the nourishment of the travelling members of this Kingdome. 2 vol. Glasgow 1905. 8°. K. B. Berl. Herdruk van de uitg. van Londen 1611. t Dl. II blz. 356/375 — 16o8 —. Nijmegen, Tiel, Zalt-Bommel, Gorinchem, Dordrecht, Zierikzee, Brouwershaven, Bergen-op-Zoom, Arnemuiden, Middelburg, Vlissingen 2•

21 VERSLAG van de reis door dè Vereenigde Nederlanden, ondernomen door GIORGIO GIusTINIANO, gewezen venetiaansch ambassadeur in Engeland [beschreven door Pietro Vico]. In het Italiaansch. U. B. Amst. Relazioni Veneziane verz. en uitgeg. door P. J. Blok. Rijks geschiedk. Publicatien. VII, blz. 12-22. i Blz. 12/18 — Dec. 16o8/Jan. 16o9 — Liefkenshoek, Va -cintor (Valkenisse ?), Bergen-op-Zoom, Tolen, Ooltgensplaat, Willemstad, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Vreeswijk, Utrecht, Arnhem, Tolhuis, Huisen, Schenkenschans.

r Toen staande in de Nes „met een water en opgaande-brugge van de andere gasthuyzen afgesondert". Commelin Beschrijving van Amsterdam dl. II blz. 552. e Zie over dit reisverhaal voor zoover het ons land betreft E. van Bierra Eene reisbeschrijving van eer, gedeelte van Nederland uit het begin der r7de eeuw in Oud-Holland XXXIV (1916) blz. 217 e.v.

16 GIUSTINIANO, SINCERUS, BRUN Z6o8—i6ii.

2 Blz. 14/16 — Dec. í6o8. Bezocht wordt: het binnengasthuis met de afdeelingen voor de soldaten, de mannen en de vrouwen (per soldati, gli altri per gli huomini et it terzo per le donne), het rasphuis met de Secreete plaats, het spinhuis, het Oost-Indische huis, de Oudekerk waar Sweelinck het orgel bespeelde, de beurs, de werkplaats van jodocus Hondius, den beroemden , globemaker. In een particulier huis

woonde Giustiniano een roomsche - godsdienstoefening bij. De reizigers ontmoetten hier de kooplieden Calandrini en zoon 1 en werden officieel aan den magistraat voorgesteld.

22 SINCERUS, JODOCUS [JUST. ZINTZERLING]. Itinerarium Galliae .... cum appendice, de Burdigala. Amstelodami ap. Jod. Janso- nium 1649. 12°. — Met kopergray. U. B. Amst. i Blz. 235/238 — Omstreeks zóio — Breda, Bergen-op-Zoom, Geertruidenberg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Warmond, Haarlem, Alkmaar, Enkhuizen, Amsterdam, Nijmegen. 2 Blz. 238 — omstr. 16io. De schrijver 2 bezoekt: de beurs, het rasphuis, het spinhuis, de Oudekerk. Tegenover blz. 238 een plaat van het IJ vóór Amsterdam met gezicht op de stad, zonder naam van graveur.

23 BRUN, SAM. — DIERICK RUITER, Toortse der zee-vaert (1623) — SAM. BRUN'S Schiffahrten (1624). Uitgeg. door S. P. l'Honoré Naber. 's-Gravenhage 1913. 8°. U. B. A. Werken uitgeg. door de Linschoten-Vereeniging VI.

i Onder de firma-naam Calendrini en Bartolotti handelde Willem van den Heuvel gezegd Guillielmo Bartolotti. Zie Elias Vrcedschap van Amsterdam dl. I blz. 386. 2 Justus Zintzerling (c. 1590—c. 162o) duitsch rechtsgeleerde en philoloog, schreef onder zijn verlatiniseerden naam J odocus Sincerus. Zie over hem JScher Allgemeines Gelehrten-Lexicon, Nouvelle biographie générale publ. par Didot; Joh. Beckmann Litteratur der álteyen Reisebeschreibungen dl. I blz. 341 e.v. BRUN, CORRER 161I 17

1/2 2e gedeelte, blz. 1, 2 — Dec. 1611 — Amsterdam. De schrijver 1 die op zijn handwerk reist, komt ook in Amsterdam en slaagt hier in betrekking te komen bij Hercules Fran/zen. Het gezicht echter van de hier liggende talrijke schepen bestemd voor Oost en West, heeft hem „lustig gemacht" zich te laten aanmonsteren op het schip „de Meermin ", kapitein Joh. Pietersz. van Hoorn als scheepsheelmeester. Later maakte hij nog een viertal reizen. 24

CORRER, MARCANTONIO (1611). — Verhaal der reis van—. In het Italiaansch. U. B. Amst. Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok. Rijks ge -schiedk. Publicatien. VII blz. 68-92. i Blz. 68/72, 78/92 — Juni 1611 — Rammekens, Vlissingen, Middelburg, Bergen-op-Zoom, Putten (N .-Br.), Breda, Geertruiden- berg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Rijn- saterwoude, Haarlem, Amsterdam, Ouderkerk, Weesp, Utrecht. 2 Blz. 89/92 — Juni 1611. Bezocht wordt: het Oost-Indische huis, het tuchthuis, het binnengasthuis, het oude mannen- en ,vrouwenhuis, het dolhuis. In de woning van een koopman hoorden de reizigers 2 de mis. Door den magistraat, waarbij dr. Albert de Veer s, worden zij officieel ontvangen. In een der grachten zagen zij een der vijf galeien liggen, die

r Samuel Brun (258o-1668), zwitsersch reiziger. Zie over hem b.g. werk blz. XXIV—XXXI. Over Amsterdam vertelt hij geen bizonderheden, maar dat hij hier „mit grosser verwunderung allerley grosse Schiff aller orten der Welt, alsz Ost- Indien, West-Indien, Guinea. ..." in- en uitvaren zag en dat dit grootsctie gezicht hem „lustig" kon maken „solche newen and seltzamen Lander and Königreich zu erkundigen", geeft hem recht op een plaats in deze verzameling. 2 Marcantonio Correr, gewezen gezant vanwege de venetiaansche Re- publiek in Engeland. Het reisverhaal is vermoedelijk door zijn kapelaan geschreven. 3 Dr. Albert de Veer (2564-262o). Zie over hem Elias Vroedschap van Amsterdam dl. I blz. 50. 18 SCULTETUS, JOHAN ERNST VAN SAKSEN 1612-1614

op Spinola in den zeeslag bij Sluis veroverd waren; ze was geheel afgetakeld. Gezegd wordt dat de kooplieden op een brug (Nieuwebrug) bij- eenkomen en soms ook in een kerk, maar dat spoedig een fraai gebouw (un bellissimo luogo) als beurs in gebruik zal worden genomen (i Aug. 1613). Uitgeleide deden hen Calendrini 1, Vander put, Dionigi, De- metrio. 25 ScRINiuM antiquarium sive miscellanea groningana nova ad historiam reformationis ecclesiasticam praecipue spectantia [Coll. DAN. GERDES]. 8 tom. Groningae et Bremae [1 749 ? —] 1765. 40• Tom.VII, pars 2,blz.197-291: Abrah.Sculteti Vita, ab ipso consignata. U. B. Amst.

I Tom. VII part. 2 blz. 245/249 —Sept., Oct. 1612 — Nijmegen, St.-Andries, Gorinchem, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Graven- hage, Leiden, Haarlem, Amsterdam. 2 Tom. VII part. 2 blz. 247, 248 — Sept./Oct. 1612. De schrijver 2 roemt de stad, haar havens, markten en openbare gebouwen; het meeste indruk op hem maakten de gestichten voor weezen, ouden van dagen en voor de armen, die hij echter geen van allen nader aanduidt. 26 NEUMAYR, JoH. WILH. von Ramszla — Des durchlauchtigen hochgebornen Fiirsten and Herrn, Herrn Johann Ernsten des Jiingern, Hertzogen zu Sachsen, Gdlich, Cleve and Berg.... Reise in Frankreich, Engelland and Niederland. Beschrieben durch —. Leipzig 1620. 4°. U. B. Amst.

i Zie de reis van Giustiniano (16o8) en noot i aldaar. 2 Abraham Scultetus of Schultetus (1566-1624), Duitscher, beroemd protestantsch godgeleerde vergezelde in 1612 den keurvorst Friedrich V op zijn reis naar Engeland, waar deze met prinses Elisabeth Stuart huwde. Van deze reis vertelt Scultetus in zijn levensbeschrijving, die vooral daarom groote historische waarde heeft. Zie o.a. Allgemeine deutsche Biographie. JOHAN ERNST VAN SAKSEN i614 19

i Blz. 280/301 — Febr. /Maart 1614 — Breda, Tilburg, 's-Hertogenbosch, Loon-op-Zand, Geertruidenberg, Rotterdam, Delft, Leiden, Haarlem, Amsterdam, 's-Gravenhage, Bodegraven, Utrecht, Arnhem, Schenkenschans. 2 Blz. 292/297 — Febr./Maart 1614. De schrijver 1 vermeldt dat zijne „Furstliche Gnade" de Oude- kerk, de Nieuwekerk, het stadhuis, de waag, de beurs, het Oost- Indische huis, het tuchthuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het St.-Pietersgasthuis, het aalmoezeniersweeshuis en het burgerweeshuis zag. Ook woonde de hertog een godsdienstoefening bij in de Luthersche kerk 2 , van welker predikanten 3 er twee bij den hertog het middagmaal gebruikten.

SAGITTARIUS, THOMAS. Ulyssus Saxonicus seu iter, quod illustrissimus et celsissimus princeps ac dominus, Dn. Johannes Ernestus dux Saxoniae, Juliae. Cliviae, et Montium.... per Germaniam, Galliam, Angliam, et Belgium, anno 1613, magno cum fructu instituit, et felicissimè absolvit. Bresliae 1621. 4° U. B. Breslau.

r Johan Wilhelm Neumayr vergezelde Johann Ernst hertog van Saksen- Weimar (1594-1626) op zijn reis als secretaris. Zie Joh. Beckmann Lxttera- tur der filteren Reisebeschreibungen dl. I blz. 526; W. B. Rye England as seen by foreigners blz. 149 e.v. en E. W. Moes Amsterdamsche vondelingen V in het Amsterdamsche Jaarboekje 1891 blz. 96 e.v., waarin de geheele beschrijving van Amsterdam door Neumayr is overgenomen. Zie ook het volgende genoemde reisverhaal van Sagittarius. 2 Met deze luthersche kerk bedoelt Neumayr vermoedelijk het pakhuis de Vergulde Pot, dat toen daarvoor diende en dat zich bevond op de plaats waar nu de Oude Luthersche kerk staat. Buitengewone godsdienst- oefeningen op hooge feestdagen werden wel gehouden in de brouwerij de Blinde wereld bij het zwanenburger bruggetje. 3 Het waren mr. Casparus Pfeiffer van Leipzig, Arnoldus Glaserus van Woerden en Nicolaas Wivichius van Aken. Zie -F. J. Domela Nieuwenhuis Geschiedenis der amsterdamsche luthersche gemeente blz. 52 en g8 ; Jaarboek der Vereen. voor nederl. luthersche kerkgeschiedenis 1910 blz. 8 e.v. 20 JOHAN ERNST VAN SAKSEN z6i4

i Blz. 251/261 — Febr. /Maart 1614 — Breda, 's-Hertogen- bosch, Geertruidenberg, Rotterdam, Delft, Leiden, Haarlem, Amsterdam, 's-Gravenhage, Utrecht, Arnhem.

2 Blz. 257/2 59 — Febr. /Maart 1614. Het geheele reisverhaal, groot 303 kwarto bladzijden is in latijnsche verzen door Thomas Sagittarius 1 , beschreven. Over Amsterdam schrijft hij : Amsterodaméas tandem devenit ad oras aequore luctanti magis in contraria vento. Urbs abjecta fuit primum: Sed tempore nostro crevit in immensum Martis gliscentibus armis gazisque innumeris, felix quas India mittit, et reliquis tantum jam praefert urbibus illam, quantum Pigmaeis magnos Natura Gigantes. Mercatura cui favet et Neptunus amicus illa caput reliquas inter facilè erigit urbes. Huic favet impensè. Non se capit ampluis. Ergo aedes multiplicans se longo effundit inaequor agmine, et angustas extendit ad extera portas, murosque et fossas. Si sic fortuna favebit inceptis, totus similem non mundus habebit. Aedes et vidit Princeps, quibus India nomen fecit, et immensis rumpit magna horrea gazis, zinziber, et variis disponit aromata cellis. Hinc et Raspinus docuit miracula, virgis et quae compedibus peragit sudibusque praeustis. Est in secessu sedes circumdata muro. Portitor hanc horrendus amat, et limina servat terribili squalore Midas, cui plurima dextris virga micat, ferrumque humeris dependet acutum. Huc welut ad durf Phlegethontia Tartara regni

i Thomas Sagittarius (1577 -1621), polyhistoricus, professor in de grieksche taal en later in de metaphysiek en logica. Zie Jócher Allgemeines Gelehrten-Lexicon en Allgemeine deutsche Biographie. JOHAN ERNST VAN SAKSEN z6i4 21

auspicio ab legai felici patria tellus, invisi si qui patriae, patriaeque Magistris, pulsatusve parens et fraus admissa novercae, aut qui delitiis bona decoxere ne fandis, quique ob adulterium capti, quique arma secuti impia, nec veriti dominorum frangere cellas, inclusi poenam expectant, varioque labore enectique fame siccis vix ossibus haerent. Orbilius crudelis habet durissima regna, castigatque auditque dolos, subigitque referre in melius vitam, vel vitam perdere morte. Cautè: Sic patriis irritamenta malorum ejiciuntur agris, et tutis tuta sub umbris publica res nocuas compescit carcere culpas. Haec eadem fortuna viros quae pulsat inertes, foemineum exercet scelus, innuptasquae puellas, distinctis domibus tamen, et pro crimine poenis distorquet meritis, vitamque labore fatigat. Hic et pro senibus prostat gratissima sedes, et pro mendicis, et quos ignota puellos abjecit Natura locis et matre carere jussit, et ignoto sub coelo vivere patre. Omnia sic certa moderatur lege Senatus, auspiciisque bonis felicia fata gubernat. Hic preciosa diu Lutheri dogmata nostri florere incipiunt. Hinc magno laetus amore aedes accedit Princeps, et verba docentum sacra audit, vatesque sua in convivia ducit, Harlemque; invisit rursum ...... Zie ook het voorafgaande verhaal van Neumayr, die dezelfde reis beschreven heeft op minder dichtelijke wijze.

SCHEIDT, HIERONYMUS. Kurtze and warhafftige Beschreibung 22 SCHEIDT, BENARD 1614--16Z7 der Reise, von Erffürdt aus Thuringen nach dem gewesenen ge- lobten Lande, and der heiligen Stadt Jerusalem. Mit beygefügtem Abrisz der Gelegerrheit gedachter Stadt neben der jetzigen Ge- stalt des Tempels and heiligen Grabes. Darbey auch mehrentheils erzelet seynd die Lander, Städte and Oerther durch and an welchen hin, ich in eigner Person beydes zu Wasser and zu Lande, hinein and herausserwarts gereiset, als seynd: Meissen, .... Franckreich, Engelland, Holland, Friessland, Westphalen and andere Oerther mehr. Erffordt 1615. kl. 4°. —Met portr. en kaartere. U. B. Amst i Vel Q, fol.. I verso/III verso — Nov./Dec. 1614 — Alkmaar, Amsterdam, Schoonhoven, Dordrecht, Enkhuizen, Harlingen, Franeker, Groningen, Delfzijl. 2 Vel Q, fol. II recto en verso. De schrijver i vertelt niets• over Amsterdam, alleen zegt hij, dat bij zijn aankomst duizende menschen „auff der Bühnen" stonden, die gevangen gemaakte vrijbuiters zien wilden, welke op een ander schip gelijk met het zijne binnenkwamen.

29 BENARD, NICOLAS. — Le voyage de Hierusalem et autres lieux de la Terre S., faict par le Sr. — Parisien chevalier de l'Ordre du St. Sepulchre de Nre Seigneur Iesus Christ. Ensemble son retour par l'Italie, Suisse, Allemagne, Holande, et Flandre, en la très fleurissante et peuplée ville de Paris. Avec une ample description des choses plus remarquables et une instruction né- cessaire pour les pélerins voyagers, es sis lieux cy dessus de Hieru- salem. "Paris 1621. kl. 8°. — Met gegray. titel (I. Blanchin fecit) en portr. v. d. schr. (Gaspar Isac fecit). K. B. Berl.

i Hieronymus Scheidt, geboren te Erfurd, die uit zucht tot avontuur op twintigjarigen leeftijd een reis maakte naar Palestina, reeds vroeger had hij blijkens de opdracht zijn reislust bot gevierd op tochten naar Frankrijk en Noorwegen. Zie Joh. Beckmann Litteratur der filteren Reisebeschrei- bungen dl. I blz. 705, 706; T. Tobler Biblaographia geographica Palae- stinae (1867) blz. 9.} ; R. Roehricht Deutsche Pilgerreisen nach dem Heiligen Lande (1889) blz. 297. BENARD, CONTARINI 1617 23

I Blz. 627/046 — Sept. 1617 — Nijmegen, Renen, Utrecht, Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage. Delft, Rotterdam, Dordrecht. 2 Blz. 634/637 — Sept. 1617. De schrijver 1 bezoekt de beurs, het tuchthuis, het spinhuis en het oude mannenhuis. Men ziet er, zegt hij, verscheidene kerken onder anderen die van Sainct Nicolas (de Oudekerk) en de Nieuwekerk, maar aange- zien ze allen geprofaneerd zijn en van binnen „desolé et rompu" weerhoudt dit den belangstellenden Katholiek ze binnen te gaan en te zien „une telle desolation" 2. Ofschoon niet op Amsterdam betrekking hebbende, is misschien niet onbelangrijk uit kunst -historisch oogpunt, dat hij op het Binnenhof in Den Haag kwam in „une longue gallerie ou sont grand nombre de marchands peintres ayans leurs boutiques fournies de toutes sortes d'excellens et riches tableaux, comme on les voit à la foire de Sainct Germain dez prez lez Paris".

VERHAAL van de reis van PIETRO CONTARINI (1617) [door Orazio Busino]. In het Italiaansch. U. B. Amst. Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok, blz. for—io8. i Blz. 101/107 — Oct. 1617 — Schenkenschans, Tolhuis, Arnhem, Renen, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht. 2 Blz. 103/104 — Oct. 1617. De reizigers 3 bezoeken de beurs en het Oost-Indische huis.

i Zie over dit boek T. Tobler Bibliographia Palaestinae geographica (1867) blz. 96. 2 Zijn beschrijving van de stad publiceerde ik in de Amsterdammer, weekblad, no. 1731 (28 Aug. 1910). 3) Pietro Contarini, benoemd tot gezant in Engeland, bezocht op zijn reis daarheen ook ons land, van welken tocht zijn kapelaan Orazio Busino een beschrijving gaf. Relazioni Veneziane blz. ioo. Zie ook Quarterly Review vol. zoz (Oct. 1857) blz. 98. 24 CONTARINI, DONATO, HOWELL 1618-1619

Aardig is wat hij van den nachtwacht zegt: La notte tutta s'invigila da alcuni ministri con grande custodia et accuratezza, peril pericolo del fuoco; ad ogn' hora, et anche phi spesso, suonans una trombetta soavemente per ogni contrada, et phi poi fanno strepito con certi legni uniti, gridando „guardatevi dal fuoco", (blz. 104). De voorname huizen vindt hij van een „grandezza medio - cri" (blz. 103). 31 DONATO, ANTONIO. — Ambassade van — (1618). U. B. Amst. Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok, blz.1o9-122. i Blz. 109/122 — Oct. 1618 — Rees, Rijnberk, Schenken- schans, Arnhem, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Graven- hage, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Vlissingen, Middelburg. 2 Blz. 110/112 — Oct. 1618. De schrijver 1 logeerde in de herberg met het uithangteeken De Vorst „per insegna it Principe" 2. Hij bezoekt de beurs, het Oost-Indische huis, de waag, het oude mannen- en vroitiwenhuis, i corsi delle botteghe d'ogni arte e longhissime contrade d'albitante, etc. (een winkelstraat, misschien de winkelgalerij boven de beurs ?), en de vischmarkt.

Hij sprak den koopman Calandrini 3 .

3 2 HOWELL, JAMES. — Epistolae Ho-elianae. The familiar letters of —. Ed., annotated, and indexed by Jos. Jacobs. 2 vol. London 1890. 8°. — Met titelpl. en portr. K. B. 's-Gr, I. Letters. II. Introduction, notes and index. I Blz. 25/32 — April/Juni 1619 — Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage.

I Antonio Donato, venetiaansch gezant te Londen. Zijn Relazione berust in handschrift in de Staatsbibliotheek te München. Zie Relazioni Veneziane blz. 109 en noot 3 en 4 aldaar. z Vermoedelijk hetzelfde logement dat Franc. Belli in 1626 zoo roemde. Zie noot 5 aldaar. 3 Zie de reis van Giustiniano (Dec. 16o8) noot i. HOWELL i6ig 25

2 Blz. 25/31 — April/Mei 1619. De schrijver 1 logeert bij de la Cluze 2, een der diakenen der Brownistenkerk. Hij noemt de synagoge 3 en bezocht vermoedelijk de beurs4. Op straat zag hij een langgebaarden ouden jood van den stam van Aron, die door zijn geloofsgenooten met den grootsten eerbied werd begroet, hij was dezelfde, zegt Howell, die met Broughton (een der grootste kenners van het Hebreeuwsch

in Engeland) had gedisputeerd 5 . i James Howell (1593-1666) engelsch schrijver, eerst werkzaam in een glasfabriek, trok naar het vasteland om zich verder te bekwamen, bezocht Holland, Frankrijk, Spanje en Italië. In zijn vaderland teruggekeerd werd hij gouverneur bij een aanzienlijke familie. Later trad hij in diploma- tieken dienst en in 1642 benoemde de koning hem tot „clerck of the privy council". Van zijn talrijke werken hebben alleen de Familiar letters blijvende, belangstelling verworven An zijn dan ook vele malen herdrukt. 2 Dichtbij de woning van De la Cluze was de rommelmarkt „the dog- and-rag-market" waar het Zondagsmorgens tot Howell's verwondering zeer druk kon zijn „notwithstanding their precise observance of the sabbath", 3 Er waren in 1619 drie synagogen het Huis Jacobs gesticht 1597, de Woning des vredes gesticht í6o8 en het Huis Israels gesticht 1618, alle drie gelegen aan de Houtgracht. In 1639 werden deze drie gemeenten vereenigd, wat aanleiding gaf tot de latere stichting der tegenwoordige Portugeesche synagoge. Zie D. H. de Castro Mz. De synagoge der Portugeesch-Israelietische gemeente te Amsterdam blz. 5, 8, io en Amsterdam in de zeventiende eeuw, Groei en bloei blz. rog. q De beurs wordt niet genoemd in de uit Amsterdam geschreven brieven, maar uit een van Antwerpen, die geheel over ons land handelt en waarin allerlei interessante opmerkingen staan; zie blz. 115-129 aldaar. 5 Dit is ook volgens zijn commentator Jacobs foutief, die drie anderen noemt, welke met den geleerden Hebraicus hadden geredetwist. Jacobs zegt echter dat de toenmalige voornaamste Cohen in Amsterdam zou geweest zijn Jacob Cohen Lobats m.z. Lobatto en verwijst daarvoor naar Graetz Geschichte der Juden dl. X blz. 5 m.z. 4 (ed. 1897). Ook dit is onjuist; de daargenoemde Lobatto was in 1619 nog een jongmensch. Volgens den heer Hillesum, conservator der Bibliotheca rosenthaliana is de bedoelde rabbi Abraham Coen of Cohen de Herrera, bekend als philoloog, godgeleerde en cabalist, vriend van Menaseh ben Israel, voor wiens boek Conciliator hij een approbatie schreef, gedagteekend 20 Ylul 5392 (io Sept. 1632). Zie over hem The Jewish Encyclopedia, die echter als sterfjaar 1631 opgeeft. 26 ANONYMUS, BELLI 1622-1626

33 HOOGEWERF, G. J. De Nederlanden in 1622 door een Italiaan bereisd. U. B. Amst. Onze Eeuw 1913 dl. IV blz. 1-42. i Blz. 9/41 — Sept. 1622 '— Schenkenschans, Arnhem, Nij- megen, Tiel, Zalt-Bommel, Gorinchem, Rotterdam, 's-Graven- hage, Amsterdam, Purmerend, Hoorn, Enkhuizen, Alkmaar, Haarlem, Leiden, Delft, Dordrecht, Tolen, Bergen-op-Zoom. 2 Blz. 29/31 — Sept. 1622. De schrijver 1 bezocht de beurs en de korenbeurs. 34 BELLI, FRANCESCO. — Osservazioni nel viaggio di —. Venetia .1632. kl. q.°. Bibl. Dresden en U. B. Munch. I Blz. 84/123 — Juli/Nov. 1626 — Schenkenschans, Nijmegen, Tiel, St.-Andries, Zalt-Bommel, Woudrichem, Gorinchem, Dor- drecht, IJselmonde, Rotterdam, Rijswijk, 's-Gravenhage, Delft, Loosduinen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Delfshaven, Schiedam Dullaart, Kil, Tolen, fort Nassau bij Bergen-op-Zoom, Hulst, Den Doel, Liefkenshoek. Ook opgenomen voor zoover het de reis door Nederland betreft, in: Relazioni Veneziane, verz. en uitgeg. door P. J. Blok, blz. 2o6 -2 35). 2 Blz. 118/121 — Aug. 1626. De schrijver 2 noemt: het [Aalmoezeniers- of burger- ?] weeshuis r De schrijver van het reisverhaal is onbekend volgens dr. Hoogewerff, die het uit het Italiaansch vertaalde, voor zoover 'het Nederland betreft. Het origineel berust in handschrift in de Bibliotheca angelica te Rome, de perkamenten band, waarin het journaal is gebonden is juist op den rug, waar de titel en naam van den auteur te lezen stond door muizen zoover weggevreten, dat daarop alleen nog maar leesbaar is ...... a.... del Sr. Marc...... , wat niet verder kan worden aangevuld dan „Viaggio del signor Marco....". Zie Onze Eeuw t. a. p. blz. 2, 3. 2 Francesco Belli (1577-1644), italiaansch dichter en dramaturg, was kapelaan en secretaris van Giorgio Giorgi, venetiaansch gezant naar de nederlandsche Republiek. Zie over beiden en deze reis P. Amat di S. Filippo, Studi biografici e babliografici sulla storia geografica in Italia. Ed. 2a. Vol. I blz. 404, 405 en gem. Relazioni Veneziane, blz. 198, 199 en 205. BELLI, HEGENITIUS i626 27

(uno spedale riservato a'•pupilli), het oudemannen- en vrouwenhuis, het spinhuis, het rasphuis met het Geheime tuchthuis gen. de Secreete plaats 1 (voor „giovinetti ricchi e pupilli"), de beurs, het Oost-Indische huis, het West-Indische huis, in het nieuwe stads- gedeelte zag hij de in aanbouw zijnde en in 1631 voltooide Wester- kerk. Verder worden bezocht de rijke koopmanshuizen van Bartolotti en Nicolo Suier (vermoedelijk Nicolaes Sohier 2). Uit naam der magistraat werden de reizigers begroet door jan ten Grotenhuys Jansz. s, wiens kennis van het Italiaansch geroemd wordt. Zij logeerden in de herberg de Koning [van Sweden ?] 4 .

35 HEGENITIUS — GOTFR. HEGENITI Itinerarium Frisio-Hollan- dicum, et ABR. ORTELII Itinerarium Gallo-Brabanticum, Lug- duni Bat. ex off. Elzeviriana 1630. 12°. U. B. Amst. i Blz. 1/158 — vóór 1627 — Groningen, Leeuwarden, Dokkum, Franeker, Harlingen, Workum, Hindeloopen, Stavoren, Enkhuizen, Hoorn, Purmerend, Amsterdam, Alkmaar, Haarlem, Leiden, Rijnsburg, Katwijk, Zevenhuizen, 's-Gravenhage, Rijswijk, Scheveningen, Loosduinen, Voorburg, Delft, Rotterdam, Dordrecht. 2 Blz. 63/69 — vóór 1627. De schrijver 5 noemt de Oudekerk, de beurs, het rasphuis, het i Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl. II blz. 254. 2 Zie Elias Vroedschap van Amsterdam dl. I blz. 359. 3 Hij was toen hoofdschout. Zie over hem Elias t. a. p. dl. I blz. 275. 4 „all' hosteria dal Re", zoo genoemd naar bet uithangteeken, zegt Belli, maar het kon ook zijn naar de weelderige inrichting, die koninklijk is en van een bizondere netheid, vol italiaansch marmer, met loggia's en tuinen, veel [tafel-] zilver en fijn linnen", enz. („senza paragone nel mondo non the nella sola Europa” !). 5 Gotfried Hegenitius, een Duitscher vermoedelijk uit Silezië. Zie over hem en zijn reisbeschrijving joh. Beckmann Lztteratur der álteren Reise- beschreibungen dl II blz. 483-488; Vondel's Werken uitg. Van Lennep dl IV blz. 371, X blz. zie ; Navorscher dl VII (1857) blz. 186, VIII (1858; blz. 14. 28 HEGENITIUS, LA FORCE i626—i629

s fiinhuis, het burgerweeshuis, het gasthuis, het dolhuis, het Oost- Indische- en het West-Indische huis. Hij sprak Joannes Anlonides van Alkmaar, die hem een orgel liet zien en hooren in het door hem gehouden muziekhuis d'Os in de Bruyloft of Huys te Sinnelust, door het volk in de wandeling In de Mennisten Bruyloft genoemd naar den eigenaar die tot de Doopsgezinden behoorde'.

36 LA FORCE, J. N. DE CAUMONT, maréchal de France et de ses deux fils les marquis de Montpouillan et de Castelnaut. — Mémoires authentiques de — .... recueillis, mis en ordre et préc. d'une introd. par [A. Ed. Le Lièvre] de la Grange. 4 tom. Paris 1843. 8°. U. B. Amst. i Dl. III, blz. 308, 310 — April/Sept. 1629 — Amsterdam, 's-Hertogenbosch. 2 Dl. III, blz. 308 — April 1629. „J'arrivai a soir en ce lieu.... je me suis bien promené par Celle-ci, eest la plus belle chose que je puisse voir. I1 y a plusieurs rues avec un canal au milieu, trois fois aussi larges que la rue Saint-Antoine, de quoi le canal en fait la moitie de la largeur, et des deux cotés une rangée d'arbres comme des allées, et pres les maisons pavées de marbre .... -ques toutes

Behalve deze algemeene opmerking zegt de schrijver 2 niets van Amsterdam, waar hij vermoedelijk heel kort vertoefde.

37 ° RoSENxANE, SCHERING. — Riks-Rádet och Ofver-Sátthállaren Friherre — 's Lefverne, af honom sielf beskrifvit. K. B. Kopenh. Nya Svenska Bibliotheket, Bd. II (1763) Stycket IX blz. 515-621.

I Zie over dezen Joannes Antonides de reizen van Brereton in 1634 en Evelijn in 1641. 2 Jacques Nompar de Caumont La Force (1558-1652), een der meest bekwame veldheeren der Hugenoten. Zie Nouvelle biogvaphie générale, cd. Didot. ROSENHANE, BRERETON 1631 —1634 29

i Blz. 554/55 6 — Zomer 1631 — Vlissingen, Vere, Middelburg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam. 2 Blz. 554/555 — Zomer 1631. De schrijver die hier eenige dagen vertoefde en in den Conink van Swede een hotel in de Warmoesstraat („die wan morstraet") logeerde, vermeldt niets an hetgeen hij hier zag, doch noemt alleen de namen van zijn landslieden, die hij hier ontmoette. Het zijn : Bengt Oxenslierna, Eric Larsson von der Linde, Johan Oxenslierna en Melchior Falkenberg.

38 BRERETON, WILL. — Travels in Holland, the United Provinces, England, Scotland and Ireland, MDCXXXIV—MDCXXXV, by —. Ed. by Edw. Hawkins. Printed for the Chetham Society.

1844. kl. 4 0 . Arch. Amst. Remains historical and literary connected with the palatine counties of Lancaster and Chester, publ. by the Chetham Society. I. i Blz. 4/68 — Mei/Juni 1634 — Bridle, Schiedam, Delfshaven, Rotterdam, Dordrecht, Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Leiden, Alfen, Zwammerdam, Haarlem, Sloterdijk, Amsterdam. 2 Blz. 55/68 — Juni 1634. De schrijver I bezoekt de beurs, het oude en nieuwe doolhof, de Portugeesche synagoge, 2 de Engelsche kerk, de Oude luthersche kerk, de Nieuwekerk, de Zuiderkerk, de Nieuwezijdskapel, de Noorderkerk, de Westerkerk, de Oudezijdskapel, de Armenische kerk, de ossenmarkt, de korenmarkt, de boerenvischmarkt en de vleesehhallen. De door hem genoemde personen zijn John Canne en John Greenwood, beide voorgangers van de Brownisten, John Paget, predikant van de Engelsche kerk op het Begijnhof, Jacob Pauw,

i William Brereton (1604-1661), bevelhebber van de parlements- groepen in den burgeroorlog onder de regeering van Karel I. Zie Dictionary of national biography ; Navorscher 1867 blz. 95. 2 Zie hierover de reis van James Howell (1619) noot 3. 30 OGIER 1 636

wiens buitenplaats in de Diemermeer hij ziet, Jan Theunisz van Alkmaar'. 39 OGLER, CH. Reiseeindrucke aus Danzig, Lubeck, Hamburg and Holland 1636. Nach dem neuentdeckten II. Teil von Charles Ogiers Gesandschaftstagebuch. [Bearbeitet and herausgeg.] von Kurt Scholimueller. Bibl. Ros. Zeitschrift des westpreusischen Geschichtsvereins. Heft 52 (1910) blz. 1 99 -2 73. i Blz. 2 54/273 — Juli/Aug. 1636 — Harlingen, Leeuwarden, Buitenpost, Surhuizum, Grijpskerk, Groningen, Assen, Meppel, Zwartsluis, Genemuiden, Amsterdam, Leiden, Delft, Rotterdam, 's-Gravenhage, Dordrecht, 's-Gravendeel, Vere, Middelburg, Vlissingen. 2 Blz. 259/264 — Juli 1636.

i Door Brereton wordt de naam verbasterd tot Yantunus „who hath been professor in Leyden of the Arabic language — a lusty old man...... Deze waard was wel een zeer veelzijdig man, daar hij niet alleen kennis had van de hebreeuwsche en arabische talen, maar ook beurtelings of soms tegelijk brandewijnverkooper, boekverkooper en uitgever en zelfs vermoedelijk lettergieter geweest is. Bovendien roerde hij zich danig in de kerkelijke twisten zijner doopsgezinde geloofsgenooten en trad daarbij als pamflettist nogal op den voorgrond. Van de waterwerken in zijn huis, het muziekhuis, d'Os in de Bruyloft, door den eigenaar ook genoemd 't Huys te Sinnelust en in de wandeling geheeten In de Mennisten-Bruyloft, geeft de Engelschman een uitvoerige beschrijving. Inderdaad was, in 1612 een Joannes Antonides lector in de arabische taal te Leiden geweest, zie het Album studiosorum acad. Lugduno Batavae blz. LIX, Mart. Soermans Academisch register blz. sot en Matth. Siegenbeek Geschiédenis der leidsche hoogeschool dl II blz. 267 en over zijn optreden en geschriften in de sociniaansche beroeringen der doopsgezinde gemeente o.m. G. Maatschoen Aanhangzel of derde deel van de geschiedenisse der Mennoniten van Herm. Schyn blz. 85, 93; W. J. Douwen Socinianen en Doopsgezinden blz. 57, 64, 16o e.v. Vóór 1627 was hij reeds eigenaar van b. g. muziekhuis en in 1641 woonde hij daar nog. Zie in deze bibliographie de reis van Hegenitius (1627) en noot z aldaar en die van John Evelyn (1641) en noot 6 t. z. p. OGIER, HURWITZ 1636-1641 31

De schrijver 1 bezocht de beurs, de Nieuwekerk, de Duilsche en de Portugeesche synagogen, een geheime katholieke kerk, de Publieke paardenstallen buiten de stad gelegen °, de vischmarkl en de daarbij gelegene markten van vleesch, fruit, enz. Hij komt in het huis van Bartololli en in de boekwinkels van Hendrick Lau- rentz 3 en Willem Blaeu. De personen met wie hij kennis maakte zijn Menasseh ben Israel 4 , Joachim Wicquefort 5 en Gerard Vossius. Van Wicquefort ziet hij de boekerij, het muntenkabinet en de verzameling van rariteiten.

HURWITZ, SCHABBATAI. Wawé ha-Amoediem. Amsterdam Immanuel ben Joseph Athias 1698. P. Bibl. Ros. 1/2 Fol. 9 — 1641 — Amsterdam. De duitsche rabbijn Schabbatai Hurwitz (of Horowitz) 6 verhaalt

i Charles Ogier (1595-1654) secretaris van den bekenden Claude de Mesrres, comte d'Avaux gedurende diens gezantschapsreis naar Polen en Scandinavie, (1634-1636). Zie over hem en het doel der reis Joh. Beckmann Litteratur der filteren Réisbeschrezbungen dl II blz. 669-672, de inleiding van Schottmiiller en J. N. J. Jensen Hoe een Franschman ons land in 1636 zag in Onze Eeuw 1912 dl IV blz. 97. 2 Zij zouden meer dan 2000 paarden kunnen bergen; hiermede zullen toch niet bedoeld zijn de stallen voor de jaagpaarden aan den Amstel, genoemd in W. R. Veder Archief van de gasthuizen te Amsterdam (tot 1875) blz. 118, iig; zie ook Commelin blz. 634 ie kol. 3 Zie over Hendrick Laurentz, LedeboerAlfabeti.sche lijst van boekdrukkers enz., E. W. Moes en C. P. Burger Jr. De amsterdamsche boekdrukkers en uitgevers dl II blz. 315, 316. 4 Menasseh ben Israel, rabijn der portugeesche synagoge. Zie J. M. Hillesum in het Amsterdamsch Jaarboekje 1899 blz. 28 en van denzelfden in het Boek dl V (1916) blz. 1 45. 5 Joachim Wicquefort (1600-1670), kunstliefhebber en evenals zijn oudere broeder Abraham bekend als diplomaat. Zijn muntenverzameling kocht Nic. Heinsius Dz. voor koningin Christina van Zweden. 6 Schabbatai Hurwitz (i590—i66o) bekend Rabbijn en Talmudist. Zie over hem The jewish Encyclopedia. 32 EVELYN i641

in bovengenoemd werk dat hij in 1641 hier vertoefde op zijn reis naar Pasno en dat hij de scholen der Portugeesche Israelitische gemeente bezocht heeft.

EVELYN, JOHN. — Memoirs of —, comprising his diary, from 1641 to 17o5-6 and a selection of his familiar letters. Ed. by Will. Bray. London [1879]. 8°. U. B. Amst. i Blz. 24/34 — Juli/Oct. 1641 — Vlissingen, Middelburg, Vere, Dordrecht, Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Utrecht, Nijmegen, Gennep, Delft, Amsterdam, Haarlem, Delfshaven, Schiedam, 's-Hertogenbosch, Liefkenshoek. 2 Blz. 27/29 — Aug. 1641.

De schrijver ) bezocht: de beurs, de beyerd 2 , het binnengasthuis 3 , de Oudekerks- toren, waar hij het carillon zag bespelen 4 , een synagoge , het dolhuis, het burgerweeshuis, het rasphuis, het sj5inhuis,

i John Evelyn (1620-1706), engelsch schrijver en kunstkenner, reisde half Europa door en had later een belangrijk aandeel in het openbare leven in zijn vaderland, zoowel op staats- en staathuishoudkundig als op wetenschappelijk gebied. Zie o. m. over hem en zijn reisverhaal Fruin's Verspreide geschriften dl IV blz. 249 en Alb. Babeau Voyageurs en France depuis la Renaissance jusqu'à la Révolution blz. 99 -105 . 2 „ ... built by Queene Elizabeth of England", hiermede verwart Evelyn het z.g. soldatengasthuis, iets verder echter door hem afzonderlijk genoemd, waarvan de stichting in 1586 door sommigen aan den graaf van Leicester werd toegeschreven. 3 Hier is dan onder begrepen het gen. soldatengasthuis „one of the worth- iest things that the world can shew of that nature". De zorg voor zieke en gewonde soldaten trok zijn bijzondere aandacht ook later; in 1664 bij het uitbreken van den tweeden engelschen oorlog werd hij tot een der commissarissen benoemd, belast met de zorg voor de gewonde krijgs- lieden. 4 Hij geeft een uitvoerige beschrijving van de mechaniek. 5 Vermoedelijk de synogage Beth-Israel ingewijd 1639. Zie de reis van Howell (1619) noot 3. EVELYN, VON DER BEHR 1641—i643 33 de herberg the Brilo f t 1 , de Kloveniersdoelen 2 , de winkel van Hondius 3 om er landkaarten te koopen en die van Joan Blaeu. Hij logeerde in het huis van een Brownist waar hij twee landgenooten aantreft, L. Keeper Finch en Sir Jo. Fotherbee. Hij ziet het stadhuis in aanbouw en bezoekt de Dog-marke1 4 .

42 BEHR, JOH. VON DER. Diarum, oder Tage-Buch, über dasjenige, so sich Zeit einer neun-jährigen Reise zu Wasser and Lande, meistentheils in Dienst der vereinigten geoctroyrten niederländi Ost-Indianischen Compagnie, besonders in denselbigen Lán--schen dern taglich begeben and zugetragen. Jena 1668. 4°. U. B. Amst.

i „The next day we were entertain'd at a kind of tavern called the Briloft, appertaining to a rich Anabaptist, where, in the upper rooms of the house were divers pretty waterworkes, rising io8 foote from the ground , here were many quaint devices, fountaines, artificial) musiq, noyses of beasts, and chirping of beards, etc.... Hier is zeker sprake van denzelfden Jan Theuniisz. dien Hegenitius (vóór 1627) en W. Brereton (1634) bezoeken. Zie aldaar. 2 „In the Dooie is paynted on a very large table Marie de Medicis' statue to the breast, supported by foure royal diademes, the work of one vandal], who hat set his name thereon, i Sept. 1638". Waarschijnlijk wordt hiermede bedoeld de schilderij van Joachim van Sandrart (Cat. Rijksmuseum 1912 blz. 238 nr. 2117) . Corporaalschap van kapitein Cornelis Bicker en luitenant Fred. van Banchem, gereed om Maria de Medicis, koningin-weduwe van Frankrijk in te halen, September 1638. De manschappen zijn om de marme- ren buste der koningin geschaard. Geschilderd voor de groote zaal van den Kloveniersdoelen, later geplaatst in het burgemeestersvertrek van bet stadhuis. 3 Misschien Jodocus Hondius ? Zie Wurzbach Niederlándisches Kunstler- Lexicon. 4 De joden- of rommelmarkt, John Howell noemt ze „dog-and rag- market" in zijn Familiar letters (1619). Evelyn zegt dat ze Zondags werd gehouden tot twee uur in den middag. Toen Von Zesen zijn beschrijving van Amsterdam in het licht gaf (1663) werd zij 's Maandags gehouden op de Prinsengracht tusschen de Anjeliers- en Brouwersgracht. Zie aldaar blz. 369 en b. g. reisverhaal van Howell (1619) noot 2. 34 VON DER BEHR, LE LABOUREUR 1643-1645

i Blz. 2/7; 149/150 — Sept. 1643; Juli 165o — Amsterdam, Middelburg. 2 Blz. 4/5 ; 150 — Sept. 1643 ; Juli 165o. De schrijver i bezoekt het Oost-Indische huis, om daar aan te monsteren voor de Oost- Indische Compagnie, wat hem drie weken later te Middelburg gelukt. Gedurende zijn verblijf in Amsterdam woonde hij bij Jan Dircksen, een Holsteiner. In Juli 165o keerde hij weer naar zijn vaderland terug.

LE LABOUREUR, JEAN. S. de Bléranval. Histoire et relation du voyage de la royne de Pologne et du retour de madame la maré- schalle de Guébrian, ambassadrice extraordinaire, et sur-intendante de sa conduitte. Par la Hongrie, l'Austriche, Styrie, Carinthe, le Frioul, et 1'Italie. Avec un discours historique de toutes les villes et estats, par oû elle a passé. Et un traitté particulier du Royaume de Pologne. Paris 1648. 4°.' U. B. L. i Blz. 54/83 — Dec. 1645/Jan. 1646 — Tilburg, Heusden, Gorinchem, Vianen, Utrecht, Amsterdam, Amersfoort, Harderwijk, Hattem, Zwolle, Ruinen, Rolde, Zuidbroek. 2 Blz. 67/73 --- Dec. 1645. Louise Maria Gonzaga, dochter van, den in 1637 overledenen hertog van Mantua en Nevers, was de tweede gemalin van Vladis- laus, koning van Polen, met wien zij in September 1645 huwde 2 . In de maand November d. a. v. reisde zij over Holland naar Polen, begeleid door madame la maréschalle de Guébriant, die als

i Johann von der Behr (gest. omstr. 1692), na zijn terugkeer uit Indië notaris te Leipzig. Zie over hem en b. g. boek Joh. Beckmann Litteratur der alteren Retsebeschreibungen dl II blz. 369-373 en Allgemetne deutsche Biographie. 2 Zie over deze niet fortuinlijke vorstin, op wie eerst de broeder van

Lodewijk XIV verliefde en die - later liefdesbetrekkingen onderhield met den ongelukkigen Cinq-Mars, Revue des deux mondes Febr. 1883 (3e pér. tom. 55). Na den dood van Wladislaus in 1648 huwde zij met diens broeder Johan Casimir. LE LABOUREUR 35 buitengewone gezante van Lodewijk XIV den koninklijken bruide- gom zijn bruid kwam brengen, en een poolsch gezantschap met graal von Bnin Opalinsky aan het hoofd. In het gevolg der koningin bevond zich de jeugdige Jean le Laboureur (1623-1675), die b. g. zeer wijdloopig reisverhaal schreef 1 . Het hooge gezelschap kwam 27 December 's avonds acht uur hier aan ° en werd ingehaald door een eerewacht van omtrent i000 man en met honderd saluutschoten begroet. De koningin logeerde vermoedelijk op het Prinsenhof 3 , de maréschalle de Guébriani in een hotel dichtbij. Den volgenden dag kwam Prins Willem namens zijn vader de hooge gasten begroeten . in gezelschap van een stoet edellieden, waaronder vele Franschen, die in het prinsenleger dienden ; ook der maréschalle maakte de prins in haar logis zijn opwachting. De stedelijke regeering gaf ter harer eer een feestvoorstelling in den schouwburg, waarvan de koningin slechts het begin bijwoonde, „parse qu'elle n'entendoit pas la langue flamende' . De koningin bezocht het Oost-Indische huis en Jean le La- boureur kwam in de winkel van Blaeu. Een en dertig December vertrok het gezelschap weder naar Utrecht en werd op dezelfde wijze met burgerwacht en saluutschoten uitgeleide gedaan.

i Zie over deze reis Joh. Beckmann Litteratur der altenen Reisebeschrei- bungen dl II blz. 54o-558, Revue des deux mondes Febr. 1883. 2 Een gedeelte van het gevolg w. o. Le Laboureur kwam twee uur vroeger aan, doordat het den gemakkelijker en vluggeren weg per slede over den Am- stel verkoos boven den hard bevroren ongelijken straatweg. Vondel schreef ter eere der konigin eenige gedichten, die zeker niet tot zijn fraaiste behooren. Zie Vondel Werken Uitgave Van Lennep dl IV blz. 750-756. Van Lennep noemt daar als datum van aankomst minder juist 25 December. 3 Ook Maria de Medicis logeerde er in 1638. Le Laboureur noemt het 't stadhuis („Maison de ville, autrement appelée la Doulle"). 4 Het stuk, waarvan Le Laboureur met weinige woorden den gruwelijken inhoud meedeelt, was Aran en Titus door Jan Vos met als nastuk Lichte Klaertfe door J. Noozemans. Zie C. N. Wijbrands Amsterdamsch tooneel blz. 92, waar echter ten onrechte van den koning van Polen gesproken wordt. 36 JOLY, WILLMAN i646—i647

JOLY. Les voyages de Munster, d'Hollande, d'Osnasbrugh, Varendorph, des Païs-Bas et de Cologne, avec le retour des dits lieux. Augmenté de tous les noms des villes, cartes d'Allemagne, du Rhin, et des Païs-Bas. Paris 1672. kl. 8 0 . Arch, Amst. i Blz. 64/73, zoo/171 — Juli/Sept. 1646 — Maastricht, Wijk, Stevensweert, Roermond, Venloo,.Deventer, Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Gouda, Utrecht, Renen. 2 Blz. 104/122 — Aug. 1646. De schrijver' bezoekt de beurs, het Oost-Indische huis, de Por synagoge, de drukkerij van Blaeu 2 , het binnengasthuis,-t:egeesche het burgerweeshuis, het rasphuis, het spinhuis, het dolhuis. Met den bekenden rabijn Menasseh hen Israel heeft hij een zeer geleerd gesprek over een bijbeltekst.

WILLMAN, OLOF ERICIISSON. — Een kort Beskriffningh pa een Reesa till Ostindien och förbeskreffne Japan, then een Swansk Mann och Skepscapiteen — benembdh, giordt hafwer. U. B. L. ° Een kort Beskriffung uppa trenne Resor och Peregrinationer, sampt Konungarijket Japan. Wysingsborg 1667. 4°. bl. 184 -2 45• i Blz. 185 — Oct./Dec. 1647 — Amsterdam, Enkhuizen. 2 Blz. 185, 186 — Nov. 1647. Drie en twintig November van genoemd jaar begaf de schrijver zich naar het Oost-Indische huis, alwaar hij als adelborst aan-

i Claude Joly (1607-1700), „chanoine de Nostre-Dame" te Parijs, advocaat-domheer, reist in het gezelschap van de hertogin de Longueville, die haar man gaat opzoeken in Munster, waar deze als fransch afgezant tegenwoordig was bij de vredesonderhandelingen. Zie A. Babeau Voya- geurs en France depuis la Renaissance jusqu'a la Revolution blz. 121-124 en Una Birch Anna van Schurman blz. 9 1 -95. 2 Van de drukkerij die hij de fraaiste van Europa noemt, geeft hij een aardige beschrijving, hij kocht er een kist vol boeken. DE LA BOULLAYE LE Gouz 1650 37

monsterde. Alvorens naar Indië te vertrekken zocht hij den lutherschen predikant op en ontving het h. Avondmaal „Herrans hógh- wardige Nattwardh". Gedurende zijn verblijf alhier hield hij zich op aan den Montelbaanstoren (Monnckelbergs Torn), gelijk hem en zijne gezellen bevolen was'.

46 LE Gouz, DE LA BoULLAVE, gentil-homme angevin. — Les voyages et observations du sieur —. Ou sont décrites les reli- gions, gouvernemens ..... d'Italie, ..... Hollande, ..... ou it a séjourné, le tout enrichy de belles figures. Nouvellement reven et corrigé par l'autheur. A Troyes et se vendent à Paris 16 0 57. 4 . K. B. 's-Gr. I Blz. 487/491 — Aug. 165o — Vlissingen, Middelburg, Dor- drecht, Rotterdam, Amsterdam, Enkhuizen, Texel. 2 Blz. 487/488 — Aug. 165o. De schrijver 2 die Amsterdam noemt „entre les grandes villes elle est la plus belle que i'aye veuë" en waarvan hij deze korte beschrijving geeft: „Les maisons Damsterdam sont toutes es- galles, et dans le millieu des ruës, it y a des canaux entourez d'arbres, oû les plus grands vaisseaux arrivent commodement, les marchands y ont de grands palais, avec de beaux perrons de marbre, et de beaux magazins ou ils mettent leurs marchan- dises à mesure qu'ils les tirent des vaisseaux", de schrijver zegt niet een openbaar gebouw bezocht of iemand alhier gesproken te hebben.

i Aan den Montelbaanstoren lagen in dien tijd de lichters, die de be- manning van de oost-indisch vaarders aan boord van hun schepen brachten. In de Beschryvinge van Amsterdam, door Montanus, Van Domselaer e. a.. (Amsterdam 1665) ziet men op de afbeelding van den Montelbaanstoren (blz. 261) het krijgsvolk zich inschepen. Zie ook Amsterdam in de zeven- ende eeuw. Groei en bloei blz. 103. 2 Francois de la Boullaye le Gouz (16io-2669), beroemd fransch reiziger. Zie over hem en zijn reisverhaal Joh. Beckmann Litteratur der àlteren Reisebeschreibungen dl I blz. 580-592. 38 MOEHNER, DE LOMÉÉNIE 165r—r652

MOEHNER, P. REGINBALD. — Reise des —, Benedictiners von St. Ulrich in Augsburg, als Feldcaplans bei den fur Spanien geworbenen and enter dem Commando des Markgrafen Leopold Wilhelm von Baden gefuhrten deutschen Regimentern in die Niederlande im Jahre 1651. Nebst Auszugen aus der Beschreibung frilherer Reisen desselben. Herausgeg. von P. L. Brunner. Augs- burg 1872. 8°. K. B. 's-Gr. Separat-Abdruck a.d. XXXV. Jahresbericht des historischen Vereins von Schwaben and Neuburg. i Blz. 99/loo, 102/103 — Nov. 1651 — Bergen-op-Zoom, Maastricht. 48

LOMENIUS, LUDOV. HENR. — Lomenii, Briennae comitis Itinerarium. Ed. altera. Cur. Car. Patin. Parisiis -1662. 8 ° . U. B. L. i Blz. 13/17 — Aug. 1652 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Amersfoort, Groningen, Delfzij1. 2 Blz. 15/17 — Aug. 1652. De schrijver 1 zegt weinig van de stad, spreekt, over haar regeering, en vermeldt dat na den mislukten aanslag van Willem II de stedelijke overheid maatregelen nam ter beveiliging der stad en ook geschut liet gieten met het opschrift „Respublica amstelodamensis" tot groote verontwaardiging van de Staten, die ten slotte wisten te bewerkstelligen, dat de kanonnen werden ge- smolten.

i Louis Henri de Loménie de Brienne (1635-1698), fransch staatsman en letterkundige, reisde op zeventienjarigen leeftijd Europa door en verzamelde, vurig kunstminnaar als hij was, een belangrijke collectie schilderijen, waarvan hij zelf een berijmden catalogus schreef. Zie zijn levensbericht voorin de Mémoires inédzts uitgeg. door F. Barriére (Paris 1828). In de ophelderingen achter deze Mémoires vindt men een zeer bekorte fransche vertaling van het reisverhaal (dl I blz. 376 e.v.). Zie ook Joh. Beckmann Litteratur der afteren Reisebeschreibungen dl I. blz. 143• BARGRAVE, RERESBY i 653-1656 39

49 RODE, A. ROBERT BARGRAVE (ein englischer Reisender des XVII Jahrhunderts). Mit bisher nicht veröffentlichten Aus- zügen aus seiner Reisebeschreibung. Hamburg 1905. 4°. — Schul- progr. U. B. Utr. i Blz. 25/27 — Febr. /Mrt. 1653 — Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht. 2 Blz. 25/26 — Febr. 1653- De reiziger 1 bezocht : het burgerweeshuis, het in aanbouw zijnde stadhuis, een oud klooster, waar „hundreds of men are dayly employd in howing and working of stone" voor het stadhuis, een van de drie Doelens „where the city keep they publique Feasts, and entertein ambassadours", de Nieuwekerk, het Oost-Indische huis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het binnengasthuis, het dolhuis, de beurs, het Oudezijds heerenlogement 2 , de Porlugeesche synagoge, het spinhuis, het rasphuis.

RERESBY, JOHN. — The memoirs and travels of —. The former containing anecdotes, and secret history, of the courts of Char- les II. and James II. The latter (now first published) exhibiting a view of the governments and society in the principal states and courts of Europe during the time of Cromwell's usurpation London 1813. 8°. K. B. 's-Gr. r Blz. 142/146, 149/160 — Oct./Nov. 1656 — Nijmegen, Tiel, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Amsterdam, Leiden, Utrecht, Middelburg, Vlissingen.

. i Robert Bargiave (1628 of 1629—c. 1663), Engelschman, maakte voor handelsoogmerken twee reizen naar de Levant. Zie over hem b. g. reisbeschrijving, inleiding, blz. 4-18. 2 „The noblest taverne in the world : every roome is furnishd with brave pictures and pav'd with black and white marble; espetially the chiefest roome; which is likewise hang'd with the richest guilded lether I have seen, and furnish'd with a glorious organ". 40 RERESBY, HARTMANN 1656-1657

2 Blz. 144/ 145 — Oct. 1656. De schrijver' bezoekt het stadhuis ('t was bijna gereed, schrijft hij), de beurs, de Nieuwekerk, den schouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd). Hij roemt het klokkenspel van de beurse.

5 1

HARTMANN, A. S. — Tagebuch ADAM SAMUEL HARTMANNS liber seine Kollektenreise im Jahre 1657-1659. Herausgeg. and erläutert von Rodgero Pritemers. U. B. Utr. Zeitschrift der Historischen Gesellschaft fur die Provinz Posen. jahrg. XIV (1899) blz. 67 -140, 241-3o8; XV (igoo) blz. 95—i6o, 203-246.

r Jaarg. XIV blz. 241/308 ; XV blz. 95/96, 104/143 — Juni/Oct. 1657 — Amsterdam, Delft, Rotterdam, Arnemuiden, Middelburg, Vlissingen, Vere, Zierikzee, Goes, Tolen, Bergen-op- Zoom, Groot-Zundert, Breda, Geertruidenberg, Kapelle, Waal- wijk, Raarnsdonk, Heusden, Deuteren, 's-Hertogenbosch, Gorinchem, Vianen, Utrecht, Alkmaar, Leiden, Leiderdorp, 's-Gravenhage, Rijswijk, Gouda, Brielle. 2 Jaarg. XIV blz. 243/258, XV blz. 126/128, 131 — Juni/Aug. 1657. De schrijver3 vertoeft den eersten nacht van zijn verblijf alhier

i John Reresby (1634-1689), Engelschman die in 1652 uitweek naar het vasteland en eerst na den dood van Cromwell terugkeerde. Later be- kleedde hij verschillende belangrijke ambten. Zie Dictionary of national biography. 2 „The new chimes of bells, two years since invented by a High German [Hemony] and placed near the exchange, are very extraordinary being so contrived, that they do not only play several hard tunbs very distinctly of themselves, but may be played on by keys like organs". 3 Adam Samuel Hartmann (r6z7-1691), boheemsch geestelijke, pastoor bij de evangelische gemeente te Lissa en rektor van het gymnasium aldaar. Hij werd in 1657 afgevaardigd voor een kollekte-reis naar de Nederlanden ten behoeve zijner stad, welke de poolsche adel in April 1656 in vlammen had doen opgaan, uit wraak tegen de evangelische inwoners, die in den HARTMANN 1657 41 in de Koningin van Denemarken', later logeerde hij hij Johan von Just, „einen gutten frommen man". Hij bezoekt de Westerkerk, de Nieuwekerk, het stadhuis, de beurs, de ronde Luthersche kerk, het binnengasthuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het rasphuis, het athenaeum, twee doolhoven', liet Oudezijds heerenlogement dat hij uitvoerig beschrijft (dl. XIV blz. 257). Zelf preekt hij ook in een kerk, welke wordt niet gezegd. De door hem hier ontmoette personen zijn Johan Amos Come- nius 2 , Andres Gleinig, zijn broeder Paul Hartmann, de bo- heemsche geestelijken Samuel Junius en Nikolaus Drabitius, Eykstetus, de predikanten Joh. Rulitius, Joh. Seydell, Petrus Grybius, Hermann Langelius en Petrus Wittewrongel, den koop-

zweedsch-poolschen krijg de Zweden als de bevrijders van geloofsdwang hadden ontvangen. Drie andere geestelijken, waaronder Paul Hartmann, de broeder van den schrijver, waren reeds vroeger voor dat doel hierheen gekomen en verkregen, dank zij de hulp van hun geloofs- en landgenoot Comenius, van de stedelijke regeering alhier in Februari 1657 de som van f 2000. Op raad van Comenius werd toen genoemde A. S. Hartmann met Paul Cy rillu s leeraar aan het lissaer gymnasium, hierheen gezonden met het doel geheel Nederland te bereizen. Zie de inleiding door Rodg. Pruemers t. a. p. XIV blz. 67-78. Het verhaal der reis, dat tot nu toe aan den aandacht der nederlandsche historici schijnt te zijn ontsnapt, behoort tot de meest in- teressanten der zeventiende eeuw om al de bijzonderheden die het bevat van kerkelijke en maatschappelijke toestanden; zie de bespreking van prof. Brugmans in de Nederlandsche Spectator 1901 blz. 350. i Hij bezocht twee doolhoven, in het eene zag hij o. a. „die comedie von Esther, von Christi geburth, Davids einfuhrung der bundeslade", enz., het andere noemt hij 't „alten doolhoff". 2 Johann Amos Comenius, die bij de ramp te Lissa bijna al zijn handschriften verloren had, kwam op verzoek van Laurens de Geer, den zoon van zijn ouden beschermer Lodewijk de Geer, naar Amsterdam. Zie Lode- wijk de Geer. Een bijdrage tot de handelsgeschiedenis van Amsterdam in de zeventiende eeuw. 3e uitg_ blz. 46 en io3 ; J. Kvacsala Joh. Amos Comenius blz. 3/or ; S. S. Laurie J. A. Comenius blz. 54, 55• 42 PEPYS, PAYEN z66o

man Laurens de Geer 1 , de diaken Isaac de la Vigne, professor Alexander Mortis, Windisch, professor Magnus Hessentaler uit Tubingen, D. Barvete of Barbette.

5 2 PEPYS, SAM. — The diary of —. With an introd. and notes by G. Gregory Smith. London 19o5. 8°. U. B. Amst. The Globe Edition. i Blz. 27/33 — Mei í66o — 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Loosduinen. 53 PAYEN. — Les voyages de M. —, dédiez à monseigneur de Lionne. Jouxte la copie à Paris 1663. 12 °. U. B. Amst. i Blz. 40/79 — c. í66o — Breda, 's-Hertogenbosch, Middel- burg, Vlissingen, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Gorinchem, Maastricht, Groningen. 2 BIz. 60/65 — c. 166o. De volgende gebouwen worden vermeld de beurs, de Nieuwe- kerk, het stadhuis, het spinhuis, het tuchthuis, het gasthuis, het burgerweeshuis, het Oost-Indische huis. Als hotel wordt in de Table de la route opgegeven de Keur Keulen. -vorst van Het boekje is meer een reisgids dan een reisverhaal, al geeft de overigens onbekende schrijver zoo nu en dan een anekdote van zijn tochten door Europa. 54 CASTELLI, Glos. Itinerario et sincero racconto del viaggio fatto dall'altezza serenissima del signor prencipe di Parma Alessandro Farnese per la Francia, Inghilterra, Olanda, Fiandra, e Spagne. Venetia 1666. 4°. U. B. L.

t Bij Laurens de Geer bracht de schrijver ook een avond door. Hij werd er kostelijk onthaald in het „wonderschonen hauss", het z. g. Huis met de hoofden, over welks pracht hij het een en ander meedeelt. FARNESE V. PARMA, CHRIST. ERNST V. BAYREUTH 1661 43

I Blz. 82/87 — Aug. 1661 — Breda, 's-Hertogenbosch, Wou -drichem, Gorinchem, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht. 2 Blz. 84/85 — Aug. 1661. De vorst 1 bezocht het stadhuis, het rasp- en het spinhuis.

BIRKEN, SIGMUND VON. Hoch Fürstlicher Brandenburgische Ulysses: oder Verlauf der Lander Reise, welche der Durchleuch- tigste Furst and Herr, Herr Christian Ernst, Marggraf zu Branden .... durch Teutschland, Frank--burg, zu Magdeburg, in Preussen reich, Italien and die Niderlande, auch nach den Spanischen Frontieren, hochlöblichst verrichtet: Aus denen mit Fleisz gehaltenen Reis-Diariis zusammengetragen and beschrieben. Bay- reuth 1668. 4 0 . — Met gegray. titel en portr. U. B. L. i Blz. 195/201 — Aug. 1661 — Putten (N.-Br.), Bergen-op- Zoom, Zevenbergen, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Arnhem, Nijmegen. 2 Blz. Igg/too — Aug. 1661. De duitsche Ulysses 2 bezocht „etliche Kirchen and die vor-

i Alessandro Farnese, hertog van Parma (gest. 1689), later gouverneur der Zuidelijke Nederlanden reisde naar Engeland om de kroning van Karel II bij te wonen en kwam op zijn terugtocht ook door Holland. Gioseppe Castelli was vermoedelijk zijn secretaris, behalve door dezen werd de hertog ook vergezeld door Paolo Arcioni, die mede van de reis een beschrijving heeft gegeven, welke echter nooit in druk is uitgegeven. Het handschrift berust in de Biblioteca Nazionale te Parma. B. g. uitgave van Castelli's boek schijnt zelfs in Italië hoogst zeldzaam te zijn, zoodat P. Amat di San Filippo 't alleen maar kan citeeren uit een boekverkooperscatalogus. Zie Studi biografici e bibliograf1c1 sulla stone delle geografia in Italia Ed. 2a. vol. I blz. 4 2 7 , 434. 2 Christian Ernst, Markgraaf van Bayreuth (1644-1752) kwam in het jaar van zijn reis aan de regeering, later stichtte hij de Ritterakademie in Erlangen, die de voorloopster was van de tegenwoordige hoogeschool aldaar. Zie over hem Ebrard Christian Ernst von Brandenburg; Allgemeine 44 CHRIST. ERNST V. BAYREUTH, KNORR V. ROSENROTH 1661-1663

nemste Buchladen", het stadhuis en het Oost-Indische huis ; verder worden nog genoemd een weeshuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het gasthuis, het dolhuis, het tucht- en het spinhuis, welke „der Hochfürstl. Prinz" voor een deel gezien heeft. Hij beklom ook den „vornemsten" toren (die der Oudekerk ?), waar ter zijner eer het carillon een half uur bespeeld werd. Hij sprak Burri 1 die hem zijne „habende Rariteiten" toonde en hem van zijne te Rome door de Inquisitie ondergane ,,Con- demnirung sonderlich unterhielte".

KNORR VON ROSENROTH, CHRIST. — Aus dem „Itinerarium" des — von Prof. Dr. Fuchs, met inleiding en hollandsche vert. van den latijnschen tekst door Joh. C. Breen. U. B. Amst. Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum XIV (1916) blz. 201-256. 1/2 Blz. 207/256 — April 1663 — Amsterdam. In het b. g. artikel wordt alleen in droge opsomming, die veel heeft van een inventarisatie, vermeld, welke verzamelingen de reiziger 2 zag en de daar aanwezige rariteiten, die soms al bizonder raar waren. deutsche Biograp hie; J. Beckmann Litteratur der afleren Reisebeschreibungen dl II, blz. 145. De schrijver van het reisverhaal of liever de samensteller was Sigismund von Bircken (1626-1681), duitsch dichter en lid van de bekende Fruchtbringende Gesellschaft. Zie Goedeke Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung 2e Aufl. Bd III blz 113. i Giuseppe Francisco Borri of Burrhus, b_-roemd alchymist. Zie Jticher A llgemeines Gelehrten-Lexicon en Poggendorff B zographisch-lztterarisches Hand- uorterbuch zur Geschichte der exacten Wissenscha/len op Borri. 2 Christian Knorr von Rosenroth (1636-1689), „ein Mann von erstaun- licher Gelehrsamkeit" zooals Fuchs hem noemt, die voor levensbizonderheden verwijst naar zijn opstel in het Zeitschri/t fur Kirchengeschichte Bd XXXV (1915) blz. 548-583. De reiziger bezocht ook Haarlem en Leiden. Zijn beschrijving van de eerste stad vindt men in het Jaarverslag der Vereeniging Haerlem 1916-1917, die van Leiden is ter perse.

KNORR V. ROSENROTH, JOHN RAY i663 45

Het zijn : het Theater anatomicum, het Oost-Indische huis, de natuurkundige verzamelingen van den lakenkooper Volkard Jansz op den Nieuwendijk', van dr. Roetert Ernst, van Jan Jacobsz Swammerdam, den vader van den beroemden natuurkundige, van mr. Gerrit Reynst, wiens kunstkabinet ook be- wonderd en beschreven werd, de tuinen van mr. Jan Roeiers en van Martin van den Heuvel en het huis van den laatsten, waarin een goudleer f abriek 2 was. Ten slotte worden nog genoemd: het civetkattenhuis, misschien wel van de firma Abraham van Beyerlandt, een suikerfabriek en een schip.

57 RAY, JOHN. Travels through the Low-Countries, Germany, Italy and France, with curious observations..., also, a catalogue of plants, etc. To which is added, an account of the travels of FRANCIS WILLUGHBY, through great part of Spain. 2d ed. With copperplates. 2 vol. London 1738. 8°. K. B. 's-Gr. i Dl I blz. 18/48 — Mei/Juni 1663 — Middelburg, Vlissingen, Vere, Bergen-op-Zoom, Breda, Geertruidenberg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht. Vianen, Leerdam, Asperen, Zalt-Bommel, Crevecoeur, 's-Hertogenbosch, Eindhoven, Helmond, Maastricht. 2 Dl I blz. 34/38 — Juni 1663. De schrijver 3 bezoekt : het stadhuis, de beurs, het admiraliteitsgebouw en -magazijn, de Nieuwekerk.

i Zie de inleiding van dr. Breen blz. 205. 2 Deze fabriek, de Rijsende Zon, was gelegen aan den Heiligeweg naast de verwerij van Six. Zie F. Lugt Wandelingen met Rembrandt in en om Amsterdam blz. 72, noot; over mr. Reynst en zijn kabinet, zie hetzelfde werk blz. 63. 3 John Ray (1627-1705), engelsch plantkundige, vatte met den in den titel genoemden Willughby het plan op een systematische beschrijving van de organische wereld, dieren en planten, samen te stellen en maakte tot dat doel groote reizen door Europa met Willughby, Skippon — zie de volgende noot — en Nath. Bacon. Zie Dictionary of national biography. 46 SKIPPON 1663

5 8

SKIPPON, PHIL. An account of a journey made thro' part of the Low-Countries, Germany, Italy, and France. U. B. Gott. A collection of voyages and travels, some now first printed from original manuscripts, other translated out of foreign languages, and now first published in English. To which are added, some few that have formely appeared in English, etc. Vol. VI. London 1732. fol. Blz. 359-736. i Blz. 384/412 — Mei/Juni 1663 — Rammekens, Middelburg, Vlissingen, Vere, Arnemuiden, Roemerswaal, Bergen-op-Zoom, Rozendaal, Breda, Geertruidenberg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Rijswijk, Leiden, Zevenhuizen, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Vianen, Leerdam, Asperen, Zalt-Bommel, Crevecoeur, Engelen, 's-Hertogenbosch, Eind- hoven, Helmond, Brij, Maastricht, Wijk. 2 Blz_ 404/407 — Juni 1663 .

De schrijver ) bezoekt het stadhuis, het binnengasthuis, het rasphuis, het burgerweeshuis, het aalmoezeniersweeshuis, het dolhuis, de beurs, de Portugeesche synagoge, de Nieuwekerk, den schouwburg, waar hij Tamerlan 2 zag opvoeren (,,These comedians are two days in the week at this city, and two days at the Hague") ; het athenaeum, waar professor Johannes Klenck voor een klein gehoor college in logica gaf ; den hortus botanicus, twee doolhoven, de Oudekerk, waar hij het orgel hoorde bespelen, het 's landsmagazijn was voor vreemdelingen gesloten, de lijnbaan, twee Engelsche kerken, waarvan eene der Brownisten, een Luther- sche kerk. Skippon had aanbevelingen aan signor Parenzi, een

i Philip Skippon, engelsch plantkundige die met John Ray reizen maakte voor een natuurkundig werk — zie het vorige nummer — vermoedelijk dezelfde, die op 19 April 1674 tot knight of England werd benoemd. Zie Dictionary of national biography. Zijn vader had in het hollandsche leger gediend en streed o. m. onder lord Vere bij het beleg van 's-Hertogenbosch in 1629. 2 Den grooten Tamerlan door J. Serwouters. SKIPPON, DE GOURVILLE 1663

Italiaan, en Tielens' een Hollander; de Engelschman Chapman was zijn bankier hier ; verder worden nog genoemd de kooplieden

Dams en Thierry 2 , den scheikundige Glauber, die echter zoo ziek

was, dat hij niet kon ontvangen 3 ; in de buurt der Oudekerk woonde Salomon Verbeake', die een nieuw muziekinstrument had uitgevonden, dat hij voor 8o gulden te koop aanbood. In een

der joodsche huizen zag hij het model van Salomo's tempel 5 .

GoURVILLE — Mémoires de —. Publ. pour la Société de 1'histoire de France par Léon Lecestre. 2 tom. Paris 1894, 95. 8°. U. B. Amst. 1/2 Dl I blz. 206/207 — Zomer 1663 — Amsterdam. Het eenige wat De Gourville c van zijn verblijf alhier zegt, is dat hij er zich verveelde : „Nous y demeurámes huit jours, et nous nous y ennuyámes fort". Zeer waarschijnlijk sprak hij hier

i Michiel Tiellens of zijn zoon Jan, zijdelaken-koopbeden. Zie Elias Vroedschap van Amsterdam dl II blz. 559. 2 Vermoedelijk Jacques Thierry, assuradeur en reeder op Engeland. Zie Elias t. a. pl. dl II blz. 572. 3 Johann Rudolf Glauber, bekend duitsch scheikundige, hier woon- achtig. Zie Herm. Kopp Die Alchemie in al/ever and neuerer Zeit dl I blz. 50-52. Zie ook over hem Drie brieven van Samuel Sorbière, uitgeg. door P. J. Blok in de Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genoot dl. XXII blz. 74. -schap 4 Salomon Verbeek (gest. 1685) 'sedert 1659 klokkenist der Oudekerk en sinds 1670 ook van den Reguliers- (Munt-)toren. Fokkens in zijn Beschrij- ving van Amsterdam (blz. 230) en Vondel (ed. Unger í66o—i662 blz. 90) prijzen zijn spel zeer. 5 Vervaardigd door Jacob Juda Leon, die later naar dit kunststuk Salomo Leon[e] Templo genoemd werd. Een hoogst zeldzame prent hiervan berust in de Bibliotheca Rosenthaliana (Univ. Bibl. Amst.). 6 Jean Hérauld of Hérault sieur de Gourville (1625-1723), beroemd fransch financier en politicus, vluchtte om een veroordeeling te ontgaan naar Holland, waar hij echter kort toefde. Zie b. g. Mémoires en Nouvelle biographie universelle ed. Didot: 48 DE MONCONYS 1663

den jood Mendez Florès, die zijn correspondent was (dl I blz. 240 noot 3, II blz. 57 noot i).

MONCONYS, BALTH. DE — Journal des voyages de M. — Pub!. par de Liergues. Enrichi de quantité de figures en taille-douce. 3 parts. Lyon 1665, 66. 4°. U. B. L. i Dill blz. 123/18— Juli/Aug. 1663 — Maastricht, Helmond, Eindhoven, 's-Hertogenbosch, Tilburg, Breda. Geertruidenberg, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Alkmaar, Medemblik, Enkhuizen, Hoorn, Purmerend, Utrecht, Amersfoort, Deventer, Zutfen, Arnhem, Huisen. 2 Dl II blz. 16o, 162, 169/172, 176/i8o — Aug. 1663. De schrijver' logeert in de Keizerskroon of de Oude befaamde Berg, eigenaar La Montagne, in de Kalverstraat. Hij bezocht het stadhuis, het admiraliteitsgebouw, het dolhuis, de waag op den Dam, het magazijn der Oost-Indische Compagnie, de admiraliteitswerf en lijnbaan, het rasphuis, het oudemannen- en -vrouwenhuis, de beurs, de Porlugeesche synagoge; hij bezichtigde het Admiraalschip de Spieghel, zag een ander groot schip afloopen (zie t. a. pl. blz. 177), kwam in den boekwinkel van Louis en Daniel Elzevier, en in een glasblazerij', zag het model van den Tempel van Salomo door Jacob Juda Leon 3 vervaardigd, woonde een mis bij in een burgerhuis en zocht in het Heerenlogement prof. Isaac Vossius op, die daar tijdelijk vertoefde.

i Balthasar de Monconys (1611-1665), fransch reiziger. Na vele reizen o. a. naar Italië; Egypte en Perzië gemaakt te hebben, vergezelde hij den hertog van Chevreuse, op verzoek van diens vader, den hertog van Luynes, naar Holland, Engeland en Duitschland. Zie Nouvelle biographie universelle ed. Didot; Larousse Grand Dictionaire universel; Nederlandsch Magazijn 1864 blz. 86; Navorscher XIV blz. 375 en XVI blz. 47. z Zie de reis van L. C. Sturm no. 97 en noot 2 aldaar. 3 Zie no. 58, blz. 47, noot 5. DE MONCONYS 166 3 49

De andere door hem genoemde personen zijn: de schilder Nic. de Hell Stokade en zijn vrouw, Van Gouthoven, Otto Marcelis van Schrieck 1 , de zeeschilder Willem van de Veldent, de burgemeester Joh. Hudde, heer van Waveren, werktuigen scheikundige, die hem mikroskopen laat zien, Rentre Heent (bedoeld is dr. Roeier Ernst 3), Giuseppe Francisco Borri, alchimist, monsieur Blot uit Lyon, hier gevestigd, die hem overal brengt en die voor den hertog de Chevreuse aan den burgemeester verlof vraagt „d'aller en carosse", wat werd toegestaan, Coq een zweedsch edelman, Johann Rudolph Glauber, scheikundige, Elias Noski, stempelsnijder, Cabar een Zweed. De apotheker, bij wien hij vele natuurkundige curiositeiten zag (zie blz. 171), is volgens Von Uffen- bach Jan Jacobsz Swammerdam 4 .

LuCAE, FRIEDR. — Der Chronist —. Ein Zeit- and Sittenbild aus der zweite Hälfte des siebenzehnten Jahrhunderts. Nach einer von ihm selbst hinterlassenen Handschrift bearb. and mit Anmerkungen nebst einem Anhange versehen von Friedr. Lucae. Frankfurt a. M. 1854. 8°. U. B. L.

i „Le 20 je fus.... a Oivater reik voir Otho, et ses tableaux.... je vis ses papillon". Op den 27en Augustus ging de hertog bij Otho de schilderijen zien, door hem in Rome geschilderd. Immerzeel zegt (dl. II blz. 199), dat Otto Marcelis buiten Amsterdam een stuk laag land omheind had, waar hij verscheidene dieren bewaarde en voederde, die hij voor zijn studie noodig ` had en Wurzbach noemt dit stuk grond Waterrijk. 2 Willem van de Velde, vermoedelijk de vader. De hertog kocht van hem eenige zeestukken. 3 Monconys noemt hem eschevin d'Amsterdam en zag in zijn verzameling schelpen, „une escritoire de bois.... du japon" en japansche en chineesche boeken. Zie ook het veertiende Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum 1916 blz. 205, 206. 4 „Der Apotheker, den er p. 338 (van de uitgaaf van 1695) nicht mit Na- men nennet, ist zweifels ohne Swammerdam". Z. C. von Uffenbach Merk dl III blz. 689. -würdige Reisen 5o LUCAE, FERDINAND ALBRECHT v. BRUNSWIJK z664—i667

i Blz. 40/56, 68/127 — 1664/1667 — Nijmegen, Wijk bij Duurstede, Utrecht, Vianen, Gorinchem, Woudrichem, Loeve- stein, Dordrecht, Breda, Geertruidenberg, Leiden, Haarlem, Amsterdam, 's-Gravenhage, Delft, Loosduinen, Rijnsburg, Kat- wijk a. d. Rijn, Katwijk aan Zee, Maassluis, Brielle, Goedereede, Rotterdam, Enkhuizen, Ameland. 2 Blz. 83/99 — 1666. De schrijver bezoekt : de Zuiderkerk, de Westerkerk, de Noorder- kerk, de Oude- en Nieuwekerk, de Waalsche kerk, de Porlugeesche synagoge, de kerk der Quakers, het stadhuis, de waag op den Dam en die op de Nieuwmarkt, de beurs, het athenaeum, de Latijnsche schoól, het rasphuis, het spinhuis, het Oost-Indische huis, het West-Indische huis, het admiraliteitsmagazijn, de korenbeurs, den Schreierstoren („das Haus, darinnen die Schiffer ihre Tafeln aushangen mit der Anzeige, wann sie abfahren"), het admiraliteits- of Prinsenhof, het huis van admiraal De Ruyter („daran eine Kupfertafel mit seinem Bildniss hanget"), de Groenlandsche pak het Heerenlogement, de Hollandsche schouwburg (het ge--huizen, speelde stuk wordt niet genoemd), het oudemannen- en -vrouwenhuis, het binnengasthuis, het diakonieweeshuis, het walenweeshus, het burgerweeshuis, het aalmoezeniersweeshuis, het begijnhof, het dolhuis en het pesthuis, het weduwen/zo!. Hij sprak den koopman Peter Allerwelt en Joh. Amos Comenius.

BEGEBNUESSEN — Wunderliche — and wunderlicher Zustand in dieser wunderlichen verkehrten Welt. Meistentheils ausz eigener Erfahrung and dann gottseliger, verstandiger, erfahr- ner Leute Schrifften Wunderlich heraussgesucht. Durch den in der Fruchtbringenden Gesellschafft so genanten Wunderlichen im Fruchtbringen. Erster Theil begreifend des Wunderlichen Lebens-

i Friedrich Lucae (1644-1708), silezisch schrijver, studeerde in 1664- 1667 eerst te Utrecht, daarna te Leiden, werd later hofprediker in zijn vaderstad Brieg. ANONYMUS, TAPPEN 1666-1667 51

and Reisen-beschreibungen.l Auff den Fürstl. Residentz-Schlosz Bevern 1678. 4°. — Met portr. door J. Sandrart sculps. K. B. Berl. i Blz. Igg /201 — omstr. 1665 — Nijmegen, Grave, 's-Hertogen- bosch. 6g

LETTRES curieuses de voyages écrits d'Angleterre, d'Italie, de Hongrie, d'Allemagne, de Suisse, de Bohème, d'Hollande, de Flandres, d'Espagne, et autres lieux. Qui contiennent tout ce qu'il y a de plus rare et de plus remarquables dans tous ces royaumes, républiques, et provinces. Ensemble leurs moeurs de ces différentes nations, etc. Paris 1691. kl. 8°. Arch. Amst. i Blz, 167/182, Igg /208 — 1666 — 's-Gravenhage, Amsterdam. 2 Blz. 1 75/ 1 79 — 1666 .

De schrijver 2 bezoekt : het stadhuis en het Oost - Indische huis, de beurs en de waag. 64

TAPPEN, DAV. Funffzehen Jáhrige curiöse and denckwürdige auch sehr gefahrliche Ost-Indianische Reise-Beschreibung, so sich im Jahr Christi 1667 angefangen and durch göttlichen Bey- stand im 1682ten Jahre geendet hat. Hannover and Wolffen- biittel 1704. 4°. U. B. L. i Blz. 2/3 , 146, 15o/151. — Oct. 1667, Aug./Sept. 1682 — Amsterdam, Middelburg. 2 Blz. 2 — Oct. 1667. De schrijver3 komt op avontuur hierheen, valt in handen van

r Ferdinand Albrecht, Hertog van Brunswijk en Luneburg. 2 De onbekende schrijver woonde blijkens blz. lor -208 den vier- daagschen zeeslag bij. Het boekje is niet, zooals Bodel Nijenhuis vermoedde, een bewerking van Travels through Flanders, Holland, Germany, Sweden and Denmark London 1693 (Bodel Nijenhuis Topographische lijst van plaats no. 74 en suppl. blz. 3). -beschrijvingen 3 David Tappen (geboren 1649) uit Nienburg. Zijn boek, waarvan de wetenschappelijke waarde zeer gering wordt geacht, bevat echter talrijke bizonderheden over het dagelijksch leven aan boord der Compagnie-schepen. 52 EDW. BROWN i668

een zielverkooper en vertrekt in dienst der Compagnie naar Indië. In 1682 keert hij naar zijn vaderland terug.

BROWN, EDW. Naukeurige en gedenkwaardige reysen door Nederland, Duytsland, Hongarijen, Servien, Bulgarien, .... enz. Uit het Eng. vert. door Jac. Leeuw. Verciert met curieuse kopere platen [door Jan Luyken]. Amsterdam gedr. bij Jan ten Hoorn 1682. 4°. U. B. Amst. i Blz. 3/42 — Aug./Sept. 1668 — Rotterdam, Delft, 's-Graven- hage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Jutfaas, Vianen, Gorinchem, Woudrichem, 's-Hertogenbosch, Breda, Geertruiden- berg, Dordrecht, Vere, Middelburg, Vlissingen. 2 Blz. 13/24 — Aug./Sept. 1668. De schrijver' bezoekt : het stadhuis, de waag, de beurs, de korenbeurs, de Nieuwekerk, de Oudekerk met den toren, het rasphuis, het spinhuis, het burgerweeshuis, het oudemannen- en vrouwenhuis, het Oost-Indische huis, het admiraliteitsgebouw, het athenaeum met de bibliotheek, de Portugeesche synagoge, een musyckhuis (doolhof zegt de vert.). Hij zag een aardglobe door Pieter Vingboons 2 vervaardigd en het model van Salomo's tempel gemaakt door Jacob Juda Leona. De personen, die hij sprak, zijn : prof. Fred. Ruysch, dr. Joh.

Zie: J. Beckmann Litteratur der alteren Reisebeschreibungen dl II blz. 400; Bijdragen taal-, landen volkenkunde van Ned- Indië dl. LXIX (1913-14) blz. 318 e. v. i Edward Brown (1642-17o8), geneeskundige, lijfarts van Karel II, directeur van het Bartholomeus-hospitaal te Londen. Zie: J. Beckmann Litteratur der alteren Reisebeschreibungen dl II blz. 238-263; Biographisches Lexikon der hervorragenden Aerzte ; Bato 1871 dl II blz. 362. 2 Pieter Vinckeboons (of Vingboons) graveur en kaartmaker te Amster- dam. 3 Zie Skippon's reis nr. 58, blz. 47 noot 5. JORG FRANZ MUELLER, JOH. SCHREYER 1669 53

Swammerdam, prof. Ger. Blasius, dr. Joh. Rud. Glauber', Moses di Past en dr. Balch. Isaac Orobio de Castro".

MUELLER'S, JORG FRANZ'S, reisindrukken. Medegedeeld door J. E. Heeres. U. B. Amst.

Navorscher jaarg. LII (1902) blz. 187-205, 343 - 359• i Blz. 193 /2óo — Zomer 1669 — Delfzijl, Groningen, Stroobos, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam, Leiden. 2 Blz. 194 — Aug. 1669. De schrijver4 bezoekt: de Portugeesche synagoge, het Oost-In- dische huis. 67

SCHREYER, JOH. I Neue Ost-Indianische Reisz-Beschreibung, von Anno 1669, bis 1677, handeinde von unterschiedenen Africani- schen and Barbarischen Vólckern, sonderlich derer an dem Vor- Gebi rge Caput bonae spei sich enthaltenden so genanten Hotten- totten. Leipzig r68i. kl. 8°. U. B. L. i Blz. 2/3 — 1669 — Rotterdam.

i Zie Skippon's reis (Juni 1663) noot 3. 2 Een geleerd jong mensch, zegt Brown, vermoedelijk Yshac de Moseli de Pas of Paz, later uitgever en schrijver van taalkundige en philosophische werken in het Hebreeuwsch. Zie M. Kayserling Bibliotheca Espanola- Portugueza- Judaica blz. 85. 3 Balthazar Isaac Orobio de Castro (c. 1620-1678), medicus, wijsgeer en vruchtbaar schrijver. Zie de Jewish Encyclopedia. 4 Jorg Franz Muller (geb. 1646) uit de Opper-Elzas, kwam uit zucht tot avontuur naar Amsterdam om bij de Oost-Indische Compagnie in dienst te komen, wat hem ten slotte gelukte. Later in zijn vaderland teruggekeerd schreef hij een verhaal van zijn lotgevallen, dat echter nooit in druk verscheen en waarvan een copie in de Stiftsbibliothek te St-Gallen berust. Hieruit vertelt dr. J. E. Heeres, vaak met Mullers eigen woorden, o. a. over Amsterdam, het een en ander. Zie ook Groningsche volksalmanak 1903 blz. 179-187. 5 Joh. Schreyer, duitseh zeeman op hollandsche schepen. 54 BOLLING 1669

68 BOLLINGIUs, FRIri. Oost-Indiske Reise-bog hvor udi Besattis hans Reise til Oost-Indien faa vel og Eendeel Platzers Beskrifvelse med en Andtall Hedningers Ceremonier, baade i deris Gud- stieniste faa og i deris Ecteskabs Begyndelse end og Negotierne med de regierendis itzige Hollandske Herrens Andkomst, Gage, Promotion og Politie udi Oost-Indien diszligeste Hans Reise til Faederne-Landen igien. Kiöbenhafn 1678. kl. 4°.•— Met gegray. titelpl. en houtsn. U. B. L. r Blz. 1/2, 94 — Dec. 1669, Oct./Nov. 1673 — Amsterdam. 1/2 Blz. 1, 2, 94 — Dec. 1669, Oct. 1673. De schrijver' komt op het Oost-Indische huis, waar hij als adelborst door de Oost-Indische Compagnie wordt aangemonsterd op een handgeld van twintig gulden en een maandelijksche gage van tien gulden. Hij vertrok spoedig daarop met het schip Sticht Utrecht. In 1673 kreeg hij verlof naar Europa terug te keeren, ofschoon zijn diensttijd nog niet verstreken was. Onderweg werd hij door de Engelschen krijgsgevangen gemaakt, maar kwam ten slotte in Amsterdam aan om zijn nog niet ontvangen gage te beuren. Op het Oost-Indische huis kreeg hij echter tot be- scheid: schip verloren, alles verloren.

69 HULSHOF, A., Een duitsch econoom [JOHAN JOACHIM BECHERI in en over ons land omstreeks 1670. U. B. Amst.

r Frederig Andersen Bolling, noorsch taalleeraar en theoloog, kwam na zijn ácademische studiën hierheen (op zijn schip Sticht Utrecht waren niet minder dan veertien gestudeerde lui) en vestigde zich later te Kopenhagen, war hij o. m. een engelsche spraakkunst en woordenboek uitgaf. Zie over hem en zijn reis: Wetenschappelijke Bladen 1881, IV blz. 376-378 ; Betrek Noorwegen en Holland in vroeger dagen (Nieuwe Rotter -kingen tusschen Aug. 1912 avondblad B; i7 Aug. 1912 ochtenblad A).-damsche Courant zg In de Bijdragen tot de taal-, landen volkenkunde van Ned. -Indië dl. 68 blz. 289 e. v. komt een vertaling voor van het geheele reisverhaal van de hand van mej. Joh. Visscher met aanteekeningen van G. P. Rouffaer. BECHER 1669 55

Onze Eeuw jaarg. X (1910) dl. 4 blz. 65-96. 1/2 Blz. 66/94. — i66o, 1664, 1669, 1678. — Amsterdam. Dr. A. Huishof verhaalt van de reizen, die Johan Joachim Becheri, een bekend duitsch staathuiskundige (1635-1682) in ons land gemaakt heeft, in z66o voor den keurvorst van Mainz, in 1664 voor dien van Beieren, in 1669 voor den graaf van Hanau en 1671 voor den keizer van Oostenrijk. Betreffende de eerste reis waren weinig aanteekeningen, zegt dr. Huishof, toch vond deze nog vermeld, dat Becher van Johan Godfried van Gersdor/i voor tweehonderd rijksdaalders het geheim kocht om salpeter op vluggere en voordeeliger wijze te maken, als toen bekend was en dat hij bij Frans Hemony voor zijn meester een spel van een en twintig klokken bestelde, zooals op de beurs hinge. Voorts liet hij toen bij Theodorus Matham 3 voor een door hem geschreven boek over het perpetuum twee koperen platen snijden. In 1664 zond zijn beiersche meester hem hierheen in verband met een te München op te richten „Werckhaus von allerhand Manufacturen" en een „Landkauffhaus", terwijl hij bovendien de West- Indische Compagnie moest polsen over aankoop van land tot stichting eener kolonie in Amerika. De besprekingen, welke echter tot geen resultaat leidden, werden gehouden met den burgemeester Cornelis Witsen, den schepen Coenrtiad Burg, de bewindhebbers der West-Indische Compagnie Ten Holt [mr. Nicolaas ten Hove of mr. Arnout Helle- mans Hooft, vraagt dr. Hulshof] en den koopman Jacob Pergens, Heer van Vosbergen.

i Ook als medicus, en schei- en werktuigkundige heeft hij naam gemaakt. Zie Onze Eeuw t. a. pl. blz. 68. 2 Toen dit spel geleverd werd, werd het door Jacobus van Noort, organist van de Oudekerk, Salomon Verbeeck, „klockespeelder van dito kerxtoorn ende Michiel Nouts, klockespeelder van de Zuiderkerxtoren" beoordeeld en hoogelijk geroemd. Zie Onze Eeuw t. a. pl. blz. 68, over Verbeek de reis van Skippon (No. 58). 3 Deze graveur stierf in hetzelfde jaar, hij woonde in Den Haag. Zie Kramm Levens enz. van schilders dl IV blz. 1071. 56 BECHER 1669

In 1669 bezocht Becher andermaal ons land en Amsterdam, en daar dr. Huishof over deze reis Becher zelf het woord laat, komt dit verhaal in aanmerking voor deze bibliographie. Het doel was opnieuw te onderhandelen over de stichting eener duitsche kolonie in Zuid-Amerika, nu namens den graaf Friedrich Casimir von Hanau-Lichtenberg (Beneden-Elzas), welke onderhandelingen evenmin tot het gewenschte doel voerden. Becher en zijn gevolg van vier man kwamen i Juli 1669 hier aan en logeerden in den Liesveldsche Bijbel in de Warmoesstraat. De volgende personen worden genoemd, die wel meest allen tot de West- Indische Compagnie in betrekking zullen gestaan hebben: Angeloch, [Pieter Pielersz.?] van Beech, de bekende Hans Bontemantel, toen president der schepenbank, mr. Roeland de Carpentier Pielersz. 1 , lid van de regeering van Dordrecht en bewindhebber der West- Indische Compagnie, den portugeeschen jood Abraham Cohen 2 (ook Coin of Coyn genoemd), den koopman

David d'Orville, Jan van Erpecum 3 , Alexander d'Hinoyosa 4 ,

i Zie over de Carpentier, M. van Balen Beschrijvinge der stad Dordrecht blz. 221, 265, 66o en 1305. 2 Becher zegt van dezen, dat hij zeer bevriend was met prins Joan Maurits van Nassau, van wien Cohen vele brieven had. Hij woonde op de St. Anthoniebreestraat en was volgens Becher hoofdparticipant der West- Indische Compagnie. 3 Bewindhebber der West- Indische Compagnie; in 1682 was hij gouverneur van Curacao. Zie Bontemantel Regeering van Amsterdam dl I blz. Si en dl II blz. 476. 4 d'Hinoyosa vertrok in December 1656, na eerst in Brazilie voor de West- Indische Compagnie werkzaam te zijn geweest, naar de Zuid-Rivier, werd daar in 166o vice-directeur en in 1663 directeur over het geheele ge, bied aldaar. Tevergeefs bood hij in 1664 der engelsche regeering zijn diensten aan, toen deze ook dit land vermeesterde. Hij keerde daarop naar Neder- land terug en diende later in het Hollandsche leger tegen Lodewijk XIV. Zie over hem : O. B. O'Callaghan History of New Netherland New-York 1855 vol. II blz. 334, 45 8, 459, 464, 465, 47 1, 472 en 554 en J. R. Brodhead History of the State of New-York New-York 1853 vol. I. blz. 631, 632, 663,

670, 68z, 697, 699, 700 . 7 1 5, 7 1 7 en 747. BECHER 1669 57 mr. Arnoul Hellemans Hooft, den advocaat der West-Indische Compagnie, mr. Nicolaas ten Hove, Le Blon, Jean Baptiste Lie/rink, secretaris der West-Indische Compagnie, mr. Jean de Meyl, den expediteur der West-Indische Compagnie Mostard, Pellen, koopman uit Hanau afkomstig en bewindhebber der aperwacquische kolonie, Jacob Pergens, doctor Willen Piso 2 , Dirk Spiegel, Izaak

Telgens, zaakwaarnemer van Becher, en Vlug 3 .

RELATIONS historiques et curieuses de voyage, en Allemagne, Angleterre, Hollande, Bohème, Suisse, etc. Par C. P. D. de la faculté de Paris. Rouen 1676. kl. 8°. — Av. cuivres et carte. U. B. Amst.

i Mr. Jean de Mey, bewindhebber der West- Indische Compagnie en schepen van Rotterdam. Zie over hem Bronnen voor de geschiedenis van Rotterdam dl I blz. 539. 2 Dr. Willem Piso, „een braef experte docter medicine", gelijk Bonte- mantel hem noemt, was van 1638 tot 1644 lijfarts van prins Joan Maurits van Nassau-Siegen, gezegd de Amerikaan; hij vestigde zich daarna opnieuw te Amsterdam, waar hij later inspector van het Collegium Medicum was. Met Georg Marcgraf schreef hij Historia naturalis Brasiliae (Lugd. Bat. 1648), Vondel maakte te zijner eere in 1636 een gedicht op zijn vertrek naar Brazilië. Zie over hem o. a.: N. G. van Kampen en D. Veegens Drietal levensbeschrijvingen van beroemde mannen Haarlem 1840 dl II blz. 281, z86 en vv. ; Vondel Werken ed. van Lennep dl III blz. z8r, 282; Elias Vroedschap van Amsterdam dl. II, blz. 761 ; Huygens Gedichten uitg. Worp, dl VI blz. 246. 3 Behalve als bewindhebber der West Indische Compagnie wordt deze Vlug ook schepen van Amsterdam genoemd, wat zeker onjuist mag heeten. Zeven Juni 1673 sneuvelde in den zeeslag tegen de Engelschen in de nabij bij West-Kapelle de schout-bij-nacht Thomas Vlugh;-heid van Schooneveld hij werd in dien rang opgevolgd door zijn broeder David Vlugh, een aan- zienlijk koopman uit Enkhuizen, die nooit te voren in zeedienst was geweest. Zie J. C. de Jonge Geschiedenis van het nederlandsche zeewezen ze druk dl II blz. 435, 43 6 en Navorscher 1898 blz. 345, 436 . Misschien is een van beiden de bedoelde persoon. 58 PATIN, PICARD 1671

i Blz. 15o/166 — 1671 — Nijmegen, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Maassluis, Bridle. 2 Blz. 158/163 — Zomer 1671. De schrijver' zag het stadhuis en de schilderijen-verzamelingen van A. Grill, advocaat, L. van der Hem, advocaat, Occo 2 en Jonas Witsen, stadssecretaris. 71

PICARD, [JEAN]. — Ouvrages de mathématique de —. Obser- vations astronomiques et physiques faites en 1'Isle de Cayenne, par [Jean] Richer. Du micrométre par [Adrien] Autout. De craf- fitie tuborum, et experimenta projectionis gravium, acct. D. Ronter. Amsterdam 1736. 4° Mémoires de l'Académie royale des sciences, contenant les ouvrages adoptez par vette Académie avant son renouvellement en 1699. Tom. IV. Hierin: Voyage d'Uranibourg ou observations astronomiques faites en Dannemarck. Par [Jean] Picard3 . U. B. Amst. 1/2 Blz. 64 — Aug. 1671 — Amsterdam. „Comme j'avois appris que depuis peu M. Blaeu4 d'Amsterdam

i Charles Patin (1633-1693), advocaat, geneeskundige en numismaat, medisch professor te Poitiers. Valschelijk beschuldigd de schrijver te zijn van een schendpamflet tegen een voorname prinses, trok hij buitenlands, knoopte daar met geleerden betrekkingen aan en bezocht de verzamelingen van kunst. Later was bij professor in de chirurgie te Padua. Grooten naam verwierf hij zich als numismaat door zijn talrijke boeken over grieksche en romeinsche munten. Zie Joh. Beckmann Litteratur der dlieren Reisebeschrea- bungen dl I blz. 638, Biographie universelle ancienne ei moderne ed. Michaud. Nouv. édition. 2 Vermoedelijk mr. Lucas Lucasz. Occo. Zie de Bont Het geslacht Occo blz. 6z en Uffenbach, noot. 3 Jean Picard (162o-1682), geestelijke, lid der fransche Academie, hield zich, zooals ook uit 't bovenstaande blijkt, bezig met graadmeting en schreef werken over sterren- en natuurkunde. Hij richtte het nog bestaande tijdschrift de Conneissance des temps op. Zie Poggendorff Biographisch-litterarisches Handwdrterbuch zier Geschichte der exacten Wissenschaften. 4 Johan Blaeu, blz. 60, zie over hem ook de reis van Pacichelli noot. PICARD, PACICHELLI i67i—i674 59 avoit travaillé aussi-bien que moy à la mésure de la terre, je fus curieux d'en conferer avec luy. Sur quoy je puis dire que nous eusmes une joye extraordinaire ce bon vieillard et moy, de voir que nous estions presque d'accord touchant la grandeur du degré d'un grand cercle de la terre, et que le differend n'alloit pas à cinq perches on 6o pieds de Rhin. Je n'ay point sceu quele manuscrit qu'il m'en fit voir ait esté mis au jour, mais je suis certain que Snellius n'avoit rien fait de si grand'. Je sortis d'Amsterdam m'embarquant pour Hambourg ....

PACICHELLI, Gio. BAIT. Memorie d'e viaggi per ''Europa christiana, scritti à diversi in occasion de' suoi ministeri. 3 parts.

Nap[oli] 1685. 12 0 . — Met titelpl. en portr. K. B. Berl. i Dl I blz. 584/669 — April /Mei 1674 — Nijmegen, Arnhem, Loevestein, Gorinchem, Woudrichem, Dordrechr, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Amsterdam, Haarlem, Leiden. 2 Dl I blz. 626/641 — Mei 1674. De schrijver 2 bezoekt: het Heerenlogement, de Portugeesche synagoge, de ronde Luthersche kerk, het Oost-Indische huis, het admiraliteitsmagazijn en de werf, het stadhuis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, de beurs, het aalmoezeniersweeshuis, de bank van leening, de geschutgieterij, de latijnsche school, het athenaeum, de stadsbibliotheek, de Waalsche kerk, het oudemannen- en vrouwenhuis, het binnengasthuis, de beyerd, de boekwinkels van Blaeu, Elzevier en Janssonius. Hij ziet de verzamelingen van den stadssecretaris Nicolaas

i Zie hierover P. J. H. Baudet Leven en werken van Willem Jansz Blaeu blz. ia. z Giovanni Battista Pacichelli (1641 -1702), italiaansche geleerde en reiziger, die o. a. met Nic. Heinsius in briefwisseling stond. Zie, over hem: Studi biografici e bibliografci sulla.storia della geografia in Italia ed. 2a dl I blz. 449• 6o PACICHELLI, SCHWEITZER i674—i675

Witsen, A. Grill, L. van der Hem (vermoedelijk het prachtexem- plaar van Blaeu's atlas, zie bij von Uffenbach (no. io6). De genoemde personen zijn de geneesheer Justus Schrader en de uitgever Pieter Blaeul. 73

SCHWEITZER, CHRISTOPH. Journal- and Tage-Buch seiner sechs-jáhrigen Ost-Indianischen Reise. Angefangen den i Decembr. Anno 1675, and vollendet den 2 Septemb. Anno 1682. Darinnen er diese Lander and deroselben Einwohner.... beschreibet. Mit einem Register als auch etlichen Kupffern versehen. Tubingen 1688. 4°. U. B. L. 1/2 Blz. 2 /3, 1 35/1 36 — Nov./Dec. 1675, Sept. 1682 —Am- sterdam. De schrijver 2 uit Wurtemberg geboortig, komt op avontuur hierheen en valt „auss Mangel Gelts" in handen van een zielverkooper, over welke lui hij bizonder slecht te spreken is. Hij blijft bij dezen eenige weken, tot hij zich voor den tijd van vijf jaar verbindt als adelborst bij de Oost-Indische Compagnie. In Sep-

i „Conobbi, e mi fè cortesia ii signor Pietro Blau figliuol di Gio: the dissero mori cattolica, it quale con dugento mila fiorini di dote accasatosi, riparava la notabil perdita de'suoi haveni con gli atlanti, o sue tavole geografiche, nel grande incendio, the liquefè per infino i rami. Esser colmo peril di errori questo corpo, raccolto senza buona critica, mi significarono i piu eruditi". De brand, die de drukkerij verwoestte, waarvan hier sprake is, had 23 Februari 1672 plaats. Er waren velen, zegt Baudet, die in dezen ramp de wrekende hand Gods meenden te ontdekken, dr. Joan Blaeu straffende voor het drukken van zooveel paapsche boeken, als van zijn persen afkomstig waren. Dit laatste was dan ook misschien de oorzaak van het gerucht, waarvan Pacichelli spreekt, als zou dr. Joan roomsch gestorven zijn (28 Dec. 1673). Mr. Pieter Blaeu was reeds in Januari 1670 gehuwd met Martina Piemont, dus ook de bewering, als zou hij door een rijk huwelijk zijn door den brand geschokte financiën hersteld hebben, is niet juist. Zie P. J. H. Baudet. Leven en werken van Willem Jansz Blaeu blz. r i i ; Foppen Bibliotheca belgica I blz. 582 aangehaald in de Navorscher 1867 blz. iii ; Elias Vroed

dl I blz. 47 2 , 473• -schap van Amsterdam z Zie Tiele Nederlandsche-bibliographie van landen volkenkunde blz. 84, 85. PALLAVICINO, WILL. PENN 1676-1677 61 tember 1682 komt hij terug en keert na afgemonsterd te zijn naar zijn vaderland terug. 74

PALLAVICINO. — De keulsche nuntius Pallavicino in en over Holland ten jare 1676. Medegedeeld door G. Brom. U. B. Amst. Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dl XXXII (1911) blz. 63-99. i Blz. 74/80, 82/99— April /Mei 1676 — Schenkenschans, Nijmegen, Tiel, Gorinchem, Dordrecht, Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam, Nieuwersluis, Utrecht. 2 Blz. 90/93 — Mei 1676. De schrijver' bezocht de Portugeesche synagoge, het Oost-Indische magazijn en het stadhuis. 75

PENN,W. — An account of —'s travails in Holland and Germany. Anno MDCLXXVII. For the service of the Gospel of Christ, bij way of journal. Containing also divers letters and epistles writ to several great and eminent persons whilst there. London 1694. kl. 8°. U. B. Amst. i Blz. 3/18, 30, 31, 16o/192, 242/265 — Mei/Aug. 1677 — Brielle, Rotterdam, Haarlem, Amsterdam, Harlingen, Leeuwarden, Lippenhuizen, Groningen, 's-Gravenhage, Noordwijk. 2 Blz. 6/18, 30/31, 16o/i6i, 243/244, 249/25 0 — Juni 1677. De schrijver2 logeert bij Geertruyd Dircks en houdt hier een bijeenkomst met zijn hollandsche vrienden. Hij spreekt dr. Galenus Abrahams de Haan, geneeskundige en doopsgezind leeraar.

i Lazaro Opizio Pallavicino (1632-1700), pauselijk nuntius te Keulen, later kardinaal. Zie over hem en het doel zijner reis de inleiding van dit reisverslag door G. Brom, t. a. pl. blz. 63-73 en Algemeen Handelsblad 1909, 3o Nov. avondblad blz. 6, i Dec. avondblad blz. 13. 2 William Penn (1644-1718), behoorde tot de kerk der Quakers, hij was, de stichter van den amerikaanschen staat Pennsylvania. 62 DE Bovio

REISBESCHRIJVING — Een Italiaansche — der Nederlanden (1677-1678) [door GUIDO en GIULIO DE Bovio], medegedeeld door Gisb. Brom. U. B. Amst. Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap dl XXXVI (1915) blz. 81-230. i Blz. 87/226 — Oct. 1677/Apr. 1678 — Schenkenschans, Nijmegen, Tiel, Zalt-Bommel, Gorinchem, Dordrecht, Papen -drecht, Willemstad, Bergen-op-Zoom, Hellevoetsluis, Brielie, Maassluis, Honselaarsdijk, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gra- venhage, Delft, Rotterdam, Bodegraven, Woerden, Utrecht, Doorn, Renen, Wageningen, Wagenings-Hatte, Arnhem. 2 Blz. 104/115 — Dec. 1677. De schrijvers' bezoeken de Nieuwekerk, de beurs, het stadhuis, het s^iinhuis, de Zuiderkerk, de Duitsche en de Portugeesche synagogen, het burgerweeshuis, het begijnhof, en de r. k. kerk op dit hofje, het oudemannen- en vrouwenhuis, het rasphuis, het Prinsen- hof, het binnengasthuis, het Oost-Indisch huis, en -magazijn, het admiraliteitsmagazijn; in de Oudekerk wonen zij een orgelconcert bij. De genoemde personen zijn: de italiaansche koopman Gioac- chino Guasconi, de florentijnsche edelman H. da Verazzano, beiden hier gevestigd, dr. Willem Blaeu en Daniel Elzevier, Maurits Lodewijk baron van IJsselstein.

APRONIUS, AULUS, [ADAM EBERT]. Reise-Beschreibung von Villa Franca der Chur Brandenburg durch Teutschland, Holland and Brabant, England, Franckreich; von Dünkirchen

i Guido en Giulio de Bovio van Bologna behoorden als edellieden tot het gevolg van den nuntius mgr. Bevilacqua, die deelnam aan de vredesonderhandelingen te Nijmegen. Zie: Archivalia in Italië belangrijk voor de geschiedenis van Nederland beschreven door Gisb. Brom dl III blz. 507, en de inleiding van de reisbeschrijving. EBERT, VOGEL 1678 63

an den gantzen oceanischen frantzösischen Strand bis Bourdeaux ; etc. Zur Freude der Welt and ewigen Zeiten. Villa Franca [Frank- furt a. d. O,] 1723. kl. 8°. — Met portr. K. B. 's -Gr. i Blz. 2 5/44 , 149/1 52 — 1677 en zomer 1678 — Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage, Haarlem, Utrecht, Gouda, Rotterdam, Brielle, Breda, Dordrecht, 2 Blz. 26/28, 150/152 — Voorjaar 1678, lente 1679. De schrijver' bezoekt : het stadhuis, de beurs, de Nieuwekerk, de Oudekerk, de beide Luthersche kerken, het O.-Z. heerenlogement, de boekwinkels van Elzevier, Waesberge en de weduwe Mercy Brouning of Browning 2 en den kunsthandel van Romein de Hooge, waar hij den vice-admiraal Engel de Ruyter aantreft. Verder noemt hij den bankier Isaak van Buuren en de luthersche pre - dikanten Johannes Blum en Artus Georg Vellen.

VOGEL, JOH. WILH. Zehen-Jahrige, jetzo auffs neue revidirt- und vermehrte Ost-Indianische Reise-Beschreibung, in drey Theile abgetheilet.... Nebst einem Anhange oder kurtzen Be- schreibung derer vornehmsten Linder and Königreiche in In- dien, u. s. w. Altenburg 1716, kl. 8°. — Met kopergr. U. B. Amst. i Blz. 9/25, 562/572 — Mei/Nov. 1678, Aug./Oct. 1688 — Schenkenschans, Arnhem, Renen, Utrecht, Amsterdam, Ouder- kerk, Nieuwersluis, Maarsen, Amersfoort, Nijkerk, Putten, Nunspeet, „Hettdorff", Hattem, Zwolle, Roveenen, Staphorst, de Wijck, „Bessen", Spier, Beilen, Assen, Zuid-Laren, Groningen, Elburg, Harderwijk, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Dokkum.

i Adam Ebert (2653-1735), duitsche rechtsgeleerde en hoogleeraar te Frankfort. Zie Allgemeine Deutsche Biographie. 2 „Dicht an der Börse hatte Mistress Breuning das Eck-Gewelbe, so voller Englischen Bucher", volgens Ledeboer woonde zij dan ook aan de Beurs- sluis ; zie Ledeboer Alfabetische lijst der boekdrukkers enz. blz. z8. 64 VOGEL, SIDNEY 1678-1679

2 Blz. 11/17, 23/25, 563/570 — Mei/Juli; Oct./Nov. 1678, Aug./Oct. 1688. De schrijver bezoekt het stadhuis, de Nieuwekerk 2, de Wester- kerk, de Zuiderkerk, de Oudekerk, de Noorderkerk, het Prinsen- hof, 's landsmagazijn met de werf en de lijnbaan, het weeshuis, den schouwburg, de doolhoven, het lucht- en het spinhuis en het Oost-Indische huis, waar hij zich vervoegde om dienst te nemen bij de Oost- Indische Compagnie als bergmeester en vaandrig ; hij sprak daar met den advocaat der Oost -Indische Compagnie mr. Willem van Dam, Nicolaas Rochusz van Capelle en Louys Trip. Teruggekeerd uit Indië logeert hij in de Middelste Liesveldsche Bijbel. Hij komt,natuurlijk weer in het Oost-Indische huis waar hij op verzoek eervol ontslag krijgt en spreekt er met den commissairis der Oost-Indische Compagnie Salomon van de Bloc query. In de ronde Luthersche kerk ontmoet hij Frederik, hertog van Saksen, zijn vorst 3 , dien hij 's middags in het Oude Heeren-logement opzoekt, waar hij ook diens „Minister" Hoffrath Jacobs en zijn kok (Kuchen-Meister) Bissing spreekt.

SIDNEY (afterwards EARL OF ROMNEY), HENRY — Diary of the times of Charles the second by —, including his correspondence with the Countess of Sunderland and other distinguished persons at the English court ; to which are added, letters illustrative of the times James II. and William III., ed., with notes by R. W. Blencowe. 2 vol. London 1843. 8°. — With portr. K. B. 's -Gr.

i Volgens den titel was hij na zijn reizen Cammer-Meister aan het saksische hof te Altenburg. 2 Zaterdags was er in den namiddag orgelconcert, dat een uur duurde. 3 In Aug. Beck Geschichte der Regenten des gothaischen Landes (Gotha 1868), waarin een levenbeschrijving van dezen vorst Frederik I (1646- 1691), voorkomt, wordt in 't geheel niet van een reis naar Holland in die jaren gesproken. SIDNEY, FRIKE 1679 65

i Dl I blz. 39/66, 147/1 70, 173/175 ; II blz. 295/307, 3Z 2/3 14 — Juli/Oct. 1679, Maart. 1688/1689 — 's-Gravenhage, Utrecht, Nijmegen, Dieren, Amsterdam, Scheveningen, Honselaarsdijk, Delft, Noordwijk, Katwijk, Soestdijk, Brielle. 2 Dl I blz. 63/65, 167/168 ; II blz. 295/306 — Aug./Oct. 1679, Maart 1688. De schrijver' bezoekt het stadhuis, het admiraliteitshuis, het Oost-Indische huis en het admiraliteitsmagazijn, een synagoge, het [burger?] weeshuis, het binnengasthuis, een Luthersche kerk, de Armenische kerke en een Hervormde kerk. De door hem genoemde personen zijn mr. Gilles Valckenier, burgemeester van Amsterdam, de juwelier don Jeronimo d'Acosta 3 en de kooplieden Gerard, Stiles en Ormes.

FRIKE, CHRISTOFF. Ost-Indianische Räysen and Krieges- Dienste, oder eine auszführliche Beschreibung was sich Zeit solcher nemlich von A. 168o biss A. 1685 so zur See, als zu Land in offentlichen Treffen and Scharmüzeln.... mit ihme and seinen beygefügten Cameraden bin and wieder begeben, da dann insonderheit der Bantamische Krieg auf Grosz-Java von Anfang bisz zu Ende warhafftig vorgestellet and entworffen, u. s. w. Ulm 1692. 8°. — Mit Portr., Taf. and Karten. U. B. L. I Blz. 2/6, 295/296 — Dec. 1679, 1686 — Amsterdam, Brielle. 2 Blz. 2/6, 295/296 — Dec. 1679, 1686.

r Henry Sidney, earl of Romney (1641-1704), engelsch staatsman, van 1679-1681 gezant in 's-Gravenhage, later aanhanger van Willem III, dien hij in 1688 op zijn reis naar Engeland vergezelde. Zie Dictionary of national biography en de inleiding van b. g. Diary. 2 Zie o.m. over de armenische of persiaansche kerk op Boomsloot het artikel van Jeronimo de Vries Jzn. in Vervolg op van Loon's Ge- denkpenningen dl V blz. 380-382 en de reis van Hude ( 1 755)• 3 Over Mozes Curiel anders genoemd Geronimo Nunez da Costa, zie H. J. Koenen Geschiedenis der Joden in Nederland blz. 183, 184. 66 HESSE, HANSEN 168o

De schrijver' monstert aan op het Oost-Indische huis als chirurgijn ; in 1686 keert hij uit Indië terug.

HESSE, ELIAS. Ost-Indische Reise-Beschreibung, oder Dia- rium, was bey der Reise des Churfl. Sachs. Raths and Bergk- Commissarii D. Benjamin Olitschens im Jahr 168o von Dreszden aus, bis in Asiam auf Sumatras, denckwurdiges vorgegangen,

Dreszden 1688. 12 0 . U. B. L. i Blz. 5/18, 333/347 — Juni/Nov. 168o, Nov. 1683. — Stavoren, Enkhuizen, Edam, Marken, Amsterdam. 2 Blz. 9/16, 339/345 — Juli/Nov. 168o, Nov. 1683. De schrijver 2 uit Saksen geboortig trad in dienst bij zijn landsman Benjamin Olitsch, die als berg-hoofdman voor de Oost- Indische Compagnie naar Sumatra vertrok. Op diens aanbeveling wordt hij hier op het Oost-Indische huis als berg-schrijver aan- genomen, voor zijn vertrek bezoekt hij het stadhuis en het magaz ijn der Compagnie. In 1683 teruggekeerd logeert hij bij een Hamburger naast het Oost-Indische huis, daar de „Roock-maecker" uithing.

HANSEN. — Extrait de deux lettres écrites à 1'Auteur du Journal [des scavans], 1'une de Hanover par M. de Leibnitz Conseiller de S. A. Mr. le Duc d'Hanover touchant une expé- rience considérable d'une eau fumante, et l'autre d'Oxford par M. HANSEN. U. B. Amst. Journal des scavans de Pan MDCLXXXI dl. IX 1/2 Blz, 49/51 — c. 168o — Amsterdam.

i Christoff Frike uit Ulm (geboren 1661). Zie Tiele Nederlandsche bibliographie van landen volkenkunde blz. 84. 85. 2 Zie over hem J. Beckmann Litteratur der álteren Reisebeschreibungen dl I blz. 624; Tiele Nederlandsche bibliographie van landen volkenkunde. en A llgemeine Deutsche Biographie. HANSEN, ANONYMUS, REGNARD 168o-1681 67

Hansen 1 schrijft, dat hij het natuurkundig kabinet van mr. Vescher heeft gezien en dr. Joh. Friedr. Helvetius =' sprak.

8 3 VOYAGES faits en divers temps en Espagne, en Portugal, en Allemagne, en France, et ailleurs. Par mons. M****. Amsterdam chez George Gallet 1700. I2 °. --- Met kopergr. U. B. Amst. i Blz. 209/216 — Maart 1681 — Willemstad, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leider', Amsterdam, Naarden, Voorthuizen, Hoog-Soeren, Deventer, Delden. 2 Blz. 213/215 — Maart 1681. De schrijvers bezoekt het stadhuis en de beurs. Hij legde een bezoek af bij den consul van zijn land. Tegenover blz. 213 een kopergr. voorstellende den Dam met stadhuis en waag. 84 REGNARD — Voyage de — en Flandre, en Hollande, en Danemark et en Suède, (1681). Nouv. éd. pnbl. ay. introd. et notes par A. de Marsy. Paris 1874. 8°. U. B. Amst. i Blz. 27/43 — Mei 1681 — Rotterdam, Delft, 's Graven- hage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Lnkhuizen, Workum, Leeuwarden, Groningen. 2 Blz. 38/41 — Mei 1681. De schrijver4 bezoekt het stadhuis met den toren, het rasp-

z Friedrich Adolph Hansen (gest. 1711), natuurkundige, zie JScher Allgemeines Gelehrten-Lexicon. 2 Dr. Joh. Friedr. Helvetius beroemd geneeskundige, lijfarts van den prins van Oranje en dan ook in Den Haag gevestigd 3 De onbekende schrijver, die deel uitmaakte van een gezantschap onder Monsieur D. G. door Colbert naar Brunswijk en Lunenburg gezonden (zie blz. 199), noemt zich een bloedverwant van den voornaamsten medischen professor in Leiden (Carolus Drelincourt ?), dien hij aldaar opzoekt (blz. 232, 213). 4 Jean Francois Regnard (1655-1709), fransch dichter. Zie over deze reis Joh. Beckmann Litteratur der di/eren Rersebeschre2bungen dl II blz. 295. 68 REGNARD, CH. FIERVILLE 1681

huis, het spinhuis, de Nieuwekerk, de Portugeesche synagoge, het Oost-Indische huis en de werf, de admiraliteitswerf, de opera (opgevoerd werd l'Enlèvement d'Helène)l. Hij Maakte hier kennis met „monsieur de Resvic°, des pre- mières families de Hollande et qui a fait une très-belle dépense à ces dernières guerres," alsook met diens -verloofde, mej. Hornia, „heritière de très-grands biens, catholique comme lui." Regnard logeerde bij Cellier à la Place Roiale in de Kalverstraat.

8 5

FIERVILLE, CH. Voyage anonyme et inédit d'un Janséniste JULES LEMAITRE] en Flandre et en Hollande (1681). U. B. Amst.

Revue de géographie. Dl XXIII (1888) blz. 212-220, 2 93 -3 02, 3 6 4 - 373, 449-457; dl XXIV (1889), blz. 40-53, 129-142. i Dl XXI1I blz. 297/301, 3 68/372, 453, 454; XXIV blz. 4 2/45 , 49/50, 136, 138/139. — Juli 1681 — Rotterdam, Delft, Amster- dam, 's-Gravenhage, Utrecht, Middelburg, Vlissingen, Leiden, Noordwijk, Dordrecht. 2 Dl XXIII blz. 299, 368/372, 453/454, XXIV, blz. 49/5 0• 136, 138/139 — Juli *1681. De schrijver Jules Lemaitre 3 , bezocht J. van Neercassel 4. Hij 1 ogeerde bij eene weduwe Schip fie.

i Vermoedelijk in den hollandschen schouwburg: „Nous aprimes que tout l'argent qu'il donne, alloit aux pauvres". 2 Misschien een van Nispen, heer van Rijswijk, een buiten op de Lijmers in Gelderland. Zie Van der Aa Aardrijkskundig woordenboek dl IX blz. 537. 3 Jules Lemaitre (gest. 1688), parijsch advocaat, Jansenist, kwam naar Holland om J. van Neercassel, apostolisch vicaris, op te zoeken. Bovengenoemd opstel werd door Ch. Fierville geschreven naar aanleiding van het reisverhaal van Lemaitre, dat zich in handschrift in de bibliotheek te Havre bevindt. Deze studie bevat groote aanhalingen uit het origineel en kwam dus voor deze bibliographie in aanmerking. 4 Johan van Neercassel aartsbisschop van Utrecht. Zie over hem J M. Neale A history of the so-called Jansenist Church of Holland blz. 158. E. VERYARD, J. V. MELLE, CHR. HENR. POSTEL 1682-1683 69

VERYARD, E. An account of divers remarks, as well geogra- phical, as historical, .... and moral; taken in a journey through the Low-Countries, France, Italy, and part of Spain, etc. Lon- don 1701. f°. K. B. 's-Gray. I Blz. 1/24 — April 1682 — Amsterdam, Utrecht, Haarlem, Leiden, Katwijk, 's-Gravenhage, Loosduinen, Delft, Rotter. dam, Dordrecht, Gorinchem, Loevestein, Zalt-Bommel, 's-Her- togenbosch, Nijmegen, Grave, Venloo, Roermond, Stevensweert, Stokkum, Maastricht. 2 Blz. I/5 — April 1682.

De schrijver ) bezoekt het stadhuis, het Oost-Indische huis, de beurs, het admiraliteitsmagazijn, het rasp- en spinhuis; verschillende wees- en gasthuizen, de Nieuwekerk, de Oudekerk, den hortus, het dolhuis, het athenaeum en een loodsmelterij ,,a blowing house". 87

MELLE, JAK. V. and CHRIST. HENR. POSTEL, Beschreibung einer Reise dutch das nordwestliehe Deutschland nach den Niederlanden and England im Jahre 1683. Herausgeg. von Carl. Curtius. Lubeck r8g1.4°.—Schulprogr. K.B.'s-Gray.,Arch.Amst. i Blz. 13/26 — Juni, Juli 1683 — Delfzijl, Groningen, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Enkhuizen, Hoorn, Purmerend, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Honselaarsdijk, Scheveningen, Utrecht, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Geertrui- denberg, Breda. 2 Blz. 17/Ig — Juni, -Juli 1683. De schrijvers 2 nemen hun intrek bij den franschen kok mr.

r E. Veryard, volgens den titel doctor in de geneeskunde. 2 Jakob von Melle (1659-1743), predikant van de St. Mariekerk te Lubeck en Christian Henrich Postel (1658—r7o5), advocaat en bekend als dichter van operateksten, maakten samen na afloop van hun studiën een reis. Zie de inleiding van b.g. werk blz. r-9. GEMELLI CARERI, TESSIN 1686-1687

Xainlonge „au grand Roy de France" op den Zeedijkl. De ge gebouwen zijn: het stadhuis, de Duitscheen dePortugeesche-noemde synagogen, de Nieuwe Luthersche kerk, de Oudekerk, de Nieuwe- kerk, het Oost-Indische en het West-Indische huis, het oude en het nieuwe doolhof, de beurs. 88

GEMELLI CARERI, GIo. FRANC. Giro del mondo. Neova ed. Tom. VII, Venezia 171g. 8°. U. B. Gott. i Blz. 247/270 — Juni 1686 — Dordrecht, Willemstad, Rot- terdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Nijmegen. 2 Blz. 260/266 — Juni 1686. De'schrijver 2 bezoekt het Oost-Indische huis, het West-Indische huis, de beurs, het stadhuis, het arsenaal en de gasthuizen. Hij kwam aan huis bij Francesco Stryker, die hem allerlei kostbare dingen liet zien, o.m. een kistje, rijk beschilderd en met edelgesteente versierd, dat op 70 000 scudi geschat werd; verder sprak hij den geleerden Jean Le Clerc (Joannes Clericus).

TESSIN d. y. s., NICOD., Studieresor i. Danmark, Tyskland, Holland, Frankrike och Italien. Anteckningar, bref och ritningar utg. af Osv. Sirén. Stockholm 1914. gr. 4°. — Met pl. K. B. 's-Gray. z Blz. 68/79 — Zomer -1687 — Het Loo, Soestdijk, Amsterdam,

3 In het Reisbock van J. ten Hoorn, 1689, wordt genoemd de Groote Koning van Vrankrijk op den Zeedijk. 2 Giovanni Francesco Gemelli Careri (1651 -1718 of 1725), beroemd italiaansch wereldreiziger. Zie: Joh. Beckmann Litteratur der filteren Reise- beschreibungen dl II blz. 84; P. Amat di S. Filippo Studi biografici e bibliografici nulla scoria della geografia in Italia Ed. 2a, vol. I blz. 467-470 een engelsche vertaling van zijn reizen door Europa vindt men inde Collection of voyages and travels London 1732. Vol. VI blz. 41-142, eveneens in b.g. bibliotheek voorhanden. TEssIN, MISSON i687 71

Leiden, s'-Gravenhage, Honselaarsdijk, Delft, Rotterdam, Breda. 2 Blz 70/73 — Zomer 1687. De schrijver 1 bezoekt: het s'ladhuis (de zoldering in de Groote Zaal was nog niet voltooid), de Nieuwekerk, de Ronde Luthersche kerk, het rasphuis, het spinhuis, de Fransche opera, het Trippenhuis, „wohl dass kostbarsste" van al de „beste undt griste heusser". Hij maakte kennis met de schilders Gerard de Lairesse, Johannes Glauber, Melchior d'Hondecoeler, Maria van Oosterze ijck, David van der Plaes, Nicolaes Maes, Michiel van Miesscher; de beeld- houwers Bartholomaeus Eggers, de Jong 2), verder Welhelm da Goniar, eigenaar van een marmerzaagmolen aan de Wetering, Bernardus Dronrijp, loodgieter van beelden, Frederik de Wil, graveur en kunsthandelaar.

MlssoN. — Voyage d'Italie de —. Avec un mémoire contenant des avis utiles à ceux qui voudront faire le même voyage. 5e éd., plus ample et plus corrrecte que les précédentes, enrichie de nouvelles figures et augmentée d'un quatrième volume trad. de l'Angl., et contenant les remarques que monsieur ADDISON a faites dans son voyage d'Italie. 4 tom. Utrecht 1722. 12°. U. B. Amst. x Dl I blz. 1 /40 — Oct. 1687 — Rotterdam, Delft, 's-Gra- venhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Loosduinen, Utrecht, Zeist, Renen, Renkum, Arnhem, Doesburg.

i Nicodemus Tessin de jongere (1654-1728), beroemd zweedsch architect, die op zijn tweede reis naar Italië ook ons land bezocht. Zijn aanteekeningen, die hij in het Duitsch schreef, zijn voorzoover ze Neder- land en België betreffen, ook uitgegeven door Gust. Upmark in Oud-Holland 18e jaarg. (19oo) blz. 117-128, 144. -152, 199-210. 2 Zijn de andere kunstenaars bekend, dat is niet het geval met dezen De Jong, die volgens Tessin bestellingen kreeg van den Koning van Siam. 72 MISSON, ANONYMUS 1687—i690

2 Dl I blz. 28/36 — Oct. 1687. De schrijver' bezocht het stadhuis, de Nieuwekerk, de Portugeesche en Duitsche synagogen, het tuchthuis, het spinhuis, het begijnhof, de schouwburg (nous venons de voir un opera Francois, ot it n'y avoit ni machines, ni habits riches, ni bons acteurs), de beurs, het athenaeum en een muziekhuis. Hij haalt het reisverhaal aan van Ch. Patin 2 bij het noemen der verzamelingen van A. Grill, L. van der Hem, Occo en Jonas Witsen, die hij vermoedelijk zelf niet bezocht. Ook citeert hij een schrijver G. L. over de Joden en noemt in deze aanhaling D. Jerome Nunez da Costa, agent van den koning van Por Don Emanuel de Belmonte 3, resident van den koning-tugal, en van Spanje.

VOYAGE — A late — to Holland, with brief relations at the transactions at the Hague; also remarks on the manners and customs, nature, and comical humours of the people; their religion, government, habitations, way of living, and manner of treating strangers, especially the English. Written by an English Gentleman, attending the Court of the King of Great- Britain. Printed in 1691. 12 °. K. B. 's-Gray. Herdrukt in the Harleian Miscellany 1744, dl II blz. 569-581. (Ed. z8ro dl IX blz. 53 1-546). r Ed. 1744, blz 57o/581 — Jan./Maart 16go — 's-Graven- hage, Amsterdam. 2 Blz. 580 — Jan./Maart 16go.

i Francois Maximilien Misson (gest. 1722), fransch letterkundige, protestantsch lid van het parlement. wijkt uit zijn vaderland na de herroeping van het edict van Narites en wordt gouverneur van den graaf van Arras, dien hij op zijn reizen vergezelt en waarover hij b.g. veel gelezen reisverhaal schrijft. Zie Navorscher 1866 blz. 47. 2 Zie Ch. Patin's reis no 70. 3 Zie over deze beiden Is. da Costa Israel en de volken ze uitg. blz. 287. TURRETTINI i69i—i692 73

De schrijver' zegt alleen van Amsterdam, dat elke secte onder de Christenen er haar kerk heeft en den Joden is toegestaan er hun synagogen te hebben evenals in Rotterdam.

BUD>, E. DE. Voyages de J. A. TURRETTINI (i69i—i693) d'après une correspondence inédite. Bibl. Tw. K. Séances et travaux de l'Académie des sciences morales et politiques (Institut de France). Compte-rendu. Ann. LXVII. Nouv. série tom. LXVII, 1907. ier semestre, blz. 3 84 -421 . i Blz. 393/404, 411/413 — April/Mei 1691, April I€92 — 's-Gravenhage, Amsterdam, Leiden, Rotterdam, Zaandam, Enk- huizen, Franeker, Leeuwarden, Groningen. 2 Blz. 394, 412/413• — April 1691, April 1692. De reiziger 2 bezoekt eenige malen de Walenkerk, waar hij o.a. hoort spreken Jacques Bernard, waalsch predikant te 's-Gra-

venhage, later te Leiden 3 .

93 LANGHANSZ, CHRISTOPH. Neue Ost- Indische Reise; worinnen umständlich beschrieben werden unterschiedene Kusten and Insein in Ost-Indien, auf welche die holländische Geoctroirte

i De onbekende schrijver was, zooals de titel zegt, een der edellieden in het gevolg van Willem III, toen deze als koning van Engeland naar Holland terugkeerde. Van de koelbloedigheid en onversaagdheid van dezen vorst vindt men in het begin van dit reisverhaal een treffend staaltje. In zijn zedeschildering van de Hollanders heeft de schrijver veel ont- leend aan het boekje van Owen Felltham Batavia. Zie hierover Boek jaarg. 1914 blz. 337; Notes and queries i i e ser. vol. XII (1915) blz. 42 noot. 2 J. A. Turrettini (1672-1737), zwitsersch predikant beproefde te vergeefs de verschillende protestantsche kerken tot één geheel te vereenigen. 3 In April 1692 hier nogmaals eenige dagen vertoevende, wordt hem allerlei medegedeeld over „le fameux Milanais", Gregorio Lei, die zich hier gevestigd had en de schrijver was van een schotschrift over koningin Elizabeth van Engeland, waarover hij zeer verontwaardigd was. 74 LANGHANSZ, MOUNTAGUE 1693 -1695

Compagnie zu handeln pfleget, .... nebst dem was sich merk -würdiges auf der Reise des Herrn Paulus de Roy nach Suratte zugetragen, welcher als Commissarius der Edlen Compagnie.. dahin abgeschicket worden. Leipzig 1705. 8°. U. B. L. i Blz. 46/58, 65o/66o — Nov./Dec. 1693, Sept. 1701. — Ameland, Amsterdam, Middelburg. 2 Blz. 5 2/57 — Dec. 1693. De schrijver' die in de Keurvorst van Saksen in de Nieuw- straat logeert, kwam hierheen om zich in dienst der Oost-Indische Compagnie te begeven. Op het Oost-Indische hitis verneemt hij dat alle officiersplaatsen bezet zijn, waarop hij zich als soldaat laat inschrijven. In September 1701 keert hij terug.

94 MOUNTAGUE, WILL. The delights of Holland: or, a three months travel about that and the other provinces. With observations and reflections on their trade, wealth, strength, beauty, policy, etc. Together with a Catalogue of the rarities in the Anatomical school at Leyden. London 1696. 8°. K. B. 's-Gr. i Blz. 2/237 — Aug./Nov. 1695 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Vlaardingen, Delfshaven, Rotterdam, Delft, 's-Gra- venhage, Scheveningen, Honselaarsdijk, Rijswijk, Wetering, Voorburg, Voorschoten, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Naarden Weesp, Ouderkerk, Abcoude, Nieuwersluis, Breukelen, Maarsen, Zuilen, Utrecht, Soestdijk, Buiksloot, Purmerend, de Beemster, Schermerhorn, Alkmaar, Egmond aan den Hoef, Egmond aan Zee, Egmond binnen, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen, Vere. 2 Blz. 116/190, 213/220, 226/227 — Aug./Oct. 1695. De schrijver bezoekt met zijn twee reisgenooten het stadhuis met de bank en de gevangenis, de Nieuwekerk, een Fransche

2 Christoph Langhansz uit Breslau; van de ruwe wijzé, waarop het scheepsvolk voor de Compagnie werd aangeworven, geeft hij een levendige beschrijving. Zie de uitvoerige kritische beschouwingen over dit boek in J. Beckmann Litteratuy der Citeren Reisebeschreibungen dl I blz. 7o e. V. MOUNTAGUE, MADRISIO 1695 -16o8 75 kerk, de Engelsche kerk op het begijnhof, een Luthersche kerk, de Porlugeesche synagoge, de Arnienische kerk, de kerk der Brow- nisten, een Doopsgezinde kerk, de Kzs'akerskerk, het Oost-Indische huis en magazijn, de beurs, liet burgerweeshuis en andere ,,alms-houses", het dolhuis, „their Bedlam", het spinhuis, het rasphuis, den beyerd, het admiralitcilsgebouw, het doolhof „a noted tavern out of the city-gates", het Hecrenlogement, den schouw (opgevoerd werd Crispijn the physicicnl), twee muziekhuizen-burg genoemd the Long-Cellar en het Hof van Holland. Hij bezocht de verschillende markten en woonde een paar terechtstellingen bij, een onthoofding en een ophanging.

MADRISIO, N1ccoLO. Viaggi per l'Italia, Francia, e Germania. Descritti in versi. Con annotazioni copiose, ove si •rischiarano passi importanti, s'inseriscono relazioni di citta; di costumi, di popoli, di palagi, e ville regali, etc 2 tom. Venezia 1718. kl. 8°. — Met titelpi. U. B. Gott. i Dl II blz. 14/20, 126/.182 — 1697/1698 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Rijswijk, Leiden, Amsterdam, Utrecht, Nijmegen. 2 Dl II blz. 19/2o, 146/148, 163/i8o — 1697/1698. De schrijver 2 die in zijn aanteekeningen op zijn reisverhaal in verzen een levendige beschrijving geeft 3 , vermeldt het stadhuis,

r Krispijn medicijn. Blijspel n. h. Fransch van de Hauteroche, vert. door P. de la Croix. 2 Nicoll Madrisio (1657-1729), italiaansch reiziger. Zie over hem P. Amat di S. Filippo Studi bioera/zca e bzbliogra/zcz sulla storza Bella geografia in Italia Ed. za vol. I blz. 488, 489. 3 O.á.: Ogni picciolo spazia della laguna ne rimane in guisa coperto, the 1'acqua in nessun luogo apparisce costituendo fuori dell'Amsterdam terrestre un altco Amsterdam natante, e marittzrno. Behalve de duizende schepen van de Baltische en Middellandsche zeeën en van Oost en West, komen hier jaarlijks acht honderd haringbuizen en twee honderd Groen- landvaarders. Hij roemt de door hem geziene schilderijen, die, zegt hij niet onderdoen voor de „famose pennelli" van Titiaan en Rafael. D hollandsche meesterwerken worden echter niet bij name genoemd. 76 MADRISIO, STURM i697—i699

het admiraliteitsgebouw, de Oudekerk, de Nieuwekerk, de Ronde Luthersche kerk, de beurs, het oude mannen- en vrouwenhuis, het Oost-Indische huis, het West-Indische huis, de stadsbibliotheek, de Portugeesche synagoge. g6 STURM, LEONH. CHRISTOPH. Durch ein grossen Theil von Teutschland and den Niederlanden bisz nach Parisz gemachete architectonische Reise-Anmerckungen, zu der Vollstandigen Boldmannischen Bau-Kunst VIten Theil als ein Anhang gethan. Augspurg 1719. fo. — Met pl. U. B. Koningsb. i Blz. 17/39, 131/141 — z697 en 1699 — Nijmegen, Arnhem, Rozendaal, Dieren, Zutfen, Huis te Voorst, Deventer, het Loo, Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Gouda, Dordrecht, Geerkruidenberg, Breda, Sas-van-Gent, Axél, Hulst, Zandvliet, Bergen-op-Zoom, Steenbergen, Willemstad, Rotterdam, Delft, Rijswijk, Honselaarsdijk, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Stavoren, Molkwerum, Hindeloopen, Workum, Bolsward, Franeker, Leeuwarden, Dokkum, Groningen. 2 Blz. 29/34 — 1697 en 1699. De door den schrijver' bezochte gebouwen, die het uitvoerigst beschreven zijn, zijn het stadhuis „unstreitig das herrlichste Rath-Hausz in der Welt", de Nieuwekerk, de Ronde Luthersche kerk en de Oosterkerk. Verder worden nog

i Leonard Christoph Sturm (1669 -1719), duitsch wis- en werktuigkundige en architect, werd in 1694 professor in de wiskunde te Wolfen- bi ttel, in 1702 te Frankfort a. d. 0; in 1697 en 1699 maakte hij studie- reizen naar Holland en Parijs. Hij schreef behalve werken over bouwkunst, ook over theologische onderwerpen, wat hem veel vijanden bezorgde. Op zijn reis door Nederland maakte hij, zooals uit dit reisverhaal blijkt, veel studie van de hollandsche vestigbouwkunde, voor wier grondvester. Coehoorn hij diepen eerbied heeft (zie blz. i8 en 139 van zijn reisverhaal). Vermelding verdient, dat hij van de meeste stadsbolwerken verklaart, dat zij slecht onderhouden zijn, ook van de amsterdamsche (zie blz. 30). Zie over hem Allgemeine Deutsche Biographie en de daar vermelde bronnen, alsook Nagler's Ki nstlerlexicon. STURM 1697—i699 genoemd de Oudekerk, de Zuiderkerk, de Oude Luthersche kerk, de Portugeesche Synagoge, de Jan Rodenpoortstoren, het diakonieweeshuis, het weduwenhof, de twee oude vleeschhallen, het waaggebouw met het Theatrum Anatomicum, de beurs, het landsmagazijn, het Oost-Indische huis, het burgerweeshuis, het rasphuis; het dolhuis, het s/'inhuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het binnengasthuis, het Prinsenhof, de schouwburg, de Westerkerk met toren en de Noorderkerk. Ook wordt den lief- hebber der „Ingenieur-Kunste" aangeprezen als bezienswaardig „das Glasz-Hausz, de gieterijl, de stads steenhouwerij en metseltuin, de groote sluis in den Amstel, „die recht herrlich grosse Amstel Schläusse", en de „schone" windmolens; vermeld worden nog de vier doolhoven. Hij beschrijft uitvoerig de techniek van de waterkeering aan de Nieuwe Brug en van het oorgat in die brug, waar de schepen met opstaande mast doorvaren; ook geeft hij een technische beschrijving van de amsterdamsche moddermolens 2

i Hij zegt van het „Glasz•Hausz" en de gieterij, dat zij in de nabijheid der wallen lagen; vermoedelijk is dus de glasblazerij bedoeld waarvan M. Fokkens in zijn Beschrijvinge der wijdt-vermaerde koop-stadt Amstelre- dam (1662) blz. 305-307 melding maakt, die gelegen was aan het einde van de Rozengracht en waar „kristalijne en fijne glasen" gemaakt werden, „also goet ... als oyt Venetien gedaen heeft". 't Was een groote inrichting, die wekelijks alleen aan hout en turf voor honderdvijftig à honderdzestig guldens verstookte. Zie ook Von Zesen Beschreibung der Stads Amsterdam (1664) blz. 210, 211 en Robert Schmidt Das Glas (1912) blz. ir6, 117, 35 1 , 352 , 374. — Ook de geschut- en klokgieterij lag in de nabijheid der wallen, aan de Baangracht tegenover de Zaagmolenpoort. De stadstimmer- tuin lag aan de Baangracht bij de Leidschegracht. Zie Wagenaar Beschrij- ving van Amsterdam dl II blz. 45, 46• 2 Een uitvoerige beschrijving van het modder-molenschip, dat in 1 575 voor Amsterdam in gebruik was en dat een uitvinding was van den amsterdamschen wiskunstenaar en scheepsbouwmeester Joost Jansz. Bilhamer vindt men in P. le Comte Afbeeldingen van schepen en vaartuigen, in verschillende bewegingen Amsterdam 1831 blz. 5-7. Omstreeks 1734 was de mechaniek aanmerkelijk verbeterd en in 1829 brachten de gebroeders Tymon en Adrianus Kater weer belangrijke wijzigingen daarin aan. Zie hetzelfde 78 STURM, BROMLEY 1697-1699

en zegt een aardig door wind gedreven machinetje voor het zuiver uitboren van geweerloopen gezien te hebben achter het

Oost - Indische huis. De plaat X stelt voor den plattegrond van het stadhuis; op plaat IX en XI zijn o.m. afgebeeld het grondplan der Ronde Luthersche kerk en van het portaal onder het orgel in de Nieuwekerk, verder de afbeelding van een amster damsche baggermolen, met doorsnede en plattegrond.

97 TRAVELS — Several years — through Portugal, Spain, Italy, Germany, Prussia, Sweden, Denmark and the United Provinces. Performed by a gentleman [WILLIAM BROMLEY]. London 1702. 8°. Bibl. Dresden. Z Blz. 271/28o — zomer 1699 -- Winschoten, Groningen, Leeuwarden, Workum, Enkhuizen, Hoorn, Amsterdam, Rotter- dam, Gouda, Utrecht, Leiden, Delft, Brielle. 2 Blz. 274/276 — zomer 1699. De schrijver' bezoekt het stadhuis, het rasphuis, de beurs, het Oost- Indische huis en het arsenaal (the armory).

98 NORTHLEIGH, JOHN. Topographical descriptions: with historico- political, and medico-physical observations: made in two several voyages, through most parts of Europe. London 1702. 8°. Bibl. Dresden. i Blz. 1/122 — c. 1700 — Brielle, Maassluis, Vlaardingen, werk op genoemde blz. Plaat i2 van genoemd boek geeft een afbeelding van dezen moddermolen; voor een zeventiende eeuwsche vgl. Amsterdam in de zeventiende eeuw. Groei en bloei blz. ii2. i William Bromley (1664-1732), engelsch staatsman, maakte na afloop zijner academische studiën reizen op het vasteland van Europa en publiceerde daarover in 1692 een boekje: Remarks in the grande tour lately performed by a person of quality. Van zijn reizen van 1693 tot 1699 verscheen in 1702 b.g. uitgave. Zie Dictionary of national biography. NORTHLEIGH, STOLLE 1 700-1703 79

Schiedam, Delfshaven, Rotterdam, Dordrecht, Delft, 's-Graven- hage, Scheveningen, Honselaarsdijk, Rijswijk, Loosduinen, Leiden, Amsterdam, Naarden, Utrecht, Vianen, Gorinchem, Woudrichem, Heusden, Zalt-Bommel, 's-Hertogenbosch, Breda, Maastricht, Sluis, Kadzand, Vlissingen, Middelburg, Arnemuiden. 2 Blz. 50/73 — c. 1700. Bezocht wordt door den schrijver' het stadhuis, de Nieu veekerk, de Oudekerk, het admiraliteitsmagazijn, het rasphuis, het sin- huis, de svnagogena en de Lombard. 99 STOLLE, GOTTL. Beitrage zur Kenntniss des 17. and 18. Jahr- hunderts aus dem handschriftlichen Aufzeichnungen GOTTLIEB STOLLE'S mitgetheilt von G. E. Guhrauer. U. B. Utr. Allgemeine Zeitschrift fur Geschichte. Bd VII (1847) blz. 3 8 5-436 , 481-531. Blz. 481/524 — Juni, Juli 1703 — Groningen, Leeuwarden, Wieuwerd, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Rijnsburg, 's-Graven- hage, Rotterdam, Utrecht. '2 Blz. 483/490 -- Juni, Juli 1703. De schrijver 2 ontmoette hier Philipp zaan Limborch „das Haupt der Remonstranten ", een duitscher Sebastian Pezold, die Stolle en zijn vrienden in een logement Zum Bremer Hauptmann bracht, waar zij een ouden man spraken, die allerlei over Spinoza wist te vertellen; verder sprak hij den uitgever van

Spinoza's werken Jan Rieuzs'ertsz en den theoloog Petrus Dittelbach 3 . i John Northleigh (1657-1705), medicus; schrijver van staatkundige en polemisch-theologische werken. „There is no indication of -the periods at which the tours were made", zegt de Dictionary of national biography. 2 Gottlieb Stolle (1693-1744) duitsche letterkundige. Het handschrift dat zijn reisverhaal bevat, berust in de Kónighche and Universitáts-Bibhothek te Breslau, waarvan. G. E. Guhrauer een korte bewerking heeft gegeven. Zie over Stolle de inleiding van Guhrauer en Allgemeine Deutsche Biographie; over het reisverhaal ook: Beriglen zan liet Historisch Genootschap dl I 2e st. blz. 16-34; Kroniek van het Historisch Genootschap dl i V blz. 66 e.v. 3 P. Dittelbach eerst een aanhanger, later een tegenstander van de La- badisten. Hij was de schrijver van een boekje over het Verval en val der Labadisten. 8o Jos. SHAW 1700

I00

LETTERS to a nobleman from a gentleman travelling thro' Holland, Flanders and France. With a description of Ghent, Lisle, etc. And of the courts of Versailles and St. Germains. [By JOSEPH SHAW]. London 1709. 8°. Arch. Amst. i Blz. 2/58 — Sept. 1700 — Rotterdam, Gouda, Oudewater, Utrecht, Amersfoort, het Loo, Dieren, Arnhem, Nijmegen, Grave, 's-Hertogenbosch, Dordrecht, Delft, 's-Gravenhage, Loosduinen, Honselaarsdijk, Rijswijk, Leiden, Haarlem, Zaandam, Alkmaar, Medemblik, •Enkhuizen, Hoorn, Edam, Monnikendam, Purme- rend, Amsterdam, Muiden, Breda, Bergen-op-Zoom. 2 Blz. 35/42 — September 1700. De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Ronde Luthersche kerk, het admiraliteitshof, de latijnsche school, de Portugeesche synagoge, den hortus, de schouwburg, het burgerweeshuis, het R. K. maagdenhuis, het dolhuis, het spinhuis, het tuchthuis en willige tuchthuis, het leprozenhuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het West-Indische huis, het Oost-Indische huis, het admirà- liteitsmagazijn, het stadhuis, de bank van leening, de huizen van Trip en de Pinto 2, de. boekwinkels van J. H. Wetstein en Waes- bergen, waar hij rechtsgeleerde werken kocht.

x Joseph Shaw (1671-1733), engelsch rechtsgeleerde en schrijver van eenige rechtsgeleerde standaardwerken. Hij bracht den Koning-Stadhouder een bezoek te. Dieren, waar deze tijdelijk vertoefde, misschien bij de familie Bentinck. In 's konings gezelschap bevond zich o.m. Johan Willem Friso. „about thirteen years old, a fine, grave, man-like youth" (blz xi). Zie over Shaw Dictionary of national biography. 2 „In this last is a room pav'd with duccatoons or crown-pieces, and these enlayed edge-wise". De duitscher J. P. Willebrandt zocht er in 1757 te vergeefs naar! Ook in een boekje door Berkemeyer Le curieux anti- quaire on recueil historique et géographique, Leiden 1729, leeft deze fabel voort; de goudstukken zijn daar echter in zilver veranderd. Zie ook Navor- scheT x861 blz. 356. FRESCHOT, DE BLAINVILLE 1704-1705 81

IOI

REMARQUES historiques et critiques, faites dans un voyage d'Italie en Hollande dans l'année 1704. [Par C. FRESCHOT]. 2 tom. Cologne 1705. kl. 8°. Met titelpi. en kaart. U. B. Amst i Dl II blz. 112/119 — 1704 — Nijmegen, Rotterdam, 's-Gravenhage. IO2

BLAINVILLE, DE. Travels through Holland, Germany. Switser- land, and other parts of Europe; but especially Itally. Trans- lated from the author's own manuscript, (never yet published) by George Turnbull and YVill. Guthrie. Illustr. with proper maps. 1 3 vol. London 743 -45. 4 0 . K. B. 's-Gray. i Dl I blz. 2/51 — Jan., Febr. 1705 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Dordrecht, Leiden, Haarlem, Am- sterdam, Utrecht, Muiden, Naarden, Arnhem, Doesburg, Terborg. 2 Dl I blz. 30/45 — Jan. 1705.

De schrijver' bezoekt het stadhuis, de Nieuu , ekerk, de Oudekerk, de admiraliteitswerf en magazijn, het binnengasthuis. den beyerd, het rasphuis en het Oost-Indische magazijn en lijnbaan. 103

ITINERE — De — suo Anglicano et Batavo annis 17o6 et 1707 facto, relatio [de] C. H. E. D. [CHRIST. HEINR. ERNDTEL] ad amicum D. G. de K. A. C. Qua variae ad anatomiam, chirur- giam, botanicam et materiam medicaln spectantes observationes sistuntur. Accedit huic novae editioni praefatio, qua malignae Jani Gregorii Betulii obtrectationes de relatione hac in Epistola

I De Blainville, franschman, week uit na de herroeping van het edict van Nantes en kwam naar Holland, werd secretaris van A. van Citters, nederlandsch gezant aan het spaansche hof, woonde later te Londen en maakte met de zoons van den heer Blathwait „the grand tour", waarvan hij bovengenoemde beschrijving gaf. Zie de inleiding van genoemd werk. 822, ERNDTEL, BARCHEWITZ 1706—171O

ad amicum anno superiori 1710 propositae, solide refutantur. Amstelodami 17ií. ki. 8°. U. B. Amst.

i Blz. 5 2/53, 77/ 1 43 — 1706/1707 — Amsterdam, 's-Graven- hage, Rotterdam, Hellevoetsluis. 2 Blz. 81/143 — Dec. 17o6 - einde April 1707. De schrijver' bezoekt het binnengasthuis, het diaconie oude mannen- en vrouwenhuis, den hortus botanicus, waarvan hij de voornaamste planten beschrijft; ook over de door hem bijgewoonde belangrijke operaties geeft hij uitvoerige inlichtingen. De genoemde personen zijn: Pieter Adriaansen 2, vader en zoon, Godo/r. Bidloo', Corn. Boeckelman, Calu e, Guenelon, J. J. Rau, prof. Fr. Ruysch, Phil. Verheyen van Leuven, de engelschman

Wickham, allen chirurgen en Lud. Kuster 4 .

104

BA-tcHEWITZ, ERNST CHRIST. Neu-vermehrte Ost-Indianische Reise-Beschreibung. Darinnen I. Seine durch Teutsch- and Hol Indien gethane Reise; II. Sein eilfí-j ahriger Aufenthalt-land nach auf Java, Banda....; III. Sein Riick-Reise, der dabey erlittene grausame Sturm, and endlich glücklich erfolgte Ankunft in sein Vaterland umstandlich erzehlet wird. Erfurt z75í. kl. 8°. — Met kopergr. en titelpi. U. B. L. i Blz. 11/28, 34/41, 678 — 1707/10, 1722 — Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Gouda, Dordrecht, Breda, Hellevoetsluis. 2 Blz. zi/r6 — 678 — 1707, Sept. 1722.

r Christian Heinrich Erndtel (gest. 1734), plantkundige en medicus, lijfarts van den keurvorst van Saksen en koning van Polen. 2 Misschien Pieter Adriaanszoon Verduyn, toegelaten tot het Chirurgijns- gild in 1653. Zie Bio,ra/"kisches Lexikos der hervorragenaden Aerzle dl VI b]z. go. 3 G. Bidloo, medisch professor te Leiden, lijfarts van Willem III. 4 Lud. Kuster, vroeger hoogleeraar in de klassieke letteren te Berlijn, later ivo')nachtig te Amsterdam. BARCHEWITZ, LAEMMERMANN, VON UFFENBACH 1707-171I 83

De schrijver' bezoekt: het stadhuis, de Nieuwe kerk, de Portu- geesche en Duitsche synagogen, het rasphuis, de beurs, de latijnsche school. Teruggekeerd uit Indië logeerde hij op de Geldersche kade in het Wapen van Cop penhagen, waard Johann Hoffineyer. I05 ANEKDOTEN — Litterarische —, die Elzevirische Buchdruckerey in Leiden, and die beiden dasigen Gelehrten, Herm. Boerhave and Thom. Crenius betreffend. (Aus dem handschriftlichen Reise- Diarium des D. CHRIST. AUG. LAEMMERMANN, welcher.... sich 1710 in Holland aufgehalten hat). K. B. 's-Gray. Historisch-litterarisch -bibliographisches Magazin, herausgeg. von Joh. Georg Meusel. VIe Stuck (1792), blz. 99—io9. i Blz. 99/107 — 1710 — Leiden.

Io6 UFFENBACH, ZACH. CONR. VON. Merkwürdige Reisen durch Niedersachsen, Holland and Engelland. 3 Thle. Met Kupfern. Ulm and Memmingen 1 753, 54. 8°. U. B. Amst. I Dl II blz. 233/427, dl III- blz. 260/721 — April /Juni, Nov. 1710/April 1711 — Delfzijl, Groningen, Stroobos, Dok -kum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Bolsward, Workum,

Hindeloopen, Molkwerum, Stavóren, \ - ijkel, de Lemmer, Kuinre, Blokzijl, Genemuiden, Kampen, Zwolle, Wijhe, Deventer, het Loo, Elspeet, Harderwijk, Nijkerk, Amersfoort, Utrecht, Am- sterdam, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam. Brielle, Helle- voetsluis, Maassluis, Schipluiden, Gouda, Moordrecht, Leiderdorp, Haarlem, Maarsen.

r Ernst Christoph Barchewitz, eerst zeemleerbereider kwam in 1707 met zijn broeder hierheen, waar deze in 's-Gravenhage werk vond; de schrijver trok weer naar Duitschland, om echter reeds in 't volgende voorjaar terug te komen. In Gouda vond hij bij eenen Willem Pietersz. werk, ging tegen den winter van 17o8 naar 's-Gravenhage, leerde er het pruikenmaken en trad vervolgens in dienst bij den oostenrijkschen gezant aldaar. Belust om Indië te zien nam hij in iii i dienst bij de Oost-Indische Compagnie en keerde in 1722 naar Holland en vervolgens naar zijn vaderland terug. 84 VON UFFENBACH 1710 —1711

2 Dl II blz. 414/419, 423, dl III blz. 534/693 — Mei 1710; Febr./Maart 1711. De schrijver' logeert in het Wapen van Emden of den grooten Keizershof bij Henckel op den Nieuwendijk (dl II blz. 414; dl III blz. 534). Hij bezoekt het athenaeum met de zich daar be-

vindende stadsbibliotheek (III, 55 8, 57 1, 579 , 596), het begijnhof (III, 621), de beurs (III, 588), het dolhuis (III, 588), de Nieuwe 552), de Oudekerk, de Nieuwekerk, de Zuider--zijdskapel (III, kerk en de Westerkerk (III, 662), de Remonstrantsche kerk (III, 598), de Doopsgezinde kerken de Zon, het Torentje, de Vlaamsche kerk (III, 629), de Kwakerskerk, (III, 629), de Armenische kerk (III, 598), den schouwburg, waar de reiziger ziet opvoeren: de Mode van P. Bernagie (II, 414), de Grootgin Kurieën of spaan - schen bergsman van Th. Asselijn met nastukje, de Ontvoogde vrouw, klucht van M. Elias (II, 416), Constantijn de Groote van P. Bernagie met nastukje, het Sluiten des houzaelijcks (II, 419), Orestes en Ptlades, treurspel naar het Fransch door M. Bode, met nastukje, de Gewaande droes, klucht door A. Bogaert (III, 536); het pandhuis der schrijnwerkers 2 in de Kalverstraat voorbij de Kapelbrug (III, 588), het stadhuis (III, 56o, 586), de Portu- geesche en de Duitsche synagogen (III, 550), het anatomisch

i Zacharias Conrad von Uffenbach (1683-1734), duitsch reiziger, burgemeester en schepen van Frankfort. Met zijn broeder Friedrich Johann maakte hij een reis van verscheidene jaren, waarin hij alle bekende verzamelingen en bibliotheken bezocht en met de beroemsten onder zijn tijdgenooten kennismaking aanknoopte. Zelf eigenaar van een rijke ver boeken, handschriften, munten, teekeningen en natuurkundige-zameling zeldzaamheden, zijn het vooral deze ondetwerpen, die hij het uitvoerigst bespreekt in zijn reisverhaal, dat zeker tot de belangrijkste behoort, over ons land verschenen. Zijn levensbeschrijving vindt men het uitvoerigst in bet eerste deel van zijn reis, zie verder o.m. Vaderlandsche Letteroeje- ningen 1859 dl II blz. 218, de Vrije Fries dl VI (1853) blz. 305. Om de uitgebreidheid van deze reisbeschrijving is achter de naam van elk gebouw of persoon hierin genoemd, opgegeven op welke blz. deze voorkomt. z Zie over deze permanente meubelen-tentoonstelling N. de Roever Uit orate oude Amstelstad, 2e dr., blz. 157. VON UFFENBACH 1710-1711 85

theater (III, 546), het Trippenhuis (III, 692), de Luthersclae kerk (III, 550). De door hem gesproken personen zijn: David Amory (schilderij enverzameling, III, 644), Jan van Beuningen (schilderijen, II, 418), Birrius, kunsthandelaar in edelgesteente, beeldjes, enz. (III, 544), [Carl Sylva?] Dat Boys, fransch schilder en kunsthandelaar (III, 549), Fr. Boitard, fransch schilder (III, 549, 563), A. Braakman, boekhandelaar (III, 554), David Bramer, horlogemaker en prentenverzamelaar (III, 581), Corn. de Breve, reiziger, schilder en graveur (III, 674), N. Clermont, organist der Wester- kerk (III, 564), Martin Coelenburg, handelaar in oude munten (III, 626), Got/h. Cronenburg, apotheker en eigenaar van een muntenverzameling (III, 613), mevrouw del Court geb. Dortmund (verzameling munten, porcelein, enz. III, 648), C. van Dort, klokkenist van het stadhuis (III, 561), Andreas von Gerstorij, deensch edelman, avonturier en duizendkunstenaar (III, 562),

Frans Jansen van Goemondt, brillenmaker (III, 549) , J. Goeree, schilder, schrijver en dichter (III, 681), A. Gril, essayeur (III, 660), mej. Van der Hem, die den beroemden atlas van Blaeu van haar vader laat zien' (III, 600), prof. Tib. Hemsterhuis (III, zijn buitenplaats Plantage 594) , Hofham, op in de (II, 415), J. Hondius, graveur en kaartenhandelaar (III, 599), de doopsgezinde predikant J. Houbakker, (verzameling vlinders, III, 583), Menso Hoyer, tinnegieter (III, 578), de Jongla, boekhouder bij Oost-Indische Compagnie, (heeft eene verzameling van schelp- dieren, enz. III, 656), de koopman H. ten Kate, eigenaar van een natuurkundig kabinet (III, 677), de taalkundige Lambert ten i Deze atlas van Blaeu bestond volgens von Offenbach uit 43 prachtig gebonden deelen; hij bevatte behalve de gedrukte, vele geteekende kaarten en landschappen met uitvoerige beschrijvingen in keurig handschrift, alles verlucht door den in „Illuminieren beruhmtesten Meister" Dark Janssen van Santen. De teekeningen waren van Willem Schellinks, die daarvoor op kosten van Van der Hem groote reizen had gemaakt. De fransche gezant, de graaf d'Avaux, zou voor dezen zeer bizonderen atlas tevergeefs de som van f 20000 geboden hebben. 86 VON UFFENBACH 1710-171I

Kate', bezitter van een verzameling antieke beeldhouwkunst (III, 651), P. Klock, een horlogemaker, die tevens in schilderijen handelt (III, 625), de knipster Johanna Koerten-Bloke (III, 554) , Joh. Friedr. Kramer, pruisisch geschiedschrijver (III, 6o8), de duitsche hoogleeraar L. Kuster (III, 646), de miniatuur graveur J. Chr. Le Blond (III, 534), de hoog-schilder- en leeraar _ J. Le Clerc of Clericus en diens vrouw Maria Leti (III, 559), Fr. le Gillon (boekerij III, 619), de dichteres Catharina Lescailje (III, 591), prof. Ph. van Limborch (III, 584), Luther, ivoor- en paarlmoerbewerker (III, 542, 656), Joh. W. van Meel secretaris der Geoctroyeerde Societeit van Suriname (II, 552, 556, 589), de bloemenschilderes M. Sib. Merian (III, 552), Metz, instrumentmaker in de Kalverstraat (III, 536, 576), Timothée Pastre de Nismes, horlogemaker (III, 682), de schilder-kunsthandelaar J. Pool en diens vrouw, de bloemenschilderes Rachel Ruysch (III, 627), de boekhandelaar Salomon ben Joseph Proops (III, 693), Christ. Rademaker, graveur en kunsthandelaar (III, 686), de chirurgijn J. J. Rau (III, 621), de porcelein- en kunsthandelaar de Roede op den Nieuwendijk, bij wien de broeder van den schrijver voor één gulden de honderd gulden- prent van Rembrandt kocht (III, 555, 595), Is. Roeners, paarlmoerbewerker (III, 548), prof. Fr. Ruysch (III, 639), prof. Joh. Th. Schallbruch, rector der latijnsche school (III, 662), Balth. Scheid uit Straatsburg (heeft een verzameling schelpen III, 683), Schelde, handelaar in porcelein en edelgesteente (III, 642), Sieuwert van der Schelling (verzameling teekeningen III, 646), A. Schoen- maker (penningkabinet III, 61o), de onderschout S. Schynvoet, ook bekend als architect (verzameling munten, schilderijen en teekeningen III, 668), de graveur en kunsthandelaar Jan Pielersz. Somer (III, 539), Joseph Speyer, handelaar in cameeën enz. (III, 59 1 ), P. Stosch, mineralenkabinet (III, 66o), H. en W. van

i Zie over dit bezoek Chr. Sepp Johannes Stinstra en zijn tijd dl II blz. 272. 2 Zie over deze schaarkunstenares J. D. C. van Dokkuur Hanna de knipster en haar concurrenten in het Huis oud en nieuw jaarg. XIII (1915) blz. 334 e.v. VON UFFENBACH, DE LA MOTTRAYE 1710-1724 87

Uchelen (muntkabinet en bibliotheek III, 586, 592), G. Uilenbroek, (munten- en schilderijenverzameling III, 6o6). de boekhandelaar Adr. de Leth, eigenaar? der boeken kaartenwinkel van laic. Visscher (III, 54 1 , 587 , 599, 685), de dichter P. Vlaming (bibliotheek III, 566), de boekhandelaars Rudolf en Gerhard lVetstein (III, 537), Jonas Witsen (schilderijen III. 687), Jacob de Wilde (muntenverzameling III. 630)1 . I07 LA MOTRAYE, A. DE — Voyages du Sr. — en Europe, Asie et Afrique Oû l'on trouve une grande variété de re- cherches géographiques, historiques et politiques, etc. Ouvrage enrichie d'un grand nombre de cartes, plans etc. 2 tom. La Haye 1727. f°. U. B. L. i Dl II blz. 172/187, 196, 454/455, 47 2/473 , 480/489 — 1713, 1714, ' 1720, 1724 — Delden, Deventer, Amersfoort, Utrecht, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Honselaarsdijk, Rijs- wijk, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Brielle, Arnhem, Nijmegen, Maassluis, Hellevoetsluis. 2 Dill blz. 1 75/1 76 , 196, -454/455 , 473 , 480/485 — 1 7 1 3, 1714, 1720, 1724. De schrijver 2 bezocht het stadhuis, het Oost-Indische huis,

I Deze Jacob de Wilde, die ontvanger-generaal hij de Admiraliteit te Amsterdam was, liet alle bezoekers van zijn muntenkabinet in een album teekenen, dat nog bewaard wordt op liet amsterdamsche oud-archief. Op fol. 218 van dit album zijn de handteekeningen en lijfspreuken van de gebroeders Von Uffenbach te vinden. 2 Aubry de La Mottraye (1674-1743), fransch reiziger, uitgeweken protestant. In 1731, toen hij in Holland was voor het laten drukken van het derde deel van zijn reisverhaal, beklaagde hij zich tegenover den schrijver van het Journal du voyage en Hollande, Paris 1730 [m.z. na 2738], dat de uitgevers van deze twee deelen van zijn boek (T. Johnson en J. van Duren), dat hij op eigen kosten had laten drukken, willekeurig den tekst hadden veranderd en hem daardoor soms iets hadden doen zeggen, tegenovergesteld aan wat hij bedoelde; zie genoemd journal blz. 66, 67. 88 VUILLOT DE MARCILLY 1714-1715 het admiraliteitsgebouw, het arsenaal, in November 1720 ook een muziekluis. Hij logeerde steeds in de Stad Lyon. Hij sprak hier Philippe de Gentils, marquis de Langallery en diens metgezel, die zich uitgaf voor prins Mustapha, zoon van Soliman III van Turkije'.

Io8

GUILLOT' DE MARCILLY, Relation historique et théologique d'un voyage en Hollande, et autres provinces des Pays-Bas, Dans laquelle on eerra le détail des conversations de l'auteur avec M. le marquis de Langallerie, sur les principaux points de la religion. Paris 1719. I2°. Arch. Amst. i Blz. 5/100, 418/424 — Oct. 1714 Aug. 1715 — Amster- dam, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, Schagen, Alkmaar, Beverwijk, Zaandam, Egmond, Haarlem, Noordwijk, Leiden, 's-Gravenhage, Rijswijk, Delft, Rotterdam, IJselmonde, Brielle, Dordrecht, Gouda, Vianen, Schoonhoven. Zalt-Bommel, Gorinchem, Wou Neusden, 's-Hertogenbosch, Grave, Nijmegen, Utrecht,-drichem, Ouderkerk, Naarden, Muiden, Weesp. 2 Blz. 6/16, 35. — Oct. 1714/Aug. 1715. De schrijver 2 noemt als zijn logement d l'éloile de l'Orient. in de Nes, waarvan de eigenaar Pierre Grenier een refugié was. Hij bezoekt de stadsbibliotheek (blz. io), een Roomsche kerk (blz. 44) en de Portugeesche synagoge (blz. 72). De genoemde personen zijn de markies de Langallery, de waalsche predikanten A. d'Arbussy en G. Clermont, de weduwe Paul Marret, marchande libraire op het Rokin.

i Zie deze bibliographie no. 109. 2 Guillot de Marcilly, Franschman, zich zelf noemende „voyageur curieux" en „un simple laique" nam in dit reisverhaal vele brieven op aan en van Philippe de Gentils, marquis de Langallery over diens ge- wenschten terugkeer tot de roomsche kerk, waarvoor Guillot de Marcilly in ons land eenige proselieten onder de fransche uitgewekenen wist te maken. Zie over De Langallery diens reisverhaal het volgende nummer. DE LANGALLERY, MONTAGUE i714-17i6 89

log

LANGALLERY, MARQUIS DE. Mémoires. Histoire intéressante, ou se trouvent un grand nombre d'anecdotes, qui concernent Mad. de Maintenon, Mrs de Catinat, ... ; écrite par lui-même dans sa prison à Vienne en Autriche. La Haye 1743. 12°. U. B. Amst.

i Blz. 4 12 /42 3 — 1 7 1 4/1 7 1 5 — Utrecht, Amsterdam, 's-Gravenhage. 2 Blz. 412/415, 418/420 — 1714, 1715. De schrijver' vertoefde hier „à dessein d'engager dans mon système (un système théocratique, théocratie du verbe divin. zooals hij het een paar bladzijden vroeger noemt) les juifs de cette grande ville" (blz. 412).

Hij sprak hier Henri Philippe Limiers 2 , le comle de Linanges en de predikanten en ouderlingen, „les pasteurs et les anciens ", der waalsche gemeente.

II0

MONTAGUE, MARY WORTLEY. — Letters of —, written during her travels in Europa, Asia and Africa; to which are added poems by the same author. Stereotype edition. Paris Ninth year (i800). 12°. U. B. Amst. i Blz. i/ZO — Aug. 1716 — Brielle, Rotterdam, 's-Graven- hage, Trent (Dordrecht?) Nijmegen.

i Philippe de Gentils marquis de Langallery (1656-1717), fransch krijgsman en avonturier, verliet; zich miskend achtend, het fransche leger en trad in oostenrijkschen, later in poolschen dienst. In 1711 ambteloos reisde hij naar Den Haag, waar hij met den turkschen gezant een geheime verbintenis aanging om Italie te veroveren, welk plan nooit tot een begin van uitvoering is gekomen. 2 Henri Philippe Limiers (gest. 1725) schrijver en courantier. 3 Comte de Linanges, fransch edelman in russischen dienst en Langallery's bondgenoot. VOLCKART 1717-1722

III

VOLCKART, ADR. GOTTL. — Reisen and Schiffahrten wie solche durch Nieder Sachen nach Hamburg, Amsterdam and von dar nach Cadix, Gibraltar, Livorno, Neapolis and Smyrna in Asien, weiter in Norden biss Archangel, and endlich in West- Indien, binnen sechs Jahren unternommen and vollbracht, anietzo aber aus dem gehaltenen Tage-Buche mit denen vorgekommenen Merckwür- digkeiten beschrieben and dem Druck übergeben worden. Bu- dissin 1735. kl. 8°. U. B. Munster. 1/2 Blz. 8/i6, 34/47 , 59/60, 117/126, 204/208 — Oct./Dec. 1717; Oct./Nov. 1718; Mei/Juli 1719; Oct./Dec. 1720; Juli/Aug. 1722. — Amsterdam. De schrijver, volgens den titel chirurgijn te Halbau in Ober- Lausitz, (geb. 1694) laat zich door den schipper van het smak- scheepje, dat hem uit Hamburg hierheen voerde, brengen bij een duitschen barbier Gottlob Of^pel, die hem verwijst naar Hans Nöring, ook een barbier tevens logementhouder In de vergulde Valk in de Brouwerssteeg (blz. 8--II). Hij maakt er kennis met een collega en landsman George Grosser, die hem helpt aan een betrekking als tweede barbier op het schip Porto bello kapitein Huybert van Duykeren, waarmee hij zijn eerste zeereis naar Livorno en Smyrna maakt. Teruggekeerd logeert hij op de Brouwersgracht In de vergulde Valk bij Pieter Cremer en wordt kort daarop scheepschirurgijn en barbier op het fregat Margaretha-galey, kapitein Claes Hooft van Westzaan. Vooraf moest hij zich op de Anatomie-kamer laten examineeren en zijn medicijnenkist laten goedkeuren (blz. 38). De reis ging naar Cadix. Zijn derde reis maakt hij met het schip Debora, kapitein Lambert Reyersze Klopper (blz. 59) naar Archangel en vandaar naar Livorno, Napels en Smyrna. Na een anderhalfjarige afwezigheid komt hij weer in Am- sterdam terug en bezoekt nu verschillende gebouwen (blz. 121): VOLCKART, DEICHSEL 1717-1722 91

het zeemagazijn, de beurs, het Oost-Indische huis, het Prinsenhof, het rasp- en het spinhuis, het weeshuis, het stadhuis, den hortus, een Luthersche kerk. Zijn laatste en grootste reis maakte hij naar West -Indië met het snelzeilend fregat de Prudentia, kapitein Jan Roelofs, be- mand met Ito koppen en voorzien van 38 stukken geschut en twee draaibassen (blz. 122). In Juli 1722 teruggekeerd vindt hij een anderen waard, Jan Dörfling, in zijn logement (blz. 205) ; de vorige was failliet verklaard en de aanwezige goederen, waaronder Volckarts kist met kleeren en kleinoodiën op de desolate boedelkamer ondergebracht. Met veel moeite (en niet zonder talrijke fooien) kreeg hij deze van den inspecteur terug. Kort daarop verliet hij voor goed de stad en vestigde zich in zijn vaderland als chirurgijn, apotheker en houder van een „Badstube" 1 . II2 DEICHSEL, JOH. GOTTLIEB. Reise durch Deutschland nach Holland and England in den Jahren 1717-1719. (Aus dessen handschriftlichem Tagebuch dieser Reise gezogen.) 3 Abschnitte. U. B. Königsb. Job. Bernouilli's Archiv zur neuern Geschichte, Geographie, Natur- und Menschenkenntniss. Thl III blz. 137-188, VII blz. 151 -212 VIII, blz. 165 -242. Leipzig 1786, 1787, 1788. I Dl III blz. 1871188; VII blz. 153/209 — Juni/Juli 1718— Arnhem, Amsterdam, Utrecht, Leiden, Rijnsburg, Katwijk a. d. Rijn, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam. 2 Dl VII blz. 153/169 — Juni/Dull 1718. De reiziger 2 bezoekt het stadhuis met den toren, het spinhuis, het dolhuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het admiraliteits- of Prinsenhof, de beurs, het Oost-Indische magazijn, i Zie uitvoeriger hierover mijn opstel in het Nederlandsche Zeewezen, 2916, blz. 324 en 354. 2 Johann Gottlieb Deichsel (1693-1729) volgens den titel van het reis welsprekendheid en „practischen Weltweisheit"-verhaal hoogleeraar in de te Breslau. 92 DEICHSEI. 1717

den hortus medicus, het aalmoezeniersweeshuis ende stadsbibliotheek. Van de kerken ziet hij de Armenische kerk, de Ku,akerskerk, een Doopsgezinde kerk, „klein and zierlich", de „Socinianer Kirche", „welche eine grosse mit Banken besetzte Kammer ist" 1 , de Oude Lnthersche kerk, waar hij een Hoogduitsche godsdienstoefening onder den predikant Hendrik Michels bijwoont en de Nieuwe Luthersclie kerk, „von den Holländern der luthersche Theerpot genannt", verder komt hij in Bene „Versammlung der Inspirirten" z. Hij maakt kennis met den franschen boekhandelaar Zacharia Chat dein, Gode/roi Clermont, wiens belangrijke boekerij een bezoek gebracht wordt, professor Jean Le Clerc, den hierheen gevluchten

franschen jansenist Paschier Quesnel 3 , ten huize van den koopman Arnoud Joseph de Brigode du Bois, Johannes d'Outrein en professor Ruysch, wiens verzameling op medisch gebied hij ziet. Bovendien sprak hij den professor in de oostersche talen Willem Surenhusen en zag hij de naturaliën-verzamelingen van Chevalier en Ortmann. Hij vermeldt een concert, dat geregeld 's Woensdags gegeven

werd door het Collegium musicuni 4 . Voor een shilling beziet hij het grootste koopvaardijschip van Holland, de Grosse Christoph geheeten.

I13

SARTRE, PIERRE. — Voyage en Hollande fait en 17i9 par Pierre Sartre, prètre du diocèse de Montpellier, envoyé en mission

i De kerk der Collegianten. 2 „Den 30. Juny Nachmittags war ich vor dem leidenschen Thore in einem Gartenhause in der Versammlung der Inspirirten, welche schreck- liche Bewegungen machten, den Kopf sch6ttelten, die Augen verkehrten, von den Stuhlen in die Hóhe geworfen wurden, schrecklich seufzten and schwer Athem holeten; hierauf thaten sic ihre Ausspriiche in Ermah nun- gen, die jemand aufschrieb, der mitten im Zimmer an einem Tisch sass" (blz. 163, 164). 3 Zie de reis van Pierre Sartre (Aug. 1719). 4 ,Mittwochs ist Concert, oder Collegium musicum" (blz. 156). SARTRE, BREVAL 1719-1720 93 vers Ie Père Quesnel. Publ. ay. préf. d'après le manuscrit inédit par Viel. Advielle. Paris 1896. 8°. U. B. Amst. Extrait du Bulletin de la Société de géograpbie de Lille. i Blz. 19/55 — zomer 1719 — Dordrecht, Rotterdam, Gouda, Amsterdam, Utrecht, Leiden, Warmond, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, 2 Blz. 21/48 — Aug. 1719. De schrijver' bezoekt de beurs, het stadhuis met den toren en de bank, de Waalsche kerk, de Ronde Luthersche kerk, de Portugcesche en de Duitsche s)'nagogen, de Armenische kerk, het begijnhof, liet admiraliteitsmagazijn, het Oost-Indische niagaztjn met lijnbaan en werf ; hij geeft een beschrijving van de sclteeps- kameelen 2.

Hij bezoekt Paschasius Quesnel 3 .

114

BREVAL, J. — Remarks on several parts of Europe: relating chiefly to the history, antiquities and geography, of those countries through which the author has travel'd; as France, the Low Countries, Lorrain, Alsatia, Germany, Savoy, Tyrol, Swit- zerland, Italy and Spain. Illustr. with several maps, plans and above forty copper plates. 4 vol. London 1726-38. P. K. B. 's-Gray

i Pierre Sartre (1693-1771), r. k. priester, prior van de Sorbonne, Jansenist. Hij wordt van zijn waardigheid ontslagen om zijn weigering de bul Unigenitus te teekenen en maakt een reis naar Holland om zijn geloofsgenoot .Quesnel te bezoeken. Zie Centraal-Blad voor Israelieten an Nederland, 1906

no. 44 , 45• 2 Zie hierover o. m. Amsterdam in de zeventiende eeuw, Handel en nijverheid, blz. 178, 179. 3 Paschasius Quesnel, r. k. godgeleerde, Jansenist uit Frankrijk, ver- bannen om het schrijven van zijn Reflerions sur les quatre évangélisles, vestigde zich te Amsterdam, waar hij in December r ár9 overleed. Zie ook

J. M. Neale A history of the so-called Jansenist church of Holland blz. 34 , 35 94 BREVAL, DE SAINTE-MAURE, ALBR. HALLER 1720-1725

I Dl I blz. i/Io8. 121, 135/138 — 1720. — Hellevoetsluis, Brielle, Vlaardingen, Rotterdam, Gouda, Delft, 's-.Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Naarden, Utrecht, Amersfoort, Wijk bij Duurstede, Kuilenburg, Arnhem, Nijmegen, Breda, Maastricht. 2 Dl I blz. 41/43 — 1720. De schrijver' bezoekt het stadhuis.

I15 VOYAGE — Nouveau — de Grèce, d'Egypte, de Palestine, d'Italie, de Suisse, d' Alsace, et des Pais-Bas. Fait en 1721, 1722, et 1723. [Par CH. DE SAINTE-MAURE]. La Haye 1724, I2 ° . K. B. 's-Gray. i Blz. 327/33 1 , 338/34 1 — Voorjaar 1723 — Venloo, Roermond, Nijmegen, Arnhem, Maastricht.

I16 HALLER, ALBR. Tagebücher seiner Reisen nach Deutschland, Holland and England. 1723-1727. Mit Anmerkungen herausgeg. von Ludw. Hirzel. [Mit] Anhang. Leipzig 1883. 8°. U. B. Amst. i Blz. 26/58, 60/62, 93/118 — Mei 1725/Aug. 1726, Juli 1728 — Nijmegen, Renen, Wijk bij Duurstede, Utrecht, Amsterdam, Leiden, Haarlem, Halfweg, Katwijk a. d. Rijn, . Katwijk aan Zee, Leiderdorp, 's-Gravenhage, Nieuwersluis, Woerden, Oranje- fort, Bodegraven, Alfen, Amerongen, Nieuweschans, Groningen, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Sparendam, Zaan- dam, Honselaarsdij k, Delft, Maassluis, Brielle, Hellevoetsluis. 2 Blz. 27 , 45/48, 5 1 /54, 99/Io4. — Mei, Aug., Oct., Dec. 1725, April 1726. De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, het admiraliteitsgebouw

i John Durant Breval (í68o?-1738), engelsch schrijver, vergezelde als gouverneur George, lord viscount Malpas, op zijn reizen. Zie Dictionary of national biography. 2 Albrecht Haller (1708-1777), medicus en dichter, promoveerde op ig- jarigen leeftijd onder Boerhaave te Leiden, was later professor te Gottingen. ALBR. HALLER, DE SAUSSURE 1724 95 en magazijn, het „Oudezijd Huysl", het binnengasthuis „und andre Spitäle", het „Nieuwe-Zydtshuys", wo alte Leute verpflegt werden. Ein ungemein gross Gebäude, viereckt mit einero Hoff in der mitten" (het oude-mannen- en vrouwenhuis), de beurs, den Hortus, de buitenplaats van Isaac de Pinto aan den Amstel 2 . Hij spreekt : prof Fr. Ruysch, Mr. „Castelyn op de Amstel", Sylvester, Bohlius 3 , Joh. Clericus, dr. W. Röell, Seba 4, de werk Warenheyd [Fahrenheit 6] en de vreemdelingen Hack--tuigkundige brett, Haacke, Amadeus à Diesbach, Theophile Jenner en Emanuel

Morlot6 . "7 SAUSSURE, CESAR DE. Lettres et voyages en Allemagne, en Hollande et en Angleterre, 1725-1729, oû 1'on trouve les des- r Zie blz. 47 en roo van dit reisverhaal. z Het beroemde Tulpenburg aan den Amstel bij Ouderkerk. Zie de la Porte De nieuwe reiziger dl. XX blz. 55, 52 en de afbeelding in A. Rade - maker Holland's Arcadia plaat gz. 3 Johann Christian Bohl van Konigsberg, promoveerde evenals Haller te Leiden, maakte later naam als ontleedkundige en werd lijfarts van den koning van Pruisen en hoogleeraar in zijn geboortestad. Zie Biograhhisches Lexihon der heruorragenden Aerzie. ¢ A. Seba had een verzameling van natuurkundige zeldzaamheden, die hij verkocht aan Czaar Peter, daarna legde hij opnieuw een verzameling aan, waarvan hij zelf een catalogus schreef (1734 4 dl. fol.) die ook voor de verkooping in 1736 gebruikt werd. 5 Daniel Gabriel Fahrenheit (1686-1736), de bekende werktuigkundige. In den winter van 1721 gaf hij een prospectus uit ter aankondiging van zijn lessen over de „hydrostatica of waterweegkunde en de optica of gesigticunde", welke zouden gehouden worden ten huize van monsieur Roemer, koperslager op de Leidschestraat, hoek Kéizersgracht, waar het logement van der, „autheur" Fahrenheit was. Voor een goed vuur in de kamer zou worden ge- zorgd. De kosten zouden per les moeten worden voldaan ; zij bedroegen voor elke bijeenkomst 4 sesthalve, de 5e-8e les in de hydrostatica echter 5 sesthalve. Het zeer zeker hoogst zeldzame Berigt komt voor in de pamflettenverzameling der Amst. Univ. Bibliotheek. Zie ook Ammsieloda- mum, Maandblad dl I (ii) blz. 70, 75, dl II (1915) blz. 71. 6 Amadeus à Diesbach, Emanuel Morlot en Theophilus Jenner, alle drie uit Bern en te Leiden ingeschreven als student. REICHART, DE MONTESQUIEU 1727-172 criptions des principales villes qu'il a vues, etc. Avec une introd. de B. van Muyden. Lausanne, etc. 1903. 8°. — Met portr. en pl. K. B. 's-Gray. i Blz. 31/40 — Mei 1725. — Arnhem, Kuilenburg, Schoonhoven, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage.

II8

REICHART, JOH. PETER. • Zwanzigjahrige Wanderschafft and Reisen in West- and Ost- Indien, ja alle vier Theile der Welt, wobey seine ganz besondere Fata.... aufgezeichnet, and auf Kosten der hinterlassenen Wittich dem Druck überlassen worden .... and einem Anhang einiger von ihme gleichermassen gefertig- ten Liedern. Onolzbach 1755. 8°. U. B. L. i Blz. 175/223 , 359/363 — 1727, 1731 — Dordrecht, Amster- dam, Leiden, 's-Gravenhage, Maastricht. Delft. 2 Blz. 176/184, 204/223 — 1727, De schrijver', een echte avonturier, beproeft hier op allerlei wijzen zijn geluk, is beurtelings vischbakker, azijnstoker, suiker- bakker, wijnkoopersknecht,. huisbediende en koerier, later hotel- knecht in de Middelste Liesveldsche Bijbel. Daarna treedt hij bij een Deensch kapitein in dienst en gaat met dezen naar St. Thomas; na een vierjarige afwezigheid is hij korten tijd wijnkoopersknecht in Delft en neemt dan dienst op een schip bestemd naar Oost-Indië en China. I1g

MONTESQUIEU, — Voyages de — publ. par Alb. de Montesquieu. 2 tom, Bordeaux, Paris 1894, 96. 8°. U. B. L. i Dl II blz. 217/237 — Oct. 1729 — Utrecht, Amsterdam, 's-Gravenhage. 2 Dl II blz. 220, 222, 230/235 — Oct. 1729.

i Johann Peter Reichart, uit Onolzbach in Brandenburg; vooral het eerste gedeelte van zijn boek lijkt meer op een schelmenroman, zoo vol vechten en dieverijen als het is. DE MONTESQUIEU, LA POUPELINIERE 1729-1731 97

De schrijver' bezoekt het stadhuis met de wisselbank, de beurs

en den hortus botanicus. De handel gaat hier -achteruit, zegt de reiziger; het bewijs daarvoor is wel, dat men Amsterdam uitlegt en er maar steeds bouwt : „On ote l'argent du commerce pour 1'em- ployer en pierres, et je vois qu'il en sera comme à Venise, oû, an lieu de flottes et de royaumes, it reste de beaux palais" (blz. 222).

I20

JOURNAL du voyage de Hollande [Par A. J. J. LE RICHE DE I.A POUPELI IERE]. Paris 1730. gr. 4 0 • K. B. 's-Gray. I Blz. 32/34, 47/110 — Juli 1731 — Maastricht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Vianen, Gorinchem, `Voudrichem, Breda. 2 Blz. 77/88, 93/102 — Juli 1731. De schrijver 2 bezocht de beurs, het stadhuis met de klokketoren

en de wisselbank, het admiraliteitsgebonu , met de werf, de Portu- geesche synagoge, de Diiitsche synagoge, 's Lands magazijn (les magasins des nations). Hij maakte hier kennis met M. Pelissari „commissionnaire

des Fermiers généraux pour le tabac", M. Bauman 3 „courtier fameux en fait de tabac", ill. le folie, fabrikant ( „ces Messieurs souhaitoient de servir la Ferme générale de France"), M. de

Normandie en Th. Tronchin 4 .

i Charles de Secondat baron de La Brède et deMontesquieu ( 1 6 39 - 1 755) fransch schrijver en philosoof. 2 Door Boucher de La Rieharderie in zijn Babliotl:èque universelle des voyages genoemd La Papelinière, waarmede bedoeld is Alexandre Jean Joseph Le Riche de La Poupelinière (í69i-1762) fermier general, bekend om zijn vorstelijk steunen van kunstenaars en kunstenaressen. Zie Larousse Grand dictionnaire univevsel ; Revue des deux mondes 6e pér. tom. 37 (1917) blz. 360, 361, 366. Het jaar der uitgave moet zijn 1738 of later. Zie Brunet Manuel du libraire 5e éd. tom. III, kolom 579 no. 20268. 3 Ook genoemd Beaumann en Baumann. 4 Théodore Tronchin, Zwitser, leerling van Boerhaave, hier als arts gevestigd, was later hoogleeraar in zijn vaderstad Genève en maakte vooral naam met het inenten tegen de kinderpokken. 98 DE POELLNITZ, VON FUERST 1732—

I2I POELLNITZ, Cu. LouIS DE — Mémoires de — contenant les observations qu'il a faites dans ses voyages, et le caractère des per- sonnes qui composent les principales cours de l'Europe. 3 tom. Liège 1734. 12°. U. B. Amst. i Dl III blz. 285/362 — Oct. 1732/Febr. 1733 — Nijmegen, Renen, Zeist, Utrecht, Amsterdam, Zaandam, Alkmaar, Enkhui- zen, Hoorn, Haarlem, Leiden, 's- Gravenpage, Delft, Rotterdam, Brielle, Hellevoetsluis. 2 Dl III blz. 295/318 — Oct./Dec. 17 32. De schrijver' bezocht het stadhuis met de wisselbank, den Hollandschen schouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd), het admiraliteitsgebouw, het Oost -Indische huis, de Portugeesche en de Duitsche synagogen, den hortus. Op blz. 296-298 geeft hij een beschrijving van een amsterdamsche patricierswoning, die hid vergelijkt met eene voorname Italiaansche. I22 FUERST,GEORC VON — Herras Georgen von Fuerst, eines beruhmten Cavaliers aus Schlesien, curieuse Reisen durch Europa, in welcher al.lerhand Merkwürdigkeiten zu linden. Nebst ciner Vorrede vom rechten Gebrauche dieser Reisen begleitet von Christoph Sancken. Sorau 1739, kl. 8°. K. B. Berl. I Blz. 76,89 — Juli/Aug. 173[3?] — Enkhuizen, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Rotterdam, Dordrecht, Middelburg, Vlissingen. 2 Blz 79/85 — Juli 173 [3 ?]. Bezochte, gebouwen zijn de beurs, het, rasthuis, het oude mannen en z'rouzeenhuis, het binnengasthuis, het burgerweeshuis, het aalnioezenierszeeeshuis, het dolhuis, de Oudekerk 2 , de Nieuwe- kerk, het Oost-Indische huis, het spinhuis. i Charles Louis, baron de Poellnitz (1692-1775), duitsch avonturier. Zie o. m. Bzograhhie universelle ancienne et moderne ed. Michaud. 2 „ ... in welcher nachts zu sehen ist, wei' die Reformirten keine Bilder in inren Kirchen dutten. Doch ist sic deswegen merckw urdig, dasz die JORDAN, DE OLIVEYRA 1733-1734

123 HISTOIRE d'un voyage littéraire, fait en MDCCXXXIII en France en Angleterre, et en Hollande [par C. E. JORDAN]. Avec un discours préliminaire de La Croze, touchant le système étonnant, et les Athei derecti, du Pére Hardouin; et une lettre fort curieuse concernant les prétendus miracles de l'abbé Paris, et les con- vulsions risibles du chevalier Folard. 2e éd. La Haye 1736. 12°. U. B. Amst. i Blz. 187/189 — Sept. 1733 — Amsterdam, 's-Gravenhage, Leiden. 2 Blz. 187/188 — Sept. 17J3. De schrijver' noemt de boekhandelaars, J. Fr. Bernard en P. Hunnbert, den franschen schrijver en réfugié J. G. de Chevrières en prof. J. Ph. d'Orville. 124

OLIVEYRA, FRANC. XAU. DE — Memorias das viagens de — Tom. I Amsterdam 1741. 8°. i Blz. 25/289 -- Mei 1734 — Alkmaar, Amsterdam, 's-Graven- hage, Rijswijk, Delft, Scheveningen, Loosduinen, Haarlem, Naarden, Amersfoort, Het Loo, 'Deventer, Delden. 2 Blz. 24/131, 173/188, 222/225, 280 — Mei 1 734. De schrijver2 bezoekt de beurs, den hortus, de Porlugeesche vornehmsten Kauf-Leute des Abends urn 6 LJhr alhier zusammen kommen, and den beriuhmten Organisten Johann Pelrechy horen, welcher urn diese Zeit eine unvergleichliche Music machet Er ist ein kleiner Mann von Statur and ohngefehr 5o Jahr alt, der aber seines Gleichen in Holland nicht hat. Sein Sohn von 19 Jahren besitzet eben diese Geschicklichkeit, and wird es mit der Zeit in dieser Kunst sehr hoch bringen". Volgens het lijstje van organisten voorkomende in het Tijdschrift van noord nederlandsche n.uziek- geschiedenis dl I (1885) blz. 46 was toen Johannes Ulhoorn de organist der Oudekerk. i C. E. Jordan (1700-1745), fransch réfugié te Berlijn, secretaris van Frederik den Grooten en curator der pruisische universiteit. z Francisco Xavier de Oliveyra, secretaris van den graaf van Tarouca, portugeesch gezant te Weenen. Zie M. Kayserlmg Bibliotheca espanola- portugueza-judaica blz. 79. Van het zeer zeldzame boek is niet meer dan het eerste deel verschenen. I00 ANONYMUS, SWEDENBORG i736

synagoge, het begijnhof, de Nien ekerk, de Armenische kerk, de kerk der Kwakers, de Ronde Luthersche kerk, het stadhuis, de Oude- kerk, het admiraliteitsmagazijn, het Oost-Indische magazijn, het spinhuis, het rasphuis, de Mozes en Aaronkerk. De door hem gesproken personen zijn de Veignant, Jean Herman van Bree, mevrouw Alida van Bleyenburg, Jacob Henriques de Medina, Alvaro Nunes da Costa, Rodrigues Pereyra.

125

BIEMA, ED. V.N. Een reis door Holland.in 1736 medegedeeld. U. B. Amst. Oud-Holland, iglo, blz. 77-92.

i Blz. 79/92 — Juli/Aug. 1736 — Amsterdam, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Leiden, Utrecht, Renen, Doorwerth, Arnhem, Middachten, Rozendaal (G.). 2 Blz. 86/89 — Juli 1736.

De schrijver ) en zijn gezelschap"logeerden in het Doelenhotel; in een Franciskanerkerk hoorden zij de mis. Verder werden bezocht de kerk der Kwakers, Blauw Jan, het stadhuis, het admiraliteitsmagazijn, een synagoge, het spinhuis. Aan de Vecht bezien zij het buiten en den daarbij behoorenden tuin van David de Pinto.

I26

SWEDENBORGIUS, EM. Itinerarium ex operibus ejus posthumis in museo academiae regiae holmiensis asservatis nunc primum edidit Jo. Fr. Im. Tafel. Sectio 2a continens partem Suecice scriptam et nunc in Latinum translatam. Stuttgardiae 1844. 8°, U. B. Utr. i Blz. 9/ii — Aug. 1736 — Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Gouda, Rotterdam, Dordrecht, Willemstad, Bergen-op-Zoom. 2 Blz. 9 — Aug. 1736.

i De onbekende schrijver en zijn medereizigers behoorden vermoedelijk tot aanzienlijke fransche familièn. Het handschrift, dat de heer Van Bierra publiceerde, berust in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. SWEDENBORG, R. POOLE 1736-1741 IOI

De schrijver' vermeldt slechts, dat hij vele vrienden gezien heeft „plures invisi amicos", vier namen hij echter niet noemt. Van de stad zegt hij dat zij een en al weelde is : Jota urbs non nisi lucrum spirabat". 127

POOLE, R. A journey from London, to France and IHolland : or, the traveller's useful vade mecum. 2 vol. 2d, [ist] ed. London

1 744 43. 8°. — With portr. and maps. U. B. Amst. i Dl II blz. 55/116 — Aug. 1741 — Zevenbergen, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Hardenbroek, Utrecht, Woerden, Bodegraven, Gouda, Dord- recht, Willemstad, Hellevoetsluis. 2 Dl II blz. 78/86 — Aug. 1741. De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, de Nieuwekerk, de vleesch- hal in de Nes, het werkhuis, de Portugeesche synagoge, het admiraliteitsmagazijn, het Oost-Indische huis. Als aanbevelenswaardig hotel wordt genoemd de Ster in de Nes, van Mr. Gonset, een Franschman..

128

STEVENS, SACHEVERELL. Miscellaneous remarks made on the spot, in a late seven years tour through France, Italy, Germany and Holland. Containing observations on every thing remarkable in the aforesaid countries, viz, the disposition of the inhabitants; their religion, etc. Adorned with cuts. London 1756. 8°. K. B. 's-Gray. i Emanuel Swedenborg (1688-1772), de zweedsche ziener. Zie over zijn verblijf alhier Navorscher z86o blz. 69, waar de personen genoemd worden, met wie hij toen verkeerde. 2 Robert Poole (17o8-1752), engelsch medicus, schrijver van geneeskundige en theologische werken. Zie Dictionary of national biography. In zijn boek is ook opgenomen de zesde druk van het reisgidsje Travels through Flanders, Holland, Germany, Sweden and Denmark, en een lijst van alle postwagens en trekschuiten vertrekkende van de voornaamste plaatsen. IO2 STEVENS, VON GELDERN 1745

i Blz. 385/39 0 — 1 745 — Deventer, Het Loo, Amersfoort, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage, Scheveningen, Hellevoetsluis. 2 Blz, 387/388 — 1 745. De schrijver" bezoekt het stadhuis.

129

GELDERN, SIMEON VON, Heinrich Heine's Grossoheim — Die Memoiren des —. [Deutsche Uebersetzung von Paul Diamant]. Bibl. Ros. Archiv fur jtidische Familienforschung, Kunstgeschichte and Muse- umswesen. Jaarg. I (í9i3) blz. 18-22, 33-42. i Blz. 34/35 — 1 745 , 1 747 — Amsterdam, Nijmegen, 2 Blz. 34 — 1 745 De schrijver2 vertelt, dat hij hier verscheidene weken vertoefde en van zijn bloedverwant, den Dajan of Rabijn Jose/3 voor 45 goudstukken boeken kocht.

130

WOLF, Jou. CHRIST. Reise nach Zeilan. Nebst einero Berichte

i Sacheverell Stevens, engelsch reiziger, zie over hem Alb. Babeau Les voyageurs en France lepuis la Renaissance jusqu'à la Revolution blz. 2oo-2o2. In de Dictionary of national biography komt zijn naam niet voor, wat vreemd is, daar het boek werd opgedragen aan „her royal highness the princess dowager of Wales" en het werk in Duitschland belang genoeg geacht werd om er een vertaling van uit te geven, die in 1759-rijk te Gotha verscheen. Over Holland bevat het weinig belangrijks, alleen is misschien voor muziekhistorici interessant te noemen, dat de schrijver op het prinselijke Loo een concert bijwoonde. 2 Simeon von Geldern (1720-1774), joodsch avonturier, oud-oom van Heinrich Heine. Zijn herinneringen, die Prij in het Hebreeuwsch schreef, verschenen in het werk van Day. Kaufmann A us Heinrich Heine's Ahnen- saal Breslau 1896 blz. 283-296. Zie over zijn verblijf alhier a. h. werk blz. ro6, ion. 3 Josef Dajan richtte omstreeks 1720 een hebreeuwsche drukkerij op. Bij hem is o. a. de amsterdamsche uitgave van de Biblia rabbinica verschenen. J. CHR. WOLF, J. L. HARD 1746 IOJ von der holländischen Regierung zu Jaffanapatnam. Berlin usw. 1782. 8°. U. B. Amst I Blz. 12/19, 193 — 1746, 1766 — Amsterdam, Middelburg. 2 Blz. 12/16 — 1746. De schrijver' bezoekt het stadhuis.

131

MEnroIREs d'un gentilhomme suédois [Joie. LUD\'. HáRD] écrits par lui même dans sa retraite, l'année 1784. Berlin 1788. 8° K. B. 's-Gray. I Blz. 116/120 — Winter 1746 — 's- Gravenpage, Amsterdam. 2 Blz. IZ7 — Winter 1746. Voor vredesonderhandelingen in 's-Gravenpage vertoevende, maakte de schrijver 2 met den prins van `Valdeck een veertien uitstapje hierheen ; zij bezochten onder „une multitude-daagsch d'autres objets non moins intéressans" de bears, het stadhuis en het Oost-Indische huis.

Zij ontmoeten hier Jean Jacques Rousseau van Genève 3 .

132

SCHULTZ, STEPH. Der Leitungen des Höchsten nach seinem Rath auf den Reisen durch Europa, Asia and Africa. 5 Thle. Halle 1771-75. 8°. — Alit Kupf. U. B. Amst.

i Johann Christoph Wolf (geb. 1730), Duitscher van geringe afkomst, kwam op avontuur hierheen en bekwam als ziekentrooster een plaats op een koopvaardijschip naar Ceylon, waar hij bleef en het tot eersten geheim- schrijver in staats- en justitiezaken wist te brengen In 1766 keerde hij weer naar zijn vaderland terug en vestigde zich te Róbel in Mecklenburg. 2 Johann Ludwig Graf von Hordt of Hard (1720- 1.798) zweedsch edelman in duitschen militairen dienst. Zie Allgemeinte Deutsche Biographie en Biographzsht Lexicon 6/ver nanerzkuunige Svenska Mdn dl VI blz. 294. 3 „Nous eumes aussi l'avantage d'y rencontrer le célèbre J. J. Rousseau de Genève, qui depuis a fait tant de bruit dans le monde, et par ses écrits immortels.... Nous le trouvâ mes très sociable, et j'ose méme dire, très amusant". Zie hierover C. A. van Sypesteyn Voltaire, Saint-Germain, Cagliostro, Miraheau in Nederland blz. 27. 104 SCHULTZ, MME Du BOCAGE 1749-1750

i Dl III blz. 49/59 , 89/97 — Juli/Oct. 17 }9 — Utrecht, Amster- dam, Leiden,'s-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis, Zeist. 2 Dl HI blz. 49/5 2 — Juli/Aug. 1749. De schrijver' bezoekt de beurs, de Portugeesche synagoge, de Ronde Luthersche kerk, het stadhuis met den toren en een doolhof. Hij spreekt de tabaksfabrikanten Franz en Jacob van de Velden, den lutherschen predikant TVilh. Aug. Klep7erbein en eenen Romberg. 133

Du BOCAGE, MME. — Recueil des oeuvres de —. 3 tom. Lyon 1762, 64, 74. kl. 8°. U. B. Utr. i Dl III blz. 82/107 — Juni/Juli 1750 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Rijswijk, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Utrecht. 2 Dl III hlz. 93/98 — Juni/Juli 1750. De schrijfster 2 bezoekt het stadhuis, het schilderijenkabinet van Grankam 3 , de buitenplaats van de Pinto en „les manufactures de soieries" (het Zijde-windhuis) 4 . Zij ontmoette hier den franschen consul André Grasset de Saint- Sauveur, den hier gevestigden zwitserschen medicus Théodor Tronchin 5 en Louis, chevalier de Jaucourt.

1 34

HANWAY, JONAS. An historical account of the British trade

i Stephanus Schultz, volgens den titel reizend mede-arbeider of zendeling en later directeur van het callenbergsche Instituut ter bekeering der Joden, predikant te Halle. Ook genoemd in T. Tobler Bibliographic geograflhica Palaestis:ae blz. 131. 2 Marie Anne du Boccage née Le Page (1710-1302), fransch schrijfster. Zie over haar o. m. Nouvelle biographic ginérale cd. Didot. 3 Misschien Braamcamp? Er was o.a. een prachtige Van Huysem in de collectie. 4 Toen in het gebouw der tegenwoordige Militiezaal op het Singel. Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl II blz. 319-321. 5 Zie over dezen hier gevestigden arts nr. 220 noot 4. HANWAY, MONSANTO 1750 105

over the Caspian Sea: with a journal of travels from London through Russia into Persia; and back through Russia, Germany and Holland. To which are added, the revolution of Persia during the present century, with the particular history of the great usurper Nadir Kouli. 4 vol. London 1 753. 4°• — Met pl. U. B. L. i Dill blz. 287/302 — Oct. 1750 -- Almeloo, Deventer, Voort- huizen, Hoevelaken, Amersfoort, Soestdijk, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoet- sluis. 2 Dl II blz. 291/3o8 — Oct. 1750. De schrijver 1 bezoekt de beurs en het stadhuis. De genoemde personen zijn de kooplieden en bankiers G. Cliijord, Th. Hope en D. IlMuilman. Tegenover blz. 303 een afbeelding van het stadhuis zonder naam van graveur. 135

MONSANTO, ANT. A tour from England, thro' part of France, Flanders, Brabant and Holland. Containing a true account and description of all the churches, palaces and gardens, with all the celebrated marble statues, paintings, .... etc. , Londen 1752. 8°. Br. Mus. i Blz. 30, 31 — C. 1-750 — ...... Amsterdam...... 2 Blz. 30/31 — Omstreeks 1750. De schrijver 2 bezoekt den hortus medicus, de Nieuwekerk, de schouwburg, de Pottugeesche en Hoogduitsche synagogen, het tuchthuis, het werkhuis, het stadhuis.

i • Jonas Hanway (1712-1786), engelsch koopman, advocaat, reiziger en vruchtbaar schrijver. Zie Dictonary of national biography. z Antonio Monsanto, in 1752 leeraar in de engelsche, spaansche, italiaansche, portugeesche, fransche, nederlandsche en duitsche talen te Londen, reist met een engelsch heer om dien met zijn taalkennis van nut te zijn, en publiceert zijn ondervindingen in b. g. boek, dat door mij niet geraadpleegd kon worden, maar dat mej. Van Gelder heeft genoteerd. io6 MYLIUS 1753

136 MYLIUS, CHRISTLOB. Tagebuch seiner Reise von Berlin nach England 1753 (Aus der Handschrift). 3 Abschnitte. Zweyter Abschnitt. Reise von Hamburg nach Helvoétsluys, und Aufent- halt in Holland. U. B. Bresl. -- U. B. Gott. Joh. Bernouilli's Archiv zur neuern Geschichte, Geographic, Natur- und Menschenkenntniss. Dl V blz. 85-176; VI, blz. 39-140; VII blz. 37-15o. Leipzig 1787. i Dl VI blz. 78/140 — Zomer 1753 — Delfzijl, Groningen, Stroobos, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Amsterdam, Halfweg, Haarlem, Leiden, Leiderdorp, 's-Gravenhage, Scheveningen, Alfen, Woerden, Utrecht, Zeist, Delft, Rotterdam, Delfshaven, Gouda, Moordrecht, Breda, Ginneken, Prinsenhage, Dordrecht, Hellevoetsluis. 2 Dl VI blz. 86/90 — Juli 1753. De schrijver logeerde in het Groote Keysershof of het oude wapen van Embden op den Nieuwendijk, waarvan hij als eigenaar noemt Kolmeyer. Hij bezoekt de Luthersche kerk. de Westerkerk, de Remonstrantsche kerk, de Armenische kerk, de kerk der Kwakers, het stadhuis, de beurs, den hortus medicus, de opera, waar hij zag opvoeren de „Opera comique, des Sto Lapis, Orazio genannt", Blauw-Jan en een speelhuis. Hij zag de naturalien-verzameling van den „Droguen handler" Brandt en maakte kennis met den eigenaar ; ook noemt hij prof. Burmann, den directeur van den liortus.

1 37

HUDE, HEINRICH VON DER. Reise durch Holland, 1 755 (Aus der Handschrift). 2 Abschnitte. K. B. Berl. Joh. Bernouilli's Samnilung kurzer Reisebeschreibungen and ande-

i Christlob Mylius (1722-1754), duitsch natuurkundige, reisde naar Engeland met het voornemen zich van daar naar Amerika te begeven voor natuurkundige onderzoekingen. Hij overleed tijdens zijn verblijf te Londen (Levensbericht door Abr. Gotth. Kaestner in Bernouilli's Archie dl V blz. 87-95) VON DER HUDE 1 755 107

rer zur Erweiterung der Lander and Menschenkenntniss dienender Nachrichten. Dl. XIII (1784) blz. 191-252; XIV (1784) blz. 97-154 i Dl XIII blz. 207/252; XIV blz. 97/132 — Mei /Aug. 1755- Nieuweschans, Groningen, Lemmer, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Rijnsburg, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Gorinchem, Loevestein, Utrecht, Zeist, Nijmegen. 2 Dl XIII blz. 220/230, 233/252; XIV blz. 132 -- Juni/Juli 1755 De schrijver' logeerde met zijn vriend en reisgezel, die te Leiden ging promoveeren, op den Nieuwendijk in het Oude Waapen van Emden, waarvan als waard genoemd wordt Kohlmeier. Zij bezochten de synagogen, de kerk der Kwakers, de Armenische kerke, het stadhuis met den toren, het rasphuis3 , de Doopsgezinde kerken 't Torentje en 't Lam; in deze laatste woont hij een godsdienstoefening en de bediening van het h. Avondmaal bij, welke hij uitvoerig beschrijft, zoo ook het in de Nieuwe Luthersche kerk bijgewoonde openbare godsdienstonderwijs ; verder ziet hij de Oude Luthersche kerk, het spinhuis, de stadsbibliotheek en Blauw-,jan.

i De schrijver was volgens den titel Pastor zu St. Marien te Lubeck. Zijn vriend Sch.... promoveerde den Zien Juli d. a. v ; misschien was deze Johan Wilhelm Schoemacher uit Lubeck, oud 23 jaar, die den zoen Juni 1 755 als student te Leiden werd ingeschreven. Zie het Album studiesorum. 2 „Hierauf giengen wir in die persianische oder armenische Iiirche. Sic ist nicht gross, aber schön and zierlich. Der Gottesdienst wird in samari- tanischer Sprache gehalten. Die Mess-Iileider (deun es war eben Messe) sind sehr schön. Nach Endigung der Messe wurde das Agnus Dei folgender- gestalt ausgetheilet. Vor den Altar wurde em n mit Leder ubergezogener Tisch gestellet, auf welchem auf der erven Scite die Oblate, auf der andern aber ein in Sammet eingebundenes and mit Silber beschlagenes Buch lag, welches das Evangelium war. Vor diesen Tisch stellete sich der Geistliche, worauf ein jedes Mitglied der Gemeine hinzu trat, das Buch kiissete, dar bis vor der Thur in der Hand be--nach ein Stuck Oblat empfieng, dasselbe hielt, and alsdann verzehrete". Zie over deze kerk ook nr. 79 noot 3. 3 De minder zwaar gestraften werkten er aan messingen en koperen tabaksdoozen, waarvan sommigen met zilver waren versierd; zij werden de bezoekers te koop aangeboden, waarbij erg overvraagd werd ; Von der Hude kocht er eene voor 12 stuivers. Io8 MRS. CALDERWOOD 1756

Voor Pieter Gttdeborn en de Gebroeders de Nen fville 1 hadden de reizigers aanbevelingsbrieven ; verder spreekt de schrijver de predikanten Wilh. Autg. Klep75erbein van de luthersche, Joannes

Deknatel 2 en Joh. Bremer 3 van de doopsgezinde gemeente.

138

CALDERWOOD of Polton (Mrs. [Margaret]) — Letters and journals of — from England, Holland and the Low Countries in 17-56. Ed. by Alex. Fergusson. Edinburgh 1884. 8°. K. B. 's-Gray.

i Blz. 55/ 1 34 — Juni/Aug. 1756 — Hellevoetsluis, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Haarlem, Amsterdam, Gouda, Wouw, Bergen-op-Zoom. 2 Blz. Io9/118 — Aug. 1756. i De firma Gebroeders de Neufville was een sedert bijna twee eeuwen gevestigd handelshuis, dat inde achttiende eeuw niet alleen als een der eerste van Amsterdam, maar van geheel Europa gold. In 1 763 moest het zijn betalingen staken ten gevolge van faillissementen van andere huizen alhier en in Ham- burg. Zie A. C. de Neufville Histoire généalogiquse de la maison de Neufville blz. i99 en zoo en over het faillissement, dat een heele crisis hier aan de beurs veroorzaakte, W. P. Sautijn Kluit De anzsterdamsche beurs in 1763 en 1773. 2 „Ich hörete nachher von Hrn. Klepperhein, dass er (Deknatel) ehedem ein heimlicher Herrnhuter gewesen, and in seinem sonst in der Stadt be- legenen Hause, heimliche Zusammenkunfte angestellet; der P6bel, der solches erfahren, h5tte in dieser Absicht sein Haus stiirmen wollen, aber er ware noch von den Stadtbedienten gerettet \oorden ; er hatte desfals mit seinen Collegen viele Verdriesslichkeiten gehabt, and diese Versamm- lungen ganz einstellen mussen ". Zie over Jinime Abrahanisz (zich later noemende Johannes) Deknalel (1698-1759) : S. Blaupot ten Cate Geschiede- nis der Doopsgezinden in Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland dl II blz. 36 en Chr. Sepp Joh. Stinstra en zijn tijd dl II blz. 186-188, terwijl meer speciaal over zijn verhouding tot de Hernhutters W. I. Leenclertz heeft geschreven : Joannes Deknatel. Een pietist onder de Doopsgezinden, in Geloof en vrijheid. Tweemaandelijksch tijdschrift jaarg. 1887 blz. 393 en vv. 3 Johannes Bremer de jonge „een voor zijnen tijd bekwaam prediker, die aan uiterlijke gaven eenen vloeyenden stijl en duidelijke voordragt-paarde", B. Glasius Godgeleerd Nederland dl I blz. i, 175. Zie ook over hem Chr. Sepp Joh. Stinstra en zijn tijd dl I blz. 193-2o6. MRS. CALDERWOOD, BRELIN 1756-1757 109

De schrijfster' en haar echtgenoot bezoeken het stadhuis, het Oost-Indische huis ; zij kwamen in een Porceleinwinkel, waarin voor minstens 40000 pond aan chineesch, japansch en saksisch porcelein aanwezig was. Zij logeerden in de Morgenster, waar ook Frederik de Groote heette gelogeerd te hebben. De door hen genoemde personen waren Engelschen : Cookson. Webb en Bowles. 139 BRELIN, JOHAN. Beskrifning ofver en áfventyrlig resa til och ifrán Ost- Indien, Sodra America, och en del af Europa, aren 1 755, 56, och 57. Upsala 1758. kl. 8° U. B. Gött. I Blz. 123/140 — Tijd: Dec. 1756 /Mrt. 1757 — Helder, Alkmaar, Haarlem, Amsterdam. 2 Blz. 126/14() — Dec. 1756/Maart 1757. De reiziger 2 logeerde in het Heere-logement „som kallades Stad Lyon", dat de „dyraste várdshus" (duurste herberg) in de stad was. Hij bezocht de beurs. Hij sprak Abraham Grill „Directeur af Svenska Ost-indika Compagniet", den zweedschen agent Ballgueri, Arendt Dreijers en de zweedsche koopvaardij-kapiteins Marcus Berg, Alexander Magnus Lohm en Mathias Jessen.

140

LETTERE d'un vago italiano [NORBERTO CAIMO], ad un suo amico. 4 tom. Pitthurgó [Lucca] 1759-67. 8° U. B. Gött. i Margaret Calderwood (1715--1771) gehuwd met Thomas Calderwood of Polton, zie Dictionary of national biography. 2 Over Brelin heb ik niets kunnen vinden; het zweedsche biographische lexikon noemt hem niet. Het boekje is opgedragen aan den kroonprins Gustaaf en aan de heeren handelsraden en directeuren der zweedsche Oost-Indische Compagnie, onder welker zestal namen ook die van Abraham Grill en Claes Grill voorkomen. 3 Vermoedelijk dezelfde, waarover Ferrner's reisverhaal spreekt. en waarin hij commissionair wordt genoemd, zie nr. 143. I10 CAIMO, WILLEBRANDT 1757

Dl I ook o. d. t.: Lettere d'un viaggiatore italiano del un suo amico; dl IV ook o. d. t. : Osservazioni fatte da un viaggiatore in alcuni paesi d'Europa. i Dl IV blz. 88/107 — 1757 — Brielle, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Dordrecht, Bergen-op-Zoom, Middelburg. 2 D1 IV blz. 93/105 — 1756.

De schrijver' bezoekt het stadhuis 2 .

141

WILLEBRANDT, JOH. PETER. Historische Berichte and practische Anmerkungen auf Reisen in Deutschland, in die Niederlande, in Frankreich, England, Dännemark, Böhmen and Ungarn. 3e Aufl. Mit eiher Vorrede herausgeg. von Gott/r. Schuetze. Frankfurt U.S.W. 1761. 8°. K. B. 's-Gray. I Blz. 77/105, 176/184 — omstreeks 1757 — Dokkum, Leeuwar- den, Franeker, Harlingen, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gra- venhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Texel, Purmerend, Utrecht, Nijmegen. 2 Blz. 86/91, 98/lol — omstreeks 1757. De schrijver 3 bezoekt het stadhuis, de beurs, het Oost-Indische huis, het admiraliteitsgebouw, de Luthersche kerk, het athenaeum, met de bibliotheek, het oude mannen- en vrouwenhuis, het beginhof,

i Norberto Caimo, italiaansch geestelijke. Zie over hem Studi biografici e bibliografici sulfa scoria della geografia in Italia. Ed. 2a, dl I blz. 506. 2 Dit achtste wereldwonder „ottava maraviglia del mondo", geeft, zegt de schrijver, een juist denkbeeld van den geest van het hollandsche volk, waarvan het al de deugden en gebreken bezit: o se lo vide, forse si lascio andare troppo a seconda del genio di quella nazione, the anche in mezzo alle grandi idee mostra sovente ma certa meschinita nel pensare. 3 Johann Peter Willebrandt, justitieraad te Altona. Zie over hem Alb. Babeau Les voyageurs en France depuis la Renaissance jusqu'á la Rézvoluiion blz. 255-259. CASANOVA 1757 III

het spinhuis, het dolhuis, Blauw-Jan, den horlus, het huis van de Pinfot in de Jodenbreestraat, de gaarkeuken' bij de beurs.

142 CASANOVA DE SEINGALT, J. — Mémoires de — étrits par lui-même. Suivis de fragments des mémoires du Prince de Ligne : Nouv. éd, colllationnée sur l'édition originale de Leipsick. 8 tom Paris [1880]. I2°. K. B. 's-Gray. I Dl III blz. 490/IV blz. 36, 158/219 -- Dec. 1757 ; Dec. 179/Jan. 176o — 's-Gravenhage, Amsterdam, Zaandam. 2 Dl III blz. 495/IV blz. 36, 168/219 -- Dec. 1757 ; Dec. 1 759/Jan. 1760. De schrijver 3 logeert eerst in de Sier van 't Oosten, later in de Tweede Liesvelds'he Bijbel. Hij bezoek de beurs, woont een i Naievehlk vertelt hij dat hij de kamer, „nicht babe antreften können", die met „Gulden and Duplonen ausgeleget seyn soli", gelijk men beweert. Joseph Shaw was in 1700 gelukkiger ! Zie no coo, noot 2 In een latere uitgave van 1769 wordt dit huis niet genoemd. 2 Hiervan wordt in de aanmerkingen op het hoofdstuk over Amsterdam gesproken „Men treft er, zegt hij vaak zeer voornaam en aardig gezelschap aan ". 3 Giacomo Casanova de Seingalt (1725-1798) beroemd en berucht itahaansch avonturier, die in 1757 (lees 1758, zie twee noten verder) en in i759 hierheen kwam als zaakgelastigde van Frankrijk voor den verkoop van fransche biljetten. Het oorspronkelijke handschrift der Mémoires berest bij de firma Brockhaus te Leipzig. Nadat er 1822-1828 een zeer veranderde duitsche vertaling van was uitgekomen, veescheen van 1826- 1838 een fransche omwerking onder leiding van een zekeren J. Laforgue, die vooralsnog als de édation origin ale geldt en o. m. herdrukt is in b.g. Garnier-uitgave en in de nieu A c duitsche vertaling in 15 deelen, Munchen, Leipzig 1903-1913. Zie over Casanova en zijn verbijf in ens land Na- vorscher 1861 blz. 37 en 294 ; A. Baschet in le Lavre, janvier, février, avril et mai 1881 ; Maurits Wagenvoort in Groot Nederland 1913 dl I blz. 399 Zeitschrift fur Biicherfreunde ie jaargang dl II (1897-1898) blz. 420 en NeueFolge Vlll (1916-191 7) blz. 127. Ook einde Augustus begin Septem- ber 1783 was hij hier een enkele dag ; dat is echter van geen belang om hij geen bizonderheden vermeldt. Zie de nieuwe duitsche vertaling,-dat dl XV blz. 162. Over de betrouwbaarheid en geschiedenis der ver schillende uitgaven zie men o. a. 1d. Mavnial Casanova ei son temps Paris i9ii, blz. 241. 112 FERRNER 1759 concert bij 1, misschien in de manège, ziet het admiraliteitsgebouw, komt in een herberg Ville de Lyon en bezoekt eenige musico's. De personen, die hij hier sprak, zijn de bankier Hopel en zijn dochter, in de gedrukte mémoires Esther 3 genoemd, Pels 4 en verder eenige landgenooten en andere vreemdelingen w. o. de beruchte graaf de Saint-Germain.

1 43 FERRNER BENGT. Dagboek van zijne reis door Nederland in 1759, medegedeeld door G. W. Kernkamp. U. B. Amst. Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dee

XXXI (iglo), blz. 3 1 4 -5 0 9. i Na de uitvoering van een symphonie, een viool- en een hautbois- concert trad onder de naam Trente een zangeres op, die Casanova als zijn oude vriendin Theresa Imer herkende. In Den Haag behoorde Madame de Tranti tot de meeste gevierde zangeressen, die zeker dezelfde is als Casanova's vriendin. Zie D. F. Scheurleer Het muzzekleven in Nederland an de tweede helft der achttiende eeuw. z Aangeduid als M. d'O. In de gedrukte Mémoires zijn echter soms de namen in het handschrift voorkomende veranderd; volgens prins Ch. de Ligne is hier niemand anders mee bedoeld dan de bankier Hope, die dan is Thomas Hope. Zie zijn Morceaux et mélanges hzstoriques et lzttéraires Paris 1828, dl IV. Over Hope zie Elias De vroedschap van Amsterdam dl II blz. 93 8 , 939. Casanova noemt hem in 1757 reeds weduwnaar, wat hij eerst in 1758 werd, zoodat men hieruit zou kunnen besluiten, (lat Casanova zich (misschién opzettelijk ?) vergist in den tijd van zijn eerste verblijf alhier. Zie Zeitschrift fur Bi cherfreunde N. F. VIII blz. 127. Dat hij zich in elk geval van October tot December 1758 hier ophield en te Amsterdam in het hotel Rondeel logeerde, blijkt uit de gen. nieuwe duitsche vertaling dl XIV, Frauenbriefe an Casanova blz. 50, 51, 77 e.a. De „petite maison" op den Amstel (Mémoires dl III blz. 504, IV blz. 23) was Hope's hofstede Vreugdenhoff (Elias dI II blz. 939). 3 Volgens Casanova, die met haar allerlei cabbalistische oefeningen maakte, was zij in 1757 (lees 1758) veertien jaar. Elzas noemt haar niet, wel haar broeder (dl II blz. 933, 939). Zie ook hierover Zeztschrzft fur Bucher- freunde N. F. VIII blz. 127. 4 Waarschijnlijk mr. Guzllielmo Pels, commissaris en vendumeester in de Bank van Leening, „een seer swaarlijvig mens, kost vreesehlk enten en niet minder drinken" Elias dl II blz. 815, 817. FERRNER 1759 113

i Blz. 326/498 — Febr. /Juli 1759 — Deventer, Voorthuizen, Amersfoort, Soestdijk, Naarden, Amsterdam, Haarlem, 's-Graven- hage, Scheveningen, Delft, Nieuwersluis, Utrecht, Zeist, Halfweg, Schoten, Beverwijk, Assendelft, Uitgeest, Alkmaar, Grost- huizen, Hoorn, Edam, Monnikendam, Broek-in-Waterland, Zaan- dam, Loenen, Leiden, Rotterdam, Brielle, Hellevoetsluis. 2 Blz. 3 26/339, 355/391, 438/443 , 447/461 — Febr. /Juni 1759. Als hotel wordt genoemd het Oude Wapen van Embden of het Groot Keizershof. De reizigers 1 bezochten het oude mannen- en vrouwenhuis, de Portugeesche en de twee Duitsche synagogen, de Nieuwe Stadsherberg, het stadhuis, het admiraliteitsmagazijn en de werf, het Oost-Indische huis, het magazijn en de werf der Oost-Indische Compagnie, den . hortus medicus, een concert bij „Richemond", Blauw Jan, de opera aan den Overtoom, waar „Les enfants du sieur Fréderic", Caroline en Charlotte optraden2, de manège3, waar een concert werd bijgewoond, de Hollandsche schouwburg, de schuttersdoelen en eenige musico's, waarvan een uitvoerige beschrijving wordt gegeven. De bezochte verzamelingen zijn het schilderijenkabinet van Gerrit Braamcamp, het muntkabinet en de verzameling van zweedsche rariteiten van Vergehl of Vergeel, het astronomisch observatorium van Van de Wal, een eindje buiten de Leidsche poort, dat uitvoerig beschreven wordt, de boekerij en kostbare instrumenten-verzameling van Jacob de Clercq, de verzameling wiskundige en physische instrumenten-verzameling van Peter de Clercq, de verzameling wiskundige en physische instrumenten van Jacob Cramer en het schelpenkabinet van dezen „weetgierigen en geleerden koopman ".

i Bengt Ferrner (1724-1802), zweedsch wis- en natuurkundige, vergezelde den zoon van een rijk zweedsch industrieel en bankier Jean Le/ebure op zijn reis door Europa. Zie over beiden de inleiding van prof. Kernkamp. 2 Zie over hen het reisverhaal blz. 339 noot en D. F. Scheurleer He musiehleven in Nederland in de tweede helft der achttiende eeuw dl II blz. 260. 3 Vermoedelijk de groote manège op de Schans, zie het reisverhaal blz. 335 noot 2 en Scheurleer t. a. pl. blz. 292. I14 FERRNER 1759

bij wien Ferrner ook een model zag van den tempel te Jeruzalem en het graf van Christus. Op zijn uitstapjes buiten Amsterdam bezocht hij het landgoed Driemondt van Jac. de Clercq aan het Gein en de Gaasp, het buiten van prof. Joh. Burmann in de Diemermeer, de buitenplaatsen Watervliet van Corver onder Velzen, Ruygenborch bij Loe- nen van Abraham de Haan, Tulpenburg van Is. de Pinto', de Hartenkamp van de Cliffords 2 te Heemstede en die van de bankiers Raymond en Theod. de Smeth buiten de Utrechtsche poort. De volgende personen worden genoemd: de kapitein Nicolaas de Beer, wiens oorlogschip Edam wordt bezichtigd, de natuur- en werktuigkundige Botsman, die lezingen houdt in het Donder avondgezelschap, Arent Bruyn, scheepsbouwmeester en assu--dag- radeur, prof. Joh. Burman, Siewert Centen, koopman, de doopsgezinde kooplieden Jacob en Peter de Clercq, de bankiers Jan en Henry Clifford en hun vrouwen Anna FVolters en Adriana Marg. van Marselis, mr. Pieter Clifford en zijn vrouw Constantia Cat/i. Sautijn, Jacob Cramer, koopman, Creutz, makelaar, Dan. Cromnie- lin, Dreyer, commissionair, de koopman van Eik, V. M. van Goens, Anthoni en Jacob Grill, Abraham de Haan, mr. Corn, van der Hoop, advocaat der Oost- Indische Compagnie, mr. Gijsbert van der Hoop, de bankiers Thomas en Adriaan Hope, mevrouw Johanna Maria Laban, weduwe van Peter Kloppenburg, de koopman Kropp, de bankier Jan van Marselis en zijn vrouw Johanna Clifford, Martinus Martens3 ,1 ector in de zeevaart- en sterrekunde, de zijdekooplieden Pieter en Jan Okhuysen, de „ly-waten"-handelaar Oudman of

i Zie over Tulpenburg en zijn eigenaar: Haller Tagebiicher blz. 54, 103, 104, Jaarboeken voor de Israelieten in Nederland jaarg. III (1837) blz. 157-196 en Ferrner's dagboek blz. 460, noot. 2 Beroemd door Linnieus, die er een beschrijving van gaf Hortus Clif- fortianus. Zie ook Uffenbach's Reisen dl III blz. 5o2 -5o6, Nederl. Tiid- schrift voor geneeskunde ze reeks, jaarg. II (1866) afd. II blz. ii, rz. 3 Deze wijdde zich volgens Ferrner eerst na zijn 3 oe jaar aan de studie. Zie biz. 361, vlg. ook Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl II blz. 373• FERRNER Ii59 115

Oufman, de directeuren van het handelshuis Guaita en Co. Gu f - janti en Petazzi , mevr. Reis geb. de Clercq, de medicus dr. Joh. Alb. Schlosser, Johannes Schreuder, „le très vénérable" van de vrijmetselaarsloge La bies aimée, de bankiers Theod. en Ray- mond de Smette, dr. Nicolaas Struycki, vermaard aardrijks-, wis- en natuurkundige, de lakenkoopman Trekels, Vergehl of Vergeel, Klaas de Vries, doopsgezind predikant en wis- en natuurkundige, de koopman Wide/i, Jacob van Wylick, handelaar in Oost-Indische lijnwaden, de oud-secretaris der zweedsche legatie Arnold Wynantz. Verder worden nog genoemd de volgende hier vertoevende vreemdelingen: Aug. Alistromer en Franz Jennings uit Hamburg, Friedr. Hildebrandt, Freiherr von Einsiedel uit Dresden, Gibsone uit Danzig, de Denen Fabritius en Froicken, Gerringrosse, lijf edelman ; de Zweden Hasselgren, consul in Amsterdam,-landsch baron Klinckouwstróm, Henrick Kónig of Konig, Archibald Mesterton, de zeeofficieren Hildebrandt, kapitein Ho/me, luitenant Linderstedt, cadet Pellerson, kapitein-luitenant Stjernos, luitenant baron Strontfielt, de keizerlijke ambassadeur uit Weenen, graaf Zinzendorf, die hier kwam voor de verkoop van kwikzilver, de Oostenrijkers baron Reischach, baron Schei/es, Stupard en de vreemdelingen Fraser, von Eisen en Neauhne of Neaulme.

1 44

KIELMANSEGGE, FRED. Diary of a journey to England in the years 1761-1762. Transl. [from the German and ed.] by countess KIELMANSEGG. With ill. London etc. 1902. 8°. K. B. 's-Gray. i Blz. 5/12, 285/286 — Oct. 1761, Maart 1762 — Zwolle, Amers- foort, Utrecht, Leiden, 's-Gravenpage, Brielle, Hellevoetsluis, Amsterdam. 2 Blz. 286 — Maart 1762.

i Struyck was o. m. lid van de Royal Society te Londen en van de Hol Maatschappij van Wetenschappen te Haarlem. -landsche 116 KIELMANSEGGE, GARAMPI 1762

,,On the 28th. of March we drove to Amsterdam and spent our time there in seeing sights, until the afternoon of the 3oth. Then we went by Treckschuyt to Utrecht. . .

Op de heenreis naar Engeland maakte de schrijver ) op het schip de Prince of Orange kennis met den portugeeschen Jood Cappa- doci van Amsterdam (blz. 13).

1 45

VIAGGIO in Germania, Baviera, Svizzera, Olanda, Francia compiuto negli anni 1761-1763. Diario del cardinale GIUSEPPE GARAMPI [sCrittl per GAETANO MARINI]. Edizione condotto sul codice inedito esistente nell' Archivio Vaticano.... [Ed. per] D. Gregorio Palmieri. Roma 1889. gr. 8°. U. B. L. i Blz. 181/212 -- Sept., Oct. 1762 — Arnhem, Wageningen, Renen, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Dordrecht. 2 Blz. 188/197 — Oct. 1762. De reiziger 2 bezocht het oude mannen- en vrouwenhuis, een Luthersche kerk, de Nieuwekerk, het stadhuis met den toren, de beurs, de Portugeesche synagoge, de stadsbibliotheek, de r. k. kerk de Papegaai waar Joannes Christophorus Hoef kensi de mis op- droeg. De genoemde personen zijn een der firmanten van het

i Count Frederick Kielmansegge (1728-1800), landdrost van het hertogdom Lauenburg. 2 Conte Giuseppe Garampi (1725-1792), prefekt van het vaticaansche archief, dat hij op verdienstelijke wijze ordende, werd vaak belast met kerkelij k-diplomatische zendingen en was later nuntius te Warschau en Weenen. In 1785 verwierf hij den kardinaalshoed. Zie Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap dl XX blz. 195. Zijn reisgenoot Gaetano Marini schreef het dagboek dezer reis. In 1764 bezocht Garampi opnieuw ons land. Deze reis is door hem zelf beschreven en opgenomen in gen. Bijdragen. Zie hierachter nr. 148. 3 De kerk wordt niet genoemd, de priester wel. Zie echter Bijdragen dsr geschiedenis van het bisdom Haarlem dl XV blz. 229 en XVIII blz. 153. BECKMANN 1762 I17

handelshuis Guaital en prof. Petrus Burmannus, de bibliothecaris. De bezochte verzamelingen zijn het schilderijenkabinet van Gerrit Braamcamp en de natuurkundige collectie van Pieter Kramer. De reizigers logeerden in het hotel Rondeel.

146

BECKMANN, JOHAN. Dagboek van zijne reis door Nederland in 1762, medegedeeld door G. W. Kernkamp, U. B. Amst. Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dl.

XXXIII (1912) blz. 3 11 - 473• I Blz. 3 23/455 — Oct./Dec. 1762 — Delden, Goor, Deventer, Apeldoorn, Voorthuizen, Amersfoort, Naarden, Muiden, Amster- dam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Gouda, Leidschendam, Leiderdorp, Koudekerke, Alten, Zwammerdam, Bodegraven, Woerden, Utrecht, Lemmer, Stroobos, Groningen, Winschoten, Nieuweschans. 2 Blz. 324/335, 428/430 — Oct./Dec. 1762. De schrijver2 logeert bij Jan Frederik Grim in het Wapen van Ham- burg of Haagsch veerhuys op het Rokin. Hij bezoekt het stadhuis, de beurs, de geschut- en klokkengieterij, de „proefplaats" voor het beproeven van ankersi, de Ronde Luthersche kerk, de Nieuwekerk, de synagogen, Blauw Jan en eenige musico's, waarover nogal uitgeweid wordt. De door hem genoemde personen zijn Wilh. Aug. Klepperbein,

i Zie Garampi's tweede reis. 2 Johann Beckmann (1739 -1811), duitsch geleerde, hoogleeraar in de wijsbegeerte. later in de economie te Gottingen, „der Begründer der Tech- nologie", schrijver van vele werken op technologisch en landbouwkundig gebied en van een Litteratur der Citeren Reisebeschreibungen, het beste en meest betrouwbare werk over dit onderwerp, dat „in keinem geographischen Seminar fehlen sollte" (Góttingische gelehrien Anzeigen, 1914 blz. 569). Zie verder de inleiding van b. g. reisverhaal en o. m. Allgemeine Deutsche Biographie. 3 Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl. II blz. 34. I14 LE BRUN, GARAMPI, I762-176 j duitsch luthersch predikant, Saul Lówenstamm, opperrabijn, prof. Petr. Burmannus Secundus, Ku/er, „Informator" van het kantoor van mr. Joh. Corn. Lampsius, heer van Swieten, de joodsche koopman Gumpel Samson, Andreas Kaurath, handelaar in ,,Rauch- werk" en wonende bij joh. Georg Wadel in de Nieuwstraat.

1 47

Du MESNIL, MARIE. Mémoires sur le prince LE BRUN, duc de Plaisance, et sur les événemens auxquels it prit part sous les parlemens, la révolution, le cónsulat et l'empire. Paris 1828. 8°. U. B. Amst. I Blz. 15/25 — omstreeks 1762 — Breda, Dordrecht, Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Delft, Haarlem, Amsterdam. 2 Blz. 19/25 — omstreeks 1762. Charles Francois Le Bruns bezocht het stadhuis en de beurs.

148

GARAMPI — Monsignore — in Holland im Jahre 1764. Mitteilung von Fr. von li'eech, [Garampi's italiaansch dagboek met hollandsche vertaling en een inleiding van Fr. von Weech]. U. B. Amst. Bijdragen en mededeelingen van het Historisch Genootschap, dl XX ( 1899) blz. 193-238. i Blz. 197/237 — Juni 1764 — Nijmegen, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Utrecht, Zeist, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Haarlem. 2 Blz. 222/229 — Juni 1764. De schrijver' bezoekt den hortus medicus, de Roomsche kerk der fransche Karmelieten, het stadhuis met de klokketoren, het

i Zie ook hierover Navorscher Jaarg. 6i (1912) blz. 83-86. In 18io kwam Le Brun hier weder, nu niet als gewoon particulier, maar als gouverneur-generaal van Holland. 2 Zie over Garampi gen. Bijdragen en mededeelingen blz. 195 en de noten bij zijn eerste reis (1762) nr. 145. GARAMPI, ANONYMUS , 1764-1765 lig

Oost-Indisch magazijn, het admiraliteitsmagazijn en de werf ; bovendien zag hij in het logement de Keizerskroon een verzameling opgezette vogels in hun natuurlijke omgevingen een collectie vlinders'. Hij logeerde evenals den vorigen maal in het hotel Rondeel, eigenaar Rymer Welters. Hij maakte kennis met de gevestigde of tijdelijk vertoevende vreemdelingen Bolongari uit Stresa aan het Lago Maggiore, Brentano uit Tramezzino aan het meer van Como, Carli, Guffanti en Petazzi, directeuren van het handelshuis Gaaita en Co. en hun leerling Gre7pi uit Bergamo, 1llojano uit Como en Remigio Rima uit Valle Usumona. Genoemd wordt een opvolger van den Jezuiet Van Kessel, die onder dien naam de beurs bezoekt 2 .

1 49

REISETAGEBUCHE — Aus dem — einer Dame vom Jahre 1765. K. B. 's-Gray. Die Grenzboten, Zeitschrift fur Politik, Literatur and Kunst. Jaarg. XLIII (1884) blz. 132-139, 171 -180. i Blz. 138/139, 171/179 — Juni/Juli 1765 — Arnhem, Amster- dam, Hilversum, Zeist, Utrecht, Scheveningen, Rotterdam, Gouda, Leiden. 2 Blz. 171/179 — Juni 1765. De ongenoemde frankforter dame reisde niet haar zuster en een Fräulein M. naar Amsterdam voor haar genoegen en, zegt de eveneens anonyme uitgever, wier „Urgrosstante" zij was, wellicht ook „zur Befestigung alter Handelsverbindungen" van haren echtgenoot. i „Elke vogel heeft daar zijn echte huid en veeren, alsof hij nog leefde, evenzoo zijn nest en zijn eieren ; in elke afdeeling is een voorstelling gegeven van het land waar die vogel zich het liefst ophoudt, boschrijk land of aan zee gelegen, tusschen bloemen of in ruinen ". s „Hij heet pater Van Kessel ; zoo heette ook de Jezuiet, die van 1108 af in Amsterdam werd toegelaten ter wille van den handel. Al de anderen, die hem langzamerhand zijn opgevolgd, nemen denzelfden naam aan en zoo is Van Kessel de onsterfelijke Jezuiet evenals Lama Lamarum" (blz. 227), I20 ANONYMUS, MOZART, 1765-1766

Bezocht worden de beurs, het stadhuis met de gevangenis, het arsenaal, de Ronde Luthersche kerk, het spin- en rasphuis. waarover uitvoerig gesproken wordt', het oude mannen- en vrouwenhuis, het Oost-Indische magazijn, de Armenische kerk, de synagogen, de korenbeurs en het Prinsenhof. Ook de bloemenmarkt, de Nieuw en de „Krempelmarkt" worden een bezoek gebracht. -markt De genoemde personen zijn een bierbrouwer Zimmermann' en echtgenoote, de„Resident B.", volgens den uitgever vermoedelijk de frankforter consul, wiens buitenplaats „Nordwolffshagen " 3 de reizigsters bezoeken, en mevrouw Ossern, schoonmoeder van den „Resident". 150

SCHEURLEER, D. F. Het muziekleven in Nederland in de tweede helft der 18e eeuw in verband met Mozart's verblijf aldaar. Met afb. 's-Gravenhage 1909. gr. 8°. U. B. Amst.. Hierin brieven en aanteekeningen van LEOPOL1 MOZART betreffende de kunstreis van hem en zijn kinderen door ons land.

I Blz. 136/140, 145/148, 321/322, 390/392 — Sept. 1765/Mei 1766 — Rotterdam, 's-Gravenhage, Haarlem, Amsterdam, Utrecht. 2 Blz. 148, 321/322, 392 — Jan./Febr. 1766. Ofschoon van het verblijf der kunstenaarsfamilie te Amsterdam bijna geen gewag wordt gemaakt in de enkele bewaarde brieven van Leopold Mozart 4, vindt men in de door dezen gehouden dage dr. Scheurleer in zijn werk ge--lijksche aanteekeningen, door publiceerd, meerdere bizonderheden daarover.

i Zie naar aanleiding hiervan Zeilschrift fur die gesamte Strafrechts- wissenschaft XXX (19o9/io), blz. 8o6. 2 Joh. Zimmermann op de Singel bij de brouwerij de Zwaan. Zie Naam- register 1768. 3 Dit lag volgens de schrijfster „sechs Stunden" voorbij Weesp. 4 Leopold Mozart maakte met zijn dochter Maria Anna (1751-1829) en zijn beroemden zoon Wolfgang Amadeus (1756-1791) een driejarige kunstreis door Europa, waarbij hij ook ons land bezocht. Zie hierover het uitstekend gedocumenteerde boek van dr. Scheurleer. MOZART, PATERSON 1765-1766 I2I

Zoo wordt daarin als logement genoemd Au Lion d'or in de War-- moesstraat, eigenaar Kilmayr. De genoemde personen zijn Ma- galli, een italiaansche zanger, de eveneens italiaansche musici Petti en Madame Sarli, mr. Sarli, een koopman om zijn fluitspel zeer bekend, de musici Schulz, klaviercomponist, Jan Rhems, Adam Kreuser en zijn broeder Georg Anton, Jacob Reynaud, Hen- drik de Hey violist, de muziekuitgever J. J. Hummel, de bankiers W. Neel et fils, leden der familien Pereira, Capadocci, Suasso en Teixeira. Verder worden nog genoemd Kulman, Dorneck, Warden- burg, Donker en M. H. Grauwhardt, kassier. De Mozarts gaven twee concerten in de zaal boven de manege.

151

CORIAT JUNIOR [SAM. PATERSON]'. Another traveller! or cursory remarks and tritical observations made upon a journey through part of the Netherlands in the latter end of the year 1766. In two vol. (3 parts). 2d ed. London 1769. 12°. U. B. L. i DI II part I blz. 7/224 — Oct. 1766 — Breda, Gorinchem, Vianen, Utrecht. I52

COURTANVAUX, MARQUIS DE. Journal du voyage sur la frégatte I'Aurore, pour essayer par ordre de l'Académie, plusieurs instrumens relatifs à la longtitude. Mis en ordre par [Alex. Guy] Pingré ... . de concert avec [Ch.] Messier. Paris 2768. 4°. — Met pl, U. B. Utr. I Blz. 158/282 — Juni/Aug. 1767 — Rotterdam, Delfshaven.

Ook in Arthur Schurig Wolfgang Amadeus Mozart. Sein Leben and sein Werk Leipzig 1913, komen de door dr. Scheurleer gepubliceerde brieven voor (dl. Iblz. 98—loo). Ze zijn daar echter, zonder dat dit voldoende is aangegeven, zeer onvolledig en toonen ook in de spelling belangrijke afwij- kingen van die der nederlandsche uitgave. i Samuel! Paterson (1728-1802) engelsch boekverkooper en veiling- houder. 122 DE COURTANVAUX 1767

Dordrecht, Delft, 's-Gravenhage, Leidschendam, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Maarsen. Utrecht, Loenen, Weesp, Zaandam, Alkmaar, Koegras, Helder, Huisduinen.

2 BIZ. 218, 2 37/2 5 0, 2 54/265 — Juli 1767. De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Portugeesche en Duitsche synagogen, het stadhuis, de beurs, het Oost-Indische huis, het admiraliteitsmagazijn, op welks binnenplaats een stellage voor De Courtanvaux werd opgericht voor zijn waarnemingen, het doolhof 2, het observatorium van Jac. van der Wal3 , de schilderijen Gerrit Braamcamp en het natuurkundig kabinet-verzameling van van prof. Pibo Steenstra. De door hem gesproken personen zijn de kooplieden Jan van Rijneveld, Cornelis Hartsinck, de chef der admiraliteit B. Ph. Albr. graaf van Gronsfeld Diepenbroek 4 en de fransche marine- commissaris Maillet du Clairon. Van den portugeeschen Jood

i Francois César le Tellier, marquis de Courtanvaux (1718-1781) fransch wiskundige. Zie o.a. Poggendorff Biographisch- litterarisches Hand- w8rterbuch sur Geschichte der exacten Wissenschallen en Nouvelle biographie universelle ed. Didot. 2 Hij noemde het een „ménagerie d'un particulier ", wiens naam hem ontschoten is. Behalve vele vreemde dieren zag hij er twee beelden, elk on- geveer drie voet hoog „réprésentant un berger et une bergère assis et jouant divers airs de flute ; les doigts ne marchent pas seuls, leur mouvement régloit celui des yeux de ces deux automates". 3 Zie hierover Ferrners reisverhaal (1756) nr. 1 43- 4 Deze graaf Van Gronsfeld Diepenbroek, heer van Wijngaarden was een ondernemend man, die ondanks zijn voorname geboorte en hooge waardig- heden — hij was ook drost van Muiden enz. — eigenaar was van twee fabrieken te Weesp, die De Courtanvaux beide bezichtigde : een zilvergieterij en een porseleinfabriek. De producten van deze laatste roemt de schrijver als zeer mooi en fijn. In 1769 moest Van Gronsfeld zijn porseleinfabriek sluiten; de aanwezige werktuigen en materialen deed hij over aan den predikant Mol, die in Loosdrecht een nieuwe porceleinbakkerij oprichtte. Zie Le Francq van Berkhey Natuurlijke historie van Holland dl II 2e st. blz. 8oz ; A. J. van der Aa Aardrijkskundig woordenboek dl XII blz. 205, 206; Maasgouw 1907 blz. 22 ; Henri Havard La céramique hollandaise dl. I blz. 240-242, II blz. 270, 281, 282. JOHN HILL 1768 123

Pa'eyra ziet hij het buiten Luxemburg te Maarsen en van den graaf dr, Hompeche diens buitenverblijf te Loenen.

1 53

MARSHALL, JOS. [JOHN HILL]. Travels through Holland, Flanders, Germany.... and Poland in the years 1768, 1769, and 1770. In which is particularly minuted, the present state of those countries, etc. 3 vol. London 1772. 8°. K. B. 's-Gray. i Dl I blz. 11/70, 159/373 — April /Juni 1768 — Hellevoet- sluis, Brielle, Rotterdam, Delft, 's- Gravenpage, Scheveningen,_ Rijswijk, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Edam, Purme- rend, Hoorn, Enkhuizen, Medemblik, Alkmaar, Schagen, Burg- op-Texel, Harlingen, Groningen, NVinschoten, Meppel, Koevorden, Ommen, Zwolle, Deventer, Zutfen, Arnhem, Het Loo, Utrecht,. Vianen, 's-Hertogenbosch, Tilburg, Breda, Bergen-op-Zoom, Goes, Middelburg, 2 Dl 1 blz. 49/70 -- April/Mei 1768. De schrijver' bezoekt het admiraliteitsmagazijn en de werf, de beurs, de Nieuwekerk, het Oost-Indische huis, het stadhuis, en het rasphuis. De door hem genoemde personen zijn de kooplieden Rosevelt en Saulijn. 154

BESCHREIBUNG einer Reise nach Niedersachsen, Westphalen and Holland, haupts chlich in Betrachttmg der Kunstwerke and der Kiinstler [von KARL HEINR. voN HEINECKEN]. K. B. 's-Gray. Nachrichten von Kiinstler and Kunst-Sachen.D1 II (1769), blz. 1 -84.

i John Hill (gest. 1795), vruchtbaar engelsch schrijver en journalist, schreef onder den schuilnaam Joseph Marshall verhalen van nooit dcor hem gemaakte reizen. Zie Dictionary of national biography; J. Beckmann Littera- tur der al/eren Reisebeschreibungen dl I blz. 674, 681, 682, en J. J. Volk- mann Neuesle Reisen durch die Vereinigten Niederlande blz. 32, 125. 124 VON HEINECKEN 1768

i Blz. 39/68 — Najaar 1768 — Aalten, Amsterdam, Wilnis, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Utrecht, Het Loo, Deventer, Delden. 2 Blz. 40/57 -- Najaar 1768. De schrijver' bezocht het stadhuis, de schilderijen trokken daar bizonder zijn aandacht 2, ook de prenten-verzameling 3 , de Westerkerk, de Oudekerk, de Nieuwekerk, en de stadsbibliotheek. Hij spreekt de volgende kunstenaars: Jean de Beyer, teekenaar en graveur, Louis Fabricius Dubourg, schilder en graveur, den graveur Simon Fokke, de miniatuurschilderes en graveerster Anna Folkema4 , den graveur en schildersbiograaf Jacob Hou- braken, den graveur en kunstverzamelaar Cornelis Ploos van Amstel, den schilder, graveur en tooneelspeler Jan Punt, den schilder-kunsthandelaar Jan Maurits Quin[c]khard, den teekenaar en graveur Jacob van der Schley, den graveur Reinier Vinkeles, den graveur-kunsthandelaar Pieter Yver, en den beeldhouwer Anthony Ziesenis. Hij bezichtigt de schilderijen-verzamelingen van Jan Jacob de Bruyn, Pieter Calkoen Willemsz., Nikolas Doekscheer, Fiseaux, Jan Jansz. Gildemeester, Philippe van der Land, Pieter Loquet en Frans van de Velden of Jacob van de Velden, de verzamelingen van prenten van Bernardus de Bosch of Johannes de Bosch, Hendrik Busserus, Simon Fokke, Graaf, H. van Maarseveen.

i Karl Heinrich von Heinecken (17o6-1791), duitsch kunstkenner. Zie over hem A llgemeine Encyklopadie der 1Vissenschaften and der Künste, herausgeg. von Ersch and Gruber, z. Section III blz. rig. 2 De Nachtwacht van Rembrandt voornamelijk. Hiervan zegt hij:

'l ist.... nichts aber mehr zu bewundern, als das grosse Stiick von Rembrand, so einen Schiltzenaufzug vorstellet, wo die damah's lebenden Personen, auf seine besondre Art, meisterhaft mit einero kecken Pinsel, afgebildet stehen, welches man an dem Tambour hauptsáchlich wahrnimmt". 3 „Sie bestehet etwann aus 7000. Stücken, and sind die 6 Bande, von den Italienischen Meistern, vor andern werth durchblâttert zu werden". 4 Kort na zijn afreis vernam Heinecken het overlijden van deze kunstenares. COYER i769 125

Nicolaas Marcus, Louis Metayer Phz., Dionis Muilman of Henric Muilman, Cornelis Ploos van Amstell. Bovendien de rijke verzameling teekeningen in het bezit van baron Goll van Frankenstein 2 .

1 55

COYER, Abbé. Voyages d'Italie et de Hollande. 2 tom. Paris 1775. 12°. U. B. Amst. i Dl II blz. 2,9/220, 232/282 — Aug., Sept. 1769 — Rotter- dam, Amsterdam, Purmerend, Broek-in-Waterland, Hoorn, Enk- huizen, Alkmaar, Zaandam, Haarlem, Noordwijk, 's-Gravenhage, Scheveningen, Loosduinen, Rijswijk, Delft, Leiden, Utrecht, Zeist. 's-Hertogenbosch. 2 Dl I1 blz. 237/249, 254/256 -- Aug., Sept. 1769. Del schrijver3 bezoekt het admiraliteitsmagazijn, en de werf, de beurs, de Nieuwekerk, de schouwburg (opvoering van Achilles treurspel door B. Huydecoper en Les mariages mal assorlis). Hij ziet de schilderijen-verzameling van G. Braamcamp en spreekt den koopman Dirk van Marselis, dien hij op diens buitenplaats te Noordwijk een bezoek brengt.

156

THUNBERG, KARL PETER. Reise durch einen Theil von Europa, i Deze buitengewoon rijke verzameling etsen en gravures, • welke in z800 verkocht werd, bracht buiten de Rembrandt-etsen, die later geveild werden, 2094o6 op. 2 „Von Handzeichnungen hingegen kann man wohl kein kostbarere and grössere Collection in Holland finden". Behalve de rijkdom worden ook de orde en goede staat van deze verzameling geroemd ; enkele teekeningen worden in het bizonder vermeld. Zie blz. 48 van dit reisverhaal en de mededeelingen van Bjórnstahl over deze collectie (nr. 168). Zij werd in 1833 verkocht. 3 Gabriel Francois Cover (1707-1782), fransch letterkundige, verliet de orde der Jezuieten en was gouverneur van den prins van Turenne. Zie I.arousse Grand dichonnaire universel en Alb. Babeau Les voyageurs en France dopuis la Renaissance jusqu'd la Révolution blz. 283-286. I26 THUNBERG

Afrika, and Asien, hauptsächlich in Japan, in den Jahren 1770 bis 1779. Aus dem Srhwed. von Christ. Heinr. Groslurd. 2 Bde. Berlin 1792, 94. 8°. — Mit Kupf. U. B. Amst. I Dl I blz. 6/27, 63/77, II blz. 254/260 — Oct. /Dec. 1770, Aug./Dec. 1771, Oct. 1779 — Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage, Rotterdam, Hellevoetsluis. 2 Dl I blz. 8/15, 20/25, 63/69 ; II blz. 257/260 — Oct. 1770, Aug./Dec. 1771, Oct. 1779. De schrijver' bezoekt het stadhuis, den hortus, het binnen- gas/huis, het buitengasthuis, het Prinsenhof, de beurs, het anatomisch theater, Blauw Jan, het Oost-Indische huis, de teekenacademie. De door hem genoemde personen zijn : prof. joh. Burman, diens zoon Nikolaas Laurens, mr. Jacobus van der P011 2 , mr. Jean i Karl Peter Thunberg (1743-1828), beroemd zweedsch medicus en natuuronderzoeker. Na voltooiing zijner studiën aan de universiteit te Upsala, wilde hij de parijsche hoogeschool bezoeken en kwam op zijn reis daarheen ook in Holland. In Amsterdam bezocht hij prof. joh. Burman, die dadelijk zóó met hem ingenomen was, dat hij hem het aanbod deed, hem de gelegenheid te verschaffen een wetenschappelijke reis naar Suriname of Kaap de Goede Hoop te maken, wat dankbaar aanvaard werd. Tijdens Thunbergs verblijf te Parijs wist prof. Burman de heeren Van der Poll, Deutz en Ten Hove het belang van zoo'n reis naar Japan te doen inzien en van hen geldelijken steun te erlangen. Het bezwaar was echter, dat Thunberg geen Hollander was en alleen dezen toegang hadden tot het land der rijzende zon. Op Thunbergs verzoek besloot men toen hem aan te stellen als geneesheer in buitengewonen dienst der O. I. C., waar gen. heeren Be. windhebbers van waren, en hem mede voor wetenschappelijke doeleinden voor twee jaar naar de Kaap te zenden. Hij bleef daar tot 1774 en vertrok toen naar Batavia, vanwaar hij het volgende jaar naar Japan reisde. In October T 779 keerde hij in Holland terug, bleef hier echter kort, deed nog een uitstapje naar Londen en vertrok toen naar zijn vaderland, waar hij tot professor in de genees- en plantkunde benoemd werd. Behalve met b. g. reisverhaal, maakte hij groeten naam met zijn Flora japonica en zijn Icones planlarum japonicarum. 2 Vermoedelijk mr. Jacobus van der Poll, voornaam koopman en bewindhebber der O. I. C. Thunberg zegt, dat hij zijn begunstigers op hun buitens in de huurt van Haarlem kwam bedanken, en deze Van der Poll had een villa onder Velzen. Zie Elias Vroedschap dl II blz. 754• THUNBERG 1770 I

Deutsz1 ,David ten Hovel, dr. C. J. Clóckner 3 , Pieter Reede van Oudis- hoorn 4, mr. Eghert de Vrij Temminck, mr. C. J. van Beaumont, directeur der Oost- Indische Compagnie, Kleinhof 5, Schelling, medicus ", Hasselgren, consul-generaal van Zweden. en zijn landslieden Flöberg, Fi hraus, Sze'art en Lunge. Hij zag de muntenverzameling „des ersten Predigers" der Oude kerk (Adriaan Buurt) 7 en de vogel- en insectenverzameling van den koopman van der Meulen. Hij wijdt eenige bladzijden (dl I 71-76) aan de zielverkoopers, die „abscheulichen Leuten ".

1 57 REISE durch Holland. Im Jahr 1771. [Von] F. U. RG. z. I.. [Rocuus FRIEDA. GRAF zu LYNAR]. Aus dessen handschriftlichen Reise-Journal. K. B. Berl. Joh. Bernouilli's Sammlung kurzer Reisebeschreibungen and anderer zur Erweiterung der Lander- and Menschenkenntniss dienender Nach - richten. Bd I (1781), blz. 95/158.

i Misschien mr. Jean Deutz, evenals Van der Poll eigenaar van een bui onder Velzen. Zie vorige noot (Elias dl II blz. 955). -tenplaats 2 David ten Hove, lid van de vroedschap, had een hofstede onder Heem- stede. Zie Elias dl II blz. 925. 3 J. C. Clöckner maakte als scheepsdokter vele reizen naar Indie, vestigde zich later te Amsterdam en legde zich v.n. toe op het opzetten van dieren, in welke kunst hij een meester was. Zijn verzamelingen trachtte hij steeds te verkoopen, zoodat bij hem voortdurend iets nieuws te zien was. Zie J. J. Volkmann Neueste Reissen durch die Vereinigten Niederlande blz. 339. 4 Benoemd vice-gouverneur van Kaap de Goede Hoop (1771). 5 Deze Kleinhof was jaren lang in Indië geweest, waarover hij Thunberg veel wetenswaardigs mededeelde. 6 Schelling was lang in Amerika geweest „und war jetzt im Begriff, als Aufseher fiber die Lazarette wieder dahin zu gehen". Zie dl I re stuk, blz. 64 van dit reisverhaal. 7 Adriaan Buurt wordt ongetwijfeld bedoeld; hij woonde op den Fluwee- len Burgwal over de Oudekerk, waardoor Thunberg in de meening zal verkeerd hebben, dat hij met den dienst in deze kerk speciaal was belast. Nog meer dan om zijn muntencollectie -ras hij om zijn verzameling van natuur-historische rariteiten bekend. Zie Glasius Godgeleerd Nederland in voce. I28 Zu LYNAR

i Blz. 98,/158 — Maart, April 1771 -- Nieuweschans, Win- schoten, Groningen,_ Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Gouda, Woer- den, Utrecht, Buiksloot, Zaandam, Hoorn, Enkhuizen, Lemmer. 2 Blz. 119/ 122, 141/148, 150/154, — Maart/April 1771. De reiziger' logeerde in het Oude wapen van Emden, bij Zuyger op den Nieuwendijk. Op zijn wandeling door de stad laat hij zich den weg wijzen door een „Lohnlakey" Christian Scrump/, een Oost- fries, die daarvoor f I à f I,2o per dag ontvangt. Hij bezoekt de beurs met de winkelgalerij, de korenbeurs, het oude mannenhuis en Blauw Jan. Na een rondreisje over Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage enz. komt hij over Utrecht in gezelschap van een heer von Kalkoen en diens hofmeester Ram, beide utrechtsche studenten 2, terug. Hij bezocht nu het stadhuis, woonde een duitsche godsdienstoefening onder ds. Kle75/erbein in een Lulhersche kerk bij en bezichtigde een Fransche kerk, de kerk der Kwakers, het St. Jorisho f , de Engelsche kerk, het pesthuis, het doolhof (er waren marionetten „die poszierlich anzusehen sind"), het rasp- en het spinhuis, het dolhuis, den Hollandschen schouwburg (gespeeld werd Don Quichot van Langendijk; de voorstelling was slecht), het Oost- Indische huis en magazijn, het admiraliteitsgebouw, een van de

i Rochus Friedrich Graf zu Lynar (17o8—i78i), schrijver van dit reisverhaal — zie Holzmann and Bohatta Deutsches A nonymen-I.exikou — maakte na afloop zijner studiën reizen en trad daarna in deenschen staatsdienst; zoo was hij van 1735-174o deensch gezant te Stockholm en werd hij in 1749 met eene buitengewone zending naar St. Petersburg afgevaardigd; in 1752 werd hij benoemd tot stadhouder der graafschappen Oldenburg en Delmenhorst. Van hem verschenen vertalingen van Seneca's De clementia en De brevitate vitae en commentaren op de Brieven aan de Romeinen en de Hebreeërs. Zie A. Strunk Samlinger til en beskrivende catalog over portrailer of Danske, Norske og Holstenere Kjobenhavn 1865 blz. 37o Allgemeine deutsche Biographie. a Het Album studiosorum van Utrecht noemt in 1771 Nicolaus Calhoen van Amsterdam en als ingeschreven in 1772 H. M. Rhan: uit Brunswijk. Zu LYNAR, PECKHAM 1771 129

vier manèges (er waren 40 paarden), de Duitsche en de Portugeesche synagogen. Hij ontmoet den hier „etablirten" koopman Kuhlmann uit Oldenburg en eet met dezen in den Tweede Liesveldsche Bijbel; door bemiddeling van een heer Wardenberg ziet hij het schilderijenkabinet van GerritBraamcamp; ook brengt hij een bezoek aan den „Astrolog-Tover:-Doctor" Titzingl. 158

TOUR — The — of Holland, Dutch Brabant, the Austrian Netherlands, and part of France; in which is included a description of Paris and its environs [by HARRY PECKHAM]. London 1772. I2°. U. B. Amst. I Blz. 7/94 — Zomer 1771 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Rotterdam, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Utrecht, Gorinchem, Breda, Bergen- op-Zoom. 2 Blz. 56/66 — Zomer 1771. De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, de beurs, den schouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd), het rasphuis, het spinhuis, de Nieuwekerk, het admiraliteitsmagazijn, het binnengast de Portugeesche synagoge. -huis,

i „seine meisten Curen erforscht er aus dem Urin des Patienten ; er nimmt für jede Besichtigung desselben nur 6 Stüber, and hat erstaunlich viel Zulauf. Er stellt auch die Nativitat für 6 Stüber die Person, von der er Vornamen and Geburtstag wissen muss; ich bin bey ihm gewesen, and land, dass es im Umgang ein feiner artiger Mann von vierzig Jahren war, ein Hesse von Geburt; er sagt einem nicht viel fur 6 Stüber, meist den Charakter and Gemüthsneigung betreffendes; aber weitlauftig and schrift alle Personen in ein Buch; jede-lich kostet es einen Ducaten. Er schreibt macht nur eine Reihe aus, and doch war nur von diesem Jahre schon ein halber dicker Foliant volgeschrieben". 2 Harry Peckham; zijn naam komt niet voor in de Dictionary of national biography, maar is te vinden op de vijfde uitgaaf (misschien ook wel op een vorige editie) van b. g. boekje, waar hij genoemd wordt „one of His Majesty's council and recorder of the city of Chichester". 130 J. H. L. MEYER, VON MANNLICH, CAYLEY 1771—1772

Op blz. 245 wordt als aanbevelenswaardig hotel genoemd: de Ster (The Star) in de Nes.

1 59 MEYER, J. H. L. Bemerkungen auf seiner Reise durch Holland, England and Nordwest-Deutschland im J. 1771 and 1774. — Holland. K. B. Berl. Joh. Ernst Fabri, Neues geographisches Magazin, Bd I (Halle 1785) blz. 89/loo, Bd II blz. 38/71. i Bd I blz. 89/loo, Bd II blz. 70/7, — 1771 — Enschede, Almelo, Delden, Twikkel, Ootmarsum, Deventer, Het Loo, Voort- huizen, Utrecht, Woerden, Bodegraven, Gouda, Rotterdam, Maas- sluis, Brielle, Hellevoetsluis, Sluis, Vlissingen, Delft... [Niet verder verschenen]. 16o MANNLICH, JOH. CHRIST. V. — Rokoko and Revolution. 2e Auflage der unter dem Titel „Ein deutscher Maler- and Hofmann" erschienenen Lebenserinnerungen des —, 1741/1822. Nach der französischen Originalliandschrift herausgeg. von Eug. Stollreitlaer, Mit Bildn. Berlin 1913. 8°. Willet. i Blz. 221/223 — Mei 1772 — Rotterdam, 's-Gravenhage, Amsterdam. 2 Blz. 223 -- Mei 1772. De schrijver' bezocht het stadhuis en de beurs. 161 CAYLEY, CORN. A tour through Holland, Flanders, and part of France. In the year 1772. Leeds P. y. kl. 8°. U. B. Amst. i Johann Christian von Mannlich (1741-1822), duitsch schilder, maakte langdurige reizen naar Frankrijk en Italië en woonde langen tijd in Parijs, waar hij met allerlei beroemdheden, waaronder den componist Von Gluck en den wijsgeer Diderot omgang had. Volgens zijn gewoonte, bezocht hij overal waar hij kwam, de schouwburgen en hij is dan ook zijn antwerpschen vriend hoogst dankbaar, die hem een dag langer heeft opgehouden, waardoor hij ontkwam aan het noodlot te behooren tot de „vijfhonderd" menschen, die den dag vóór zijn aankomst alhier waren omgekomen bij den schouw - burgbrand. Zie hierover de reis van de Feller (nr. 170, noot 3). CAYLEY, BURNEY 1772 I3I

I Blz. 5/42 — Aug. 1772 — Amsterdam, Haarlem, Leiden, s-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Bergen-op-Zoom, Breda. 2 Blz. 8/16 — Sept. 1772. De schrijvers) ziet het stadhuis met de wisselbank en de ruïne van den afgebranden schouwburg. Hij logeert in de Ville de Paris. 162 BURNEY, CH. The present state of music in Germany, the Netherlands, and United Provinces. Or, the journal of a tour through those countries undertaken to collect materials for a general history of music. 2 vol. London. 1773. 8°. U. B. Amst. i Dl II blz. 280/315 — Oct. 1772 — Groningen, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam. 2 Dl II blz. 282/302 — Oct. 1772. De schrijver2 bezoekt de Nieuwekerk, de Oudekerk, de Wester- kerk, de toren van het stadhuis en de Duitsche synagoge. Hij spreekt de boekhandelaars Marc Michel Rey en Jan Julius Hummel, den engelschen gezant Renard en de organisten van b.g. kerken J. Pothoíf 3, Stechwech en Linzen4 .

i Cornelius Cayley (1729-1780?) schrijve - van stichtelijke werken. Dit reisverhaal verscheen eerst in de Leeds Weekly Newspaper. Zie over den auteur en zijn boekje Dictionary of national biography. 2 Charles Burney (1726-1814), engelsch muziekgeleerde, organist en componist, maakte van z 770 tot 1772 een reis voor bronnenstudie ten behoeve van zijn in 1776-1789 verschenen History o/ music. Zie over hem Grove Dzctionary of music. Het reisverhaal, dat nog steeds de belang heeft van beoefenaars der nederlandsche muziekgeschiedenis werd-stelling in het Hollandsch vertaald door J. Lustig. 3 J. Pothoff, beroemd organist en carillonneur, ook door Burney hoogelijk geprezen. Zie over hem Ed. G. J. Grégoir Biographie des artistes musiciens néerlandais des XVIIIe ei XIXe siècles en Bouwsteenen der nederlandsche muziekgeschiedenis dl II blz. 50 waar hij echter verward wordt met eenen J. Potbolt, volgens Grégoir niet dezelfde. 4 In Bouwsteenen der nederlandsche muziekgeschiedenis d! II blz. 6o en 39 genoemd J. Stechwij en M. Linzen. 132 GRIMM I774

163

BEMERKUNGEN eines Reisenden JOH. FRIEDR. CARL GRIMM] durch Deutschland, Frankreich, England, and Holland in Briefen an seine Freunde. 6 Thle. Altenburg 1775-81. kl. 8°. K. B. s'-Gray. I Dl III blz. 255/4,6 — Mei 1774 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Delft, ,s-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Halfweg, Amsterdam, Bloemendaal,Nieuwersluis, Maarsen,Utrecht, Houten, Renkum, Zoelmond, Geldermalsen, Waardenburg, Zalt- Bommel, 's-Hertogenbosch, Vucht, Bokstel, Best, Eindhoven, Aalst, Maastricht. 2 Dl III blz. 326/356 — Mei 1774. De schrijver' logeert in de Middelste Bijbel bij Thiebault. Hij bezoekt het stadhuis, het binnengasthuis, het anatomisch theater, het tuchthuis, de beurs, het sj5inhuis (dat hij noemt „eine sehens- wurdige Menagerie !") den schouwburg (opvoering van Pandolfus en Zerbina of de meid meesteres, opera naar het Fransch door B. Rulofs), het pesthuis, den hortus medicus, het aalmoezeniersweeshuis, de Portugeesche en Duitsche synagogen. Hij spreekt prof. N. L. Burman, dr. D. van Rhijn, geneesheer van het pesthuis en aalmoezeniersweeshuis, dr. H. G. Oosterdijk, geneesheer van het binnengasthuis, en den apotheker van het aalmoezeniersweeshuis Kehlenberg.

164

DIDEROT, DENIS. Oeuvres. 6 tom. ay. suppl. Paris 18,8, ig. 8°. U. B. Amst. i Supplement, Voyage de Hollande, blz. 1/76 — Zomer 1774 — 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Delft, Utrecht, Zaandam, Rotterdam.

i Johann Friedrich Carl Grimm (1737- 1821), lijfarts van den hertog van Saksen -Coburg-Gotha, ook bekend als botanicus. Zijn reisverhaal telt mee onder de belangrijksten der achttiende eeuw. Zie over hem o. m. Biogra- phisches Lexikon der hervorragenden Aerzte en de daar aangehaalde bronnen. DIDEROT, VON GUENDERRODE 1774 133

2 Supplement blz. 71/73 — Zomer 1 774. De schrijver' bezoekt de beurs (blz. 35), een synagoge (blz.54) , het stadhuis (blz. 72), het begijnhof (blz. 63).

165

GUENDERRODE, FRIEDR. JUST. VON. Beschreibung einer Reise aus Teutschland durch einen Theil von Frankreich, England and Holland. 2 Thle. Breslau 1783. kl. 8°. K. B. Berl.

i Dl II blz. 25 1 /2 95 — 1 774 — Hellevoetsluis, Brielle, Maas- sluis, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Am- sterdam, Utrecht, Nijmegen. 2 Dl II blz. 269/290 — 1774. De reizigers bezoekt het stadhuis, de beurs, de Portugeesche synagoge, het dolhuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, de Fla- mdndische Operette. 166

VOYAGE au pays de Bambouc, suivi d'observations intéressantes sur les castes indiennes, sur la Hollande, et sur l'Angleterre. [Par CH. P. COSTE D'ARNOBAT.] A Bruxelles et à Paris 1789.8° U. B. L. I/2 Blz. 115/312 — 1774 — Amsterdam. De schrijver3 geeft geen afzonderlijke beschrijving van Amster dam, maar in zijn algemeene beschouwingen vindt men de volgende amsterdamsche namen: het stadhuis (blz. 126) , de beurs (blz

i Denis Diderot (1713-1784), fransch schrijver, philosoof, behoorde tot de voormannen der Encyclopedisten, geeft in dit reisverhaal veel algemeene, kostelijke opmerkingen over ons land betreffende zeden en gewoonten, nijverheid, kunst, enz. Zie hierover o. m. L. Knappert He zedelijk leven onzer vaderen in de achttiende eeuw Haarlem iglo. 2 Friedrich Just von Guenderrode was „badischer Kammerherr, Hof- und Regierungsrat". Hij schreef twee tooneelstukken Die weibliche Be- stdndigheit en Die gelehrle Frau. Zie Goedeke's Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung. 2e Ausg. dl II blz. io80. 3 Charles Pierre Coste d'Arnobat (1732-18o8), fransch letterkundige en journalist. Zie Nouvelle biographic générale ed. Didot. 134 D'ARNOBAT, PRATT 1774

159), den schouwburg (blz. 294 en v.), waar hij Vondels Gijsbrecht van Amstel gezien heeft, de schilder- en leekenacademie (blz. 297), het theatrum anatomieum (blz. 294), den boekhandel van M. M. Reyl (blz. 301); zie verder ook de blz. 200, 202, 208, 216 en 305.

167

PRATT, SAM. JACKSON. Gleanings through Wales, Holland, and Westphalia. 3d ed. To wich is added, Humanity a poem, 4th ed. 2 vol. London 1797. 8°. U. B. Amst. i Dl II blz. 2/466 — c. 1774 — Hellevoetsluis, Brielle, Rotter- dam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Edam, Monnikendam, Medemblik, Purmerend, Broek-in-Waterland, Arnhem, Nijmegen 2 Dl II blz. 371/401 — c. 1774. De schrijver 2 bezoekt het begijnhof, de Mozes- en Aaronskerk,

den schouwburg en een bijeenkomst der Rijnsburger Collegianten 3 .

168

., o BJORNSTAHL, JAC. JONAS. Briefe auf Reisen durch Frankreich, Italien, die Schweiz, Deutschland, Holland, England, and eiven Theil der Morgenlander. Aus dem Schwed. von Christ. Heinr. Groskurd. 6 Bde. Stralsund, Rostock and Leipzig 1777-83. 8°. — Met portret. U. B. Amst. Bd III—VI o. d. t.: Briefe auf seinera auslhndischen Reisen an den Kgl. Bibliotheker C. C. Gjbrwell in Stockholm. Bd V, VI ook o. d. t.: Nachrichten von seinen ausländischen Reisen. i Dl V blz. 357/5 16 — Aug. 1774/Maart 1775 — Nijmegen,

i Over den hollandschen boekhandel is de schrijver slecht te spreken. Terwijl de fransche uitgever alles opoffert aan de schoonheid zijner uitgaven, verwaarloost de Hollander alle typografische deugden uit zuinigheid. Alleen Marc Michel Rey maakt hierop een gunstige uitzondering (blz. 301). 2 Samuel Jackson Pratt (1749-1814), engelsch letterkundige. Zie Dictionary of national biography. 3 In 1775 sloten dezen zich bij de Doopsgezinden aan, zoodat het bezoek van Pratt, die geen tijd aangeeft, vóór dit jaar heeft plaats gehad. 0 BJÖRNSTAHL 1774- 1775 135

Tiel, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amster- dam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Utrecht, Zeist, Ameliswaard. Gouda. 2 Dl V blz. 444/488 — Nov. 1 774/Jan. 1775. De schrijver' bezoekt het admiraliteitsgebouw, het athenaeum, waar hij de promotie van W. D. Hooft, later als letterkundige bekend, bijwoont, de stadsgeschut- en klokgieterij, den hortus medicus, de Ronde Lulhersche kerk, de Hernhutterskerk (der Mora- vische broeders), het Oost-Indische huis, den schouwburg (waar hij een opvoering van Gustaaf Wasa uit het Fransch van Piron bijwoont), het stadhuis, de Porlugeesche synagoge, het Genootschap Concordia et libertate, de stadsbibliotheek, de bibliotheek der Remon- strantsche kerk, Blauw Jan. Hij spreekt met en ziet de verzamelingen van prof. N. L. Buy- man, prof. P. Burman secundus, prof. J. Burman, den predikant Adr. Buurt en zijn vrouw baronesse J. R. van Lynden., den waalschen predikant J. G. de Chaufepied, den franschen marine- commissaris te Amsterdam A. Maillel dit Clairon, •dr. J. C. Clöck- ner2 (anatomische verzameling), prof. H. C. Gras, P. A. Bolongaro Crevenna (boekerij) 3, J. du Peirou.Jz., heer van Limmen, den boek P. van Damme (muntverzameling en boekerij, in 1807-handelaar ten bate der maatschappij Tot nut van 't algemeen verkocht), den doopsgezinden predikant P. Fontein, J. Goll van Franken- i Jacob Jonas Bjórnstahl (en niet Bjórnstáhl, zooals op den duitschen titel staat aangegeven) (1737—Ij79), zweedsch reiziger, benoemd hoogleeraar aan de universiteit te Lund, reisde als geleider van een jong edelman, baron Karel Fred. Riedbach, later op kosten der zweedsebe regeering. Zijn hoogleeraarsbetrekking heeft hij niet vervuld, daar hij op zijn reizen stierf. Zie o. m. Biographiskt Lexicon áfver namnkunnige Svenska mdn Bd II blz. 332/340, en het voorbericht van Meynard Tydeman van de hollandsche uitgave zijner reisbrieven Biárnsidhls Reize door Europa, enz. dl 1 Utrecht 1778. 2 Zie over dr. J. C. Clöckner de reis van Thunberg nr. 561. 3 Zie over deze buitengewoon rijke bibliotheek, welke in 1789 verkocht werd Fred. Muller Catalogus van de bibliotheek der Vereeniging ter bevordering des boekhandels nr. 614--617. 136 BJÖRNSTAHL, VON WURMB 1774-1775

stein,' A. Grill (schilderijen enz.), Hope (schilderijen), dr. M. Houltuyn (natuurkundig kabinet), P. Kramer (naturaliën), prof. A. A. van der Meersch, J. Rendorp (cameeën), den kunsthandelaar en graveur P. Schenk, prof. H. A. Schultens, den uitgever J. C. Seep, den rector der latijnsche school H. Verheyk, prof. D. Wyttenbach. Verder ontmoette hij hier Muritz, een schilder uit Zürich, en zijn landgenooten Carl Bernh. Wadström, Lindbeck, Doling, Gruterus en Dalberg.

169

WURMB, VON, and VON WOLZOGEN. Briefe auf ihren Reisen nach Afrika and Ostindien in den Jahren 1774 bis 1792. Gotha 1 794. 8°. — Mit Kupf. K. B. 's-Gray. i Blz. 3/46 — Sept./Oct. 1774 — Amsterdam, Helder. 2 Blz. 3/30 — Sept. 1774. De schrijver 2 gaat als onderkoopman naar Indië en legt daartoe den vereischten eed af op het Oost-Indische huis. Hij bezoekt de

t „Hierauf besahen wir bey Herrn Goll dessen grossen and schonen Vorrath von Originalzeichnungen. Sie steigen zu der Anzahl von f{ of - bis sechstausend. Er zeigt dies Kabinet alle Dinstage des Abends einem jeden, der Lust hat es zu sehen ; zugleich lásst er denen welche sich dazu einfinden, Erfriscnungen austheilen, and behält die meisten von ihnen sogar zum Abendessen bey sich: dies ist schon seit mehreren Jahren seine Gewohnheit gewesen". 2 Karl Friedrich von Wurmb (1742—•1781) werd na lang wachten in 1776 aangesteld als boekhouder van het hospitaal te Batavia, later als administrateur van de koffiepakbuizen. Van hem verschenen in de Ver Genootschap opstellen over de orde der-handelingen van het bataviaasch palmensoorten. en eenige andere over planten dierkundige onderwerpen. Over den vermoedelijken, romantischen oorzaak van zijn verblijf in de tropen, naar aanleiding waarvan Schiller zijn eerste novelle schreef Ein gross- mutige Handlung aus der neuesten Geschichte, zij verwezen naar de mij door prof. J. H. Scholte genoemde bronnen: L. Bechstein Mittheilungen aus dem Leben der Herzoge zu Sachsen- Heiningen Leipzig 1852 blz. lor ; Sc/tiller's Beziehungen zu Eltern, Geschwistern and der Familie von Wolgogen, aus den Familiepapieren mitgeteilt Stuttgart 1859 blz. 480 ; Briefwechsel iwischen Schiller and Lotte 1788—i8o5. Herausgeg. and erldutert von VON WURMB, DE FELLER 1774 —I

Ronde Luthersche kerk en ziet door een duitsch gezelschap in een schouwburg' opvoeren Der dankbare Sohn, opera van J. A. K. Co- lizzi en als nastuk Der Apotheker2 . De genoemde Amsterdammers zijnde kooplieden Swarth en Lun gen en de bewindhebber der Oost-Indische Compagnie Corn. Joh. van Beaumont. 170 FELLER, DE — Itinéraire, ou voyages de Mr. l'abbé — en diverses parties de 1'Europe. 2e éd. 2 tom. Paris 1823. 8°. K. B. 's-Gray. I Dl II blz. 213/264 — Mei, Juni, 1775 — Maastricht, Valkens- waard, Bokstel, Eindhoven, 's-Hertogenbosch, Gorinchem, Dord- recht, Rotterdam, Delft, s'-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Zeist, Zalt-Bommel. 2 Dl II blz. 237/25 1 , 2 54/2 55 — Mei 1775. De schrijver 3 bezoekt de Oudekerk, de Nieuwekerk, eenige

Wilh. Fielitz. Stuttgart u.s.w. o. J. Bd I blz. 256; J. Minor Schiller, sein Leben and seine Werke Berlin 1890. Bd I blz. 503; Rich. Weltrich Friedrich Schiller. Stuttgart 1899, Bd I, blz. 6oi. i Uit een advertentie van de Amsierdamsche Courant laan men zien, dat met deze schouwburg het Regihuis aan den ingang van de Watergraafs- meer bedoeld is. 2 Misschien een duitsche bewerking van Lo Speziale (l'Apothécaire), opera bufía van Pallavicini en Fischietti. 3 Francois Xavier de Feller (1735-18o2), belgisch Jezuiet. Zie over hem de voorrede van deze tweede uitgaaf van zijn reisverhaal en o. m. Nouvelle biographie générale ed. Didot. Wandelende door de Muiderpoort, die hij prijst als een mooi bouwwerk, vertelt hij, dat daar de schouwburg heeft gestaan, die op ii Mei 'i 772 door brand verwoest werd en waarbij omstreeks 600 personen het leven zouden verloren hebben, welk getal door de stedelijke regeering zou zijn verzwegen „pour calmer les esprits, ne pas ruiner le directeur de la comédie, et plus encore pour ne pas donner une idée défavorable de la police de cette grande vile !"... . Von Mannlich noemt 500 slachtoffers in zijn dagboek (Zie nr. 16o). Natuurlijk is hier sprake van den grooten brand der schouwburg op de Keizersgracht, waarbij volgens de A msterdamsche Courant van i 4, 16 en i 9 Mei 1772, zeventien personen omkwamen; volgens het vierde deel van Wagenaar, 138 DE FELLER, SANDER i775—i776

r. k. kerken, het admiraliteitsgebouw, het Oost-Indische huis, de kerk der Kwakers, het stadhuis met den koepel, het syinhuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, den hortus, de Duitsche synagoge, de beurs en de graanbeurs en het Prinsenhof. Ook zag hij Blauw Jan en kwam hij in de borceleinwinkel van Malheses, „riche négociant catholique". Hij logeerde in de Eerste Bijbel bij Thiebaut.

I7I SANDER, HEINR. Beschreibung seiner Reisen durch Frank- reich, die Niederlande, Holland, Deutschland and Italien ; in Beziehung auf Menschenkenntnis, Industrie, Litteratur, and Naturkunde insonderheit. [Herausgeg. von Nic. Christ. Sander]. 2 Thle. Leipzig 1783, 84. 8°. — Met titelpi. K. B. 's-Gray. i Dl I blz. 463/6o1 — Juli, Aug. 1776 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Voorburg, Rijswijk, Leiden, Kat- wijk binnen, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Zeist, 's-Hertogenbosch, Maastricht. 2 Dl I blz. 543/569, 575/59 0 — Aug. 1776. De schrijver' logeert in het Oude Wapen van Embden op den Dam. Hij bezoekt de Nieuwekerk, een r. k. kerk, de kerk der Kwakers, de nieuwe stadsherberg, de Portugeesche synagoge, Blauw Jan, het stadhuis, den hortus medicus, het oude mannen- en vrouwenhuis, het O. Z. heerenlogement. De door hem genoemde personen zijn Stddel, Rühle, mr. Trouil- lart, Al. H. Zwartenhof, La Coudre, Couder, den koopman en letterkundige J, Lublink de Jonge, Geraud, Rollandt. Hij bezoekt de verzamelingen van den Sakser Paul Meier blz. 493, beliep het getal niet meer dan zestien. Zie ook Navorscher 1874 blz. 2 45, 386. i Heinrich Sander (1754-1782), duitsch natuurkundige, professor aan het gymnasium te Karlsruhe. Het handschrift van dit reisverhaal was geheel gereed, toen de schrijver overleed. De vader, aan ween het was opgedragen, heeft 't daarop uitgegeven. Zie over den auteur de voorrede van zijn boek. SANDER, DE LUC 1776-1778

(conchvlienkabinet), baron Goll van Franckenstein (teekeningen en schilderijen), W. van der Meulen' (naturaliën), de insectenverzameling van den overleden M. H. Cramer, bij diens neef Rensselaer, aan Wien ze vermaakt was, het natuurhistorisch kabinet van dr. J. C. Clöckner en van dr. M. Houtiuyn, van P.Loquel (schilderijen) ,van den predikant E. F. Alberti (insectarium) , P. A. Bolongari Crevenna (boekerij) en H. Engelbronner (mineralen). Hij spreekt den graveur R. Vinkeles en komt in diens werkplaats, ook ziet hij den houtzaagmolen van H. Noebe en brengt den bankier J. Goll van Franckenslein een bezoek op diens buiten Velserbeeck te Velzen.

I72

DE Luc, J. A. 2. Lettres physiques et morales sur l'histoire de la terre et de l'homme, adressées à la reine de la Grande Bretagne. 5 tom. Paris et La Haye 1779. 8°. Bib!. Teyler.

i Dl III blz. 4 08/442 , 45 0/47 0, 553/558, dl IV blz. 16/51, 69/9o, 114/1 35 , 138/144, dl V. blz. I/1 3, 2 5 2/341 . — Oct./Dec. 1776,Aug. 1777, Mei, Juli/Aug. 1778 — Delden, Deventer, Arnhem, Rozendaal, Nijmegen, Grave, 's-Hertogenbosch, Rotterdam, Breda, Tilburg, Sittard, Maastricht, Valkenburg, Delfshaven, Brielle, eiland Rozenburg, Maassluis, Alfen N.-Br., Apeldoorn,

i Zie over dezen de reis van C. H. Titius nr. 174, noot 5. z Jean André Deluc (1727-1 817), van Genève geboortig, een der beroemdste natuurkundigen der achttiende eeuw, die grooten naam maakte door zijn studiën over geologie, meteorologie en electriciteit. Hij is de uitvinder van den hygrometer. uit b. g. brieven, waarin ook van het brongas sprake is (dl IV blz. 28), blijkt, dat hij in briefwisseling stond met Petrus Camper, dien hij om zijn veelzijdige kennis hoogelijk roemt (dl iii blz. 441). Daar vooral de natuurkundige gesteldheid van de door hem bezochte landen zijn belangstelling inboezemt, vindt men weinig historisch-topografische bizonderheden over de genoemde nederlandsche plaatsen in dit werk. Een uitzondering hierop maakt Hindeloopen, waarvan de kleeder- dracht hem doet denken - aan een aziatische kolonie uit Circassié (dl V blz. 383, 384) : Zie over Deluc o. m. Biograp/zie universelle ancienne ei mo derne ed. Michaud, nouv. édition. 140 DE Luc, L'HoNORé 1775-1776

Amersfoort, Utrecht, Het Zand Gr., Delfzijl, Groningen, Leeu- warden, Het Bilt, Franeker, Stavoren, Makkum, Workum, Hinde Sloten Fr., Balk, Enkhuizen, Hoorn, Aven--loopen, Molkwerum, horn, de Beemster, de Schermer, Alkmaar, Wormerveer, Zaandam, Haarlem, Katwijk aan Zee, Katwijk aan den Rijn, Leiden, Twikkel.

1 73

HOLLANDE — La — au dix huitième siècle ou nouvelles lettres, contenant des remarques et des observations sur les principales villes, la religion, le gouvernement, le commerce, la navigation, les arts, les sciences, les coutumes, les usages et les moeurs des habitans de cette province. [Par SAM. FRANC. L'HoNORé]. La Haye 1779. 12°. U. B. Amst. z Blz. 1 /343 — c. 1776 — Dordrecht, Rotterdam, Delfshaven, Schiedam, Vlaardingen, Maassluis, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage, Leidschendam, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Gouda, Gorinchem, Schoonhoven, Brielle, Zaandam, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Edam, Monnikendam, Broek-in-Waterland, Medemblik, Purmerend. 2 Blz. 165/252 — c. 1776. De schrijver' bezoekt de Oudekerk, de Nieuwekerk, de Ronde Luthersche kerk, de Armenische kerk, de r. k. Mozes en Aarons- kerk, de Duitsche en de Porlugeesche synagogen, het stadhuis, de beurs, het rasphuis, den stadsschouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd), den hortus, het magazijn der Oost-Indische Com- pagnie, het admiraliteitsmagazijn, Blauw Jan en een doolhof 2 .

i Samuel Francois l'Honoré (gest. 1794), fransch journalist in 's-Graven- hage. Zie Quérard La France litteraire en Nouvelle hiographie universelle ed. Didot. 2 „Enfin it est inutile de vous instruire, que dans une autre auberge, nommée le Labyrinthe (Doolhof) on voit le spectacle de quelques automates gigantesques et autres poupées, qu'un homme fait mouvoir, en récitant des vers emphatiques. On y voit entre autres la Nourrice du Roi David, qui étale son sein d'une fawn fort indécente. Ce spectacle, autrefois le seul que Von connaissoit ici, est fort couru de la populace et des enfans". TITius 1 777 141

1 74

TITILS, CARL HEINRICH. Auszug aus dem Reise-Journal von seiner vorzüglich zu Besichtigung fremder Naturalien-Samm- lungen in dem Jahr 1 777 durch Deutschland, nach Holland, Engeland and Frankreich angestellten Reise. (Ails der Hand- schrift). ier Abschnitt. Reise durch Deutschland and Holland. K. B. Berl. Joh. Bernouilli's Sammlung kurzer Reisebeschreibungen and anderer zur Erweiterung der Linder- and Menschenkenntnis dienender Nach- richten. Bd IX (1783) blz. 1 47-2 34. i Blz. 186/233 •— Zomer 1777 — Groningen, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam, Haarlem, Leiden,'s-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam.

2 Blz. 189/1 97 — Aug. 1777• De schrijver' bezoekt den hortus2, het anatomisch theater, het stadhuis, de Oudekerk, Blauw Jana en het gasthuis. Hij zag de naturaliënverzamelingen van J. C. Clöckner 4 en dr. M. Houttuyn; „Kapitain" van der Meulenb en de koopman C. Brandt weigerden hem echter den toegang tot hun kabinetten tot groote ergernis van Titius; eenige dagen later liet Brandt hem weten, dat

i Carl Heinrich Titius (1744-1813) volgens den titel Inspektor van het keurvorstelijk saksische kabinet van naturaliën in Dresden en voor dien professor in de materia medica aan het medizinisch- chirurg. Collegium aldaar. Zie Poggendorff Biographisch literarisches Handwórterbuch zur Geschichte der exacten Wissenschaften. 2 Men werd er door een „hSchst unwissender" tuinknecht voor den vasten prijs van vier stuivers rondgeleid „und wehe dem, der nicht selbst Kenner ist !" 3 Er was toen o. m. een zeer leelijk gebouwde dwerg te zien. 4 Dr. Clöckner wordt geroemd als een specialiteit in het opzetten van dieren ; kort tevoren had hij juist een groote collectie aan het koninklijk naturaliën-kabinet te Madrid verkocht. Zie over Clöckner ook de reis van Thunberg (nr. 156). 5 Vóór 1765 had Willem van der Meulen, kapitein eener burgercompagnie, aan den hortus een belangrijke verzameling ertsen ten geschenke gegeven. Zie Wagenaar Beschrijving van Amsterdam dl II blz. 387. 142 TITIUS, DAIGNAN 1777

hij 't zijne kon bezichtigen, doch toen was er geen tijd meer. Verder kwam hij in de winkels der naturaliënhandelaars Stroh- meyer en Stautenberg. 175 DAIGNAN, GUILL. Réflexions sur la Hollande, ou l'on ron les établissemens de charité, qui font 1'éloge-sidère principalerPnt de la bonté du coeur de ce peuple, comme de la sagesse de son gouvernement. Dunkerque, et se trouve à Paris, 1780. kl. 8°. H. B. Munch. I Blz. 1/48 — c. 1777 -- Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Vianen, Gorinchem. 2 Blz. 6/30 — C. 1777. De schrijver' bezoekt het binnengasthuis, het Pesthuis, het dolhuis, het spin- en rasphuis, het Roomsch-katholieke armen de Keizersgracht, het Roomsche jongensweeshuis, het maag--huis op denhuis, het aalmoezeniersweeshuis, het diakonie-oude mannen- en vrouwenhuis, het Luthersche oude mannen- en vrouwenhuis, het burgerweeshuis, het Walen-weeshuis. Al deze liefdadige stichtingen worden uitvoerig besproken, vooral de ziekenhuizen. Verder noemt hij nog den hortus, een drijvend hospitaal voor zeelieden 2, het

i Guillaun;e Daignan (1732—'812), fransch militair geneesheer. Hij schreef tal van geneeskundige, philantropische en staathuishoudkundige werken. Behalve b.g. reisverhaal verscheen van hem een Relation d'un voyage en Normandie et dans les Pays-Bas Paris í8o6 8°. Met die Pays- Bas zijn echter de Zuidelijke Nederlanden bedoeld. Zie over Daignan Bao- graphie universelle ancienne et moderne ed. Michaud, Nouv. éd. 2 ...... et une invention singulière toute récente qui forme un Hbpital flottant pour les marins qu'on a observé ne pas goérir dans les autres hópi- ta.ux. C'est une espèce de gros vaisseau qu'on a divise par étages et par compartimens, qu'on tient toujours à flot dans le Nord-Hollande. Il paroit qu'on a eu tout le succès qu'on attendoit de cette invention, que l'éloigne- ment et les circonstances ne m'ont pas permis de voir" (blz. 26). 't Is wel vreemd, dat over dit schip, waarvan men zulke groote verwachtingen koes- terde, niets te vinden is. Wel lag in September 1774 een hospitaalschip voor Den Helder (von Wurmb and Von Wollzogen Brie/s u.s.w. blz. 35), maar in 1782 bestond het al reeds niet meer, zooals blijkt uit de Missive en memorie DAIGNAN, DESJOBERT 1777-1778 143 anatomisch theater en het stadhuis, met de zich daarin bevindende gevangenis, waar men hem met „complaisance" het cachot toonde van den beruchten Jaco, „surnommé le Cartouche hollandais". De eenige persoon, dien hij noemt is Gilles, een der regenten van het Luthérsche oude mannen- en vrouwenhuis.

176 DESJOBERT, Louis. — Voyage aux Pays-Bas en 1778 par — [Ed. par] Vicomte de Grouchy. De Navorscher, jaarg. LVIII (igo9) blz. 524-540; LIX (igro) blz, 5-21, 194-208, 337-353; LX (i ii) blz. 1 7-33, 1 33 -1 47. i Jaarg. LVIII blz. 540, LIX blz. 5/21, 194/208, 337/35 0 , LX blz. 28/33, 1 33/1 47 — Mei/Juli 1778 — Alblasserdam, Rotter Zaan-dam,- Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, dam, Broek-in-Waterland, Monnikendam, Marken, Hoorn, Enk- huizen, Medemblik, Helder, Alkmaar, Beverwijk, Nieuwersluis, Maarsen, Utrecht, Zeist, Gouda, Delfshaven, Rozendaal. 2 Jaarg. LIX blz. 1I /2I, 203/208, 337/338 — Juni/Juli 1778. De schrijver' logeert in het Wapen van Amsterdam, op het Rusland, eigenaar Thibaut. Hij bezoekt de Fransche r. k. kerk, de beurs, den Fransclien schouwburg, („une vraie barraque des boule- door Zijne Hoogheid den heere Prince van Orange en Nassau aan hun Hoogmogende op den 7 October 1782 overgegeven [betreffende] zijne gehoude directie als admiraal-generaal van de Unie. ['s-Gravenhage 1783] folio uitgave. In de daaraan bijgevoegde bijlage toch wordt de wenschelijkheid uitgesproken twee hospitaalschepen in gereedheid te brengen, waarvan een op de bijgevoegde begrooting wordt vermeld voor een inkoopsom van 1 35 000 en te equipeeren met 7o man door het Collegie ter Admiraliteit te Amsterdam. Zie gen. Missive bijlage blz. 7 en r8. Nog kan vermeld worden, dat reeds in 1702 ten tijde van den Spaanschen Successie-oorlog twee hospitaal-schepen in gereedheid zouden worden gebracht. Zie J. C. de Jonge Geschiedenis van het nederlandsche zeewezen ze dr. dl III blz. 568. r Louis Charles Desjobert (geb. 1751), Franschman, „Grand maitre des eaux et forêts de France". Zie de inleiding van De Grouchy. Een om de beschrijving van zeden en gewoonten (zie t. a. p. dl LX blz. 133/147) belangrijk reisverhaal. 144 DESJOBERT, RICHARD 1778 yards a coté du Théátre national" (er werd gespeeld Nanine ei Sylvain), het stadhuis, de Portugeesche en de Duitsche synagogen, een Luthersche kerk, een Doopsgezinde kerk, de kerk der Armeniers, de Kwakerskerk, de Fransche en de Hollandsche manèges, Blauw Jan, de Nieuwe Stadsherberg, het anatomisch theater, de schilderij enverzameling van Hope, de bibliotheek en muntenverzameling van P. van Damme. Hij komt in de boekwinkels van Mortier in de Nadorststeeg, van Schouten in de Kalverstraat, J. B. Dusaulchoy in den Niezel, P. van Damme, en M. M. Rey. De genoemde personen zijn B. Vernède, Beautereau, de Cheissac, Boutreau, Fouquet, Lefèvre, allen Franschen, verder de bankier Hope en J. B. Thijm „qui tient une brasserie considérable, sur la Prinsegracht", met wiens familie wordt kennis gemaakt.

1 77

RICHARD, JOHN. A tour from London to Petersburgh, from thence to Moscow, and return to London by way of Courland, Poland, Germany arid Holland. London 1780. 8 ° U. B. Basel. i Blz. 202/214 — 1778 — Almeloo, Deventer, Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Helle- voetsluis. 2 Blz. 207/211 — 1778. De schrijver bezoekt het stadhuis met de wisselbank en de beurs.

I78 LETTRES sur la Hollande [par CII. ANT. PILATI]. 2 tom. La Haye 1780. 12°. U. B. Amst. 1 1778 —Almeloo (Dl I blz. 102), Amsterdam (I, 37 e.v.), Broek Waterland (I, 94), Burg op Texel (I, 213), Delft (I. 44) Deventer-in- (1, io2), 's-Gravenhage (I, 44),'s-Hertogenbosch (1I, 292), Kampen (I, 102), Het I.00 (1,72), Maastricht (II, 292), Middelburg (I, rig), Rotterdam (I, 44), Rozendaal G. (I, 72), Scheveningen (I, 47), Utrecht (I, 49), Voorburg (I, 44), Zaandam (I, 94), Zwolle (I, 102)' PILATI. SPOERL 1778 145

2 Dl I blz. 37, 114. 169 ; 196/212, 237, 247 ,261, II blz. 237- 1778. De schrijver' noemt de muntenverzameling van den boekhandelaar Pieter van Dammei (dl I, 37) en Cornelis Ploos van Amstel als den uitvinder van een procedé om teekeningen te reprodu- ceeren 3 (dl II, 237). 179

SPOERL, JOH. CONK. CHRIST. Vermischte Briefe, welche zum Theil Reisebeschreibungen, auch Nachrichten von Holland, Su- rinam, Spanien, Algier and andern Orten enthalten. 2 Thle. Langensalz 1786. kl. 8°. K. B. Kopenh. 11778/1785 — Amsterdam dl I blz. 12/15, 42, 63, Middelburg II, 5/I0, Rammekens II, 5. Over Nederland in het algemeen v. n. dl I blz. 5/141. 2 Dl I blz. 12/15, 42, 63 — 1778, 1782. De schrijver 4 bezoekt het stadhuis (blz. I5), de Portugeesche synagoge (blz. 42), de Nien ekerk (blz. 63).

i Charles Antonio Pilati (1733-1802), italiaansch rechtsgeleerde en publicist, reeds op jeugdigen leeftijd hoogleeraar in de rechtswetenschap te Gottingen, later te Trente. 2 Deze hoogst belangrijke verzameling werd in 1807 verkocht en bracht (met de boekerij) de vooral in dien minder voorspoedigen tijd belangrijke som van f 86 86o op, die Fred. Muller echter nog een veel te laag bedrag acht voor een zóó uitgelezen collectie. Zie zijn Catalogus van de bibliotheek der Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels nr. 622. 3 Zie hierover van Huffel in het Jaarverslag van het Kon. Ned. Oudheidk. Genootschai 1912. 4 Het hoogst zeldzame boekje is opgedragen aan Se Excellenz Feronce von Rotemkreuz, bij wien Johann Conrad Christian Sporl „Vorleser" was. Het was volgens de voorrede voornamelijk bestemd voor een jongen „Herr vom Stande g .... der kunftig omen sehr wichtigen Einfluss in das Gliick des Menschengeschlechts hat" en het bevat dan ook vele opmerkingen van staathuishoudkundigen aard, w. o. b. v. deze merkwaardige, dat gestichten voor ouden van dagen, wees -, werken ziekenhuizen, zoo ook tehuizen voorweduwen middelen zijn „zur Erleichterung des Heirathens", die daarom ten zeerste den aandacht verdienen van den toekomstigen vorst. I46 VON BARKHAUSEN 1779

18o

BEMERKUNGEN — Statistische and politische — bey Gelegen- heit einer Reise durch die Vereinigten Niederlande (von HEINRICH LUDWIG WILLIBALD VON BARKHAUSEN]. Leipzig 1788. kl. 8°. U. B. Breslau. i Blz. 12/90 — Juli/Aug. 1779 — Zwolle, Amsterdam, Edam, Monnikendam, Purmerend, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haar- lem, Leiden, 's-Gravenhage, Gouda, Rotterdam, Delft, Woerden, Utrecht, Wijk-bij -Duurstede, Nijmegen. 2 Blz. 13/35, 53/66, 71/8o — Juli 1779. De reiziger' logeerde in hotel Rondeel, hij bezichtigde het stadhuis, het oude mannen- en vrouwenhuis, het burgerweeshuis, het diakonieweeshuis, het aalmoezeniersweeshuis, dat uitvoerig beschreven wordt, het dolhuis, het pesthuis, de ronde Lutlzersche kerk, de Kwakerskerk, het zeemagazijn, de adrairalitieíswerf.

181

TAGEBUCH von einer in October 1780 nach Holland gethanen Reise. (Aus der Handschrift) . 2 Abschnitte. K. B. Berl. Joh. Bernouilli's Sammlung kurzer Reisebeschreibungen and anderer zur Erweiterung der Lander- and Menschenkenntniss dienender Nach- richten. Band VII (1782) blz. 117-176; VIII (1782) b1z. 83 -162. i Bd VII 147/176, VIII 83/160 — Oct. 178o — Nijmegen, Arnhem, Hattem, Zwolle, Kampen, Harderwijk, Nijkerk, Amers- foort, Soestdijk, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Graven- hage, Scheveningen, Utrecht, Zeist, Amerongen, Renen, de Grebbe, Wageningen, Zutfen, Doesburg, Terborg. 2 Bd VII blz. 175/176, VIII blz. 85/loo, 104/112 — Oct. 1780.

r Heinrich Ludwig Willibald von Barkhausen (1742- 1813), duitsch staathuishoudkundige. Zie over hem Ersch and Gruber Allgeneine E'ncy- clopaedie der Wissenschaften and Kiinste. VON KNUTH 1780 147

De reiziger' logeerde in hotel Rondeel. Hij komt op het Prin- senhof met zijn neef om het daar vergaderde College der Admi- raliteit verlof te vragen het admiraliteitsmagazijn en -werf te bezien, wat hun bij monde van den president voor die week, mr. Paul Hurgronje, toegestaan wordt. Verder bezoeken zij de beurs en, als zij het admiraliteitsmagazijn 2 met de werf bezien hebben, eenige afgetakelde oorlogsschepen de Princesse royale met 74 kanonnen, de Princesse Louise met 62 en de Piet Hevn met 6o kanonnen, zoo ook het stadhuis met de toren en het zich daar bevindende arsenaal der burgerwacht, het Oost-Indische magazijn, de Portugeesche synagoge, de kerk der Kwakers. eene der Doopsgezinde kerken, een Hervormde kerk, waar juist gedoopt werd. Ook werd bezocht een 5orceleinwinkel van v. n. chineesch porcelein en een, waarin engelsche fayence verkocht werd; hij zag de schilderijenverzameling van de „Buchfuhrer" van Grootei

i Jacque Ernest baron von Knuth, directeur van het konsistorie in Bruns- wijk-Lunenburg. Zie J. N. J. Jensen Met een duitsch staatsambtenaar op reis door ons land in Huis oud en nieuw blz. 349-35 6, 361- 379. 2 In de vergaderzaal hingen tapijten van hautelisse en in de voorhal zag hij een indiaansche met zeehondenvellen overtrokken kano. 3 Darunter waren insonderheit viele Shicke von Ouwater.... der hiesige Local-Gegenden vortreflich schildert ; auch verschiedene Viehstiicke von Janson, einem Maler im Haag, einem andern Paul Potter. Sonsten gefielen mir auch vorzuglich : eine Offiziers-Frau, die mit ihrem Manne spricht, von Peter de Hoge; der Mann sitzt an einem Tische, wie in der Instruction paternelle von Wille nach dem Terburg dem Vater, and die Frau steht vor ihm, wie dort die Tochter, so dass ich anfánglich bey der grossen Aehn- lichkeit mit jenem in Anordnung der Figuren u.s.w. glaubte, dass er gar die Instruction paternelle von Terburg, oder doch eine Copie davon seyn möchte, es ist ein sehr schönes Stuck, voll Ausdruck. — Eine Frau mit einem Saugenden Kinde von Miens. — E_in Prospect von dem Innern einer Kirche, vom Peter Neefs, and die Gebäude in perspective vom Dierk van Deelen". Zie over deze verzameling van Jan de Groot, welke in De- cember 1804 te Amsterdam verkocht werd, Van den Eynden en van der Willigen Geschiedenis der vaderlandsche schilderkunst dl III blz. 433, 434: Navorscher 1866 blz. 15. 148 DOUGLAS, LE VAILLANT 1780---1 784 en aan de table d'hôte in zijn hotel zat hij aan met den „bekantte Contre-Admiral" Graf Rylandt.

I82

DOUGLAS, JAMES. Travelling anecdotes through various parts of Europc. 3d ed. London 1786. 8°. — Met p1. K. B. 's-Gray. i Blz. 238/244 — 1780 -- Maastricht.

183 LE VAILLANT. Voyage dans l'intérieur de l'Afrique, par le Cap de Bonne-Espéranc, dans les années 178o, 81, 82, 83, 84 et

85. 2 tom. Paris 1790. 4 0 — Av. pl. U. B. Amst. 1/2 Dl I blz. i/ — 1780/1781 — Amsterdam.

De schrijver 2 zegt, dat hij schatten vond op het gebied van landen volkenkunde in de verschillende verzamelingen, „dont je n'avois nulle idée". Alle geleerden verwaardigden zich hem te ontvangen ; alle verzamelingen werden voor hem opengesteld. waarvan hij alleen die van Jacob Temminck 3 noemt, met welker eigenaar, den tresorier der Oost-Indische Compagnie, hij zeer bevriend werd. Den Iaden Dec. 1781 vertrok hij naar den Kaap. Second voyage dans 1'intérieur de l'Afrique, par le Cap de Bonne-Espérance, dans les années 1783, 84 et 85. 2 tom. Paris l'an IV de la République. 4 0 — Av. pl. U B. Amst. 1/2 Dl II blz. 373 — Dec. 1784 — Amsterdam. Teruggekeerd van zijn Afrikaansche reis haastte hij zich zijne vrienden Boers en Temminck op te zoeken. i Lodewijk graaf van Bijlandt (1718-1793), in 178o nog schout-bij- nacht; het volgende jaar werd hij benoemd tot vice- admiraal. Zie over dezen J. C. de Jonge Geschiedenis van he nederlandsche zeewezen '2e druk dl IV blz. 287, 309, 362 en vv. en van der Aa Biographisch woordenboek en de daar vermelde bronnen. 2 Francois Le Vaillant (1753-1824), fransch reiziger en naturalist. 3 Zie over dezen Jaarboek der Kon. Akademie. 1857/58 blz. 66 en het Algemeen Nederl. Famil'eblad 1883/84 nr. 114. REYNOLDS, ANONYMUS I,781 149

184 REYNOLDS, JOSHUA. — The literary works of —, to which is pzefixed a memoir of the author; with remarks.... by Henry Will. Beechy. 2 vol. London 1885. 83. 8° — Met portr. Arti. Dl II blz. 137,236: A journey to Flanders and Holland in the year MDCCLXXXI. i Dill b1z. 191/208 — Aug. 1781 — 's-Gravenhage, Amster- dam. 2 Blz. 197/208 -- Aug. 1781.

De schrijver ) bezoekt het stadhuis, het admiraliteitsmagazijn, het anatomisch theater en de schilderijenverzamelingen van John Hope, Gart(?) en Le Brun(?).

185 BEMERKUNGEN auf einer Reise durch Deutschland and die Niederlande, in den Jahren 1779, 8o and 81. (Aus der Handschrift)_ 4 Abschnitte. K. B. Berl. Joh. Bernouilli's Sammlung kurzer Reisebeschreihungen and anderer zur Erweiterung der Lander- and Menschenkenntniss dienender ATach- richten. Band XIII (1784) blz. 95—i90 ; XIV (1784) blz. 263-344 1 XV (1784) blz. 3 5 - 354 ; XVI (1784) blz 83-142. i Bd XVI blz. 116/131 — 1781 — Wijk, Maastricht.

186 ADLER, JAK. GEORG. CHRIST. Kurze Uebersicht seiner biblisch- kritischen Reise nach Rom. Altona 1783. 8°. U. B. L.. i Blz. 218/220 — 1782 — Leiden, Amsterdam. 2 Blz. 219/220 — 1782.

De schrij ver2 bezoekt de stadsbibliotheeh 3 . i Joshua Reynolds (1723-1792), de beroemde engelsche schilder. Van de bezochte gebouwen vertelt hij niets anders dan welke schilderijen er hingen, die hij uitvoerig beschrijft. 2 Jakob Georg Christian Adler (1756-1834), duitsch predikant, orien- talist, hoogleeraar aan de universiteit te Kopenhagen. Zie Allgemelne Deutsche Biographie. 3 Hij bezoekt de stedelijke boekerij om er de syrische handschriften te ISO ANONYMUS, PETERS 1782-1784

187 EXCERPTE aus meinero Reisejournal nach Holland (im Jahr 1782). Gest. Maastr. Auswahl kleiner Reisebeschreibungen and anderer statistischen and geographischen Nachrichten. Th. III (Leipzig 1786) blz. 733-754. I Blz. 733'754 — 1782 — Amsterdam, Delft, Loevestein, Leiden, 's-Gravenhage, Zeist, Haarlem, Bloemendaal, Broek Waterland, Purmerend, Zwolle, Assen. -in- 2 Blz. 733/754 — 1782. De ongenoemde schrijver' bezoekt de Nieuwekerk (blz. 734), de Oudekerk (blz. 736), de Ronde Luthersche kerk, (blz. 744) en de kerk der Kwakers (blz. 745). Hij zegt ook „hey den Mennoniten" geweest te zijn (blz. 744), maar het blijkt niet, dat hij hiermede de amsterdamsche Doopgezinden bedoelt. Hij maakte kennis met den lutherschen predikant E. H. Muizenbecher (blz. 744). I88 PETERS, BERNH. MICH. Eine besonders merkwürdige Reise von Amsterdam nach Surinam, and von da zurück nach Bre- men, in den Jahren 1783 and 1784. Wobei die Reisen and Lebensgeschichte John Thomsons, eines Englanders, seines ver -trauten Freundes and Reisegefährten auf der See. 2 Thle. Bremen 1788—go 8°. K. B. Berl. I Dl I blz. 2/24, 211/214 — Mei 1783, Juli 1784 — Zwolle, Amsterdam. 2 Dl I blz. 4/12, 211/214 — Mei 1783, Juli 1784. De schrij ver 2 komt op het West-Indische huis (de vroegere zien, n.l. de Psalmen, de Boeken Baruch, Daniel en het Nieuwe Testament. Zie Catalogus der handschriften van de bibliotheek der Universiteit van Amsterdam dl II blz. 9 nr. 46-48, blz. 203 nr. 126o. i Uit het korte, geestig geschreven verhaal blijkt, dat het iemand was van klassieke opvoeding en van groote belezenheid. 2 Bernhard Michael Peters, een Jeverlander, kwam hierheen in de hoop een scheepsgelegenheid naar Riga te vinden, raakte hier echter in kennis met zekeren B. leverancier aan de „Surinamsche Societat", die hem wist PETERS, WESLEY, EVERSMANN 1783 151

Voetboogdoelen, thans Universiteits-bibliotheek), waar hij wordt geëxamineerd; hij ontvangt daarop van de Directeuren der Socie- teit van Suriname zijn aanstelling als apotheker in het hospitaal te Paramaribo. r8g

WESLEY, JOHN -- The works of --. 3d ed. 14 vol. London 1829-31. 8°. — Met portr. K. B. 's-Gray. i Dl IV blz. 248/257 — Juni 1783 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Zeist, Gouda. 2 Dl IV blz. 251/254 — Juni 1783. De schrijver' bezoekt het stadhuis, de Nieuwekerk, de Engelsche kerk, waar hij een dienst leidde en het nieuwe werkhuis. De door hem genoemde personen zijn een heer Ferguson, de predikant [Gerardus] de H[aas] en eenige anderen alleen door initialen aan -geduid. igo

EVERSMAN, FRIEDR. AUG. ALEX. Technologische Bemerkun- gen auf einer Reise durch Holland. Mit Kupfern. Freyberg and Annaberg 1792. kl. 8°. K. B. 's-Gray. — U. B. Gott. i Blz. 3/219 — Aug. 1783 — Arnhem, Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Zaandam, Weesp, Halfweg, Haarlem, Leiden, Gouda, Oudshoorn, Alfen a. d. Rijn, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Vlaardingen, Maassluis, Brielle, Hellevoetsluis. te overreden dienst te nemen bij deze maatschappij. Opmerkelijk is wat hij van zijn slechte uitrusting vertelt, die toch zoo prachtig leek; zoo bleken zijn twee paar schoenen van zwart geverfd schapenleer gemaakt te zijn, die hij nauwelijks een veertien dagen kon dragen, enz. Aldus werd de maat haar leveranciers bedrogen. Peters kreeg 4 ducaten als hand--schappij door geld, terwijl zijn salaris 24 gulden in de twee maanden was. Veertien maanden later keerde hij om gezondheidsredenen terug. i John Wesley (1703-1791), engelsch predikant en stichter van de methodiste kerk. Zie Dictionary of national biography en over zijn bezoek aan ons land Navorscher í86o blz. 58. I52 EVERSMANN 1783

2 Blz. 5/56, 64/65 — Aug. 1783. De schrijver' bezoekt het admiraliteitsmagazijn, het nieuwe werkhuis, de kobalt-ver/fabrieken van Ploos van Amstel en van de Gebroeders Lohoff & Co., een der „Tuchpressen" (lakenperserij of katoendrukkerij ?), de olieslagerij „Bengalen" van den fabrikant Berewoud, waarin ook de daar aanwezig zijnde kamp/er-raffinaderij, eenige windmolens (hiervan worden in het bijzonder genoemd en uitvoerig beschreven de houtzaagmolens van Pieter Menneste en van van Harlingen) , de vermiljoen f abriek van den drogist Conrad Brandt, waarin ook kwikzilver-sublimaat bereid werd, een ankersmederij, een diamant-kloverij en -slijperij2, de ijzergieterij van de Erven van der Valk op het Roeterseiland. Hij bezocht het naturaliënkabinet van Conrad Brandt en woonde het beproeven van nieuw aangekomen kanonnen bij. Tevergeefs poogde hij toegang te krijgen tot een loodwitfabriek. Hij logeerde in het Doelen hotel, waard Stoelman. '9'

PONZ, ANTONIO. Viage fuera de Espana. 2da ed. Madrid 1791, 92. 8°. U. B. L. i Friedrich August Alexander von Everamann (1799-1837), duitsch technoloog, was eerst pruissisch Steuer- and Bergrath en Fabriken- commissar in het graafschap Mark, werd later Inspecteur general des manufactures du Grand-Duché de Berg en in r8í6 russisch Oberberg- meister, en directeur der keizerlijke zwaardvegersfabriek te Slatoust. Hij wordt geroemd als iemand, die groote verbeteringen op industrieel gebied aanbracht, zoo voerde hij in 1788 in Pruissen de eerste stoommachine in en verbeterde hij de technieken van het linnenweven, Ook uit zijn reisverhaal is te bemerken, hoe hij achter allerlei fabrieksgeheimen trachtte te komen ten bate der duitsche nijverheid. Zie overhem Poggendorff's Riogra- phisch-literarisches Handwórierbuch zur Gesehichte der exakien 1Vissenscha /sen. Aan het haagsche exemplaar ontbreken de platen, waarvan nr. i en 2 betrekking hebben op amsterdamsche fabrieken. 2 Van Andreas Bevelmann in de Korte Leidschedwarsstraat; deze man, een Brabander van geboorte en door Eversmann een waar genie genoemd, had een machine uitgevonden om diamanten te doorboren en een diamant -zaagmachine. PONZ, MERCK 1783 —1784 153

i Dl II blz. Iog/188 — 1783 — Hellevoetsluis, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Rijswijk, Leiden, Haarlem, Halfweg, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Ouderkerk, Nieu- wersluis, Utrecht, Zeist, Gorinchem, Breda. 2 Dl II blz. 134/147, 156/166 — 1783. De schrijver' bezoekt de Oudekerk, de Nieuwekerk, het stadhuis, de beurs, het magazijn der Oost-Indische Compagnie en het admiraliteitsgebouw, de Portugeesche synagoge, en het burgerweeshuis (la casa de los huérfanos). 192 MERCK, Joii. HEIVR. Briefe an die Herzogin-Mutter Anna Amalia and an den Herzog Carl August von Sachsen-Weimar. Herausgeg. von Hans Gerh. Graef. Leipzig Igli. 8°. E. B. 's-Gray. i Blz. 210/218, 224 - Juni, Juli 1784 — Workum, Leeuwarden, Zwolle, Hindeloopen, 'raneker, Stavoren, Harlingen, Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage. 2 Blz. 216/218, 22.E — Juni, Juli 1784- De schrijver 2 bezocht de kunstverzamelingen van J. Goll van Frankenstein, Jacob de Vos en Corn. Ploos van Amstel. Hij zag ook Blauw Jan en logeerde in het Wapen van Amsterdam bij monsieur Thibaut. Blijkens zijn brieven aan Petrus Camper3 sprak hij den graveur Reinier Vinkeles, den scheikundige Joan Rudolph Deiman, den beeldhouwer Anthony Ziesenis, den natuurkundige

i Antonio Ponz (1725-1792), spaansch schilder, letterkundige en reiziger, secretaris der Koninklijke Academie de San Fernando. Zie Nouvelle biographie générale ed. Didot. 2 Johann Heinrich Merck (1741-1791), duitsch natuurkundige, kunstkenner en publicist, vriend van Goethe en Petrus Camper, dien hij buiten vereerde (zie b.v. zijn brief van 3 Juni 1784 blz. 2io). Hij kocht-gewoon hier voor den landgraaf van Hessen-Darmstadt schilderijen. 3 De briefwisseling van Merck en Camper is uitgegeven door Herm. Braeuning Oktavio in het Archiv fur die Geschichte der Naturwissenschaften and der Technih Bd IV (Leipzig 1913) blz. 270-328. 154 HEINSE, BUESCH 1784-1785

M. Houttuyn, P. van Damroe, eigenaar van een belangrijk munten penningkabinet.

193

HEINSE, WILH. Sämmtliche Werke. Herausgeg. von Carl Schued- dekop f . io Bde. Leipzig 1902 — . 8°. U. B. Amst. Bd III: Tagebucher von 178o bis r800, blz. 295-314. Reise nach Holland. i Blz. 297/314 — Oct. 1784 — Nijmegen, Tiel, Zalt- Bommel, Gorinchem, Hardinxveld, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Amsterdam, Utrecht. 2 Blz. 306/313 — Oct. 1784. De schrijver' bezoekt het stadhuis, de Portugeesche synagoge, de Walenkerk, de Oudekerk, de Nieuwekerk, de kerken der Remon- stranten en der Doopsgezinden, de Armenische kerk en de kerk der Kwakers, het admiraliteitsmagazijn, den stadsschouwburg, de beurs. Hij woont twee concerten bij ten huize van Samuel Kovens en hoort daar Johann George Rauppe, violoncellist 2 ; ook bewondert hij het munten penningkabinet van P. van Damme, dat hij zeer roemt.

194

BUESCH, J. G. Bemerkungen auf einer Reise durch einen Teil der Vereinigten Niederlande and Englands. Hamburg 1786. 8°. U. B. Amst. i Blz. 25/78 — Juli 1785 — Deventer, Naarden, Amsterdam, Halfweg, Haarlem, 's-Gravenhage, Rotterdam, Utrecht, Leiden, Delft, Hellevoetsluis, 2 Blz. 36, 53/61 — Juli 1785. De schrijver' bezoekt het admiraliteitsgebouw met de werf.

i Johann Jakob Wilhelm Heinse (1749-1803), duitsch schrijver, vertoefde met graaf Nesselrode een drietal weken in Holland. 2 Zie Viotta Lexicon der toonkunst dl III blz. 202. 3 Johann Georg Busch (1728-1800), duitsch schrijver van technische en handelswetenschappelijke werken; hij maakte zich zeer verdienstelijk HOWARD, ANONYMUS 1785 155

1 95

HOWARD, JOHN. An account of the principal lazarettos in Europe ; with various papers relative to the plague ; together with further observations on some foreign prisons and hospitals ; and additional remarks. on the present state of those in Great Britain and Ireland, 2d. ed. with additions. London 1791. gr. 4 0 . — Met pl. U. B. Amst. t Blz. 72/74.. Appendix, blz. I/6 — 1776, Dec. 1785, Jan. 1787, Juli 1789 — 's-Hertogenbosch, Amsterdam, Haarlem, Utrecht. 2 Blz. 72/74, Appendix, blz. I/5 — Dec. 1785, Jan. 1787. Juli 1789. De schrijver' bezoekt het stadhuis met de gijzeling, het rasphuis, het nieuwe werkhuis, het binnengasthuis, het 5esthuis, het spinhuis. Hij sprak den burgemeester mr. Joachim Rendorp en de „sheriff" Hartsinck. 196

TOUR — An entertaining — containing a variety of incidents and adventures, in a journey through part of Flanders, Germany and Holland, historical, political and entertaining, describing, with 'incidents and anecdotes, Amsterdam, Bruges.... Hel -voetsluys. With an account of the various paintings, pictures, coins, inns, mode of travelling, etc. By an English gentleman, lately returned. London 1791. 8°. U. B. L. i Blz. 154/285 — 1785 — Maastricht, Eindhoven, 's-Hertogen- bosch, Zalt-Bommel, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis. 2 Blz. 183/239 — 1785. door het stichten van een handelsakademie te Hamburg, welke stad een gedenkteeken te zijner eer oprichtte. i John Howard (1726 ?—r790), engelsch philantroop, bezocht meermalen ons land; in 1787 kwam hij hier naar aanleiding van reorganisatieplannen van de engelsche gevangenissen, die men naar het model van het amsterdamsche spin- en rasphuis wilde veranderen. Zie Dictionary of national biography. 156 ANONYMUS, DE FRENILLY i 785—z786

De onbekende schrijver' noemt als zijn hotel 't Wille Hert in de Warmoesstraat, herbergier Lewis. Hij bezoekt het stadhuis, de beurs, het rasphuis, den schouwburg (opgevoerd werd De twee gierigaards naar het Fransch door J. Toussaint Neyts), de Portu- geesche synagoge, het leprozenhuis, het binnengasthuis, het Gebouze' van Barmhartigheid, het weduwenhof.

1 97 FRENILLY, BARON DE. — Souvenirs du — pair de France (1768/1823). Publ. ay. introd. et notes par Arth. Chuquet. Nouv. éd. Av. portr. Paris Zgog. 80 . U. B. Amst. i Blz. 47/49 — 1786 — Amsterdam, Zaandam, Broek-in- Waterland, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage. 2 Blz. 47/49 — 1786. De schrijver2 bezoekt den Franschen schouwburg 3 en de Duitsche synagoge, waar hij genoot van de „charmante symphonies vocales". Hij dineert bij den bankier John Hope.

198

SMITH, JAMES EDW. Reise durch Holland, Frankreich and

i Zie over de belangrijkheid van dit reisverhaal, dat tal van kostelijke opmerkingen bevat over het maatschappelijk en zedelijk leven in het laatste kwart der achttiende eeuw, L. Knappert Het redelik leven onzer vaderen in de achttiende eeuw. 2 Aug. Francois Fouveau, marquis de Frénilly (1786-1,848), Franschman, staatsraad' en lid van de Kamer der Pairs. Zie over hem Séances et travaux de l'Acad. d. sciences, 1906. Séances des ii et 18 aout en de inleiding van b.g werk. 3 „Je vis aussi à Amsterdam le théatre du College. Les millionnaires d'Amsterdam qui se piquaient d'étre francisés, qui ne parlent que frangais, qui ne vivaient qu'à la frangaise, avaient fondé sous le nom de Collège un joli petit théátre ou ils appelaient à grands frais les meilleurs acteurs de France. J'y retrouvai mon ancienne connaissance de la Comédie frangaise, Mlle Sainval l'ainée, qui était par accès o détestable ou sublime, et j'y vis pour la première fois le cèlèbre Aufresne dont Brizard, tout fameux qu'il était, n'était qu'une sèche et froide copie". SMITH, ANONYMUS 1786 I,57

Italien. Aus dem Engl. übers. von Got/fr. Christ. Reich. 2 Thle. Leipzig 1796. kl. 8°. Arch_ Amst. i Dl I blz. 3/38 — Juni/Juli 1786 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Rotterdam, Delft, Leiden, Haarlem, Amsterdam, 's-Gra- venhage. 2 Dl I blz. 16/23 — Juni/Juli 1786. De schrijver' bezoekt de beurs, het stadhuis, den hortus, de Nieuwekerk (hij woonde er op Zondag een orgelconcert bij), de Oudekerk.

Hij ziet de natuurkundige verzameling van dr. M. Houtluvn 2 .

1 99 TOUR — A --, sentimental and descriptive, through the United Provinces, Austrian Netherlands, and France ; interspersed with Parisian, and other anecdotes: with some observations on the Howardian system. 2 vol. London 1788. 8°. U. B. Amst. i Dl I blz. 29/158 — Sept. 1786 — Hellevoetsluis, Brielle, Maassluis, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Breda, Bergen-op-Zoom. 2 Dl I, blz. 118 /i5o — Sept. 1786. De schrijver3 bezoekt het stadhuis met de wisselbank, de i James Edward Smith (1759 -1828), engelsch plantkundige, reisde in t 786 naar Leiden, waar hij tot doctor in de medicijnen promoveerde; later stichtte h_j de Linnean Society, wier voorzitter hij werd. Zie Dictionary of national biography. 2 Dr. Houttuyn, de schrijver van een groote Handleiding tot de planten kruidkunde.... volgens het zamenstel van C. Linnaeus, die naar het schijnt natuurkundige verzamelingen aanlegde om ze weder te verkoopen, had volgens Smith er krachtig toe medegewerkt, dat de Zweed Thunberg voor hollandsche rekening naar Japan werd gezonden. Het is evenwel vreemd, dat Thunberg hem in zijn boek in 't geheel niet noemt. Zie deze bibliographie, nr. 156. 3 De onbekende schrijver verhaalt, dat tegenover zijn hotel in de War- moesstraat een plaats van samenkomst was voor de patriotten: „a rendez- vous-house for Patriots ; a cart of arms arrived for the purpose of whetting their arguments; — bayonets, cartouch-boxes, musquets, and swords, seem admirably calculated to assist logical inferences : they were distributed 158 SINCLAIR, LA ROCHE 1786-1787

Fran.cche schouwburg, (het gespeelde stuk wordt niet genoemd), het tuchthuis; zijn logement was de Bijbel van Ant. Kaas.

200

SINCLAIR, JOHN — The correspondence of — with reminiscences of the most distinguished characters who have appeared in Great Britain, and in foreign countries, during the last fifty years. Illustrated by facsimiles of two hundred autographs. 2 vol. London 1831. 8°. — Met portr. U. B. Amst. i Dl II blz. 179/200 — 1786, 1815. — Amsterdam, Broek-in- Waterland, Zaandam, Breda, Rotterdam, 's-Gravenhage. 2 Dl II blz. 183/184 — 1786, 1815. De schrijvers bezocht het stadhuis met de bank, het Oost- Indische huis en magazijn, het nieuwe werkhuis. Hij roemt de gastvrijheid en welwillende ontvangst van de hoofden der bankiershuizen Hope, Wilkinson, Huilman, van den Bosch, en bezocht de beroemde bibliotheek van den koopman Crevenna. 20I

LA ROCHE, SOPHIE Wittwe von. Tagebuch einer Reise durch Holland and England. 2e Aufl. Offenbach am Main 1791. 8°. U. B. Amst. i Blz. 49/157 — Aug. 1787 — Nijmegen, Tiel. Zalt-Bommel, Gorinchem, Giesendam, Rotterdam, Schiedam, Delft, 's-Graven- hage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-in- Waterland, Zaandam, Hellevoetsluis. 2 Blz. 110/112, I2I/144 — Aug. 1787. De schrijfster 2 bezoekt de Portugeesche en Duitsche synagogen,

not without a profusion of Dutch eloquence and from Dutch eloquence protect me, Heaven ! — the symphony of bar-iron is melody to it". Het ging er dus nogal woelig toe ! i John Sinclair (1754-1835), engelsch schrijver en landbouwkundige, eerste president „of the board of agriculture". 2 Sophie van La Roche, geb. Gutermann (1730-1807), duitsche roman- L9 ROCHE, BOWDLER 1787 159

het stadhuis met den toren, het aalmoezeniersweeshuis, het oude mannenhuis, de Nieuze'ekerk, de beurs, een doopsgezinde kerk (der Anabaptisten), de kerk der Kwakers, het Oost-Indische huis en magazijn, het admiraliteitshof. Zij spreekt P. A. Bolongari Crevenna, ziet diens prachtig huis en boekerij en brengt een bezoek aan het magazijn van chineesch en japansch porcelein van den koopman Franz Mathis.

202 BOWDLER, THOM. Letters written in Holland, in the months of September and October 1787. To which is added a collection of letters, and other papers, relating to the journey of the princess of Orange, on the 28th of June, 1787. London 1788. 8°. — Met kaarten. U. B. Amst. i Blz. 7/192 — Sept. Oct. 1787 — Breda, Gorinchem, Meerkerk, Tienhoven, Utrecht, Dordrecht Rotterdam, Schiedam, Delft, 's-Gravenhage,Leiden, Haarlem, Halfweg, Amsterdam, Leimuiden, Muiden, Naarden, Diemen, Ouderkerk a. d. Amstel. 2 Blz. 153,/162, 170/182 — Oct. 178 7. De schrijver2, die .met het pruisische leger onder den hertog van Brunswijk den veldtocht meemaakt, komt in October hier ; hij treft in het binnengasthuis een negental gewonde Pruissen aan,

maar zegt verder al heel weinig van de stad 3 . schrijfster, in wier huis Goethe vaak vertoefde ter wille van haar bekoorlijke dochter Maximiliane (de Fràulein B. in den ÏVeriher), die later den koopman Brentano huwde en de moeder werd van Clemens en Bettina Brentano. Zie o.m. Goedeke's Grundrass zur Geschichte der deutschen Dichtung. 2e Ausg. Bd II blz. 630, 718 en 829; Alb. Babeau Les voyageurs en France depuis la Renaissance jusqu'a la Revolution blz. 270-280. i Thomas Bowdler (1754-1825), Engelschman, v.n. bekend om zijne van alle dubbelzinnige uitdrukkingen gekuischte Shakespeare- uitgave in tien deelen, vaak herdrukt, The family Shakespeare, waaruit alles verdwenen is, dat niet kan „be read aloud in a family"; ook Gibbon's History bewerkte hij op gelijke wijze. 2 Dat was ook ganscbelijk zijn plan niet; in zijn opdracht aan den graaf de Bruhl zegt hij : „you must not be surprised, if I employ no part of my time in lcoking at pictures or at churches. The organ at Harlem, and the stadthouse at Amsterdam, will be equally neglected in my letters". 16o SCHAEFFER, DE BALBI 1788-1789

203

SCHAEFFER, JAC. CHRIST. GOTTL. Briefe auf einer Reise durch Frankreich, England, Holland and Italien in den Jahren 1787und 1788 geschrieben. 2 Bdchen. Regensburg. 1794. kl. 8°. U. B. Amst. i Dl II blz. 105/141 — Juli/Aug. 1788 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek Waterland. Utrecht, Zeist. -in- 2 Dl II blz. 125/132, 134/135 — Juli 1788. De schrijver' bezoekt het werkhuis, het tuchthuis, het binnengasthuis met de apotheek, het R. K. Maagdenhuis, het theatrum anatomicum, den hortus, het Oost-Indische huis met de werf, het stadhuis. Hij spreekt prof. A. Bonn en noemt verder nog prof. N. C. Bur.- man, D. van der Haart, geneesheer van het werkhuis, den stads- dokter H. G. Oosterdijk en de doctoren van het pesthuis Krieger en J. P. Lobé. 204

BALBI, ARM. DE. Voyage de Spa en Hollande, dédié à Monsieur, frere du roi. S. pl. 1790. 12°. Bibl. Nat. i Blz. II,/47 — C. 1789 — Maastricht, 's-Hertogenbosch, Rotterdam, Gorinchem, Dordrecht, Delft, Rijswijk, 's-Graven- hage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Alkmaar, Helder. Hoorn, Enkhuizen, Purmerend, Utrecht, Brielle. Hellevoetsluis, 2 Blz. 29/35 — C. 1789. De schrijver 2 bezocht het stadhuis, het admiraliteitsgebouw, het

i Jacob Christian Góttlieb von Schaeffer (1752-1826), duitsch geneeskundige, lijfarts van den vorst van Thurn and Taxis, begeleidt de twee zonen van dezen vorst op hun reizen. Zie Biographisches Lexakon der hervorragenden Aerzte. 2Armand de Balbi (geb. í779), de elfjarige auteur van dit op perkament gedrukte boekje, waarvan slechts één exemplaar bekend is, was de zoon van de comtesse de Balbi, vertrouwelinge van Lodewijk XVIII. Zie over dit boekje en den schrijver Bulletin de lu Société bibliophile lzégeoise, 1885 blz. 159 ; Comte de Neuilly Souvenirs ei correspondance, 1865, blz. 43 e. v. SAM. IRELAND 1789 ZÓ1

Oost-Indische huis, de beurs, het rasphuis, de Nieuwekerk, de kweekschool voor de zeevaart. 205

IRELAND, SAM. A picturesque tour through Holland, Brabant, and part of France ; made in the autumn of 1789. Illustrated with copper plates in aqua tinta from drawings made on the spot. 2 vol. London 1790. gr. 4°. K. B. 's-Gray. — Arch. Amst. i Dl I blz. 9/199 — Herfst 1789 -- Hellevoetsluis, Brielle, Vlaardingen, Schiedam, Delfshaven, Pijnacker, Rotterdam, Dordrecht, Delft, Rijswijk, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Buiksloot, Broek-in-Waterland, Zaandam, Nieuwersluis, Loenen, Maarsen, Utrecht, Zeist, Vianen, Gorinchem, Breda, Bergen-op-Zoom. 2 Dl I blz. 124/155 — Herfst 1789. De schrijver' bezoekt de beurs, de Nieuwekerk, den Franschen schouwburg (opvoering van Midas, poetical composition), het stadhuis, het anatomisch theater, het tuchthuis, het werkhuis. Hij ziet de schilderijenverzamelingen van B. de Bosch, J. de Bosch, Jod. Clem. van Hall, J. van Dijk, H. van Eijl Sluiter; J. Gilde- meester, consul van Portugal, J. Goll van Franckenstein, mevr. Hope, H. van Maarseveen, Corn. Ploos van Amstel, P. de Smeth van Alphen, J. Tersteeg, D. Versteeg en Jac. de Vos. De platen naar teekeningen van Ireland zijn meerendeels gegraveerd door C. Agiostool, den lateren custos van het Trippenhuis. Twee ervan zijn Amsterdamsche stadsgezichten : gezicht op de stad van den buiten-Amstel en de Heerengracht bij de Warmoes- gracht. 206

FORSTER, GEORG. Ansichten vom Niederrhein, von Brabant, Flandern, Holland, England and Frankreich, im April, Mai and

i Samuel Ireland (gest. i800), engelsch handelaar in prenten en teekeningen, bekend als teekenaar en graveur. Zie Dictionary of national biogralhy. 162 JOH. GEORG FORSTER 1790

Juni 1790. Mit Einl. and Anmerkungen herausgeg. von Wi/h. Buchner. 2 Thle. Leipzig 1868. 8°. U. B. Amst. Dl I blz. 89/90, dill blz. 54/105. -- Briefe and Tagebücher GEORG FORSTERS von seiner Reise am Niederrhein, in England und`Frankreich im Frühjahr 1790. Herausgeg. von Alb. Leitzmann. Halle a. S. 1893. 8°. U. B. Amst, Blz. 16/17, 22/23, 186/194. i April/Mei 1790 — Vaals, Zevenbergen, Haringsdijk, Katen- drecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Amster- dam, Haarlem, Leiden, Maassluis, Brielle, Hellevoetsluis. 2 Ansichten vom Niederrhein enz. dl II blz. 71/92 ; Briefe and Tagebücher blz. 76/89 — April/Mei í79o. De schrijver' bezoekt het admiraliteitsmgazijn en de werf, waar hij tegenwoordig is bij het afloopen van het fregat Triton en het oorlogschip Prins Maurits bezichtigt; hij ziet het stadhuis, den Hollandschen schouwburg' (gespeeld werd Zoë naar het Fransch van Mercier), het athenaeum, den Franschen schouwburg (opgevoerd werd Le Mercure galant en La pretendue), den hortus en het anatomisch theater in de waag.

i Johann Georg Forster ( 1 754 -1 794), duitsch geleerde en schrijver, hoogleeraar in de natuurlijke historie te Kassel en Vilna, later bibliothecaris te Mainz Zijn vrouw, die na zijn dood met den duitschen literator Huber trouwde, bezocht in Augustus 18o9 ons land. Zie deze bibliographic nr 237. Forster, die reeds op zeventienjarigen leeftijd deel nam aan Cook's tweede wereldreis, 1772/1775, schreef zijn Ansichten naar aanleiding van een reis, die hij met Alexander von Humboldt maakte. Zie over hem o m. de levensschets van G. G Gervinus in de uitgave z'lner wecken, Leipzig 1843 dl VII en Zeitschvzft des Hzstonschen Veveznc fur Sehwabez and Neitburg jaarg. XXV (1898) blz. 169-177- Van Amsterdam geeft hij in zijn Ansichierz een levendige beschrijving en van het Nederlandsche volk een goede maar niet vleiende karakteristiek. 2 Over de hollandsche tooneelspeelkunst is hij al zeer slecht te spreken; de oorzaak zoekt hij vooral in de weinige aanmoediging, die de acteurs ondervinden van de hoogere standen, die de fransche en duitsche schouwburgen meer bezoeken dan met hun vaderlandsliefde is overeen te brengen. FORSTER, ANONYMUS 1790 163

De genoemde personen zijn prof. Andr. Bonn, de dichter Jero- nimo de Bosch, de Waalsche predikant J. L. Boullier, prof. H. C. Cras, de wiskundige Pieter Nieuwland, de geneeskundige Joh. Rud. Deimann, de bankier Henry Hope, wiens vorstelijk huis in Haarlem hij bewonderde, de ornitholoog C. J. Temminckl, wiens verzameling vogels hij roemt, en prof. Dan. Wyttenbach ; ook treft Forster hier prof. J. D. Reuss uit Gottingen aan, die voor de veiling van de belangrijke boekerij van Crevenna was overgekomen. 207 BEMERKUNGEN auf einer Reise nach Holland im Jahre 1790 Oldenburg 1792. 8 ° . U. B. L. i Blz. 7/151 — Zomer 1790 — Groningen, Lemmer, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Hoorn, Alkmaar, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Gouda, Woerden, Utrecht, Vianen, Gorinchem, Harlingen, Franeker, Leeuwar- den, Delfzijl. 2 Blz. 21/58, 69/73 , 129/ 1 35 , 14 1 /144 — Zomer í79o. De onbekende schrijver logeert in de Middelste Liesveltsche Bijbel bij Mettenbrink. Hij bezoekt de beurs, het dolhuis, Felix Meritis (hoort er een lezing van Henr. Aeneae), het oude mannen- en vrouwenhuis, de RemonStrantsche kerk, (spreekbeurt van prof. A. A. van der Meersch), de KTCakerskerk, („ es warei kaum 12 Mitglieder da "), een Luthersche kerk, de Oudekerk, de Armenische kerk, de kweekschool voor de zeevaart, een kwikzilver- en zinnoberfabriek, 's lands magazijn, het Oost-Indische huis, het pesthuis, den Duitschen schouwburg, (opvoering van Menschenhasz and Reue door Kotzebue; „zum Schlusz ward eine Bravour -Arie von der ersten Sangerin Madame Meyer 2 gesungen"), den Frunschen schouwburg (opvoering van Le négociateur ou le bienfait rendu en i Temminck was algemeen vendumeester der Oost- Indische Compagnie; zijn verzameling werd later aangekocht ten behoeve van het Museum van natuurlijke historie te Leiden, waarvan hij directeur werd. 2 Zie over deze zangeres D. F. Scheurleer Het muziekleven in de tweede helft der achttiende eeuw enz. blz. 267. 164 VON HESS, COGAN, OWEN 1790-1791

Rose et Colas), het spinhuis, het stadhuis, de Portugeesche en de Duitsche synagogen, het aalmoezeniersweeshuis.

208

DURCHFLUEGE durch Deutschland, die Niederlande, and Frankreich [von JONAS LUDW. VON HEssl]. 7 Bde. Hamburg

1 793—i 800 . 8°. U. B. Gott. i Dl VI blz. 109/110 — C. 1790 — Vaals.

209

COGAN. T. 2 The Rhine: or, a journey from Utrecht to Franc- fort ; chiefly by the borders of the Rhine, and the passage down the river, from Mentz to Bonn : described in a series of letters, written from Holland, to a friend in England, in the years 1791 and 1792. In 2 vol. Embellished with 24 views in aqua-tinta, and a map. London 1794. 8°. K. B. 's-Gray. I Dl I blz. 3/48 — 1791 — Voorburg, Utrecht, Zeist, Wijk-bij- Duurstede, Zuilenstein, Leersom, Amerongen, Nijmegen.

2I0

OWEN, Jom,. Travels into different parts of Europe, in the years 1791 and 1792. With familiar remarks on places, men and manners. 2 vol. London 1796. 8°. U. B. Gott. i Dl I blz. 64/13,, II blz. 566/576 — Voorjaar 1791; Dec. 1792 — Breda, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Buiksloot, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Zalt-Bommel, 's-Hertogenbosch, Maastricht, Nieuweschans, Groningen, Stroobos, Lemmer, Gouda, Helle- voetsluis. 2 Dl I blz. 89/96, dl II blz. 570/73 — Voorjaar 1791, Dec. 1792.

i Jonas Ludwig von Hess (1756-1823), duitsch staathuishoudkundige en politicus. 2 Thomas Cogan (1736-1818), engelsch medicus en wijsgeeer. ANONYMUS, ANOT EN MALFILLATRE 1793 165

De reiziger logeert in Young's Hotel; hij bezoekt de beurs en het stadhuis. Op zijn terugreis vertoefde hij hier slechts één nacht en logeerde toen in de Prinz von 1Vallis. Van zijn tweede bezoek zegt hij : „Rumours at Amsterdam were generally circulated of strong disaffection to the reigning powers. The name of Dumouriez had been triumphantly inscribed in some obscure parts of the northern provinces ; and the Orange cockade, which appeared universal on my former visit, was now sunk into as general diffuse".

2II

REISE eines preussischen Feldpredigers mit der Armee durch Westphalen liber Cleve nach Holland and Flandern. Mit besonderer Hinsicht auf Alterthümer. Stendal 1824. 8 °. Arch. Amst. i Blz. I07/220 — Febr. /Maart 1793 — Amsterdam, Haarlem, Nijmegen, Grave, 's-Hertogenbosch. 2 Blz. 107/158 — Febr. 1 793. De schrijver' bezoekt het stadhuis, de .Armenische kerk, de Portugeesche synagoge, de Oudekerk, de beurs, het admiraliteitsmagazijn, de kweekschool voor de zeevaart, Felix Merit's, het aalmoezeniersweeshuis, het nieuwe werkhuis. Hij spreekt den geneesheer G. A. C. Fokke.

ANOT, P. N. et F. MALFILLATRE. Les deur voyageurs, ou lettres sur la Belgique, la Hollande, l'Allemagne, la Pologne, la Prusse, 1'Italie, la Sicile et Malthe ; contenant l'histoire, la description, les anecdotes les plus curieuses de ces différents pays, avec des observations sur les moeurs, les usages, le gouvernement,

i De onbekende auteur volgde als veldprediker het pruisische leger, dat in Mei 1793 met de Franschen onder Dumouriez slaags raakte op belgisch grondgebied. Over de Hollanders is hij slecht te spreken, hun phlegmatische traagheid, hun verslaafdheid aan thee, koffie en tabak zijn onderwerpen, waarover breed wordt uitgeweid, terwijl hij zijn landgenooten vooral waarschuwt tegen de afschuwelijke zielverkoopers (negende brief, blz. 147). 166 KUETTNER, ANN RADCLIFFE 1794 la littérature et les arts. Et un récit impartial des principaux événements qui se sont passés en Europe, depuis 1791 jusqu'à la fin de 1802. 2 tom. Rheims s. d. I2°. U. B. Gent. z/2 Dl I blz. 123,/128 — April 1793 — Amsterdam. De reizigers' bezoeken het stadhuis, de beurs en de Nieuwekerk.

213

WANDERUNGEN durch die Niederlande, Deutschland, die Schweiz and Italien in den Jahren 1793 and 1794. [Von CARL GOTTL. KUETTNER 2]. 2 Thle. Leipzig 1796. 8 ° . U. B. Utr. i Dl II blz. 546/572 — 1794 — Deventer, Utrecht, Rotterdam, Hellevoetsluis. Van deze steden worden geen bizonderheden vermeld.

214

RADCLIFFE, ANN. A journey made in the summer of 1794, through Holland and the western frontier of Germany, with a return down te Rhine ; to which are Added observations during a tour to the lakes of Lancashire, Westmoreland, and Cumberland. 2d ed. 2 vol. London 1795. 8°. K. B. 's-Gray. i Dl I blz. I/ 147, II blz. 137/172 — Zomer 1794 -- Hellevoet- sluis, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Halfweg, Amsterdam, Zaandam, Ouderkerk a. d. Amstel, Nieuwersluis, Utrecht, Wijk-bij -Duurstede, Renen, Nijmegen, Tiel, Zalt-Bommel, Vlaardingen.

i Pierre Nicolas Anot (1762-1823), geestelijke en volgens den titel ancien sous-principal au College de 1'Université de Rheims. Zie Nouvelle Biographae universelle ed. Didot. Ook F. Malfillatre schijnt tot den geestelijken stand behoort te hebben, op den titel staat vermeld, dat hij was: ci-devant de l'Ordre de Saint- Jean te Jerusalem. De eerste uitgave van dit boek is van Parijs 1803, het volgende jaar verscheen in Weenen een duitsche vertaling, b.g. uitgave is van na 1822. z Carl Gottlob Kuettner (1755—i8o5), duitsch reiziger en schrijver. ABBE HENRY, ANDR. THOUIN 1 794-1 795 167

2 Dl I blz. 103/122 — Juni 1794• De schrijfster' bezoekt het stadhuis, de beurs, het Postkantoor, het admiraliteitsmagazijn, het Oost-Indisch magazijn.

215

HENRY, Abbé. — Journal d'émigration de 1' —, en Angleterre, Belgique, Hollande, Westphalie, de 1792 à 1802, pub'. par Paul Verhaegen. K. B. 's-Gray. Analectes pour servir à 1'histoire ecclésiastique de la Belgique. Tom. XXVI (2e sér. X), 1897, blz. 207-272. i Blz. 236/240 — Juli 1794 — Bergen-op-Zoom, Rotterdam, Dordrecht, Gorinchem, Nijmegen.

216

THOUIN, ANDRÉ. Voyage dans la Belgique, la Hollande et I'Italie. Rédigé sur le journal autographe par le baron Trouvé 2 tom. Paris 1841. 8°. U. B. L., Arch. Amst. i Dl I blz. 129/143, 148/337 — Febr. 1795 — Maastricht, Eindhoven, Vucht, 's-Hertogenbosch, Zalt- Bommel, Kuilenburg, Utrecht, Amsterdam, Haarlem, Hillegom, 's-Gravenhage, Scheve- ningen, Delft, Rotterdam, Delfshaven, Muiden, Naarden, Soest- dijk, Amersfoort, het Loo, Zutfen, Dieren, Arnhem, Wageningen, Amerongen, Woerden. Alfen, Leiden, Purmerend, Monnikendam, Broek-in-Waterland, Gorinchem, Breda. 2 Dl I blz. 159/162, 238/247, 282/29,, 311/334 — Febr. 1795, De schrijver 2 bezoekt het rashuis, den hortus, Felix Meritis, het stadhuis, de beurs, het jodenkerkhof „au voisinage du Plantage ",

i Ann Radcliffe-Ward (1764-1822), engelsche romanschrijfster, wier werken, ofschoon volgens de Dictionary of national biography buitengewoon vindingrijk (excedingly ingenious), weinig meer gelezen worden. Zie over deze reis Onze Eeuw, 1915 dl IV blz. 388. z André fhouin (1747-1824), fransch tuinbouwkundige, hortulanus van den Jardin des plantes te Parijs en directeur van het museum voor natuurlijke historie aldaar. Zie Nouvelle biographie générale, éd. Didot. ISS REBMANN, FISCHER 1796

en de beide synagogen, het R. K. Maagdenhuis, het dolhuis, de kweekschool voor de zeevaart, het binnengasthuis, het vondelingen- gesticht, het Oost-Indische huis met de werf, het wees- en oude mannen- en vrouwenhuis der Doopsgezinden, het Walenweeshuis en het werkhuis.

217

REBMANN, GEORG FRIEDR. Holland and Frankreich, in Briefen geschrieben auf einer Reise von der Niederelbe nach Paris im Jahr 1796 and dem Fünften der französischen Republik. 2 Thle. Paris and Köln [1798]. kl. 8°. K. B. 's-Gray. I Dl I blz. 27/199 -- Juni/Aug. 1796 — Nieuweschans, Gro- ningen, Amsterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen. Delft, Rotter- dam. 2 Dl I blz. 59/101 — Juni/Juli 1796. De schrijver 1 bezoekt behalve een aristokratisch een terroristisch koffiehuis en de beurs. Op den Dam, toen Revolutieplein geheeten, zag hij den vrij staan. -heidsboom

218

LOTGEVALLEN op Bene reine van Riga, over Holland, doorSpanjen en een gedeelte van Italien. Naar het Hoogd. [van CHRIST. AUG. FISCHER]. Amsterdam 1802. 8°. — Met titelvignet. U. B. Amst. I Blz. 19/35 — Winter 1796 — Nieuweschans, Groningen, Amsterdam, Rotterdam, 2 Blz. 22/27 — Nov. 1796.

i Andreas Georg Friedrich Rebmann (1768—i824), duitsch rechtsgeleerde moest om zijn revolutionaire gevoelens vluchten uit zijn vaderland, waar hij reeds twee jaar later weer terugkeerde. Zijn b.g. boekje bevat tal van opmerkingen over ons land en Amsterdam in die bewogen tijden. Zie over den schrijver Allgemeine Deutsche Biograrhie. ANONYMUS, PAULINE D. FRISCH-TUTEIN 1797 169

De schrijver' logeerde in een Duitsch logement op den Achter- burgwal, Over de stad vertelt hij weinig.

219

BRIEFE — Vertraute — aus Holland im Fruhjahr 1797. Aus dem Dänischen übersetzt. [Von C. H. B. Lubeck' 1798. kl. 8 ° . K. B. 's-Gray. i Blz. 36/126, 142/192 — Jan.,/Maart 1797 — Nieuweschans, Groningen, Zwolle, Amsterdam, Rotterdam, 's-Gravenhage, Sche- veningen. 2 Blz. 47/85, 159/160 — Jan./Febr. 1797. De schrijver 2 bezoekt het stadhuis, een muziekhuis en den chouwburg. 220

REISE durch Teutschland. Holland, Frankreich, die Schweitz and Italien in den Jahren 1797, 1803 and 1804. Nach dem Tode der Verfaszerin [PAULINE DOROTHEA FRISCH, geb. TUTEIN] herausgegeb.n zum Andenken fur Verwandte and Freunde. Altona 1816. 8°. K. B. Kopenk. i Blz. 29/58 -- Juni 1797 — Almeloo, Deventer, het Loo, Amers- foort, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Zaandam, Broek-in- Waterland, Utrecht, Leiden, 's-Gravenhage, Rotterdam, Gouda, Bodegraven, Kapelle, Breda. 2 Blz. 31/36, 39/43 --- Juni 1797. De schrijfster3 bezoekt het stadhuis, de Portugeesche en Duitsche

i Christian Aug. Fischer (1771-1829), Duitscher, schreef behalve de anecdotische veehalen van zijn reizen ook onder het pseudoniem Chr. Althing romans, welke tot de slechtste in hun genre behooren en slechts ruwe navolging zijn van Crébillon, Retif de la Bretonne e. a. Zie Karl Goedeke Grundriss zur Geschichte der deutschen Dichtung 2e Ausg. Bd I blz. 1040. 2 De onbekende schrijver schijnt een uitvoering van het genootschap Industrie et recréation te hebben bijgewoond. Zie hierover noot i van de volgende bladzijde. 3 Pauline Dorothea Frisch, misschien de zuster van den deenschen industrieel en koopman Friedrich Johan Tutein. Zie Dansk biografisk Lexikon. 170 PAULINE D. FRISCH—TUTEIN I

synagogen, den Franschen schouwburg (opgevoerd weid Le pére de famille van Diderot; er werd slecht gespeeld), de Juden-Cornódie (Hoogduitschte opera i), uitgevoerd werd op erbarmelijke manier Die Zauberflöle van Mozart 2. Zij logeerde in het Wapen van Amsterdam.

i Het was het joodsch hoogduitsch tooneelgezelschap Industrie et ré- création, ook wel geheeten Amusement et culture, dat onder directie van J. H. Dessauer en M. J. Hoofien van 179-1807 tweemaal per week de schouwburg in de Amstelstraat bespeelde. Zie D. F. Scheurleer Het muziek leven in 'ederland in de tweede helft der achttiende eeuw blz. 272, 273 ; J. D. C. van Dokkum Nederlandsche muziek maa de negentiende eeuw blz. 7. 2 ...... Urn 6 L%hr lieszen wir uns auf einer Schleife, auf welcher ein Kutschkasten befestigt ist, nach der Juden.Comddie fuhren. Deese Art von Fuhrwerk ist nur in Amsterdam gebráuchlich, wo man seiner muden Beine wegen weder auf Geschwindigkeit noch Schönheit des Fuhrwerks sieht, denn man kann sich nichts langsameres and hasshcheres vorstellen .... Die Sonderbarkeit, eine Juden-Com&die zu sehen, welche vielleicht die einzige in der Welt ist, brachte uns dahin, denn dass sie schlecht sey, wussten n ir schon vorher. Das Haus war nicht ubel, fier die Menge der Zuschauer aber zu klein. Die Zauberflöte, een Meisterstuck von Mozart ward gespielt. Aber so ist eine Musik wohl nee verhunzt worden, als da, schlechte Stimmen, die so falsch sangen, dass man auch mit dem unge- ubtesten Ohre, wenn man es nicht mit Baumwolle verstopft hatte, riskirte die Kolik zu bekommen. Was geschwind hátte gehen sollen, gieng immer sehr langsara, and obgleich der Directeur seine beiden Arme wie een Holz- hauer brauchte, urn ihnen dieses begreiflicher zu machen, so half es doch zu nichts. Das Judendeutsch and noch dazu im Gesang, machte das Ganze sehr lácherlich. Die Königin der Nacht, welche nach dem Inhalte des Stucks sehr práchtig and majestátisch erscheinen sollte, war een unförmliches dickes Mensch, das erst hatte gehen lernen mussen, denn sic schleppte den einen Fuss dem andern, während ihr Körper auf der einen Seite hieng, sehr langscm nach, and ihre Armen gebrauchte sie ehen so schlecht. Die ubrigen machten es nicht viel besser. Die vielen Zaubereyen, die im Stiucke vorkom- men sollten, blieben fast ganz weg, and die asenigen die vorkamen, wurden höchst erbármlich oder auch zum Todtlachen gemacht. Es erschienen einige wilde Vogel, durch die vortrefllichen Tone der Zauberflöte herbey gelockt, aber so schlecht gecoacht, dass man statt der Beine des Vogels deutlich 2 Menschenbeine in Strümpfen sehen konnte.... Vom Lachen and der Hitze ermüdet kamen wir wieder zu upserm glansenden Fuhrwerk zurück". LOMBARD DE LANGRES, HOLCROFT 1799 171

Zij zag de schilderijen -verzameling van J. Gildemeester en de vogel-verzameling van Raye van Breukelerwaard. De namen der personen worden verkort aangeduid: Herr Dl., Herr Mrnbrchr, Herr Hztzn, Herr Brnsbrg, die de reizigster uit zijn fraai buiten met in engelschen stijl aangelegden-noodigde op tuin bij Haarlem, Herr Hmbrg.

LOMBARD DE LANGRES. Mémoires anecdotiques pour servir à l'^iistoire de la Révolution francaise. 2 tom. Paris 1823. 8° K. B. 's-Gray. i Dl I blz. 256/320 — 1799 — 's-Gravenhage, Amsterdam. 2 Dl I blz. 302/304 — 1799. De schrijver' bezoekt het stadhuis en spreekt den Agent van financiën Izaak Jan Alexander Gogel.

222

HOLCROFT, THOM. Travels from Hamburg, through West- phalia, Holland, and the Netherlands, to Paris. 2 vol. London 1804. 4°. — Met platen en vign. U. B. Amst. I Dl I blz. 37/IO5 — c. 1799 — Nieuweschans, Groningen, Hoogezand, de Lemmer, Amsterdam, Rotterdam, 's-Gravenhage.

2 Dl I blz. 5 0/75 — c. 1 799. De schrijver 2 bezoekt het stadhuis (de vrijheidsboom er vó(,r sprak nog van gelijkheid, vrijheid en broederschap), den Franschen schouwburg (gespeeld werd Macbeth in de bewerking van Ducis; van de acteurs wordt alleen Mlle Lobé geroemd en geprezen), den Hollandschen schouwburg (het stuk wordt niet genoemd, maar wel maakt de schrijver de opmerking, dat men waar voor zijn geld

i Vincent Lombard de Langres (1765-1830), fransch letterkundige van October 1798 tot Juli 1799 buitengewoon gezant te 's-Gravenhage, tijdens welk gezantschap hij een uitstapje maakte naar Amsterdam. Zie over hem Nouvelle biographie generale, éd. Didot. 2 Thomas Holcroft (2745-1809), engelsch dramaturg en romanschrijver. 172 THOM. HOLCROFT, R. FELL 1799-1800

krijgt, daar de voorstelling om vijf uur begint en eerst tegen elf uur eindigt), Felix Meritis, de Nieuwekerk, de Nieuwe Zijds het burgerweeshuis en de musico het Rondeel. Hij logeert-kapel, in de Nieuwe Bijbel in de Warmoesstraat. Vier der vignetten in deel I zijn amsterdamsche stadsgezichten: op blz. 15 de Keizersgracht met Felix Meritis ; blz. 62 de Dam met het stadhuis ; blz. 75 de Dam met de Nieuwekerk en de waag; blz. 82 het Rokin met de N. Z. kapel ; allen zeer fraai gegraveerd zonder naam van den graveur met het adres van den uitgever R. Phillips te Londen.

223

FELL, R. A tour through the Batavian Republic during the latter part of the year 1800. Containing an account of the revolution and recent events in that country. London i8or. 8°. U. B. Amst. i Blz. 10/395 — Oct. 1800 — Brielle, Maassluis, Delft, Rotter- dam, Overschie, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Nijmegen. 2 Blz. 196/359, 368/369 — Nov. 1800. De schrijver' bezoekt den Franschen schouwburg 2, het stadhuis met de gevangenis, de beurs, Felix Meritis, het rasp- en spinhuis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, de, Portugeesche en Duitsche synagogen, het aalmoezeniersweeshuis, den Hollandschen schouwburg3 ; de Joodsche schouwburg 4 was gesloten. Hij logeert eerst in De Engelsche Bijbel, later in de Doelen op het Singel, eigenaresse mej. Oosterlinck ; hij spreekt generaal d'Hénis- dal, den franschen commandant der stad.

i Een gedeelte van zijn reisverhaal is vertaald overgenomen zonder den naam van den auteur in Navorscher 19o4- blz. 147 e. V. 2 Opvoering van Les dangers de ''absence, ou le souper de famille door J. B. Pujoulx en La caravane de Caire door A. E. M. Grétry. 3 Hier speelde mevrouw A. M. Kamphuizen-Snoek the Mrs. Siddons of the Dutch stage. Hij zegt o. m. loffelijks van haar: „Her voice is powerfull, and capable of all the variety of tones which different passions require". 4 Zie hierover deze bibliographie, nr. 220. JOH. FRIEDR. DROYSEN I9OI 171

224

DROYSEN, JOH. FRIEDR. Bemerkungen gesammelt auf einer Reise durch Holland and einen Theil Frankreichs im Sommer i8oi. Gottingen 1802. 80 U. B. Gott. i Blz. 49/157 -- Mei/Juni i8oi — Maastricht, Eindhoven, 's-Hertogenbosch, Lalt-Bommel, Geldermalsen, Utrecht, Nieuwer- sluis, Amsterdam, Broek-in Waterland, Zaandam, Halfweg, Haar- lem, Leiden, 's-Gravenhagc, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Schiedam, WVillemstad, Rozendaal, Astert. 2 Blz. 62 /94, 99/106 — Juni i8oi.

De schrijver' bezocht het stadhuis 2 , de Nieuwekerk, de beurs, de Oudekerk, de Zuiderkerk, de Portugeesche synagoge, het Oost - Indische huis („wo jetzt fast gar kein Verkehr war"). het athenaeum met de bibliotheek, het anatomisch theater, den hortus, Felix Meritis, de kweekschool voor de zeevaart, het admiraliteitsmagazijn

en - veewerf, de Hollandsche, Fransche en Duitsche schouwburgen, het teesmuscum, het badhuis in de Plantage en eenige beruchte musico's

im Peil, Rondeel3 enz. Aan de Utrechtsche poort woont hij een harddraverij bij. Hij logeert in hotel Rondeel. Hij spreekt dr. Joh. Rud. Deimann, Hen, winkelier of vervaar instrumenten, van Laun, instrumentmaker en leerling-diger van genoemd van John Cuthbertson 4 , Eldert bray, commandeur van de

i Johann Friedrich Droysen (1770-1814), hocgleeraar in de natuur- en wiskunde te Greifswald. 2 Vóór het stadhuis stond de vrijheidsboom op het Revolutieplein. Droysen geeft een beschrijvinkje van dezen boom, die / 6000 zou gekest hebben (blz. 64)._ 3 Zie over dat muziekhuis de noten bij de reizen 'an John Carr (nr. 232) en von Haupt (nr. 238). 4 Deze John Cuthbertson schijnt hier geruimen tijd te hebben geweend. Enkele zijner werken, waaronder een in 't hollandsch geschreven: Algemeene eigenschappen van de elektriciteit, 178-94, verschenen ook in Amsterdam. Zie Poggendorff's Biographisch-lztterarisches Handre•órterbuch zur Geschzchte der exakten Wissenschajten en den catalogus der Amsterd. Univ. Bibliotheek 174 LOMBARD, VON SIERSTORPFF 18o1-1802

kweekschool voor de zeevaart, mr. Jac. Teysset, commissaris van deze school, A. Pacts van Troostwijk', koopman en scheikundige en Hendr. de Hartog, lector in de wis-, sterre- en zeevaartkunde aan het Athenaeum en belast met het toezicht op het observatorium van Felix Meritis.

225

REISE — Meine wirkliche — unter die Franzosen, and zu den Leuten, wo sie sind and wo sie waren, Durch die deutschen Lander, nach Paris, Italien and Holland in den Jahren 1800 and 18oi. Was sagen die Leute ? [Von JEAN PIERRE LOMBARD]. Leipzig 18oi. 8°. U. B. L. 1/2 Blz. 405/419 — c. 18oi — Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam°.

226

BEMERKUNGEN auf einer Reise durch die Niederlande nach Paris im eilften Jahre der grossen Republik. [Von CASP. HEINR. VON SIERSTORPFF]. 2 Thle. [Hamburg] 1804. I2 °. U. B. Utr. i Dl II blz. 502/633 — Nov. 1802 -- Breda, Dordrecht, Rotter- dam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek -in-Waterland, Utrecht, Nijmegen, Venloo. 2 Dill blz. 566/590, 603/631 — Nov. 1802. De schrijver 3 logeert in 't Wapen van Amsterdam; hij bezoekt het admiraliteitsmagazijn, het binnengasthuis, Felix Meritis, de

i Zie over dezenVan der Horn van den Bos De nederlandscjze scheihznidigen eau liet laatst der vorige eeuw blz. 1 -5. z Bevat niets over deze steden, maar handelt v. n. over den toenmaligen politieken toestand 3 Kaspar Heinrich Freiherr von Sierstorpff (1750-1842), hoofdopzichter van het bcschwezen en opperjachtmèester in het hertogdom Brunswijk, daarnevens kunstkenner, zooals ook blijkt uit zijn reisverhaal. Zie over hem Allgemeine Deutsche Baographie. VON SIERSTORPFF, K. A. RUDOLPHI 1802 175

Oudekerk, de Doopsgezinde kerk, de kerk der Hernhutters, de Remon- strantsche kerk, de Kwakerskerk, de kweekschool voor de zeevaart, de Oost-Indische werf, den Hollandschen schouwburg (gespeeld werd Macbeth') den Franschen schouwburg (hier speelde Mlle Contat 2), het stadhuis3 , de Portugeesche en de Hoogduitsche synagogen, het burgerweeshuis, het werkhuis, het Joodsehe genootschap Felix libertate 4 , de scheepskameelen. Hij zag de prenten-en teekeningenverzameling van J. Goll van Frankenstein en de schilderijencabinetten van P. de Smeth van Alphen en N. S. van Winters.

227

RUDOLPHI, KARL ASMUND. Bemerkungen aus dem Gebiet der Naturgeschichte, Medicin and Thierarzneykunde, auf einer Reise durch einen Theil von Deutschland, Holland and Frankreich gesammelt. 2 Thle. Berlin 1804, 05. 8°. K. B. Berl. i Dl I blz. I0I/149 — c. 1802 — Groningen, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage. 2 Dl I blz. 104/119 — C. 1802. De schrijvers bezoekt het anatomisch theater, den hortus botani-

i „So viel ich davon urtheilen vermag, wurden die ersten Rollen sehr gut gespielt, and wieder meine Erwartung lautete dabey das Holldndische, besonders in den langsara bedachtvoll declamirten Scenen, erhaben and recht theatralisch.... Vorziiglich schien mir die erste Schauspielerin (mevr. Wat- tier ?) das Crescendo in ihrer heroischen Handlung sehr gut zu beobachten." 2 De beroemde actrice Louise Contat van de Comédie francaise te Parijs. 3 Hij woonde op het stadhuis het trouwen bij van drie paartjes, van welke plechtigheid hij een korte maar aardige beschrijving geeft. 4 Zie over dit genootschap o. m. Oud- Holland 1898. 5 Vele schilderijen uit deze verzameling zijn overgegaan in de collecties van boon en Six Over den toenmaligen kunsthandel zegt de schrijver, dat hij weinig mcoie stukken zag, wat niet te verwonderen was, daar de beste schilderijen door Franschen en Engelschen werden gekocht. 6 Karl Asmund Rudolphi (1771-1832), duitsch medicus en ontleed eerst professor aan het veeartsenijkundig instituut te Greifswald -kundige, 176 K. A. RUDOLPHI 1802

cus, het buiten- en binnengasthuis, het werkhuis en het badhuis in de Plantage', welke hij alle uitvoerig beschrijft ; alleen over Felix Menus wil hij als genoeg bekend niets zeggen, maar slechts wijzen op het verschil tusschen dit 'met koninklijke pracht inge- richte instituut en den ellendigen toestand der gasthuizen. Hij maakt hier kennis met prof. Gerard Vrolik en Raye van Breukelerwaard; hij ziet van den eersten de anatotinische verzame- lins en van den tweeden de vogelencollectie en geeft van beide kabinetten een nauwkeurige beschrijving ; verder spreekt hij den handelaar in naturaliën Volgt op het Rokin. Zijn eerste gang in Amsterdam was naar prof. A ndr. Bonn, dien hij echter niet spreken kon, daar deze met zware koorts te bed lag.

228

SCHOPENHAUER, JOHANNA. Sämmtliche Schriften. 24 Bde. Leipzig, usw. 1830. kl. 8°. — Met portr. U. B. Gron. Bd XV, XVI: Reise durch England and Schottland. later bij de oprichting der universiteit te Berlijn hoogleeraar in de anatomie aldaar, bekend als uitstekend docent en o. a. leermeester van den bekenden anatoom Joh. Muller. Volgens zijn reisverhaal was hij zeer bevriend met den Leidschen medischen professor Brugmans en een groot vereerder van Petrus Camper. -Zie over hem Biographisches Lexicon der hervorragenden Aerzte. i „Nicht weit von dem schonen Muider Thor ist ein öffentliches Badebaus (Bains publics) das ein Elsasser, Namens Welger, angelegt hat. Die obére Etage ist dem óffentlichen Vergnugen gewidmet, and es waren auch itzt dort ziemlich viele Giste; unter sind kleine reinliche Bider (auf der einen Seite fur Minner, auf der andern fur Weiber), auch ein Schreckbad, um den Kranken unversehens hineinzustürzen oder zu begiessen, and ein Kräuter- Dampfbad. Ein gewöhnliches Bad kostet einen Gulden zehn Stüber, das Abonnement auf zehn Bider nur dreizehn Gulden ; ausserdem ist aber noch das Bette, die Nachtmütze usw. besonders angerechnet, so dass doch- das ganze ziemlich hoch kommt." In 1815 was het behalve misschien ook nog badhuis, een gelegenheid waar de niénschen hun pijp kwamen rooken en onder het genot van een glas bier of sterken drank luisterden naar voordrachten. Dat vertelt G. P. Rauschnik in zijn reisverhaal (deze biographie nr. 244). Een afbeelding van de groote zaal vindt men als titelvignet in Zonderlinge lotgevallen van Barend van Poederen door W. Kist. Haarlem 1813. JOHANNA SCHOPENHAUER, C. G. HORSTIG 1803 177

i Dl XV blz. 7/86 — Lente 1803 — Almeloo, Amersfoort, Nordhuis [Huizen ?], Naarden, Amsterdam, Broek-in-Water- land, Haarlem, 's-Gravenhage, Rotterdam, Willemstad, Bergen- op-Zoom. 2 Dl XV blz. 17/54 — Lente 1803. De schrijfster' bezoekt het stadhuis, Felix Meritis, de kweekschool voor de zeevaart, twee kleine f ranzósische Theater, de beurs. Zij ziet de schilderijenverzameling van P. de Smeth van Alphen, N. S. van Winter en Verstek (teekeningen), met welken laatste zij ook kennis maakt. Zij komt in een chineesche Porceleinwinkel en had een „groszes Vergnügen" op de bloemenmarkt.

229

HORSTIG, C. G. Reise nach Frankreich, England and Holland zu Anfange des Jahres 1803 gemacht and beschrieben. Mit Kupf. and Holzschn. Berlin z8o6. 8°. U. B. L. i Blz. 225/48 — Voorjaar 1803 — Rotterdam, Delft, 's-Graven- hage, Leiden, Haarlem, Amsterdam.

2 Blz. 2 34/244 — Voorjaar 1803. De schrijver2 bezoekt Felix Meritis (waar hij een concert onder C. Antoine Fodor's leiding bijwoonde). Behalve het geheele orkest roemt hij het solospel op fluit, klarinet, viool en violoncel en het gezang van M. Rulo f , die Mad. Braun verving. Bovendien was

i Johanna Schopenhauer geb. Trosina (1770-1838), duitsche romancière, moeder van den bekenden wijsgeer Arthur Schopenhauer; zij maakte jaarlijks met haar echtgenoot, die koopman was, grootere en kleinere reizen. Over haar goede karakteristiek van het Nederlandsche volk in die dagen zie mijn opstel in de Wereld 3e jaarg. no 78 (4 April 1913) blz. 6, 7, 2 Carl Gottlieb Horstig (1763.-18351, theoloog, vooral bekend als een der eerste stenografen in Duitschland; van hem verscheen o. m. een Erleichterle deutsche Stenografie, 1797. Zie o. a. Krieg and Zweibig Panstenographikon Bd I blz. 173 ; Allgemeaner deutscher Stenographenkalender 1897, blz. 163 Johnen Mosenseil-Festbuch 1896, blz. 36. Geen der andere reizigers heeft als deze oog gehad voor de schilderachtig- 178 LEWIS GOLDSMITH 1804

er nog een „Euphon- und -Melodion-Virtuos" Diez, wiens spel zeer veel bijval genoot); de beurs, het stadhuis, de Oudekerk, de Nieuwe- kerk, de Armenische kerk en het athenaeum, waar hij een openbaar dispuut onder voorzitterschap van prof. H. C. Gras bijwoonde.

230

TRAVELLER — The Belgian—; or, a tour through Holland, France and Switzerland, during the years 1804 and 1805, in a series of letters from a nobleman to a minister of state. Ed. by the author of The revolutionary Plutarch, etc. [LEWIS GOLD- SMITH]. 4 vol. London. í8o6. I2°. K. B. 's-Gray. I Dl I blz. 1/291 — Jan./April 1804 — Doesburg, Arnhem, Utrecht, Amersfoort, Naarden, Amsterdam, Haarlem, Leiden, Delft, Rotterdam. 2 Dl I blz. 65/202 — Jan. /Fehr. 1804. De reiziger' bezocht den Franschen schouwburg (blz. 82) en de beurs (blz. 195). Hij maakte kennis met eene burgemeestersweduwe, in wier huis Pichegru woonde tijdens zijn verblijf alhier (blz. 149); ook sprak hij een zekeren Berger (blz. 171). heid van Amsterdam. Hij zegt er van: „Fiir den Maler, der städtische Pros- pecte hebt, könnte nicht leicht genugender gesorgt werden, als wenn man ihn nach Amsterdam versetze. Mit Leichtigkeit kcinnte der geschickte Kunstler sich ein paar hundert Gesichtspunkte wahlen, die an Reichtum and Abnechselung der Ansicht von Gebáuden, an schónen Gruppirungen der IIáuser and Thiirme, an reizender Perspective der langen Vertiefungen, die allen fernen Gegenstande in einer malerischen Anordnung vors Auge bringen, nichts mehr zu wunschen übrig lassen ". Maar niet alleen de aanleg der stad, ook de drukte der menigte, de schepen, de wipbruggen en vooral de boomen en „die reizende Verdoppelung der Ansichten durch den Wasserspiegel,.... dieses alles zusammen bietet dem Auge, besonders bey der schónen Sonnen beleuchtung.... eine so geniigthuende i?nterhaltung dar, das man Wochen and Monate lang in der Stadt verweilen könnte". i Lewis Goldsmith (1763 ?-1846), engelsch journalist. Zie Dictionary of national biography en Halkett and Laing A dictionary of the anonymous and pseudon.ymus literature of Great Britain, kolom 9I1. V. NOLTE, JOHN CARR 1804-18o6 179

Op blz. 112 blijkt, dat hij hier reeds vroeger is geweest en toen in het „beautiful house" van den portugeeschen jood Capadose aan den Amstel heeft aangezeten aan een feestmaal in een gezelschap „of which the late stadtholder was one of,the guests".

231

NOLTE, VINCENT. Fünfzig Jahre in beiden Hemisphären. Reminiscenzen aus dem Leben eines ehemaligen Kaufmannes. 2e Aufl. 2 Thle. Hamburg 1854. 8°. U. B. Amst. 1 /2 Blz. 38/47 — Voorjaar 1804 — Amsterdam. De schrijver' komt op de beurs. Hij spreekt de bankiers Pierre César Labouchère 2 en diens broeder Samuel Pierre, leden van het handelshuis Hope en Co.

232

CARR, JOHN. A tour through Holland, along the right and left banks of the Rhine, to the south of Germany, in the summer and autumn of i8o6. London 1807. 4°. — Met pl. in aquatinta. U. B. Amst. i Blz. 10/342, 467/468 — Zomer i8o6 — Briélle, Maassluis, Rotterdam, Overschie, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leidschendam, Leiden, Rijnsburg, Haarlem, Halfweg, Amster- dam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Naarden, Soestdijk, Auster- litz, Zeist, Utrecht, Arnhem. 2 Blz. 246/306, 467/468 — Zomer i8o6.

i Vincent Otto Nolte 1770-1856), duitsch koopman en schrijver, een ware kosmopoliet, geboren uit duitsche ouders te Livorno, werkte in Nantes op het bankierskantoor der Labouchere's en trad vervolgens in dienst van de Amsterdamsche firma Hope en Co, die hem met een belangrijke opdracht naar Amerika zond, waar hij zich vestigde. Later, na 1830, woonde hij in Italië, Zuid -Rusland en Turkije, waar zijn ondernemingen evenmin als in Amerika gelukten ; hij overleed te Parijs. 2 Van dezen vindt men in dit reisverhaal een uitvoerige levensschets, zie verder over hem en zijn broeder, Elias Vroedschap dl II blz. 1o6i, 1o62. 18o JOHN CARR, A. H. NIEMEYER i8o6

De schrijver' bezoekt het begijnhof, het stadhuis met de wisselbank en de gevangenis, de beurs, de kweekschool voor de zeevaart, het rasphuis, het nieuwe werkhuis, Felix Men/is, het anatomisch theater, den Hollandschen schouwburg (waar mevr. Waltier-Ziesenis speelde), den Franschen schouwburg en het musico Rondeelt. Zijn hotel was het Wapen van Amsterdam, De door hem genoemde schilderijen-ierzamelingen zijn die van A. J. Brentano, P. de Smeth van Alphen, N. S. van Winter.

233

NIEMEYER, AUG. HERM. Beobachtungen auf Reisen in and ausser Deutschland. Nebst Erinnerungen an deiikwurdige Lebens- erfahrungen and Zeitgenossen in den letzten fünfzig Jahren. Bd III. Reise durch einen Theil von Westphalen and Holland im

0 Jahr 18o6. Halle 1823. 8 . -- Met portr. en pl. U. B. Amst. i Blz. 71/228 — Zomer en najaar 18o6 — Zevenaar, Arnhem, Zeist, Utrecht, Maarsen, 's-Graveland, Amsterdam, Buiksloot, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Graven- hage, Delft, Rotterdam, Oudewater, Tie!, Nijmegen, Venloo. 2 Blz. 88/136 — Zomer i8o6.

De schrijver 3 bezoekt de Hersteld Evangelisch Luthersche kerk, de Portugeesche synagoge, het stadhuis, het burgerweeshuis, het sj5inhuis, het rasphuis, het /esthuis, de beurs, den Hollandschen schouwburg, de kweekschool voor de zeevaart, Felix Meritis, het leesmuseum, het aalmoezeniersweeshuis, het diakonieweeshuis, het Luthersche- en het Roomsche weeshuis, het oude mannen- en vrouwenhuis.

i John Carr (1772-1832) engelsch reiziger en schrijver van vele „tours". 2 „After the play it is usual to go to the Rondell, where the higher classes of the women of the town assemble to waltz". Dit was vermoedelijk niet het deftige hotel, maar het door von Haupt als het voornaamste der Amster- damsche muziekhuizen genoemde. Zie deze bibliographie nr. 238. 3 August Hermann Niemeyer (1754-1828), godgeleerde en beroemd paedagoog, hoogleeraar aan de universiteit te Halle. A. H. NIEMEYER, B. G. NIEBUHR í8o6-1808 181

Hij logeerde in het Doelenhotel. Hij sprak den rector der Latijnsche school H. Bosscha, den Lutherschen predikant en hoogleeraar C. H. Ebersbach, den curator der Leidsche hoogeschool Hieronymus de Bosch, prof. Paulus van Hemert, prof. A. Bonn, den Remonstrantschen predikant Mart. Stuart, de dichters Joh. Kinker, J. F. Helmers, J. C. Doornick, de boekhandelaars L. A. C. Hesse, Fr. Arn. Brockhaus. den bankier P. G. Duker ; op een latere reis sprak hij prof. Day. Jac. van Lennep (zie blz. 129 van zijn boek), Het vignet op den titel stelt het stadhuis voor, dat op blz. 127 het gebouw Felix Meritis.

234

NIEBUHR, B. G. — Nachgelassene Schriften B. G. Niebuhr's nichtphilologischen Inhalts. Hamburg 1842. 8°. — Met portr. Hierin: Circularbriefe aus Holland von í8o8. U. B. Amst. i Blz. 16/312 — Maart 18o8/Febr. 18o9 — Delden, Goor, Holten, Deventer, Voorthuizen, Amersfoort, Naarden, Muiden, Amsterdam, Utrecht, Zeist, Zaandam, Haarlem, Buiksloot, Broek-in-Waterland, Leiden, Katwijk-aan-Zee, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rottbrdam, Dordrecht, Gouda, Hoorn, Enkhuizen, Stavoren, Bolsward, Harlingen, Leeuwarden, Dokkum, Groningen, Assen, Balloo, Smilde, Meppel, Zwartsluis, Kampen, Loenen a. d. Vecht. 2 Blz. 28/53, 71/81, 96, Ioo/I06, 111/112, 121/133, 269/270, 287/304 — Maart 18o8/Febr. 1809. De schrijver' bezoekt de beurs, het leesmuseum, den Hollandschen

r Barthold Georg Niebuhr (1776-1831), beroemd deensch-duitsch taalgeleerde, geschiedkundige en staatsman, vertoefde hier als buitengewoon gezant van den koning van Pruisen, toen hij zijne Circularbriefe verzond, die zeker tot de belangrijkste reisverhalen behooren, welke door vreemdelingen over ons land geschreven zijn; ook over Amsterdam is er menige aardige bizonderheid in te vinden. 182 B. G. NIEBUHR í8o8 schouwburg', de Portugeesche en de Duitsche synagogen, de kweek voor de zeevaart, de Nieuwekerk, Felix Merilis, de Oudekerk,-school de Mozes- en Aaronskerk, de Grieksche kerk, de Armenische kerk, het werkhuis, het burgerweeshuis, het diaconieweeshuis, het diaconie-oude mannen en vrouwenhuis, het Corver's hof, het Luthersche besjeshuis, het Deutzénhofje, het Brandts-Rushofje, het Rozenhofje. het begijnhof, het binnengasthuis, het kortelings tot paleis ver- heven stadhuis, waar hij de openbare verzameling van schilderijen zag, en de Eerste Tentoonstèlling van levende meesters 2 ; verder zag hij de schilderijen-verzameling van P. De Smeth van Alphen en A. J. Brentano en de Zuid-Afrikaansche ethnografische verzameling van generaal Janssens. Hij spreekt koning Lodewijk Napoleon, den Duitschen gezant Kuster, den bankier P. de Smeth van Alphen, diens associé van der Soil, mr. Jan van de Poll, voornaam bankier, H. Saportas, makelaar in effecten, prof. Hieronymus de Bosch, mr. Willem Frederik Roell, minister van Buitenlandsche Zaken, prof, Jan Hendrik van Szvinden, hoogleeraar in de wijsbegeerte, natuur-, wis- en sterren- kunde, den generaal j. W. Janssens3 en een ongenoemden ouden boekhandelaar, die een prachtige prentverzameling bezat.

2 35

NEMr1ICH, PAIL. ANDR. Original-Beiträge zur eigentliche Kennt-

r Hij zag hier in Racine's A thalie mevr. Wattier-Ziesenis de titelrol ver- vullen en prijst haar als een waarachtige groote kunstenares; over den indruk, dien zij als Lady Macbeth op het publiek maakte, vertelt hij een aardige anecdote. 2 Zie over deze Eerste Tentoonstelling van levende meester in het paleis, E. W. Moes en Ed. van Biema De Nationale Konst-Gallery en het Koninklijk Museum blz. 130. 3 Over Jan Willem Janssens, die van 1803-18o6 gouverneur van de Kaapkolonie was, zie G. Lauts Geschiedenis van de Kaap de Goede Hoop, Nederlandsche volksplanting 1652—i8o6, blz. 153-162, 166-170 en G. Me Call Theal History of South Arica vol. III (1795-1834), blz. 76, 77, 8o, 11 6, 117, 119, 124, 126. PHIL. ANDR. NEMNICFI í8o8 183

niss von Holland. 2 Bde. Tubingen 18o9 8 0 . U. B. Amst,. Tagebuch einer der Kultur and Industrie gewidmeten Reise, Bd III, IV. i Dl I, II — Winter í8o8 -- Alkmaar, Almeloo, Amersfoort. Amsterdam. Arnhem, Bergen-op-Zoom, Breda, Delft, Deventer, Dordrecht, Eindhoven, Enschedé, Genemuiden, Goorle, Gouda, 's-Gravenhage, Haarlem, Harlingen, Heemstede, 's-Hertogenbosch, Hilversum, Hoorn, Huisen, Knilenburg, Laren, Leiden, Lochem, Maassluis, Naarden, Noordwijk, Nijmegen, Overschie, Rotterdam, Schagen, Schoonhoven, Utrecht, Vlaardingen, Weesp, Zaandam, Zeist, Zierikzee, Zwolle. 2 Dl I, II — Dec. 18o8/Maart 18og. De schrijver' bezoekt het Stads-Zijdewindhuis (I, blz. 85), de houtzagerij (blaatzagerij) van J. A. WYaterler (I. blz. z6o), Felix Meritis (II, blz. 254), de glasslijperij van Christoph Pohl (II, blz. 255) de goud- en zilverdraad fabriekabriek van I. F. van den Corput (II, blz. 260), de koper-bletterij en slagerij van Henricus de Heus (II, blz. 261), de messingfabriek van den Duitscher J. A. Simon „der sich mit dem Verfertigen von messingenen Kommodebe- schlagen and anderen Ornamenten abgiebt" (II, blz. 266), de stalen-zeildoekennaalden fabriek van P. de Ruyter (II, blz. 277), en de fabriek van talglichten van A. Raket (II, blz. 327). Verder ziet hij de boekerij en de insectenverzameling van Jan Cal koen (II, blz. 36o en 370), den kunsthandel in schilderijen van L. B. Coolers (II, blz. 364/366), de lepidopterenverzameling van A. Roy (II, blz. 370), de vlinderverzameling van J. C. Seep (II, blz. 370), het naturaliënkabinet van baron J. Raye van Breukeler (II, blz. 371), de verzameling van opgezette vogels van-waard C. J. Temminck (II, blz. 371) en spreekt de preparateurs van mi- kroskopische voorwerpen A. Ypelaar en Schepens (II, blz. 372). De volgende Amsterdamsche fabrieken en --trafieken worden nog vermeld: delakenweverij van Voomberg (I, blz. 47), de safiaan-

i Philip Andreas Nemnich (1764- 1822), duitsch schrijver samensteller van lrxika op het gebied van handel en nijverheid. 184 NEMNICH, FR. CREUZER i8o8-18og leerfabriek van I. F. Helb (I, blz. 58), het handelshuis van J. de Ruyter en Co. in linnen, (I, blz. 98), de tabakshuizen van T. E. en M. Dreyer, J. Brouwer en Zoon, en Gebr. Hangland (I, blz. 125), de likeurstokerij van Fokkink (I, blz. 151), het rasphuis (I, blz. 163), de blik- en tinfabriek van Hendrik 0/ten (II, blz. 274), de lood van J. Duyn (II, blz. 297), de zegellak-fabrieken van-suikerfabriek R. Kock en van I. Tjallingii (II blz. 317), de boekdrukkerij van Bouwer (II, blz. i33), de boekhandels van Allart, H. D. Bosch „Bi chertródler" (II, blz. 340), den Duitschen boekhandel van L. A. C. Hesse (II, blz. 355, 356), de landkaartenwinkels van de Wed. Mortier, Covens en Mortier en de Wed. Gerard Hulst van Keulen (II, blz. 363), de kunsthandels van Christ. Josi, Bufa & Co. en Maaskamp (II, blz. 363), de naluraliënhandel van Voigi (II, blz. 369), Sonneberg, dierenopzetter (II, blz. 369), de instrument- fabrieken van Kleeman en Zoon, Hen, van Laun en P. Wast & Zoon (II, blz. 375, 376) , de muziekinstrumenten fabrieken van Van der Does en van Gebr. M. en P. Meijer (II, blz. 376), het blindeninstituut (II, blz. 380).

236

CREUZER1 , FRIEDR. Deutsche Schriften, neue and verbesserte. 5e Abth. Bd. I. Aus dem Leben eines alten Professors. Mit Beilagen and Portr. Leipzig usw. 1848. 8 ° . U. B. Amst. I Blz. 46/53 — April/Oct. 18o9 — Leiden.

237

BEMERKUNGEN ober Holland aus dem Reisejournal einer deutschen Frau von THERESE H[UBER]. Leipzig 1811. 8°. U. B. Amst. i Blz. 96/385 — Juli/Oct. 1809 — Nijmegen, Tiel, Utrecht, Woerden, Amsterdam, Abcoude, Maarsen, Oudewater, Jaarsveld bij de Lek, IJselstein bij Montfoort, Polanen, Bodegraven,

i Georg Friedrich Creuzer (i7gr — 1858), duitsch klassiek philoloog. THERESE HUBER, TH. VON HAUPT 18og-1810 1855

Alfen, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotter -dam, Gouda. 2 Blz. 128/228 — Aug. 1809. De schrijfster' bezoekt het admiraliteitsmagazijn, het koninklijk paleis met het zich daarin bevindende schilderijenmuseum, de Nieuwekerk, een Lulhersche kerk, den hortus, Felix Merilis, de beurs, den Hollandschen schouwburg en den Franschen schouwburg (gespeeld werd l'Aveugle clairvoyant en Un jour c Paris).

238

HAUPT, THEODOR v. Malerische Reisen durch Holland and Norddeutschland mit vorzuglicher Rucksicht auf die Schdnheiten der Natur and Kunst so wie auf die Sitten and den Charakter der Einwohner. Neue Ausg. 2 Bde. Hamburg 1814. kl. 8°. — Met kopergray. U. B. Utr. I Dl I blz. 22/dí II biz. 402 — c. 18io — Nijmegen, V'ianen, Kuilenburg, Renen, Wageningen, Tiel, Gorinchem, Zalt-Bommel, Grave, 's-Hertogenbosch, Schijndel, Vechel, Eindhoven, Lommel, Oosterwijk, St. Michielsgestel, Tilburg, Breda, Bergen-op-Zoom, Tolen, Goes, Vlissingen, Arnemuiden, Vere, Domburg, West- kapelle, Zierikzee, Brouwershaven, Haamstede, Utrecht, Jutfaas, Amersfoort, Naarden, Muiden, Muiderberg, Zeist, 's-Graveland, Hilversum, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Monnikendam, Edam, Hoorn, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Loosduinen, Delft, Schiedam, Vlaardingen, Over- schie, Maassluis, Delfshaven, Rotterdam, Dordrecht, Brielle, Hellevoetsluis, Gouda, Schoonhoven, Bodegraven, Oudewater, Woerden, Alfen, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Stroobos, Groningen, Nieuweschans.

z Maria Therese Huber geb. Heyne (1764-1829), duitsche schrijfster, was eerst gehuwd met Georg Forster (zie deze biographie nr. 206), trouwde na diens vroegtijdigen dood met den letterkundige Ludwig Ferdinand Huber. Zie over haar o. m. Zeitschri/t-des Historischen Vereins fur Schwaben and Neuburg. Jaarg. XXV (1898) blz. 167 e. V. 186 TH. v. HAUPT 18ro

2 Dl I blz. 142 dl II blz. 145 — c. r8io. In z8í1 verscheen de eerste uitgave van dit werk onder pseudoniem van Theodor Peregrinusl. Het is meer een topografische beschrijving dan wel een reisverhaal met uitvoerige, ook historische toelichting van de stad en de talrijke bezochte openbare gebouwen en liefdadige stichtingen, waarvan hier het lijstje volgt : KERKEN (dl I blz. 3 83/494) : Oudekerk, Nieuwekerk, Oudezijds kapel, Nieuwezijds kapel, gast huiskerk, Zuiderkerk, Westerkerk, Noorderkerk, Oosterkerk, Eilandskerk, Amstelkerk, Oude- en Ronde Luthersche kerk, Hersteld Ev. Luthersche kerk, Mozes en A aronskerk, het Boompje, R. K. kerk het Stadhuis van Hoorn, R. K. Fransche kerk, de Ster in de Spinhuissteeg, de Begijnhof kerk, R. K. kerk Geloof, Hoop en Liefde aan de Boommarkt, de Posthoorn, het Hert in de Heintjehoeksteeg, de Papegaai, de Pool aan den Buiten- kant, het Duifje, de Krijtberg, de Toren, de Zaaier, de Liefde en de kerk van het Rusten burgerpad. Bovendien de kerken der Janse- nisten: die aan de Brouwersgracht, de Drie bonte kraaien in de Oude Teertuinen en de Ooievaar in de Barndesteeg; verder de Waalsche en de Nieuwe Waalsche kerk, de Engelsche Presbyteriaansche en de Episcopaalsche kerken, de Remonstrantsche kerk, de twee Doops- gezinde kerken het Lam bij het Koningsplein en de Spijker hij de Bergstraat, de Armenische kerk, de Grieksche kerk op den Fluweelen Burgwal en de Portugeesche en Duitsche synagogen. WEESHUIZEN enz. (dl II blz. ir/56) : het aalmoezeniers-, het burger-, diakonie-, Luthersche- en Walenweeshuis: het Maagdenhuis, en het Roomsche jongensweeshuis, het weeshuis der Doopsgezinden op de Prinsengracht tusschen Reguliersgracht en Vijzelstraat en flat der Collegeanten de Oranjeappel op de Heerengracht bij de Huidenstraat, het Engelsche weeshuis op de Oude Zijds Achter- burgwal ; het oude mannen- en vrouwenhuis, het diakonie oude mannen- en vrouwenhuis en dat der Lutherschen, het Gebouw van

i Marcus Theodor von Haupt (1784-1832), duitsch rechtsgeleerde en letterkundige, schrijver van talrijke rechtsgeleerde en litterarische werken. Zie Allgemeine Deutsche Biographie. TH. V. HAUPT z8io 187

Barmhartigheid, het huiszittend weduwenhof, het leprozenhuis. het St. Jorishof op de Oude Zijds Achterburgwal, het oude vrouwen in de Kerkstraat bij de Reguliersgracht. Van de hofjes-hospitaal noemt hij het begijnhof, Corvershof e.a. Verder worden genoemd dl I 525/523 ; dl 11 9/98) : het stadhuis (het Prinsenhof ; het vroegere, toen koninklijk paleis kon hij niet bezichtigen door het verblijf van koning Lodewijk), de beurs, de korenbeurs, liet binnen-- en buitengasthuis, het rasphuis. het nieuwe werkhuis, het gymnasium, het athenaeum. de stadsbibliotheek, de kweekschool voor de zeevaart. de hortus botanicus, Felix Meritis, het Trippen.huis en de bibliotheek der Remonstrantsche kerk. Hij bezocht den Hollandschen schouwburg, waar hij den Gijsbrecht zag opvoeren, over welk stuk hij uitvoerig schrijft, en een ballet Bajazet en Tamerlan, in den Duitschen schouwburg in de Amstelstraat zag von Haupt een vertooning van den Hamlet, terwijl hij in de Italiaansche Opera Paers Griselda en Ii Matrimonio secrelo hoorde; de stukken, die hij in den Franschen schouwburg zag, noemt hij niet. (dl II 104/122). Als plaatsen tot vermaak en ontspanning worden nog genoemd: verschillende koffiehuizen allen in de Kalverstraat, Café francais, Nouveau café francais, de Karsseboom, het Hol het Poolsche en het Amsterdamsche koffiehuis en de-landsche, Paradijsvogel (vroeger, zegt van Haupt, een verzamelplaats voor vreemdelingen, later weinig bezocht) en op den Dam de Roode Leeuw en het Engelsche koffiehuis; het Duitsche koffiehuis was op het Rokin. Het beroemdste nacht/mis was dat van „Toontje" en de deftigste musico het Rondeelt. Ook wordt gesproken van de Nieuwe Stadsherberg, het Doolhof, de Harmonie, „ein Belustigungs- ort fur die Israeliten", Oud-Roosenburg en Zeeburg. (dl I 257/295) . Van de kunstverzamelingen worden in 't bizonder geprezen : Hogguer, waar te zien waren „treffíichen Schalken, Hondekoeter and eine sehr artige Sammlung von Bildnerarbeit in Marmor,

2 Hiermede is niet bedoeld het bekende hotel Rondeel. Ook A. Fokke, Simonsz noemt en beschrijft in zijn Amsterdamsche kermis (Haarlem 18o1) blz. 5o een nachthuis met dezen „martiaalen naam". 188 PAQUET-SYPHORIEN, DE LADOUCETTE, HOLZENTHAL 1812-1814

Elfenbein, Bronze usw.", Hodshon „besitzt den schönsten, bis jetzt bekannten Adrian van der Velde" en Muller, waar te be- wonderen was „den gelungensten alten Weiberkopf, den Rembrands Pinsel in 's Leben zauberte". (dl I 335, 33 6). De titelplaat van het 2e deel stelt het Paleis op den Dam voor zonder balkon. (Wolf Sc.). 2 39

PAQUET-SYPHORIEN, M. Voyage historique et pittoresque fait dans les Pays-Bas, et dans quelques departemens voisins, pendant les années 1811, 1812 et 1813. Nouv. éd. 2 tom. Av. pl. Bruxelles 1823. 8 °. U. B. Amst. I Dl II blz. 9/13 — 1812 — Maastricht.

240

VOYAGE fait en 1813 et 1814 dans les pays entre Meuse et Rhin, suivis de notes, avec une carte géographique. [Par JEAN CH. FRANC. DE LADOUCETTE1]. Paris 1818. 8°. K. B. 's-Gray. I Blz. 193/198, 213 — 1813/1814 — Middelburg. Ottersum, Mook, ter Horst, Venraai, Broekhuizen, l lerik, Grubbenvorst, Helden, Stralen, Uden. 241

HOLZENTHAL, GEORG. Briefe Liber Deutschland, Frankreich, Spanien, die balearischen Insein, das siidliche Schottland and Holland. Geschrieben in den Jahren 18o9 bis 1814. Mit Kupf. Berlin 1817. 8°. U. B. Königsb i Blz. 243/259 — Maart 1814 — Hellevoetsluis, Brielle, Maas- sluis, 's-Gravenhage, Leiden, Woerden, Utrecht, Amersfoort, Zutfen, Borkel. 242

HISTORY of a six weeks' tour through a part of France, Switzer- land, Germany, and Holland: with letters descriptive of a sail

i Jean Charles Francois de Ladoucette (1770-1848), fransch politicus. SHELLEY, ANONYMUS, RAUSCHNICK 1814-1815

round the lake of Geneva, and of the glaciers of Chamouni. [By PERCY BYSSHE SHELLEY and MARY W. SHELLEY]'. London 1817.8 ° . U. B. Amst. I Blz. 74/80 -- Aug. 1814 — Nijmegen, Tiel, Rotterdam.

243 BILLETS in the Low Countries, 1814 tot 1817. In a series of letters Embellished with coloured plates. London 1818. I2 0 . U. B. Amst. I Blz. 13/129, 135/147 — 1814/1817 — Hellevoetsluis, Willem- stad, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Loonduinen, Rijswijk, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Gouda, Delft, Rijsbergen, Breda, Nijmegen, Grave, Hees, 's-Hertogenbosch. 2 Blz. 86 /Ioi, Io3/ro6 — 1814/1817. De onbekende schrijver bezoekt het koninklijk paleis en het daar aanwezige schilderijenmuseum.

244 ROSENWALL, P. [GOTTFR. PETER RAUSCHNICK]. Malerische Ansichten and Bemerkungen auf einer Reise durch Holland, die Rheinlande, Baden, die Schweiz and Wurtenberg 2. 2 Thle. Mainz 1818. kl. 8°. K. B. Berl. I Dl I blz. 4/146 — Febr. /April 1815 — Amsterdam, Broek-in Waterland, Zaandam, Halfweg, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam, Utrecht, Arnhem, Nijmegen. 2 Dl I blz. 6/48, 54/72, 126/131 — Febr./April 1815. Bezochte gebouwen zijn het zeemagazijn (blz. 15) met twee daar liggende in aanbouw zijnde schepen en het koninklijk jacht, het Oost-Indische huis en het West-Indische huis, de kweekschool voor de zeevaart (blz. 18), de beurs en de korenbeurs (blz. 19/21),

i Percy Bysshe Shelley (1792-1822), engelsch dichter en zijn tweede vrouw Mary Wolistoncraft Shelley (1797-1851). 2 Zie van dit boek de zeer ongunstige beoordeeling in de Recensent, ook der recensenten, dl XIII, 2 st. (-í82o), blz. 36-40. 190 ROSENWALL, FRYE, MILFORD 1815 de Hollandsche en de Fransche schouwburgen (blz. 31/38) en de Itzliaansche Olieral (blz. 38), het badhuis aan het einde der Plan- tage 2 (blz. 43), het schilderijen-museum, toen in het koninklijk paleis (blz. 55/72); enkele schilderijen bespreekt hij uitvoerig. Nog worden vermeld het Duitsche en het Fransche koffiehuis, de vischmarkt, de nachthuizen. Onze reiziger is opgetogen over de Hooge sluis en over het prachtige gezicht, dat men van daar over de stad en den Buiten Amstel heeft. Niet ver hier vandaan, zegt hij, verheft zich de 120 voet hooge windmolen, die Napoleon en zijn gemalin bestegen hebben bij hun bezoek (blz 13—I4). Op blz. 126-128 beschrijft hij den indruk, die de tijding van Napoleon's onvluchting van Elba op de Amsterdammers maakte. 245

FRYE, W. E 3 . After Waterloo. Reminiscenses of European travel 1815--i81g. Ed. with a pref. and notes by Sal.Reinach. London 1908. 8°. U B. Amst. I Blz. 32/33 — Juni 1815 — Maastricht. 246

MILFORD JUN., JOHN. Observations, moral, literary, and antiquarian, made during a tour through the Pyrennees, south of France, Switzerland, the whole of Italy, and the Netherlands, in the years 1814 and 1815. 2 vol. London 1818. 8°. Gotha. i Dl II blz. 2 53/2 75• — Juni 1815 — Amsterdam, Broek-in- Waterland, 's-Gravenhage, Rotterdam. i De stukken, die hij in deze schouwburgen heeft zien opvoeren, noemt hij niet. Over de Hollandsche tooneelspeelkunst is hij niet best te spreken; alleen Majowski wordt zeer door hem geprezen als „ein vorzuglicher Kunst- ier", die het publiek volkomen weet te bevredigen zonder in de fouten zijner medespelenden te vervallen. Hij overschrijdt niet de .,Grenzlinie des Auf- standes" en ontwikkelt in zijn rollen „eine unerschöpfliche FuIle von komi- scher Laune". 2 Zie hierover noot 2 van het reisverhaal van R. A. Rudolphi (nr. 175). 3 W. E. Frye (1784-1853) engelsch krijgsman. ROB. HILLS, ROB. SOUTHEY IS15 I9I

2 Dill blz. 252/264 Juni 1815. De nergens genoemde schrijver vermeldt het admiraliteitsgebouw, het stadhuis, de beurs; hij bezocht den schouze'burg, waar hij de beroemde zangeres Angelica Catalanil hoorde, en het koninklijk paleis, waar Rembrandt's Nachtwacht en Gerard Dou's Avondschool voornamelijk zijn aandacht trokken.

247 HILLS, ROB. Sketches in Flanders and Holland; with some account of a tour through parts of those countries, shortly after the battle of Waterloo ; in a series of letters to a friend. London 1816. gr. 4°. — Met pl. in aquatinta. U. B. Amst. i Blz. I26/2o4 -- Juli/Aug. 1815 — Breda, Dordrecht, Gouda, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Rijswijk, Delft. Rotterdam, Charlois, Maassluis. 2 Blz. 132/155 -- Aug. 1815. De schrijver 2 bezoekt het anatomisch theater, de beurs, de Portu- geesche synagoge, het paleis met museum, de Oudekerk en de Nieuwekerk. Zijn hotel was het Wapen van .Amsterdam op het Rusland. De plaat XXIII stelt de St. Antoniesluis voor met het gezicht op de Jodenbreestraat en het zich daar bevindende huis van Rembrandt (een ets van den schrijver).

248 SOUTHEY, ROBS. Journal of a tour in the Netherlands in the autumn of 1815. With an introd. by W. Rob. Nicoll. London 1903. 8°. U. B. Gron. I Blz. 180/184 — Oct. 1815 — Maastricht.

i Deze gevierde zangeres (1779-18}9) trad hier 17 en 21 Juni op, volgens advertentiën in de .4 mst. Courant van i 7 en 20 Juni. Zie over haar o. m. George Grove A dictionary of music and musicians dl i blz. 319-322. 2 Robert Hills (1769-1844), engelsch aquarellist. Zie Dictionary of national biography. 3 Robert Southey (1774-1843) engelsch dichter en geschiedkundige. I92 MITCHELL, DAV. WILKIE 1816

249

MITCHELL, JAMES. A tour through Belgium, Holland, along the Rhine, and through the north of France, in the summer of 1816. In which is given an account of the civil ecclesiastical polity, and of the system of education of the kingdom of the Nether- lands ; with remarks on the fine arts, commerce, and manufactures. London 1816. 8°. — Met kaart. U. B. Amst. i Blz. 122/251 -- Zomer 1816 — Bergen-op-Zoom, Steen- bergen, Rotterdam, Schiedam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Nieuwersluis, Utrecht, Nijmegen. 2 Blz. 215/228 — Zomer 1816. De schrijver bezoekt de Nieuwekerk, de Schotsche kerk. Zijn logement was eerst het Wapen van Amsterdam, later het Rondeel. 250

CUNNINGHAM, ALLAN. The life of Sir DAVID WILKIE; with his ,ournals, tours and critical remarks on works of art ; and a selection from correspondence. 3 vol. London 1843. 8°. — Met portr. U. B. Gott. i Dl I blz. 443/45 2 ; III blz. 285/291 — Sept. 1816, Aug. 1840 — Breda, Amsterdam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Rotter- dam, Utrecht, Nijmegen. 2 Dl I blz. 445/448, III blz. 287/291 — Aug./Sept. 1816, Aug. 1840. Uit Wilkie's 2 brieven blijkt, dat hij toen met den graveur

i James Mitchell (1786-1844), schotsch geleerde, die werken schreef over scheikunde, mineralogie, wijsbegeerte, enz. Zie Dictionary o} national biography. 2 David Wilkie, schotsch kunstschilder (1785--1851). In 1816 kwam hij naar Holland, omdat hij had gelezen „of the wonders of Dutch colouring in the tour of sir Joshua Reynolds, and had witnessed its marvels in the pictures of Teniers and Ostade" (dl I blz. 442). OTREPPE DE BOUVETTE, ED. MEISZNER i8r6-18i7

Rambach het Rijksmuseum bezocht en met den uitgever• Bufal kennis maakte. Op zijn reis naar het Oosten in x84o kwam Wilkie opnieuw in Amsterdam en bezocht toen het rijksmuseum, het leprozen 2, de schilderijen verzameling van Six van Hillegom en-huis Rembrandts voormalige woning, toen een „old china shop".

251 OTREPPE DE BOUVETTE, ALB. Fragments de voyages en Hollande (1816, z8r8, 1824). 2 part. Liège r86o. I2° U. B. Amst. I 2e ged. blz. 25/93 — 1816, Z8z8, 1824 — Breda, Gorinchem, Utrecht, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam 2 2e ged. blz. 47/54, 60/63 — 1816, 1818, 1824. De schrijver 3 bezoekt Felix Merifis, het koninklijk Paleis, de blurs, de Nieuwekerk, de Oudekerk, het marine-arsenaal en de kweekschool voor de zeevaart.

252 MEISZNER, ED. Bemerkungen aus dem Taschenbuche eines Arztes während einer Reise von Odessa durch einen Theil von Deutschland, Holland, England and Schottland. Halle 18ig. 8°. Arch. Rott. i Blz. 48/85 — Voorjaar 1817 — Nijmegen, Utrecht, Zeist, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Haarlem, Leiden, 's-Graven- hage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis. 2 Blz. 57/67 — April 1817.

i Ilij noemt hem in zijn brieven : „a printseller of great respectabillity", Buffa teekende bij Wilkie in voor zes exemplaren en een proefdruk van The Rent Day, een ets naar Wilkie's schilderij. 2 Het bezoek aan dit gebouw vond ik vermeld in de levenschets van Wilkie door Jacq. Desrosiers in de Gazette des beaux-arts Ann. XXIV (1868) blz. 468. In b. g. uitgave van Wilkie's brieven wordt er geen gewag van gemaakt. 3 Albert Otreppe de Bouvette (1787— 1875), belgisch schrijver en geschiedkundige. J. STEWART, STRICK VAN LINSCHOTEN 1817

De schrijver' bezoekt het binnengasthuis 2 , het buitengasthuis, het werkhuis, het blindeninstituut en de natuurhistorische verzameling van C. J. Temminck. Hij sprak dr. van Houle, aan wien hij een aanbevelingsbrief had.

2 53

CRUISE — A —: or, three months on the continent. By a naval officer [J. STEWART]. Embellished with coloured engravings. London í8Z8. 8°. Arch. 's-Gray. i Blz. 36/85 — Zomer 1817 — Breda, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Katwijk- aan-den-Rijn Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam-, Nieuwer- sluis, Utrecht, Gorinchem. 2 Blz. 63/69, 74/81 — Zomer 1817. De schrijver 3 bezoekt de beurs, de marinewerf met de schepen Wassenaar, Holland, Galatea, Zeepaard en Lynx, de Nieuwekerk, het koninklijk paleis, de Portugeesche synagoge en het werkhuis.

254

ELEUTHEROPHILOS [P. H. A. J. STRICK VAN LIN5CHOTEN]. Vertraute Briefe wafirend eines Durchflugs durch einen Theil der ntirdlichen Provinzen des Kdnigreichs der Niederlande im Sommer des Jahres 1817 in topographischer, historischer, politischer, literarischer and religioser Hinsiclit an einen Freund geschrieben.

i Eduard Christoph Wilhelm Meiszner, arts in Toplitz, bekend als schrijver. Zie Friedr. Rassmann Pantheon deutscher jetzalebender Dichter and die Bellettristik eingreifender Schrijfsteller (aangeh. in Biographisches Les Mon des Kaiser/hum Oesterreich dl XVII blz. 3i3). 2 Evenals alle andere vreemdelingen (zie o. m. H. W. Carter's reis in Oct. i8í8 en die van J. Guislain in 1841) laakt ook Meiszner den slechten toestand der Amsterdamschen ziekenhuizen, waar b. v. herstellenden zaten te rooken en de dokters met een pijp in den mond hun zieken behandelden. 3 J. Stewart volgens den magazijn-catalogus nr. 235, 19o8, van Maggs Bros., te Londen. STRICK VAN LINSCHOTEN 1817 I

3 Thle. Germania [Mannheim] 1818. 8°. U. B. Amst. i Dl I blz. 9/III blz. 84 — Zomer 1817 — Goor, Kolmschate, Diepenheim, Deventer, Apeldoorn, Voorthuizen, Hoevelaken, Amersfoort, de Bilt, Utrecht, Loenen, Muiden, Amsterdam, Haar- lem, Bloemendaal, Velzen, Hillegom, Lisse, Sassenheim, Leiden, Rijnsburg, Noordwijk-binnen. Noordwijk-aan-Zee, Katwijk-binnen. Katwijk-aan-Zee, Katwijk-aan-den-Rijn, Valkenburg, Koudejcérk, Molenaarsbrug, Woubrugge, Oudshoorn, Alfen, Bodegraven, Woerden, Oudewater, Gouda, 's-Gravenhage, Voorschoten, Voor -burg. Scheveningen, Delft, Rotterdam, Dordrecht, Gorinchem, Loevestein. Schoonhoven, Ijselstein, Wijk-bij -Duurstede, Beuse- kom, Tiel, Drumpt, Loenen (G.), Lent, Nijmegen. Dl I blz. Io5/io6, 110/141 - Juli 1817. De schrijver' bezoekt en noemt liet koninklijk paleis, de Nieuwe- kerk, de waag op de Nieuwmarkt en op de Westermarkt, de beurs, de Westerkerk, het R.K. maagdenhuis, het Luthersche weeshuis, Felix Meritis, de kweekschool voor de zeevaart, het admiraliteitsgebouw, het Oost-Indische huis, het athenaeum, het oude mannen - en vrouwenhuis, het diakonie oude mannen- en vrouwenhuis, het aalmoezeniersweeshuis, de gasthuizen, het werkhuis, de nieuwe stadsherberg. Hij logeerde in het Doelenhotel.

i P. H. A. J. Strick van Linschoten (1769-18E9), Nederlander van geboorte, in 1796 lid van de Eerste Nationale Vergadering, later gezant der Bataafsche Republiek, trad vervolgens in dienst van den koning van Pruisen; hij was berucht om zijn sarkastische uitlatingen over zijn vroeger vaderland, waarvan b.g. boek wel het bewijs is. Zie over hem Konst- en letterbode 18 55, blz. 99; Navorscher 1869, blz. 562. Om zijn anti-nationalen geest werd dit reisverhaal door den bekenden boekhandelaar Joh. Muller niet in zijn winkel geduld. Ook minister Van Maanen, die in 1821 vernam, dat een hollandsche vertaling van het boek zou verschijnen bij J. C. van Resteren, trachtte dat te beletten, wat voor gelukte; de nederlandsche uitgave verscheen eerst in 1855, 56. Zie-loopig Bijdragen to de geschiedenis van den boekhandel dl I blz. 57; Amstelodamum Maandblad, Maart, 1916, blz. 30. 196 STEVENSON, Louis SPOHR 1817

2 55

JOURNAL of a trip to Holland, and part of Flanders, in the months of July and August 1817. In a series of letters from a gentleman [ROB. STEVENSON] to a friend in Edinburgh. Extracts from the Scots Magazine. K. B. 's-Gray. r Blz. 9/49 — Juli/Aug. 1817 — Hellevoetsluis, Bridle, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Dordrecht. 2 Blz. 41/47 — Aug. 1817. De schrijver' bezoekt het tuchthuis, het werkhuis, Felix Merit is, het koninklijk paleis, de Nienwekerk, de beurs, den Franschen schouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd), Rondeel, „a kind of tea-garden", het Doelenhotel, de porcelein-winkel van Henry Du Bois, den kunsthandel van Maaskamp. Hij sprak den bankier j. Hope.

256

SPOHR,Louis. Selbstbiographie. 2 Bde. Cassel usw. í86o, 61. 8° K. B. 's-Gray. i íál II biz. 56, 204/206, 381/382 — Herfst 1817, zomer 1835, omer 1857 — Amsterdam, Zandvoort, Rotterdam, Utrecht. 2 Dl II blz. 56, 204/206, 381/382 — Herfst 1817, zomer 1835, zomer 1857. De schrijver 2 gaf in den herfst van 1817 twee concerten in Felix Meritis en woonde daar in 1835 een concert hij, waar uitsluitend composities van hem zelf werden uitgevoerd; hij was toen de gast van Tenkate, vermoedelijk den musicus Andries ten Cate 3. Van zijn laatste verblijf in 1857 alhier, dat trouwens buiten het bestek

i Robert Stevenson, „civil-engineer of Edinburgh" blijkens den geschreven titel en de eigenhandige opdracht aan den „Chevalier Dedel" in het geraadpleegde exemplaar. 2 Louis Spohr (1784--18$9), beroemd duitsch violist en componist. 3 Zie Henri Viotta Lexikon der toonkunst. VON RODER VON BOMSTORF. CARTER 1817-1818 I97 van deze bibliographic valt, worden geen nadere bizonderheden genoemd. 257 ARCHIBALD [0. W. KARL VON RADER VON BOMSTORF]. Um risse einer Reise nach London, Amsterdam, and Paris mi Jahr 1817. Mit acht Steinabdr. Magdeburg 1821. 8°. Arch. Amst. i Blz. 145/168 — 1817 -- Hellevoetsluis, Brielle, Delft, 's-Gra- venhage, Scheveningen, Leiden, Amsterdam, Zaandam, Broek Waterland. -in-

2 Blz. 1 55/1 57, 162/167 — 1817. De schrijver bezoekt den schouwburg (opgevoerd werd Tom Jones, daarna een ballet Aline). de beurs', het koninklijk Paleis, Felix Meritis, de Oudekerk, de Nieuwekerk.

2 5 8

CARTER, H. W. A short account of some of the principal hospitals of France, Italy, Switzerland, and the Netherlands, with remarks upon the climate and diseases of those countries, London 1819. 8°. U. B. Amst. I Blz. 207/241 — Oct. 1818 — Amsterdam, Leiden. 2 Biz. 207/237 — Oct. 1818.

De schrijver 2 bezoekt het binnengasthuis, het builengasthuis 3 , het aalmoezeniersweeshuis, het werkhuis, het anatomisch theater in het waaggebouw.

i ,Auf der Bórse ist kein Leben mehr and Gras wa.chst in ihrem Hofe". Het klinkt als een teleurstelling in den mond van den vreemdeling. 2 Harry William Carter (1787-1863), engelsch geneesheer. Zie Dictionary of national biography. 3 Naar aanleiding van dit oude pesthuis, waar ook de krankzinnigen werden verpleegd, zegt de schrijver dit vleiende: „Every medical man has heard of the hospital for lunatics at Amsterdam, which has been cited as one of the best regulated establishments of the kind in Europe. One of the grand points in which it has been mentioned to excel, is the moral treatment of the patients. In that point the lunatic hospital of Amsterdam is happily 198 G. ORTI 1818

2 59 ORTI, GIROLAMO. Lettere d'un recente viaggio in Francia, Inghilterra, Scozia, Olanda ed una parte della Germania. Verona 1819. 8°. K. B. Berl. I Blz. 223/245 — c. 1818 — Bergen-op-Zoom, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amster- dam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Zeist, Nijmegen.

2 Blz.. 2 33/2 39 — c. 1818. De schrijver bezoekt het koninklijk paleis, het rijksmuseum, de beurs, de Nieuwekerk, de Oudekerk, het lands magazijn, een synagoge en den Franschen schouwburg, waar hij de opera Il Sargino van Dalayrac zag en hoorde en Il Rosignuolo, grazioso dramma in un allo op muziek van Lebrun. De personen, met wie hij kennis maakt, zijn Pizzagalli en Mandach. Hij logeerde in het Rondeel. 26o HOFFMANN VON FALLERSLEBEN. Mein Leben. Aufzeichnungen and Erinnerungen. 6 Bde. Hannover 1868. — 8°. U. B. Amst. i Dl I blz. 196/204; 258/297; II blz. 337/344; V blz. 248/260; VI blz. 103/109, 143/148 — Zomer 1819, Juni /Oct. 1821, Sept. 1836. April/Mei 1854, Aug./Sept. 1855, Juni 1856 — Maastricht, Amerongen, Utrecht, Leiden, Katwijk, Haarlem, Sassenheim, 's-Gravenhage, Amsterdam, Naarden, Groningen, Rotterdam, Arnhem, Scheveningen. not so singular now as it was formely, a like system of mildness has been adopted in other countries, vet it should not be forgotten, (en deze woorden zijn waard ondersteept te worden) that such a system had been established there, and carried on for a long time before the rest of the world seemed to be aware of its superiority" (blz. 212 ald.). Over de toenmalige hygiënische inrichting van het gebouw was hij minder goed te spreken; daar ontbrak veel aan, zooals ook C. J. Nieuwenruys in zijn Proeve eenex geneeskundige plaats dl III blz. 204 en v. uitvoerig opsomt. Zie ook-beschrijving van Amsterdam J. W. van der Valk Bijdrage tot de kennis van de geschiedenis der syphilis in ons land, en de reizen van C. Meiszner, April 1817 en van J. Guislain in ]844 in deze biographie genoemd (nr. 252 en nr. 317). HOFFMANN VON FALLERSLEBEN 182I

2 Dl I blz. 294/296; II blz. 338/340; V blz. 253/259 — Oct. 1821, Sept 1836, Mei 1854• De schrijver' bezoekt de bibliotheek van het Koninklijk Instituut en die der Doopsgezinde gemeente, het rijksmuseum en eene daarin gehoudene - tijdelijke tentoonstelling (Sept. 1836), Ar/is (1854). Hij logeert hier bij den boekhandelaar Johannes Muller, later (1854) bij diens weduwe. De door hem genoemde personen zijn de geschiedkundige Jacobus Koning, Samuel Iperusz. Wiselius, de doopsgezinde predikant Samuel Muller, D, Groebe, Christian Muller, prof. W. Moll, de dichter W. J. Hofdijk, de componist jan George Bertelman, Jac. Joh. Nieuwwenhuizen, mevr. de weduwe Joan Melchior Kern per, dr. J. P. Heye, de boekhandelaar Frederik Muller en de predikant Jan Jacob van Voorste; van beide laatsten zag hij de bibliotheken. 261

TOUR in Holland in the year MDCCCXIX. Privately printed. London z. j. kl. 8°. K. B. 's-Gray. i Blz. 2/252 — Aug./Sept. 1819, 1822, 1823 — Rotterdam, Schiedam, Delfshaven, Hillegersberg, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Voorburg, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek- in Waterland, Monnikendam, Edam, Hoorn, Alkmaar, Zaandam, Utrecht, Zeist, Woerden, Gouda, Dordrecht, Breda, Weesp, Naarden, Soestdijk, Amersfoort, Voorthuizen, het Loo, Bodegraven, Zwammerdam, Alfen a. d. Rijn, Driebergen, Doorn, Amerongen, Renen, Wageningen, Arnhem, Velp,. Biljoen, Beekhuizen, Lent.

i August Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798-1874), duitsch taal- en letterkundige, kwam in 1821 naar ons land voor het verzamelen en bestudeeren van oude volksliederen, later uitgegeven in zijn Horae bel Naar aanleiding van b. g. zelf-biographie verscheen in Onze Tolk,-gicae. letterkundig weekblad jaarg. VII (1875) nr. 49 en 52 een artikel over Hoff- mann von Fallersleben in Nederland door [W.] B[eets ?]. z Zie over diens hoogst belangrijke bibliotheek, geveild i86o, het opstel door Frederik Muller in de Kortst- en letterbode í86o blz. 178, 186 en 226. 200 ANONYivIUS 1819

2 Blz. 118/189 -- Sept. 1819, 1822, 1823. Da schrijver' bezoekt het koninklijk Paleis, het stadhuis, het lucht- huis, Felix Meritis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, het anatomisch theater, 's lands magazijn en werf, het kabinet van landbouw werktuigen in de Zwanenburgerstraat 2, een diamant--kundige slijperij, het café-chantant Vauxhall 3 in de Plantage, den hortus, het doolhof, het tuighuis, het rijksmuseum en de schilderijen schildersateliers van : A. J. Brentano, „the Mecaenas-kabinetten en of Amsterdam", H. L. Muller, Jan Six, Hodshon, J. Goll van Frankenstein, W. J. van Brienen van de Groots Lindt, [J. of M. ?] van Loon, H. van Cranenburgh, J. de Vos, D. Bierens. J. H. Mol- kenboer, J. A. Toep fen, J. Hulswit, J. W. Pieneman, „an excellent battle painter with very black, intelligent eyes", Pieter Pieterszn Barbiers, J. A. Kruseman4 , A. Oberman, J. Hansen en zijn zoon C. L. Hansen, en J. Hagboll: verder komt hij nog bij de kunst- handelaars C. F. Roos, Alb. Brondgeest, Kreuse en de Gruiter, in de boekwinkels van G. Dufour en Maaskamp, den chineeschen porceleinwinkel van mevr. Dubois en bij de antiquairs Jitta in de Kalver- straat en Simon en Philip Gans. Hij woont een amsterdamsche kermis bij en bezoekt de Hollandsche 5, Duitsche en Fransche schouwburgen, Rosenburg, „a very pretty tea-garden.' en Frascati 6 .

i Blijkens zijn reisverhaal is de onbekende schrijver een bizonder goed kunstkenner geweest, die op zijn reis al zijn aandacht aan schilderijen wijdde, al geeft hij ook overigens nog wel aardige bizonderheden, b. v. over de amsterdamsche kermis, waar rijk en arm broederlijk feestvierde. 2 Zie noot 4 van nr. 264. 3 „One building, called Vauxhall, contains a large saloon, where groups of well-dressed people amused themselves by smoking, and drinking tea or coffee, and bands of music play at interval". 4 De schrijver zag enkele zijner schilderijen. Kruseman zelf vertoefde toen in Italië. 5 Gespeeld werd De kruiwagen van den azinverkooper, naar het fransch van Mercier; van de acteurs zegt de schrijver, dat zij welgekleed waren en met „spirit" speelden. 6 Een mooie breede zaal, waar vooral veel punch en wijn geschonken werd. Men betaalde bij het binnenkomen 15 stuivers, waaronder een vertering begrepen was. H. HARRING, CH. TENNANT 1820--182I 201

262

HARRING, HARRO. Rhonghar Jarr. Fahlrten eines Friesen in Dänemark, Deutschland, Ungarn, Hglland, Frankreich, Griechen- land, Italien and der Schweiz. 4 Bde. München 1826. kl. 8°. K. B. Kopenh i Dl III blz. 192/229 — Nazomer 1820 — Nijmegen, Utrecht, Amsterdam, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Rotterdam. 2 Dl III blz. 204/229 — Sept. 1820. De schrijver' bezoekt het koninklijk Paleis en de beurs; het museum was wegens herstelling gesloten ; op de Botermarkt ziet hij de kermis in vollen gang. Door den consul van zijn land wordt hij op diens buitenplaats bij Haarlem ten eten genoodigd.

263

TENNANT, CH. A tour through parts of the Netherlands, Holland, Germany, Switzerland, Savoy, and France, in the year 1821-2. Including a description of the Rhine voyage in the middle of autumn, and the stupendous scenery of the Alps in the depth of the winter. 2 vol. London 1824. 8°. K. B. Berl. I Dl I blz. 25/150 — Sept. 1821 — Bergen-op-Zoom, Willem- stad, Dordrecht, Rotterdam, Oorschot, 's-Hertogenbosch, Zalt- Bommel, Utrecht, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland,

i Harro Harring (1798-187o), aanvankelijk kunstschilder, later theater- dichter, journalist, novellist, tolk, een zeer opstandige natuur, die om zijn revolutionaire ideeën in de verschillende landen, die hij bezocht en waarbij behalve de in b.st. titel genoemden ook nog Engeland en Amerika kunnen gevoegd worden, als een minder gewenschte vreemdeling werd beschouwd en na korteren of langeren tijd over de grenzen gezet. Niettegenstaande zijn zwervend leven is het aantal zijner geschriften vrij groot, Goedeke noemt er 43. Zie Karl Goedeke Grundiss zur Geschichte der deutschen Dich- tung dl III blz. 741-743; H. P. G. Quack De socialisten 3e dr. dl IV, blz. 298. 2 Anthony Dull Jansz. was in dien tijd consul van Denemarken volgens den Naamwijzer. 202 Cu. TENNANT, SAM. VON GROUNER 1821

Haarlem, Leiden, Katwijk- aan -Zee en Katwijk- aan -den-Rijn, 's-Gravenhage, Tiel, Nijmegen. 2 Dl I blz. 49/58, 67/91 — Sept. 1821. De reiziger' logeert in het Doelen/wiel, hij bezoekt het werkhuis, het koninklijk paleis, het rijksmuseum, Felix Merit's, de Oudekerk, de Nieuwekerk, hef rasphuis, de landswerf, den Franschen schouw

den stadsschouwburg 2 , alsook eenige nachthuizen (musico's).-burgen

264

WIMMER, C. W. Beschreibung einer Reise durch das König- reich der Niederlande, welche auf Veranlassung des landwirth- schaftlichen Vereins in Bayern gemacht worden von SAMUEL VON GROUNER, ehemaligen Oberberghauptmann. 2 Thle. Mit Steinabdr. Passau 1826, 27. 8°. U. B. L. i Dl I blz. 164/364 — Oct./Dec. 1821 — Breda, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Rijnsburg, Haarlem, Amster- dam. Alkmaar, Petten, Helder, Blokzijl, Steenwijk, Frederiksoord. 2 Dl I blz. 211/214 — Nov./Dec. 1821. De reiziger 3 ziet de verzameling van hollandsche landbouwwerktuigen van prof. J. Kops 4 en de Willemsluis van het Noord kanaal. -Hollandsche

i Over dezen Charles Tennant vond ik niets vermeld; wel noemt de Dxc- tonary of national biography een beroemd scheikundige van dien naam en van dien tijd, maar noch uit de daar genoemde lijst van diens geschriften, noch uit dit reisverhaal is op te maken, dat dit een en dezelfde persoon zou zijn. Is misschien onze reiziger de schrijver van het in 1858 te Londen ano- niem verschenen boekje: The franchise. What shall we do to ii? Zie Sam. Halkett and John Laing A dictionary of the anonymous and pseudonymous literature of Great Britian, vol II, kolom 956. Tegelijk met de engelsche uitgaaf van deze reis verscheen een fransche editie. 2 De daar geziene stukken worden niet genoemd. 3 Samuel von Grouner, hoofdopzichter van de mijnen in Beieren. 4 Deze verzameling in 18ií in het gebouw van het genootschap Tot nut en beschaving in de Zwanenburgerstraat ondergebracht, werd later naar Utrecht verplaatst. Zij was aangelegd door J. Kops, directeur van den landbouw, later hoogleeraar in de landhuishoudkunde en botanie te Utrecht. JUL. PICTET, C. OTTO 1822 203

265

NOTES sur la Nord-Hollande (Juin 1822). Par un voyageur suisse [JUL. PICTET]. Av. portr. Bruxelles 1827. I2° U. B. Amst. i Blz. I/XII, 1/107 — Juni 1822 — Velzen, Beverwijk, Mar- quette, Kastrikum, Alkmaar, Het Zand, Koegras, Helder, Schagen, Rustenburg, Zaandam, Purmerend, Broek-in-Waterland, Buik- sloot. 266

OTTO, C. Reise durch die Schweiz, Italien, Frankreich, Grossbritannien and Holland, mit besonderer Rücksicht auf Spitáler, Heilmethoden and den übrigen medicinischen Zustand dieser Lander. Mit Kupfertaf. 2 Thle. Hamburg 1825. 8° U. B. Amst.

I Dl II blz. 45 2 /464 — juli 1822 — Rotterdam, .Leiden, Haarlem. Amsterdam, Deventer 2 Dl II blz. 459/464 — Juli 1822. De schrijver' bezoekt het binnengasthuis, het buitengasthuis, het werkhuis, het anatomisch theater, het rijksmuseum. Hij sprak den deenschen vice-consul Velet2 en vertoefde ten huize van de familie Chevallier 3 .

267

HEGEL — Briefe von and an —. Herausgeg. von Karl Hegel. Th. II. Leipzig 1887. 8° U. B. Amst.

Hegel's Werke. Volst. Ausg. Bd X1X, 2.

i Carl Otto (1795-1879), deensch geneeskundige, later hoogleeraar aan de Universiteit te Kopenhagen. 2 In den Naamwijzer .... van het stadsbestuur van 1822 noch in het Adresboek van 1823 komt deze voor; als consul-generaal voor Denemarken staat in beiden genoemd Anthony Dull Jansz. 3 Deze familie van deenschen oorsprong kwam uit West-Indië, (Elias Vroedschap dl II blz. 984 en b.g. reisverhaal t. a. pl. II blz. 460), evenals de schrijver, die van het deensche eiland St. Thomas geboortig was. 204 HEGEL, FLIEDNRR 1822-1823

i Blz. 104/III — Oct. 1822 — Breda, Dordrecht, Rotterdam, 's-Gravenhage, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Deventer. 2 Blz. Iog/IIO — Oct. 1822. De schrijver' bezoekt het rijksmuseum, de beide synagogen, het koninklijk paleis, de Oudekerk (eine durch ihre farbigen Fen ster berühmte Kirche). Hij at dien dag bij dr. Besseling, een streng katholiek, die hem de stad en de haven liet zien. 268 FLIEDNER, THEOD. Collektenreise nach Holland and England, nebst einer ausführlichen Darstelling des Kirchen-, Schul-, Armen-, and Gefangnisswesens beider Linder, mit vergleichen- der Hinweisung auf Deutschland, vorzüglich Preussen. Mit Taf. 2 Bde. Essen 1831. 8°. U. B. Amst. i Dl .1 blz. 13/327, II blz. 1/192, 278/586 — Juni 1823/Febr. 1824 — Nijmegen, Arnhem, Wageningen, Rijzenburg, Utrecht, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Purmerend, Rotter- dam, 's-Gravenhage, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Frederiks- oord, Willemsoord, Groot en Klein Wateren, Veenhuizen, Ommer- schans, Leiden, Haarlem, Bloemendaal, Dordrecht, Gorinchem, Zeist, Gouda, Schiedam, Delft, Hellevoetsluis. 2 Dl I blz. 24/82, 88/114, 128/256 — Juni/Sept. 1823. De schrijver 2 bezoekt het admiraliteitsmagazijn, het blindeninstituut, het binnengasthuis, het buitengasthuis, Felix Meritis, het huis van arrest en justitie op den.Heiligenweg, het diakonie oude mannen- en vrouwenhuis, de' Nieuwezijdskapel (waar hij preekt), de Nieuwekerk, de Luthersche Oude- en Nieuwekerk, de Hersteld Evang. Luthersche kerk, het spinhuis, het stadhuis, het weduwenhof, het aalmoezeniersweeshuis, het diaconieweeshuis, het burgerweeshuis. r Georg Wilhelm Friedrich .Regel (1770-1831) duitsch wijsgeer. 2 Theodor Fliedner (1800—i864), duitsch geestelijke, vooral bekend door zijn in 1831 opgerichte Diakonessenhuis te Kaiserswerth. In 1823 maakte hij b.g. reis ten behoeve zijner noodlijdende gemeente. FLIEDNER, ZELTER i823 205

Hij logeert in het hotel Stadt Elberfeldt in de Bethaniestraat. De door hem gesproken personen zijn de predikanten bij de Hervormde gemeente Egb. Begeman, W. Broes, A. H. ter Hoeven, W. C. van Manen, R. J. van der Meulen, J. L. Wolterbeek, de Doopsgezinde voorgangers J. Ier Borg en prof. Sam. Muller. de Waalsche predikant P. Chevallipr, verder de bekende Willem de Clercq, dien hij hoort improviseeren, Is. da Costa, de schrijfster Fenna Mastenbroek. C. J. Temminck, wiens naturaliënkabinet hij ziet, de boekhandelaar Joh. Muller. De titelplaat van deel I stelt het diakonie oudemannen- en vrouwenhuis voor. 269

GOETHE. W. and K. F. ZELTER. — Der Briefwechsel zwischen. — Im Auftrag des Goethe- and Schiller-Archivs nach den Hand- schriften herausgeg. von Max Hecker. 4 Bde. Leipzig i913 8°. Mit Portr. U B Amst. i Dl II blz. 229/240 — Oct./Nov. 1823 — Utrecht, Amsterdam, Haarlem.

2 Dl. II blz. 2 30/2 35, 2 39 — Oct./Nov. 1823. De schrijver' bezoekt de landswerf en het landsmagazijn, het verbeterhuis, de Fransche opera (gespeeld werd La maison isolée en Les maris garcons, muziek van Dalayrac en Berton, de voorstelling wordt zeer geprezen en de baritonzanger Coeuriot geroemd), de beurs en de korenbeurs, het rijksmuseum, het anatomisch theater, Felix Jferitis, waar hij een concert bijwoont, de lappenmarkt (op de Nieuwmarkt ?). Hij sprak den heer Sillem 2, associé van de bankiersfirma Hope, die hem op zijn buiten Saarhof bij Haarlem ontving.

i Karl Friedrich Zelter (1758 —1832), duitsch bouwmeester en componist en vriend van Goethe. Volgens zijn brief aan Goethe kwam hij voornamelijk voor het Haarlemsche orgel naar Holland. 2 Hieronimus of Ernst Sillem, beiden waren aan het bankiershuis van Hope geassocieerd. 206 J. H. JAECK, J. H. SCHULTES 1824

270

JAECK. JOACH. HEINR. Reise durch Frankreich, England and die beiden Niederlande im Sommer and Herbst 1824. 2 Thle. Weimar 1826. 12 °. U. B. L. i Dill blz. 206/249 — Sept. 1824 — Rotterdam, Delft, 's-Gra= venhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Vianen, Gorinchem, Breda. 2 Dill blz. 231/241 — Sept. X824. De schrijver' logeert in de Stadt Elberfeldt. Hij bezoekt het athenaeum, het gymnasium, de kweekschool voor de zeevaart ; den hortus, het anatomisch theater, het rijksmuseum, het koninklijk paleis, Felix Meritis, de Oudekerk, de Nieuwekerk, de R. K. Catha- rinakerk op het Singel, den Franschen schouwburg (gegeven werd Aline, reine de Golconde, opera van Berton), den Hollandschen schouwburg (gespeeld werd Het ontzet der stad Leiden van M. Westerman), den Duitschen schouwburg (het gespeelde stuk was Tancred opera van Rossini, waarin de acteur M. Schutz bizonder uitblonk), het postkantoor, het Oost-Indische huis, 's lands magazijn, de beurs en een schilderijententoonstelling van levende meesters in een der bovenzalen van dit laatste gebouw. De door hem genoemde personen zijn Joh. Pfister, opzichter aan den hortus, en den boekhandelaar Sulpke.

271

SCHULTES, JUL. HERM. De nosocomiis quibusdam Belgicis, Britannicis, Gallicis commentariolum. Dissertatio inauguralis. Landishuthi Bavarorum 1825. 4°. U. B. Amst. i Blz. 1/4 — Herfst 1824 — Utrecht, Amsterdam, Rotterdam.

i Joachim Heinrich Jaeck (1777-1847) duitsch geleerde en bibliothecaris der Koninklijke Beijersche bibliotheek te Bamberg. Zie Allgemeine Deutsche Biographie. M. LOEWENTHAL, CHR. G. D. STEIN 1824-1826 207

2 Blz. 2/3 — Herfst 1824. De schrijver' bezoekt het binnen- en buitengasthuis.

272

LOEWENTHAL, MAX. Skizzen aus dem Tagebuche einer Reise durch Frankreich, Grossbritanien and Deutschland. 2 Bde. Wien 1825. 8°. Bibl. Carl Viol, Amst.

i Dl II blz. 164 //180 --- Omstr. 1824 — Breda, Dordrecht, Rotterdam, Delft, s-Gravenhage, Scheveningen. Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Utrecht, Nijmegen. 2 Dl II blz. 171/179 — Omstr. 1824. De schrijver 2 bezoekt het koninklijk Paleis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, de beurs, den Franschen schouwburg, waar hij zag Turcaret van Le Sage, 's landsmagazijn, het rijksmuseum. Van een wandeling door de stad schrijft hij niet onvermakelijk, dat hij „kam an einer Unzahl von Wasch-, Wisch-, Reibe-, Scheu- er-, Kehr- and Klopf-Scenen voriiber".

2 73 STEIN, CHRIST. GOTTFR. DAN. Reise nach Amsterdam, Haag, Rotterdam, London, Oxford, Cambridge, Manchester, Liverpool, usw. Mit Kupf. and Charte der Niederlande. Leipzig 1828. 8°. Arch. Amst. i Blz. 5/52 — Zomer 1826 — Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's- Gravenpage, Delft, Rotterdam, Schiedam, Brielle. 2 Blz. 6/26 — Zomer 1826.

i Julius Hermann Schultes (1804-1840), duitsch geneesheer en vruchtbaar schrijver over medische en technische onderwerpen, die met dit reis zijn academischen graad behaalde. Zie Biogra1hasches Lexikon der-verhaal hervorragenden Aerzie. 2 Maximilian Loewenthal (1799-1872), generaal-direkteur der oosten telegrafie, schreef verschillende romans, waarvan sommigen-rijksche post- en onder het pseudoniem Leo von Walther. Hij was gehuwd met Sophie Kleyb, de ongelukkige liefde van Nikolaus Lenau. 208 PUCKLER-MUSKAU, FRICKE, DUCITESNE 1826-1827

De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis, het athenaeum, de Latijnsche school, het rijksmuseum, de Oudekerk, de beurs, 's lands-

magazijn en de werf, de kweekschool voor de zeevaar/ 2 .

2 74 PUCKLER MUSKAU, HERM. VON 3 — Mémoires et voyages du prince —. Lettres posthumes sur l'Angleterre, 1'Irlande, la France, la Hollande et 1'Allemagne. Trad. de l'éd. allem. par J. Cohen. 6 tom. La Haye 1833. I2°. U. B. Amst. I Dl I blz. 28/38 — Sept. 1826 — Utrecht, Gouda, Rotterdam.

2 75 FRICKE, J. C. G.4 Bericht liber seine Reise nach Holland and den angrenzenden Gegenden zur Erforschung der in den gedachten Gegenden im Sommer and Herbste dieses Jahres geherrschten Krankheiten. Bekannt gemacht von dem Gesundheit-Rathe zu Hamburg. Ende December 1826. Hamburg 1826. 8°. U. B. Amst. 1 1826 — Groningen. 276 DUCIHESNE ainé. Voyage d'un iconophile. Revue des principaux cabinets d'estampes, bibliothèques et Inusées d'Allemagne, de Hollande et d'Angleterre. Paris 1834. 8°. U. B. Amst. i Blz. 238/298 — Nov. 1827 — Amsterdam, Leiden, Utrecht, s'-Gravenhage, Delft, Rotterdam. 2 Blz. 238/266 — Nov. 1827. De schrijvers bezoekt het rijksmuseum, de Oudekerk, de Nieuwe- kerk en het anatomisch theater. Hij sprak den conseryator van het museum Cornelis Aposlool. i Christian Gottfried Daniel Stein (1771-1830), duitsch aardrijkskundige, Zie Allgemeine Deutsche Biograj5hie. 2 In zijn boekje, dat voornamelijk ten gebruike bij het onderwijs geschreven is, noemt hij nog vele andere gebouwen. 3 Hermann von Puckler Muskau (1785-1871) duitsch schrijver en krijgsoverste. 4 J. C. G. Fricke (1790-1841), duitsch geneeskundige. 5 Jean Duchesne ainé (1779-1855), fransch schrijver van werken over kunst, conservator van het Prentenkabinet der Bibliothèque nationale te Parijs. Zie Larousse Grand dictionnaire universel. VON LADENBERG, LEPEINTRE 1828 209

2 77

BEMERKUNGEN — Kurze — auf einer fluchtigen Reise am Rhein and durch das Königreich der Niederlande im Jahre 1828 [von P. W. A. VON LADENBERG]. Köln am Rhein 1830. 12°. U. B. Amst. i Blz. 102/189 — Zomer i828 — Tiel, Utrecht, Amsterdam, Buiksloot, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam.

2 Blz. 116/138, 1 49/1 55 — Sept. 1828. De schrijver bezoekt het koninklijk Paleis, de Nieuwekerk, het rijksmuseum, de beurs, de landswerf, de kweekschool voor de zeevaart, Felix Meritis, den stadsschouwburg (er werd gespeeld de Freischütz van Von Weber, vermoedelijk in de vertaling van A. Appel, Het vrijschot of de zwarte jager) , en den Franschen schouwburg (waar werd opgevoerd La dame blanche, woorden van Scribe, muziek van Boïel- dieu, toen een noviteit in ons land, ie opvoering Dec. 1825 te Parijs). 278

LEPEINTRE. Quatre mois dans les Pays-Bas, voyage épiso- dique et critique de deux littérateurs dans la Belgique et la Hol- lande. 2e éd. 3 tom. Paris 1830. 8 °. — Met steendr. U. B. Amst. i Dl II blz. 35/III blz. 56 — c. 1828 — Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Purmerend, Hoorn, Alkmaar, Helder, Zeist, Utrecht, Breda. 2 Dl II blz. 184/301, 374, 392/401 — c. 1828. De schrijver' bezoekt de beurs, het admiraliteitsmagazijn, de Portugeesche en Duitsche synagogen, het koninklijk Paleis, het rijksmuseum, een ankersmederij, het huis met de hoofdent, café de

i Pierre Marie Michel Lepeintre (geb. 1785), fransch schrijver en o. M. uitgever van de werken der heide Chéniers (J. M. Quérard La France littéraire V, 185, 186), vroeger ambtenaar van administratie. Later noemde hij zich Lepeintre-Desroches. 2 Dl II blz. 394: „J'allai, par ressouvenir, de ce pas au Keisesgract, dans une maison oû était déposé un chef-d'oeuvre de Rembrandt, que son 2I0 WILH. HORN 1830

Vreede aan den Amstel, Nouvelle café francais in de Kalverstraat, de musico La Fontaine op den Kloveniersburgwal, Felix Menus; als logement worden genoemd de Munten het Wapen van Amsterdam.

2 79 HORN, WILH. Reise durch Deutschland, Ungarn, Holland, Italien, Frankreich, Grossbritannien and Ierland ; in Rücksicht auf medicinische and naturwissenschaftliche Institute, Armen- pflege usw. 4 Bde. Berlin 1831-33. 8°. U. B. Amst. I Dl I blz. 339/389 — Voorjaar 1830 — Rotterdam, 's-Graven- hage, Leiden, Amsterdam, Utrecht. 2 Dl I blz. 363/377 — Maart 1830

De schrijver ) bezoekt het anatomisch theater in het waaggebouw, den hortus botanicus, het oude mannen- en vrouwenhuis, het diakonie-weeshuis, het bestedelingenhuis, het daarbij gelegen diakoniehuis voor gehuwde lieden, het werkhuis en het binnen- en buitengasthuis. De volgende personen worden genoemd: professor Gerardus Vrolik, professor Christiaan Bernard Tilanus Sr., professor Gerard Coenraad Bernard Suringar en dr. Van den Oever, geneesheer in het buitengasthuis. propriétaire ne voulait pas vendre moins de soixante mille florins. Le sujet en est tout simplement one lecon d'anatomie d'anciens chirurgiens ; eest un bras écorché d'un cadavre qu'un professenr en rabat et en perruque dissè- que devant ses éleves. Je ne mis pas plus d'une minute à regarder ce tableau". Dit moet de anatomische les van dr. Tulp geweest zijn. Volgens de Beschrijving der schilderijen van het Chirurgijnsgild te Amsterdam, door J. W. R. Tilanus (Amst. 1865) is deze schilderij in 1828 door H.H. Admini- strateuren van het Weduwenfonds van het Chirurgijnsgild voor f 32000 verkocht aan liet rijk, dat haar geplaatst heeft in het Mauritshuis ; volgens mededeeling van prof. J. Six is zij echter eerst in publieke veiling geweest en is daar door de Regeering gekocht (Zie Veiling-catalogus van de Wed. Roos van i Aug, 1828 nr. io9). Lepeintre heeft deze schilderij dus gezien in het Huis roet, de Hoofden. i Wilhelm von Horn (1803-1871), duitsch geneesheer, later directeur van het Charité-Krankenhaus te Berlijn. Zie Biographisches Lexikon der hervorragenden Aerzte. SCHNAASE, SAACKE, WIENBARG, MUENCH 1830-1831 2II

280

SCHNAASE, KARL. 1 Niederländische Briefe, Stuttgart usw. 1834. 8°. U. B. L. i Blz. 6/181 — Zomer 1830 — Nijmegen, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden.

281

SAACKE, FRIEDR. Denkwiirdige Erinnerungen aus einet vier- j ahrigen Reise durch Siiddeutschland, Holland and England nach den Freistaaten des mittleren Siidamerika. 2 Thle. Wolfen- biittel 1844. 12°. U. B. Heidelb. I Dl I blz. 49/70 — Winter 1830 — Nijmegen, Rotterdam.

282

WIENBARG, LuDOLF. Holland in den Jahren 1831 and 1832. 2 Thle. Hamburg 18J3. kl. 8°. U. B. Amst. i Dl I blz. 6/II 18o — 183o/i83I — Oldenzaal, 's-Gravenhage, Scheveningen, Rotterdam, Delft, Leiden, Haarlem, Gouda, Am- sterdam.

2 Dl I blz. 49/5 0 , 82/83, 173, II blz. 87/91 — 1831/1832. De schrijver 2 bezocht het koninklijk paleis en het rijksmuseum.

283

TAGE — Zehn — auf dem Dampfschiff and drei Wochen in Holland. Von E. M[UENCH]. K. B. 's-Gray. Europa. Chronik der gebildeten Welt. 1836. IV. I Blz. 433/45 1 — 1831 — Rotterdam, 's-Gravenhage, Delft.

i Karl Julius Ferdinand Schnaase (1798-1875), duitsch kunstkenner. Zie over hem o. m. Allgemeine Deutsche Biographie. 2 Ludolf Christian Wienbarg (1802-1872), duitsch schrijver, privaat- docent aan de hoogeschool te Kiel, later redacteur van verschillende letter. kundige periodieken. Zie Allgemeine Deutsche Biographie. 2I2 DE GRELLET, NIK. LENAU 1832

284 QUAKER — Un — francais. Vie d'ETIENNE DE GRELLET. Récit de ses travaux philanthropiques et missionnaires. Trad. de l'angl. [de Robert Alsop et Christine R. Alsop, née Majolier] par Mme Abric-Encontre. Nouv. éd. Paris [1896]. 8°. — Av. portr. U. B. Amst. I Blz. 374/376 — Juli 1832 — Tiengemeten, Rotterdam, Am- sterdam. 2 Blz. 375/376 — Juli 1832. De reiziger' bezocht eenige bijeenkomsten der Kwakers en de

bewaarschool Amsterdamsch Welvaren in de Beerenstraat 2 . Hij sprak Jean Etienne Mollet, die hem als gids diende, en „le pieux mennonite" Johannes Muller, den boekhandelaar.

285 LENAU, NIKOLAUS. Sämtliche Werke and Briefe in 6 Binden, Herausgegeben von Ed. Castle. Leipzig 1910-13. 8°. — Mit Portr. U. B. Gron. i Dl III (Briefe Bd I), blz. 175/188 — Juli 1832 — Lobit, Amsterdam. 2 Dl III (Briefe Bd I), blz. 175/177 — Juli 1832. De schrijvers bezoekt het rijksmuseum, waar hij vooral opge-

i Etienne de Grellet (1773-1855), geboren te Limoges, vluchtte om de fransche revolutie naar Demarara en vandaar naar de Vereenigde Staten, waar hij zich aansloot bij de Kwakers. Als zendeling en evangelist van dat Genootschap maakte hij vele groote reizen. In 1832 voor de vierde maal op reis naar Europa, bezocht hij in gezelschap van William Allen, den vriend van Elizabeth Fry, ons land. In Tiengemeten werd zijn schip wegens de toen heerschende cholera in quarantaine gehouden. 2 Zie over de stichting van deze school, die haar ontstaan te danken heeft aan den schotschen Kwaker John Warder A mstelodamum. Maandblad. Jaarg. II (1915) blz. 53. 3 Nikolaus Franz von Niembsch (1802-185o), oostenrijksch dichter, meer bekend onder zijn schrijversnaam Nikolaus Lenau. Zie over hem: Ant. X. Schurz Lenaus Leben. Erneut and erweitert von Ed. Castle; Lenaus Werke, herausgeg. von Max Koch. Ons land is hem, naar het schijnt, bijster LENAU, RITCHIE, HAUSSEZ 1832 2I3 togen raakt over „unser Liebling Ruisdaal". Overigens kan Amster- dam hem niet bekoren; hij vindt het „ein wahres Ungeheuer", met haar grachten en de tallooze vaartuigen. Alleen het klokkenspel stemt hem aangenaam. 286

RITCHIE, LEITCH. Travelling sketches on the Rhine, and in Belgium and Holland. With 26 engravings, from drawings by Clarkson Stanfield. London 1833. 8°. U. B. Amst. Heath's Picturesque annual for 1833.

I Blz. 2 34/255 — 1832 — Hellevoetsluis, Rotterdam, 's-Graven- hage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland. Utrecht, Arnhem, Nijmegen, Gorinchem, Dordrecht. 2 Blz. 242/243 - 1832. De schrijver' noemt gebouwen noch personen, vertelt in een paar woorden het ontstaan der stad, waarbij de visschershutjes niet onvermeld blijven, en roemt de lommerrijke grachten.

287 HAUSSEZ. Voyage d'un exilé de Londres a Naples et en Sicile, en passant par la Hollande, la Confédération germanique, le Tyrol et 1'Italie. 2 tom. Paris 1835. 8°. U. B. Amst. I Dl I blz. 47 — c. 1832 — Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht. 2 Dl I blz. 17/18 — C. 1832. slecht bevallen, zie zijn gedicht Auf eine hollándische Landschaft, waarin hij spreekt van den slaperigen indruk, dien alles hier op hem schijnt gemaakt te hebben. De brief over Amsterdam is ook te vinden in Nik. Lenaus Briefe an Emilie von Reinbeck and deren Gatten, herausgeg. van Ant. Schlossar, blz. 26-29. i Leitch Ritchie (1800 ?-1865), engelsch schrijver en journalist, was door Charles Heath geëngageerd twee series van reisverhalen te schrijven, die onder de titels van Turners Annual tour 1833-1835 en Heath's Picturesque Annual 1832-1845 verschenen en waarvoor Ritchie de daarin besproken landen bereisde. Zie Dictionary of national biography. 2I4 HAUSSEZ, VAAN DE SANDE 1832

De schrijver', op wien Amsterdam den indruk maakte als had zij „un caractère d'activité àun égal degré que la cité de Londres", noemt geen door hem gesproken personen of bezochte openbare gebouwen. 288 SANDE, D. F. G. VAN DE. Tafereelen geschreven op eene reis uit Duitschland over de .Nederlanden naar de Oostindiën. Groningen 1834. 8°. U. B. Amst. i Blz. 22/101 — Omstreeks 1832 — Arnhem, Groningen, Stroo- bos, Dokkum, Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Amsterdam, Delft, Rotterdam. 2 Blz. 66/83 — Omstreeks 1832. De schrijver 2 bezoekt het paleis, de Nieuwekerk, de Portugeesche synagoge, het Instituut tot onderwijs aan blinden, de beurs en de Koninklijke Academie van beeldende kunsten, die daarboven ge- huisvest was, den [stads-]schouwburg, het rijksmuseum [in het Trippenhuis]. Hij logeerde in den Garnalendoelen, thans Universiteits- bibliotheek. 289

BUCHNER, WILH. FERDINAND FREILIGRATH S. Eln Dichterleben in Briefen. 2 Bde. Lahr 1882. 8°. — Mit Portr. U. B. Gron.

i Ch. Lemercher de Longpré baron d'Haussez (1778-1854), fransch staatsman, minister van marine onder Karel X, vluchtte bij de omwente- ling van 183o naar Engeland. Zie Nouvelle Biographie générale ed.-Didot. Een overzicht van zijn reisverhaal, voor zoover het ons land betreft, vindt men in Leeskabinet 1835 dl III blz. r e.v. 2 Daniel Frederik Georg van de Sande, volgens den titel doctor in de wijsbegeerte en rechten en volgens de voorrede uit nederlandsche ouders in Duitschland geboren; hij studeerde blijkens blz. 3z-33 ook in Groningen; volgens het Album studiosorum Academiae Groninganae werd hij er in Sep- tember z8í6 als student ingeschreven. 3 Hermann Ferdinand Freiligrath (18io —i 876), duitsch dichter, was van Januari 1832 tot Juni 1836 werkzaam op het bankiers- en handelskantoor van Jacob Sigrist te Amsterdam (zie b.g boek dl I blz. 91-173) en maakte vandaar uit reisjes naar gen. plaatsen. I'REILIGRATH, MAC GREGOR, ANONYMUS 1833 215

i Bd I blz. 109/III, 125, 138/139 — Mei 1833, Juli 1835, April 1836 — 's-Gravenhage, Zandvoort, Leiden.

290

MAC GREGOR, JOHN. My note book. 3 vol. London 1835. 8°. Met pl. Arch. Leiden. I Dl I blz. 123/295 — Juli 1833 — Nijmegen, Rotterdam, Schiedam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Utrecht, Dordrecht, Breda. 2 Dl I blz. 189/194, 215/238 — Juli 1833. De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis, de Oudekerk, de Nieuwekerk, het rijksmuseum, de beurs, de korenbeurs, het Park in de Plantage, 's lands magazijn met de werf, het werkhuis, het burgerweeshuis, het diaconie-weeshuis, het Evang. Luthersche wees- en oude mannen- en vrouwenhuis, het begijnhof, het R.K. jongens het R. K. maagdenhuis, het R. J. oude mannen- en vrouwen-weeshuis, het vondelingen gesticht, het Deuizenhofje, het Brandts-Rus--huis, hofje. Verder noemt hij talrijke andere stichtingen, vooral hofjes, zonder dat blijkt, dat hij deze bezocht heeft.

291

MAGAZINE — The gentleman's — and historical chronicle. [Ed.] by Sylvanus Urban. Vol. CIII, part II. Londen 1833. 8°. Hierin op blz. 4o3--408 een ongeteekend artikel zonder titel over een ,,recent tour on the Continent", K. B. Berl. i Blz. 406/408 — Nazomer 1833 — Haarlem, Leiden.

292

PROMENADES d'un artiste [A. A. RENOUARD]. Bords du Rhin,

i John MacGregor (1797-1857), engelsch statisticus en staatshuishoud- kundige, zooals ook blijkt uit b.g. boek, dat betreffende handel en nijverheid allerlei gegevens bevat. Zie over hem Dictionary of national biography. 216 RENOUARD, STELTZER i833-1834

Hollande, Belgique. Av. gray. d'après Stanfield et Turner. Paris [1835]. 8° ' Prentenkab. i Blz. 280/340 — Omstreeks 1833 — Rotterdam, Delft, Rijs- wijk, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Vlissingen. 2 Blz. 33 0/334 — Omstreeks 1833- De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, 's lands magazijn en -werf, het rijksmuseum, het koninklijk paleis, het stadhuis en de beurs.

293 STELTZER, K. FR. H. Fragmentarische Mittheilungen ober eine Reise durch Holland and einen Theil von Belgien im Herbst 1834• Mitt Abb. Köln am Rhein 1835. 8°. K. B. 's'Gray. i Blz. 1/184 — Sept./Oct. 1834 — Nijmegen, Dordrecht, Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Utrecht, Tilburg. 2 Blz. 81/116, 126/165 — Sept./Oct. 1834. De schrijver' bezoekt de Portugeesche synagoge, den Hollandschen schouwburg, Felix Merit's, de Oudekerk, de Nieuwekerk, het koninklijk paleis, het rijksmuseums, eene diamantslijperij, de landswerf en het arsenaal. 294

PERTZ, G. H. 4 Reise nach den Niederlanden im Augustus and September 1835. U. B. Amst. Arcliiv der Gesellschaft fizr altere deutsche Geschichtskunde. Bd VII (1839), blz. 128/142.

i Antoine Augustin Renouard (1765-1853) fransch boekverkooper en bibliograaf, zelf eigenaar van een der fraaiste bibliotheken in Frankrijk. Zie Fred. Muller Catalogus van de bibliotheek der Vereenigzng ter bev. van de belangen des boekhandels nr. 785 en Nouvelle Biographie générale cd. Didot. 2 K. Fr. H. Steltzer, duitsch kunstkenner. 3 Vele schilderijen worden uitvoerig besproken. 4 Georg Heinrich Pertz (1795-1876), duitsch geschiedkundige, bekend ook door de uitgave der Monumenta Germaniae historica, waarvan hij jaren- lang de leiding had. G. H. PERTZ, ROGER DE BEAUVOIR 1835 217

i Blz. 129/138 — Aug./Sept. 1835 — 's-Gravenhage, Leiden, Utrecht. 295 BEAUVOIR, ROGER DE, [EUG. AUG. ROGER DE BULLY]. Ruysch, histoire hollandaise du XIXel siécle. Précédée d'une excursion en Hollande. Paris 1837. 8°. Bibl. Nat. i Blz. 4/82 — Sept. 1835 — Dordrecht, Haarlem, Amsterdam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Edam, Monnikendam, Hoorn, 's-Gravenhage, Leiden, Rotterdam, Gouda, Alblasserdam, Arnhem, Breda. 2 Blz. 30/48 — Sept. 1835. De schrijver 2 bezoekt de Nieuwekerk, het oude mannen- en vrouwenhuis, het leprozenhuis, het rozenhofje, het huiszitten het binnengasthuis, het dolhuis, het Lulhersche-weduwenhof, weeshuis op de Lauriergracht, het Engelsche wees- en oude de Looiersgracht, de R.K. kerken de Posthoorn,-vrouwenhuis op toen staande op dè Prinsengracht bij de Brouwersgracht, de Papegaai en het Boompje in de Kalverstraat, het Duifje, toen in de Kerkstraat, de Pool aan de Prins Hendrikkade, het Hart of Onze-lieve-Heer-op-zolder aan den Oude Zijds Voorburgwal, de Oud-roomsche kerk de Ooyevaar in de Barndesteeg, de Grieksche of Russische kerk bij het Rusland, de Armenische kerk op Boomsloot en de Portugeesche synagoge.

296

LONGFELLOW, HENRY WADSWORTH 3 — Life of — with ex-

I Lees XVIIe. 2 Eugène Auguste Roger de Bully (18o6-1866), fransch novellist uit de romantische school, schrijvend onder den naam Roger de Beauvoir, droeg b.g. boek aan koning Willem I op „le premier bourgeois de la Hollande". Van het romantisch verhaal, dat in de zeventiende eeuw speelt, zijn de beroemde ontleedkundige Ruysch en zijn niet minder bekende dochter, de bloemenschilderes Rachel Ruysch de helden. Zie over den schrijver La grande Encyclopedie. 3 Henry Wadsworth Longfellow (1807-- 1882), amerikaansch dichter.

218 LON GFELLOW, V . COUSIN 1835 -1836

tracts from his journals and correspondence. Ed. by Sam. Long- fellow. 2 ' vol. London 1886. 8°. — Met portr. en facs. K. B. 's-Gray. i. Dl I blz. 210/211 — Oct./Nov. 1835 — 's-Gravenhage, Rotterdam. 297

CousIN, VICT. De 1'instruction publique en Hollande. Paris 1837. 8°. U. B. Amst. i Blz. 4/460 — Sept. 1836 — Breda, Dordrecht, Rotterdam, 's Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht. 2 Blz. 46/74 — Sept. 1836. De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Oudekerk, het rijksmuseum en een daar gehouden tentoonstelling van levende meesters, een stadsarmenschool, een burgerschool, de Portugeesche synagoge, den stadsschouwburg (gespeeld werd De bloedzuigers, of de minne- handel in de apotheek, door A. Ruysch). Hij logeerde in hotel Rondeel. Hij spreekt den waalschen predikant Josué Teissèdre l'Ange 2 inspecteur van het onderwijs in het district Amsterdam, en den instituuthouder J. E. Mollet, secretaris van het Genootschap tot zedelijke verbetering van gevangenen.

298

HERBSTBLAETTER aus Holland, Belgien and Paris. Stuttgart 1838. 8°. U. B. Koningsb. i Blz. 34/59 — Oct. 1836 — Amsterdam, Zaandam, Haarlem, 's-Gravenhage, Rotterdam. 2. Blz. 34/43 — Oct. 1836.

r Victor Cousin (1792--1867), fransch schrijver, wijsgeer, opvoedkundige en politicus, maakte in 1836 een studiereis naar Nederland betreffende het hier gegeven onderwijs. 2 Zie over diens werkzaamheid als inspecteur van het onderwijs W. Degenhardt Een halve eeuw. Losse bladen uit de portefeuille blz. 45. ANONYMUS, VON HAILBRONNER, W. FIsii 1836 2I9

De schrijfster' logeert in den Garnalen-Doelen en bezoekt het koninklijk paleis, het rijksmuseum, Felix Meritis, de Otrdekerk, de landswerf en een diamantslijperij ; in den schouw burg ziet zij een opvoering van Figaro's Hochzeit in nederlandsche vertaling

299

HAILBRONNER, KARL VON. — Cartons aus der Reisemappe eines deutschen Touristen. Gesammelt and herausgeg. von — 3 Bdchen. Stuttgart and Tubingen 1837. 8°. K. B. Berl. 1D1 I blz. 343/383 — C. 1836—Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Utrecht. 2 Dl I blz. 268/375 — C. 1836. De reiziger 2 logeert in „dem schonen Hotel Single Doulen", thans de Universiteits-Bibliotheek; als waard noemt hij Krdlzer ; hij bezoekt het stadhuis, het rijksmuseum, het Café Alibrandi in de Kalverstraat, waar hij zoo gelukkig was de beste fransche en duitsche dagbladen te vinden, en de schilderijen-verzameling van Six van Hillegom. Ook maakt hij melding van een japanschen winkel en voert een „sachverständige Dame" hem in het onder gewelf van een linnenhandelaar, waar hij de fijnste stoffen-aardsch ziet. 300

Fisx, WILBUR. Travels on the continent of Europe ; viz., in England, Ireland, Scotland, France, Italy, Switzerland, Ger- many, and the Netherlands. 3d ed. With engr. New-York 1838. 80 U. B. Leipz. I Blz. 477/486 — 1836 — Nijmegen, Loevestein, Dordrecht, Rotterdam, s'-Gravenhage, Leiden.

r De auteur is blijkens haar boek een dame uit een zeer beschaafd milieu. 2 Karl von Hailbronner (1789-1864), duitsch letterkundige. Zie over hem Allgemeine Deutsche Biographie. 220 VON STROMBECK, Louis LAX I637

301

STROMBECK, FRIEDR. KARL VON. Darstellungen aus einer Reise durch Deutschland and Holland im Jahre 1837. Braunsch- weig 1838. 8°. U. B. Amst. Darstellungen aus meinero Leben and aus meiner Zeit. Theil VI. I Blz. 82/244 — Zomer 1837 — Amsterdam, Broek-in-Water- land, Purmerend, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam, Nijmegen. 2 Blz. 83/132, 139/146 — Juli 1837. De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk, de Oudekerk, het koninklijk paleis, de Portugeesche synagoge, het rijksmuseum, Felix Meri- tis, de Ronde Luthersche kerk, de Hersi. Ev. Luthersche kerk, het zee-arsenaal, een scheepstimmerwerf op Wittenburg, een diamantslijperij; zijn logement was het Wapen .van Amsterdam. Hij maakte kennis met den consul-generaal van Rusland J. C. de Brunet, den consul-generaal van Oostenrijk J. B. Ca- morzi, den bankier Julian Crommelin, den koopman in porcelein Simon Levie Gans. 302

LAX, Louis. Bilder aus den Niederlanden. 2 Bde. Aachen u.s.w. 1838. 8°. U. B. L. I Dl II blz. 5o/156 — Aug./Sept. 1837 — Nijmegen, Arnhem, Utrecht, Amsterdam, Zaandam, Broek-in-Waterland, Haarlem, Leiden, Delft. 2 Dl II blz. 70/89, 99/108 — Sept. 1837. De schrijver logeert in den Garnalen-Doelen. Hij bezoekt het koninklijk paleis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, de beurs, de haven met de dokken, den schouwburg (gespeeld werd De straatjongen van Parijs, blijspel met zang, naar het fransch). Tijdens de kermis, waarvan hij een levendige beschrijving

i Friedrich Karl von Strombeck (1771-1848), duitsch schrijver en rechtsgeleerde, bekend ook door zijn vertalingen van Ovidius, Tacitus en andere latijnsche schrijvers. Zie Allgemeine Deutsche Biographie. MICHELET, D'ARLINCOURT 1837 221 geeft (zie de blz. gg—io8), bezoekt hij op de Botermarkt een rijschool en de menagerie van Marlin. Ook de volksschouwburg dè Ooievaar' op de St. Antoniesbreestraat bij de Nieuwmarkt ver- eert hij met een bezoek en geeft er een vermakelijke omschrijving van (zie de blz. I2I-126). 303 MICHELET, J. Sur les chemins de ''Europe. Angleterre, Flandre, Hoilande, Suisse, Lombardie, Tyrol. [Av.] lettre autographe de Michelet. Paris 1893. I2 ° . K. B. 's Gray. i Blz. 311/386 -- 1837 — Breda, Rotterdam, 's Gravenhage, Leiden, Amsterdam, Utrecht. 2 Blz. 357/381 — 1837. De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis, de Nieuwekerk, het rijksmuseum. 304 ARLINCOURT, VILT. D'. Le pélerin. 3 tom. Paris 1842. 8°. U. B. Amst. I Dl I blz. 90, 251/11 blz. 96 — C. 1837 — Rolduc (Klooster- rade), Rotterdam, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Alkmaar, Helder, Zaandam, Broek-in-Waterland, Bloemendaal, Abcoude, Utrecht, Arnhem. 2 Dl II blz. 1/23, 43/5 1 , 79/85 — c. 1837. De schrijver 3 bezoekt het burgerweeshuis, het paleis, de Nieuwe- i Van dezen schouwburg vindt neen een uitvoerige beschrijving met afbeelding in A. Fokke Simonsz. Amsterdamsche burgerszeinteravond-'urt- spanningen, blz. 8o-9i ; Zie ook N. de Roever, Uit onze oude Amstelstad ze dr. blz. 234-236 en Just, van Maurik Toen ik nog jong was 2e dr. blz. 278—í86. z Jules Michelet (1798-1874), fransch wijsgeer, geschiedkundige en schrijver. „[II] était allé en Hollande, aver la mission de dépouiller les papiers Granvelle. Il profita de ce voyage pour recueillir les coutumes anti- ques de in Frise. Cette étude a passé dans le volunie des Origines du droit, auquel it travailiait à cette époque". Noot op blz. 328. 3 Charles Victor Prevot, viccmte d'Arlincourt (1789-- 1856), fransch dichter en romanschrijver. Zie Nouvelle Biographie generale, éd. Didot en Quérard La France littéraire. 222 F. W. DETHMAR 1837 kerk, de Porlugeesche synagoge, een stadsarmenschool, een schouw -burg'. Hij is gast bij den amsterdamschen bankier Insinger op diens buiten te Bloemendaal, waar hij kennis maakt met prof. Willem Vrolik. 305 DETHMAR, F. W. Freundliche Erinnerung an Holland and seine Bewohner. Zugleich ein Wegweiser fur Reisende. 4 Stücke. Essen, Rotterdam. 1838-41. kl. 8 °. U. B. Amst. i Blz. ie st. blz. 20/4e st. blz. 188. — 1835/1837 — Nijmegen, Rotterdam, Vlaardingen, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Warmond, Oegstgeest, Katwijk-aan-Zee, Haarlem, Beverwijk, Alkmaar, Nieuwediep, eiland Texel, Monnikendam, Broek -in-Waterland, Zaandam, Amsterdam, Bolsward, Sneek, Harlingen, Leeuwarden, Groningen, Winschoten, Assen, Veenhuizen, Meppel, Zwolle, Ommerschans, Kampen, Deventer, Zutfen, Arnhem, Amersfoort, Renen, Zeist, Utrecht, Dordrecht, Zierikzee, Goes, Middelburg, Domburg, Westkapelle, Vlissingen, Terneuzen, Hulst, Axel. 2 St. III. blz. i/io, 16/142 — 1838. De schrijver 2 bezoekt de kweekschool voor de zeevaart, Zeemans- hoop, het zee-arsenaal met de landswerf, de beurs, het burgerweeshuis, het Paleis, het Trip penhuis, den hortus botanicus, Felix Meritis, de societeit Doctrina ei Amicitia, de machinefabriek van Paul van Vlissingen en Dudok van Heel, de lijnbaan De groote Zeevaart op Kattenburg, de ijzergieterij van Van Zevenbergen en de Lanoy, de kaarsenfabriek van H. Belden en Comp., den kunsthandel van Lurasco, de boekwinkels van lok. Muller, De la Chaux en C. G. Sulpke, het werkhuis en een stadsarmenschool.

306 NICHOLLS, GEORGE. Poor laws—Ireland. Three reports to Her i Jai entendu au théatre un bon chanteur, M. Voet ". 2 F. W. Dethmar, hervormd predikant te Anholt, waar hij jaren lang een kostschool hield, die ook door talrijke hollandsche kinderen bezocht werd. NICHOLLS, VARRENTRAPP, RACZYNSKI 1838 223

Majesty's principal Secretary of State for the Home Department. London 1838. 8°. U. B. Amst. Hierin : Third report containing the result of an inquiry into the condition of the labouring classes and the provision for the relief of the poor, in Holland and Belgium. i Blz. 153/170 — Voorjaar 1838 — Amsterdam, Haarlem. 2 Blz. 161 — Voorjaar 1838. De schrijver' bezoekt het werkhuis.

307 VARRENTRAPP, G. Tagebuch einer medizinischen Reise nach England, Holland and Belgien. Frankfurt am Main 1839. 8°. U. B. Amst. I Blz. 6/38 — April 1838 — Lobit, Nijmegen, Utrecht, Amster- dam, Broek-in-Waterland, Zaandam, Haarlem, Leiden, 's-Graven- hage, Delft, Rotterdam, Hellevoetsluis. 2 Blz. 11/20 — April 1838. De schrijver 2 bezoekt het museum, het werkhuis, het koninklijk Paleis, de Nieuwekerk, de beurs, het binnengasthuis, het buitengasthuis. Hij sprak den geneesheer dr. Rive.

go8 RACZYNSKI, ATHANASIUS. Geschichte der neueren deutschen Kunst. Aus dem Franz. ubers. von Friedr. Heinr. von der Hagen. 3 Bde. Berlin 1836-41. 4°. — Met pl. Willet. I Dl III Anhang: Ausfliige nach Holland, Belgien.... and Nord-Amerika, blz. 449/465 — April 1838 — 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam.

i George Nicholls (1781-1865), bekend om zijn studies over armwezen en ontwerper van de engelsche wet op het armwezen. Zie Dictionary of national biography. 2 Johann Georg Varrentrapp (18o9—i886), duitsch geneesheer, een der eersten, die de aandacht vestigde op een goede regeling van den openbaren gezondheidsdienst. Zie Biographisches Lexikon der hervorragenden Aerzte. 224 RACZYNSKI, AUG. JAEGER 1838

2 Dl III blz. 451/465 -- April 1838. De schrijver' bezoekt het rijksmuseum, de verzamelingen van Six, A. van der Hoopt, A. Toe Laer en Jacob Mendez de Leong, waarvan hij de voornaamste stukken bespreekt. Hij spreekt den schilder J. W. Pieneman en brengt een bezoek aan diens atelier, waar hij o. m. diens Slag van Waterloo ziet.

3 09

JAEGER, AUG. — Ben Mussa's des Abgesandten van Abdl- Kadr, Briefe fiber Frankreich, Holland, Belgien and England. Frei nach dem Beduinischen von —. 2 Bde. Leipzig 1839. kl. 8°. K. B. 's-Gray. i Dl II blz. 64/99 — Mei 1838 — Maastricht, Utrecht, Amster- dam, Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam. 2 Dill blz. 71/74, 85/96 — Mei 1838. De schrij ver 4 bezoekt den Hollandschen schouwburg (het gespeelde stuk wordt niet genoemd).

310

LA SAGRA, RAMON DE. Voyage en Hollande et en Belgique sous le rapport de 1'instruction primaire, des établissements de

i Athanasius Graf von Raczynski (1788-1874) legde als pruisisch gezant in Portugal den grond voor een belangrijk schilderijen-kabinet, dat zich thans in het Kaiser-Friedrich-Museum te Posen bevindt. Tegelijk met deze vertaling verscheen in Parijs de oorspronkelijke editie. z Deze verzameling werd door den eigenaar vermaakt aan het Rijks- museum. 3 Zie over deze verzameling, wier eigenaar lid van den Amsterdamschen gemeenteraad was en lid van den Raad van bestuur derKoninklijkeAkademie van beeldende kunsten, Immerzeel De levens en werken der hollandsche en vlaamsche kunstschilders enz. dl II blz. 214. 4 August Jaeger (1808— 18i8), duitsch schrijver, drijft in dit z.g. be- doeinische reisverhaal den spot, soms niet zonder sarkasme, met allerlei maatschappelijke en zedelijke toestanden der toenmalige Europeesche wereld. Over Amsterdam bevat het weinig. RAMON DE LA SAGRA, CHAMBERS 1838 225

bienfaisance et des prisons, dans les deux pays. 2 toen. Paris 1839. 8° U. B. Amst. z Dl I blz. 30/366 — zomer 1838 — 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zwolle, Ommerschans, Frederiksoord, Veenhuizen, Groningen, Leeuwarden, Harlingen, Hoorn, Delft, Rotterdam, Woerden, Gouda.

2 Dl I blz. 39/40 , 1 3 2 , 1 55, 161, 167, 353/355 — Juli 1838. De schrijver' bezoekt het weeshuis der Waalsche gemeente, het werkhuis, het blinden-instituut, het huis van correctie. Hij sprak M. van der Oudermeulen, een der bestuurders van het Genootschap tot zedelijke verbetering van gevangenen, en den instituteur J. E. Mollet, die secretaris van dat genootschap was. 311 CHAMBERS, WILL. A tour in Holland, thé countries on the Rhine, and Belgium in the autumn of 1838. Edinburgh 1839. $°. U. B. L. i. Blz. 5/47 — Aug./Sept. 1838 — Rotterdam, Delft, 's-Graven- hage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam„ Broek-in- Waterland, Utrecht, Gouda, Dordrecht, Nijmegen. 2 Blz. 3o/35 — Aug./Sept. 1838. De schrijver 2 bezoekt het koninklijk j5aleis, de Nieuwekerk, de Oudekerk, Felix Mevitis, de grootste der stadsa'menscholen, ,,a large building of only one apartment, formerly used as a French chapel", het rijksmuseum, het café Mille Colonnes. 312

KAFFENEAU-DELILE, ALIRE. Notice sur Uri voyage horticole et botanique en Belgique et en Hollande. Montpellier 1838. 8° — Av. p1. U. B. Gent. Extrait du Bulletin de la Société d'agrieulture de 1'l-Iérault. i Don Ramon de la Sagra (1798-1871), beroemd spaansch staathuishoudkundige en politicus. Zie o.m. Larousse Grand dictionnaire universal. 2 William Chambers (1800—i883), engelsch journalist van encyclope- disohhe kennis en verbazingwekkende werkkracht. Zijn merkwaardigen levens. loop vindt men beschreven in de Dictionary of national bio uzphy. 226 RAFFENAU-DELILE, TH. JUSTE, L. BETHMANN 1838-1839

i Blz. 46/72—Sept./Oct. 1838—Utrecht, Amsterdam. Haarlem, Leiden, 's-Gravenhage, Rotterdam, 2 Blz. 47/49 — Sept./Oct. 1838. De reiziger' bezoekt den hortus botanicus en spreekt den directeur, prof. W. H. de Vriese.

3 1 3

JUSTE, THEOD. Un tour en Hollande, 1839. Bruxelles 1839. 12°. Arch. Amst. i. Blz. 7/91 — zomer 1839 — Bath (Z.), Dordrecht, Rotter- dam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Zaan- dam, Utrecht, Nijmegen, Breda. 2 Blz. 54/68, 74/75 — zomer 1839. De schrijver 2 bezoekt het koninklijk Paleis met den toren, 's landsmagazijn met de werf. In Frascati woonde hij een concert bij.

3 1 4

BETHMANN, LUDW. Reise durch die Niederlande, Belgien and Frankreich, vom Junius 1839 bis September 1841. U. B. Amst. Archiv der Gesellschaft fir altere deutsche Geschichtskunde. Bd VIII (1843) blz. 25/lol, 5 66/59 2 . z Blz. 28/41, 566/592 — Juli/Nov. 1839 — 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht, Arnhem, Biljoen, Zutfen, Deventer, Zwolle, Groningen, Leeuwarden, Franeker, Harlingen. 2 Blz. 31 — Sept. 1839.

i Alire Raffeneau-Delile (1778-1850), fransch plantkundige, maakte deel uit van wetenschappelijke expedities naar Egypte in 1798 en in 1803 naar de Vereenigde Staten. Van 1818 tot aan zijn dood was hij professor in de botanie aan de hoogeschool te blontpeliier. Hij schreef wetenschappelijke werken v.n. op het gebied der plantkunde. Zie Nouvelle Biographie universelle éd. Didot. 2 Theodore Juste (1818-1888), belgisch geschiedkundige. Zie o.m. grande encyclopédie. j L. BETHMMANN, ELIZABETH FRY 1839-1840 22 7

De schrijver' bezoekt de bibliotheek van het Koninklijk Instituut van wetenschappen in het Trip penhuis, de sladsbibliolheek 2 en het stadsarchief, bewaard in de IJzeren Kapel der Ouudekerk. De boek D. Groebe, klerk aan de bibliotheek van het Instituut,-handelaar later custos der stadsbibliotheek, was zijn gids.

3 1 5 FRY, ELIZABETH — Memoir of the life of —, with extracts from her journal and letters. Ed. by two of her daughters. 2d ed. 2 vol. London 1848. 8°. — With pl. Bibl. v. mevr. L. B. Woltjer-van Schelven te Oegstgeest. i Dl ii blz: 342/347, 388/391 — Maart 1840, Aug, 1841. — Rotterdam, Gouda, 's-Gravenhage, Leiden, Amsterdam, Utrecht, Zeist, Zwolle. 2 Dl II blz. 345/346, 390 — Maart 1840, Aug. 1841. De schrijfster 3 bezoekt verschillende gevangenissen en openbare gebouwen. Zij sprak den bekenden menschenvriend W. H.

i Ludwig Konrad Bethmann (1812-1867), duitsch geschiedkundige, maakte reizen voor de Gesellschaft fur viltere deutsche Geschichtskunde om in bibliotheken en archieven de aanwezige handschriften te bestudeeren. 2 '-let in deze bibliotheek berustende handschrift C. Julius Caesar, De bello Galloco uit de negende eeuw zag hij niet: „Der alte Casar ist verschwunden, ich fand ihn spáter in Gent wieder "; dat zal wel een vergissing zijn, aange- zien bedoeld manuscript nog altijd in de Amsterdamsche Universiteits- bibliotheek berust en dan ook bekeken wordt.... alleen door Amerikanen en Engelschen, die er door hun Baedeker op attent zijn gemaakt. 3 Elizabeth Fry (1780-1845) de bekende engelsche voorvechtster voor de verbetering van de vooral toen nog overal heerschende slechte gevangenis- toestanden. Zie over haar o.m. Susanne Corder Life of Elizabeth Fry, Joh. W. A. Naber Wegbereidsters en over haar bezoek aan ons land J. Et. Mollet Rapport fait au Comité de direction de la Société néérlandaise pour l'amélioration morale des prisonnxers, au sujet de la visite qu'ont faite dans ce pays William Allen de Stoke Newington, Elisabeth Fry et Samuel Gurney d' Upton près de Londres, membres honoraires de la dite Société. Amsterdam 1840. Ook in het werk van mejuffr. Naber vindt men vele bizonderbeden aangaande de reizen door ons land 228 ELIZ. FRY, O'MALLEY, GuISLAIN 1840 -1841

Suringar, den bankier Hope, wiens schilderijenkabinet zij bewonderde en was op theevisite bij een bekeerden jood (Isaac da Costa ?)I. Bij haar tweede verblijf kwam zij in het buitengast dat zij vond „in deplorable condition". Joh. Etienne Mollet,-hwis, lid van het hoofdbestuur van het Genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen, was haar gids op haar eerste reis door ons land. 316 O'MALLEY. Schets van den staat van het lager onderwijs in Holland, Pruissen, België en Frankrijk. Uit het Eng. naar den Zen druk. 's-Grávenhage 1841. 8 °. U. B. Amst. i Blz. 3/28 — zomer 1840 — Rotterdam. 's-Gravejlhage, Haar- lem, Amsterdam. 2 Blz. 21/26 — zomer 1840. De schrijver 2 bezoekt eene armenschool (blz. 22) en sprak de r. k. geestelijken Mali en Stook (blz. 25).

3 1 7 GuISLAIN, Jos. Lettre médicale sur la Hollande, adressée à M. M. les membres de la Société de médecine de Gand. Gand 1842. 8°. U. B. Amst. Extrait des Annales de la Société de médecine de Gand. I Blz. 6/93 — zomer 1841 -- Rotterdam, Delft, 's-Gravenhage, Leiden, Haarlem, Amsterdam, Utrecht. 2 Blz. 71,'92 — zomer 1841. De schrijver3 bezoekt het binnengasthuis 4 (blz. 71), het buiten-

I ...a converted Jew where we met numbers of the Pietists; he read the i4 th chapter of John in Frehch, .... then the Jew spoke and another Jew [A. Capadose ?] prayed". 2 Thadeus O'Malley (1 -g6-1877) engeisch geestelijke en schrijver over meest politieke onderwerpen. Zie Dictionary of national biography. 3 Joseph Guislain (1797--186e), beroemd belgisch psychiater, hoogleeraar in de physiologie te Gent, een der stichters van het krankzinnigengesticht aldaar, dat toen voor 'een modelinrichting gold. Zie Biographisches Lexikon der hervorragenden Aerzte. 4 Was de schrijver al niet bizonder met het binnengasthuis ingenomen., GUISLAIN, ALTMEYER 1841

gasthuis (biz. 72), den dierentuin van het genootschap Natura Artis Ma-0 stra (blz. 92). Hij sprak prof. Ger. Coenr. Bern. Suringar, hoogleeraar in de ontleedt uncle, physiologie en chirurgie.

318

ALTMEYER, J. J. — Voyage dans les villes hanséatiques et en Danemark, par la Hollande et l'Allemagne. Liège 1842. 8°. Bibl. Hamb. i Blz. i/8 — Aug. 1841 -- Rotterdam, Amsterdam. 2 Blz. 7/8 — Aug. 1841. De schrijver' bezoekt de Nieuwekerk v.n. om het graf van de Ruyter te zien en zocht het huis op aan de Prins Hendrikkade, waar deze „bestevaer" heeft gewoond.

3 1 9 THERESE. Verfasserin der „Briefe aus dem Süden" — Holland and Belgien. Ir i Frühling 1842. Reiseblätter von —. Bibi. Hamb Hamburger neue Mode Zeitung Revue fur Theater, Literatur, Musik and Mode. Jahrg. I Nr. 3 2-34• het oude pesthuis noemt hij een afgrijselijke plaats, „un asile de douleur, un véritable enfer", Zie over den toenmaligen toestand C. J. Nieuwenhuys Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving (topographie) der stad A rnsterdam dl EIII blz. 204-228, 238-25o en daarvan in het bizonder over de ellen ligging en verpleging der zieken blz. 212 -216, 224-228 en 241; ook-dige J. W. van der Valk Bijdrage tot de kennis van de geschiedenis der syphilis

in ons land blz. 135-138 en van deze bibliographie de firs. 252, 2 58 , 3 5 7• i Jean Jacques Altmeyer (1804-1877), belgisch geschiedkundige, sedert 1835 hoogleeraar aan de Vrije universiteit te Brussel en bekend als schrijver van tal van geschiedkundige werken, ook over nederlandsche geschiedenis v.n. van de vijftiende en zestiende eeuw. Na zijn dood verscheen nog Les précursez de la IZéforme arse .Pays-as (1885), waarvan de vervolgdeelen in hs. berusten in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Iii maakte b.g. reis voor zijn studie over de Hanze-geschiedenis. Zie La grande Encyclopedie. 230 THERESE VON BACHERACHT, GAUTIER, CLEMENT 1842-1845

I Nr. 32/34 — voorjaar 1842 — Amsterdam Zaandam, Haar- lem, Leiden, 's-Gravenhage, Scheveningen, Delft, Rotterdam. 2 Nr. 33 — voorjaar 1842. De reizigsters noemt het paleis, de Nieuwekerk, de haven, het rijksmuseum, den stadsschouwburg (gespeeld werd van V. Hugo, De tyran van Padua), een volksschouwburg en het Fransche theater.

320

GAUTIER, THEOPH. Caprices et zigzags, 3e éd. Paris 1884. 8°. U. B. Amst. I Blz. 86/105 — c. 1844 — Arnhem, Amsterdam, 's-Gravenhage, Rotterdam. 2 Blz. 87/98 — C. 1844. De schrijver° bezoekt het rijksmuseum.

321

CLEMENT, K. J. Reise durch Frisland, Holland and Deutsch- land im Sommer 1845. Kiel 1847. 8°. U. B. Amst. I Blz. 32/218 — zomer 1845 — Delfzijl, Appingedam, Groningen, Dokkum, Leeuwarden, Sneek, Harlingen, Franeker, Amsterdam, Zaandam, Purmerend, Monnikendam, Broek-in-Waterland, Haar- lem, 's-Gravenhage, Delft, Rotterdam. 2 Blz. 179/180, 186/188 -- Juli 1845. De schrijver 3 bezoekt de Mozes- en Aaronskerk, het koninklijk

i Therese von Bacheracht geb. von Struve (1804-1852), duitsch schrijfster van wie een veertiental boeken bekend zijn. In 1849 huwde zij den overste in nederlandsch-indischen dienst H. von Lirtzow, dien zij naar Java vergezelde, waar zij drie jaar later overleed. Zie Hans Schroeder Lexikon der hamburgischen Schritsteller bis zur Gegenwart dl I blz, 115. VII blz. 375 Der Orient. Berichte, Studien and Kritiken fur jüdische Geschichte and Literator. Jahrg. III (1842) nr. 37, blz. 292, 2 93. 2 Théophile Gautier (1811-1872), beroemd fransch letterkundige. 3 Knut Jung Bohn Clement (1803-1875), duitsch geschiedkundige, privaat-docent in de geschiedenis te Kiel, later te Hamburg. Zie A. de Guber- natis Dictionnaire international des écrivains du jour dl i hlz. 64.4, en Friedr.

Volbehr Professoren mud Doce , zten der Christian -A lb rechts- Universitdt zu Kiel 1665—i837, blz. 83. DINGELSTEDT, LUDOVIC 18 45 231 paleis, den manufaktuurwinkel van Kopke en Upmanns, het Keul- sche koehuis op den Nieuwendijk.

322

DINGELSTEDT, FRANZ. Jusqu'à la mer. Erinnerungen an Holland. Leipzig 1847. 8°. G. O. B. Rott. i Blz. 14/228 — zomer 1845 — Arnhem, Scheveningen, 's-Gra- venhage, Delft, Amsterdam, Rotterdam. 2 Blz. 154/165, 202/203 — zomer 1845- De schrijver' bezoekt het koninklijk paleis en de strafgevangenis voor meisjes. 323

LuDOVlc, C. Flüchtige Bemerkungen auf flüchtiger Reise durch einen Theil van Belgien, Holland and England. Dresden U.S.W. 1846. 8°. -- Met pl. U. B. L. i Blz. 5/86 — Oct. 1845 — Nijmegen, Dordrecht, Rotterdam, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Amsterdam. 2 Blz. 57/82 — Oct. 1845. De schrijvers logeerde in Hotel des Pays-Bas, eigenaar Guimont. Hij bezocht een concert in Casino en hoorde daar de beroemde Rubini en Persiani, de beurs, het koninklijk paleis, een diamant de Nieuwekerk, de Portugeesche synagoge, het rijks--slijperij, museum. De koopman E. Bohm vergezelde hem op zijn wandelingen door de stad. 324

RACHEL d'après sa correspondance par Georg. d'Heylli. Av. 4 portr. à l'eau-forte gray. par Massard. Paris 1882. 8°. U. B. Amst. i Blz. 166/178 — Juni 1846, Juni 1847, Juni 1848 — 's-Graven- hage, Amsterdam, Rotterdam. i Franz Dingelstedt (1814-1881), duitsch dichter, journalist en theater- directeur. Zie .41/gemeine Deetsche Biographie. 2 C. Kaskel ? 232 RACHEL, ANDERSEN z846—i847

2 Blz. 166, i68/169, 1 77/179 — Juni 1846, Juni 1847, Juni 1848. In Juni 1846 trad deze beroemde tragédiennes op in de stads waar zij volgens haar schrijven aan mevrouw Emile-schouwburg, de Girardin buitengewoon succes had, een „succes du silence le plus réligieux (le plus flatteur peut-être) ", zoodat zij „cette bonne ville d'Amsterdam" dan ook verliet „la tête, le cceur et les poches pleins de toutes ces choses qu'il faut pour être à peu près heureux dans ce monde". Zij moest beloven een volgend jaar terug te komen, wat ze deed. Ook toen had zij wel een artistiek, maar geen financieel succes en in 1848 was van dat laatste in het geheel geen sprake en was ook het eerste zeer gering door de slechte troep, die haar vergezelde 2.

3 2 5

ANDERSEN, H. C. Mit Livs Eventyr. Kjobenhavn 1855. 8°. Met portr. U. B. Amst. Sarnlede Skrifter, Bd XXI/XXII. i Blz. 405/413 -- Mei 1847 — Deventer, Amsterdam, Haarlem, 's-Gravenhage, Rotterdam. 2 Blz. 406/408 — Mei 1847.

z Elisabeth Rachel (ongev. 582o—i858). 2 In 1846 trad zij hier op in Horace van Corneille, Phèdve van Racine (als hoedanig de beoordeelaar van de Amsterdamsche Courant mevrouw Muller Westerman, leerlinge van mevr. Wattier, stelde boven Rachel; ook Jacob van Lennep kan de fransche tragédienne niet hoogelijk roemen, zie den brief aan zijn vader opgenomen in M. F. van Lennep Het lezen van mr. Jacob van Lenneb ze dr. dl I blz. 298), Marie Stuart van Le Brun, Virginse van Latour, Andeomaque van Racine. Zie over deze voorstellingen het in de amsterdamsche bibliotheek berustende zeldzame boekje Voorstellingen van Mlle Rachel te Amsterdam. Amsterdam 1846. In Juni 1847 speelde Rachel hier in Jeanne d'Arc van Soumet, Britanicus van Racine, Polyeucte van Corneille en A thalie van Racine ; het volgend jaar alleen in Lucrèce van Ponsard en Phèdre van Racine. ANDERSEN, BELL, KOHL 1847-1849 233

De schrijver' komt door prof. Willem Vrolik in kennis met mr. Jacob van Lennep, ten wiens huize hij allerhartelijkst ont-

vangen wordt 2 .

326

BELL, ROB. Wayside pictures through France, Belgium and Holland. London 1849. 8°. — Met houtsn. K. B. Brussel en Bibl. Frankf. 1/2 Blz. 439/45 2 — c. 1847 — Amsterdam. De schrijver', die van ons land slechts onbeduidendheden weet te zeggen, heeft 't op gen. blz. over de amsterdamsche kermis.

3 2 7

KOHL, J. G. Reisen in den Niederlanden. 2 Bde. Leipzig 185o. 8°. K. B. 's-Gray. i Dl II blz. 127/333 — 1849 — Rotterdam, Schiedam, Vlaar- dingen, Delft, 's-Gravenhage, Scheveningen, Leiden, Haarlem, Rijnsburg, Katwijk-aan-Zee, Broek-in-Waterland, Amsterdam, Utrecht, Wijk-bij -Duurstede. 2 Dl II blz. 169, 290/294 — 1849- De schrijver 4 geeft over Amsterdam slechts eenige vluchtige opmerkingen en noemt geen personen of gebouwen 5 .

i Hans Christian Andersen (í805-1875), de deenscbe sprookjesdichter en romanschrijver. In 1858 verscheen J. J. A. Goeverneur's vertaling van deze zelf-biographie te Leeuwarden. 2 Zie over dat bezoek de anecdote in M. F. van Lennep Het leven van Mr. Jacob van Lennep 2e dr. dl I blz. 325 noot 5. 3 Robert Bell (1800—i867), engelsch journalist en vruchtbaar schrijver Zie over hem Dictionary of national biography. 4 Johann Georg Kohl (18o8-1878), duitsch aardrijkskundige en schrijver, ook bekend om zijn historische werken. Zie Allgemeine Deutsche Biographies 5 Toch is zijn boek wel vermeldenswaard, daar het een der eerste anthropo- geographische werken is over ons land. 234 JOH. NEP. CZERMAK 1850

328

CZERMAK, JOH. NEP. Gesammelte Schriften, In zwei Banden (3 Thle). Leipzig 1879. 8 0 . — Mit Portr. and Taf. U. B. Amst. In dl I, i, blz. 164 /I75: Reisebilder aus Holland in Briefen an Urn. Prof. Purkyne (Eerder verschenen in Prager Vierteljahrschrift 1851, Bd XXIII, Misc. blz s e.v.). i Blz. 164/175 — Sept. 1850 — Utrecht, Amsterdam, Leiden. 2 Blz. 169/175 — Sept. 1850. De schrijver' bézoekt den dierentuin van het genootschap Natura Artis Magistra, het anatomisch theater in het waaggebouw. Hij spreekt prof. Willem Vrolik, wiens belangrijke patholo- gisch-anatomische verzameling hij ziet.

i Johann Kepomuk Czermak (1828-1873), hoogleeraar in de physiologie te Leipzig, maakte in 185o een studiereis naar Engeland en Schotland en kwam zoo ook in Holland, „der \V'iege der Anatomie ", waar hij met de beroemde medici als Schroeder van der Kolk, Harting, Donders, Mulder en Vrolik kennis maakte. Zie over hem o.m. de biographische schets van A. Springer in het 2e dl zijner Gesammelte Schriften. BIJLAGE 235

BIJLAGE. Boeken, die misschien hadden moeten opgenomen worden, maar die of in geen der nederlandsche, duitsche, belgische, deensche of zwitsersche bibliotheken voorhanden waren Of door den oorlogstoestand niet ter inzage waren te bekomen. 329 BAHRDT, C. F. 1 Geschichte seines Lebens, seiner Meinungen and Schicksale, von ihm selhst geschrieben. 4 Bde. Berlin í79o. 80?

330 BEYTRAEGE — [JOH. LUDW. ORDER'S] — zur Oeconomie, Cameral- and Policeywissenschaft, aus dessen Berichten von seinen Reisen nach der Schweitz, Holland, Frankreich and Eng- land im Jahren í75q and 1763. [Herausgeg. von Hintze]. Dessau 1782. 8°. 331 BLESSINGTON, [MARGARETH POWER, countess of] 2. Journal of a tour through the Netherlands to Paris in 1821, London 1822. W.

33 2 CLAUSADE, Feuilles de voyage. Paris [1834]. 8 °. Oud-Nederland. Veilingcatalogus Fred. Muller. Dec. 1906 nr. r 043 i Karl Friedrich Bahrdt (1741-1792) duitsch theoloog. Zie over hem Historisches Taschenbuch x866, blz. 203. 2 Margareth Power, comtess of Blessington (1789-1849), engelsch schrijfster. 236 BIJLAGE

333 DIARY of occurrences on a journey through a part of Belgium, Holland and up the Rhine to Mayence, and then to Paris, in. 1828. London 1828. 8°. 334 GEDANKEN . Verniinfftige --. liber allerhand historische, critische and moralische Materien [von JOACH. CHRISTOIH NE- MEIZl]. 4 Thle. 1739-41. Frankfurt a. M. 8°.

335

GORDON, P. L. 2 Belgium and Holland. 2 vol. London 2834. 8°.

336 GUNN, [HARRIET]. Letters written during a four days tour in Holland in the summer of 1834. [Edited by D. Turner.] Privately printed. London 18J4. 8° 387 JACOB, W. A view of the agriculture, manufactures, statistics and state of society of Germany and parts of Holland and France. Taken during a journey through those countries in 1819. London 182-0. 4°. 338 MARCEL, Reisen and Bemerkungen durch Frankreich, Italien, and die Niederlande. Aus dem Franz. 4 Thle. Berlin usw. 1787. 8 °. W. ENGELMANN Bibliotheca geographia blz. 256 en A. VAN DER LINDE Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunst dl I blz. XXVII nr. 503.

I Joachim Christoph Nemeiz (1679-1753), duitsch schrijver, vertoefde in 1712 en 1713 geruimen tijd in ons land. Zie over hem J. C. Strodtmann Das neue gelehrte Europa IV blz. 942 en Allgemeine Deutsche Baographie. 2 Pryse Lockhart Gordon (1762-1834), engelsch schrijver. B. g. boek noemt de Dictionary of national biography zeer onderhoudend en van veel waarde voor de kennis der oorzaken van den Belgischen opstand. 3 William Jacob (1762 ?-1851), engelsch reiziger en veelschrijver. In de Recensent ooh der recensenten jaarg. XIV 2 (1821) blz. 297 wordt de auteur verkeerdelijk Jones genoemd. BIJLAGE 23

339

QUARREL. Reisen durch Deutschland and Holland each Suri- name. 1783. 340

REILL, PAT. Journal of a horticultural tour through some parts of Flanders, Holland and the north of France in the autumn of 1817. Edinburgh 1823. 8° 341

RELAZIONE di una corsa per varie provincie d'Europa. Pavia 1786. 8 °. Amat di S. Filippo Studi biografici e bibliografici sulla scoria geografrca in Italia. Ed. 2a. Append. blz. 24.

342

SENDSCHREIBEN eines 6sterreichischen Touristen, gesammelt and herausgeg. von Corn. Viktor. Bd I—III. Leipzig 1838. 8° A. van der Linde Geschichte der Erfindung der Buchdruchhu'nst dl I blz. XXIX nr. 557.

343

SHERLOCK, MART.' Lettres d'un voyageur anglois. Privately printed. Londres [Geneva?] 1779. 8 ° Engelsche vertaling, Londen 1780. 4 0 . — Duitsche vertaling, Frank- fort en Leipzig 1780. 8°.

344

STOELZER, CHR. AUG. voN. Bruchstucke'a.us demTagebuche iiber einee Durchflug durch Holland and einen Theil Deutsch- lands. Gërlitz 18o6. A. van der Linde Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunst dl I blz. XXVIII nr. 525.

i Martin Sherlock (gest. 1797), engelsch reiziger. 238 BIJLAGE

345

SZAMOTA, STEPH. Régi magyar utazók Europában. (Hongaar reizigers uit den ouden tijd in Europa). Met inleiding-sche van Herm. Vámbéry. Amsterdammer. Weekblad, 1917 nr. 2099 blz. 9.

346

TISCHBEIN, WILILI Aus meinero Leben. Herausgeg. von Schiller. 2 Bde. Braunschweig iS6i. 8°. U. B. Breslau, Halle, Bonn e. a.

347

TOUR — A family — through South-Holland, up the Rhine, and across the Netherlands to Ostend [by R. BATTY 2]. London 1831. 12°. Family Library, vol. 23. English catalogue of books 1835-1862.

348

VUES de Flandres. Sketches in Flanders and Holland; with some account of a tour through parts of those countries, shortly after the battle of Waterloo in a series of letters to a friend. London 1816. 4° 349

WANDERUNGEN durch Italien, Frankreich, England and die Niederlande. [Von] N. Quedlinburg and Leipzig 1834. 8° A. van der Linde Geschichte der Erfindung der Buchdruckkunsi dl I blz. XXVIII nr. 547.

i Johann Heinrich Wilhelm Tischbein (1751-1829), duitsch schilder en graveur. Hij werkt eenigen tijd in Holland, zie Fr. Landsberger Wilhelm Tischhein blz. 6, 15-17. 2 Robert Batty (gest. 1848), engelsch officier on teekenaar. REGISTER 239

REGISTER. De 1'leiukapitaal gedrukte namen zijn die der reizigers, de namen der door hen bezochte Nederlandsche plaatsen zijn gespatieerd. Aalmoezeniersweeshuis, vondelingenge- Amerongen.. ,i6, ,8x, 209, 2,6, 260, 261 sticht 26, 58, 72, 112, 122, 163, x8o, A nier s f o o r t 9, 43, 44, 4 8 , 49, 6o, 78, 201, 207, 2 11 , 216, 22 3, 2 33, 2 3 8 , 254, 96, 100, xo6, 107, 114, 124, 126, 128, 134, 258, 268, 290 143, 1 44, 1 4 6 , 1 72, 177, 18,, 189, 216, Aalst ...... 163 220, 228, 230, 234, 235, 238, 241, 254, 261,305 Aal ten ...... x54 Amory, David...... ,o6 Abcoude ...... 94, 237 304 Amstelsluizen ...... 96 Abric-Encontre, Mme...... 284 Amsterdamsch Welvaren, bewaarschool 284 Academie - Koninklijke - van beel- Anatomisch theater 56, 96, io6, III, 156, dende kunsten boven de beurs...... 288 163, 166, 174, 1 75, 176, 184, 203, 205, Acosta, don Jeronimo d' ook genoemd zo6, 224, 227, 23 2 , 247, 258, 261, 266, Mozes Curlel of Geronimo Nunez da Costa, 269, 270, 276, 279, 328 juwelier ...... 79, 90 ANDERSEN, HANS CHRIST ...... 325 ADLER, JAI{. GEORG. CHRIST...... i86 St. Andries ...... 25, 34 Admiraliteits- of Prinsenhof (admiraliteits- Angeloch ...... 69 gebouw) ...... '7t 43, 57, 6o enz. An u m...... 15 na 1807 zie stadhuis. Ankers - Proefplaats voor -...... 146 Admiraliteitsmagazijn (arsenaal) 57, 6o, ANOT, PIERRE NIC ...... 212 61 enz. Antonides, Johannes van Alkmaar, zie Adriaansen, Pieter vader en zoon, chirur- Theunisz, Jan. gijns ...... 103 Apeldoorn ...... x4 6 , 1 72 , 2 54 A d u a r d ...... 16 Apostool, Cornelis, graveur en custos van Advielle, Vict ...... I13 het Trippenhuis...... 205, 276 Aeneae, Henr ...... 207 A p p i n g e d a m ...... 321 Alberti, E. P'., predikant ...... 171 APRONIus, AuLUS...... 77 A lb lasser d am ...... 176, 295 Arbussy, A. d', waalsch predikant.... Io8 Alfen aan den R11n15,38,116,x36, ARCFIIBALD ...... 257 146, 190, 216, 237, 23 8 , 254, 26, Archief - Stedelijk - ...... 314 Al fen N.Br ...... 172 Arcioni, Paolo...... 54 A 1 k in a a r 22, 28, 33, 35, 51, 6o, 94, 96, ARLINCOURT, CH. VILT. PREVBT D'...... 304 Ioo, Io8, III, 124, 1 39, 1 43, 2 5 2 , 153, Armenhuis - R. K. - ...... '75 1 55, 167, 172, 1 73, 1 76, 204, 2 07, 235, A roem u i den 5, 6, x2, 1 5, 20, 5 1 , 5 8 , 261, 264, 2 65, 278, 304, 305 98, 238 Allart, boekhandelaar ...... 235 Arnhem 9, 13, 2I, 26, 27, 30, 3 1 , 33, Allerwelt, Peter, koopman ...... 61 55, 6o, 72, 76, 78, 90, 96, Ioo, 102, A 1 m e 1 o o 134, 159, •177, 178, 220, 228, 235 107, 112, 114, 115, 11 7, 12 5, 1 45, 149, Alsop née Majolier, Christine R...... 284 153, 167, 172, 181, 190, z16, 230, 232, Alsop, Robert ...... 284 233, 235, 244, 260, 26,, 268, 286, 288, ALTMEVER, JEAN j ACQ ...... 318 302, 3 04, 3 05, 314, 320, 321 Altstromer, Aug., van Hamburg...... 143 ARNOBAT, CH. P. COSTE n' ...... 166 A m e l a n d :...... 6r, 93 Artis, Natura Artis Magistra - dierentuin A m e l i s w a a r d ...... 168 van het genootschap-...... 317, 328

240 REGISTER

Asperen ...... 57, 58, 295 Bernard, J. Fr., boekhandelaar...... 123 Assen ...... 39, 78, 187, 234, 305 Bertelman, Jan George, musicus...... 260 Assendelft ...... 143 Besseling, dr ...... 267 22As t e r t ...... 4 Best ...... 163 Astronomisch observatorium van Van de BETHMANN , LUDW ...... 3 1 4 Wal...... 1 43, 152 Beuringen, Jan van ...... Io6 Athenaeum Si, 58, 61, 65, 72, 86, 90, io6, Beurs...... 26, 29, 30, 32 enz. 141, 168, 224, 229, 238, 254, 270, 273 Beusekom ...... 254 Austerlitz ...... 232 Bevelmaan, Andries, diamantklover en Avenhorn...... 172 slijper ...... 290 Axel...... :..... 96, 305 Beverwijk ...... ro8, 143 176, 265, 3 05 Baarle-Nassau ...... 5 Bewaarschool Amsterdamsch Welvaren.. 284 BACHERACHT geb. VON STRUVE, THERESE 319 Beyer, Jan de, teekenaar en graveur.... 154 Badhuis in de Plantage...... 224, 227, 244 Beyerd ...... 4 1 , 72, 94, 102 BAHRDT, KARL FRIEDR ...... 329 Beyerlandt, firma Abraham van, eigenares 204BALBI, ARM. DE ...... van een civetkattenhuis ...... 5 6 Balk...... 172 Bibliotheek v. h. Athenaeum [Stads- Bailgueri, Zweedsch handelsagent...... 139 bibliotheek) 65, 72, 95, Io6, Io8, III, B 2 allo o ...... 34 137, 1 4 1 , 1 45, 1 54, 186, 224. 238, 3 1 4 Banchem, Fred. van...... 41 Bibliotheek der Doopsgezinde Gemeente 26o 100Bank van ]eening...... 72, 98, Bibliotheek van het Koninklijk Instituut 261Barbiers, Pieter Pietersz ...... 260, 3 1 4 BARCHEWITZ, ERNST CHRIST ...... 104 Bibliotheek der Remonstrantsche kerk 168, 238

BARGRAVE, Rae ...... 49 Bicker, Cornelis...... 41 BARKHAUSEN, HEINR. LUDW. WILLIBALD 18o Bidloo, Godefr., lijfarts van Willem III 103 Barrière, F ...... 48 Biema, Ed. van...... 125 Bartolotti, Guillielmo - Willem van den Bierens, D ...... 261 Heuvel gezegd -, bankier, handelt onder Biljoen ...... 261 de firmanaam, van Calandrini en Zoon 2r, Bilt - Het- (Fr.) ...... 172 34, 39 Bijt -De - (U.) ...... 254 Barvete of Barbette ...... 51 Binnengasthuis 1 5, 1 7, 21, 24, 26, 35, 4 1 , 313Bath (Z.) ...... 44, 49, 51, 53, 58, 6 , , 72, 79, 88, n6, BATTY, R...... 347 102, rr6, 122, 156, 163, 174, 1 75, 1 95, Bauman, Baumann of Beaumann, tabaks- 196, 202, 226, 227, 234, 23 8, 2 5 2, 254, handelaar ...... 120 258, 266, 268, 271, 279, 307, 317

Beatis, Ant. de...... 3 Birken, Sigmund von...... 55 Beaumont, C. J. van, directeur der Birrius, kunsthandelaar ...... xo6

Oost- Indische Compagnie...... 156, 169 Bissing, kok ...... 78 Beautereau, Franschman ...... 176 o BEAUVOIR, ROGER DE ...... 295 BJORNSTAHL, JAC. JONAS ...... 168 BECHER, JOH. JOACH ...... 69 BLAINVILLE, DE ...... 202 BECKMANN, JOH ...... 146 Blauw Jan 125, 1 36 , 1 37, 1 4 1 , 1 43, 1 46 , Beckmann, Joh. Christoff ...... 16 r56, x57, 168, 1 70, 1 7 1 , 1 73, 1 74, 192 Beeck, Pieter Pietersz. van...... 69 Blaeu, Johan, kartograaf...... 71, 72

Beekhuizen ...... z6r Blaeu, Pieter, uitgever ...... 72

Beemst,er-De- ...... 94, 172 Blaeu, Willem, uitgever ...... 39 Beer, Nicolaas de, -kapitein ...... 143 Blasius, Prof. G. geneeskundige ...... 65

Begeman, Egb., predikant ...... 268 Blencowe, R. W ...... 79 Begijnhof 6x, 76, 90, io6, 113, 124, 1 4 1 , Blerik...... 240 164, 1 67, 234, 238, 290 BLESSINGTON, MARGARETII POWER, BEHR, JOH. VON DER...... 4 2 countess of...... 33 1 B ei er, gem. Oosterland op Schouwen Bleyenburg, mevr. Ahda van...... 124 en Duineland ...... 17 Blinde Wereld, brouwerij bij het Zwa- Bellen ...... 78 nenburger bruggetje, op hooge feest- Beider en Comp. H. -- kaarsenfabriek van 305 dagen in gebruik als kerk voor de Lu- BELL, ROB...... 326 therschen ...... BELLI, FRANC ...... $4 Blindeninstituut...... 235, 268, 288, 310 Belmonte, Don Eman. de...... 90 Blocquery, Salomon van de, comnussaris BENARD, Nic ...... 29 van de Oost-Indische Compagnie.... 78 Berewoud, olieslager ...... 190 Bloemendaal... 363, 187, 254, 268, 304 Berg, Marcus, zweedsch koopvaardij- Blokzij] ...... ,o6, 264 kapitein...... 139 Blot van Lyon, gids te Amsterdam van de Bergen - op-Zoom 3,5,9,10,15,27, Monconvs ...... 6o 20, 21, 22, 24, 33, 47, 5r, 55, 57, 58, 76, Blum, Joh., luthersch predikant...... 77 96, xoo, iz6, 138, 140, 153, 158, 161, Bnm Opallnsky, graaf von...... 43 199, 205, 215, 228, 235, 23 8, 249, 263 Bode graven, 26, 76, ir6, 127, 146, Berger...... 230 159, 220, 237, 23 8 , 254 261 Bernard, Jacq., waalsch predikant .... 92 Boeckelman, Corn., chirurgijn...... 203

Bohm, E., koopman ...... 3 2 3 BR17L7N, JOH ...... r39 Boek- en kaartenwinkels : Bremer, Johannes, doopsgezind voor- Allart ...... 2 35 ganger ...... 137 Blaeu ...... 39, 4 1 , 43, 7r, 72, 76, 77 Brentano, Italiaan ...... 148 H D. Bosch ...... 2 35 Brentano, A. J...... 232, 2 34, 261 Wed. Mercy Bron ning ...... 77 BRERFTON, WILL ...... 3 8 P. van Damure ...... r76 Breukelen ...... 94 G. Dufour ...... 261 BREVAL, JOHN DURANT ...... 114 J. B. Dusaulchoy ...... 176 Brielle 1 3, 1 4, 1 5, 1 7, 3 8 , 5 1 , 61, 70 75, Elzevier ...... 6o, 72, 76, 77 76 , 77, 79, 8o, 94, 97, 98, ,o6, 107, L. A. C Hesse ...... 233, 2 35 Io8, lno, 114, 116, Ier, 1 4 0 , 1 43, 1 44, Hondms ...... 4 1 1 5 2 , 1 53, 1 5 8 , 1 59, 16 3, 165, 16 7, 1 7 2 , Romein de Hooghe ...... 77 1 73, 1 9 0 , 1 98 , 199, 204, 205, 206, 223, Wed. Gerard Hulst van Keulen ...... 2 35 232, 2 3 8 , 2 4 1 , 2 55, 2 57, 2 73 J.J. Hummel ...... 162 Brienen van de Groote Lindt, W. J. v. z61 Janssonius ...... 72 Brockhaus, Fr. Arn, boekhandelaar.... 233 De la Chaux ...... 3 05 Broek -in- Waterland 143, 148, 1 55, enz. Hendrik Laurentz ...... 39 Broe k h u i zen ...... 240 Mortier ...... 176 Broes, W., predikant ...... 268 Wed. Mortier, Covens en Mortier...... Brom, 76 2 35 ( ...... 74, Joh. Muller ...... 3 0 5 BROMLEY, WILL ...... 97 M. M. Rey ...... 162, 166, 176 Brondgeest, Alb., kunsthandelaar ...... 26, Jan Rieuwerts ...... 99 Broughton ...... 32 Schouten ...... 176 Brouwer en Zoon, J., in tabak ...... 2 35 C. G. Sulpke ...... 305 Brouwershaven ...... 20, 238 Waesbergen ...... 77, Ion BROWN, EDW ...... 65 Wetstein ...... ron BRUN, SAM ...... 23 Boerenvischmarkt ...... 3 8 Brunet, J. C. de, consul- generaal van Boers ...... 183 Rusland ...... 301 Bohl, Johann Christian, medicus ..... 116 Brunner, P. L ...... 47 Boitard, Fr., fransch schilder.. 106 Bruyn, Arent, scheepsbouwmeester ..... 1 43 Bokste] ...... 163 170 Bruyn, Corn. de, schilder, graveur en reezi- BOLLINGiUS, FRED ...... 68 ger ...... io6 Bolongari ...... 148 Bruyn, Jan Jacob de ...... 1 54 Bolsward...... 15, 96, ,o6, 2 34, 3 05 Brij...... 58 Bommel-Den - ...... r4, r7 Buchner, Wllh ...... 289 Bonn, Andr., hoogleeraar 203, 206, 227, 2 33 Budé, E de ...... 9 2 Bontemante], Hans, schepen...... 69 Buescu, jou. GEORG ...... 1 94 Borg, J. ter, doopsgezind voorganger.... 268 Sulfa en Co ,kunsthandel ...... 235, 252 Burke] ...... 241 B ulks 100 t94,157,205,2 10 , 2 33, 2 34, 265, 277 Borri (of Burrhus), Giuseppe Francisco, Buitengasthuis (pesthuis) 6,, 156, 163, 175, alchymist ...... 55, to 1 80 , 195, 227, 2 33, 238, 252, 254, 25 8 , Bosch, van den, bankier ...... 200 266, 268, 271, 279, 3 07, 3 1 5, 3 1 7 Bosch, Bern. de ...... 154, 205 Buitenplaatsen : Bosch, H. D., boekhandelaar ...... 2 35 Driemondt van Jac. de Clercq...... 1 43 Bosch, Hieronymus de, hoogleeraar .. 2 33, 234 Hartenkamp van de Clifford...... 1 43 Bosch, Jeronimo ...... 205, zoo Luxemburg van Pareyra ...... 152 Bosch, joh. de...... 1 54 Nordwolffshagen ...... 1 49 Bosscha, H, rector der latijnsche school 2 33 Ruygenborch van Abr. de Haan..... 1 43 Botsman, natuur- en werktuigkundige 143 Saarhof van Sillem ...... z69 Boullier, J. L., waalsch predikant ...... 206 Tulpenburg van Is. de Pinto 116, 125, Boutreau, Franschman ...... :... 176 133, 1 43 Bouwer, boekdrukker ...... 235 Watervliet van Corver ...... 1 43 Bovio, GIULIO DE...... 76 Buiten van prof. J. Burman ...... 143 Bovio, GUIDO DE ...... 76 Goll van Franckenstein.. r7r BOWDLER, THOM ...... 202 graaf de Hompeche...... 15. 2 Bowles, Engelschman ...... 138 ., ., Insinger ...... 3 04 Braakman, A., boekhandelaar...... io6 Dirk Marsells...... 155 Braamcamp, Gerrit, eigenaar schilderijen .. „ de Smeth ...... 1 43 ... . 1 kabinet 33, 1 43, 1 4 6 , 1 52, 1 55, 1 57 Buitenpost ...... 16, 39 Bramer, Day., horlogemaker en prenten- BULLY, Run. AUG. ROGER DE...... 2 95 verzamelaar ...... ro6 Burg, Coenraad, schepen ...... 69 Brand in de schouwburg, 1772...... r6o, ,61 Burg-op- Texel ...... 153, 178 Brandt, Conrad, drogist...... 136, 174, 190 Burgersdijk Jr., L. A. J ...... 6 Bray. Will ...... 4 1 Burman, Joh., hoogleeraar...... 136, 156, z68 Breda ...... 3 9, 22, 24 enz. Burman, N. C., hoogleeraar...... 203 Bree, Jean Herman van...... 124 Burman, Nikolaas Laurens, hoogleeraar Breen, Joh. C...... 56 156, 163 x68 242 REGISTER

Burman, Petrus, hoogleeraar en bibli, the- Clercq, Jacob de, koopman ...... 1 43 cans ...... '45, 146, 168 Clercq, Peter de, koopman ...... 143 BIJRNEY, Cii...... 162 CL.-,.,. Will,.,,. ,l,. Busino, Orazio...... 30 Clericus, Joann, zie Le Clercq, Jean. ISusserus, Hendr...... '54 Clermont, Godefroi, waalsch predikant Buuren, Isaac van, bankier ...... 77 108, 112 Buurt, Adriaan, predikant ...... 156, 168 Clermont, N., organist der Westerkerk 106 Buurt geb. van Lyndeo, mevr. J. R... ,68 Clifford, G., bankier ...... '34 Buyck, Joost...... Clifford, Henry, bankier ...... 143 l3uyck, Nel Sybrantsdochter...... Clifford, Jan, bankier ...... '43 Bijlandt, Lodewijk graaf van, schout-bij. Clifford, Pieter ...... '43 nacht ...... 181 Clifford, geb. van Marselis, mevr. A. M. '43 Cabar, Zweed...... 60 Clifford geb. Sautijn, mevr. C. C...... '43 CAIMO, NORR...... 140 Clifford geb. Wolters, mevr. Anna...... '43 Calandrmi en Zoon bankiersfirn,a zie: Clockner, J C., naturali'4. 156, 168, 171, '74 (Willem van den Heuvel gezegd Guil- Coders, L. B., kunsthandelaar...... 235 lielmo Bartolotti) ...... II, 24 Coelenbung, Martin, handelaar in oude CALDERWOOD, MARGARET...... 138 munten ...... 'o6 Calkoen, Jan...... 235 Coen, Abraham, joodsch godgeleerde en Calkoen, Nicolaas...... '57 philoloog ...... 32 Calkoen Wzn., Pieter...... '54 Coeuriot, operazanger ...... 269 Camorzi, J. B., consul-generaal van Oosten- COGAN, THOM...... 209 rijk ...... 301 Cohen [Coin of Covn], Abraham, hoofd- Camper, Petrus ...... 172, 192 participant der West-Indische Com- Canne, John, voorganger . der Brownisten 38 pagnie...... 69 Capadocci, familie...... 150 Cohen, T ...... 274 Capadoce...... 230 Cohen de Herrera, Abraham, joodsch god-

Capadose, A...... 3 , 5 geleerde en philoloog...... 32 Capelle ...... 5' Collegium Musicum ...... 112 Capelle, Nic. Rochusz van...... 78 Comenius, Johan Amos ...... 6, Cxcii, Italiaan...... 146 Concert ...... 142, '93 Carpeutier Pietersz., Roel.and, bewindheb- in Casino...... 323 ber der West-Indische Compagnie ...... 69 door Collegium musicum...... 112 Caroline en Charlotte enfants du sieur in Felix Menitus ...... 256, 269

Frédgric", zangeressen...... '43 inFrascati...... 3 , 3 CARR, JOHN ...... 232 in de Man6ge...... 143 CARTER, HARRY WILL...... 258 bij Richmond...... '43 CASANOVA DE SEIGNALT, GIAC...... 142 zie ook orgelspel. Casino...... 323 CONTARINI PIETRO ...... 30 CASTELLI, Gros...... 54 Contat, Mlle., tooneelspeelster...... 226 CASTELNAUT, DE ...... 36 Cookson, Engelschman...... 138 Castelyn...... iiff Coq, zweedsch edelman ...... 6o Castle, Ed...... 285 CORIATJunior ...... '5' Castro Mz., D. H. de...... 32 Corput, J. F. van den, gouddraadtrekker 235 Catalani, Angelica, zangeres ...... 246 CORNER, MARCANTiO...... 24 Cate, Andries ten, musicus ...... CORYAT, THOM...... 20

Catuwe, chirurgijo...... 103 Costa, Is. da ...... 268, 3 , 5 CAYLEV, CORN...... xffi Coudere ...... 171 Cellius ...... '4 Cramer, Jacob, koopman...... '43 Centen, Sieuwert, koopman...... 143 Cramer, M. H...... '7' CHAMBERS, WILL...... 3" COURTANvAUX, FRANC. C6SAR LE TELLIER Chapman, engelsch bankier...... 58 DE...... 152 CHARLES-QUINT ...... 4 COUSIN, Vicp...... 297 Charlois...... 247 COYER, GABR. FRANÇ...... '55 Chateleun, Zacharia, fransch boekhandelaar 112 Cranenburgh, H. van ...... 26, Cheissac, De, Franschman...... 176 Cras, H. C. hoogleeraar ...... i68, 206, 229 Chevalier ...... 112 Crecelius, W ...... 18 Chevallier, familie...... Creutz, makelaar...... '43 Chevallier, P predikant ...... 268 CREUZER, GEORG FRIEDR...... 236 Cbevrières, J. G. de, fransch schrijver. 123 Crevecoeur...... 57, CHRISTIAN ERNST, markgraaf van Bay- Crevenna, P. A. Bolongaro 168, 171, 200, bI reuth...... 55 Crommelin, Daniel...... '43 Christina van Zweden ...... 39 Crommelin, Julian, bankier ...... 301 Chuquet, Arth...... '97 Croneuburg, Gotth., apotheker, munt- Cinq-Mars ...... 43 verzamelaar...... 1o6 Civetkattenhuis ...... 56 Cunningham, Allan ...... 250 CLAUSADE ...... 332 Cuthbertson, John, werktuighundige.... 224 CLEMENT, KNUT JUNG BOHN ...... 321 Cyrillus, Paul...... 51

CZERMAK, JOH. NEPOMUK ...... 328 Doorwerth ...... 125 DAIGNAN, GUILL ...... 1 75 Dordrecht ...... 3, 9, 22, 15 enz. Dalberg, Zweed ...... 168 Dorneck ...... 150 Dam, Willem van, advocaat der Oost- Dort, C van, klokkenist van het stadhuis Io6 Indlsche Compagnie ...... 78 DOUGLAS, JAMES ...... 182 Damroe, P. van, boekhandelaar 168, 176, Drabitius, Nikolaas, boheemsch geeste-

1 78 , 1 92, 1 93 lijke ...... SI Dams, koopman ...... 58 Dreyer, Arendt, commissionair...... 1 39, ' 1 43 DEICHSEL, JOH. GOTTL ...... 112 Dreyer, T E. en M., tabakskooplieden 2 35 Deiman, Joan Rudolph, scheikundige 192, Driebergen ...... 261 zo6, 224 Dronrijp, Bern. boden beeldengieter.. 89 Deknatel, Johannes, doopsgezind voor- DRO]'SEN, JOH. FRIEDA ...... 224 ganger ...... 1 37 D r u m p t ...... 2 54 Del Court geb. Dortmund, mevr...... Io6 Du BOCAGE, MARIE ANNE ...... 133

D e 1 d en 8 3, 107, 12 4, 1 46 , 1 54, 1 59, Du Bois, Arnoud Joseph de Brigode, 172, 234 koopman ...... 112 Del f s haven 1 5, 34, 38, 4 1 , 04, 98 , 1 36. Du Bois, Henry, in porcelein...... 255 152, 172, 173, ,76, 205, 216, 238, 261 Du Bois, Mevr., in porcelem...... 261 Delft ...... 3, 12, 14 enz Dubourg, Louis Fabr., schilder en graveur 154 De li z Il 1 1 3, 15, , 6, 19, 28, 4 8 , 66, 8 7, Du Bois, Carl Sylva, fransch schilder en io6, 136, 207, 321 handelaar ...... Io6 DE Luc, JEAN ANDRé ...... 172 DUCHESNE ainé, JEAN ...... 276 Demetrio ...... 24 Dudok van Heel, machinefabriek van Paul DESJOBERT, Louis ...... 176 van Vlissingen en ...... 305 Dessauer, J. H., tooneeldlrecteur...... 220 Duker, P. G., bankier ...... 2 33 DETIIMAR, F. W ...... 305 Dull J ansz., Anthony, consul van Denemar- Deuteren ...... 52 ken ...... 262 Deutz, Jean ...... 156 Dullaart ...... 34 Deventer 13, 44 6o, 83, Io6, 107, 124, DU MESNIL, MARIE ...... 147 1 DUERER, 128, 34, 1 43, 1 4 6 , 1 53, 1 54, 1 59, 1 72 , ALBR.I) ...... 5 1 77, 1 78 , 1 94, 213, 220, 228, 2 34, 2 35, Du Peirou Jz., J ...... ,68 2 54, 266, 267, 3 0 5, 3 1 4, 3 2 5 Dusaulchov, J. B., boekhandelaar...... 176 Diamant, Paul...... 129 Duykeren, Huybert van, scheepskapitein III DIDEROT, DENIS ...... 164 Duyn, J., loodsuikerfabrikant...... 2 35 D ie men ...... 202 Ebersbach, C. H., luthersch predikant en Dlepenheim ...... 2 54 hoogleeraar ...... 2 33 Dieren ...... 79, 96, loo, 216 EBERT, ADAM ...... 77 Dierentuin van Natura Artis Magistra 317, 328 Ebrard...... 55 Diesbach, Amadéus à, Zwitser...... 116 Edam 8i, loo, 1 43, 1 53, 1 67, 173, 18o, Diez, Euphoon- en melodion- virtuoos .... 229 238, 261, 295 Dillingham, Will ...... 13 Eggers, Barth, beeldhouwer...... 89 DINGELSTEDT, FRANZ ...... 322 Egmond ...... ,o8 Dlonigo...... 24 aan den Hoef ...... 94 Dlrcks, Geertruyd ...... 75 Binnen ...... 94 Dlrcksen, Jan ...... 42 aan Zee ...... 94 Dittelbach, Petr, theoloog ...... 99 Eik, van, koopman ...... 143 Doctrina et Amic,tla societeit ...... 305 E i n d h o v e n 57, 58, 6o, 1 63, 170, 1 96 , Doekscheer, Nikolas ...... 154 216, 22 4, 2 35 , 2 3 8 Doel - Den ...... 34 Einsiedel, Von, van Dresden...... 143 Doelen, zie ook Schuttersdoelen...... 49 Eisen, Von ...... 1 43 Doling, Zweed ...... ,68 Elburg ...... 9, 78 Dorflmg, Jan, waard ...... 111 ELEUTHEROPHILOS ...... 254 Does, Van der, muziekmstrumentenfabn- Elizabeth, Koningin ...... 41 kant ...... 235 El s peet ...... Io6 Does burg ...... 13, 90, 202, 181, 230 Engelbronner, H ...... 171 D o k k u m 12, 1 4, 1 5, ,5, 78, 87, 96, Io6, Engelen ...... 58 116, 1 3 6 , 1 4 1 , 234, 288, 321 Enk hulzen Iz, 14, 15, 16, 22, z8, Dolhuis 17, 24, 35, 41, 44, 49, 55, 5 8 , 61 , 33, 35, 45, 46, 60, 61, 8,, 84, 87, 92, 86, 94, 96, Ioo, io6, 112, 122, 1 4 1 , 1 57, 96 , 97, loo, Io8, 121, 122, 1 53, 1 55, 1 57, 16 5, 175, 180, 207, 216, 295 167, 172, 173, 176, 204, 2 34 Domburg ...... 2 3 8 , 305 Enschedé, Joh ...... 5 DONATO, ANT...... 31 Enschedé ...... 159, 235 Donker ...... 15o ERNDTEL, CHRIST. HEINR ...... I03 Doolhof 94, 1 32, 1 52, 1 57, 2 73, 238, 26, Oude doolhof...... 3 8 , 5 , , 5 8 , 78 , 87 I Tijdens het afdrukken verscheen van Nieuwe doolhof...... 3 8 , 5 1 , 5 8 , 78, 87 Durer's reisverhaal een prachtuitgave onder Doorn ...... 76, z61 leiding van dr Jan Vel Ii en mr. Sane. Minier Ft. Doornick, J. C ...... 2 33 in 2 din, Utrecht 1918.

244 REGISTER

Ernst, Roeten ...... 56, FELL, R ...... 223 Erpecum, Jan van, bewindhebber der FELLER, FRANC. XAV. DE ...... 170 West- Indische Compagnie...... 69 Felltham, Owen ...... gt noot

Estrella, Jean Christoval Calvete de..... 9 FERDINAND, ALBRECHT, hertog van EVELYN, JOHN ...... 42 Brunswijk en Luneburg ...... 62 EVERSMANN, FRIEDR. AUG ALEX...... Igo Ferguson ...... 189 Eykstetus, boheemsch geestelijke ...... 5' FERRNER, BERGT ...... 1 43 Fabrieken en trafieken ...... Fierville, Ch ...... 85 ankersmederij ...... r9o, 278 FiLies II ...... 9 blik- en tinfabriek van H. Often...... 235 Finch, L. Keeper, Brownist...... 4' boekdrukkerij van Blaeu ...... 44 FISCHER, CHRIST. AUG ...... 218 Bouwer ...... 235 Fiseaux ...... 1 54 diamantslijperij ...... 2 93, 2 9 8 , Sol, 323 FISK, WILBUR ...... 300 van Bevelmann.. Igo FLIEDNERf THEOD ...... 268 geschut- en klokgieterij...... 72, 146, 168 FORSTER, GEORG ...... 2o6

glasblazerij ...... 6 o, 9 6 Fotherbee, Jo, Brownrst ...... 4 1 glasslijperij van Chr. Pohl...... 235 Fldberg, Zweed ...... 156 goudleerfabriek De rijzende Zon van M. Fodor, C. A., muziekdtrecteur...... 229 van den Heuvel ...... Fokke, G. A. C., geneesheer...... 211 goud- en zllverdraadfabnek van J. F. Fokke, Simon, graveur ...... 1 54 van den Corput ...... 235 Fokkink, likeurstoker ...... 235 houtzagerij van J. A. Waterler...... 235 Folkema, Anna, miniatuurschilderes en Instrumentenfabriek van Hen ...... 235 graveerster...... 1 54 Kleeman enZn 235 Fontein, P., doopsgezind leeraar ...... 168 Van Laun... 235 Fouquet, Franschman ...... 176 P. Wast en Zn 235 Fr an eke 12, 15, 16, 1 9, 28 , 35, 66 , kaarsenfabriek van H. Beider en Comp. 235 78 , 8 7, 9 2 , 96, io6, Iz6, 136, 1 4 1 , 1 57, kampferraffrnadenj van Berewoud..... 290 1 7 2 , 1 74, 192, 207, 238, 268, 288, 3 1 4, 321 katoendrukkerij ...... 190 Frantzen, Hercules, barbier...... 23 kobaltverffabiiek van Ploos van Amstel 190 Frascati ...... 26,, 313 „ Gebr. Lohoff en Co. Igo Fraser ...... 1 43 koperpletterij en slagerij van H de Heus 235 Frédérlc, Sleur, tooneelspeler ...... 143 kwikzilver- en zinnoberfabrtek...... 207 Frederik, hertog van Saksen ...... 78 lakenperserij ...... Igo Fred erlksoord...... 264, 268, 310 lakenweverij van Voomberg...... 235 FREILIGRATH, HERM. FERD ...... 289 leerfabriek van I. F. Helb...... 2 35 FR6NILLY, AUG. FRANC. FOUVEAU DE.. 197 likeurstokerij van Fokkink...... 235 FRESCHOT,...... C...... 1OI loodsmelterij ...... 86 FRICHE, J. C. G ...... 275 loodsuikerfabriek van J. Duym ...... 2 35 FRIEDRICH VON WURTTEMBERG ...... 14 loodwitfabriek ...... Igo FRIKE, CHRISTOFF ...... 8o lijnbaan De groote Zeevaart...... 3 0 5 FRISCH geb. TUTEIN, PAULINE DOROTHEA 220 machinefabriek van Paul van Vlissingen Friso, Johan W Il lem ...... 'no en Dudok van Heel...... 305 Fro:cken, Deen ...... 1 43 messingfabriek van J A. Simon...... 235 FRY, ELISABETH ...... 3 , 5 muziekinstrumentenfabriek van Van der FRYE, W. K...... 245 Does...... 235 Fuchs...... 5 6 muziekinstrumentenfabriek van Gebr. FUERST, GEORG VON...... 122 M. en P. Merger ...... 235 Gaarkeuken bij de beurs ...... 141 olieslagerij „Bengalen" van Berewoud 190 Galei op Spinolai in den slag bij Sluis ver. stalen- zelldoekennaaldenfabriek van P. overd ...... 24 de Ruyter ...... 1..... 235 Gans, Philip, antiquair...... 26, talglichtenfabriek van A. Raket.. ... 2 35 Gans, Simon, antiquair ...... 26, ijzergieterij ...... 96 Gans, Simon Levie, in porcelein...... 301 van de Erven Van der Valk 190 GARAMPI, GUISEPPE ...... 145 1 48 Van Zevenbergen en de Gart...... 184

Lanov ...... 3 05 GAUTIER, THEOPH ...... 320 zegellakfabriek van R. Kock...... 235 Gebouw van Barmhartigheid...... 196 J. •I•jallmgli...... 235 Geer, Laurenz de, koopman...... SI

Fabritius, Deen ...... 1 43 Geer, Lodewijk de ...... 5' Fahrenheit, Daniel Gabriel, werktuig. Geertruidenberg 13, 14, 15, 22

kundige ...... Ir6 24, 26, 27, 5 1 , 57, 58, 6o, 6r, 65, 8 7, 9 6

Falkenberg, Melchior ...... 37 GeIderIna1 sen ...... 163 224

FEDERMANN, N ...... 7 GELDERN, SIM. VON ...... 129 Felix Meritis 207, 211, 216, 222, 223, 224, GEMELLI CARERI, Gin. FRANC ...... 88 226, 227, 228, 229, 2 3 2 , 2 33, 2 34, 2 35, Genemulden ...... 39, 206 2 35 2 37, 2 3 8 , 244, 2 5 1 , 2 54, 2 55, 35 6 , 257, G enne p...... 4' 26,, 263, 268, 269, 270, 277, 278, 293, Gerard, koopman ...... 79 298 , 3 01 , 305, 311 Gerand...... 171

Gerdes, Dan ...... 25 GRIMM, Jou. FRIEDR. CARL ...... 163 Gerringrosse, Deen ...... 143 Groebe, D, blbliotheekbeambte...... 32e Gersdorp, Godfried van scheikundige.. 69 Groenlandsche pakhuizen ...... 61 Gerstorff, Andr. von, deensch edelman en Groningen...... 12, 13, 15, 16enz. avonturier ...... Io6 Gronsfeld Dlepenbroek, B. Ph., Abr., graaf Geschut met het opschrift Respublica van, chef der admiraliteit...... 152 Amstelodamensis', gegoten na den mis- Groot, Jan de, boekhouder ...... 181 lukten aanslag van Willen II...... 48 G root-Zu n d ert ...... 51 Geschut- en klokkengieterij.... 72, 146, 168 Groskurd, Christ Hernr ...... 156 Gevangenis ...... 315 Grosser, George ...... III Gevangenis in het stadhuis 149, 175, 223, 232 Grosthulzen ...... 143 Gibsone, van Danzig ...... 143 Grotenhuls Jansz, Jan ten, hoofdschout 34 G Zesendam ...... 201 Grouchy, Vicomte de ...... 176 Gildemeester, J ...... 205, 220 Grouner, Sam von ...... 264 Gildemeester, Jan Jansz...... 194 Grubbenvorst ...... 240 Ginneken ...... 130 Gruiter, De, kunsthandelaar...... 261 Giorgi, Giorgio, venetiaansch gezant...... 34 Gruterus, Zweed...... 168 Glaserus, Arnoldus, van Woerden, Grybms, Petrus, predikant . . .. . 51 luthersch predikant...... 26 Grq pskerk ...... 39 Gilles, regent Luthersch weeshuis...... 175 Guasconi, Gloacchino, 1taliaansch koopman 76 GIUSTINIANO, GIORGIO...... ?I Gudeborn, Pieter, koopman ...... 37 Glauber, Joh., schilder ...... 89 (:uebriant, Mme la maréschalle de...... 43 Glauber, Johann Rudolf, dwtsch schei- GUFNDERRODL, FRIEDR JUST VON...... 165 kundige ...... 58, 6o, 65 Guenelon, chirurgijn ...... 103 Gleinig, Andres ...... 5c Guflantl, handelsagent...... 143 148 Globe door Pieter Vingboons vervaardigd 65 Guhratrer, G. E ...... g) Goedereede ...... 6i GUILLOT DE MARCILLY ...... Ic8 Goemondt, Frans Jansen van, brillenmaker Io6 GUISLAIN, JOS ...... 317 Goens, V. M. van ...... 1 43 GUNN, HARRIET ...... 336 Goeree,J._ schilder, dichter...... Io6 Gymnasium, zie Latijnsche school G oes ...... 5, 5 1 , 1 53, 2 3 8 , 3 05 Haacke ...... 116 Goethe, W ...... 269 Ha a m stede ...... 238 Gogel, Izaak Jan Alex, agent van finan- Haarlem...... 9, 12, 14, 15 ene cren ...... 221 Haan, Abrah. de ...... 143 GOLDSMITH, LEWIS ...... 230 Haan, Dr. Galenus, Abrahams de,genees- Goll van Franckenstein, J. 154, 168, 171, kundige en doopsgezind leeraar ...... 75 192, 205, 226, 261 Goniar, Welh. da, marmerzager...... 89 HARD, JOH Lunv ...... 131 Gonset, herbergier ...... 127 Haart, D, van der, geneesheer in het GONZAGA, LoulsE MARIA, koningin van werkhuis...... 203 Polen ...... 43 Haas, Gerardus de, predikant...... 189 Goor ...... 1 46 , 234, 254 Hackbrett ...... rt6 Goode ...... 235 Hagbolt, J., kunstschilder ...... 26, GORDON, PRYSE LOCKHART...... 335 Hagen, Friedr. Herar von der ...... 308 Gor inch em...... 3, 9, 2 7, 20, 25 enz. HAILBRONNER, KARL VON...... 299 Gouda ...... 3, 1 5, 17, 44 enz. Halfweg rib, 136, 163, 1 9 0, 1 9 1 , 1 94, GOURVILLE, JEAN HéRAULD DE ...... 59 202, 214, 224, 2 3 2 , 2 44 Gouthoven, van ...... Go Hall, Jod. Clem. van ...... 205 Graaf ...... 1 54 HALLER, ALBR ...... I16 Graef, Hans Gerh ...... 192 Hangland, Gebr., in tabak ...... 235 Grauwhardt, M H., kassier...... 150 Hansen, C L., kunstschilder...... 26, Grave 2, 62, 86, loo, Io8, 172, 211, 238, HANSEN, FRIEDR AD...... 82 243 Hansen, J., kunstschilder ...... 26, 's-Gr avel and ...... 233, 2 3 8 Hanszen, Cornelis, scheepskapitein. .... 18 's- Gravendeel ...... 39 HANWAY, JONAS ...... 134 's-Gravenhage 3, 9, 12, 14, 15enz Harddraverij aan de Utrechtsche poort 224 Grebbe - De - ...... 181 Hardenbroek ...... 127 Greenwood, John, voorganger der Brownis- H a r d e r w ij k ...... 9, 43, 78, Io6, 181 ten ...... 38 Hardingsveld ...... 193 GRELLET, ETIENNE DE ...... 284 Haringsdijk ...... 206 Greppi, Italiaan ...... 148 Harlingen 12, 14, 15, 16, 1 9, 28, 35, Gril, A., essayeur ...... Io6 39, 66, 75, 78, 8 7, Io6, 1 16, 141, 1 53, 1 57, Grill, Abraham, directeur van de Zweedsche 1 74, 1 92, 207, 2 34, 235, 238, 268, 288, Oost- indische Compagnie ...... 139 3 05, 310, 313, 321 Gril], A ...... 168 Harlingen, van, houtzaagmolenaar ...... 190 Grill, Anthony...... 72, 90, 143, 168 HARRING, HARRO ...... 262 Grill, Claes ...... 1 39 HARTMANN, ADAM SA M ...... 51 Grill, Jacob ...... 1 43 Hartmann, Paul...... 51

246 REGISTER

Hartog, Hendr. de, lector in de wis-, De Prins') ...... 3 1 , 34 sterre- en zeevaartkunde ...... 224 Pays-Bas ...... 323 Hartsinck ...... 195 Prinz von Wallis ...... 220 Hartsinck, Corn., koopman ...... 152 Rondeel 142, 145, 148, ,8o, 181, 224, Hasselgren, consul van Zweden..... 143, 156 2 49, 259 Haszler, K. D ...... I2 Roockmaecker ...... 81 Hattem ...... 43, 78,180 Stad Lyon ...... 107, 1 39 HAUPT, MARCUS THEOD. VON ...... 238 Stadt Elberfeld ...... 268, 270 HAUSSEZ, Cu. LEMERCHER DE LONGPRé D' 287 Ster ...... 127 Heemstede ...... 2 35 Ster van 't Oosten ...... 142 Heeres, J. E ...... 66 Ville de Lyon ...... 142 Heerewaarden ...... 5, en De Vorst, zie De Prins. Hees ...... 243 Wapen van Amsterdam 176, 192, 220, HEGEL, GEORG WILH. FRIEDR...... 267 226, 2 3 2 , 247, 249, 278, 301 Hegel, Karl ...... 267 Wapen van Coppenhagen...... 104 HEGENITIUs, GOTFR ...... 35 Wapen van Embden of den Grooten HEINECKEN, KARL HEINR. VON...... 154 Keizershof Io6, 1 3 6 , 1 37, 143, 157, 171 HEINSE, WILH ...... 1 93 Wapen van Hamburg of Haagsche Veer- Heinsius, Nic ...... 39 huys...... 146 Helb, I. F., leerfabrikant ...... 2 35 't Witte Hert...... 196 Helden ...... 240 Young's hotel ...... 2 x o H e 1 der 1 39, 1 5 2 , 169, 1 76 , 204, 264, 265, Zum bremer Hauptmann...... 99 2 78 , 304 's-Hertogenbosch r, 2, 5, 9, Io, H e II e v o e t s 1 u i s 17, 76, 94, 103, 104 enz. 26, 27, 3 6 , 41, 5 1 , 53, 54, 57, 58, 6o, 62, Helmers, J, F ...... 2 3 3 65, 86, 98, loo, ,o8, 153, 1 55, 163, 170, Helmond ...... 57, 58, 6o 1 7 1 , 2 7 2 , 1 78 , 195, 196, 204, 210, 2 11 , Helt Stokade, Nic. de, schilder...... 6o 216, 224, 2 35, 2 38 , 243, 26 3 Helvetlus, Joh. Friedr ...... 8z HESS, JON. LUDW. VON ...... 208 Hem, mei. van der ...... Io6 HESSE, ELIAS ...... 81 Hem, L. van der ...... 72, Io6 Hesse, L. A. C , boekhandelaar...... 233, 235 Hemert, Paulus van, hoogleeraar...... 233 Hessentaler, Magnus, duitsch hoogleeraar SI Hemsterhuis, Tib., hoogleeraar...... cod Heus, Henr. de, koperslager...... 235 Hen, instrumentmaker...... 224, 2 35 Heusden ...... 9, 17, 43, 5 1 , 98, ,o8 Henkel, herbergier ...... Io6 Heuvel, Martin van den, goudleerfabrikant 56 Hénisdale, d', fransch commandant der Heuvel, Willem van den, zie Guilhel mo stad ...... 223 Bartolotti. HENRY, ABBé ...... 215 Hey, Hendrik de, violist ...... 150 Heye, J. P., letterkundige en geneesheer 260 Herbergen en hotels : Heylli, Georg. d' ...... 324 Heysl, Hans ...... 9 A 1'Etolle de ]'Orient ...... Io8 Hildebrandt, zweedsch zeeofficier...... 143 Au Grand Roy de France ...... 87 Hildebrandt, Fnedr ...... 143 Du Lion d'or ...... 150 HILL, JOHN ...... 1 53 De Bijbel ...... 2 9 0 , 1 99 HI lligersberg ...... 261 Conink van Swede ...... 37 Hillegom...... 2,6, 2 54 Doelen [Garnalendoelen] 223, 288, 298 , HILLS, ROB ...... 247 2 99, 302 Hilversum ...... 1 49, 2 35, 2 3 8 Eerste Bijbel ...... 170 Hindeloopen . ..35, 96 , Io6, 172, 192 Engelsche Bijbel ...... 223 Ilinoyossa, Alexander d', in dienst der Groote Koning van Vranknik...... 87 West- Indische Compagnie...... 69 Heerenlogement ...... 60, 61, 72 HINTZE ...... 330 In de vergulde Valk ...... III Hirzel, I.udw ...... I16 Keizershof . . Io6, 1 36, 1 37, 1 43, 1 57, 1 7 1 HOBV...... IO Keizerskroon of De oude befaamde Hodsbon ...... 238. 261 Berg ...... do, 148 Hoefkens, Joann. Christoph., roomsch Keurvorst van Keulen ...... 53 geestelijke ...... 1 45 Saksen ...... 93 Hoevelaken ...... 134, 2 54 Koningin van Denemarken...... 51 Hoeven, A. H. ter, predikant...... 268 La vdle de Paris ...... 161 Hofdijk, W. J., letterktindlge...... 260 Liesveldsche Bilbel ...... 69 HOFFMANN VON FALLERSLEBEN, AUG. Middelste Liesveldsche Bijbel 78, Io8, I'IEINR ...... 260 163, 207 Hoffmeyer, Joh., herbergier...... 204 Morgenster ...... 138 Munt ...... 278 I Vermoedelijk wordt hiermede bedoeld d'Os in de Bruvloft of Huis te Sinnelust de herberg de Prins in de Nes van de Wed. ook genoemd "In de Mennisten Bruy- Jochem Hendrwkx Swartenhondt geb. Bar. loft ...... 35, 3 8 , 41 Zie F. Lugt Wandrltngen niet Rembrandt in en Oudezijdsheerenlogement 49, 5,, 6o, 77, 7 8 om Amsterdam biz. 3S.

Hofham ...... 16o HUBER, THERESE ...... 237 Hofjes : Hudde, Johan, burgemeester, werktuig- Corver's hof ...... 2 34, 238 en scheikundige ...... 6o Deutzenhofje ...... 2 34, 290 HUDF, HFINR. VON DER ...... x37 Brandts-Rushofje ...... 2 34, 290 Hughes, Ch ...... 15 St. Georghof ...... x57 Huis van arrest en Justitie ...... 268 Rozenhofje ...... 2 34 Huis met de hoofden ...... 51, 278 Zie ook begijnhof. Huisduinen ...... 152 Hogguer...... 23 8 H ui sen ...... 21, 6o, 228, 2 35 HOLCROFT, THOM ...... 222 Hulshof, A ...... 69 Holme, zweedsch kapitein ...... x43 H u l s t ...... 34, 96, 3 0 5 Holten ...... 2 34 Hulst van Keulen, wed. Gerard, in land- Holtrop, ...... W...... 5 kaarten ...... 2 35 HOLZENTHAL, GEORG ...... 241 Hulswit, j ...... 26, Hompeche, graaf de ...... 152 Humbert, P, boekhandelaar ...... 123 Hondecoeter, Melch. d', schilder...... 89 Hummel, J. J., muziekuitgever ...... 15o, ,6o Hondius, Jodocus, globe- en kaartenmaker 21 Hurgronje, Paul, voorzitter van het Hondius, J., graveur ...... lo6 College der admiraliteit ...... 18, Honselaarsdljk 76, 79, 87, 8 9, 94, HURWITZ, SCHABBATAI ...... 4 0 96, 98, loo, 107, 116 Inver, Therèse, zangeres, zie Mme de Tranti. Hoofien, M J., tooneeldirecteur...... 220 Insmger, bankier ...... 304 Hooft, Claes, scheepskapitein...... III Instituut - Koninklijk - ...... 26o Hooft, Arnout Hellemans, advocaat der IRELAND, SAM ...... 205 West- Indische Compagnie...... 69 J aarsveld bij de Lek...... 2 37 Hooft, W D., letterkundige...... x68 JACOB, WILL ...... 337

Hooge sluis ...... 2 44 Jacobs, Sakser ...... 78 Hoogezand ...... 222 Jacobs, Jos ...... 32 Hooghe, Romein de, graveur en kunst JAECK, JOACH. HEINR ...... 270 -handelaar ...... 77 JAEGER, AUG ...... 3 09 Hoog - Soeren ...... 8 3 Jansontus, Jod ...... 22 Hoop, A. van der...... 308 Janssens, Jan Willem, oud-gouverneur Hoop, Corn, van der, advocaat der van de Kaapkolome ...... 2 34 Oost- Indische Compagnie...... 1 43 Jansz., Volkard, lakenkooper ...... 5 6 Hoop, Gijsbert van der...... x43 Jaucourt, Louis chevalier de...... 1 33

H o or n x5, x 6, 33, 35, 6o, 87, 9 6 , 97, Jenner, Théophile, Zwitser ...... x,6 200, 108, 121, 1 43, 1 53, 1 55, 157, 167, Jennings, Franz, van Hamburg...... 1 43 1 72, 1 73, 1 76, 204, 2 0 7, 234, 235, 238, lessen, Mathias, zweedsch scheepskapitein x39 26x, 278, 295, 310 Jitta, antiquair ...... 26, Hope, Adriaan, bankier ...... x43 Johan Casimir, koning van Polen...... 43 Hope, Esther ...... 142 JOHANN ERNST hertog van Saksen-Weimar Hope, Henry...... 2o6 26, 27 Hope, John...... ,68, 176, 18 200 CLAUDE ...... 4, 1 97, JOLV, 44 Hope,J ...... 255, 3 , 5 Jong, de, beeldhouwer...... 89 Hope, Thomas ...... x34, 1 4 2 , 143 Jongh, de, boekhouder der Oost- Indische Hope, mevrouw...... 205 Compagnie ...... Io6 HORN, WILH. VON ...... 279 JORDAN, C. E ...... 123 Ter Horst ...... 240 Josef Dajan, hebreeuwsch boekdrukker en HORSTIG, CARL GOTTL ...... 229 uitgever ...... 129 Hortus botanicus 58, 86, 103, III, I12, 116, Josi, Christ., kunsthandelaar...... 2 35 119, 121, 12 4, 1 34, 1 3 6, 1 4 1 , 1 43, 1 4 8 , Junius, Samuel, boheemsch geestelijke 5'

156, 163, 168, 171, 1 73, 474, 1 75, 1 98 , Just, Johan von ...... 5' 203, 206, 216, 22 4, 22 7, 2 37, 238, 261, jUSTE, THEOD ...... 3 , 3 270, 3 05, 312 Jutfaas ...... 65, 2 3 8

Hospitaal - drijvend - voor zeelieden 175 Kaas, Ant., herbergier...... x99

Hotels, zie herbergen. Kadzand ...... 98 Houbakker, J., doopsgezind leeraar ...... Io6 K a m p e n 7, 9, Io6, 178, x81, 234, 3 05 Houbraken, Jacob, graveur ...... x54 Kamphuizen-Snoek, mevr. A. M., tooneel Houte, Dr. van ...... 252 ster ...... 223-speel Houten ...... 17, 163 Kapelle N.Br ...... 220

Houttuyn, M., natuurkundige 168, 171, Karel II van Engeland ...... 54

KAREL1 74, 1922, 198 V...... 4 Houtzaagmolen...... 17x KASKEL, C ...... 3 2 3 Hove, David ten ...... 1 54 Kastri k u m ...... 265 Hove, Nicolaas ten, bewindhebber der Kate, H. tea...... Io6 West- Indische Compagnie...... 69 Kate, Lambert ten, taalkundige en HOWARD, JOHN ...... 195 theoloog ...... rob

HOWELL, JAMES...- , ...... 32 Katendrecht ...... 206 Hoyer, Menso, tinnegieter ...... xo6 K a t w ij k ...... 35, 79, 86, 260

248 REGISTER

Ka twi)k aan den Rijn 61, 112, rn6, Posthoorn ...... 238 1 7 1 , 1 7 2 , 2 53, 2 54, 263 Stadhuis van Hooi n ...... 238 K a t w ij k aan Zee 6r, 1,6, 172. 2 34, Ster ...... 238 2 54, 2 63, 3 05, 3 2 7 Toren...... 238 Iianrath, Andreas koopman ...... 146 Zaaier ...... 238 I{duster, I?. von ...... II Schotsche kerk ...... 249 Kehlenberg, apotheker in het aalmoeze- Waalsche kelk 6r, 7 2 , 9 2 , 94, 11 3, 1 57, ruersweeshuls ...... x63 1 93, 238 Kemper, mevr. de wed. Joan Mechior 260 Nieuwe Waalsche kerk ...... 238 Kerken : Kerk, zie ook synagoge. Armenische kerk 38, 79, 94, xo6, 112, 113, Kerkhof 12 4, 1 36 , 1 37, 1 49, 1 73, 1 76, 2 0 7, jodenkerkhof ...... 216 211, 22 9, 2 34, 2 3 8 , 295 Kernkamp, G W ...... 1 43, 1 46 F.tountstenkerk ...... 94 Kessel, Van, Jesuit en zijn opvolgers 248 Doof'sgert,tde knik 94, 112, 176, z8r, 201, 226 KIECHEL, Sari ...... I2 't Lam ...... 1 37, 238 Klelmansegg, Countess ...... x44 De Spijker...... 238 KIELMANSEGGE, FRED ...... 144 Torentje ...... Io6, 1 37 Kil ...... 34 Vlaamsche kerk ...... xo6 Kilmayer, herbergier...... 15 0 De Zon ...... xo6 Klnker, Johannes ...... 233 Engelsche kerk 3 8 , 5 8 , 94, 1 57, 189, 238 Kleeman en Zoon, Instrumentenfabrikanten 235 Grtekschekerk ...... 2 34, 23 8 , 2 95 Klemhof ...... 156 He,nhattcrskerk ...... x68, 226 Klepperbein, Wllh. Aug., luthersch predi- Hervormde kerken . kant ...... 1 3 2 , 2 37, 1 4 6 , 2 57 Amstelkerk ...... 238 Klm ckowstrom, baron, Zweed...... 1 43 Ellandskcrk ...... 238 Kloek, P., horlogemaker ...... fo6 Nleuwekerk ...... 1 5, 1 7, 27, 29 enz. Klooster gebruikt als steenhouwerswerk Nieuwezijdskapel 38, Io6, 222, 238, 268 plaats voor het stadhuis ...... 49 Oosterkerk ...... 96, 238 Kl o o s t e r r ad e ...... 304 Oudekrrk ...... 9, 15, 22, 22 enz. Kloppenburg, mevr. de wed. J. M. geb. Oudeziidskapel ...... 1 5, 3 8 , 238 Laban ...... 1 43 Westerkerk in aanbouw 34, daarna 38, Klopper, Lambert Reyersze, scheepskapi- Sr, 6,, 96 136, 154, 162, 238, 254 tein ...... III Zuiderkerk ... .. 33, 6i, 76, 106, 224, 238 Kloventersdoelen ...... 41 .Jansen tstenkerk ...... 2 .'8 Kluepfel, Karl ...... 7 De Drie bonte kraaien ...... 238 KNORR VON ROSENROTH, CHRIST...... 56 De Ooievaar ...... 238 KNUTH, JACQUE ERNEST VON ...... if Lutke,sche kelken 79, 94, Io6, III, 136, Koek, R. in zegellak ...... 235 1 4 1 , 1 45, 1 57, 1 7É, 2n7, 237 Koegras ...... x52, 265 pakhuis De Vergulde Pot als kerk.... 26 Kómg of Konig, Hennk ...... 143 Oude kerk 38, 58, 77, 96, 112, 1 37, 2 3 8 , 268 Koerten-Blok, Johanna, knipster...... xo6 Ronde kerk 5 1 , 7 2 , 77, 78 , 8 7, 8 9, 95, Koevorden ...... 1 S3 96, loo, 112, 113, 121, 1 3 2 , 1 37, 1 46 , Koffiehuizen . 1 49, 168, 169, 173, 180, 18 7, 238, 268, 301 Café francais ...... 238 Hersteld Evang. Luth. kerk 2 33, 2 3 8 , Nouveau café francais...... 238, 278 268, 301 Karsseboom ...... 238 Qaakeiskerk 6x, 94, 106, 112, 124, 125, Hollandsche koffiehuis ...... 238 1 3 6 , 1 37, 1 57, 170, 171, 176, x8o, Poolsche koffiehuis ...... 238 ,81, 187, 193, 201, 207, 226, 284 Amsterdamsche koffiehuis...... 238 Remonstrantsche kerk 136, 103, 207, 226, 238 Ronde Leeuw ...... 238 Roomsche kerke,, : Paradijsvogel...... 238 Geheime kerk ...... 24, 39 Engelsche koffiehuis ...... 238 I3egilnhofkerk ...... 238 Deutsche „ ...... 238, 244 Boompje ...... 2 3 8 , 2 95 Fransche „ ...... 244 Catharinakerk ...... 270 Frascati ...... 261 Duifje ...... 238, 295 Vauxhall ...... 261 Franciskanerkerk ...... ^. .. 148 Mille Colonnes ...... 31I Fransche kerk ...... x76, 238 Vreede ...... 278 Fransche Karmelieten ...... 14 8 Café Alibrandl ...... 299 Geloof, hoop en liefde ...... 238 Keulsche koffiehuls ...... 321 H. Hart of Onze lieve-Heer-op- zolder 295 KOHL, JOH. GEORG ...... 327 Hert ...... 238 Kolmeyer, herbergier ...... 136 Krijtberg ...... 238 ofKohlmelel ...... 137 Liefde ...... 238 Kolmschate ...... 254 Mozes- en Aáronkerk 124, 167, 1 73, 2 34, Koning, Jacobus, geschiedkundige...... 26o 238, 321 Kopke - manufactuurwinkel van - en Papegaai...... 145, 2 3 8 , 2 95 Upmanns ...... 321 Pool...... 238, 2 95 Kops, J., directeur van den landbouw 261, 462 REGISTER 2q.9

Korenbeurs 33, 61 , 65, 1 49, 1 57, 1 70, 2 44, 269 Le Blon ...... 69 Korenmarkt ...... 38 Le Blond, J. Chr., miniatuurschilder en K o u d e k e r k e ...... 1 46, 2 54 graveur ...... Io6 Koven, Samuel ...... 193 LE BRON, Cu. FRANC...... 147 Krbtzer, waard ...... 299 Le Brul,...... 184 Kramer, Joh Friedr., pruisisch geschied- Lecestre, Léon ...... 59 kundige ...... Io6 Le Clerc, Jean [Clericus], hoogleeraar 88, Kramer, Pieter ...... 145, 168 Io6, 112, 116 Kray. Eldert, commandeur der Kweek- Leerdam ...... 57, 5 8 school voor de zeevaart ...... 224 Leers u m ...... 209 Kreuse, kunsthandelaar ...... 261 Leesmuseum ...... 224, 233. 234 Kreuser, Adam, musicus ...... 150 L een w a r den 12, 14, 15, r6, 19, 35, Kreuser, Georg Anton, musicus...... 1 5 0 39, 66 , 75, 78 , 84, 8 7, 9 2 96 , 97, 99, Krieger, geneesheer in het pesthuls...... 203 Lob, 116, 1 3 6 . 1 4 1 , 1 57, 1 72 , 1 74, 1 9 2 , Kropp, koopman ...... 143 207, 234, 238, 268, 288 . 3 05, 3 10, 3 1 4, 321 Kruseman, J. A., kunstschilder...... 261 Lefèvre, Franschman ...... 176 KUETTNER, CARL GOTTL ...... 213 Le Gillon, Fr ...... Io6 Kuhlmann, koopman ...... 157 Leicester, Rob. Dudley graaf van...... ti Kuilen burg I14, 116, 216, 235 • 238 LE Gouz, DE I.A BOULLAYE...... 46 Kuinre ...... 1o6 Lelden...... 9, 12, 14, 15 enz. Kulman ...... 150 Leid er dorp Si, Io6, 116, 136, 146 Kunsthandel : Leid s c bed a m...... 146, 152, 173, 232 Buffa ...... 235 Leimuiden...... 202 L. B. Coders ...... 235 Le Jolle, M ,fabrikant...... 120 Christ. Josi ...... 235 LE LABOUREUR, JEAN ...... 43 Lurasco ...... 305 LEMAITRE, JULES ...... 85 Maaskamp ...... 2 35, 2 55, 261 Lemmer Io6, 137, 146, 157, 206, 210, 222 Kuper, van het kantoor van Mr Joh. LENAU, Nic ...... 285 Corn. Lampsms ...... 146 Lennep, David Jacob van, hoogleeraar.... 233 Kuster, Lud., oud-hoogleeraar uit Berlijn Lennep, Jacob van ...... 325 103, Io6 Lent ...... 254, 261 Kuster, pruisisch gezant ...... 234 Leon, Jacob Juda, vervaardiger van een Kweekschool voor de Zeevaart 204, 207. mddel van Salomo's tempel ...... 58 2II, 216, 224, 226, 228, 232, 233, 234, LEPEINTRE, PIERRE MARIE MIen. ... 278 238, 244, 2 5 1 , 254, 270, 273, 277, 305 Leprozenhuis ...... I96 2 5 0 , 295 Labouchère, Pierre César, bankier ...... 231 Lescailje, Catharina, dichteres...... Io6 Labouchère, Samuel Pierre, bankier...... 231 Leth, Adr. de, boekhandelaar ...... ,o6 La Chaux, de, boekhandelaar...... 3o5 Leti, Gregono ...... :...... 93 noot 3 La Cluze, de, diaken der Brownistenkerk 32 Leti, Marla ...... Io6 La Goudre ...... 171 LE VAILLANT, FRANC...... I83 La Croze ...... 123 Lewis, herbergier...... 196 LADENBERG, P. W. A. VON ...... 277 LtHONORé, SAM. FRANC ...... 173 I.ADOUCETTE, JEAN Cu. FRANS. DE...... 240 L I e f k e n s h o e k ...... 21, 41 LAEMMERMANN, CHRIST. AUG ...... 105 LlefrmCk, Jean Baptiste, secle t ^rls der Laer, A. toe ...... 308 West- Indische Compagnie ...... 69 LA FORCE, J. N. DE CAUMONT...... 36 Limborch, Phil. van, hoogleeraar..... 99, io6 Lairesse, Gerard de, schilder...... 89 Limiers, Henri Phil ...... 109 La Montagne, herbergier ...... 6o Linanges, comte de ...... 109 LA MOTTRAVF, AVERY DE ...... 107 Lindbeck, Zweed...... 168 Land, Philippe van der ...... 154 Linderstedt, zweedsch luiten ant ...... 143 LANC.ALLERY, PHIL. DE GENTILS DE I07, Linzen, N, organist ...... 162 Io8, 109 Lippenhuizen ...... 75 Langelius, Herm , predikant...... SI L esse ...... 16, 214 LANGHANSZ., CHRISTOPH ...... 93 Lobatto, Jacob Cohen...... 32 Lanoy de - ijzergieterij van Van Zeven- Lobé, J P , geneesheer in het nesthuis 203 bergen en - ...... 305 Lobé, Mlle, tooneelspeelster...... 222 LA POUPELINICRE, A. J. J. LE RICHE DE I20 Lob it ...... 285 , 307 Laren...... 235 L o c h e m...... 235 LA ROCHE, SOPHIE VON ...... 201 Lodewijk Napoleon, koning...... 234 Larsson von der Linde, Eric...... 37 L oe n en aan de Vecht 143, 152, 205, 234, 254 LA SAGRA, RAMON DE ...... 310 L o e n e n, G...... 254 Latijnsche school ...... 61, 204, 270, 273 L o e v e s t e I n 61, 72, 86, 137, 187, 254, 300 Laugel, Aug ...... 19 Löwenstamm, Saul, opperrabijn...... 146 Laun van. Instrumentmaker...... 224, 235 LoEWENTHAL, MAX ...... 272 Laurentz, Hendrick, boekhandelaar-uitge- Lohm, Alexander Magnus, zweedsch koop- ver...... 39 vaardijkapitein ...... 139 La Vigne, Isaac de ...... 51 Lohoff en Co., Gebroeders, verffabrikanten 190 LAX, Louis ...... 302 LOMBARD, JEAN PIERRE...... 225

250 REGISTER

LOMBARD DE LANGRES, VINO...... 22I Marret, Wed. Paul, boekhandelaarster . io8 LOMENIUS, LUD. HFNR ...... 48 Marselis, Dirk van, koopman ...... 195 Lom nlel ...... 238 Marselis, Jan van, bankier ...... 143 LONGFELLOW, HENRY WADSWORTH ...... 296 Marselis, geb. Clifford, mevr. Joh...... x43 Longueville, hertogin de ...... 44 MARSHALL, JOS ...... 153 Loo - He t - 89, 96, Inc, Io6, 124, Marsy, A de ...... 84 128, 153, 1 54, 159, 178, 220, 261 Martens, Martinus, lector in de zeevaart Loon, J. van ...... 261 en sterrekunde ...... 143 Loon, M van ...... 261 Martin - menagerie van -...... 302 •oon-op- Zand ...... 26 Matham, Theodorus, graveur ...... 69 Loos duinen 15, 17, 34, 35, 38, 5 2 , Mathis,Franz, porcelemwinkelier... 55, 58, 61, 86, 90, 98, loo, 124, 1 55, MedembIik 6o, 100, ,o8, 1 53, 167, ^^ 238, 243 1 73, 176 Loquet, Pieter ...... 1 54, 171 Medina, Jacob Henriques de ...... 124 Lublink de jonge, J., letterkundige...... 171 Meel, Joh. W. van, secretaris der Geoc. I .VCAE, FRIEDR ...... 61 troeerde Societeit van Suriname...... Io6 Lucae, Fnedr ...... 61 Meerkerk ...... 202 LuDOVxc, C ...... 323 Meersch, A. A. van der, hoogleeraar 168, 207 LUDWIG VAN ANHOLT-CÓTHEN ...... 16 Meier, Paul ...... 171 LVIGI D'ARAGONA ...... 3 MEISZNER, ED. CHRISTOPH WILH...... 252 Lunge, Zweed ...... 156 MELLE, JAK. VON ...... 87 Lungen, koopman...... 169 menagerie van Martin...... 302 Lurasco, kunsthandelaar ...... 305 Menasseh ben Israel, rabijn...... 32, 39, 44 Luther, ivoordraaier ...... 106 Mendez de Leon, Jac ...... 303 LYNAR, RocRus FRIEDR , Graf zu...... 1 57 Menneste, Pieter, houtzaagmolenaar.... Igo Lijnbaan ...... 5 8 Meppel ...... 39, 1 53, 2 34, 3 0 5 Maagdenhuis, R.K. 100, 175, 203, z16, 254, 290 MERCK, Jon HEINR ...... ^ 192 Maar sen 78, 94, Io6, 152, 163, 176, Merian, M. Sib., bloemenschilderes...... io6 205, 2 33, 237 Mesmes, comte d'Avaux, Claude de ...... 39 Maarseveen, H. van ...... 154, 205 Mesterton, Archibald, Zweed ...... 1 43 Maaskamp, E., kunsthandelaar... 35, 255, 261 Metaver, Phz , Louis...... 1 54 M a a s s 1 u is 15, 61, 70, 76, 94, 98, Io6, Mettenbrink, hotelhouder...... 207 107, 116, 152, 1 5 8 , 1 59, 163, 165, 172, Metz, instrumentmaker...... io6 1 73, 190, 198, 199, 206, 223, 232, 2 35, Meulen, R. J. van der, predikant...... 268 238, 241, 247 Meulen, W. van der...... 156, 171, 174 Maastrieh t 3, 10, 1I, 44, 47, 53, 57, Mev, Jean de, bewindhebber der West- 58, 6o. 86, 98, 114, 115, 118, 120, 163, Indlsche Compagnie ...... 69 170, 171, 172, 178, 182, 18 5, 1 9 6, 204, MEYER, T. H. I ...... 159 210, 216, 224, 2 39, 245, 248, 26o, 3 09 Meijer, Gebr. M. en P., in muzlekmstru- MAC GREGOR, JOHN ...... 290 menten ...... 2 35 MADRISIO, Nlcc ...... 95 Meyer, Mme, zangeres ...... 207 Maes, Nie., schilder ...... 89 MICHELET, JV1 ...... 3 03 Magalli, italiaansch zanger ...... 150 Michels, Hendr., luthersch predikant.... 112 Maillet du Clairon, A., fransch marinecom- St. Michielsgestel ...... 238 missaris ...... 152, 168 Middachten ...... T25 Majowski, tooneelspeler ...... 244 Middelaar...... 240 M a k k u m ...... 172 MIddeIbUr93, 4, 5, 6, II, 12, 15, 16, MALFII.LATRE, F ...... 212 17, 19, 20, 24, 3 1 , 37, 39, 4 1 , 42, 4 6, 5o, Malheses, porseleinwinkelier...... 170 51, 53, 57, 5 8 , 64, 65, 85, 93, 94, 98, Mali, geestelijke ...... 316 122, 130, 1 40, 1 53, 1 78 , 1 79, 3 05 Mandach ...... 259 MILFORD JUN., JOHN...... 246 Manège - concert boven de - 142, 143, z50 MissoN, FRANC. MAX ...... 90 Manège, I-Iol landsche ...... 157, 176 MITCHELL, JAMES ...... 249 Fransche ...... 176 Moddermolens ...... 96 Zie ook rijschool. MOEHNER , P. REGINBALD ...... 47 Manen, W. C. van, predikant ...... z68 Mojano, Italiaan ...... 148 MANNLICH, JOH. CHRIST. VON...... 16o 4olenaarsbrug ...... 2 54 261 Marcel ...... 33 8 Mol leenboer, J. H ...... Marcelis van Schrieck, Otto, schilder to M olk w eru m ...... 96, io6, 172 Marcus, Nicolaas ...... 1 54 Moll, W., hoogleeraar ...... 260 Marie de Medecis ...... 41, 43 Mollet, J. E., instituteur, secretaris van Marini, Gaetano...... 1 45 het Genootschap tot zedell;ke ver- Marken ...... 81, 176 betering van gevangenen. .284, 297, 310, 3 1 5 Markt op Zondag...... 32, 41 MONCONYS , BALTH. DE ...... 6o Nieuwmarkt ...... 1 49 M o n n I k e n d a m loo, 143, 167, 173, bloemenmarkt ...... 1 49 176, 18o, 216, 238, 261, 2 95, 3 05, 321 rommelmarkt ...... 1 49 MONSANTO, ANT ...... 1 35 ➢I argnette ...... 265 MONTAGUE, MARY WORTLEY ...... 110

Montelbaanstoren, plaats van afvaart N ass a u - Fort -- bij Bergen-op-Zoom 34 naar Oost-Indlé ...... 45 Naturalienhandel van Voigt...... 235 Montesquieu, AIb. de ...... I19 Neauhne of Neaulme ...... 143 MONTESQUIEU, CH. SECONDAT, baron La Neel et fils, V. bankiers ...... 150 Brède et de ...... 119 Neercassel, J. van, aartsbisschop van MONTPOUILLAN, DE ...... 36 Utrecht ...... 85 Mook ...... :...... 240 NEMEIZ, JOACH. CHR ...... 334 Moordrecht...... Io6, 136 NEMMICH, PHIL ANDR ...... 2 35 Morlot, Emanuel ...... I 16 Neufvllle, Gebroeders de, bankiers... .. 137 Mortier, boekwinkel van ...... 176 Neumavr, Joh. W,lh ...... 26 Mortier, Wed., Covens en Mortier in NiCHO1.LS, GEORGE ...... 306 landkaarten ...... 2 35 Nicoll, tV. Rob ...... 248 Morus, Alex , dmtsch hoogleeraar...... 51 NIEBUHR, BARTHOLD GEORG...... 2 34 MORtsoN, FYNES ...... 15 NIEMesco, NIK. FRANZ VON [I.ENAU] .. 285 Mostard, expediteur der West- Indische NIEMFYER, AUG. HERM ...... 233 Compagnie ...... 69 Nieuwe Brug ...... 96 MOUNTAGNE, WILL ...... 94 als beurs ...... 24 MOZART, LEOPOLD ...... 150 N uw e d l e p ...... 305 MOZART, MARIA ANNA ...... 150 N1cuv:enhulzen Jac. Joh ...... 260 MOZART, WOLFG. AMADEUS...... 150 Nleuwersluls 74, 78, 94, 116, 1 43, MUELLFR, JORG. FRANZ ...... 66 176, 191, 205, 21 4, 224, 2 53 MUENCH, E ...... 283 N ieu sees ohans 116, 137, 1 46 , 1 57, Mu 1 d e n Ioo, 102, ,o8, 146, 202, 216, 163, 2,0, 217, 2,8, 219, 222, 2 38 , 2 49 2 34 2 3 8 , 2 54 Nieuwland, Pieter, wiskundige...... 206 Muiderberg ...... 238 Noepe, H, houtzaagmolenaar...... 171 Muilman, bankier ...... 200 Nering, Hans, barbier en waard...... III Muilman, Dionis, koopman ... . 134, 1 54 NOLTE, VINC ...... 231 Muilman, Hennc ...... 154 Noordwijkoord 75, 79, 8 5, io8, 1 55, 235 Muller, Christian ...... 260 Noordwijk-binnen ...... 254 Muller, Frederik, boekhandelaar...... z6o Noordwijk aan Zee ...... 254 Muller, H. L ...... 238, 261 Noort, Jacobus van, organist van de Muller, Johannes, boekhandelaar, 260, 268 Oudekerk ...... 69 284, 3 0 5 Noozemans, J ...... 43 Muller, Samuel, hoogleeraar en doopsge- Normandie, M. de ...... 120 zind voorganger ...... z6o, 268 NORTHLEIGH, JOHN ...... 98 Muritz, zwitsersch schilder ...... 168 Noski, Elias, stempelsnijder...... 60 Murr, C. G. von ...... Nouts, Michiel, klokkespeler van de Museum in het [stadhuis] koninklijk paleis Zuiderkerk ...... 69 1 54, 237, 23 8 , 243, 244, 246, 247, 250 Nunes da Costa, Alvaro ...... 124 -- in het Tnppenhuls 250, 259, z6o, z6,, Nunspeet ...... 78 262, 267, 269, 270, 272, 2 73, 276, 277, Nij kerkkerk, ...... 78, io6, 181 278, 28,, 285, 288, 290, 292, 293, 297, Nijmegen ...... 1, 5, 9, 10, zo, enz. 29 8 , 299, 301, 303, 3 0 7, 308 , 3 1 9, 32 0 , 323 Oberman, A, kunstschilder...... 261 Zie ook Tentoonstelling. Occo ...... 90 Musscher, Mtoh. van, schilder ...... 89 Oeder, Joh. Ludw ...... 330 Mustapha, prins ...... 107 Oegstgeest ...... 305 Mutzenbecher, E. H., luthersch predi- Oever, Van den, geneesheer ...... 279 kant ...... 187 OGLER, CH ...... 39 Muyden, B. van ...... 117 Okhuyzen, Jan, zijdekoopman...... 143 MVLIUS, CHRISTL ...... I36 Okhuysen, Pieter, zijdekoopman ...... 143 Muziekhuis en uitspanning . Oldenzaal ...... 282 La Fontame ...... 278 OLIVEYRA, FRANC. XAV. de...... I24 Harmonie ...... 228 O'MALLEI', TIIADEUS ...... 316 Hof van Holland ...... 94 Ommen ...... 1 53 Im Peil ...... 224 Ommerschans...... 268, 305, 310 Long-Cellar ...... 94 Ooievaar, De, volksschouwburg ...... 302 Oud-Roosenburg ...... 238 Ooltgensplaat ...... 21 Rondeel...... 222, 221, 232, 2 3 8 , 2 55 Oorschot ...... 263 Toontje ...... 238 Oosterdijk, H. G., geneesheer van het Vauxhall ...... 261 binnengasthuis ...... 163, 203 Zeeburg ...... 238 Oosterlink, mej., hotelhoudster...... 223 Zie ook doolhof, herberg en koffiehuis. Oosterwijck, Maria van, schilderes...... 89 N aard en 44, 49, 8 3, 94, 96, 98, 102, Oosterwijk ...... 5, 238 108 , 114, 124, 126, 1 34, 1 43, 1 46 , 1 77, Oost- Indische huls...... 21, 24, 30, 31, enz. ,81, 190, 194, 202, 2 16, 220, 228, 230, Oo tmarsum ...... 159 232, 2 34, 235, 238, 260, 26, Opera, zie schouwburg en tooneelstukken. Naber, S. P.1' Honoré ...... 23 Oppel, Gottlob, barbier ...... iii Nachtwacht ...... 30 Oranjefort ...... I16

2,52 REGISTER

Orgelconcert in de Nieuwekerk...... 198 Petazzi, handelsagent ...... 143, 14 in de Oudekerk ...... 58, 76 PETERS, BERNH. MICR ...... 188 Ormes, koopman ...... 79 Petit, Ju] ...... 9 Orobio dc Castro. Balthazar Isaac, ge- Petrechy, Johann, organist...... 122 neeskundige en schrijver...... 65 Petten ...... 264 ORTELITs, A BR ...... 35 Petterson, zweedsch cadet...... 1 43 OleTi, GIROLAMO ...... 259 Petti, Italiaansch •musicus ...... 150 Ortmann ...... 112 Pezold, Sebast., Duitscher ...... 99 Orville, David d', koopman ...... 69 Pfeiffer, Casparus, van Leipzig, luthersch Orville, J. Ph. d', hoogleeraar...... 123 predikant ...... 26 Ossenmarkt ...... 38 Pfister, Joh., opzichter aan den Hortus.... 270

Ossern, meur ...... 1 49 PHELIPPE, Don, (Filips II) ...... 9

OTTO, CARL ...... 266 PICARD, JEAN...... 71 OTREPPE DE BOUVETTE, ALB ...... 251 PICTET, JUL ...... 265 Otten, Hendrik, blikslager ...... 2 35 Pieneman. J. W., kunstschilder...... 261, 308 Ottersum ...... 240 St. Pietersgasthuis, zie binnengasthuis. Oudekerks-toren ...... 65 Pietersz van Hoorn, Joh., scheepskapitein 23 Carillon...... I ...... 4 1 , 55 PILATI, Cu. ANT ...... 178 Oude-mannen-en-vrouwenhuis 24, 26, 31, 34 enz. De Pinto, huis van...... Ioo, 141 Ouderkerk aan den Amstel 17, 24, Piso, Willem, genees- en plantkundige 69 7 8 , 94, 108, 191, 202, 214 Pizzagalli ...... 259 Oudernieulen, M. van der ...... 310 Plaes, Dav, van der, schilder...... 89 O u d e w a t e r .. loo, 2 33, 2 37, 2 3 8 , 254 Ploos van Amstel, verffabrikant...... 190 Oudman of Outman, hlwatenhandelaar 143 Ploos van Amstel, Corn., graveur 154, 1 76, Oudshoorn ...... 1 9 0 , 2 54 192, 205 Outrein, Joh. d' ...... 112 POELLNITZ, CH. Louis DE ...... 121 O v e r s e h i e ...... 22 3, 2 3 2 , 2 35, 23 8 Pohl, Christoph, glasslijper ...... 235 OWEN, JOH ...... 2I0 Pol anen ...... 237 Oxenstlerna, Bengt en Johan...... 37 Poll, Jacob van der...... 156

Paardenstallen, publieke ...... 39 Poll, Jan van der, bankier ...... 234 PACICHELLI, GIOv. BAIT ...... 72 PONZ, ANTONIO...... Igt Pacts van Troostwijk, A., koopman en Pool, J., schilder ...... Io6 scheikundige ...... 224 POOLE, ROB ...... I27 Paget, Jobn, predikant der Engelsche Porseleinwinkel 138, 170, 181, 201, 2 55, 261

POSTEL,kerk op het Begijnhof ...... 38 CHRIST. HENK ...... 87 Paleis, koninklijk 2 34, 237, 243, 2 53, enz. Posthuis ...... 157, 214 Zie ook museum en tentoonstelling Postkantoor ...... 270 PALLAVICINO, LAZ. OFIZIO ...... 74 Pot, Vergulde, pakhuis gebruikt als kerk door LutherschenPalmieri, Gregorio ...... 145 ...... 26 Pandthuis der schrijnwerkers...... 106 Pothoff, J , organist...... 1 .54 Papendrecht ...... 76 Powell, Edg ...... io PAQUET-SYPHORIEN, M ...... 239 PRATT, SAM. JACKSON ...... 167 Parenzi, Italiaan ...... 58 Prinsenhage ...... 136 Parevra ...... 152 Prinsenhof, zie Admirali teits- of Prinsenhof. Pas of Paz, Vshac de Moseh, hebraicus en Proops, Salomon ben Joseph, boek- uitgever...... 65 handelaar ...... Io6

Pastor, Ludw ...... 3 Pruemers, Rodgero ...... 51 Pastre de Nismes, Timothée, horlogemaker Io6 PUCKLER MUSKAU, HERR7. VON ...... 274 PATERSON, SAMS ...... 151 Punt, Jan, schilder, graveur en tooneel- Patin, Car ...... 48 speler ...... 1 54 PATIN, CH ...... 70 Purmerend 16, 33, 35, 60, 8 7, 94, Patriotten ...... 1 99 loo, 1 4 1 , 153, 155, 1 67, 1 73, ,8o, 187, Pauw, Jacob ...... 38 204, 216, 265, 268, 278, 301, 321 PAPEN ...... 53 Putte n (N. Br.) ...... 24, 55

PuttenPECKH_\11, HARRY ...... 158 (G.) ...... 78 Pelissari, M., tabakhandelaar...... 120 Pij nacker ...... 205 Pels, Guillielmo ...... 142 QUARREL...... 339 Petten, koopman en bessmdhebber der Quesnel, Paschasius, fransch jansenist 112, 113 apersvacquische kolonie ...... 69 Quinckhard, Jan Maurits, schilder, kunst- PENN, WILL ...... 75 handelaar ...... 1 54

RaamPEPYS , Sant ...... 52 s don ek ...... 5 1 Pereira, familie ...... 150 RACHEL, ELISABETH ...... 3 24 Pereyra, Rodrigues ...... 124 RACZYNSKI, ATHANASIUS ...... 308 Pergens, heer van Vosbergen, Jacob, koop- RADCLIFFE, ANN ...... 214 man...... 69 Rademaker, Christ., graveur en kunst- Perslam, musicus ...... 323 handelaar ...... Io6 PERTZ, GEORG HEINR ...... 294 RAFFENAU-DELILE, ALIKE ...... 312 Pesthuis, zie buitengasthuis. Raket, A., -. fabriek van taglichten van - 235

R ammekens ...... 2 4, 5 8 , 1 79 Roos, C. F, kunsthandelaar...... 261

Rasp- en spinhuis ...... 22, 24, 26, 29 enz. Roosenburg...... 261 Rathgeber, Jac ...... 14 ROSENHANE, SCHERING ...... 37 Rau,J.J.,chirurgljn ...... 103, io6 ROSENWALL, P ...... 244 Rauppe, Johann George, violoncellist 1 93 Rosevelt, koopman ...... 153 RAUSCHNICK, GOTTFR. PETER...... 244 Rotterdam ...... 3, 9, 52, 15 ene. RAY, JOHN ...... 57 Rottum ...... 15 Raye van Breukelerwaart, J. 220, 227, 2 35 Rousseau, Jean Jacques ...... 131

Reede van Oudtshoorn, Pieter, vice-gou- Roveenen ...... 78 verneur van Kaap de Goede Hoop...... 156 Roy, A ...... 235 REBMANN, GEORG FRIEDR ...... 217 Rozenburg (eiland) ...... 172 Rees ...... 13, 31 Rozendaal (G).. . .. 58, 96, 125, 178 REGNARD, JEAN FRANC ...I...... 84 Rozendaa1(N.Br.)...... 172, 176, 224 Regthms in de Watelgraafsmeer als ROZMITAL, LEO VON...... schouwburg ...... 169 Rubini, musicus ...... 3 2 3 Reich, Gottfr. Christ ...... 198 RUDOLPHI, KARL ASMUND ...... 227 REICHART, JOH. PETER ...... Ix8 Ruble...... 171

REILL, PAT ...... 340 Ruinen ...... 43

Remach, Sal ...... 2 45 Ruiter, Dlerick ...... 23 Reis, geb. De Clercq, mevr ...... Rulitius, Joh., predikant ...... 51 1 43 Reischach, Oostenrijker ...... 1 43 Ruloff, M , zanger...... 229 Renard, engelsch gezant ...... 162 Rusten burg ...... 265 Rembrandt's Nachtwacht ...... 1 54 Ruysch, Prof. Fred., ontleedkundige 65, Rembrandt's woning...... 250 103, io6, III, 116 Rendorp, Joachim, burgemeester 168, 195 Ruysch, Rachel, bloemenschilderes.... . - ZO6 Ren en 29, 3 0 , 44, 76, 78, 90. 116, 12I, Ruyter, Engel de, vice-admiraal...... 77 125, 145, 214, 238, 261, 3 0 5 Ruvtei en Co , J. de, linnenkoopman ...... 235 Renkuur ...... 9o, 163 Ruyter - graf van De -- in de Nieuwe- RENOUARD, ANT. AUG...... 292 kerk...... 318 Rensselaer ...... 171 Ruyter, P. de, zeildoekennaaldenfabrikant 235 RERESBY, JOHN ...... 5 0 R ij n b e r k ...... 31 Reuss, J. D., hoogleeraar te Gottingen 206 Rijneveld, Jan van, koopman ...... 152 Rey, Marc Michel, boekhandelaar-uitgever Rijnsaterswoude ...... 24 ,62, x66, 176 R ij n s b u r g 35, 61 , 99, 112, 137, 231. Reynaud, Jacob, musicus ...... 150 2 54, 264, 3 2 7 REYNOLDS, JOSHUA...... 184 Rijnsburger Collegianten, godsdienstige Reynst, Gerrit, eigenaar van een kunst- bijeenkomst van ...... 267 kabinet ...... 56 R ijsb er g en ...... 2 43 Rham, H. M ...... 157 Rijschool ...... 302 Rhein&, Jan, musicus ...... 150 Zie ook manege. Rhijn, D. van, geneesheer van het pest- Rijswijk 34, 35, 5 1 , 5 8 , 94, 95, 9 6,

huis...... 163 98, loo, 107, Io8, 124, 1 33, 1 53, 1 55, RICHARD, JOHN...... 177 1 5 8 , 1 7 1 , 1 73, 1 9 1 , 204, 205, 2 43, 247, 2 92 Rieuwerts, Jan, uitgever ...... 99 Rijzenburg ...... 268 Rlma, Remigio, Italiaan ...... 148 SAACKE, FRIEDR ...... 281 RITCHIE, LEITCH ...... 286 Sagittarius, Thom ...... 27 Rive, geneesheer ...... 307 SAINTE MAURE, Cu. DE ...... II5

Rode, A ...... 49 Saint-Germain, graaf de ...... 142 Rodenpoortstoren, Jan ...... 96 Saint-Sauveur, André Grasset de, fransch RODER VON BOMSTORF, 0 W. KARL VON 257 consul ...... 1 33 Roede, de, porselein- en kunsthandelaar xo6 Salomo's tempel -. Model van - Ver- Roehricht, R ...... 28 vaardigd door Jacob Juda Leon 58, 6o, 65 Roell, VJ , medicus ...... I16 Samson, Gumpel, joodsch koopman.... 146 Roell, W. F., minister van Buitenlandsche Sancken, Chrlstoph ...... I22 Zaken...... 2 34 SANDS, DAN. FRED. GEORG VAN DL ...... 288 Roelofs, Jan, scheepskapitein...... III SANDER, HEINR ...... 17I Roemerswaal ...... 558 Sander, Nie. Christ ...... r 171 Roeners, Is., paarlmoerbewerker...... Io6 Sandrart, Joach. van ...... 41 Roermond ...... 9, 44, 86, r15 Santen, Dirk Janssen van,Illummeur.... io6 Roeters, Jan ...... 5 6 Saportas, H., makelaar ...... 234 ROMAN, HENRI bE ...... 19 Sarti, Mme, italiaansche musicienne...... 150

Rolde ...... 43 Sarti, italiaansch koopman en fluit16t.... 150 Rolduc...... 304 SARTRE, PIERRE ...... I13 Rollandt ...... 171 Sas-van-Gent ...... 96 Romberg ...... 132 Sassenheim...... 254, 26o ROMNEY, HENRY iSIDNEY, earl of...... 79 SAUSSURE, CESAR DE ...... 117 Roock-maecker naast het Oost- Indische Sautijn, koopman ...... x53 huls ...... Scepper, Corn ...... 9

2 54 REGISTER

SCHAEFFER, JAC. CHRIST. GOTTL...... 203 Schouwburg, Fransche 84, 89, 90, 176, Schagen ...... Io8, 1 53, 2 35, 265 1 97, 199, 205, 206, 207, 220, 222, 223, Schallbruch, Joh. Th., rector der Latijn- 224, 226, 230, 2 3 2 , 2 37, 2 3 8 , 2 44, 255, sche school ...... Io6 259, 261, 263, 269, 270, 272, 2 77, 3 1 9 Schaschel, ...... 2 Schouwburg, Duitsche 207, 220, 224, Scheepskameelen ...... 113, 226 238, 26,, 270 Scheidt, Balth ...... ,o6 Schouwburg De Ooievaar...... 302 SCHEIDT, HIERONYMUS ...... 28 Zie ook Regthuis en tooneelgezelschap. Schelde, handelaar in edelgesteente ...... 106 Schreierstoren ...... 6, Schelles, Oostenrijker ...... 143 Scbreuder, Johannes ...... 143 Schelling, Sieuwert van der...... 1o6 SCHREYER, JOH ...... 67 Schelling, medicus ...... 156 Schultens, H. A., hoogleeraar ...... 168 Schellinks, Willem, teekenaar...... x06 SCHULTES, JUL. HE R M ...... 271 Schenk, P., graveur en kunsthandelaar.... 168 SCHULTE rus, A BRAIi ...... 25 Schenkenschans zI, 26, 30, 31, SCHULTZ, STEPH ...... 132 (33, 34, 74, 76, 78 Schulz, klaviercompomst ...... 150 Schepen: Schuttersdoelen ...... 143 Debora ...... ril Schutz, M , tooneelspeler ...... 270 Edam ...... 1 43 SCHWEITZER, CHRISTOPH ...... 73 Galatea ...... 2 53 Schijndel ...... 238 Grosse Christoph ...... 112 Schijnvoet, S , onderschout en architect. . io6 Holland ...... 2 53 Score], Jan van ...... 9 Lynx...... 253 SCULTETUS, ABRAH ...... 25 Margaretha ...... ii, Seba, A ...... I16 PietHeyn ...... 181 Secreete plaats of geheime tuchthuis 17, Porto Bello ...... III 21, 32 Princesse Louise ...... 18, Sepp, J. C, uitgever ...... ,68, 2 35 Princesse royale ...... 181 Seydell, Joh., predikant ...... 51 Prins Maurits ...... 206 SHAW, JOS ...... 100 Prudentia ...... III SHELLEY, PERCY BYSSHE ...... 242 Spieghel ...... 6o SHELLEY. M&RY WOLLSTONECRAFT ...... 242 Sticht Utrecht ...... 68 SHERLOCK, MART ...... 343 Triton ...... 206 SIDNEY, HENRY ...... 79 Wassenaar ...... 2 53 SIERSTORPI'E, CASP HEiNR• VON...... 226 Zeepaard ...... 2 53 Sigrist, Jacob, bankier en koopman...... 289 Schepens, preparateur ...... 235 Silla, Nicasius de, stadspensionaris...... 17 Schermer-De - ...... 172 Sillem, Ernst, bankier ...... 269 Schermerhorn ...... 94 Sillem, Hieronimus, bankier...... 269 Scheveningen ...... 35, 44, 5 2 , 57 enz. Simon, J. A., messmgfabrikant...... 2 35 Schickhart, Heinr ...... 14 SINCERUS, JODOCUS ...... 22

S c h I e d a m 34, 3 8 , 4 1 , 9 8 , 1 73, 201, 202 SINCLAiR, JOHN ...... 200 205, 22 4, 2 3 8 , 249, 261, 268, 2 73, 2 9 0 , 3 2 7 Strén, Osv ...... 89 Schilderachtigheid van Amsterdam...... 229 Sittard ...... 5, 172 Schilder- en toekenacademie...... r56, 166 Six ...... 308 Schipluiden...... Io6 Six, Jan ...... 26r Schippe, Weduwe ...... 85 Six van Hellegom ...... 250, 299 Schley, Jacobvan der, teekenaar en graveur 1 54 SKIPPON, PHIL ...... 58 Schlosser, Joh. Alb., medicus...... 143 Sloten (Fr.) ...... '72 Schmeller, J. A ...... 2 Sloterdilk ...... 38 SCHNAASE, KARL...... 280 s l uis ...... 98, 159 Schoenmaker, A., muntenverzamelaar .... ,o6 Sluiter, H. van Eyl ...... 205 School : Smeth, Raymond, bankier ...... 143

stadsarmenschool .. 297, 304, 3 0 5, 3 1, , 316 Smeth, Théodore de, bankier...... 143 burgerschool ...... 297 Smeth van Alphen, P. de, bankier 205, der Portugeesche synagoge ...... 40 226, 232, 234 Schoonhoven 3, 17, 28, Io8, 116, Sm lid e ...... 2 34 1 73, 2 35, 2 38 , 2 54 Smith, G. Gregory ...... 52 SCHOPENHAUER, JOHANNA ...... 228 SMITH, JAMES EDW ...... 198 Schoten ...... 1 43 S n e e k ...... 305, 321 Schottmueller, Kurt ...... 39 S o e s t d ij k 79, 89, 94, 1 34, 143, 181, Schouten, boekhandelaar ...... 176 2,6, 232, 26, Schouwburg, 43, 5 0, 5 8 , 6, , 78 , 90, 94, Schier, Nicolaas, koopman ...... 34 96, 20e, ,o6, 121, 1 35, 1 43, 1 55, 1 57, Soil, van der, bankier ...... 234 1 58, 163, 165, 1 66, 167, 1 68, 1 73, 1 93, Somer, Jan Pietersz, graveur...... Io6 196, 2o6, 219, 222, 223, 224, 226, 232, Sonneberg, dierenopzetter...... 2 35 2 33, 2 34, 237, 2 3 8 , 2 44, 246, 2 57, 26,, Sorbière, Sam ...... Iq 263, 2 70, 277, 288, 2 93, 297, 2 98 , 3 02 , SOUTHEY, ROB ...... 248 308, 3 1 9, 3 24 Sparendam ...... I16

Speyer, Jos., handelaar in cameeên.. ... Io6 SWEDENRORG, EMANUEL ...... I26 Spier...... 78 Sweelmck, Joh., organist der Oude kerk 2I Spinoza ...... 99 Swinden, Jan Hendrik van, hoogleeraar 234 SPOERL,J OH. CORN. CHRIST ...... 179 Sylvester ...... I16 SPOOR, Louis ...... 256 Synagoge ...... 32, 41, 125, 164 STADE, H ...... 7 Het Huis Jacobs ...... 32 Stadhuis vóór 165o ...... 14, 19, 26 Het Huis Israels ...... 32, 41 Stadhuis in aanbouw (1641-1656) 4 1 „49, 5 0 De woning des vredes ...... 32 Stadhuis ( 1 657-18 116) 5 1 , 53, 54, 55 enz Synagoge, Duitsche 39, 76, 87, go, 98, Stadhuis (1807-1850) 238, 246, 268, 29 2 , 299 104, Io6, 113, 120, 121, 1 35, 1 43, 1 46, Zie ook koninklijk paleis. 1 49, 1 52, 1 57, 162, 163, 170, 173, 176, Stadsherberg - Nieuwe - 143, z71, 176, 1 97, 207, 2,6, 220, 223, zz6, 2 34, 2 3 8 , 23 8 , 254 267, 278 Städel ...... 171 Synagoge, Portugeesche 3 8 , 39, 44, 49, 5 8 , Staphorst ...... 78 61, 65, 72, 76, 79, 84, 87, 90, 94, 9 6 , S tav oren 15, 35, Si, 96, Io6, 172, 98, 100, 104, Io6, 108, 113, 120, 121, 1 9 2 , 234 I24, 1 27, 1 32, 1 35 1 43, 1 45, 1 4 6 , 1 49, Stechwij, J., organist ...... 162 152, 157, 163, 165, ,68, 171, 173, 176, Steenbergen ...... 96 , 249 179, 181, 191, 193, 196, 207, 211, 216, Steentra, Pibo, hoogleeraar...... 152 220, 223, 224, 226, 2 33, 2 34, 2 3 8 , 247, Steenwijk ...... 264 2 53, 267, 278, 288, 293, 2 95, 297, 3 01 , STEIN, CIIRIST. GOTTFR. DAN ...... 2 73 3 04, 323 STELTZER, K. FR. H ...... 293 Szamota, Steph ...... 345 STEVENS, SACHEVERELL ...... I28 TAFUR, PERO ...... I STEVENSON, Roe ...... 255 Tafel, Jo. Fr. Im ...... 126 Stevensweert ...... 44, 86 TAPPEN, DAV ...... 64 STEWART, J ...... 2 53 Telssèdre de l'Ange, predikant en Inspec- STICKEL, BURKHARD ...... II teur van het onderwijs ...... 297 Stiles, koopman...... 79 Teixeira, familie ...... 150 Stjernos, ziveedsch kapitein- luitenant.... 143 Telgens, Izaak ...... 69 Stoelman, herbergier ...... Iqo Temmmck, C. Jacob, tresorier der Oost- STOELZER, CHR AUG. VON...... 344 Indische Compagnie 183, zo6, 235, 252 268 Stokkern ...... 5, 86 Telnmmck, Egbert de Vrij ...... 156 STOLLE, GOTTL ...... 99 Tenkate, zie Cate, Andries ten. Stosch, P , in mineralien....1...... m6 TENNANT, CH ...... 263 Stook, geestelijke ...... 316 Tentoonstelling - Eerste - van levende Strafgevangenis voor meiskes...... 322 meesters, 18o8 ...... 2 34 Stralen ...... 240 Tentoonstelling van schilderijen 1824.... 270 STRICK VAN LINSCHOTEN, P H. A. J..... 254 1836 ...... z6o, 297 STROMBECK FRIEDR. KARL VON...... 301 T e r h o r g ...... 102, 181 Stromfelt, zweedsch luitenant...... 143 Terneuzen ...... 305 S t r o o b Os 66, io6, 136, 146, 2I0, Tersteeg. J ...... 205 23 8 , 288 TESSIN de jongere, Nie ...... 89 Strumpf, Christ...... 157 Tetzel, Gabr ...... 2 Struyck, Nieolaas, wis- en natuurkundige 143 Texel ...... 4 6 , 1 4 1 , 3 0 5 Stryker, Franc ...... 88 Zie ook Burg. Stuart, Martmus, remonstrantsch predi- Teysset, Jac , commissaris van de Kweek- kant...... 233 school voor de Zeevaart ...... 224 Stupard, Oostenrijker ...... 143 Thausing, Mor ...... 5 STURMI LEONH. CHRISTOPH ...... 96 THERESE VON BACHERACHT] ...... 319 Suasso, familie ...... 150 THERESE [VON HUBER] ...... 237 Suter, Nicolo, koopman (Nicolaes Schier) 34 Theumse, Jan, herbergier, en gewezen lec- Sulpke, C. G., boekhandelaar...... 270, 305 tor in het Arabisch te Leiden 35, 3 8 , 41 Surenhusen, Willem, hoogleeraar in de Thibaut, herbergier ...... 176, 191 oostersche talen ...... 112 Thlebault, herbergier ...... 163, 170 Surhuizum ...... 39 Thierry, Jacques, assuradeur en reeder op Surmaamsche Societeit ...... 188 Engeland ...... 58 Suringar, Ger. Coenr. Bern., hoogleeraar THONIN, ANDRé ...... 216 2 79, 3 1 7 THUNBERG, KARL PETER ...... 156 Suringar, W. H, philantroop...... 315 Thijm, J. B., bierbrouwer ...... 176 Swammerdam, Jan Jacobsz., apotheker Tie 1 10, 20, 33, 34, 5 0 , 74, 76, 168, 1 93, 56, 6o 201, 21 4, 2 33, 2 37, 238, 242, 234, 2 6 3, 277 Swammerdam, Joh., natuurkundige ..... 65 Tiellens, Michiel of Jan, koopman in zij de- laken...... Swart, Zweed ...... 156 58 Swartenhondt, geb. Bas, Wed. Jochem Tiengeweten ...... 284 Hendrickx herbergierster, zie herberg Tienhoven ...... 202 de Prins Tilanus Sr., Christ. Bern., hoogleeraar.... 279 Swarth, koopman ...... 169 Tilburg 5, 26, 43, 6o, 1 53, 172, 23 8 , 293

256 REGISTER

TISCHBEIN, WILH ...... 346 Ontzet van Leiden van M. Westermar 270 TITIUS, CARL HEINR ...... 174 Orazlo ...... 136 Tttzmg, tooverdokter ...... 157 Orestes en Pcladesvan M. Bode...... Io6 Tjalhngn, I., in zegellak ...... 235 Pandolfus en Zeibina of de meid mees- Toepfer, J. A ...... 261 teres vert. door B. Rulofs...... 163 Tol en ...... 2I, 33, 34, 5 1 , 238 Père — Le — de famille van Diderol 220 Tolhuls...... 2I, 30 Phèdre van Racine...... 324 Tooneelgezelschap Polyeycte van Corneille ...... 3 2 4 Felix libertate ...... 226 Prétendue — La — ...... 206 Industrie et récréation ook genoemd Rose et Colas ...... 207 Amusement et culture...... 220 Rosignuolo -- I1 — ...... 259 Tooneelstukken en operats : Sargino —I1 — ...... 2 59 Achilles van B. Huydekoper...... 155 Sluiten des houweh]cks ...... io6 Aline, ballet ...... 257 Tancred van Rossini ...... 270 Aline, reine de Golconde, van Berton ... 270 Tom Jones ...... 257 Andromaque van Racine...... 324 Twee gierigaards — De — van J. Apotheker — Der —, van Pal]avlcim Toussaint Neyts ...... 196 en Fischietti ...... 169 Virginie van Latour...... 3 24 Aran en Titus van Jan Vos...... 43 Zauberflàte — Die —• van Mozart... . . 220 Athalia van Racine ...... 234, 324 Zoé van Merrier...... Io6 Aveugle — L' — clairvoyant...... 237 Tranti, Mme, zangeres ...... 142 Bloedzuigers — De — of de minne- Trekels, lakenkoopman ...... 1 43

handel in de apotheek van A Ruysch 297 Trip, Lout's ...... 78 Buttannieus van Racine ...... 324 Tiippenhuis 89, loo, io6, 2 3 8 , 3 1 4, 3 05 Caravane -, La — de Caire van A. E. M Zie ook museum. Grétry ...... 223 Tronchin, Théodore, geneeskundige Ito, 1 33 Constantijn de Groote van P. Bernagie io6 Trouillart ...... r71 Dame — La — blanche van Boieldleu 277 Trouvé ...... 2,6 Dangers—les--de l'absence ou ]e souper TURNER, D ...... 33 6

de famille van J. B. Puloulx...... 223 TURRETTINI, J. A ...... 9 2 Dankbare Sohn — Der — van J. A. K. Twikkel ...... 159, 172 Colizzi ...... ,69 Uchelen, H. en W van, muntenverzamel- Don Quichot, van P. Langendyk...... 1 57 laars ...... io6 Enlèvement -- L' — d'Helène...... 84 U d e n ...... 240 Figaro's Hochzeit van Mozart...... 2 9 8 UFFENBACH, ZACH. CONK. VON. ... io6 Frelschutz van Von Weber...... 277 Uilenbroek, G., munten- en schilderljen- Gewaande droes van A. Bogaert...... ro6 eerzamelaare ...... io6 Griselda van Paers ...... 238 Uitgeest ...... 1 43 Groote Kurieen — De —. of Spaansche Ulhoorn, Johannes, organist...... 122 bergman van Th. Asselim...... Io6 ULSHEINIER, JOSUA ...... 18 Grooten Tamerlan — Den — van J. Upmanns — manufactuurwinkel van Serwouters ...... 58 Kopke en — ...... 321 Gustaaf Wassa van Plron...... 168 Utrecht ...... 8, 9, 1 5, 17 enz. Gijsbrecht van Aemstel van J. v. d. Vaals ...... 206, 208 Vondel ...... 166, 23 8 Valckenier, Gillis, burgemeester...... 79 Hamlet van Shakespeare ...... 23 8 Valk, Erven van der, Ijzergieters...... 190 Horace van Corneille ...... 324 Valkenburg ...... ie, 172 Jeanne d'Are van Soumet...... 324 Valkenburg (Z.-H.) ...... 254 Jour — Un — à Paris...... 237 Valkenswaard ...... 170

Krispijn medicijn van de Hauteroche 95 V al k e n i s s e ...... 22 Krulwagen — De — van den azijn Vámbéry, Herm ...... 345

-verkooper van Mercier...... 26 1 Vandenesse, Jean de...... 4

Lichte Klaertje van J. Noozemans.... 43 Vanderput ...... 24 Luerèce van Ponsard ...... 324 VARRENTRIIPP, Jou. GEORG ...... 307 Macbeth van Shakespeare...... 222, 226 Vauxhall ...... 261 Maria Stuart van Le Brun...... 3 24 Veehel ...... 238 Manages — Les — mal assortis...... 155 Veenhuizen ...... 268, 3 05, 310 Marts —. — garcons van Dalayrac Veer, Albert de, magistraatspersoon .... 24 en Berton ...... 269 Veignant, de...... 124 Matrimonlo — I1— secreto...... 238 Velden, Frans van de, tabaksfabrikant 132, 154 Menschenhass and Reue van Kotzebue 207 Velden, Jacob van de, tabaksfabrikant 132 Mercure — Le — galant ...... 206 Velden, Jacob van de ...... 1 54 Midas...... 205 Velden de vader, Willem van de, schll-

Mode — De — van P. Bermagle ...... Io6 der ...... 60 Nanine et Sylvan ...... 176 Velet, deensch vice-consul ...... 265 Négociateur — Le —, ou ]e bienfait Ve l p...... 26,

rendu...... 207 Velten, Artus Georg...... 77 Ontvoogde vrouw van M. Elias...... 106 Velzen ...... 254, 265

Venlo o ...... 9, 44, 86, 115, 226, 233 Roeterf, Ernst...... 56 Venraai ...... 240 A Roy (vlinders) ...... 235 Verazzano, H. da, florentijnsch edelman 76 Fr. Ruvsch (medische verzameling) 112 Verbeek, Salomon, klokkenist van de Oude- Baltb. Scheidt (schelpen)...... io6 kerk en Regulierstoren...... 58, 69 J. C. Sepp (vlinders) ...... 235 Verduyn, Pieter Adriaanszoon,. chirurgijn 103 Pabo Steenstra ...... I52 VERE, FRANCIS...... 13 P Stosch (mineralen) ...... Io6 Ver e 3, 5, 6, 17, 37, 39, 4 1 , 5 1 , 57, 5 8 , Jan Jacobs:. Swammerdam ...... 6, 6o 65, 94, 238 C. J Temmbnck (vogels) 183, 206, 235, Vergeel of Vergehl ...... 1 43 252, 268 Verhaegen, Paul...... 215 Pesther ...... 82 Verheyk, H., rector ...... ,68 óolkard, Jansz ...... 56 Verheyen, Phil., chirurgijn van Leuven 203 W. Frol,k (medische verzameling).... 328 Vernède, B., Franschman ...... 176 Prenten Versteeg, D...... 205 Bern. de Bosch ...... 1 54 VERYARD, E ...... 86 Joh. de Bosch ...... 1 54 Verzamelingen en kunstkabinetten David Beanier ...... io6 Beeldhouwkunst Hendr. Dusserus ...... 1 54 Lambert ten Kale ...... Io6 Simon Fokke...... 1 54 Boekerijen : Graal ...... 1 54 Jan Calkoen ...... 235 H. van Maarsevzen...... 1 54 Jac. de Clercq ...... 1 43 Nsc. Marcus ...... 1 54 Gode/r. Clermont ...... 112 Louis Meta. ver Phc ...... 1 54 P. A. Bolongaro Crevenna 168, 171, Dxonxs Muilusan ...... 1 54 200, 201 Henrac Mualman ...... 1 54 P van Damroe ...... ,68 Corn. Ploos van Artstel 154, 192, 205 L. van der Hem ...... 72, io6 Op het Stadhuis ...... 1 54 Fred. Muller ...... 260 Schilderijen H. en.W. van Uchelen ...... xo6 Dan. Amory ...... sot jan Jac van Voorst ...... 260 Pceter Pieters: Barbiers...... 261 Joach. Wis quejorl ...... 39 Jan van Beuningen ...... ro6 Cameeén : D. Bierens ...... 26, J. Rendorp ...... 168 D. de Bosch...... 205 Instrumenten J de Bosch...... 205

Jac. de Clercq ...... 143 A. J. Brentano...... 232, 2 34, 26, Jac. Cramer...... 1 43 W. J. van Belenen van de Groote Landt 261 Landbouwwerktuigen: Jan Jac. de Brays...... 1 54 J. Kops ...... 261, 264 P. Calhoen Wa ...... 154 Muntenkabinetten : H. van Cranenbuigh ...... 261 Adr. Buurt ...... 156 Nik. Doekschee ...... 1 54 P. van Damure...... 168, 176, 192, 1 93 J. van Desk ...... 205 Del Court geb. Dortmund...... xo6 Girl...... 184 Gerrit Retjnst ...... 56 J. Gildenzeesler ...... 154, 205, 220

G. Uilenbroek ...... sot A . Grill ...... 72, 9 0 , ,68 Vergeel [Vergehl.] ...... 1 43 Jan de Groot ...... 181 Joack. Wie quejort ...... 39 Jod. Clem. van Hall ...... 205 Jac. de Wilde...... xo6 Hodshon ...... 238, 26, Natuurkundige verzamelingen : Hogguer ...... 238 E. F. Alberti (insecten) ...... 17x A. van der Hoop ...... 308 C. Brandt ...... 1 3 6 , 174, 190 Mevr. Hope ...... 205 J. Calkoen (insecten) ...... 2 35 J. Hope ...... 168, 184 Chevalier ...... 112 J. Huiswit ...... 261 J. C. Clbckner...... 156, 168, 171, 1 74 A. Toe Loer ...... 308 Jac. Cramer (schelpen) ...... 143 Ph. van der Land ...... 1 54 M. H. Cramer (insecten)...... 27e Le Brun ...... 184 H. Engelbronner (mineralen)...... 171 P. Loquet ...... 1 45, 171 J. Houbakker (vlinders)...... 106 J. of M. van Loo,,...... z6r M. Houttuljn...... 168, 171, 174, 198 H. van Maarseveen ...... 205 de Jongh (schelpen) ...... Int Jac. Mendez de Leo's ...... 308 H. ten Kate...... jot J. H. Molkenboer ...... 26, Pieter Kramer. :...... 1 45, 168 H. L Muller ...... 2 ;8, 261 Paul Meier (konchylien)...... 17e Occo...... 90 W. van der Meulen (vogels en insekten) G. Reynst ...... 5 6 156, 171, 1 74 Sax...... 308 Ortmund ...... II2 Jan Sax ...... 261 J. Raye van Breukelerwaard (vogels) Six van Hillegom ...... 250, 299 220, 2 35 H. Eyl Sluiter ...... 205 Reynat...... 56 P. de Smeth van .Alphen 2o5, 226, 232, 234

258 REGISTER

J. Tersteeg ...... 205 Wadstrim, Carl Bernh., Zweed...... 168 J. A. ToepJer ...... z6, W a gooi n gen 76, 1 45, 18,, z,6, 238, Frans van de Velden ...... 154 261, 268 Jac. van de Velden ...... 1 54 Wagenings-Hatte ...... 76 D. Versteeg ...... 205 Wal, Jac. van der, eigenaar van een sterre Jac. de Vos ...... 192, 205, 261 observatorium...... 1 43,-kundlg 1 5 2 N.S. Winter ...... 226, 232 WALDSTEZN ...... 17 Jonas Witsen ...... 90, Io6 Wardenburg ...... 150, r57 Nic. Witsen ...... 72 Warmond ...... 22, 1 1 3, 3 05 Teekeningen : Wast en Zoon, P., instrumentmakers.... 235 J. Goll van Franc1 ensteln 154, 168, 171, Wateren, Groot en Klein...... 268 192, 205, 226, 2SiI Waterler, J. A., ho',tzager ...... 2 35 S. van der Schelling ...... In6 Wattier-Ziesenis mevr., tooneelspeelster Zuid-Afrikaansche ethnografische ver 2 3 2 , 2 34 -zameling : Webb, Engelschman ...... 138 J. W. Janssens ...... 2 34 Wederdoopers, opschrift betr. - in de Vescher ...... 8z Nieuwekerlc ...... 17 V i a n en 43, 5 1 , 57, 5 8 , 6 , , 65, 98, Io8, Weduwenhof...... 6,, 96, 296, 268, 295 120, 1 5 1 , 1 53, 1 75, 205, 207, 238, 270 Weert...... 9 Vico, Pietro ...... 2I Weeshuizen VIKTOR, CORN ...... 342 Burgerweeshuis.... . 34, 35, 4 1 , 44 enz, Vingboons, Pieter, graveur en kaartmaker 65 Diakomeweeshuis 61, 96, 103, 18o, 2 33, Vinkeles, Reinier, graveur... .. 1 54, 1 71, 1 92 2 34, 268, 278 Vischmarkt ...... 3 1 , 39 Doopsgezind weeshuis...... 216, 238 V 1 a a r dingen 94, 98, 114, 173, 190 d'Oranjeappel ...... 238 205, 21 4, 235, 23 8 , 3 0 5, 327 Engelsche weeshuis ...... 2 95 Vladislaus, koning van Polen...... 43 Luthersche weeshuis.. .233, 254, 290, 2 95 Vlaming, P., dichter ...... Io6 Roomsche weeshuis...... 1 75, 2 33, 29 0 Vleeschhallen ...... 38, 96, 127 Zie ook Maagdenhuis. Vlieland -Het eiland -...... 15 Waalsche weeshuis.... . 6,, 175, 2,6, 310 Vlissingen, Paul van - machinefabriek W e es p 2 4, 94, Io8, 152, 1 9 0 , 235, 26, van - en Dudok van Heel...... 3o5 Welters, Rvmer, herbergier...... 145, 148 Vlissingen 3, 6 , 12, 1 3, 1 4, 1 5, 16, 17, Werkhuis ...... 1 27, 1 35 ,8 19 20, 24, 3 1 , 37, 39, 4 1 , 46, 5 0 , Si, - Nieuwe - 189, 1 9 0, 1 95, zoo, 203, 53, 57, 5 8 , 65, 8 5, 94, 98, 122, 1 59, 238 205, 211, 216, 226, 22 7, 2 3 2 , 2 34, 2 5 2, 292, 305 253, 25f, 255, 2 58, 266, 2 79, 2 90 , 3 05, 3 06, 3 07 Vlug, Thomas of David, bewindhebber der WESLEY, JOHN ...... 189 West-Indische Compagnie...... 69 West- Indische huls 34, 35, 6 , , 87, 88, 95, VOGEL, JOH. WILH ...... 78 IOO, 188, 244 Volgt, handelaar in naturalien...... 227, 235 Westkapelle ...... 238, 3 0 5 VOLCKART, ADR. GOTTL ...... III Wete ring ...... 94 Volkard, Jansz ...... 56 Weistem, Rud. en Gerh., boekhandelaars rob Voomberg, lakenweverlakenwever...... 2 35 Wickham, engelsch chirurgijn...... 103 Voorburg 35, 94, 1 7 1 , 1 78 , 209, 2 54, 26, Wicquefort, Joachim, kunstverzamelaar, Voorschoten ...... 94, 2 54 diplomaat...... 39 Voorst, Jan Jacob van, predikant ...... ,6o Widell, koopman ...... 1 43 V o o r t h u i z e n 8 3, 1 34, 1 43, 1 4 6 , 1 59, WIENBARG, LUDOLF ...... 282 2 34, 2 54, 26, Wi owerd ...... 99 Vorst-Huis te - ...... 96 Wilde, Jac. de ...... zo6 Vos, Jac. de ...... 192, 205, 26r Wilkinson, bankier ...... 200 Vossius, Gerhard ...... 39 Wilde, Jac. de ...... Io6 Vossius, Prof. Isaac ...... 6o WILKiE, DAV ...... 250 Vrees wijk ...... II WILLEBRANHT, JOH. PETER ...... 141 Vries, Klaas de, doopsgezind voorganger Willemsluls ...... 264 en wis- en natuurkundige ...... 143 Willemsoord ...... 268 Vriese, W. H. de, hoogleeraar en hortulanus 312 Willemstad zI, 76, 83, 88, 96, 126, Vrolik, Gerard, hoogleeraar...... 227, 279 127, 224, 228, 243 , 26 3 Vrolik, Willem, hoogleeraar .... 304, 3 2 5, 328 WILLMAN, OLOF ERICHS5ON ...... 45 Vrijbuiters - opbrengen van gevangene - 28 Willughby, Francis...... 57 Vrijheidsboom op het Revolutieplein Willem II, stadhouder ...... 43, 48 (Dam) ...... 217, 222, 224 Willem III, stadhouder...... gi noot Vu c h t ...... 163, 216 Wilnis...... 1 54 Waag op den Dam, ....z6, 31, 6o, 63, 65 WIMMANNUS, NCO ...... 8 op de Nieuwmarkt...... 6,, 96, 254 Wimmer, C. W ...... 264 Windischop de Westermarkt ...... 254 ...... 5i Waalwljk ...... 51 Winkelgalerij boven de beurs...... 31 Waardenburg ...... 17, 163 Winkels, zie boeken kaartenwinkels, Wade], Joh. Georg ...... 146 porceleimvinkels.

Winschoten 97, 146, 153, 157, 305 Z a 1 t-B o m m e 1 5, 17, 20, 33, 34, 57, 5 8 , Winter, N. S ...... 226, 232 76, 86, 98, xo8, 1 63, 170, 1 93, 196, zei, Wiselius, Samuel Iperusz., letterkundige . . 260 210, 214, 216, 224, 2 3 8 , 263 Wit, Fred. de, graveur en kunsthandelaar 89 Zand - Het - (Gr.) ...... 272 Witsen, Cornelis, burgemeester...... 69 Zand -Het-(N.-H.) ...... 265 Witsen, Jonas ...... 90, ro6 Zandvliet...... 96 Witsen, Nic ...... 72 Zandvoort ...... 256, 289 Wittewrongel, Petrus, predikant...... Sx Zeemanshoop ...... 305 Wivichius, Nicolaas, van Aken, luthersch Zeevaart -. De groote - lijnbaan...... 305 predikant ...... 26 Zeist 90, 121, 132, 1 36, x37, 1 43, 148 , Woerden 76, i16, 127, 136, 146, 157, 1 49, 1 55, 168, 170, 17 1 , 176, 1 8 1 , 187, 159,180, 207, 2 1 6, 2 37, 23 8 , 24 1 , 2 54, 289, 1 9 1 , 203, 205, 209, 232, 2 34, 235, 261, 310 238, 252, 261, 268, 278, 3 05, 315 WOLF, JOH. CHRIST ...... 130 ZELTER, KARL FRIEDR ...... 269 Woltersbeek, J. L., predikant ...... 268 Zevenaar ...... 2 33 W or k urn 25, 35, 8 4, 96, 97, io6, 172, 292 Zevenbergen, Van - ijzergieterij van - Wor me r v eer ...... r72 en de Lanoy ...... 3 05 Woubrugge...... 254 Zevenbergen ...... 55, 127, 206 W o u d r 1 c h e m 3, 34, 54, 6r, 65, 72, Zevenhuizen ...... 35, 58 98, xo8, 120 Zielverkoopers ...... 64, 73, x56 Wouw ...... 138 Z i er i k z e e 5, x4, 2 7, 2 0, 5 1 , 2 35, 2 38 , 3 05 WURMB, KARL FRIEDR. VON ...... 169 Ziesenis, Anthony, beeldhouwer.... 154, 192 Wijck -de--- ...... 78 Zimmermann, Banns...... 9 Wij h e ...... ro6 Zimmermann, Johan, bierbrouwer...... 1 49 Wijk bij Duurstede 6r, 114, 116, ZINTZERLING, JUST ...... 22 180, 209, 21 4, 2 54, 327 Zinzendorf, Graaf, oostenrijksch gezant 143 Wijk bij Maastricht.... 44, 5 8 , 185 Zo eimond ...... 263 W Ij Is el ...... xo6 Zuidbroek ...... 43 Wylick, Jacob van, handelaar in Indische Zuid-Laren ...... 78 lijnwaden ...... 2 43 Zuilen...... 94 Wijnantz, Arnold...... x43 Zuilenstein ...... 209 Wyttenbach, Dan., hoogleeraar...... x68, 206 Z u t f e n 13, 6o, 96 , 1 53, 18r, 2,6, 241, Xaintonge, kok en eigenaar van het loge- 3 05, 3 1 4 ment de Groote Koning van Vrankrijk 87 Zuyger, herbergier...... 257 Ypelaar, A., preparateur ...... 235 Zwammerdam ...... 38, 246. 261 Yselmonde ...... 26, 34, xo8 Zwartenhof, M. H ...... 171 Y selstein...... 237, 254 Zwartsluis ...... 39, 2 34 Ysselstein, Maurits Lodewijk van...... 76 Zwo11e9,43,78,ro6,144'253,178,18 0, Yver, Pieter, graveur, kunsthandelaar.... 154 1 81,187,188,192,219,235,305,310,314, 3 1 S Z a a n d a m...... 92, 96, loo, rob enz. Zijdewindhuis ...... 133, 235