Wschodnioznawstwo 2013 1.Indd

Wschodnioznawstwo 2013

Wrocław 2013 Rada Naukowa dr hab. Jerzy Juchnowski, prof. UWr dziekan Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego dr Józef Szymeczek prezes Kongresu Polaków w Republice Czeskiej dr Anatol Wialiki docent Wydziału Historii Białoruskiego Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Maksima Tanka w Mińsku

Redakcja dr hab. Zdzisław J. Winnicki, prof. UWr – redaktor naczelny dr Tomasz Szyszlak – sekretarz redakcji

Recenzenci prof. dr hab. Iwona Kabzińska Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie dr Petr Slováček Instytut Studiów Środkowoeuropejskich Uniwersytetu Śląskiego w Opavie dr hab. Natalya Yakovenko, prof. NUK im. T. Szewczenki Instytut Stosunków Międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu Kijowskiego im. Tarasa Szewczenki

ISSN 2082-7695

Redakcja deklaruje, że podstawową wersją czasopisma jest jego wersja drukowana

Czasopismo indeksowane na Index Copernicus Journals Master List

DTP: Agnieszka Lachowicz

Ofi cyna Wydawnicza Arboretum ul. Witosa 16, 51-507 Wrocław tel./fax 071 344 06 63 e-mail: [email protected] Spis treści

RELACJE MIĘDZYPAŃSTWOWE W REGIONIE

Владимир Головченко У истоков формирования новейших украинско-польских межгосударственных отношений ...... 11

Андрей Владимирович Русакович Участие Беларуси в реализации договоренностей об окончательном урегулировании в отношении Германии в 1990-1994 гг...... 19

Joanna Kapłońska Współczesne relacje polsko-tureckie. Zarys problemu ...... 29

Irina Th eshelashvili Th e role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations .... 45

Ольга Федоровна Малашенкова Развитие экономического сотрудничества Республики Беларусь с Республикой Польша на современном этапе ...... 57

Adam Banaszkiewicz Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe zawarte przez Polskę z Republiką Litewską w latach 1991-2011 ...... 77

MIĘDZY ETNICZNOŚCIĄ A POLITYKĄ

Katarzyna Osuchowska Relacje hindusko-muzułmańskie w wielokulturowym społeczeństwie indyjskim ...... 103

Paweł Sobik Udział partii politycznych mniejszości węgierskich w państwach Europy Środkowej i Wschodniej w wyborach w latach 2011-2012 ...... 117

Anna Jagiełło-Szostak Yugoslavs – vanished national group? ...... 131 6 Spis treści

Сергей Мисецкий Казахстанская модель национальной политики ...... 145

Zdzisław J. Winnicki „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne” wobec polskiego odrodzenia narodowego w Białoruskiej SSR / Republice Białoruś. Uwagi . . 159

STUDIA NAD BEZPIECZEŃSTWEM

Jarosław Jarząbek Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej w kontekście trwającej wojny domowej ...... 185

Adam Pawłowski „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację Federacji Rosyjskiej oraz obszaru czarnomorsko-kaspijskiego ...... 199

Bogusław Olszewski Geneza przestępczości zorganizowanej w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej ...... 219

STUDIA NAD GEOPOLITYKĄ

Николай Саввич Дорошко Республика Узбекистан на геополитической карте мира ...... 235

Karol Chwedczuk-Szulc Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts ...... 245

Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina Th e Eurasian idea from the modern political perspective ...... 257

VARIA

Helena Giebień Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś. Zarys problematyki ...... 271

Уладзімір Е. Снапкоўскі Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст...... 289

Ihor Rafalskyj Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie. Ukraiński punkt widzenia ...... 313 Spis treści 7

DOKUMENTY ŹRÓDŁOWE WRAZ Z OMÓWIENIEM

Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką. Przypadek wsi Dorguń w gminie Sopoćkinie w rejonie grodzieńskim na tle ówczesnych stosunków władzy sowieckiej wobec Polaków na Białorusi ...... 327

RECENZJE I ARTYKUŁY RECENZYJNE

Zdzisław Julian Winnicki, Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna, Ofi cyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2013, ss. 504 (Grzegorz Tokarz) ...... 351

Tomasz Szyszlak, Lwowskie sacrum, kijowskie profanum. Grekokatolicyzm w ukraińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki do pomarańczowej rewolucji, Polskie Towarzystwo Religioznawcze, Warszawa 2012, ss. 346 (Grzegorz Tokarz) ...... 355

Walenty Baluk, Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2012, ss. 303 (Larysa Leszczenko) ...... 359

Magdalena Rekść, Mity narodowe i ich rola w kreowaniu polityki na przykładzie państw byłej Jugosławii, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, ss. 416 (Yuliya Lesyk) ...... 365

Rosyjskie siły zbrojne. Aspekty wewnętrzne i kontekst polski, Anna Jach (red.), Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, ss. 222 (Angelika Wróblewska) ...... 359

Raul Andrzej Kosta, Konfl ikty – kolonializm – fundamentalizm w przestrzeni bliskowschodniej, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toruń 2013, ss. 186 (Teresa Marcinów) ...... 373

Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki 2012/2013 ...... 377

Informacje dla autorów ...... 383

Formularz recenzyjny ...... 385

Podyplomowe Studia Wschodnie ...... 387

RELACJE MIĘDZYPAŃSTWOWE W REGIONIE

Владимир Головченко

У истоков формирования новейших украинско-польских межгосударственных отношений

Проблема формирования равноправных и дружественных межгосудар- ственных отношений двух великих славянских народов возникла сразу же после победы Февральской революции 1917 г. в России и создания Украин- ской Центральной рады. Уже на последнем заседании Национального кон- гресса в Киеве 8 IV 1917 г. было принято протестную резолюцию в отно- шении „претензий на земли непольские, заявленные временным Польским государственным советом в декларации на призыв Временного правитель- ства российского к соединению польского народа со свободным Россий- ским государством”1. Речь шла о сформированном немецкой оккупационной властью 6 XII 1916 г. варшавском Временном государственном совете (Rada Stanu) и воз- звании Временного правительства от 16 III 1917 г. „О восстановлении неза- висимости Польского государства, созданного из всех земель, заселённых преимущественно польским народом”, которое должно быть связано с Рос- сией „свободным военным союзом”. А под „землями непольскими” в ре- золюции Национального конгресса подразумевалась Холмская губерния, созданная в соответствии с законом Государственной Думы Российской губернии от 23 VI 1912 г. из восточных уездов Люблинской и Седлецкой губерний Царства Польского. Ради объективности следует всё же отметить, что в отдельных централь- ных и западных уездах Холмской губернии польское население, несомнен- но, преобладало над украинским, к тому же во время своего отступления летом 1915 г. российская армия осуществила принудительную эвакуацию украинского населения на восток, вследствие чего на Холмщине осталось лишь около 30 тыс. этнических украинцев. Необходимо также учитывать тот факт, что практически все польские национальные партии (за исключе-

1 Українська Центральна Рада. Документи і матеріали. Т. 1: 4 березня – 9 грудня 1917 р., (упоряд.) В. Ф. Верстюк, Kиїв 1996, s. 61. 12 Владимир Головченко

нием полиэтнической Социал-Демократии Королевства Польского и Лит- вы) с момента своего создание занимали устойчивые „самостийницкие” позиции в национально-государственном вопросе. И всё же представитель польской национальной демократии на Съезде народов России в Киеве 8–15 IX 1917 г. Ромуальд Кнолль тогда убеждал при- сутствующих, что „самостоятельное Польское государство не будет пося- гать на соседское добро, а будет жить в добром согласии и братстве со свои- ми соседями… Где бы ни жили поляки посреди другого народа, они всегда будут заботиться о благосостоянии этого края и поддерживать справед- ливую борьбу того народа, который в большинстве живёт в данном крае”. А Конрад Лукашевич от имени киевской группы Польской социалистиче- ской партии (ППС) провозгласил единение с „революционным движением украинской демократии – поскольку украинская демократия будущую фе- деративную связь с Россией базирует на государственности Украины”2. Однако проблема национально-государственной принадлежности Холмщины и Подляшья быстро стала камнем преткновения в налажива- нии двусторонних отношений между странами, которые объективно были призваны выступить гарантами невозможности возрождения „единой и неделимой” Российской империи в каком-либо виде. 14 XI 1917 г. Малая Рада приняла протест в отношении намерений Берлина и Вены присоеди- нить Холмщину, Подляшье и оккупированную ими часть Волыни к про- возглашённому 5 XI 1916 г. Польскому государству. Тогда же было решено „использовать все средства к тому, чтобы населению австрийской Украи- ны дано было фактическую возможность свободно выразить своё желание в отношении дальнейшего своего политического существования”3. Немало беспокойства для Центральной Рады создали также 2-й и 3-й польские добровольческие корпуса генералов Осинского и Михаэльса, что с согласия военного министра Украинской Народной Республики (УНР) Александра Жуковского в конце марта 1918 г. были передислоцированы на Подолье. Но в виду столкновений с местным украинским населени- ем А. Жуковский и министр внутренних дел УНР Михаил Ткаченко уже 19 апреля представили на рассмотрение правительства вопрос о „полном разоружении польских легионов”. Вице-министр иностранных дел УНР по польским делам Валериан Руд- ницкий (одновременно он представлял польских национальных демокра- тов в Малой Раде) в своих объяснениях сослался на то, что „в формирова- нии некоторых партизанских подразделений принимали участие польские помещики для защиты своих классовых интересов. Эти подразделения не

2 „Нова Рада”, 17 IX 1917. 3 „Нова Рада”, 16 XI 1917. У истоков формирования новейших украинско-польских… 13

имеют ничего общего с идеей обороны Польской державы, и за их поступки не может отвечать ни польское войско, ни вообще польское население”4. Но на запрос прокурора винницкого окружного суда к подольскому губерн- скому комиссару в отношении статуса польских войск в УНР последний, тем не менее, ответил, что они „придерживаются нейтралитета и остаются на территории до того времени, когда будет возможность уйти в Польщу, или Украинское правительство, исходя из политических причин, предло- жит освобождение своей территории”5. Между тем, наличие серьёзных австрийско-немецко-польских противо- речий на завершающем этапе Первой мировой войны позволяло Киеву рас- считывать на позитивное для них решение вопросов, касающихся спорных украинско-польских территорий – Холмщины и Подляшья. Более того, об- щая военно-дипломатическая обстановка в Центрально-Восточной Евро- пе была сопутствующей украинцам, не обещая в ближайшей перспективе ничего хорошего для польской государственности. Поэтому в целом зако- номерной стала определённая статьёй 2-й Брестского мирного договора от 27 I (9 II) 1918 р. северо-западная линия государственной границы УНР: Билограй – Шебрешин – Красностав – Пугачив – Радин – Междуречье – Сарнаки – Мельник – Высоко-Литовск – Каменец-Подольск – Пружаны – Выгоновское озеро. Лидер „Польского кола” в австро-венгерском парламенте барон Герц сра- зу же выдвинул претензии ещё не существующего Польского государства на всю Холмщину и Подляшье вплоть до Западного Буга и высказался за реше- ние всех спорных вопросов между украинцами и поляками путём двусто- ронних переговоров без участия третьих сторон6. Именно под давлением спровоцированных поляками правительственных кругов Австро-Венгрии и Германии глава делегации УНР на завершающем этапе Брестских мирных переговоров – Александр Севрюк вынужден был подписать 4 III 1918 г. за- явление, которое по-новому интерпретировало договор в вопросе опреде- ления украинской границы на Холмщине и Подляшье. В нём говорилось о прохождении границы восточнее вышеуказанной линии и о принципах комплектации на паритетной основе согласительной комиссии в составе представителей Германии, Австро-Венгрии, УНР и Польского королевства7.

4 Журналы заседаний Совета Министров Украинской Державы (10 I – 11 XII 1918 р.), [w:] Центральный государственный архив высших органов власти и управления Украины в Киеве (далее: ЦГАВО Украины), ф. 1064, оп. 1, д. 4, л. 85. 5 І. За-вич, Чужоземні військові формування в українській державі, [w:] Історичний календар-альманах „Червоної калини” на 1939 р., Львів 1938, s. 94. 6 „Вістник політики, літератури і життя” 1918, № 8, s. 11. 7 Д. Дорошенко, Історія України 1917–1923 рр. Т. 2: Українська Гетьманська Держава 1918 р., Ужгород 1930, s. 224. 14 Владимир Головченко

Как вспоминал украинский историк, государственный и общественный деятель Дмитрий Дорошенко,

ещё правительство Центральной Рады назначило на Холмщину и Под- ляшье краевым комиссаром известного украинского деятеля Александра Скорописа-Йолтуховского. Он остался на своей должности и при гетман- ском правительстве, как краевой староста. Скоропис-Йолтуховский посе- лился со своими чиновниками среди опустошённого края, в Бресте… Немцы допустили его к управлению, ограничив, однако, его компетенцию вопро- сами экономической помощи населению и культурно-просветительскими. Австрийская власть не только не допустила его к администрированию, но и дала полякам все возможности поспешно полонизировать край, свозить туда польских колонистов, уничтожать украинские школы, церкви и вообще все признаки украинской жизни8.

И всё же, в остаточном варианте Брестская региональная подсистема международных отношений юридически признавала пребывание большей части Холмщины и Подляшья в составе Украинского государства, оставляя окончательную демаркацию польско-украинской границы на рассмотрение смешанной комиссии. Однако, Австро-Венгрия, так и не ратифицировав мирный договор с УНР, осталась при особом мнении. Фактически большая часть Холмщины, что вошла в австрийскую зону оккупации, оказалась под управлением польской администрации, которая пользовалась поддержкой Вены и подчинялась Регентскому совету в Варшаве. Он был создан Берлином и Веной в сентябре 1917 г. и возглавлялся князем Янушем Радзивиллом, че- рез месяц совет сформировал правительство Януша Кухарского, чьи полно- мочия практически распространялись лишь на просвещение и правосудие. Германия же, исходя из собственных геополитических интересов, пы- талась не допустить чрезмерного усиления польского элемента на окку- пированных территориях. Усматривая в независимой Украине противо- вес российскому и польскому влиянию в Центрально-Восточной Европе, кайзеровское внешнеполитическое ведомство поддержало Киев в вопросе делимитации границы в украинско-польском конфликте. На все просьбы официальной Вены общими усилиями осуществить давление на Украин- скую Державу гетмана Павла Скоропадского, чтобы добиться её согласия на изменение будущей украинско-польской границы, определённой Брест- ским мирным договором, Германия давала негативный ответ. В то же время австро-венгерская дипломатия не прекращала попыток повлиять на украинский МИД, неоднократно направляя меморандумы

8 Idem, Мої спомини про недавнє-минуле (1914–1920): В 4 ч. Галицька руїна. Доба Центральної Ради. Доба Гетьманщини. Доба Директорії, Мюнхен 1969, s. 303. У истоков формирования новейших украинско-польских… 15

и ноты с предложениями провести украинско-польскую границу по За- падному Бугу. Но каждый раз такие шаги натыкались на твёрдую позицию украинской стороны, которая, ощущая поддержку Германии, старалась все- ми средствами добиться ратификации Веной Брестского мирного договора. 12 VI 1918 р. временный поверенный Украинской Державы в Вене Андрей Яковлив вручил министру иностранных дел Австро-Венгрии графу Буриа- ну ноту по вопросу государственной принадлежности Холмщины и Подля- шья. В тот же день этот документ получил австро-венгерский посол в Кие- ве граф Иоганн Форгач. В ноте говорилось о проведении в начале апреля в ряде уездов Холмской губернии выборов в Регентский совет и расширение его судебных полно- мочий на Билограйский, Грубешовский, Замостский и Томашовский уезды. „Имеются сведения, – указывалось в ноте, – что австро-венгерские вла- сти, выдавая паспорта жителям Холмщины, определяют государственную принадлежность этих жителей, как подданных Польши. Наконец, жителей Холмщины, вывезенных по время войны из края, до сего времени не воз- вращено домой, а на их место польские чиновники переселяют население польской национальности”. МИД Украинской Державы ожидал, что Вена „немедленно сделает решительные шаги для того, чтобы было отброшено и отменено всё то, что внедрено Польшей на территории Холмщины”9. Граф Буриан посоветовал Форгачу оставить украинскую ноту без от- вета и вообще какое-то время не касаться проблемы Холмщины и Подля- шья ввиду проукраинской позиции Берлина. Во время визита в Германию в августе 1918 г. Премьер-министр Украинской Державы Фёдор Лизогуб добился от кайзеровского правительства официальной поддержки Киева в его территориальных конфликтах с соседями. Твёрдая позиция Киева в отстаивании условий Брестского мирного договора в отношении северо- западных границ Украинской Державы вынудила Регентский совет иници- ировать установление двусторонних дипломатических отношений. В нача- ле октября 1918 р. в Киев прибыл его представитель в ранге чрезвычайного и полномочного министра – Станислав Ванькович. 7 X он представил укра- инскому МИД список членов польского посольства: Богдан Кутиловский (советник), Эдмунд Соболевский (1-й секретарь) и Чеслав Пружинский (2-й секретарь). 27 XI к ним присоединился консульский советник при по- сольстве Пётр-Земовит Марианн Хойновский. Военным атташе Польского государства в Киеве стал майор Клесберг, его заместителем – капитан Зи- ховский, а руководителем реэмиграционного отдела – Роман Бнинский10.

9 Idem, Історія України…, s. 225-226. 10 Переписка по дипломатическим сношениям с Польшей. Часть 5. О назначении предста- вителей Польши в Украину и их документы, ноты протеста польского посла против нарушення прав поляков и т.д., [w:] ЦГАВО Украины, ф. 3766, оп. 1, д. 137, л. 1-15. 16 Владимир Головченко

Совет Министров Украинской Державы, со своей стороны, принял по- становление о создании с 20 X 1918 г. дипломатического представительства в Варшаве, которое было отнесено ко 2-му разряду посольств, и ассигнова- ла на его содержание до конца года 31 222 карбованца. Гетман П. Скоропад- ский утвердил правительственное постановление 14 X 1918 г., а главой ди- пломатической миссии в Варшаву было назначено выходца из Холмщины, члена Совета МИД Александра Карпинского. Внушительный послужной список посла (до работы в МИД он зимой 1917 – весной 1918 гг. был за- местителем генерального секретаря внутренних дел УНР) должен был за- свидетельствовать дружественное и уважительное отношение Украинской Державы к возрождённой Речи Посполитой. 26 XI 1918 г. украинский МИД назначил Сергея Нилуса вице-консулом в Лодзи с поручением защищать интересы украинских граждан в городе и его окрестностях, а вскоре министр иностранных дел Украинской Держа- вы Георгий Афанасьев обязал С. Нилуса временно исполнять обязанности генерального консула в Варшаве. С. Ванькович, в свою очередь, 2 XII 1918 г. обратился в МИД Украинской Державы с просьбой разрешить открытие польского генерального консульства в Киеве и консульских учреждений в Елизаветграде, Одессе и Харькове. Г. Афанасьев не возражал, однако успешное развитие антигетманского восстания под руководством Директо- рии сделало невозможной практическую реализацию этого ходатайства. По этой же причине А. Карпинский так и не смог выехать из Киева в Варшаву. С. Ванькович всё же успел вручить гетману П. Скоропадскому веритель- ную грамоту, подписанную 26 X 1918 г. в варшавском Королевском замке членами Регентского совета Александром Каховским, Збигневом Любо- мирским, Юзефом Островским и Янушем Радзивиллом. Главное внимание польский посол сконцентрировал на урегулировании проблем польских беженцев и военных формирований на территории Украинской Державы. Уже 21 XI 1918 г. украинское правительство под председательствованием министра финансов Антона Ржепецкого рассмотрел просьбу С. Ваньковича относительно ассигнования 1,5 млн. карб. для помощи польским беженцам. После выяснения условий, на которых эта помощь могла быть предоставле- на, 25 XI Совет Министров постановил „выделить в распоряжение мини- стра финансов 1 млн. карб. для выдачи беспроцентной ссуды чрезвычайно- му посланнику”11. По согласованию с правительством Украинской Державы поляков, кото- рые выразили желание переселиться на историческую родину, освободили от службы в формирующейся армии гетмана П. Скоропадского. В отноше-

11 Протоколы заседаний Совета Министров Украинской Державы (2 V – 13 XII 1918 г.), [w:] ЦГАВО Украины, ф. 3766, оп. 3, д. 8, л. 60, 68. У истоков формирования новейших украинско-польских… 17

нии же тех польских военных формирований, что создавались на Волыни, а также передислоцировались на родину из Николаева и Новороссийска, Совет Министров на заседании 3 XII 1918 г. под председательством Сергея Гербеля уполномочил МИД и начальника генерального штаба украинской армии разработать со С. Ваньковичем соглашение, которое предусматри- вало бы их обеспечение обмундированием и снаряжением от украинского правительства12. Таким образом, гетманское правительство вполне сознательно шло на- встречу восстанавливаемой польской государственности, способствуя формированию атрибутов её суверенитета с точки зрения международного права, рассчитывая на компромиссную и конструктивную позицию офи- циальной Варшавы в решении максимально сложной и деликатной про- блемы демаркации межгосударственной границы. В то же время Киев за- свидетельствовал твёрдость своей политической позиции, когда речь шла о защите национально-государственных интересов Украины и её юридиче- ского статуса как самостоятельного субъекта международных отношений.

Summary

Volodymyr Holovchenko

Th e origins of the contemporary Ukrainian-Polish interstate relations

Th e article spotlights fi rst steps of the Polish-Ukrainian interstate relations at the fi nal period of the First World War, as they fi rstly invested in a model of modern international relationship with all appropriate attributes of relatively equal sub- jects of international law. Th en for a number of ideological and foreign policy reasons they formed two diff erent models of intergovernmental Ukrainian-Polish relations: the Western Ukraine has worked out a populist, ethnic model of bilateral relations that could not develop into statehood, while the East Ukraine turned to more interstate one. From geopolitical and military-strategic point of view the Ukrainian Peoples Republic objectively was interested in establishing alliance with Second Polish Commonwealth. Left is one on one in the confronta- tion with the Bolshevik and „white” Russia, the Ukrainian Peoples Republic had little chance of survival.

12 Переписка по дипломатическим сношениям с Польшей. Часть 6-7. Об экономических и почтовых сношениях с Польшей, по делам отдельных украинских и польских граждан и т.д., [w:] ЦГАВО України, ф. 3766, оп. 1, д. 138, л. 30. 18 Владимир Головченко

Volodymyr Ivanovich Holovchenko – dr hab. nauk politycznych, profesor w In- stytucie Stosunków Międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu Kijowskiego im. Tarasa Szewczenki Андрей Владимирович Русакович

Участие Беларуси в реализации договоренностей об окончательном урегулировании в отношении Германии в 1990-1994 гг.

Объединение Германии являлось значимым событием конца ХХ века и зна- меновало собой важный рубеж в процессе распада биполярной системы международных отношений, прекращения существования мировой со- циалистической системы, окончания „холодной войны”. Договор об окон- чательном урегулировании в отношении Германии, подписанный в сен- тябре 1990 г. представителями ГДР, ФРГ, Великобритании, России, США и Франции, восстановил единое германское государство, которое обладало полным суверенитетом в области внутренней и внешней политики. В част- ности, договор предусматривал прекращение ответственности Великобри- тании, России, США и Франции в отношении Берлина и Германии в целом; определял вывод советских войск с территории бывшей ГДР; вводил за- прет на размещение войск иностранных государств и ядерного оружия на территории объединенной Германии. В ряде исследований это соглашение определяется как мирный договор, который окончательно завершил Вто- рую мировую войну. Вместе с тем российские исследователи отмечают, что данный договор „не был полноценным мирным договором между Германи- ей и державами-победительницами во Второй мировой войне (формально этот договор не заключен до сих пор)”1. Объединение Германии ускорило образование Европейского союза и стало первым этапом продвижения НАТО на Восток. Создание единого германского государства на условиях, предложенных руководством ФРГ, ко- ренным образом повлияло на положение СССР в системе международной и региональной безопасности. Внешнеполитические аспекты объединения Германии включали в себя в том числе и такие важные для СССР момен- ты, как финансирование германской стороной материально-технической

1 А. А. Ахтамзян, Объединение Германии и его международно-политические последствия, „Вестник Московского университета. Серия 25: Международные отношения и миро- вая политика” 2010, № 4, s. 4. 20 Андрей Владимирович Русакович

стороны вывода советских войск из Восточной Германии на территорию СССР, оказание содействия в переподготовке советских военнослужащих, необходимость поддержания экономических связей между землями быв- шей ГДР и регионами СССР, наращивание финансовой помощи ФРГ Со- ветскому Союзу и другие направления. В цивилизационном отношении процесс окончательного урегулирования германского вопроса предполагал необходимость исторического примирения между вчерашними противни- ками в годы Второй мировой войны и в период „холодной войны”. После распада СССР реализация указанных проблем осуществлялась в рамках двусторонних и многосторонних договоренностей между респу- бликами бывшего СССР и ФРГ. Национальные интересы новых государств на пространстве бывшего СССР определили также и новые направления взаимодействия с объединенной Германией, которые включали в себя такие вопросы, как выплата компенсаций пострадавшим от национал- социалистского режима в годы Второй мировой войны гражданам бывшего СССР, возврат вывезенных в годы войны в Германию культурных ценностей и др. Руководство объединенной Германии в отношении новых государств на пространстве СНГ в 1990-х гг. в сфере преодоления последствий Второй мировой войны придерживалось концепции, согласно которой этот вопрос на международно-правовом уровне в целом закрыт. Вместе с тем Германия проявила готовность на двусторонней основе обсуждать вопросы выплаты гуманитарных компенсаций жертвам нацизма и предложила решить про- блему сохранения и ухода за немецкими военными захоронениями периода Первой и Второй мировых войн на территории бывшего СССР. Данные проблемы в полной мере относились к отношениям Беларуси и Германии. Сложность заключалась в том, что белорусское руководство в начале 1990-х гг. не сформировало подхода к проблеме окончательного урегулирования вокруг Германии как к необходимости выработки полно- масштабного двустороннего политического договора, позволяющего снять все вопросы, связанные с последствиями Второй мировой войны и дей- ствовало в рамках решений 1990 г. относительно Германии. Отношения Беларуси и Германии в 1990-х гг. имели особенный оттенок из-за тех страданий, которые пережил белорусский народ во время Вели- кой Отечественной войны. На этапе становления межгосударственных отношений и разрушения „железного занавеса” для руководства и обще- ственности Беларуси и Германии большое значение имело решение про- блем, связанных с трагическими страницами в истории взаимоотношений. Устранение предубеждений, укрепление взаимного уважения народов являлось одной из целей внешней политики Германии. Как впоследствии отмечал посол ФРГ в Беларуси Х. Винкельман, „первое и основное, что волнует Германию в отношении Беларуси – это поиск настоящего, то есть Участие Беларуси в реализации договоренностей… 21

всеобъемлющего и стабильного примирения”2. В процессе двусторонних связей большой общественный резонанс получили мероприятия, направ- ленные на примирение двух народов, и, в частности, акция „Примирение”. Данная тема являлась одной из центральных в деятельности Минского международного образовательного центра и Института им. Гете в Мин- ске. Под общим лейтмотивом „Без прощения – нет примирения” в начале 1990-х гг. были организованы встречи представителей Беларуси, России и Германии, ежегодные недели мира, другие мероприятия, направленные на укрепление взаимопонимания. Немецкая сторона в рамках мероприя- тий по примирению белорусского и германского народов организовала ряд поездок граждан Беларуси – бывших узников концлагерей, подневольных рабочих в Германию с целью встреч с представителями местных властей, общественностью, молодежью3. Большое внимание белорусские и герман- ские специалисты уделяли изучению истории взаимоотношений народов в годы Второй мировой войны. В первой половине 1990-х гг. состоялся ряд совместных научных мероприятий, посвященных военной истории и про- блемам двустороннего сотрудничества. Развивалось сотрудничество меж- ду архивами Беларуси и Германии в области изучения военной истории. В первой половине 1990-х гг. были налажены связи между Национальным архивом Республики Беларусь и Бундесархивом Германии, между ними была достигнута договоренность об обмене копиями материалов, интере- сующих обе стороны. Германия оказала Беларуси значительную помощь в преодолении по- следствий чернобыльской аварии. Помощь жителям Беларуси, потерпев- шим от катастрофы на чернобыльской АЭС, рассматривалась гражданами ФРГ как акт покаяния за совершенные в годы войны нацистами преступле- ния на территории Беларуси. Особое место среди комплекса вопросов, связанных с объединением Германии, занимала проблема компенсаций гражданам Беларуси – жерт- вам фашизма. После окончания Второй мировой войны по решению го- сударств – членов антигитлеровской коалиции Германия выплачивала странам антигитлеровской коалиции репарации. Вместе с тем актуальным являлся вопрос выплат индивидуальных компенсаций лицам, пострадав- шим от национал-социализма. По настоянию западных стран в 1953 г. был бундестагом ФРГ был принят Федеральный закон о компенсациях и в пери- од 1959-64 гг. были заключены 11 двусторонних договоров, в которых были предусмотрены единовременные выплаты со стороны Германии на общую

2 Х. Винкельман, Беларусь – Германия: уроки прошлого и поиск настоящего, „Беларусь в мире” 2001, № 2, s. 7-8. 3 См. Ю. Ляшкевiч, Ненавiдзець нельга змiрыцца, „Звязда”, 26 V 2001, s. 10. 22 Андрей Владимирович Русакович

сумму 876 млн. немецких марок. Следует отметить, что правительство ФРГ подчёркивало добровольный характер этих выплат, для которых, по его мнению, не существовало правовых оснований4. Вопрос о компенсациях отдельным гражданам, пострадавшим от фашизма, советским правитель- ством в 1950-х – 1980-х гг. не ставился. В условиях „холодной войны” по- добная постановка вопроса была нежелательной с обеих сторон5. В ходе переговоров по урегулированию внешних аспектов объединения Германии в 1990 г. советская сторона подняла проблему компенсаций граж- данам, пострадавшим от фашизма. Однако немецкая сторона не пошла на включение этого вопроса в международно-правовые рамки германского урегулирования, ссылаясь на то, что претензии Советского Союза покры- ты репарациями, полученными с Германии. Вместе с тем представители ФРГ согласились с тем, что Германия должна с учётом окончания холодной войны выплатить компенсации жертвам нацизма из стран бывшего Вар- шавского договора на двусторонней основе6. В свою очередь, руководство Беларуси на союзном уровне подняло вопрос об участии представителей БССР в переговорах между СССР и ФРГ, которые были связаны с внешне- политическими аспектами объединения Германии и касались в том числе и вопроса компенсаций7. Несмотря на первоначальную отрицательную ре- акцию МИД СССР, которая основывалась на том, что вопрос решен в ком- плексе выплат германских репараций в пользу СССР, белорусская сторона, используя прямые контакты с руководством ФРГ, смогла добиться поло- жительного решения вопроса. В ноябре 1990 г. во время визита президента СССР М. Горбачева в Бонн руководители ФРГ и СССР достигли соглаше- ния о начале в 1991 г. переговоров по урегулированию проблемы индиви- дуальных компенсаций8. Переговоры начались в намеченный срок и в мае 1991 г. Верховный Совет БССР направил для участия в них в качестве члена советской делегации своего представителя. В начале 1990-х гг. проблема компенсаций жертвам нацизма являлась важной составляющей белорусско-германского политического диалога. Например, вопрос компенсаций обсуждался в ходе встреч высших долж- ностных лиц Республики Беларусь с федеральным министром иностран- ных дел ФРГ Г.-Д. Геншером в Минске в марте 1992 г.

4 Двусторонние соглашения и холодная война (1956 – 1974 гг.), http://www.bundesarchiv.de/ zwangsarbeit/leistungen/leistungen_bis_2000/bilaterale_vertraege/index.html.ru (14 VII 2013). 5 Архив Министерства иностранных дел Республики Беларусь – Фонд 907 – оп. 2 – д. 3, л. 14. 6 Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 3, л. 12-13. 7 Архив… – Фонд 907 – оп. 2. – д. 3, л. 15. 8 П. Краўчанка, Беларусь на ростанях: нататкі дыпламата і палітыка, Вільня 2007, s. 55-56. Участие Беларуси в реализации договоренностей… 23

После распада СССР переговорный процесс с ФРГ продолжили делега- ции России, Беларуси и Украины. Одной из основных проблем на перегово- рах являлся международно-правовой статус выплат и их размер. Советская сторона, а затем делегации трех республик первоначально настаивали на сумме компенсаций в размере 16,5 млрд. немецких марок. Немецкая сторо- на, ссылаясь на законодательство ФРГ, предложила решить вопрос путем выделения жертвам фашизма – гражданам бывшего СССР помощи в раз- мере 1 млрд. немецких марок9. Переговорный процесс завершился достижением в Бонне в конце ян- варя 1993 г. соглашения между Германией, Беларусью, Россией и Украиной и в 30 III представители четырех государств подписали соответствую- щее соглашение, в соответствии с которым германская сторона взяла на себя обязательства по выплате гражданам, проживающим на территории бывшего СССР и подвергшимся преследованиям со стороны национал- социалистского режима, финансовой помощи на общую сумму в 1 млрд. немецких марок. Условиями договора предусматривалось создание в трех республиках бывшего СССР специальных фондов „Взаимопонимание и примирение”, в функции которых входила организация распределения средств между гражданами, потерпевшими от фашизма. Фонд получал статус автономной организации, подчиненной учредителю, в качестве которого выступало правительство, и действовал как миротворческая организация. В июне 1993 г. постановлением Совета Министров Республики Беларусь был утвержден устав и состав контрольного совета фонда „Взаимопонима- ние и примирение”10. В августе 1993 г. делегации Беларуси, России, Украины подписали протокол по вопросам реализации четырехстороннего соглаше- ния от 30 III 1993 г. Средства были распределены правительствами Белару- си, России и Украины следующим образом: Россия и Украина – по 400 млн. немецких марок, Беларусь – 200 млн.11. Одним из первых шагов фонда стало создание банка данных граждан, имеющих право на получение помощи. К ним были отнесены: бывшие узни- ки фашистских концлагерей, тюрем, гетто, фашистских лагерей, созданных

9 Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 85, л. 2-3. 10 Пастанова Савета Мiнiстраў Рэспублiкi Беларусь № 390 „Аб утварэннi Фонду Узаема- разуменне i прымiрэнне”, 14 VI 1993 г., „Збор пастаноў Урада Рэспублiкi Беларусь” 1993, № 17, Артыкул 325. 11 Протокол переговоров делегаций Республики Беларусь, Российской делегации и Украи- ны по вопросам реализации договоренности между правительствами указанных государств и правительством Федеративной Республики Германии от 30 марта 1993 г. в отношении граждан бывшего СССР – жертв нацистских преследований, Минск 2012. 24 Андрей Владимирович Русакович

гитлеровцами на переднем крае немецкой обороны, специальных детских лагерей по забору крови и проведению медицинских экспериментов; граж- дане, насильственно вывезенные с территории бывшего СССР на терри- торию Германии и других государств, находившихся в состоянии войны с СССР либо оккупированных фашистской Германией, и содержавшиеся при заводах, фабриках, мастерских, фермах и других местах содержания; лица из числа гражданского населения, насильственно содержавшиеся в лагерях для военнослужащих; граждане, насильственно содержавшиеся в лагерях для гражданского населения и других местах содержания, рас- полагавшихся на временно оккупированной территории СССР12. Предварительные расчеты, проведенные фондом, показывали, что в Бе- ларуси право на компенсации имели около 130 тыс. человек, из которых 70 тыс. находились на учете в министерстве социального обеспечения Бе- ларуси. Согласно информации фонда „Взаимопонимание и примирение”, в середине 1993 г. было получено более 200 тыс. анкет для банка данных, в которых содержались сведения о жертвах фашизма. В конце 1994 г. фонд „Взаимопонимание и примирение” начал выплаты финансовой помощи пострадавшим. Проблемы, связанные с работой фонда, находились в поле внимания государственных органов Беларуси и Германии, например, во- прос информирования граждан Беларуси о деятельности фонда рассма- тривался на заседании бундестага13. В Совместном заявлении об основах отношений между Республикой Беларусь и Федеративной Республикой Германия 1994 г. стороны высоко оценили заключение и реализацию до- говоренностей 1993 г. между правительствами Беларуси, Украины, России, Германии о компенсационных выплатах жертвам национал-социалистских преследований14. Одной из проблем, связанной с последствиями войны и ставшей пред- метом обсуждения между правительствами обеих государств, являлся вопрос об уходе за военными могилами. В Германии после Первой миро- вой войны был создан Германский народный союз по уходу за военными могилами – общественная организация, задачей которой являлась рабо- та по поиску, облагораживанию и уходу за могилами немецких граждан, погибших за пределами Германии в ходе мировых войн, благоустройство

12 Белорусские остарбайтеры: Угон населения на принудительные работы в Германию, 1941–1944: Документы и материалы: В 3 кн. Кн. 3: Репатриация, 1944–1951, Г. Д. Кнать- ко и др. (сост.), Минск 1998, s. 612-613. 13 Zügigere Bearbeitung der Auszahlung von Geldmitteln aus der „Humanitären Regelung” für die NS-Opfer in Belarus durch die zuständige Stift ung, http://dipbt.bundestag.de/doc/ btp/13/13027.pdf#P.1925 (4 VI 2013). 14 См. Сумесная заява аб асновах адносiн памiж Рэспублiкай Беларусь i Федэратыўнай Республiкай Германiя, „Вестник Министерства иностранных дел” 1998, № 3, s. 139-142. Участие Беларуси в реализации договоренностей… 25

военных могил граждан стран антигитлеровской коалиции на территории Германии. В конце 1980-х гг. между СССР и ФРГ была достигнута догово- ренность подготовке межправительственного соглашения об уходе за воен- ными могилами, однако в связи с распадом Советского Союза этот процесс был приостановлен. В дальнейшем переговорный процесс осуществлялся между ФРГ и бывшими республиками СССР, в декабре 1992 г. было подпи- сано межправительственное соглашение об уходе за военными могилами между ФРГ и Российской Федерацией. Проблема ухода за военными захоронениями решалась и в рамках меж- государственных отношений Республики Беларусь и ФРГ. В начале 1990-х гг. был облегчен доступ к могилам, расположенным на территории обеих стран. По информации немецкой стороны, в середине 1990-х гг. на террито- рии Беларуси имелось более 80 мест захоронений немецких солдат периода Первой и Второй мировых войн15. В Совместном заявлении об основах от- ношений между Республикой Беларусь и Федеративной Республикой Гер- мания 1994 г. было подчеркнуто стремление двух стран облегчить доступ граждан соответственно другой стороны к могилам, предоставить возмож- ность для их сохранения и ухода; поддерживать сотрудничество между ор- ганизациями, которые занимаются уходом за военными могилами. В до- кументе обе стороны подтвердили намерение заключить Соглашение об уходе за военными могилами16. Важной составной частью урегулирования вопросов, связанных с объе- динением Германии, являлась проблема размещения выводимых из бывшей ГДР советских войск на территорию республик СССР (Беларуси, России, Украины). Финансовые аспекты данной проблемы являлись составной ча- стью договоренностей об объединении Германии. В частности, соглашение между правительствами СССР и ФРГ „О некоторых переходных мерах” от 9 X 1990 г. предусматривало реализацию специальной программы жилищ- ного строительства, которая предусматривала сооружение за счет средств германской стороны не менее 36 тыс. квартир в 33 военных городках на ев- ропейской территории Советского Союза (в России, Украине и Беларуси), а также четыре домостроительных комбината для обеспечения строитель- ства жилья собственными силами. На эти цели Германия выделяла 7 млрд. 800 млн. германских марок17. При распределении средств, выделяемых Гер- манией на финансирование программы жилищного строительства, доля Беларуси, по данным российской стороны, составляла около 5%18. Основой

15 Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 395, л. 175. 16 См. Сумесная заява… 17 Ю. Дубинин, Переговоры с украинцами по военным городкам, „Международная жизнь” 2003, № 8, s. 116. 18 Ibidem, s. 118. 26 Андрей Владимирович Русакович

такого подхода являлось соотношение между выводимыми из ФРГ на тер- риторию России, Украины и Беларуси контингентами войск и пропорция количества военнослужащих Западной группы войск, которые должны были проходить переподготовку в соответствии с решением глав прави- тельств Белоруссии, Казахстана, России и Украины от 14 II 1992 г. по вы- полнению Советско-германского соглашения о профессиональной пере- подготовке военнослужащих ЗГВ19. В Беларуси в первой половине 1990-х гг. программа жилищного строи- тельства в целом была завершена, германская сторона профинансировала строительство семи жилых поселков для военнослужащих в городах Бори- сов, Марьина Горка, Барановичи, Береза, Лида, Слоним, Россь. В эксплуата- цию было сдано около 6 тыс. квартир. Кроме жилых домов, были построены 5 общеобразовательных школ, 7 детских садов, 7 комплексных обществен- ных центров, 5 поликлиник, 1 больница широкого профиля, необходимые объекты инфраструктуры. По оценке главного штаба Вооруженных сил Ре- спублики Беларусь, стоимость строительных работ составила 867,3 млн. не- мецких марок20. При финансовом и техническом содействии Германии был сооружен домостроительный комбинат в поселке Чисть Молодечненского района, объем инвестиций в который составил 199,8 млн. немецких марок. Для обучения и переподготовки военнослужащих со стороны ФРГ было выделено 8,21 млн. немецких марок, которые были направлены на осна- щение и организацию деятельности Белорусского центра переподготовки и трудоустройства военнослужащих запаса в поселке Колодищи Минско- го района21. По оценкам германской стороны, что в целом в период 1991- -1995 гг. на программы жилищного строительства и переподготовки воен- нослужащих в Беларуси было направлено 600 млн. евро22. Это направление представляло собой самую крупную программу финансово-экономической помощи со стороны ФРГ для Беларуси. Таким образом, проблемы, связанные с внешнеполитическими аспекта- ми объединения Германии, занимали значимое место в межгосударствен- ных отношениях Республики Беларусь и ФРГ в 1990-1994 гг. Проблема примирения и взаимопонимания приобрела особую важность в отноше- ниях между Беларусью и Германией. Стороны достигли соглашения от- носительно выплаты германской стороной компенсаций гражданам Бе- ларуси – жертвам национал-социализма и начали работу по реализации указанной договоренности. Германия выполнила обязательства, связанные

19 Ibidem. 20 Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 206, л. 71-72. 21 Архив… – Фонд 907 – оп. 2 – д. 206, л. 72. 22 10 Jahre deutsch-belarussische Beziehungen. Eine Bilanz. 2. aktualisirte Aufl age, Berlin/Minsk 2004, s. 17. Участие Беларуси в реализации договоренностей… 27

с осуществлением специальной программы жилищного строительства для выводимых из восточной части ФРГ бывших советских войск на террито- рию Беларуси. Германия и Беларусь также достигли договоренностей от- носительно облегчения доступа граждан соответственно другой стороны к военным могилам периода Первой и Второй мировых войн, предоставить возможность для их сохранения и подтвердили намерение заключить меж- государственное соглашение об уходе за военными могилами. Вместе с тем сложность и противоречивость проблем, связанных с примирением, не позволило обеим сторонам найти решение всех спорных вопросов в этой сфере.

Summary

Andrei V. Rusakovich

Participation of Belarus in the Implementation of the Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany in 1990-1994

Th e article addresses the issues associated with the participation of Belarus in the implementation of the Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany in 1990-1994 and provides a thorough analysis thereof. Th e author notes that the problems surrounding the foreign policy aspects of the German Reunifi cation, the issues of reconciliation and mutual understanding between nations gained a place of importance in the Belarus-Germany intergovernmental relations in 1990-1994. Th e parties reached an accord on fi nancial compensation to the citizens of the Republic of Belarus who had been victims of Nazism and started working on its implementation. Germany fulfi lled its commitments related to the special construction programme for the ex-Soviet troops being withdrawn from East Germany to the territory of Belarus. Germany and Belarus also agreed to grant unrestricted access to their respective citizens to the war graves left from WWI and WWII, to preserve these graves intact, and confi rmed their intention to conclude an intergovernmental treaty on the maintenance of war graves. How- ever, the complexity of issues concerning reconciliation hampered any possible progress in this fi eld.

Andrei V. Rusakovich – dr nauk historycznych, docent na Wydziale Stosunków Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku

Joanna Kapłońska

Współczesne relacje polsko-tureckie. Zarys problemu

Wstęp

W 2013 r. planowane są obchody 90. rocznicy podpisania Traktatu Przyjaźni między Polską a Turcją. Trwają także intensywne przygotowania do obchodów 600. rocznicy nawiązania polsko-tureckich stosunków dyplomatycznych, które przypadają w 2014 r. Rocznica ta jest przykładem, że oba państwa w ciągu ostatnich sześciuset lat łączyły nie tylko silne więzi polityczne, ale także bliskie relacje handlowe i kulturalne, które wzbogaciły oba narody (stała obecność polskich fi l- mów i zespołów muzycznych na międzynarodowych festiwalach w Turcji). Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie stosunków polsko-tureckich w charakterze relacji dwustronnych, dzielących ich sprzeczności i łą- czących sojuszy, a także przedstawienie dotychczasowego stanu badań, które dotyczą poruszanego tematu. Niestety, zarówno w Polsce, jak i w Turcji jest stosunkowo mało literatury na temat bilateralnych stosunków polsko-tureckich, a zwłaszcza na temat relacji Polski i Turcji od drugiej połowy XX w. Większość dostępnych w Polsce monografi i lub opracowań dotyczy aspektów historycznych, głównie czasów sprzed odzyskania przez Polskę niepodległości i czasów ekspansji Imperium Osmańskiego. Oprócz tych pozycji historycznych i prze- wodników są jeszcze zbiory aktów normatywnych oraz umów dwustronnych i międzynarodowych, które łączą Polskę i Turcję i regulują ich stosunki od strony prawnej. Dane statystyczne wskazują, że liczba ludności tureckiej w Polsce cały czas wzrasta (od kilku osób w latach 90. XX w. do 232 w roku 2012)1, a przynależność do tych samych organizacji międzynarodowych (np. do Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego), a także kandydowanie Turcji do Unii Europejskiej powoduje, że młodzi ludzie z Turcji bardzo często wybierają studia w Polsce (od kilku

1 Rocznik Demografi czny Polski, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rs_rocznik_demogra- fi czny_2012.pdf (17 I 2013). 30 Joanna Kapłońska osób w roku 2002 do 302 osób w 2012 r.2). Z kolei w Turcji istnieje polska mniej- szość narodowa tworząca Polonezköy, swoisty skansen Polski i promująca polskie wartości narodowe3.

Rys historyczny

Uwzględniając kontekst niniejszych rozważań niezbędnym wydaje się krótkie przybliżenie relacji polsko-tureckich sięgających wcześniejszych wieków. Po rozpadzie państwa Wielkich Seldżuków na jego miejscu pojawiło się nowe, Impe- rium Osmańskie. Po ostatecznym pokonaniu Cesarstwa Bizantyjskiego i zajęciu terenów w Azji Mniejszej, Turcy przeszli na kontynent europejski. Wobec zaist- niałej sytuacji zaczął się odradzać ruch krucjatowy. Kolejni papieże nawoływali do wypraw przeciwko muzułmanom, którzy w ich wierze zagrażali chrześcijańskiej Europie. Na początku XV w. w Imperium Osmańskie uderzył Timur Chromy, który rozbił Turków w 1402 r. w bitwie pod Ankarą i spowodował tym samym dziesięcioletni okres zastoju państwa tureckiego4. Jednak w latach 20. XV w. Turcy powrócili do polityki podbojów. Pod koniec XV w. prawie całe Bałkany i Grecja znalazły się pod panowaniem tureckim, a Im- perium Osmańskie stało się uczestnikiem rywalizacji mocarstw w Europie. Eks- pansja turecka stała się tym samym jednym z ważniejszych czynników sytuacji politycznej, jaka zaistniała wówczas w Europie. Polska najwcześniej ze wszystkich krajów chrześcijańskich nawiązała z Turcją kontakty dyplomatyczne5. Po zdobyciu Konstantynopola celem Turków Osmańskich stał się podbój ca- łej Europy lub przynajmniej zdobycie w niej dominującej pozycji. Krajami, które stały na drodze do realizacji wytyczonego celu były Polska i Węgry. Państwa te sprzymierzyły się przeciwko Turkom i zawarły w 1440 r. unię personalną w osobie Władysława Warneńczyka6. Rozpoczęła się wyprawa, na którą Polska wysłała skromne siły. Armia sułtana przeprawiła się przez Bosfor, a wojska królewskie znalazły się między głównymi siłami tureckimi. W efekcie w 1444 r. doszło do konfrontacji pod Warną, zakończonej klęską sił chrześcijańskich oraz śmiercią króla i legata. Zwycięstwo Turków zniweczyło osiągnięcia poprzedniej wyprawy królewskiej oraz wzmocniło tureckie szanse na ekspansję w Europie. Klęska ta i śmierć króla spowodowały wycofanie się Polski z aktywnej polityki prowadzo-

2 Rocznik Statystyczny Polski, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_rocznik_statystycz- ny_rp_2012.pdf (17 I 2013). 3 M. Heper, A. Oncu, H. Kramer (red.), Turkey and the West. Changing Political and Cultural Identities, London-New York 1993, s. 169. 4 E. J. Zurcher, Turkey. A Modern History, London-New York 2004, s. 64. 5 J. Tazbir, Polska przedmurzem Europy, Warszawa 2004, s. 93. 6 A. Feroz, Turkey. A Quest for Identity, Oxford 2003, s. 5. Współczesne relacje polsko-tureckie 31 nej na Bałkanach, głównie z powodu niechęci do kolejnego starcia z Imperium Osmańskim. W 1484 r. Turkom udało się zdobyć Kilię i Białogród, co przerwało drogi handlowe z Polski nad Morze Czarne7. Rosnące zagrożenie ze strony Moskwy oraz nieuregulowana sytuacja na terenie Prus skłaniały polskich władców do prowadzenia polityki neutralności wobec Imperium Osmańskiego. Wyrazem tego było powstrzymanie się Zygmunta Sta- rego od ścisłej współpracy z Habsburgami podczas kolejnych tureckich najazdów na Węgry. Z drugiej strony kwestią, która mogła pogorszyć ówczesne relacje polsko-tureckie stały się spory z Chanatem Krymskim i Mołdawią, polskimi sąsiada- mi znajdującymi się w zależności lennej od sułtana. Inspirowane przez Imperium Osmańskie najazdy tatarskie miały przekreślić możliwość przyjścia przez Polskę z pomocą dla Węgier. W 1533 r. Polska i Imperium Osmańskie zdecydowały się jednak na zawarcie pokoju. Turcy pod dowództwem Sulejmana Wspaniałego zdobyli Belgrad, a w 1526 r. roznieśli pod Mohaczem wojska Ludwika Jagiellończyka. Osiągnęli w efekcie całkowitą dominację na Bałkanach. W efekcie bezpotomnej śmierci króla Węgry zostały podzielone w 1541 r. na część habsburską i turecką8. Dawało to Turcji uprzywilejowaną pozycję groźnego sąsiada dla Polski, jednak stosunki tych dwóch państw układały się poprawnie, pomimo przegranego przez Polskę w 1497 r. sporu o Mołdawię. W XVI w. zauważalne stało się zainteresowanie polskiej szlachty Bliskim Wschodem. Jego przejawem stało się sprowadzanie z Imperium Osmańskiego takich towarów jak biała broń, jedwab, odzież, dywany i przyprawy9. Orien- talizacja nabrała szczególnego wyrazu w szlacheckim stroju i broni, co miało wpływ na późniejsze kształtowanie się tradycji sarmackiej. Wiek XVI minął zatem pod hasłem poprawnych stosunków polsko-tureckich. Problemem były jednak wciąż powtarzające się najazdy tatarskie na południowo-wschodnie ziemie polskie. Chan Tatarski był bowiem lennikiem sułtanów tureckich, a co za tym idzie działalność Tatarów Krymskich powodowała zatargi z Imperium Osmańskim. Na przełomie XVI i XVII w. najazdy te zaczęły przybierać na sile, ze strony polskiej zaś nasilały się grabieżcze napady Kozaków, którzy zamieszkiwali połu- dniowo-wschodnie kresy Polski (tzw. Dzikie Pola). Wypady kozackie na ziemie tureckie zaostrzyły stosunki polsko-tureckie. Sułtan twierdził, iż Polska powinna kontrolować Kozaków, którzy są poddanymi polskiego króla. Był to bezpośredni powód konfl iktów, jakie miały miejsce w XVII w., jednak ważne było także we- wnętrzne osłabienie Polski, które Imperium Osmańskie postanowiło wykorzystać.

7 P. D. Stachura, Poland in the Twentieth Century, London-New York 1999, s. 21. 8 N. Davies, Heart of Europe. Th e Past in Poland’s Present, Oxford 2001, s. 259. 9 K. Górka-Sosnowska (red.), Muslims in Poland and Eastern Europe. Widening the European Discourse on Islam, Warsaw 2011, s. 170. 32 Joanna Kapłońska

Z kolei sarmacka szlachta dążyła do konfrontacji z Imperium Osmańskim w myśl poglądów określających Polskę jako „przedmurze chrześcijaństwa”, które powinno obronić Europę przed inwazją ze strony islamu. Potwierdzenie wyboru Stefana Batorego na króla w 1576 r. stworzyło możli- wość włączenia Polski w działania skierowane przeciwko Imperium Osmańskie- mu. Batory planował bowiem zerwać zależność lenną od sułtana10. Początkowo trudna sytuacja wewnętrzna po kontrowersyjnej elekcji, wojna z Gdańskiem, spory ze szlachtą oraz konfl ikt z Moskwą utrudniały przygotowania do walnego uderzenia w Imperium Osmańskie. Batory planował wyzwolenie Węgier, jednak unikał działań pochopnych. Przejawem tego była modernizacja armii oraz odmowa udziału w lidze antytureckiej w 1583 r. Królewskie plany ostatecznego zwycię- stwa nad Moskwą, a następnie uderzenia w Imperium Osmańskie wspierał sam papież Sykstus V, jednak śmierć Batorego w 1586 r. uniemożliwiła realizację tych zamiarów11. W latach 30. XVII w. wzmocniła się w Polsce pozycja emigrujących z Impe- rium Osmańskiego Ormian. Ich obecność stała się czynnikiem, który intensyfi - kował handel z Imperium Osmańskim. Pod wpływem rzemiosła ormiańskiego w Polsce popularyzowały się wzorce wschodnie, szczególnie w ubiorze i orężu. Wówczas charakterystycznym symbolem stanu szlacheckiego stała się przejęta z Imperium Osmańskiego szabla, karabela12. Król Jan III Sobieski skupił się na uporządkowaniu i wzmocnieniu sytuacji wewnętrznej kraju, na arenie międzynarodowej zaś lawirował pomiędzy obo- zem habsburskim a francuskim. Na początku lat 80. XVII w., pomimo poparcia Francji, król zaczął się skłaniać do sojuszu z Habsburgami. Czynnikiem łączącym obie strony było bowiem Imperium Osmańskie, postrzegane jako wspólny wróg, a które zbierało siły do podboju państwa habsburskiego. W 1683 r. zawarty zo- stał układ polsko-austriacki, zakładający wzajemną pomoc na wypadek tureckiej napaści13. W 1683 r. armia turecka pod dowództwem wezyra Kara Mustafy za- atakowała Austrię i oblężyła Wiedeń. Król Polski zebrał armię i ruszył z odsieczą. W 1683 r. polska husaria zaatakowała ze wzgórza Kahlenberg, a to przesądziło o sukcesie koalicji antytureckiej. W 1684 r. utworzono sojusz Austrii, Wenecji, Polski i papiestwa przeciw Turcji, nazywany Świętą Ligą14. Do końca XVII w. Im- perium Osmańskie było w Polsce uważane za wroga15. W XVIII w. w stosunkach polsko-tureckich nie dochodziło już do większych napięć charakteryzujących poprzednie wieki, jednak Polska wciąż miała wspólną

10 P. D. Stachura, op.cit., s. 22. 11 E. J. Zurcher, op.cit., s. 10. 12 K. Górka-Sosnowska (red.), Muslims…, s. 169. 13 N. Davies, op.cit., s. 261. 14 Ibidem, s. 262. 15 A. Prażmowska, Poland. A modern history, London-New York 2010, s. 9. Współczesne relacje polsko-tureckie 33 granicę z Imperium Osmańskim, co niejednokrotnie wpływało na rozwój wyda- rzeń w Polsce. W XVIII w. stało się partnerem Polski. Turcy jako jedyny sąsiad nie uznali rozbiorów Polski16. W czasie zaborów Imperium Osmańskie często postrzegane było jako kraj sprzyjający sprawie polskiej, potencjalny sojusznik i partner handlowy, a człon- kowie Centralizacji Lwowskiej liczyli na jego wsparcie w działaniach przeciwko zaborcom. Swych przedstawicieli w Imperium Osmańskim miały rządy po- wstańcze w latach 1830-1831 oraz 1863-1864. Wzmożoną aktywność ośrodków polskich na terenie Imperium Osmańskiego zaobserwować można również w okresach napięć turecko-rosyjskich. Wyrazem tego była działalność Hôtelu Lambert i utworzenie w 1855 r. Dywizji Kozaków Sułtańskich (w czasie wojny krymskiej), a także sformowanie Legionu Polskiego w roku 1877, podczas kolejnej wojny turecko-rosyjskiej. Wcześniej wysoką pozycję w armii tureckiej zdobył Józef Bem, który jako Murat Pasza został tureckim generałem. Na terytorium Wysokiej Porty trafi ł również Marian Langiewicz, dyktator powstania styczniowego, którego grób znajduje się na brytyjskim cmentarzu wojskowym Haydarpaşa w Stambule. Od 1920 r. Polska stale utrzymuje swoje przedstawicielstwo w Turcji.

Relacje polityczne

Obecnie Polskę i Turcję łączy 27 umów dwustronnych, spośród których dwie zawarto jeszcze w okresie międzywojennym. Pierwszą z nich jest Traktat Przy- jaźni między Polską a Turcją podpisany w 1923 r. Traktat ten zawiera wyraźne deklaracje współpracy, przyjaźni i pokojowych zamiarów. Ustanowił on stosunki dyplomatyczne pomiędzy obydwoma państwami oraz zapowiedział zgodę na zawarcie Konwencji handlowej i nawigacyjnej oraz Konwencji osiedleńczej17. Przez wiele lat umowa ta stanowiła prawną podstawę stosunków wzajemnych. Układ o przyjaźni i współpracy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Turecką zawarty w 1993 r. nie uchylił traktatu z 1923 r., ale do niego nawiązał. W nowym akcie prawnym podkreślono wagę przynależności obu państw do NATO i ich związków z Unią Europejską, a także poszanowanie dla prawa międzynaro- dowego (ze szczególnym uwzględnieniem Karty Narodów Zjednoczonych) oraz zasad wyznaczonych przez Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współ- pracy w Europie oraz Paryską Kartę Nowej Europy. Ponadto nowy traktat zobo- wiązał państwa do współdziałania w zakresie promowania demokracji, sprawie- dliwości i praw człowieka; wzajemnego poszanowania integralności terytorialnej

16 Ibidem, s. 10. 17 http://isap.sejm.gov.pl/KeyWordServlet?viewName=thasT&passName=Turcja (2 XI 2012). 34 Joanna Kapłońska i nieingerencji w sprawy wewnętrzne; współpracy poprzez konsultacje w zakresie zwiększania bezpieczeństwa w regionie; popierania kontaktów między organizacjami społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi; oparcia relacji gospodarczych na zasadach rynkowych; współpracy w walce z przestępczością, a szczególnie terroryzmem18. Z punktu widzenia współpracy politycznej na najwyższym szczeblu istotny jest Protokół o utworzeniu Stałego Komitetu Konsultacyjnego Wysokiego Szcze- bla między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Turecką. Na mocy tego porozumienia państwa zobowiązały się do organizowania posiedzeń komitetu konsultacyjnego, zbierającego się w razie zaistnienia potrzeby, ale nie rzadziej niż raz do roku. Na miejsce spotkań przewidziano obie stolice, Ankarę i Warszawę, w któ- rych konsultacje mają się odbywać na przemian. Komitetowi wyznaczono okre- ślone cele, takie jak ocena stopnia realizacji umów dwustronnych, ze szczególnym uwzględnieniem Układu o przyjaźni i współpracy z 1993 r.; ocena i czuwanie nad przebiegiem realizacji ustaleń podjętych w czasie ofi cjalnych wizyt; ocena postępu osiągniętego w poszczególnych wymiarach współpracy (polityczny, gospodarczy, naukowy) oraz wymiana poglądów na temat środków jego intensyfi kacji. Umowa przewiduje też możliwość włączenia w zakres prac Komitetu zagadnień z zakresu wojskowości i obronności. Strony mają też za zadanie przedstawiać swój punkt widzenia na bieżące wydarzenia międzynarodowe i opracować bieżące środki współpracy regionalnej19. Oprócz konsultacji odbywających się w ramach Komitetu Konsultacyjnego, organizowane są również ofi cjalne wizyty międzypaństwowe. Zauważalna jest ich stosunkowo niska częstotliwość, czego wytłumaczeniem może być zarówno czynnik geografi czny, jak i fakt, że Turcja i Polska nie są dla siebie głównymi partnerami politycznymi20. Z drugiej jednak strony w ostatnich latach zaobserwować można pewne nasilenie kontaktów, zarówno na szczeblu głów państw, szefów rządów, szczeblu międzyparlamentarnym, a także próby nawiązania kontaktów między organami władzy sądowniczej. Świadectwem tej tendencji są spotkania, w ramach których Turcja wyraziła poparcie dla rozszerzenia NATO o Polskę (1997 r.), Polska podzieliła się doświadczeniem ze swoich negocjacji przedak- cesyjnych z UE, oba państwa omówiły kwestię Iraku, poruszono zagadnienia bezpieczeństwa i perspektyw współpracy w zakresie dywersyfi kacji dostaw ropy i gazu oraz podpisano deklarację o strategicznym partnerstwie (współpraca na

18 Traktat Przyjaźni między Polską a Turcją, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU- 19240390407 (2 XI 2012). 19 Protokół o utworzeniu Stałego Komitetu Konsultacyjnego Wysokiego Szczebla między Rze- cząpospolitą Polską a Republiką Turecką, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU- 19970110060 (2 XI 2012). 20 A. Feroz, Th e making of modern Turkey, London-New York 2003, s. 93. Współczesne relacje polsko-tureckie 35 płaszczyźnie politycznej, gospodarczo-społecznej, obronnej, kulturalno-naukowej, spraw konsularnych i prawnych, ochrony środowiska)21. Polsko-tureckie stosunki konsularne uregulowane są szczegółowo dwustron- ną konwencją. Poprzedziło ją osobne Porozumienie między Rządem PRL a Rzą- dem Republiki Tureckiej w sprawie zniesienia opłat za legalizację dokumentów handlowych, zawarte w 1970 r. w formie wymiany not. Wzajemne korzyści przyznane na szczeblu międzyrządowym zostały znacznie rozszerzone w Konwencji konsularnej między PRL a Republiką Turecką, podpisanej w 1987 r. Szczegółowo reguluje ona takie kwestie jak ustanawianie urzędu konsularnego; uzyskiwanie i cofanie exequatur; zagadnienia dotyczące osób pełniących urzędy konsularne (obywatelstwo); ułatwienia, przywileje i immunitety konsularne; wykonywania funkcji konsularnych przez przedstawicielstwa dyplomatyczne22. W 2004 r. doszło do zawarcia Umowy o wzajemnym zezwoleniu na wykonywanie pracy zarobkowej przez członków rodzin personelu misji dyplomatycznej lub urzędu konsularnego państwa wysyłającego w państwie przyjmującym. Zestawienie tych trzech aktów prawnych dowodzi, że Polska i Turcja stopniowo rozszerzają zakres swobód w prawie konsularnym. Tradycyjnie w parlamentach Polski i Turcji funkcjonują Grupy Przyjaźni, aktywnie działające na rzecz promocji stosunków obu państw (w 2009 r. miała miejsce wizyta w Turcji Polsko-Tureckiej Grupy Parlamentarnej). Jedną z form oddziaływania na relacje polsko-tureckie jest też zaangażowanie i działania podejmowane przez polskich parlamentarzystów. Wyrazem tego jest istnienie w polskim parlamencie specjalnej grupy bilateralnej, Polsko-Tureckiej Grupy Parlamentarnej, w skład której wchodzi 31 posłów i senatorów. Ponadto polem aktywności parlamentarzystów mogą być spotkania międzynarodowych zgro- madzeń parlamentarnych organizacji, których członkami są zarówno Polska, jak i Turcja23. Problemem, który budzić może zadrażnienia w stosunkach polsko-tureckich jest odmienne stanowisko w sprawie prześladowań Ormian w latach 1915-17. Kwestia ta stała się nawet przyczyną odwołania polsko-tureckich spotkań na szczeblu parlamentarnym w 2005 r. Stało się tak za sprawą przyjęcia przez Sejm uchwały potępiającej ludobójstwo popełnione na Ormianach. Spotkało się to z negatywną reakcją ze strony tureckiej, która każdorazowo obawia się podnoszenia tej kwestii i pozostaje nadal bardzo wrażliwa na terminologię używaną

21 600 lat stosunków dyplomatycznych Polski i Turcji – spotkanie ministrów, http://www.msz.gov. pl/pl/polityka_zagraniczna/prawo_miedzynarodowe/600_lat_stosunkow_dyplomatycznych_ polski_i_turcji___spotkanie_ministrow_ (2 XI 2012). 22 Konwencja konsularna między PRL a Republiką Turecką, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet- ?id=WDU19890510303 (2 XI 2012). 23 http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/prawo_miedzynarodowe/600_lat_stosun- kow_dyplomatycznych_polski_i_turcji___spotkanie_ministrow_ (2 XI 2012). 36 Joanna Kapłońska w odniesieniu do wydarzeń z 1915 r., a stosowanie sformułowania „ludobój- stwo24” powoduje żywe reakcje Turcji25. Kwestia Cypru Północnego nie należy do głównych zainteresowań polskiej dyplomacji. Problem nabrzmiał jednak w 2002 r. w związku z turecko-greckim sporem o Cypr i jego przystąpieniem do UE. Zaistniały wówczas pewne obawy, że w związku z poparciem Turcji dla dalszego istnienia Tureckiej Republiki Cy- pru Północnego, Grecja mogła zablokować całe rozszerzenie UE zaplanowane na 2004 r., obejmujące Polskę.

Relacje gospodarcze

Pod koniec XX w. szczególne ożywienie stosunków polsko-tureckich zauważal- ne stało się w sferze gospodarczej. Przyczyną tego były dążenia do ustanowienia strefy wolnego handlu między obydwoma krajami na mocy umowy z 1999 r. Krok ten stanowił realizację zobowiązań wynikających z przynależności do Ukła- du Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu oraz członkostwa w Światowej Organizacji Handlu26. Najważniejsze kwestie gospodarcze uregulowane są odrębnymi porozumie- niami. Zaliczają się do nich: Umowa handlowa z 1974 r.; Umowa o współpracy gospodarczej i technicznej z 1980 r.; Umowa o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji z 1991 r.; Umowa w sprawie unikania podwójnego opodatkowania w zakresie podatków od dochodu i majątku z 1993 r.; Porozumienie o współpra- cy w dziedzinie techniki i przemysłu obronnego z 1994 r.; Umowa o współpracy

24 Samo stosowanie pojęcia „ludobójstwo” jest niejednoznaczne i wzbudza kontrowersje, gdyż zgodnie z defi nicją Encyklopedii PWN jest to „termin stworzony przez polskiego prawnika R. Lemkina z ang. genocide, określający masowe zabijanie lub eksterminację grup ludzkich, przyjęty w prawie międzynarodowym po II wojnie światowej”; zaś zgodnie z Konwencją ONZ ws. zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa jest to „którykolwiek z następujących czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich: a) zabójstwo członków grupy, b) spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy, c) rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fi zycznego, d) stosowanie środków, które mają na celu wstrzyma- nie urodzin w obrębie grupy, e) przymusowe przekazywanie dzieci członków grupy do innej grupy”. W potocznym rozumieniu jednak za „ludobójstwo” uważa się zbrodnię przeciwko ludzkości, która ma na celu wyniszczenie całych lub części narodów lub grup etnicznych, religijnych, rasowych, podczas gdy zarówno w języku ormiańskim, jak i tureckim w odniesieniu do tego wydarzenia stosuje się termin „rzeź” („rzeź Ormian” z orm. Մեծ Եղեռն – Medz Jeghern i tur. Ermeni Soykırımı). 25 M. Benli Altunisik, O. Tur, Turkey. Challenges of continuity and change, London-New York 2005, s. 112. 26 B. Lewis, Th e emergence of modern Turkey, Oxford 2001, s. 107. Współczesne relacje polsko-tureckie 37 w dziedzinie turystyki z 1997 r.; Umowa o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach celnych z 1999 r. Świadczy to o szerokim zakresie regulacji stosun- ków gospodarczych, wynikającym z dużej wagi, jaką oba państwa do tej dziedziny przykładają. Wyrazem tego jest również wczesny termin regulacji poczynionych w tym zakresie. Polska i Turcja nie są dla siebie głównymi partnerami gospodarczymi, jednak Turcja jest podstawowym partnerem handlowym Polski z regionu Bliskiego Wschodu. Wymiana handlowa między obu krajami wykazuje tendencję rosnącą, jednak przedstawiciele władz obu państw liczą na dalszą intensyfi kację wymiany handlowej. W Turcji obecnych jest ok. 60 polskich inwestorów. Skupieni są oni głównie w branży handlowej, turystycznej, górniczej, energetycznej i obsłudze nieruchomości. Z kolei inwestycje tureckie w Polsce koncentrują się w sektorze handlowym, budowlanym, tekstylnym oraz obsłudze nieruchomości27. Pewien problem stanowić mogą bariery w dostępie do rynku tureckiego, jakie napotykają polscy przedsiębiorcy. Zalicza się do nich faktyczny zakaz importu bydła i mięsa wołowego, wysoki stopień protekcjonizmu w sektorze rolno-spo- żywczym, trudności w zdobyciu certyfi katów zdrowotnych dla opakowań dla żywności oraz wysoką akcyzę na importowane alkohole. Nie są to jednak przeszkody dotyczące wyłącznie Polski, ale wszystkich podmiotów gospodarczych z obszaru UE28. Rząd Polski docenia wagę Turcji jako rynku perspektywicznego dla polskiego eksportu i inwestycji, docenia rozmiary tureckiego rynku wewnętrznego (74 mln mieszkańców). Relatywnie tania, młoda i coraz lepiej wykwalifi kowana siła robo- cza, perspektywa akcesji do UE i prowadzone w związku z tym reformy dostoso- wawcze, rozbudowane powiązania handlowe i kapitałowe z państwami UE, Azji Centralnej i Bliskiego Wschodu, strategiczne położenie dla tranzytu surowców energetycznych w kontekście roli Turcji w zapewnieniu bezpieczeństwa energe- tycznego Europy, bogate zasoby naturalne i walory turystyczne oraz stale wzboga- cany system zachęt inwestycyjnych składają się na atrakcyjność Turcji dla kontra- hentów zagranicznych, w tym polskich29. Pierwsze, polsko-tureckie, konsultacje gospodarcze odbyły się w 2011 r. w Ankarze, od tego momentu należy zazna- czyć duży postęp we wzajemnych stosunkach gospodarczych. UE, w tym Polska, wprowadziła ułatwienia wizowe dla tureckich przedsiębiorców, umożliwiające im wielokrotne przekraczanie granic Schengen. Część banków komercyjnych wpro- wadziła możliwość prowadzenia rozliczeń w polskich złotych i tureckich lirach, co znacznie obniża koszty wymiany handlowej.

27 Türkiye-Polonya’nın İlişkileri, http://www.mfa.gov.tr/-turkiye-polonya-siyasi-iliskileri.tr.mfa (2 XI 2012). 28 A. Carkoglu, B. Rubin (red.), Turkey and the European Union. Domestic Politics, Economic Integration and International Dynamics, London 2005, s. 209. 29 Priorytety polskiej polityki zagranicznej 2012-2016, Warszawa 2012, s. 12. 38 Joanna Kapłońska

W 2012 r. odbyły się II polsko-tureckie konsultacje gospodarcze połączone z Polsko-Tureckim Forum Biznesu, które ma być polem do współpracy dużych polskich fi rm z fi rmami tureckimi. Partnerem Polsko-Tureckiej Rady Biznesu po stronie tureckiej jest DEIK – Rada Zagranicznych Stosunków Gospodarczych. Jej celem jest rozwój stosunków gospodarczych, handlowych, przemysłowych i fi - nansowych w Turcji i za granicą. DEIK skupia przedstawicieli sektora prywatnego oraz przedstawicieli mianowanych przez Zarząd Unii Izb i Giełd Towarowych Turcji (TOBB), odpowiednika polskiej Krajowej Izby Gospodarczej. Polsko-Tu- recka Rada Biznesu będzie współpracować z DEIK celem wyselekcjonowania potencjalnych projektów dla polskich fi rm. Trwają rozmowy o wejściu Turkish Airlines do LOT-u30. W ocenie polskiej dyplomacji, w najbliższych latach jedną z głównych dziedzin rozwoju stosunków polsko-tureckich może być szeroko rozumiana sfera gospodarcza. Do argumentów przemawiających za tą hipotezą należą duże potrzeby tureckie w dziedzinie energetyki, górnictwa i ochrony środowiska. Towarzyszy temu dobre przygotowanie przedsiębiorstw i specjalistów z Polski, którzy niejednokrotnie przez lata wypracowywali swoją silną pozycję na rynku tureckim. Innym potencjalnym polem rozwoju współpracy jest ekspansja polskiego prze- mysłu obronnego, który do tej pory w Turcji nie inwestował. Ocenia się również, że wskazane byłyby dalsze działania na rzecz liberalizacji wymiany handlowej, jednak obecnie w dużej mierze leży to w kompetencji UE. Z kolei potrzeby polskie w dziedzinie infrastruktury stanowić mogą szansę dla inwestorów z Turcji. Przykładem takiego zaangażowania jest projekt budowy II linii metra w Warsza- wie z udziałem konsorcjum turecko-włoskiego. Regularne konsultacje z udziałem polskich i tureckich przedsiębiorców, przewidziane w Deklaracji o współpracy gospodarczej z 2009 r., mogą być kolejnym czynnikiem, który wzmocni współ- pracę gospodarczą między obydwoma państwami.

Relacje kulturalne

600. rocznica nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a Turcją stwarza szansę na przypomnienie historycznych relacji obu krajów oraz nawią- zanie nowych kontaktów naukowych, biznesowych, a także kulturalnych. Celem programu kulturalnego koordynowanego przez Instytut A. Mickiewicza było wzbudzenie zainteresowania polską kulturą oraz zbudowanie trwałych mecha- nizmów współpracy pomiędzy polskimi i tureckimi instytucjami kultury oraz środowiskami artystycznymi.

30 Międzynarodowe Targi Polska-Turcja, http://www.ptcoc.eu/pol/index_pol.php#przetargi (12 II 2013). Współczesne relacje polsko-tureckie 39

Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Turcja 2014 – Pro- mesa” jest częścią projektu Turcja 2014. Strategicznym celem programu jest zwiększenie zainteresowania polską kulturą w Turcji oraz podniesienie wiedzy tureckich odbiorców o Polsce poprzez prezentację najwartościowszych polskich dokonań artystycznych i kulturalnych oraz wzajemne poznanie i zbliżenie śro- dowisk artystycznych i społeczeństw obu krajów. Realizacja zadania odbywa się na terytorium Republiki Turcji, w co najmniej jednym z następujących miast: Stambuł, Ankara, Izmir, Bursa, Adana, Antalya, Diyarbakır, Eskişehir, Mardin, Mersin, Şanlıurfa (w uzasadnionych przypadkach realizacja zadania może zostać rozszerzona o inne niż wskazane powyżej miasta, jeśli projekt jest realizowany w ramach kluczowego festiwalu, biennale, targów lub innego wydarzenia cyklicz- nego, we współpracy z istotnym partnerem lokalnym). Budżet programu wynosi 4,5 mln zł (500 tys. zł jest przeznaczone na rok 2013, są to wyłącznie koszty związane z przygotowaniami do realizacji zadania; 4 mln zł jest przeznaczone na rok 2014, są to wyłącznie koszty związane z realizacją zadania w roku 2014; 25 tys. zł – minimalna kwota wnioskowanego dofi nansowania; 800 tys. zł – mak- symalna kwota wnioskowanego dofi nansowania)31. O dofi nansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: państwowe instytucje kultury; samorządowe instytucje kultury; organizacje pozarządowe; podmioty prowadzące działalność gospodar- czą; uczelnie artystyczne. W ramach programu można ubiegać się o dofi nansowanie następujących rodzajów zadań prezentujących i promujących kulturę polską na obszarze Republiki Turcji: prezentacji artystycznych w ramach znaczących tureckich projektów kulturalnych; zadań prezentujących polską kulturę, organizowanych lub współorganizowanych przez podmioty prawa polskiego, w tym zadań artystycznych oraz zadań z zakresu kultury o profi lu edukacyjnym i/lub popula- ryzatorskim. Z programu wyłączone są zadania wydawnicze, zadania dotyczące digitalizacji i archiwizacji, archeologii, stypendia naukowe i staże. Jako kwestia złożona i wielowymiarowa, polsko-turecka wymiana kulturalna stała się swoistą strategią ideologiczną i polityczną, a negatywna idea tureckiej „inności” zaczęła zanikać, zwłaszcza w obliczu nacisku na ramy instytucjonalne takiej współpracy, która przedkłada mobilność i wymiany międzynarodowe nad zamknięte formy regionalizmu. Dzięki tej dwustronnej współpracy, w Turcji daje się zauważyć silną, europejską obecność, zaś w Polsce coraz szersze zwalczanie dyskryminacji i dialog międzykulturowy. Początki tureckiej polityki kulturalnej zawdzięcza się polskim artystom, którzy w ramach migracji zawitali do Turcji albo też się w niej na stałe osiedlili. Na obrze- żach Stambułu, po azjatyckiej stronie cieśniny bosforskiej, w 1842 r. w połowie

31 Turcja 2014 – Promesa, http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/fi nanse/programy- ministra/turcja-2014-ndash-promesa.php (12 II 2013). 40 Joanna Kapłońska

XIX w. założona została z funduszy Adama Czartoryskiego przez polskich emi- grantów polska wioska Adampol (po turecku Polonezköy). Do lat 60. XX w. była to typowa wieś rolnicza, w której obok tureckiego używany był również język polski i pielęgnowane polskie zwyczaje. Obecnie jest to miejscowość o charakterze turystycznym. Wciąż mieszka tam ok. 500 osób polskiego pochodzenia, co stanowi ok. 30% miejscowej społeczności. Polonia w Turcji liczy ok. 800 osób, wliczając w to dzieci pochodzące z mieszanych małżeństw32. W Polsce w zasadzie nie istnieją większe skupiska ludności pochodzenia tureckiego, a wśród mniejszo- ści zamieszkujących terytorium Polski Turków się nie wymienia. Ponadto polskie zaangażowanie w pozyskiwanie unijnych dotacji i funduszy na utrzymanie zabytków zrodziło nie tylko zainteresowanie rządu Turcji kwestią kultury i jej dalszego rozwoju, ale też zwróciło tureckim władzom uwagę na ko- rzyści płynące z UE. Kwestia ta dotyczyła nie tylko sektora prywatnego, jakim są wolni artyści i działacze kulturalni, ale także publicznego, który jest reprezentowany przez tureckie Ministerstwo Kultury i Turystyki i podbudowała pozycję Turcji na arenie międzynarodowej. Stało się to za sprawą przyciągnięcia na tureckie tereny zagranicznych inwestorów i artystów. Dzięki tym ruchom doszło do wymian pomiędzy polskimi i tureckimi artystami, których celami była przede wszystkim owocna współpraca obydwu państw (Polski, która już przynależała do UE i która dzięki swojemu doświadczeniu dawała Turcji przykład oraz Turcji, która postanowiła ubiegać się o unijne członkostwo) oraz uzyskanie pozwolenia na wzajemną realizację projektów poza granicami33. Od tamtej pory zarówno Polska, jak i Turcja samodzielnie wspierają niektóre z projektów dwustronnych, niezależnie od unijnej polityki kulturalnej. W tureckiej świadomości zrodziło się bowiem poczucie więzi z Europą i UE, a sztuka została postrzegana jako narzędzie komunikacji międzynarodowej. Przykładem tego jest Biennale w Stambule, które przyciągnęło uwagę i międzynarodowe środowisko poprzez pozytywne wyeksponowanie swojej egzotycznej atmosfery i rzeszy wschodzących artystów. Tamtejsza Fundacja Kultury i Sztuki regularnie organizuje Festiwal Muzyczny, Filmowy i Teatralny, na którym polscy reprezen- tanci są stale obecni i hojnie nagradzani34. Polsko-tureckie stosunki kulturalne gwałtownie się rozwinęły, głównie dzięki właśnie takim programom rezydencyj- nym, międzynarodowym wystawom, sympozjom i konferencjom. W ramach przynależności obu państw do Rady Europy promuje się roz- wój kulturowej tożsamości europejskiej i rozwój międzynarodowej współpracy. W 1954 r. Polska i Turcja podpisały Europejską Konwencję Kulturalną, która wytycza te cele i określa podstawy dla dalszego wspólnego działania i współpracy

32 Historia Polonezköy, http://www.polonezkoy.com/history_pl.html (2 XI 2012). 33 M. Lind, R. Minichbauer (red.), Europejskie polityki kulturalne 2015. Raport ze scenariuszami przyszłości publicznego fi nansowania sztuki współczesnej w Europie, Warszawa 2009, s. 36. 34 Ibidem, s. 113. Współczesne relacje polsko-tureckie 41 w dziedzinie kultury. Cele te są realizowane poprzez szczegółowo opracowane programy działań35. Jednym z nich jest m.in. Eurimages – fundusz wpierający koprodukcje państw członkowskich w dziedzinie kinematografi i (koprodukcja, dystrybucja fi lmowa i działalność kin prezentujących kinematografi ę europej- ską), którego podstawowymi celami są: wspieranie i zachęcanie do koprodukcji fi lmów kinowych i telewizyjnych; podkreślanie wspólnych korzeni i kultury; wy- kazywanie możliwości i konieczności opłacalnego inwestowania w sferę kinematografi czną, traktowaną jako sztuka i osiągającą komercyjny sukces. W programie tym uczestniczą państwa, które nie mają możliwości uczestniczenia w unijnym programie Media II (Polska), państwa należące do funduszu Eurimages i korzystające z Media II (pozostałe państwa należące do UE), państwa należące jedynie do funduszu Eurimages (Bułgaria, Cypr, Czechy, Polska, Rumu- nia, Słowacja, Szwajcaria, Turcja, Węgry). W Polsce dwa kina są wspierane tym funduszem: „Muranów” w Warszawie i „Wanda” w Krakowie, a w Turcji dotację z tego funduszu otrzymał fi lm „Cumhur Bey” w reżyserii Handana Ipekęi36. V Międzynarodowa Konferencja Badań Polityki Kulturalnej (ICCPR) miała miejsce w Stambule w 2008 r. Celem Konferencji było otwarcie pola do inter- dyscyplinarnej i międzynarodowej dyskusji na temat znaczenia, funkcji i wpły- wu polityki kulturalnej. Przez politykę kulturalną rozumiano promowanie bądź zakazywanie pewnych wartości i praktyk kulturalnych przez władze, korpora- cje, przedsiębiorstwa czy też podmioty prywatne. Tego typu polityka mogła być przejrzysta bądź niejasna albo defi niowana w dwuznaczny sposób. ICCPR swoje zainteresowanie skoncentrowała głównie wokół zagadnień aktualnych, które w przyszłości mają zaowocować międzynarodową wymianą pomysłów i idei. ICCPR 2008 nie podważyła wielości znaczeń, które narastają wokół pojęcia kultura ani nie wartościowała relacji pomiędzy nimi. Jednakże, chociaż przyjęła szerokie rozumienie pojęcia polityki kulturalnej, była skłonna traktować kulturę bardziej w znaczeniu komunikacji symbolicznej uwzględniającej wpływ mediów i sztuki oraz różnorodność narodowych i religijnych form ekspresji życiowej, mniej natomiast w antropologicznym, całościowym i uniwersalnym ujęciu. Zakres zainteresowania uczestników Konferencji był ograniczony konkretnym czasem historycznym, aczkolwiek skupili się oni przede wszystkim na działaniach dotyczących współczesnego świata, co ma ułatwić owocną, międzynarodową wy- mianę poglądów. Strategia polityki kulturalnej przedstawiona została w szerokim zakresie. Prace poruszały się, m.in., wokół zagadnień strategii polityki kulturalnej w zestawieniu z dziedzinami takimi jak: globalizacja, religia, polityka, historiografi a, ekonomia, czy dyplomacja. Zaprezentowane zostaną także strategie

35 Informator o polityce kulturalnej, [w:] Centrum Informacji Europejskiej, s. 22, http://www. cie.gov.pl/HLP/fi les.nsf/0/5C1A2848DFCFBB24C1256E7B00485ED0/$fi le/inf08.pdf (2 XI 2012). 36 Ibidem, s. 29. 42 Joanna Kapłońska rozwoju polityki kulturalnej oraz relacje międzynarodowe. Konferencja była ad- resowana do wszystkich, którzy są zainteresowani tym, w jaki sposób i dlaczego różne podmioty usiłują kształtować wartości i praktyki kulturalne społeczeństw i jednostek. Traktatową podstawę wymiany kulturalnej stanowią przede wszystkim dwa akty prawne: Umowa o współpracy w dziedzinach nauki, oświaty i kultury z 1990 r. i Program realizacji jej wykonania z 2003 r. Strony zobowiązały się w nich do stworzenia warunków ułatwiających rozwój stosunków kulturalnych poprzez pomoc w organizacji wizyt artystów; zwiększania dostępu do placówek kulturalnych; tworzenia programów stypendialnych; wspierania kontaktów po- między szkołami; inwentaryzacji zabytków polskich w Turcji i tureckich w Polsce; wspierania przekładów dzieł literackich37. Podkreślono również szczególną rolę postaci Adama Mickiewicza, którego muzeum znajduje się w Stambule. W 2005 r. placówka została wyremontowana, a w jej ponownym otwarciu brał udział polski minister kultury i dziedzictwa narodowego.

Zakończenie

Polska jest krajem europejskim o chrześcijańskiej tradycji z 89,8% katolików i jednolitością etniczną (97%)38. Turcja zaś jest krajem azjatyckim położonym częściowo na kontynencie europejskim (3% powierzchni) z muzułmańskim społeczeństwem (99,8%) i 20% mniejszości narodowych39. Oba państwa współ- pracują w ramach polityki obronnej (oba przynależą do NATO), gospodarczej (unia celna) oraz kulturowej. Czynnikami łączącymi oba kraje są aspiracje w dą- żeniu do integracji europejskiej, w przypadku Turcji wcześniej sformułowane, jednak w przypadku Polski szybciej i w większym stopniu zrealizowane. Turcja złożyła wniosek o status państwa stowarzyszonego ze Wspólnotami Europejskimi w 1959 r., zaś Polska weszła w skład UE w 2004 r. Obecnie Polska, jako członek UE, jest jednym z kilku państw, które ofi cjalnie wspierają Turcję w jej dążeniach do akcesji. Polska polityka zagraniczna jest w tym wymiarze konsekwentna, a deklaracje w tej sprawie składał zarówno prezydent, premier, jak i minister spraw zagranicznych. Z drugiej strony, w wyniku sytuacji geopolitycznej kształtującej się w realiach zimnowojennych, Turcja o wiele prędzej weszła w skład potężnej

37 Program realizacji umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Turcji o współpracy w dziedzinach nauki, oświaty i kultury, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet- ?id=WDU20040410383 (2 XI 2012). 38 CIA – Th e World Factbook: Poland, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pl.html (11 III 2013). 39 CIA – Th e World Factbook: Turkey, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tu.html (11 III 2013). Współczesne relacje polsko-tureckie 43 euroatlantyckiej struktury polityczno-wojskowej, jaką jest NATO. Stało się to w 1952 r., natomiast Polska dołączyła do NATO w 1999 r. Obydwa kraje pozosta- ją członkami takich organizacji jak Rada Europy, Światowa Organizacja Handlu, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz Organizacja Bezpieczeń- stwa i Współpracy w Europie. Oba państwa są także członkami pierwotnymi Or- ganizacji Narodów Zjednoczonych40. Stosunki polsko-tureckie mają bardzo silne historycznie i barwne korzenie, bowiem ich ofi cjalne nawiązanie nastąpiło już w XV w. Przez długie lata Pol- ska graniczyła z Imperium Osmańskim, które jako jedyne nie uznało rozbiorów Polski. W XIX w. wielu polskich powstańców listopadowych, styczniowych i we- teranów wojny krymskiej zbiegło do Turcji, a wielu polskich ofi cerów służyło w tureckiej armii. Polska mniejszość narodowa osiedliła się po anatolijskiej części Stambułu i założyła Adampol (po turecku Polonezköy), polską wioskę, w której praktykuje się polskie zwyczaje i obowiązuje język polski. Wzajemne racje regulują umowy dwustronne (polityczne, gospodarcze i kulturowe) oraz umowy międzynarodowe, których przestrzeganie wynika z przyna- leżności obu państw do tych samych organizacji międzynarodowych (m.in. ONZ, NATO, Rada Europy). Etap współpracy gospodarczej rozpoczął się w 2004 r., gdy wraz z przystąpieniem Polski do UE, Polska i Turcja znalazły się w jednej unii celnej. Nadal oba państwa pozostają w dobrych relacjach politycznych. Wyra- zem tego były wypowiedzi przedstawicieli tureckiego rządu, którzy wyrażali swoje nadzieje w związku z polską prezydencją w Radzie UE. W 2010 r. w związku z katastrofą lotniczą pod Smoleńskiem władze Turcji ogłosiły żałobę narodo- wą41. Jednak od drugiej połowy XX w. stosunki polsko-tureckie ograniczają się wyraźnie jedynie do ofi cjalnych wizyt państwowych, spotkań na szczycie i not zamieszczanych na ofi cjalnych portalach ministerstw. Wynikające z tego braki w literaturze przedmiotu oraz niski poziom stanu badań nad poruszonym zagadnieniem wskazują, że wciąż jest to temat otwarty, który czeka na swoje poruszenie i zbadanie, a wyniki badań na opublikowanie.

40 J. Gerhards (red.), Cultural Overstretch? Diff erences between old and new member states of the EU and Turkey, London-New York 2007, s. 97. 41 T. Nas, Tracing the Economic Transformation of Turkey from the 1920s to EU Accession, Boston 2008, s. 153. 44 Joanna Kapłońska

Summary

Joanna Kapłońska

Contemporary Polish-Turkish relations. Outline of the problem

Th e subject matter of the present article are the polish-turkish relations, their complexity, a review of historical events and the current appearance from a political, economic and cultural point of view. 600th anniversary of the establishment of diplomatic relations between the Polish and Turkey provides an opportunity to remind the historical relations between the two countries and make new in- tellectual, business, and culture contacts. Poland earliest of all Christian countries established diplomatic relations with Turkey. Poland and Turkey combined 27 bilateral agreements, two of which are included in the interwar period. At the end of the twentieth century revival of special Polish-Turkish relations became noticeable in the economic sphere. Furthermore, the Polish involvement in the acquisition of EU grants and funds for the maintenance of historic monuments not only gave rise to the Turkish Government interest of the issue of culture and its further development, but also turned the Turkish authorities attention to the benefi ts from the EU. Poland is the European country with the Christian tradi- tion of 89,8% ethnic Catholics and uniformity (97%). Turkey is an Asian country and partly located on the European continent (3% of the surface) with the Mus- lim community (99,8%) and 20% minorities. Polish-Turkish relations have very strong and colorful historical roots, as their offi cial establishment was already in the fi ft eenth century. For many years Poland bordered with the Ottoman Empire, which was the only state that has not recognized the partition of Poland. Th e aim of this article is to describe the Polish-Turkish relations as bilateral relations, the contradictions between them and merging alliances, as well as the presentation of the current state of research, which relate to the discussed subject. Unfortunate- ly, both in Poland and in Turkey is relatively little literature on bilateral Polish- -Turkish relations, and in particular on the relationship Polish and Turkey in the second half of the twentieth century.

Joanna Kapłońska – mgr bezpieczeństwa narodowego, doktorantka w Zakła- dzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Irina Th eshelashvili

Th e role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations

Th e 20th century was characterized by three developments of great political importance: the growth of democracy, the growth of corporate power, and the growth of corporate propaganda as a mean of protecting corporate power against democracy. In contemporary world mass media is no longer perceived solely as a channel of communication. Increasingly, the mass media is referred to as full-fl edged agent of socialization that infl uences on the development of the individual and society as a whole, demonstrates means of mass media standards, forms a system of values that are taught to mediate experience, etc. From an instrument of propaganda or an instrument of power the media have become a powerful source of power itself, which has transformed into the key of fame and success. Today the means of mass media serve as a mechanism for promoting products and services, and arenas for debate. Mass communication is a systematic distri- bution of the information through the specialized technical equipment among the large audience aiming the infl uence on the evaluation, opinion and human behavior. Actuality of the topic becomes valuable, because of the overgrowing nature of mass communication on a global scale, as a source of power and innovation disseminator. In modern conditions, people become dependent on the mass media. First of all, it concerns the information, knowledge and assessments of what is happening in the society. Th e type and level of this dependence are determined by a number of structural conditions. Th e infl uence of mass communication is greater if the society is under the huge reforms, confl ict or instability. Also, much more depends on the extent to which the mass communication implements its informational function. On this basis, the main objective of this work is to examine the role and infl u- ence of the Georgian Channel PIK broadcasting in Russian language. Th erefore the study attempts to reveal the following tasks: 46 Irina Th eshelashvili

1) To fi nd how the Channel PIK was created. 2) To highlight the circumstances in the August 2008 and the role of the channel in the coverage of the Russian-Georgian confl ict. 3) To fi nd out the impact of the Channel PIK on the formation of public opinion about republic of Georgia in the space of post-soviet Union countries. 4) To defi ne Channel PIK as an instrument of public communication/soft power of Georgia. 5) To draw conclusions on the subject. During the writing has been used periodical literature on the subject as well as Internet resources and programs of the Channel PIK. According to the Freedom Map of Freedom House’s report1 for 2008, Georgia was a partly free country and remains so till nowadays2. At the same time it is ranked higher than its neighbors, Armenia and Azerbaijan and Russia, which are classifi ed as „not free”. Other „partly free countries” include Turkey, Ukraine, Romania, Albania and majority of Eastern Europe. In Georgia, a country that has declared dedication to the principles of democracy and the freedom of speech, the need of independent and professional media as well as exploration of freedom of expression became one of the most important questions for the contemporary Georgian media. But before we discover the status quo of media in Georgia and namely the role of the Kanal PIK3, has to be mentioned the historical background of the Russian Georgian relations in the fi eld of communication from the very beginning. On 8 III 1819 in Tbilisi was established the fi rst newspaper in Georgian language, translated from Russian and named „Georgia’s Newspaper”4. Th e aim of such a step was the translation of the news and the articles published on the papers in the Russian Empire. It was the fi rst period of the information war5, when Russian propaganda was trying to infl uence on the population of Georgia. Th e importance of the language was obvious, but unlike XXI century in XIX in Geor- gia weren’t so many people understanding Russian fl uently. Since 1820 the paper was published as „Georgian newspaper”6 and was shooting the light on the social and political life for Georgian speaking readers, what was an attempt to save not only the native language, but own identity, traditions and culture. But almost two centuries later new reality demanded to establish the channel, broadcasting in Russian in order to share own views to the Russian speaking society and to let

1 Map of Press Freedom 2008, http://www.freedomhouse.org (31 X 2013). 2 http://www.freedomhouse.org/country/georgia (31 X 2013). 3 Kanal PIK – is used the transcription of the Channel PIK in Russian „Канал ПИК”. 4 http://www.tsu.edu.ge/data/fi le_db/library/GeoNews%201.pdf (31 X 2013). 5 О. Панфилов, Россия-Грузия. Информационная война. Август 2008, Тбилиси 2011, s. 11. 6 http://www.nplg.gov.ge/paper/papers/paper.php?did=1999 (31 X 2013). Th e role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations 47 other peoples know about the situation the South Caucasus and Georgia itself from Georgian perspective. According to Civil.Ge, the First Caucasian was launched on January 20107 and was available on satellite, operated by Paris-based Eutelsat Communications for less than two weeks of January.8 Eutelsat Communication9, the Europe’s leading satellite operator, citing end of trial period put the channel off its W7 satellite and entered into a larger deal with Russia’s Gazprom Media Group on allocating capacity on W7 satellite for its pay-TV provider NTV-Plus. Although the Eutelsat announced, that the problem was technical and not political, in January 2010, French diplomate in Tbilisi said that „Eutelsat is under strong pressure from Rus- sia in order to stop its contract with Georgia”10. Georgia claimed Russia’s political pressure behind Eutelsat’s move and the Georgian Public Broadcaster (GPB) sued the satellite operator, but the Paris- -based court ruled in favor of Eutelsat in July, 201011. Th e TV station, Kanal PIK, started broadcasting with a live call-in show with Georgian President Mikheil Saakashvili. It is not the fi rst Georgian sortie in the long-running information war between Georgia and Russia12, Alania TV13 began broadcasting news as well in Russian language to separatist-controlled South Os- setia in 200514. Th e station disappeared from prominence aft er the 2008 war with Russia over South Ossetia, but, a year later, another Russian-language satellite TV station emerged. On 12 VII 2010, deputy general director of GPB, Maya Bichikashvili15, told Civil.Ge that in its ruling, the Paris-based court rejected GPB’s motion demand- ing from Eutelsat to restore the Russian-language channel back on W7 satellite operating at the 36 degrees East – a key location for broadcasting in Russia and other CIS states. GPB was also asking for reimbursement of fi nancial damage caused by removal of the First Caucasian Channel from Eutelsat’s satellite. GPB claimed that Eutelsat infringed an agreement by putting First Caucasian, the channel mainly targeting audience in Russia and its North Caucasus, off the satellite less than two weeks aft er it started broadcasting in January 2010. Eutelsat said that it had received „a fi rm commitment” from Intersputnik „for signifi cantly more capacity than that requested by the Georgian broadcaster”.

7 http://www.civil.ge/eng/article.php?id=21854 (31 X 2013). 8 http://www.lenta.ru/news/2010/01/29/stutnik (31 X 2013). 9 http://en.wikipedia.org/wiki/Eutelsat (31 X 2013). 10 http://www.lefi garo.fr/international/2010/01/27/01003-20100127ARTFIG00623-rumeurs- -sur-l-arret-d-une-chaine-georgienne-antirusse-.php (31 X 2013). 11 http://www.civil.ge/eng/article.php?id=23076 (31 X 2013). 12 http://www.eurasianet.org/node/62770 (31 X 2013). 13 http://www.globaljournalist.org/stories/2008/01/01/alania-tv/ (31 X 2013). 14 http://www.eurasianet.org/departments/insight/articles/eav052206a.shtml (31 X 2013). 15 http://www.linkedin.com/pub/maya-bichikashvili/10/4b7/65b (31 X 2013). 48 Irina Th eshelashvili

Eutelsat has off ered16 GPB to place the First Caucasian on W2A satellite as an alternative, but the off er was rejected by GPB, citing that the newly off ered location was not properly covering the geographical area it was interested in. As it was said by David J. Smith, a Director of Georgian Security Analysis Center, „arguably legal in France or not, the real story here is that Eutelsat booted First Caucasian as a result of some combination of Russian money and pressure, likely with at least the acquiescence of the French Government.”17 Anyway, as soon the channel began to broadcast, Russian offi cials on the meeting in Vladikavkaz blamed the First Caucasian Channel as Georgia’s „anti-Russian propaganda” and an attempt to implant „ideology of extremism”18 in the North Caucasus. Aft er the channel was removed from the satellite, it became available for viewers in Tbilisi only via cable networks and on internet. „Georgian Public TV ordered a product in the form of a channel – said E. Ko- trikadze to the BBC – We are a private company, which reports to the Georgian Public Broadcaster, but it has quite an impressive degree of independence.”19 Re- branded First Caucasian TV channel set to make a comeback. Aft er a nine-month hiatus, the First Informational Caucasus or PIK (Pirveli Sanformacio Kavka siu- ri20), the Russian – language, Tbilisi – based satellite channel, has announced plans to resume broadcasting. Th erefore, the Georgian Public Broadcaster’s Russian-language channel, First Caucasian, handed over in management to a private fi rm, which received GEL 4,7 million (about USD 2,54 million) from the state to run the channel21. GEL 4,7 million is part of funding with total amount of GEL 7 million, which was al- located to GPB for the First Caucasian based on the government’s decree dated with 9 VII 2010.22 So, according to a press release issued on 19 I 2011, the renewed channel was based in Tbilisi and focused on information, education and entertainment. Pro- grams had to broadcast six hours a day from 6.00 pm, covering the North and South Caucasus, Ukraine, Belarus, Eastern Europe, Turkey, Russia and Iran. Th e channel owned and run by K-1, which announced its intention to examine the world’s least-known places, to include the peoples of the North and South Cau- casus in the global information revolution, to provide the people of the Caucasus with objective and accurate information in a timely manner, and to introduce

16 http://www.civil.ge/eng/article.php?id=22509 (31 X 2013). 17 http://georgiandaily.com/index.php?option=com_content&task=view&id=19443&Itemid=- 132 (31 X 2013). 18 http://www.civil.ge/eng/article.php?id=21892 (31 X 2013). 19 http://www.bbc.co.uk/russian/international/2011/01/110125_georgia_tv.shtml (31 X 2013). 20 Transliteration in Georgian – პირველი საინფორმაციო კავკასიური. 21 http://www.civil.ge/eng/article.php?id=22525 (31 X 2013). 22 Ibidem. Th e role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations 49 new standards of journalism across the region. K-1 is a private fi rm established by the British journalist, Robert Parsons and Georgian national, Ekaterine Ko- trikadze. Robert Parsons23 speaks fl uent Georgian and served as the channel’s Director General. „We would like to be a channel which is watched in order to learn what is happening in the Caucasus. For those who are doubtful about us, we have a simple answer: fi rst watch and then judge” said Parsons24 in the organization’s statement. Aiming to cover the everyday and cultural lives of the peoples of the Caucasus, the channel developed a network of reporters in Baku, Yerevan, Moscow, Kyiv, Makhachkala, Ankara, Brussels, Washington, Vladikavkaz and Tehran. PIK’s programs were managed by a team of skilled journalists including: Rob- ert Parsons, David Chater, Melanie Ernst and Zurab Kodalashvili. David Chater25 is an award-winning former correspondent with more than 35 years experience in international television news, having worked for Independent Television News, Sky News and Al Jazeera English. In 1993 he moved to Russia to open a bureau for Sky News. While there he was awarded a Gold Medal as International Re- porter of the Year for coverage of the Chechen war from Grozny26. He reported from the confl ict in Kosovo and the war in Afghanistan aft er the 9/11 attacks, receiving a Gold Medal from the New York TV Festival for his reports on the siege of Kunduz27. Melanie Ernst28 more than 20 years works in European, American and Middle Eastern TV stations. Besides the work on the television she is engaged into the social activities in the area of human rights. According to Melanie Ernst the true aim of the television „Kavkaz1” was professional presentation of the information to the people of the Caucasus about what is happening in the world. Zurab Kodalashvili29 is a former cameraman and video director for the BBC, CNN London and Sky News. He is the founder and leader of „Iberia” – the fi rst independent news agency in Georgia. Zurab Kodalashvili fi lmed confl icts in Abkhaz- ia, the Ingush – Ossetia confl icts and the fi rst and the second wars in Chechnya. Ekaterine Kotrikadze – worked in Georgia since 2007 as correspondent and presenter at Alania TV, staff correspondent at RTVi30 and Ekho Moskvy Radio.

23 http://www.coe.int/t/coefuture/Robert%20PARSONS.pdf (31 X 2013). 24 Typed from his message to the listers from the web-page of the channel http://www.pik.tv, which was deleted by owner – GPB. 25 http://en.wikipedia.org/wiki/David_Chater (31 X 2013). 26 http://www.aljazeera.com/aboutus/2008/09/2008910114254204111.html#C (31 X 2013). 27 Ibidem. 28 Information from Maria Ekser http://ekser.livejournal.com, the former editor of the page http://www.pik.tv. 29 http://www.crewavenue.com/zuratv/ (31 X 2013). 30 Currently works as a Head of News Department in RTVi in New York, http://www.echo.msk. ru/blog/kotrikadze/ (31 X 2013). 50 Irina Th eshelashvili

Being ruled by an experienced team of journalists, Kanal PIK TV intended to transform the regional media environment through comprehensive news reporting, innovative web journalism, the best of Caucasian culture, critical, and independent journalism. Taking into attention the names of the programs31, such as were „Territory of democracy”, „Civil journalism”, „Caucasian portrait”, „In a narrow circle” and slogans, like „democracy”, „transparency” and „freedom”, announced through the programs, the channel had clear aim to increase the level of democracy through information, to share the Caucasian view and the truth viewed from the Caucasus directly and without other sides interpretation. Step by step channel PIK became a reliable source of unbiased and timely information in Russian, which off ered a broad range of programs, documentaries and movies covered all the most important news stories. It was predictable that the channel came under the fi re from Russian offi cials and commentators who claimed it would be used as an anti-Russian propaganda tool by Georgian government, and that its programs would seek to ferment extremist ideology in the North Caucasus. Th e Russia-Georgia war32 in August 2008 clearly illustrated that the primary nature of the confl icts on the territory of Georgia has an international character. Th e Government of Georgia, supported by the consensus of the international community, believes that the Russian invasion and subsequent recognition took place in blatant violation of fundamental principles of international law, notably the principles of sovereignty and territorial integrity33. Georgia’s legal position34 is supported by international law and norms, and reinforced by arrangements concluded during and aft er the August 2008 war; it is further reinforced by the statements of numerous international forums, including the EU-commissioned „Independent International Fact Finding Mission on the Confl ict in Georgia” which confi rmed the illegality of the secession of these regions from Georgia and rejected Russia’s arguments for its invasion and recognition. Following the 2008 South Ossetia war in early August 2008, Russia recog- nized35 Abkhazia36 and South Ossetia as independent states on 26 VIII 2008. On 28 VIII 2008, Georgian Parliament passed a non-binding resolution calling on the Georgian government to sever diplomatic relations with Russia, what culmi- nated on 29 VIII 2008 with Georgia severing diplomatic relations with Russia. In

31 http://www.youtube.com/user/FirstCaucasian/videos?view=1 (31 X 2013). 32 http://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_w_Osetii_Południowej_2008 (31 X 2013). 33 State Strategy on Occupied Territories: Engagement Th rough Cooperation, s. 3; http://www.civil. ge/fi les/fi les/SMR-Strategy-en.pdf (31 X 2013). 34 Ibidem, s. 4. 35 http://en.rian.ru/russia/20080826/116291407.html (31 X 2013). 36 http://en.wikipedia.org/wiki/Abkhazia (31 X 2013). Th e role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations 51 response to Russia’s occupation of Abkhazia and Tskhinvali region/South Ossetia, in October 2008 the Georgian Parliament adopted the Law on Occupied Terri- tories37, defi ning a new legal regime that applies to the two regions. Th e Law on Occupied Territories was compiled in accordance with the Hague Regulations of 1907, the 4th Geneva Convention of 194938 and the norms of common international law. So called Russian-Georgian information war began far before Russian military intervention in August 2008. In March 2000, as soon as Vladimir Putin was elected as a president39 of Rus- sian Federation, he declared that the whole post-Soviet space is the zone of Rus- sian geopolitical interest. Th e fact that the CIS countries are a clear priority in the foreign policy of the Russian Federation demonstrates not only the decree of the President of Russia Boris Yeltsin of 14 IX 1995, in which the post-Soviet space is proclaimed „the fi rst zone of interests of Russia”40, but also confi rms the unusual activity in the direction of Russian diplomacy of President Putin era41. His main task of the Russian Federation is to transform CIS countries into pro-Russian, the heads of which during the presidency of Boris Yeltsin42 attempted to contradict Moscow in integration issues. First of all, it is about Azerbaijan, Georgia, Moldo- va and Ukraine, notably the countries that united into GUAM43. In 2011 „protected” Russian informational space reminded more than ever soviet propaganda: all the national channels were under the governmental control, periodically giving a dozen of freedom to the existing channel REN TV, which raiting consists only of 14%, Radio Station Ekho Moskvy – only 4%, and there are left 3 newspapers per per cent each. In the internet situation is almost the same: the facebook, livejournal or twitter have per one per cent only.44 Infl uence of the governmental propaganda in Russia was quite high. Accord- ing to the survey of Public Opinion Foundation (ФОМ), on the question „from which resources citizens of Russia are getting information?”, 94% replied – from TV programs, from printed media – 30%, radio programs 27%, internet media – 20%, social networks: 8%.45 If we take into attention the extent of the infl uence, in particular the case of the 2008 war, the Russian propaganda possessed real resources and opportunities to infl uence not only on the public opinion of Rus- sia but on the whole spectrum entire post-Soviet space, including population of

37 http://www.smr.gov.ge/docs/doc216.pdf (31 X 2013). 38 http://www.icrc.org/ihl.nsf/COM/380-600177?OpenDocument (31 X 2013). 39 http://putin.kremlin.ru/bio (31 X 2013). 40 М. С. Дорошко, Геополітичне середовище та геополітична орієнтація країн СНД. На- вчальний посібник, Київ 2011, s. 51. 41 V. Putin presidency period 2000-2008, B. Yeltsin presidency period 1991-1999. 42 http://state.kremlin.ru/president/allbio (31 X 2013). 43 http://guam-organization.org/node/240 (31 X 2013). 44 О. Панфилов, op.cit., s. 9. 45 Ibidem. 52 Irina Th eshelashvili

Georgia. Th e last one was not only violated by military actions, but with information war as well. Russian-Georgian information war went into another stage as soon as president of Georgia Eduard Shevardnadze started active cooperation with the NATO. Aft er the „rose revolution” and double referendum46 in January 2008, where 77% of Georgian population expressed a willingness to join NATO, information war was conducted parallely with the preparation to the warfare. Propaganda used that times achieved the aim – it became real and Georgia became a new „scape- goat” for the Russian politicians. According to New York Times, weeks before bombs started falling on Georgia, a security researcher in suburban Massachusetts was watching an attack against the country in cyberspace. Jose Nazario of Arbor Networks in Lexington noticed a stream of data directed at Georgian government sites containing the message: „win+love+in+Rusia”.47 During the cyber war the internet is the one and most powerful tool to fi ght the war in the Internet space. Starting from 20th of July, quite before the tandem of real fi ght and cyber war had a place, including the August 2008, the world cyber detectives considered the most massive cyber attacks by private groups onto a government computer systems48. Aft er Russia – Georgia war a new term has emerged in the virtual world – Cyber war. Th e target websites during the Russia – Georgia cyber war became webpages of Parliament of Georgia, printed media, TV Company „Rustavi 2”, Tbilisi forum, the news agency „Civil.Ge49” hosted50 in the United States and the pages of ministries. For example, on 11 VIII, the picture emerged on the page of Parliament of Georgia was collage of pictures51 of president of Georgia and Adolf Hitler. Georgian webpages were recovered in the shortest time possible. Th e specialists from Baltic states as well as from U.S. helped to Georgian colleagues to manage the situation. A number of sites have been transferred to foreign servers, for instance, was created a special website – www.georgiamfa.blogspot.com, which is the government’s statements. In addition, the President of Poland, Lech Kaczyn- ski’s offi cial website – www.president.pl, housed in a special category – Informa- tion about the latest developments in Georgia52, where he also covered the offi cial information about the events in Georgia. According to the experience in other episodes of history, when powerful countries want to remark their power or just deliver a message to the rest of the

46 http://www.civil.ge/eng/category.php?id=90&result=plebiscite (31 X 2013). 47 J. Markoff , Before the Gunfi re, Cyberattacks, „Th e New York Times”, 12 VIII 2008. 48 http://liberali.ge/ge/liberali/articles/102912/ (31 X 2013). 49 http://civil.ge/eng/category.php?id=84 (31 X 2013). 50 http://www.foxnews.com/story/0,2933,402406,00.html (31 X 2013). 51 http://www.nytimes.com/imagepages/2008/08/13/technology/13cyber.ready.html (31 X 2013). 52 Cyber attacks against Georgia: legal lessons identifi ed, Tallinn [november] 2008. Th e role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations 53 world, they don’t send an ambassador or an emissary abroad like in times of Per- sians and Romans. Th is is not the way the fi st hits the table, but the moment when small state is shown as a clear example of what might happen to other states in the similar situation in case they do not follow „the big brother’s” advice. Kanal PIK was a sort of a projector of the South Caucasus, which helped to distinguish the one who sent the „message” to the rest of the world and the one who was the tool. Politicians, public speakers, journalists, from the South and North Caucasus, Ukraine, Belarus, Russian Federation and Baltic states were speaking about the infringement and violation from the screen of the Kanal PIK. Th ey were the representatives of the former USSR member states, who haven’t open access to the media but who have what to say to the audience. For example, Vladimir Bukovsky53 known as a leading member of the dissident movement of the 1960’s and 1970’s, writer, neurophysiologist, and political activist, the one of the fi rst to expose the use of psychiatric imprisonment against political prisoners in the Soviet Union. He spent a total of twelve years in Soviet prisons, labor camps and in forced-treatment psychiatric hospitals, used by the government as special prisons. He is a member of the international advisory council of the Victims of Communism Memorial Foundation, who in 2001 received the Truman-Reagan Medal of Freedom. He was not just commented the demonstrations in Russia in 2011 via the channel PIK, but even came to Georgia and provided lectures and met with students and intelligence. From another hand via the channel was making comments Andrey Nikolayev- ich Illarionov54 a Russian libertanian economist and former economic policy ad- visor to the President of Russia, Vladimir Putin. In May 2000 he became the personal representative of the Russian president in the G8. He played an important role in introducing the low 13% fl at income tax in Russia in repaying the Rus- sian foreign debt, in creation the petroleum revenues-based Stabilization Fund of the Russian Federation and in bringing Russia’s full-fl edged membership in the political G8. On 3 I 2005 Illarionov resigned from his position as presidential representative to the G8. In 1994 he founded independent and nonpolitical Institute of Economic Analyses55, which fi nished Larisa Burakova56, the author of the book „How Georgia managed it”57. In the interview58 to magazine „Continent”, A. Il- larionov positively evaluated the reforms as well as supported many other steps

53 http://en.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Bukovsky (31 X 2013). 54 He currently works as a senior fellow in the Center for Global Liberty and Prosperity at the Cato Institute in Washington, D.C. 55 http://www.iea.ru/about.php (31 X 2013). 56 http://lib.rus.ec/a/185136 (31 X 2013). 57 С. Буракова, Почему у Грузии получилось, Москва 2011. 58 http://magazines.russ.ru/continent/2011/149/ (31 X 2013). 54 Irina Th eshelashvili done by Georgian government. On the question „What is bad in Georgia”, he openly names Northern neighbor: „Th e threat. Constant threat of aggression”.59 Th rough the Kanal PIK was speaking Andrei Piontkovsky – laureate of „Gold gong – 2001” in the fi eld of international journalism and a member of Interna- tional PEN Club. Matthew Ganapolsky60 – a Russian journalist, theater director, social activist, leading radio station „Ekho Moskvy”61 and member of Presidium of the Russian Jewish Congress was leading weekly news program „On the peak of the event”62 on the channel PIK and later another one together with Ekaterina Kotrikadze. Valeria Novodvorskaia63 – liberal Russian politician, Soviet dissident, the founder and the chairwoman of the „Democratic Union” party, and a member of the editorial board of Th e New Times. Many of her remarks have provoked con- troversy. She is openly critical of Russian government policies, including Chechen Wars, domestic policies of Vladimir Putin, and the alleged rebirth of Soviet propaganda in Russia. Her opinion as well delivered to wider audience through the Kanal PIK. More over, aft er she begat to cooperate with PIK, she was invited to Tbilisi State University to give some lectures. Th e process of the transition into democracy in the media and in the relations between the media and politics usually has it’s roots in a diffi cult situation in the country, poorly developed infrastructure, increasing disparities within a society and unstable political situation or authoritarian regime. In contemporary world mass media no longer perceived solely as a channel of communication. From an instrument of propaganda or an instrument of power the media have become a powerful source of power itself, which has transformed into the key of fame and success. Besides known journalists and politicans, many civil activists were sharing truth related to the violation of human rights via the channel, which made accessible the information to the wide range of Russian speaking audience. One of such examples, is the video of the colonel Oleg Alkaev64, who headed the number 1 prison in Minsk from 1996 to 2001. In 2006, he wrote a book about his experi- ences and agreed to an interview with Amnesty International in 2008. In the interview65, he describes how Belarusian death row inmates were not told they were to be executed until minutes before their death, and their families

59 http://magazines.russ.ru/continent/2011/149/i101.html; А. Н. Илларионов, Угроза. Посто- янная угроза агрессии, „Континент. Россия и мир” 2011, nr 149. 60 https://ru.wikipedia.org/wiki/Ганапольский,_Матвей_Юрьевич (31 X 2013). 61 http://www.echo.msk.ru/ (31 X 2013). 62 In Russian: „На Пике событий”. 63 http://en.wikipedia.org/wiki/Valeriya_Novodvorskaya (31 X 2013). 64 http://old.ucpb.org/index.php?option=com_content&view=article&id=58170:200401160000 00-28167&catid=110&Itemid=311 (31 X 2013). 65 http://www.amnesty.ch/de/laender/europa-zentralasien/weissrussland/dok/2013/aktion- -todesstrafe/bericht-ending-executions-in-europe.-towards-abolition-of-the-death-penalty- Th e role of the Channel PIK in highlighting Russian-Georgian relations 55 were never told their relatives had been executed – only that they had left the prison, and they would not be able to see them again. Amnesty International, has publicized the video as a part of their campaign against the death penalty. Belarus is the last executioner66 country in Europe that practices the death penalty. According to Belarusian information agency BelPAN, the country executed 278 prisoners from 1992 to 201067. Another painful topic highlighted by the PIK was the Northern Caucasus and namely Chechnya. Th e movies made by Anastasya Khnyakina: „War in Chechnya – People”, about two military campaigns and 250 000 dead68. What really hap- pened in Chechnya? Many people heard, but very few talk about it. Th e fi lm was accessible only on the PIK’s web page69, which isn’t available anymore. Th e movie was about the exclusive interviews given by Chechens from all over the Europe. Another movie as well available on the page was „War in Chechnya – Men in Uniforms”, the movie about people who survived the slaughterhouse. Th e both movies and Alkaev’s story, as well as other videos and recorded interviews were put on the special page on the website of the Kanal PIK, which could be not just viewed but downloaded. All the examples of people participating in the forming the channel, its functioning and active broadcasting played an important role not only in the opening the real discussion between the civil society and the government about the mean- ing of mass media in Georgia and the whole South Caucasus, but as well made possible the expression of own opinions to the representatives of other countries of the former Soviet Union facing the similar problems. Kanal PIK fi lled up the gap of an informational vacuum, which was more than just obvious in the post soviet union space. While the channel was functioning, the arena was opened for the opposition and pro-governmental positions, for those who were ready to speak to the public openly and discuss painful questions together with the audience. Th e existence of Russian speaking channel in Georgia, which 20% of territory is occupied by Russian Federation, was not just an instrument of soft power of Georgia, but a real distinction itself between the norms when the state governs on its level and people can communicate and not just observe. Th e public debate, which became more clear via the Kanal PIK, included protest demonstrations and vigils initiated by citizens, social movements, interest groups and rhetoric of

-in-belarus.-2009-38-p (31 X 2013); Amnesty International. Ending Executors in Europe. To- wards abolition of the death penalty in Belarus [2009], s. 9. 66 Amnesty International. Commonwealth of Independent States: Belarus – the sole executioner, [26 IX] 2007, s. 4. 67 http://en.wikipedia.org/wiki/Capital_punishment_in_Belarus (31 X 2013). 68 http://www.youtube.com/watch?v=tWminXDkJa8 (31 X 2013). 69 http://pik.tv/en/chechnya/fi lm/2036 (31 X 2013). 56 Irina Th eshelashvili diff erent political parties. On the other hand through these expressions of public opinion, citizens tried to attract the interest of media, other citizens and political decision-makers to the issues at state and in so doing generate kind of civil infl u- ence. Th e last one wasn’t accomplished in the end, because the channel was closed as soon the new leading party came into the power70. Th e existence of such a channel was about a possibility to make an informed choice. So how Georgia overcomes the threats to freedom of expression given that the authorities do not allow media to be totally free, the opposition blames the media for their own failures, producers- not journalists – frame the news, journalists exercise extreme self-censorship and the public is simply not ready to accept western-style neutral reporting? Journalists say the best way to improve the media is to elevate the level of professionalism among journalists71. Th e long term solution may be the creation of the new brand of journalists, who will make their roles as public watchdogs seriously and create space for alternative public debate and critical journalism. In terms of legislation, as Robert Parsons mentioned in his interview to Georgian magazine „Tabula”: „I think the government has probably done all that needs to be done. What really needs to be done now, in terms of development of the media, is that the government should not be involved in editorial decision-making”72. In general government has to take „hands off ” media and labeling TV channels as pro-governmental or pro- opposition. Aft er all, what matters in democracy is that everyone has the right to freedom of expression. Kanal PIK was a projector of the South Caucasus and sort of a loudhailer of the countries from the coverage area, which is used to intend and to transform the regional media environment through the comprehensive news reporting, innovative web journalism, the best of Caucasian culture, critical, and independent journalism. Th e channel fulfi lled one of its aims to „Bring the world to the Cau- casus and the Caucasus to the world”.73

Irina Th eshelashvili – mgr prawa międzynarodowego, absolwentka Gruzińskiej Akademii Dyplomatycznej, doktorantka w Zakładzie Komunikowania Między- narodowego w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocław- skiego

70 Report on Th e Elections of the Parliament of Georgia 2012, Tbilisi 2012, http://cesko.ge/ fi les/2012/REPORT_2012_-NEW.pdf (31 X 2013). 71 N. Danelia, N. Gogiberidze, Eff ects – Impacts of media in Georgia, Tbilisi 2008, s. 41. 72 http://www.tabula.ge/en/story/70171-parsons-channels-that-dominate-georgia-are-media- -dinosaurs (31 X 2013). 73 http://www.daymohk.net/cgi-bin/orsi3/index.cgi?id=40384 (31 X 2013). Oльга Федоровна Малашенкова

Развитие экономического сотрудничества Республики Беларусь с Республикой Польша на современном этапе

Республика Беларусь – индустриальное государство с многоотраслевой промышленностью и сельским хозяйством. Ведущие отрасли производства – машиностроение, химическая, нефтехимическая, текстильная и пищевая промышленность. Экономика Беларуси имеет открытый и преимуществен- но экспортоориентированый характер. Поэтому динамичное развитие торгово-экономических отношений с Европейским союзом и Польшей – ближайшим западным соседом – имеет для нашей страны приоритетное значение. Сейчас Польша является 7-ым внешнеэкономическим партнером Бела- руси по объему торговли, который за десять лет – с 2001 по 2012 гг. – вырос почти в пять раз: с 450 млн. до 2,2 млрд. долларов США (в 2008 г. превысил 3 млрд. долларов). По итогам 2012 г. объем белорусского экспорта в Польшу составил 949 млн. долларов США. Объем импорта из Польши в Беларусь – 1,3 млрд. долларов США. Основные позиции белорусского экспорта в Польшу – не- фтепродукты, калийные удобрения, лесоматериалы, казеин, провода и ка- бели, проволока, опаловый древесина. Основные позиции импорта из Польши в Беларусь – свинина, фрукты, продукты для кормления живот- ных, поликарбоновые кислоты, аккумуляторы, лекарства. Поэтапное реформирование белорусской экономики обеспечивает од- новременно хозяйственный рост и социальную стабильность в обществе. На данном этапе руководство государства стремится максимально обеспе- чить условия, необходимые для повышения производственной активности и поощрения иностранных инвесторов. В последние годы приток инвестиций в белорусский экономику из Поль- ши расширился. Польша занимает 11-е место среди стран – топ-инвесторов Беларуси. Объем польских инвестиций в Беларусь возрос с 30,5 млн. в 2005-м до 128,6 млн. долларов США в 2012. 58 Oльга Федоровна Малашенкова

Сегодня в Беларуси зарегистрировано более 550 предприятий с участи- ем польского капитала, из них более 210 – совместные предприятия. Осо- бенно активно польский бизнес присутствует в таких областях как строи- тельство и производство строительных материалов (в том числе, действует представительство крупной корпорации СЕТСО), переработка сельхоз- продукции (компания „Инко-Фуд”), банковское дело („Идеябанк”), мебель (производственно-дистрибьюторская группа компаний „BlackRedWhite”), фармацевтика (компании „Polfa”, „Polfarma”) и др. Инвестиционный климат в Беларуси является привлекательным для польского бизнеса по ряду причин, таких как: географическая близость; сход- ство языка, менталитета и традиций; выгодное транзитное положение Бела- руси, ее членство в Таможенном союзе и Едином экономическом простран- стве с Россией и Казахстаном; политическая и социально-экономическая стабильность; дешевая рабочая сила; высококвалифицированные кадры, научный потенциал; низкий уровень коррупции и криминальных рисков. В соответствии с законодательством Республики Беларусь, иностран- ные и совместные предприятия пользуются рядом льгот и преференций. Фирмы, осуществляющие на территории Беларуси инвестиционную дея- тельность, освобождаются от: платы за заключение договоров аренды зе- мельных участков; земельного налога на время строительства; возмещения потерь сельскохозяйственного производства в связи с изъятием участка; ввозимого НДС и таможенных пошлин на оборудование; НДС при безвоз- мездной передаче имущества. Кроме этого, инвестор имеет право на полу- чение земельного участка без аукциона, вычет в полном объеме НДС, кото- рый был уплачен при реализации инвестиционного проекта, определение организации генерального подряда без проведения торгов. Предприятия с численностью сотрудников менее 100 человек освобож- даются от налогов на прибыль (за исключением дивидендов и ценных бу- маг), акцизы, арендную плату на землю, недвижимость, а также от эколо- гического налога и местных налогов и сборов. Иностранные предприятия освобождаются от подоходного налога. Для производителей сельскохозяйственной продукции (т.е. для пред- приятий, не менее 50% выручки которых получена из сельского хозяйства) в Беларуси действует единый налог в размере 1% от выручки. Совместные и иностранные предприятия, которые зарегистрированы и действуют на территории населенных пунктов с численностью жителей менее 50 тыс., на 7 лет освобождаются от налогов на прибыль от собствен- ного производства и на недвижимость, а также от обязательной продажи валюты, уплаты таможенных пошлин и налогов при ввозе на территорию страны средств, предназначенных для формирования уставного фонда. Развитие экономического сотрудничества… 59

Особое место в правовой системе Беларуси занимают свободные эко- номические зоны (СЭЗ). В нашей стране действуют 6 свободных эко- номических зон, которые расположены в столице и областных центрах: „Брест”, „Гомель-Ратон”, „Минск”, „Витебск”, „Могилев” и „Гродноинвест”. Сегодня Польша входит в „семерку” стран с наибольшим инвестированием в предприятия-резиденты белорусских СЭЗ (вместе с Германией, Велико- британией, Италией, США, Чехией и Россией). Резиденты белорусских СЭЗ, которые инвестируют в производство экс- портоориентированной и импортозамещающей продукции, пользуются следующими льготами: снижение налога от прибыли на 50%; освобождение от налогообложения прибыли от реализации товаров собственного произ- водства на 5 лет; размер налога на добавленную стоимость относительно реализации на территории Беларуси импортозамещающих товаров равен 10%; освобождение от налога на недвижимость; освобождение от платы за заключение договора аренды земельного участка; финансирование строи- тельства инфраструктуры за бюджетные средства (при размере инвестиций свыше 10 млн. долларов); пользование таможенной процедурой СЭЗ. Государственным приоритетом инвестиционной политики Беларуси стало выражение привлечения инвестиционных ресурсов, в первую оче- редь, в производственную сферу для реализации проектов с высокими тех- нологиями. В Беларуси успешно функционирует Парк высоких технологий (ПВТ), который занимается разработкой широкого спектра программного обеспечения и информационных систем. Среди резидентов парка пред- ставлены компании из Евросоюза, США, Китая и других стран мира. Для фирм, занимающихся разработкой программного обеспечения в ПВТ, при- меняется единый налог в размере 1% от выручки. Они освобождаются от налогов на прибыль, на добавленную стоимость, а также от оффшорного сбора и от таможенных пошлин и налогов при ввозе на территорию стра- ны товаров, необходимых для осуществления деятельности предприятия. Подоходный налог для работников устанавливается в размере 9%. Налоги на дивиденды, роялти – 5%. Резиденты ПВТ освобождены от обязательной продажи иностранной валюты. Особого внимания заслуживает то, что сегодня для польского бизнеса, который инвестирует средства в экономику Беларуси, имеется возможность свободного и безбарьерноговыхода на рынки России и Казахстана (вместе – более 150 млн. потребителей), благодаря интеграционным структурам (Таможенный союз), в которые входит Беларусь вместе с этими странами. В Польше действуют 14 субъектов торговой сети белорусских предприя- тий, в том числе: Минского автомобильного завода („МАЗ Авто-Поланд”), Минского тракторного завода („Пронар-МТЗ”), Белорусского металлур- 60 Oльга Федоровна Малашенкова

гического завода („БМЗ-Польска”), концерна „Белнефтехим” („БНХ-Ойл Польска”) и др. Крупнейшими инвестиционными проектами с участием польской сто- роны в стадии реализации в Беларуси являются строительство компанией „КроноспанШчэцинэк” в Гродненской области завода древесных плит, про- изводство группой „Атлас” сухих строительных смесей и клеев в г. Гродно, строительство компанией „Юнибеп” в г. Минске второй очереди гостини- цы „Виктория”. В сентябре 2012 г. с польскими инвесторами заключен ин- вестиционный договор на строительство в Гродненской области фабрики по выращиванию шампиньонов. Прорабатывается ряд проектов с общим объемом инвестиций свыше 400 млн. долларов. Их реализация ожидается в 2013–2015 гг. В экономических отношениях двух государств интерес представляет также такой аспект, как сравнительная оценка простоты ведения бизнеса в Республике Беларусь и Республике Польша. При этом наиболее подходя- щей базой для межстранового сравнения инвестиционного климата Бела- руси и Польши является рейтинг Всемирного банка (ВБ) „Doingbusiness”. В пользу данного утверждения свидетельствует тот факт, что обе страны представлены в ежегодном отчете о простоте ведения бизнеса (что немало- важно в случае Беларуси), кроме того, он содержит целый ряд переменных, анализ которых может быть существенным для определения направлений совершенствования инвестиционного климата нашей страны. Практика подтверждает важность качественных параметров ведения бизнеса, исполь- зуемых в рейтинге. Так, аутсайдеры в экономическом развитии среди стран Евросоюза и по результатам данного рейтинга занимали довольно низкие места (Италия – 73-е место, Греция – 78-е). Кроме того, методика рейтинга выстроена таким образом, что в соответствии с ней достаточно адекватно можно судить о развитии экономики страны и ее конкурентоспособности, что подтверждается довольно высоким коэффициентом корреляции (0,79) между индексом конкурентоспособности страны по расчетам Всемирного экономического форума и ее местом в исследуемом рейтинге1. Рейтинг ВБ предназначен для сравнительной оценки деловой среды в странах мира. Первый из них был составлен в 2003 г. и включал 133 стра- ны, ранжируемые по 5 базовым наборам показателей. Отчет 2013 г. охваты- вает 10 групп индикаторов и ранжирует в соответствии с ними 183 страны. Рейтинг базируется на двух видах исходных данных: параметрах, закре- пленных в нормативных документах, и показателях времени и движения,

1 М. М. Ковалев, Анализ методик расчета рейтинга условий ведения бизнеса и реко- мендации по улучшению позиций Беларуси, „Вестник ассоциации белорусских банков” 2011, №11/12, s. 18. Развитие экономического сотрудничества… 61

характеризующих эффективность применения первых. Стоит также отме- тить, что рейтинг дает оценку состояния страновой деловой среды с опо- зданием на два года, что относится к безусловным его недостаткам. Кроме этого, рейтингу свойственна субъективность, поскольку часть оценочных параметров исчисляется на основании опросов, проводимых в исследуемой стране среди юристов, бизнес-консультантов, экспедиторов, чиновников и т.д. Это дает возможность оценить степень соответствия официальных данных реальному состоянию инвестиционного климата в стране. В целом, рейтинг „Doingbusiness” представляет собой довольно состоя- тельный источник для осуществления оценки делового климата различных стран, что подтверждается, кроме прочего, обоснованием методик его со- ставления на основе 676 научных источников2. За последние несколько лет позиции Беларуси в международной рей- тинге условий ведения бизнеса „DoingBusiness”, ежегодно публикуемом Всемирным Банком, были неустойчивыми. Так, если в 2008 г. страна зани- мала 85-е место из 183–х (согласно результатам „DoingBusiness – 2009”), то уже в 2009 г. ее положение улучшилось до 64-го места. После этого произо- шел некоторый „откат” к прежним позициям (91-е место в 2010 г.), а в по- следние два г. Беларусь несколько стабилизировала свое место в середине первой сотни рейтинга (в 2011 г. – 60-е место, в 2012 г. – 58-е). Польша, на- помним, по результатам рейтинга за 2013 г. находится на 55-й позиции. Нельзя не отметить определенную изменчивость самого рейтинга: после завершения года эксперты всемирного банка проводят пересчет рейтинга стран на основе пересмотра анализируемых показателей. Например, изна- чально в 2010 г. Беларусь занимала 69-е место, однако в 2011 г. с учетом вве- денного нового показателя „подключение к электроснабжению” и отмене „ликвидация компании”, а также ввиду изменений в методологии расчета двух других показателей позиции страны снизились до 91-го места. Сам же суммарный рейтинг рассчитывается из показателей, рейтинг которых для той или иной страны может значительно отличаться (например, стра- на, являющаяся лидером по параметру „регистрация бизнеса” может быть аутсайдером в графе „доступ к кредитам”, и наоборот). Для решения данной проблемы в начале 2013 г. Всемирный банк опубли- ковал индекс „Передового рубежа” („Distance to Frontier”), в котором была предпринята попытка усреднить ежегодные рейтинги с целью допустимо- сти их сравнения в разные годы. Данный показатель измерения позволяет проследить удаленность каждой страны от „передового рубежа” – то есть от наилучшего результата по каждому из показателей „Ведения бизнеса” – по всем странам, входящим в исследование „Ведение бизнеса”. Удаленность

2 Ibidem, s. 23. 62 Oльга Федоровна Малашенкова

каждой страны от „передового рубежа” измеряется по шкале от 0 до 100, где 0 представляет наихудший результат, а 100 представляет „передовой ру- беж”. Например, оценка 75 в исследовании „Ведение бизнеса 2012” означает, что страна находилась в 25 процентных пунктах от „передового рубежа”, подсчитанного на основе совокупности наилучших показателей по всем странам и всем годам. Оценка равная 80 пунктам в исследовании „Ведение бизнеса 2013” означает, что страна улучшила свои показатели. Таким обра- зом, показатель „Передового рубежа” позволяет сопоставлять параметры развития деловой среды страны во времени и проводить межстрановые сравнения3. Как видно из рисунка 1, как для Польши, так и для Беларуси характерен поступательный рост данного показателя. Хотя стоит отметить, что в Бела- руси он происходит более высокими темпами. Так, если в докладе за 2006 г. различия в уровне развития инвестиционного климата стран были доста- точно существенны (около 15 пунктов), то уже к 2012 г. Беларуси не только удалось сократить отставание, но и опередить Польшу.

Рисунок 1. Динамика индекса „передового рубежа” Республики Беларусь и Республики Польша в 2006-2013 гг.

Примечание – Источник: собственная разработка на основе: Global Investment Promotion Best Practices, [w:] Investment Climate, Washington D.C. 2013, https://www.wbginvestmentclimate.org/ uploads/Global%20Investment%20Promotion%20Best%20Practices_web.pdf (11 IV 2013).

3 Global Investment Promotion Best Practices, [w:] Investment Climate, Washington D.C. 2013, https://www.wbginvestmentclimate.org/uploads/Global%20Investment %20Promotion %20 Best %20Practices_web.pdf (11 IV 2013). Развитие экономического сотрудничества… 63

Для выявления факторов, благоприятствовавших такого рода подъе- му белорусской экономики в глазах международных экспертов, перейдем к сравнения отдельных групп показателей рейтинга. Как видно из графика, изображенного на рисунке 2, позиции стран по большинству сравнивае- мых параметров значительно отличаются друг от друга, хотя в итоговом рейтинге находятся на близких позициях (рисунок 3). Исключение состав- ляют показатели, связанные с налогообложением (114-е место у Польши и 129-е у Беларуси), разрешением неплатежеспособности (Польша – 37-е место, Беларусь 56-е место) и подключением к системе энергоснабжения (137-е и 171-е места соответственно)4.

Рисунок 2. Позиции Республики Беларусь и Республики Польша в рейтинге Всемирного банка за 2013 г. по отдельным параметрам

Примечание – Источник: собственная разработка на основе: Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus, [w:] Doing Business, Washington D.C. 2013, http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing%20business/documents/profi les/country/BLR.pdf (17 III 2013); Doing Business 2013. Economy profi le: Poland, [w:] Doing Business, Washington D.C. 2013, http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing %20business/documents/profi les/country/POL.pdf (8 IV 2013).

4 Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus, [w:] Doing Business, Washington D.C. 2013, http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing %20business/documents/profi les/country/BLR.pdf (17 III 2013); Doing Business 2013. Economy profi le: Poland, [w:] Doing Business, Washington D.C. 2013, http://www.doingbusiness.org/~/media/giawb/doing %20business/ documents/profi les/country/POL.pdf (8 IV 2013). 64 Oльга Федоровна Малашенкова

Рисунок 3. Интегральный рейтинг Doingbusiness 2013: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Примечание – Источник: собственная разработка на основе: Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profi le: Poland…

Что касается показателей группы „Регистрация предприятий”, то они оценивают процедуры, временные и финансовые затраты, связанные с на- чалом хозяйственной деятельности предприятия. Каждый из четырех ана- лизируемых параметров – процедуры, временные затраты, финансовые затраты и минимальный оплаченный капитал – имеют одинаковый вес в 0,25.

Рисунок 4. Регистрация предприятий: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Беларусь, находясь на 9-й позиции рейтинга по данному показателю, крайне выигрышно смотрится на фоне Польши (124-е место). Причиной тому стал ряд либерализационных мер, предпринятых нашей страной еще в 2009 г. (как, например, Декрет №1 от 16 января, согласно которому был Развитие экономического сотрудничества… 65

введен заявительный принцип регистрации бизнеса, а также отменены требования в отношении минимального уставного фонда5). Благодарята- кого рода усилиям, Беларуси удалось закрепиться в первой десятке стран мира по простоте регистрации предприятий и выгодно выглядеть на фоне не только большинства стран региона Восточной Европы и Центральной Азии, к которому Всемирный Банк относит Беларусь, но и стран ОЭСР, к которым принадлежит и Польша. По данным доклада, регистрация пред- приятия в Беларуси происходит в 5 процедур, реализуемых в течение ра- бочей недели (5 дней), ее стоимость составляет лишь 2,3% от среднедуше- вого дохода, причем в стране не существует минимальных ограничений по уставному капиталу. В Польше дела обстоят намного менее привлекатель- но для иностранных инвесторов. Несмотря на то, что регистрация бизнеса предполагает выполнение небольшого количества процедур (6), этот про- цесс достаточно длителен – более 1 месяца (32 дня). Но главные ограниче- ния связаны со стоимостью регистрации (14,4% от дохода) и требованиями относительно уставного капитала нового предприятия, которые значитель- но сократились с проведением реформ, однако остались на слишком высо- ком уровне (13% от дохода на душу населения). Таким образом, по данному показателю рекомендация может заклю- чаться лишь в поддержании занятой позиции посредством выполнения условий Декрета №1 о принципе „одного окна” и ограничении количества дней, отводимых на регистрацию предприятия6. Относительно возможности получения разрешения на строительство складывается аналогичная ситуация (рисунок 5). По комплексному по- казателю, включающему в себя оценку временных и денежных затрат на получение необходимых лицензий и разрешений на строительство, выпол- нение необходимых уведомлений и инспекций, а также на подключение к коммунальным сетям, Беларусь находится на 30-й строчке мирового рей- тинга. Примененные страной меры по сокращению количества и длитель- ности процедур, а также по их стоимости (с 41% до 24,8% от дохода на душу населения) привели к незначительному улучшению положения Беларуси в рейтинге (с 42-го до 30-го места). Польша значительно уступает Беларуси в сфере получения разрешений на строительство, находясь на 161-й пози- ции по причине длительности и дороговизны процесса для инвесторов7.

5 Декрет президента Республики Беларусь №1 „О государственной регистрации и лик- видации (прекращении деятельности) субъектов хозяйствования”, 16 I 2009 г., http:// www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=pd0900001&p2={NRPA} (25 III 2013). 6 Белорусский бизнес 2012: состояние, тенденции, перспективы, http://www.research.by/ webroot/delivery/fi les/business2012r.pdf (11 IV 2013). 7 Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus…. 66 Oльга Федоровна Малашенкова

Рисунок 5. Получение разрешений на строительство: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Беларусь в состоянии повысить свое место за счет сокращения количе- ства дней (130 в докладе 2013 г.) на получение всех разрешений (например, путем введения норматива рассмотрения заявки местными исполнитель- ными властями в 10 дней) и приведением в действие норматива по макси- мальному сроку регистрации в реестре недвижимости. Обе страны находятся далеко не на передовых позициях в плане про- стоты подключения к системе энергосбережения (рисунок 6). Беларусь от- носится к странам, где доступ предприятия к энергосетям крайне затратен с позиций времени (179 дней) и финансов (838,8% дохода на душу насе- ления), что отражает нахождение страны на 171-м месте среди 183 госу- дарств. Львиная доля расходов по подключению к электросетям приходит- ся на выполнение внешних работ по прокладке соединений подрядными организациями, а также на разработку плана подключения. Именно по ука- занным направлениям и должны применяться основные меры, нацеленные на сокращение расходов по введению эксплуатацию внешних электросое- динений. Польша, занимая 137-ю строку рейтинга, на фоне Беларуси вы- глядит относительно более привлекательно, поскольку данные процедуры в соседней стране менее дорогостоящи для инвесторов (208,3% от дохода на душу населения)8.

8 Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profi le: Poland…. Развитие экономического сотрудничества… 67

Рисунок 6. Подключение к системе энергоснабжения: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

В вопросе регистрации собственности Беларуси в последние годы уда- лось достигнуть значительных успехов и оказаться на 3-м месте в рейтинге Всемирного банка (рисунок 7). Это стало возможным благодаря сокраще- нию количества процедур до 2 и длительности их реализации до 10 дней. Стоит отметить, что регистрация собственности в Беларуси предполагает внесение выплат в размере 370 тыс. рублей, что никак не сказывается на положении в рейтинге. Польша в свою очередь на фоне стран ОЭСР вы- глядит достаточно привлекательно, хотя и значительно уступает Беларуси, занимаю 62-ю позицию. Регистрация собственности в Польше – достаточ- но длительный процесс (54 дня), предполагающий выполнение 6 процедур. В 2012 г. страной был принят ряд мер по ускорению данного процесса, что должно отразиться в последующих рейтингах9.

Рисунок 7. Регистрация собственности: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

9 Ibidem. 68 Oльга Федоровна Малашенкова

Показатель доступности кредитов оценивает объем, качество и доступ- ность кредитной информации, которая содержится в государственных и частных кредитных реестрах, а также степень эффективности законода- тельства о залоге и банкротстве.

Рисунок 8. Кредитование предприятий: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Беларусь по данному показателю находится лишь на 104-м месте (рису- нок 8). Это объясняется крайне низким индексом эффективности правовых норм (3 из 10) и несущественным уровнем охвата населения государствен- ным кредитным реестром (56,2%) – базами данных, содержащих инфор- мацию о кредитоспособности заемщиков. В Беларуси отсутствует система частных кредитных бюро, что также отрицательно сказывается на месте Беларуси в рейтинге. Рекомендация в данном случае очевидна – необходи- мо улучшать законодательство, пополнять базу данных кредитного реестра и создавать систему негосударственных бюро, предоставляющих инфор- мацию по кредитоспособности. Есть надежда, что в ближайшие гг. ситуа- ция изменится, благодаря принятому в марте 2010 г. Декрету №3, частично приведшему национальное законодательство о залоге в соответствие с ми- ровой практикой10. В продвижении Беларуси в рейтинге по данному пока- зателю может оказаться полезным опыт Польши, занимающей 4-ю строку в докладе ВБ. Польские власти упростили доступ к кредитным ресурсам, приняв поправку к Закону о залоге от 1996 г., в соответствие с которой, любое юридическое лицо, в том числе и нерезидент, может выступать в ка-

10 Декрет президента Республики Беларусь №3 „О некоторых вопросах залога имущества”, 1 III 2010 г., http://www.pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=pd0900001&p2={NRPA} (25 III 2013). Развитие экономического сотрудничества… 69

честве заемщика. Кроме того, была улучшена система кредитной информа- ции, благодаря сбору информации о предприятиях посредством частных кредитных бюро (стоит отметить, что как таковая государственная система кредитных реестров в Польше не создана). Что касается защиты инвесторов, то в данном индексе основной акцент делается на защите миноритарных акционеров в случае противоправного ис- пользования активов предприятия его директорами. Равный вес в нем имеют три показателя: показатель раскрытия информации о сделке (прозрачность сделок), показатель ответственности директора и показатель способности акционеров отстаивать свои права в судебном порядке в случае противо- правных действий менеджеров. Показатель выводится на основании резуль- татов опроса юристов и анализа законодательства в сфере ценных бумаг, предпринимательской деятельности и норм хозяйственного права. Беларусь по данному показателю (82-е место) значительно отстает от своей западной соседки (рисунок 9). Стоит, однако, следует отметить, что еще в отчете ВБ за 2011 г. Беларусь находилась на 108 позиции. Невысокое место требова- ло устранения проблем в законодательстве о корпоративном управлении, в частности, в вопросе защиты прав миноритарных акционеров. Участники акционерных обществ получили возможность защитить свои права на осно- вании изменений, внесенных в Закон Республики Беларусь „О хозяйствен- ных обществах”, вступивших в силу в 2011 г., что, в конечном итоге и сказа- лось на улучшении позиции страны в рейтинге11. Тем не менее, по-прежнему на низком уровне остается показатель ответственности менеджеров (1 из 10) и показатель защиты инвесторов (5,3 из 10). Польша, несмотря на то, что находится в рейтинге намного выше по данному показателю, также стал- кивается с рядом проблем, касаемо защиты интересов инвесторов в стране. Имея отдельные показатели, очень близкие к белорусским, как, например, степень ответственности менеджеров перед акционерами (2 из 10) и пока- затель защищенности инвесторов (6 из 10), Польша занимает 49 позицию, что превышает среднерегиональный показатель (61-е место в среднем для ОЭСР). Из этого можно сделать вывод, что даже незначительные изменения в защите прав инвесторов, отмеченные экспертами ВБ, в состоянии повли- ять на состояние инвестиционного климата страны и, следовательно, на ее положении в докладе. Поэтому в случае Беларуси есть смысл продолжать це- ленаправленные действия на повышение степени открытости информации и ответственности управляющих директоров акционерных обществ12.

11 Закон Республики Беларусь № 2020–XІІ „О хозяйственных обществах”, 9 XII 1992 г. (В ред. Закона Республики Беларусь № 168–З от 15 VII 2010 г., http://pravo.by/main.aspx- ?guid=3871&p0=v19202020&p2={NRPA} (22 III 2013). 12 Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profi le: Poland…. 70 Oльга Федоровна Малашенкова

Рисунок 9. Защита инвесторов: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Сфера налогообложения всегда была проблемной при формировании оценок относительно инвестиционного климата Беларуси, что отражает и занимаемая страной 129-я строчка в мировом рейтинге (рисунок 10). При расчете места по индексу, отражающему состояние налоговой системы страны с точки зрения инвесторов, учитываются три показателя: количе- ство налоговых выплат, временные затраты и налоговые ставки, исчисляе- мые как процент от прибыли.

Рисунок 10. Налогообложение: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Примечание – Источник: собственная разработка на основе: Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profi le: Poland… Развитие экономического сотрудничества… 71

Однако, долгое время наша страна являлась абсолютным аутсайдером в этой области, на протяжении нескольких лет сохраняя последнее место среди всех стран мира (183-е). В 2009-2011 гг. были предприняты меры по либерализации системы налогообложения непосредственно для субъектов малого и среднего предпринимательства (например, согласно Указу № 349 (2011 г.) субъекты малого бизнеса смогут применять более упрощенную систему налогообложения, если валовая годовая выручка не превысит 12 млрд. белорусских рублей13), а для популяризации предпринимательства введены освобождения на определенные промежутки времени для некото- рых экономических субъектов (например, в Указе № 143 (2010 г.) закрепле- но освобождение физических лиц от уплаты подоходного налога (на пять лет) переехавших в Беларусь на постоянное место жительства14; Декретом Президента № 6 (2012 г.) „О стимулировании предпринимательской дея- тельности на территории средних, малых городских поселений, сельской местности” установлен ряд существенных льгот для коммерческих органи- заций и ИП, зарегистрированных на территории средних, малых городских поселений, сельской местности и осуществляющих там свою деятельность: так, субъекты хозяйствования в сельской местности освобождаются, среди прочего, от налога на прибыль (18%) при наличии раздельного учета вы- ручки и затрат и представления в налоговый орган сертификата, а индиви- дуальные предприниматели при наличии раздельного учета доходов – от уплаты подоходного налога (12%))15. Тем не менее, несмотря на мероприятия по либерализации законода- тельства в течение рассматриваемого периода, Беларусь по совокупности показателей налогообложения занимала лишь 129-е место в мировом рей- тинге. Негативным обстоятельством здесь является и тот факт, что, в от- личие от простоты регистрации предприятия (где Беларусь была лидером среди ряда близлежащих стран), по налогообложению среди приграничных государств и партнеров по Таможенному союзу и Единому экономическому пространству Беларусь занимала предпоследнее место по итогам 2012 г. Польша по данному показателю не сильно вырвалась вперед и заня- ла 114-ю сточку. Несмотря на то, что число ежегодных налоговых выплат в Польше практически в два раза больше, чем в нашей стране (18 против 10), время, которое уходит на их выплату намного меньше (286 и 338 ча- сов), равно как и величина налоговых платежей (43,8% и 60,7% от прибыли соответственно).

13 Декрет президента Республики Беларусь №1… 14 Н. И. Климова, Инвестиционный потенциал региона, Екатеринбург 1999, ss. 276. 15 Декрет президента Республики Беларусь №3… 72 Oльга Федоровна Малашенкова

Таким образом, как польским, так и белорусским властям стоит совер- шенствовать налоговую среду бизнеса. В Польше, например, это делается посредством упрощения системы электронной регистрации налоговых деклараций. Так, по данным Министерства финансов Польши, их число достигло 3,5 млн. В случае Беларуси есть смысл в более быстром переходе кподобного рода системе с целью уменьшения количества выплат, но без коренных упрощений бухгалтерского учета и методологии налогообло- жения существенно уменьшить трудоемкость расчета налогов не удастся. Услуги электронного декларирования должны оказываться на бесплатной основе. Только радикальный единовременный переход на МСФО и обще- принятые бухгалтерские процедуры с заменой аппарата методологических служб Министерства финансов сможет снизить количество часов, затра- чиваемых на расчет налогов предприятиями страны. В этой связи также важны кардинальные изменения в качестве подготовки бухгалтеров и по- вышении их квалификации. Необходимо также уменьшение общего на- логового бремени за счет сокращения налоговой нагрузки, но это в свою очередь вызовет снижение доходов, а, следовательно, и расходов бюджета за счет снижения государственных дотаций и субсидий и повышения про- изводительности труда в государственном секторе16.

Рисунок 11. Международная торговля: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

По показателю международной торговли Беларусь находится на 151-м месте, и это именно та позиция, по которой наша страна отстает от Польши

16 Н. И. Климова, op.cit., s. 28. Развитие экономического сотрудничества… 73

(50-е место) в наибольшей мере (рисунок 11). При расчете индекса меж- дународной торговли принимается во внимание количество документов, временные затраты и расходы, связанные с осуществлением экспортно- импортных операций. Беларусь существенно отстает по данным показате- лям от приграничных государств из ЕС (в первую очередь – по стоимости экспорта и импорта), однако несколько опережает своих партнеров по ин- теграционным объединениям – Россию и Украину. Тем не менее, несмотря на последнее обстоятельство, условия осуществления внешнеторговой деятельности согласно показателям отчета „DoingBusiness” нельзя назвать „мостом” между Европой и Россией. В Польше необходимо в два раза меньше документов для оформления внешнеторговых сделок, чем в Беларуси (5 против 10). Причем, если стои- мость и длительность осуществления экспортных операций в обеих стра- нах сопоставимы, то в случае импорта белорусские предприятия вынужде- ны затрачивать вдвое больше времени и денег, чем польские. Поэтому ввиду невозможности сокращения числа документов необхо- димо продолжать уменьшения затрат времени на их заполнение посред- ством введения и популяризации системы электронного декларирования экспорта и импорта, как это было в Польше. Индекс обеспечения реализации контрактов измеряет эффективность су- дебной системы в разрешении хозяйственных споров, причем при его вычис- лении учитывается количество судебных процедур, временные затраты на их осуществление и связанные с этим судебные издержки. Белорусская система хозяйственных судов во главе с Высшим хозяйственным судом демонстриру- ет в данном случае свою компетентность и состоятельность, благодаря чему Беларуси удалось занять 13-ю позицию в отчете ВБ (рисунок 12).

Рисунок 12. Обеспечение исполнения контрактов: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Примечание – Источник: собственная разработка на основе: Doing Business 2013. Economy profi le: Belarus…; Doing Business 2013. Economy profi le: Poland… 74 Oльга Федоровна Малашенкова

В этом смысле наша страна оказалась далеко впереди Польши, обосно- вавшейся на 56-м месте. Основной причиной тому является длительность судебной тяжбы в польских хозяйственных судах (685 дней), что в 2,5 боль- ше, чем в Беларуси (275 дней). Это может быть вызвано низкой произво- дительностью судебных служащих либо неэффективностью самой судеб- ной системы, что польские власти пытаются исправить, внося поправки в Гражданско-процессуальный кодекс и увеличивая численность сотрудни- ков хозяйственных судов страны. Индекс разрешения неплатежеспособности принимает во внимание все временные и финансовые затраты, связанные с процедурами банкротства и ликвидации предприятий, а также позволяет оценить пробелы в нацио- нальном законодательстве по вопросам банкротства. Помимо этого учи- тывается коэффициент взыскания долга, выраженный в центах на доллар, полученный с неплатежеспособной фирмы. Именно за счет последней составляющей Беларусь утратила прошлогод- нюю позицию в рейтинге, сместившись вниз на 14 пунктов и оказавшись на 56-м в итоговом отчете (рисунок 13). В то время как Польше, благодаря увеличению коэффициента взыскания средств с неплатежеспособных пред- приятий (с 31,5% до 54,5%), удалось подняться сразу на 54 строки и обосно- ваться на 37-м месте. Стоит также отметить значительные подвижки от- носительно сроков, отводимых на процедуру банкротства в нашей стране. Во всех докладах вплоть до 2008 г. фигурировала цифра в 5,8 лет, после чего она сократилась практически вдвое и составила 3 года (как и в Польше). По данным последнего отчета ВБ Польша, хоть и незначительно, но опережает Беларусь по стоимости процедуры банкротства для ликвидируемого пред- приятия (15% и 22% от стоимости имущества соответственно).

Рисунок 13. Разрешение неплатежеспособности: Республика Беларусь и Республика Польша на фоне среднерегиональных показателей

Резервы для Беларуси находятся в сокращении времени на ликвидацию предприятий. Есть надежда, что белорусские законодатели, принимая во внимание важность создания норм права в сфере ликвидации предприя- тий и беспрепятственного осуществления сделок слияния и поглощения, уже в ближайшее время предпримут меры по сокращению сроков и сниже- нию стоимости подобного рода процедур. В целом можно сделать вывод о том, что по параметрам, определяемым Всемирным банком в качестве детерминант инвестиционного климата страны, Беларусь в незначительной степени уступает Польше, а по некото- рым позициям значительно ее опережает. На основании этого факта мож- но судить о том, что институциональная среда бизнеса, созданная в нашей стране, является достаточно конкурентоспособной, особенно учитывая большой потенциал к ее реформированию и амбициозные, хотя и вполне реалистичные, планы по вхождению в тридцатку стран с наиболее благо- приятной бизнес-средой. Однако статистические данные, характеризующие потоки ПИИ в Бела- русь и Польшу, демонстрируют обратное. Белорусская экономика оказы- вается абсолютно несостоятельна на фоне своей западной соседки в плане реального привлечения иностранных инвесторов, хотя Польшу все же от- носят к наименее развитым странам ЕС. Поэтому в сложившейся в современной Беларуси ситуации необходимов первую очередь провести структурные реформы, целью которых станет из- менение роли государства в экономике страны. Это может осуществлять- сяв том числе посредством приватизации, по примеру той, что произошла в Польше еще в начале 1990-х гг. И хотя путь проведения рыночных реформ в Польше был достаточно проблемным и не завершен до сих пор, опыт этой страны может быть полезным для Беларуси. Приватизационные процессы должны сопровождаться либерализацией законодательства в сфере защи- ты прав инвесторов. Только в этом случае станет возможным приток ПИИ в страну, так необходимых для внутренней перестройки экономики, ее пере- ориентации на непроизводственную сферу и формирования конкурентной среды. Именно эти процессы можно наблюдать сегодня в Польше, ориенти- рованной на развитие сферы современных услуг, особое место среди которых занимают услуги бизнес-процессинга. Стоит отметить, что Польша в данном случае использует свое важнейшее конкурентное преимущество – высоко- квалифицированную рабочую силу, – которым обладает и наша страна. По мнению автора, именно такого рода структурные преобразования смогут дать толчок формированию более благоприятного инвестиционно- го климата в стране за счет повышения уровня доверия со стороны ин- весторов, что при прочих равных является определяющим фактором при принятии решений об инвестировании. 76 Oльга Федоровна Малашенкова

Summary

Olga Fyodorovna Malashenkova

Th e development of economic cooperation between Republic of Belarus and the Republic of Poland at the present stage

Th e article is devoted to the development of economic relations between the Re- public of Belarus and the Republic of Poland. Th e dynamic development of trade and economic relations between the two countries is a priority for Belarus. In the article current conditions provided to Polish investors in Belarus are examined. Th e comparative assessment of ease of doing business in the Republic of Belarus and the Republic of Poland on the basis of ranking Doing business is provided. Th e reasons of the lack of economic attractiveness of the business environment in the countries are identifi ed and ways of solving these problems are suggested. Th e article will be of interest to students, professors, researchers.

Olga Fyodorovna Malashenkova – dr nauk ekonomicznych, docent, zastępca dziekana Wydziału Stosunków Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku Adam Banaszkiewicz

Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe zawarte przez Polskę z Republiką Litewską w latach 1991-2011

Wstęp

Powstanie nowych państw związane z „upadkiem” ZSRR postawiło przed pol- ską polityką zagraniczną zadanie nawiązania z nimi stosunków dyplomatycznych i rozpoczęcia normalnej międzynarodowej współpracy. Było to i jest nadal zadanie trudne ze względu na fakt, że relacje z niektórymi z nich miały skomplikowany charakter. Do państw takich zaliczyć należy również Republikę Litewską. Z powodu zaszłości historycznych i zaistniałych w przeszłości nieporozumień sprawa odpowiedniego ułożenia stosunków polsko-litewskich nie należała do łatwych. Wraz ze zmianami politycznymi w Polsce i na Litwie w latach 1989-1990, na- stąpiło nawiązanie kontaktów politycznych między przedstawicielami dawnych polskich i litewskich elit opozycyjnych, które w tym czasie, w wyniku wyborów parlamentarnych, przejęły władzę. Początkowo miały one wyłącznie charakter parlamentarny. Wymiana listów ministrów spraw zagranicznych Polski i Litwy w sprawie na- wiązania stosunków dyplomatycznych została dokonana w Wilnie 2 IX 1991 r., a w trzy dni później stosunki te zostały przywrócone. Polska była dopiero siedem- nastym państwem, które uznało Republikę Litewską, co już na starcie odbiło się negatywnie na klimacie wzajemnych stosunków1.

1 Od początku między obu państwami pojawiały się trudności natury politycznej, wywołane rozwiązaniem przez Radę Najwyższą Litwy polskich rad samorządowych w rejonach solecz- nickim i wileńskim za rzekome popieranie puczu moskiewskiego z sierpnia 1991 r. oraz pro- radzieckiego odłamu Komunistycznej Partii Litwy. Negatywne wrażenie wywołało m.in. zachowanie sześciu deputowanych Frakcji Polskiej w Radzie Najwyższej Litwy, którzy podczas głosowania nad Aktem Niepodległości Litwy 11 III 1990 r. jako jedyni wstrzymali się od głosu. Inny problem stanowiła działalność polityczna niektórych działaczy Związku Polaków na Li- twie, w tym prezesa Jana Sienkiewicza, który założył Polską Partię Praw Człowieka. Ugrupo- wanie to, powstałe na bazie Zjazdu Deputowanych Wileńszczyzny wszystkich szczebli, dążyło 78 Adam Banaszkiewicz

W dniach 12-14 I 1992 r., podczas wizyty w Wilnie ministra Krzysztofa Sku- biszewskiego, podpisana została Deklaracja o przyjaznych stosunkach i dobrosą- siedzkiej współpracy2. Deklaracja, pod którą podpisy złożyli ministrowie K. Sku- biszewski i A. Saudargas, dotyczyła najistotniejszych problemów w stosunkach dwustronnych. Gwarantowała: poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej, rezygnację z roszczeń terytorialnych, kierowanie się standardami europejskimi w stosunku do mniejszości narodowych, prawo używania przez osoby należące do mniejszości ich imion i nazwisk w brzmieniu i pisowni języka ojczystego – zgodnie z dokumentami KBWE, powstrzymanie się od działań, które prowadziłyby do zmian narodowościowych na obszarach zamieszkanych przez mniejszości narodowe, a także ochronę zabytków historii i kultury3. Wizyta polskiego ministra spraw zagranicznych na Litwie w styczniu 1992 r. miała przełomowe znaczenie dla tworzenia zrębów normalnych stosunków mię- dzy obydwoma państwami, choć przebiegała w napiętej atmosferze4. W tym miejscu przypomnieć należy, iż po odzyskaniu przez Republikę Litew- ską niepodległości regulacji wymagała kwestia przejęcia przez nią zobowiązań umownych byłego ZSRR. Uznając, że Litwa odłączając się od byłego Związku Radzieckiego zakończyła nielegalną okupację swego terytorium przez ZSRR, na- leży też przyjąć, że zachowuje ona tożsamość z państwem istniejącym w okresie międzywojennym5.

m.in. do uzyskania autonomii terytorialnej dla Polaków na Wileńszczyźnie. Władze litewskie ostro zwalczały ten postulat, nie popierały go także władze RP. Poza tym litewscy politycy od- budowując niepodległość swego kraju w sposób oczywisty przyjmowali za wzór rozwiązania polityczne funkcjonujące w Republice Litewskiej w latach 1918-1940. Historia polsko-litewskiego sporu o tereny tzw. Litwy Środkowej w okresie międzywojennym nacechowała rezerwą stosunek Litwy do Polski. 2 Deklaracja o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską. Wilno, 13 stycznia 1992 r., „Zbiór Dokumentów” 1992, nr 1; J. Kukułka, Traktaty sąsiedzkie Polski Odrodzonej, Wrocław 1998, s. 100. 3 Ponadto Polska i Litwa zadeklarowały, że będą: 1) dążyć do zawarcia umowy o współpracy gospodarczej; 2) współdziałać w dziedzinie ochrony środowiska; 3) wprowadzać liberalizację w ruchu osobowym; 4) dążyć do rozwoju współpracy między organizacjami kulturalnymi, społecznymi, religijnymi i młodzieżowymi, 5) rozwijać współpracę na arenie międzynarodo- wej. Przedmiotowa deklaracja była dokumentem, na który powoływały się zarówno władze polskie, jak i Związek Polaków na Litwie w celu obrony praw mniejszości polskiej na Litwie. Pomimo kompromisowego charakteru zapisów była ona krytykowana przez Litwinów. 11 deputowanych do RN złożyło przeciwko niej protest. 4 P. Cieplak, Stosunki polsko-litewskie, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1992. 5 Litwa i pozostałe państwa bałtyckie wyraziły zamiar wznowienia obowiązywania umów, któ- rych stronami były w latach 1918-1940. Jednocześnie odrzuciły możliwość sukcesji w odniesieniu do umów zawartych przez ZSRR, w tym również umów zawartych z Polską. Do- puszczono jedynie tymczasowe stosowanie niektórych umów do czasu zawarcia nowych porozumień w określonych dziedzinach. Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 79

Polsko-litewski „Traktat o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy” z 26 IV 1994 r.

Problemy we wzajemnych stosunkach, przede wszystkim zaś decyzja o rozwiąza- niu rad solecznickiej i wileńskiej, wpłynęły na stosunki polsko-litewskie w sposób zarówno bezpośredni, jak i pośredni. Skutkiem bezpośrednim było m.in. odsu- nięcie w czasie przygotowań do podpisania polsko-litewskiego Traktatu o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy6. Szczególnie trudne były negocjacje w sprawie traktatu ze względu na upór strony litewskiej domagającej się potępienia „agresji Żeligowskiego”7. Dnia 18 III ministrowie spraw zagranicznych Litwy i Polski parafowali traktat polsko-litewski, a 26 IV 1994 r. podpisali go w Wilnie prezydenci obu państw. Ratyfi kacja nastąpiła równocześnie w parlamentach Polski i Litwy 13 X 1994 r. W Polsce wynik głosowania był jednomyślny, na Litwie nie. Zawarcie traktatu, o którym mowa, okazało się procesem trudnym, uwieńczo- nym sukcesem dopiero w listopadzie 1994 r. Zgodzić się należy ze stwierdzeniem, że trudności w negocjowaniu traktatu polsko-litewskiego leżały nie w przepisach prawa międzynarodowego, lecz w słabościach polskiej polityki wschodniej, którą cechował brak konsekwencji8.

6 Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobro- sąsiedzkiej współpracy, sporządzony w Wilnie dnia 26 kwietnia 1994 r., Dz.U. z 1995 r., nr 15, poz. 71. 7 Przyznanie, wbrew polskiej historiografi i i wbrew ofi cjalnemu stanowisku, że Polska w latach 1920-1939 okupowała część Litwy, musiałoby rodzić doniosłe konsekwencje polityczne i prawne, związane chociażby z kwestią prawa własności nieruchomości należących do Pola- ków zamieszkałych na Wileńszczyźnie. Między rundami negocjacji premierzy Polski i Litwy uzgodnili w lipcu 1993 r., że w traktacie nie będzie oceny wzajemnych stosunków i odniesienia się stron do wydarzeń, o których była mowa przed chwilą, rozliczenia zaś mogłyby znaleźć się w odrębnej deklaracji, która na żądanie Litwinów byłaby podpisana razem z traktatem. W lutym 1994 r. ustalono, że ocena przeszłości znajdzie się w preambule i w przemówieniach prezydentów obu państw z okazji podpisania traktatu. 8 P. Cieplak, op.cit.; L. Brodowski, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicz- nej” 1995, s. 115 i n.; J. Widacki, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1997; J. Kukułka, Traktaty…, s. 99-103; R. Kuźniar, Ewolucja uwarunkowań polskiej polityki zagranicznej po 1989 roku, [w:] Polityka zagraniczna RP 1989-2002, R. Kuźniar, K. Szczepa- nik (red.), Warszawa 2002, s. 53; M. Menkiszak, M.A. Piotrowski, Polska polityka wschodnia, [w:] Polityka zagraniczna RP…, s. 245, 247; J. Gajewski, Europa Środkowa w polskiej polityce zagranicznej, [w:] Polityka zagraniczna RP…, s. 278-281; M. Menkiszak, Traktaty podstawowe pomiędzy Polską a jej wschodnimi sąsiadami a podejście minimalistyczne w analizie bez- pieczeństwa międzynarodowego, [w:] Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, S. Dębski (red.), Warszawa 2003, s. 125; E. Haliżak, R. Kuźniar, Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa 2000, s. 509; T. Kegel, T. Łoś-Nowak, Polska polityka 80 Adam Banaszkiewicz

Jeżeli chodzi o treść przedmiotowego dokumentu, polsko-litewski Traktat o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy liczy sobie 27 artykułów. Uregulowano w nim takie dziedziny współpracy jak: współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa i obronności9, współpraca polityczna i społeczna10, współpraca gospodarcza i naukowo-techniczna, współpraca regionalna i w dziedzinie gospodarki przestrzennej11, współpraca w dziedzinie transportu i łączności, współpraca w dziedzinie ochrony środowiska i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych, ochrona praw mniejszości, współpraca w dziedzinie kultury i oświaty, w tym szkolnictwa wyższego, współpraca w dziedzinie ochrony zdrowia i hi- gieny sanitarnej, współpraca w dziedzinie stosunków pracy, ubezpieczeń i opieki społecznej oraz współpraca w dziedzinie prawa i zwalczania przestępczości zorganizowanej12. Układające się państwa zobowiązały się kształtować swoje stosunki w duchu wzajemnego szacunku, zaufania, równouprawnienia i dobrosąsiedztwa, opierając się na prymacie prawa międzynarodowego, a szczególnie na zasadach poszanowania suwerenności, nienaruszalności granic, zakazu agresji zbrojnej, integral- ności terytorialnej, nieingerencji w sprawy wewnętrzne oraz przestrzegania praw człowieka i podstawowych swobód. Co istotne, w art. 2 traktatu strony uznały istniejącą między nimi i wytyczoną w terenie granicę za nienaruszalną oraz zobowiązały się wzajemnie do bezwzględ- nego poszanowania ich suwerenności i integralności terytorialnej. Potwierdziły także, że nie mają wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych i roszczeń takich nie będą miały również w przyszłości.

zagraniczna, [w:] Współczesne stosunki międzynarodowe, T. Łoś-Nowak (red.), Wrocław 1999, s. 226; J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej pole bezpieczeństwa, Warszawa 1993, s. 86-87. 9 W przedmiotowym traktacie unormowano trzy grupy przypadków: strony zobowiązały się powstrzymywać od użycia siły wobec drugiej strony, nie ułatwiać agresji państwa trzeciego na terytorium tej strony oraz udzielić pomocy w sytuacji, gdy drugie umawiające się państwo zostało zaatakowane. 10 W traktacie stwierdzono, że spotkania szefów państw i rządów będą odbywać się z reguły corocznie, a także w każdym przypadku, kiedy strony uznają to za celowe. Ministrowie spraw zagranicznych będą odbywać regularne konsultacje w sprawach będących przedmiotem zainteresowania obu stron. W razie potrzeby umawiające się państwa w oparciu o obustronne porozumienie mogą powołać dwustronne komisje w celu rozwiązania wzajemnie interesują- cych kwestii. 11 Polska i Litwa podkreśliły, iż duże znaczenie przywiązują do wzajemnie korzystnej współ- pracy między gminami, miastami i innymi jednostkami administracyjno-terytorialnymi oraz regionami, w szczególności na obszarach przygranicznych. Zadeklarowały się ułatwiać i po- pierać tę współpracę we wszystkich dziedzinach zarówno w stosunkach dwustronnych, jak i przez udział w Radzie Państw Morza Bałtyckiego i Związku Miast Bałtyckich. 12 Strony traktatu zobowiązały się tworzyć na podstawie odrębnych umów warunki dla obrotu prawnego w sprawach cywilnych, rodzinnych, karnych i administracyjnych. Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 81

Odpowiedni nacisk położono na tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju współpracy i dobrego sąsiedztwa w Europie Środkowej w ramach Rady Państw Morza Bałtyckiego i innych organizacji i instytucji regionu bałtyckiego13. Strony traktatu zobowiązały się zwiększyć liczbę przejść granicznych, zmo- dernizować przejścia istniejące i drogi dojazdowe do nich oraz dołożyć starań dla usprawnienia i przyspieszenia na zasadzie wzajemności odpraw celnych, granicznych oraz dalszego rozwoju współpracy właściwych organów administracji, a także udoskonalić wzajemne i tranzytowe połączenia transportowe i związaną z nimi infrastrukturę we wszystkich dziedzinach transportu, łącznie z transpor- tem rurociągowym oraz liniami energetycznymi oraz podejmować kroki na rzecz modernizacji i doskonalenia połączeń telekomunikacyjnych, w szczególności po- łączeń telefonicznych, teleksowych i elektronicznego przekazywania danych. W traktacie polsko-litewskim znalazła się najobszerniejsza spośród unormo- wań traktatów zawartych przez Polskę z państwami wschodnioeuropejskimi regulacja kwestii związanych z ochroną praw mniejszości14. Odpowiednie przepisy przedmiotowego traktatu zaczynają się od odwołania do standardów prawnomię- dzynarodowych. W traktacie stwierdzono, że osoby należące do mniejszości mają prawo indywidualnie lub wespół z innymi członkami swej grupy do swobodnego wyrażania, zachowania i rozwijania swej tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i przy zachowaniu pełnej równości wobec prawa. Strony potwierdziły, że przynależność do mniejszości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru dokonywanego przez osobę i że nie mogą z tego wynikać dla niej żadne negatywne następstwa. Nikt nie może być zmuszony do udowodnienia swej narodowości ani do jej wyrzeczenia się. Wy- mieniono tutaj aż osiem uprawnień przysługującym adresatom tych przepisów15.

13 Dodania wymaga, że jednym z przepisów regulujących współpracę Polski i Litwy w dziedzinie bezpieczeństwa jest przepis, w którym stwierdzono, że strony szczególną uwagę poświęcą sprawom umocnienia bezpieczeństwa oraz środkom zaufania w regionie Bałtyku. 14 Za mniejszość polską na Litwie uważa się w traktacie osoby posiadające obywatelstwo litewskie, które są polskiego pochodzenia albo przyznają się do narodowości, kultury lub tradycji polskiej oraz uznają język polski za swój język ojczysty, a za mniejszość litewską w Polsce osoby posiadające obywatelstwo polskie, które są litewskiego pochodzenia albo przyznają się do narodowości, kultury lub tradycji litewskiej oraz uznają język litewski za swój język ojczysty. 15 Zgodnie z treścią art. 14 przedmiotowego traktatu osoby należące do mniejszości polskiej na Litwie i litewskiej w Polsce mają w szczególności prawo do: 1) swobodnego posługiwania się językiem mniejszości narodowej w życiu prywatnym i publicznie; 2) dostępu do informacji w tym języku, jej rozpowszechniania i wymiany oraz posiadania własnych środków masowego przekazu; 3) uczenia się języka swojej mniejszości narodowej i pobierania nauki w tym języ- ku; 4) zgodnego z prawem krajowym zakładania i utrzymywania własnych instytucji, organizacji lub stowarzyszeń, w szczególności kulturalnych, religijnych i oświatowych, w tym szkół wszystkich szczebli, które mogą się ubiegać o dobrowolne wkłady fi nansowe i inne, z kraju i z zagranicy, jak również o pomoc publiczną, oraz uczestniczenia w międzynarodowych organizacjach pozarządowych; 5) wyznawania i praktykowania swojej religii, w tym nabywania, 82 Adam Banaszkiewicz

Zadeklarowano ochronę tożsamości narodowej, kulturowej, językowej i religijnej. Wskazano przy tym sześć najważniejszych form takiej ochrony16. W traktacie, o którym mowa, wprowadzono obowiązek lojalności wobec pań- stwa zamieszkania i kierowania się jego ustawodawstwem. Strony zagwarantowały osobom stale zamieszkującym na ich terytorium, a posiadającym obywatelstwo drugiej strony, wszystkie prawa człowieka, które są przyznawane takim osobom zgodnie z powszechnie uznawanymi zasadami i szczegółowymi normami prawa międzynarodowego oraz prawami państwa, w którym osoby te stale mieszkają17. W ramach traktatowej regulacji współpracy kulturalnej strony stwierdziły, że otoczą szczególną opieką znajdujące się na ich terytoriach miejsca i dobra kultury świadczące o wydarzeniach historycznych oraz osiągnięciach i tradycjach kulturalnych i naukowych drugiej strony, że będą działać na rzecz ich obiegu kulturalnego oraz zapewnią należytą ochronę prawną, materialną i inną, a także zapewnią do nich swobodny i nieskrępowany dostęp lub zadbają o taki dostęp w przypadkach, gdy jego zapewnienie nie należy do kompetencji państwa18. Polska i Litwa potwierdziły swą gotowość do umożliwienia wszystkim zainteresowanym osobom pełnego dostępu do języka i kultury drugiej strony traktatu podkreślając, że będą popierać odpowiednie państwowe oraz prywatne inicjatywy i instytucje, w tym wspólne komisje do spraw podręczników szkolnych19.

posiadania i wykorzystywania materiałów religijnych oraz prowadzenia oświatowej działal- ności religijnej w języku mniejszości narodowej; 6) ustanawiania i utrzymywania niezakłóco- nych kontaktów między sobą w obrębie swego kraju, jak również kontaktów poprzez granicę z obywatelami innych państw, z którymi łączy ich wspólne pochodzenie narodowe; 7) używa- nia swych imion i nazwisk w brzmieniu języka mniejszości narodowej (szczegółowe regulacje dotyczące pisowni imion i nazwisk zostaną określone w odrębnej umowie); 8) uczestniczenia w życiu publicznym bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli na szczeblu władz państwowych i lokalnych oraz dopuszczenia do służby publicznej na równi z innymi obywatelami. 16 M.in. strony mają rozważyć dopuszczenie używania języków mniejszości narodowych przed swymi urzędami, szczególnie zaś w tych jednostkach administracyjno-terytorialnych, w któ- rych dużą część ludności stanowi mniejszość narodowa, zapewnić mniejszościom narodowym dostęp do publicznych środków masowego przekazu oraz odpowiednie możliwości nauczania języka mniejszości narodowej i pobierania nauki w tym języku w przedszkolach, szkołach podstawowych i średnich. 17 Uznać należy, że od strony formalnej spełnione zostały wszelkie warunki, aby odpowiednio chronić mniejszość litewską w Polsce i polską na Litwie. 18 Podjęły się również dołożyć starań w celu odszukania, zidentyfi kowania i zwrotu dóbr kultury, które zostały wywiezione z terytorium drugiej strony z naruszeniem norm międzynarodo- wych. Co przy tym istotne, umawiające się państwa zobowiązały się powołać pełnomocników swych rządów w celu realizacji określonych powyżej zadań. 19 Zobowiązały się także popierać upowszechnianie literatury drugiej strony, zarówno w języ- ku oryginału, jak i w przekładzie, opowiedziały się za rozszerzeniem możliwości nauki ję- zyka drugiej strony w szkołach, szkołach wyższych i innych placówkach oświatowych oraz Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 83

Dla promowania narodowego dorobku i osiągnięć w dziedzinie kultury, nauki i oświaty, a także dla wspomagania współpracy w tych dziedzinach, umawiające się państwa zadeklarowały się powołać ośrodki kultury i informacji, odpowiednio polski na Litwie i litewski w Polsce. Każda ze stron zobowiązała się do zachowania i objęcia ochroną prawną oraz utrzymania zgodnego z prawem międzynarodowym i zwyczajami narodowymi i religijnymi, wojskowych i cywilnych cmentarzy, grobów, miejsc pochówku, wraz z pomnikami, oraz innych miejsc i obiektów pamięci znajdujących się obecnie lub w przyszłości odkrytych na jej terytorium, stanowiących przedmiot czci i pamięci obywateli drugiej strony. W traktacie, o którym mowa, nie ma najmniejszej nawet wzmianki o współ- pracy w dziedzinie stosunków konsularnych. Nie przeszkodziło to jednak w żad- nej mierze w nawiązaniu takich stosunków między stronami i w oparciu tych stosunków na odpowiednich podstawach umownych20. Generalnie trzeba przyznać, że będący wyrazem wyważonego kompromisu traktat polsko-litewski wpłynął (w okresie po jego wejściu w życie) dodatnio na klimat stosunków między obydwoma państwami oraz na rozwój twórczych kon- taktów między nimi i ich społeczeństwami. Miał on ogromne znaczenie nie tylko polityczne, ale w przypadku Litwy także moralne i psychologiczne21.

stwierdziły, że dołożą starań na rzecz rozszerzenia możliwości studiów polonistycznych i li- tuanistycznych w szkołach wyższych drugiej strony i że będą współpracować w delegowaniu pracowników dydaktycznych i naukowych, w ich kształceniu i doskonaleniu zawodowym i naukowym oraz we wzajemnym udostępnianiu pomocy naukowych. 20 Odpowiednio do treści art. 27 przedmiotowego traktatu został on zawarty na okres 15 lat. Jego ważność ulega automatycznemu przedłużeniu na kolejne okresy pięcioletnie, o ile żadna ze stron nie wypowie go, w drodze notyfi kacji, najpóźniej na rok przed upływem danego okresu obowiązywania. 21 Odprężenie po jego podpisaniu dało się odczuć nie tylko w sferze polityki, ale również w tonie publicystyki oraz reakcjach wielu środowisk, zwłaszcza intelektualnych i inteli- genckich. Nastąpiło szerokie otwarcie na wzajemne kontakty, ustąpiła też, tak odczuwalna wcześniej, nieufność i lęk przed Polską. Po podpisaniu i ratyfi kowaniu traktatu, o którym mowa, stosunki polsko-litewskie weszły w zdecydowanie nową fazę – stały się bardziej przyjazne, a nawet „najlepsze w ciągu całej naszej historii”, jak zgodnie, kilkakrotnie za- pewniali przedstawiciele najwyższych władz obu państw. W istocie traktat ten spowodo- wał rozwój rzeczowych stosunków między Polską a Litwą w sferach polityki, gospodarki i kultury, stając się impulsem do zawarcia dużej ilości umów dwustronnych. Jego znaczenie polegało również na tym, że fakt jego uprawomocnienia się zamykał pierwszą w dziejach Polski serię traktatów sąsiedzkich, które w podobny i nowoczesny sposób regulowały oraz stabilizowały jej stosunki ze wszystkimi siedmioma sąsiadami. J. Kukułka, Traktaty…, s. 103; L. Brodowski, Stosunki z Litwą…, s. 117 -118; J. Widacki, op.cit.; J. Król, Współpra- ca polsko-litewska, [w:] Polska polityka wschodnia, S. Miklaszewski (red.), Kraków 2000, s. 23 i n.; P. Gylys, Najnowsza historia rozwoju stosunków polsko-litewskich, [w:] Polska polityka…, s. 62. 84 Adam Banaszkiewicz

Jednocześnie należy jednak zauważyć, że pewne kwestie istotne dla stanu sto- sunków polsko-litewskich przez długi czas nie mogły doczekać się rozwiązania22.

Umowy polsko-litewskie zawarte w latach 1991-2011

Na bazie traktatu o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy Polska i Litwa zawarły cały szereg umów regulujących współpracę sąsiedzką między obydwoma państwami. Umowy te przedstawione zostaną w ramach poszczególnych dziedzin współpracy ujętych w takiej kolejności, w jakiej Rzeczpospolita Polska w kolejnych artykułach traktatu z 26 IV 1994 r. przyjęła na siebie konkretne zo- bowiązania. Podkreślenia wymaga, iż, tak jak to postulowano, wiele umów zawartych zostało, zanim jeszcze traktat, o którym była mowa, został podpisany i zanim wszedł on w życie. Wynikało to z faktu, iż konieczne było stworzenie niezbędnej infrastruktury prawno-traktatowej umożliwiającej współpracę dwustronną na różnych szczeblach i płaszczyznach. Nie można było z tworzeniem niezbędnych instrumentów prawnych czekać aż do chwili zakończenia przedłużającej się procedury zawarcia traktatu dobrosąsiedzkiego. Umowy dotyczące współpracy granicznej. Sytuacja prawna granicy polsko- litewskiej jest obecnie taka sama jak granic polsko-niemieckiej, polsko-czeskiej i polsko-słowackiej. Przechodząc do konkretnych regulacji, w pierwszej kolejno- ści przypomnienia wymaga, iż w traktacie z 26 IV 1994 r. Polska i Litwa uzna- ły wspólną granicę za nienaruszalną oraz potwierdziły, że nie mają wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych i roszczeń takich nie będą miały również w przyszłości. Uzupełnieniem deklaracji o nienaruszalności wspólnej granicy musi być zawsze umowa wskazująca, o jaką granicę chodzi w praktyce. Z uwagi na to oba państwa zawarły Umowę o wspólnej granicy państwowej, stosunkach prawnych na niej obowiązujących oraz o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych23.

22 Wspomnieć można przede wszystkim o tym, że w impasie, kontrastującym z ogólnym ob- razem stosunków, znalazły się negocjacje zapowiedzianej przez traktat umowy o pisowni nazwisk przedstawicieli mniejszości. Nie podpisano – także zapowiedzianej przez traktat – umowy o współpracy w ochronie dziedzictwa kulturowego ani porozumienia o współpracy pełnomocników obu rządów ds. tego dziedzictwa. Nie zawarto umowy o opiece nad grobami i miejscami pamięci narodowej. Nie było również widocznego efektu pracy komisji pod- ręcznikowej. Mniejszość polska na Litwie nie czuła się usatysfakcjonowana swoim statusem i polityką władz. Problem ten do tej pory pozostaje jednym z najtrudniejszych w stosunkach polsko-litewskich. 23 Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o wspólnej granicy państwowej, stosunkach prawnych na niej obowiązujących oraz o współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, sporządzona w Wilnie dnia 5 marca 1996 r., Dz.U. z 1999 r., nr 22, poz. 199. W umowie tej znalazły się przepisy dotyczące przebiegu, oznakowania i utrzymania granicy Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 85

Integralną częścią przedmiotowej umowy jest protokół dotyczący dokumentacji granicznej określającej przebieg polsko-litewskiej granicy państwowej24. Polska i Litwa zawarły również Umowę o współpracy transgranicznej (16 IX 1995 r. – weszła w życie 13 V 1996 r.)25, Porozumienie o współpracy i pomocy wzajemnej w sprawach celnych26, Umowę w sprawie przejść granicznych27 oraz Umowę o zasadach współpracy przy dokonywaniu kontroli osób, towarów i środków transportu przekraczających polsko-litewską granicę państwową w ruchu drogowym i kolejowym28. W umowie „transgranicznej” wskazano m.in. dziedziny współpracy, na które strony będą zwracały największą uwagę, a także podstawowe formy współpracy transgranicznej stron, takie chociażby jak zawierane przez władze lokalne i regionalne umowy związane z nawiązaniem i rozwojem współpracy w wymienionych dziedzinach. W drugiej z wymienionych umów znalazły się przepisy dotyczą- ce współpracy i wzajemnej pomocy stron w sprawach celnych29. Trzecią z nich zawarto kierując się pragnieniem uregulowania zasad funkcjonowania przejść

państwowej, pełnomocników granicznych, organizacji i funkcjonowania Polsko-Litewskiej Komisji Granicznej, sposobu użytkowania wód granicznych, linii kolejowych, dróg lub innych urządzeń technicznych przeciętych linią granicy państwowej oraz działalności gospodarczej i ochrony środowiska na obszarach przygranicznych. 24 Protokół do Umowy między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o wspólnej granicy państwowej, stosunkach prawnych na niej obowiązujących oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, dotyczący dokumentacji granicznej określającej przebieg polsko- litewskiej granicy państwowej, Dz.U. z 1999 r., nr 22, poz. 199. 25 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy transgranicznej, sporządzona w Wilnie w dniu 16 września 1995 r. A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, S. Wrzosek, Prawnomiędzynarodowe źródła współpracy regionalnej Polski. Wy- bór dokumentów, Białystok 2000, s. 91; A. Przyborowska-Klimczak, W. Staszewski, Stosunki traktatowe Polski z państwami sąsiednimi – wybór dokumentów, Lublin 1998, s. 239-242. 26 Porozumienie między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współ- pracy i pomocy wzajemnej w sprawach celnych, sporządzone w Wilnie dnia 30 stycznia 1995 r., Dz.U. z 1995 r., nr 113, poz. 544. 27 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej w sprawie przejść granicznych, sporządzona w Warszawie dnia 12 sierpnia 1992 r., M.P. z 2003 r., nr 37, poz. 522. 28 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzędem Republiki Litewskiej o zasadach współpracy przy dokonywaniu kontroli osób, towarów i środków transportu przekraczających polsko-litewską granicę państwową w ruchu drogowym i kolejowym, sporządzona w Wilnie dnia 14 września 1997 r., Dz.U. z 2003 r., nr 3, poz. 31. 29 Stwierdzono w niej m.in. że organy celne stron będą udzielać sobie wzajemnie pomocy technicznej w szczególności poprzez: 1) wymianę funkcjonariuszy celnych w celu zapoznania się z wykorzystywanymi środkami technicznymi, będącymi przedmiotem wzajemnego zainteresowania; 2) szkolenie i pomoc w doskonaleniu zawodowych umiejętności funkcjonariuszy celnych; 3) wymianę ekspertów w sprawach celnych; 4) wymianę informacji zawodowych, naukowych i technicznych dotyczących spraw celnych. Przedmiotem regulacji stały się rów- nież takie kwestie jak np.: przekazywanie informacji, akt i dokumentów, nadzór nad osobami, 86 Adam Banaszkiewicz granicznych oraz dążąc do zwiększenia zdolności przepustowej przejść granicznych i stworzenia warunków dla prawidłowej kontroli osób, środków transportowych i towarów30. W ostatniej z wymienionych umów uregulowano zasady współpracy przy dokonywaniu kontroli granicznej, celnej, weterynaryjnej, sanitarnej i fi tosanitarnej osób, towarów i środków transportu przekraczających polsko-litewską granicę państwową w ruchu drogowym i kolejowym. Dnia 7 VII 1993 r. weszła w życie Umowa o ruchu bezwizowym między Repu- bliką Litewską a Rzeczpospolitą Polską31. Dnia 13 VII 1998 r. w Warszawie Polska podpisała z Litwą Umowę o prze- kazywaniu i przyjmowaniu osób32. Umowa ta liczy sobie 12 artykułów. Z treści jej preambuły wynika, że strony zawarły ją kierując się pragnieniem współpra- cy w duchu dobrosąsiedztwa, w celu uregulowania procedury przekazywania i przyjmowania obywateli swoich państw oraz obywateli państw trzecich lub nie- posiadających obywatelstwa33. Dnia 21 V 2004 r. zaczęło obowiązywać porozumienie o rozszerzeniu ruchu w drogowym przejściu granicznym Ogrodniki–Lazdijai34. Z kolei na początku września 2006 r. weszło w życie Porozumienie o otwarciu drogowego przejścia granicznego Berżniki – Kapčiamiestis35.

towarami i środkami transportu, forma i treść wniosku o pomoc oraz wyjątki od obowiązku udzielania pomocy. 30 W umowie tej wskazano przejścia graniczne, przez które odbywa się przekraczanie granicy państwowej między Polską i Litwą oraz uregulowano zasady przekraczania granicy na przej- ściach granicznych. Strony zadeklarowały się, że ich właściwe organy podejmą odpowiednie kroki na rzecz usprawniania ruchu granicznego, optymalnego wykorzystania istniejących oraz otwarcia nowych, dogodnie położonych przejść granicznych. 31 Zob. J. Kukułka, Traktaty…, s. 100; http://www.ambasada.lt/new/default.asp?DL=P&TopicI- D=140 (5 X 2013). 32 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o przekazywa- niu i przyjmowaniu osób, podpisana w Warszawie dnia 13 lipca 1998 r., M.P. z 2006 r., nr 90, poz. 940. 33 W umowie, o której mowa, każde z umawiających się państw zobowiązało się m.in. że na wniosek drugiej strony, przyjmie bez zbędnych formalności każdą osobę, która na terytorium państwa tej strony nie spełnia lub przestała spełniać obowiązujące warunki dla wjazdu lub pobytu, o ile zostanie ustalone, że posiada ona obywatelstwo państwa strony wezwanej. Strona wnioskująca przekazuje obywatela państwa drugiej strony wymagającego opieki ze względu na zły stan zdrowia, po powiadomieniu o tym tej strony. 34 Porozumienie z dnia 21 maja 2004 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Re- publiki Litewskiej o rozszerzeniu ruchu w drogowym przejściu granicznym Ogrodniki – Lazdijai o ruch towarowy pojazdami o dopuszczalnej masie całkowitej do 7,5 t z wyłączeniem ładunków niebezpiecznych, towarów podlegających kontroli weterynaryjnej i fi tosanitarnej oraz odpadów, M.P. z 2004 r., nr 48, poz. 821. 35 Porozumienie z dnia 1 września 2006 r. między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o otwarciu drogowego przejścia granicznego Berżniki – Kapčiamiestis, M.P. z 2007 r., nr 13, poz. 133. Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 87

Przypomnienia wymaga, iż od momentu wejścia Polski do Unii Europejskiej Polacy mogli przekraczać granicę z Litwą na podstawie paszportu lub dowodu tożsamości36. Żadne dodatkowe dokumenty, jak chociażby wizy, nie były wymagane. Aktualnie kontrola związana z przekroczeniem linii granicznej znikła. Po- cząwszy od 21 XII 2007 r. oba kraje należą do tzw. „strefy Schengen”37. Umowy o współpracy wojskowej (współpracy w dziedzinie obronności i bezpieczeństwa). Dnia 15 VI 1993 r. Polska i Litwa podpisały Porozumienie w sprawie ustanowienia dwustronnej współpracy38 oraz Umowę w sprawie ochrony wymienianych wojskowych informacji niejawnych39. Obecnie współpracę wojskową obu państw reguluje Umowa dotycząca współ- pracy w dziedzinie obronności, sporządzona w Wilnie dnia 5 lutego 2001 r.40. Dnia 5 III 1996 r. podpisano w Wilnie Umowę wojskową o wspólnej kontroli przygranicznej przestrzeni powietrznej41.

36 Dokumentu pozwalającego stwierdzić tożsamość i obywatelstwo danej osoby. 37 Na tzw. „porozumienia z Schengen” składają się dwie umowy międzynarodowe, zawarte pierwotnie przez państwa Beneluksu, RFN i Francję. Pierwsza z tym umów, podpisana 14 VI 1985 r. (ILM 30 (1991), s. 73), miała charakter programowy i wytyczała główne kierunki współpracy pomiędzy stronami; druga natomiast, zawarta 19 VI 1990 r. (ILM 30 (1991), s. 427), stanowiła realizację umowy wcześniejszej i przewidywała konkretne działania stron w zakresie imigracji, azylu, współpracy sądowej i współpracy policyjnej. Porozumienia z Schengen były pomyślane od początku jako zaczątek systemu współpracy między państwa- mi członkowskimi WE. Częściowa realizacja decyzji schengeńskich nastąpiła już w traktacie z Maastricht i przyjmowanych na jego podstawie instrumentach unijnych. Traktat Amster- damski z 1997 r. włączył porozumienia z Schengen i całe acquis wydane na ich podstawie do prawa UE, co formalnie nastąpiło na podstawie protokołu B. 2 do TA oraz decyzji Rady Unii Europejskiej z 20 V 1999 r. (Dz. Urz. WE z 10 VII 1999 r., L. 176/1 i 176/17). Postanowienia dotyczące włączenia porozumień z Schengen do prawa UE są interesujące również ze względu na szczególne rozwiązania dotyczące Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Danii, a także włączenie państw nieczłonkowskich – Norwegii i Islandii. Zob. np. W. Czapliński, III fi lar Unii Europej- skiej – Współpraca Sądowa i Policji w Sprawach Karnych, [w:] Prawo Unii Europejskiej, J. Barcz (red.), Warszawa 2004, s. 139-140. 38 Porozumienie między Ministrem Obrony Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej a Ministrem Ochrony Kraju Republiki Litewskiej w sprawie ustanowienia dwustronnej współpracy. Bibliote- ka Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON; A. Adamczyk, Współpraca wojskowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec, [w:] Polska w Europie XX w., T. Wallas (red.), Poznań 2002, s. 114. 39 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej w sprawie ochrony wymienianych wojskowych informacji niejawnych, sporządzona w Olicie 14 lutego 1997 r. Biblioteka Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON. Zob. też B. Wizi- mirska, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1998. 40 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej dotyczą- ca współpracy w dziedzinie obronności, sporządzona w Wilnie dnia 5 lutego 2001 roku, M.P. z 2002 r., nr 6, poz. 117, Biblioteka Departamentu Wojskowych Spraw Zagranicznych MON; M. Menkiszak, M. A. Piotrowski, op.cit., s. 249. 41 J. Kukułka, Traktaty…, s. 103. 88 Adam Banaszkiewicz

Długotrwałe przygotowania do utworzenia polsko-litewskiego wspólnego batalionu zostały uwieńczone sukcesem. W 1997 r. podczas czerwcowej wizyty ministra obrony narodowej Stanisława Dobrzańskiego na Litwie podpisano od- powiednią umowę w tej sprawie42. Umowa z 5 II 2001 r. o współpracy w dziedzinie obronności liczy sobie 10 arty- kułów. W pierwszej kolejności określono w niej przedmiot umowy oraz umiesz- czono defi nicje niektórych użytych w umowie terminów, takich jak chociażby „współpraca”, „Rada Współpracy Stron” czy „personel wojskowy”. Następnie wskazano obszary współpracy i formy współpracy43, określono zasady ochrony informacji niejawnych oraz zasady fi nansowania współpracy, a także odniesiono się do kwestii statusu sił zbrojnych i członków personelu cywilnego umawiają- cych się państw. W umowie, o której mowa, przewidziano ustanowienie Polsko- Litewskiej Komisji Mieszanej, do której należy opracowanie ogólnej koncepcji dwustronnej współpracy w dziedzinie obronności, jak również jej organizowanie i koordynowanie. Jednocześnie określone zostały skład i ogólne kompetencje Ko- misji Mieszanej44. Stwierdzić należy, że obowiązująca umowa w większym stopniu niż jej po- przedniczka z 1993 r. kładzie nacisk na współpracę obu umawiających się państw w ramach Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego oraz na zsynchronizowanie ich współpracy dwustronnej ze współpracą w tej organizacji. Za najbardziej wymierny efekt polsko-litewskiej współpracy wojskowej uznać należy powstanie wspólnego batalionu wojskowego przygotowanego do udzia- łu w operacjach pokojowych. Trzeba stwierdzić, że bez zawarcia odpowiednich porozumień współpraca obu państw w dziedzinie bezpieczeństwa nie byłaby tak dynamiczna. Umowy o współpracy gospodarczej. Po tym, jak od 1995 r. Litwa zaczęła dostrzegać w Polsce głównego partnera politycznego i gospodarczego w Europie

42 B. Wizimirska, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1998. 43 Obszarów współpracy jest aż dziewiętnaście. Są to np. polityka obronna i strategia, funkcjonowanie sił zbrojnych w demokratycznym społeczeństwie, w tym zagadnienia prawne, wykonywanie postanowień traktatów międzynarodowych w dziedzinie obronności, bezpieczeń- stwa i kontroli zbrojeń, operacje wspierania pokoju, rozwijanie interoperacyjności z NATO w narodowych siłach zbrojnych oraz wymiana informacji na temat infrastruktury wojskowej i jej modernizacji w związku z procesem integracji z NATO. Form współpracy wymieniono w umowie siedemnaście. Przykładowo wskazać można by tutaj na spotkania ministrów obrony, szefów sztabów i innych wyższych urzędników ministerstw obrony stron, coroczne konsultacje polityczno-wojskowe z udziałem przedstawicieli ministrów obrony i spraw zagranicznych, konsultacje w zakresie bieżących kwestii związanych z integracją z NATO, udział w operacjach wspierania pokoju i operacjach humanitarnych czy też połączone dwustronne ćwiczenia i szkolenia wojskowe. 44 O fakcie podpisania kolejnego porozumienia w tym samym przedmiocie w 2010 r. dowiedzieć się można chociażby na stronie internetowej „Kuriera Wileńskiego”: http://kurierwilenski. lt/2010/06/16/kontynuacja-polsko-litewskiej-wspolpracy-wojskowej/ (5 X 2013). Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 89

Środkowej i przewodnika na drodze do integracji europejskiej, wzrastać zaczęły wzajemne obroty handlowe. Dzięki poprawie wzajemnych stosunków możliwe stało się zawarcie przez Polskę z Litwą Umowy o wolnym handlu45, pierwszej takiej umowy, jaką zawarła ona z państwem bałtyckim. Umowa ta miała na celu przybliżenie Litwy do CEFTA i zintensyfi kowanie współpracy gospodarczej uma- wiających się państw46. Polsko-litewska Umowa o wolnym handlu otworzyła Litwie drogę do analo- gicznych umów z innymi państwami CEFTA, a zatem i do tej organizacji. Prze- widywała ona zniesienie do roku 2001 ceł i ograniczeń ilościowych na towary przemysłowe (redukcja cła o 50% stawki bazowej) i niektóre produkty rolne, przy czym wyłączono tutaj towary tzw. akcyzowe (piwo, alkohole, tytoń i wyroby tyto- niowe, a także cukier i wyroby z zawartością cukru)47. Co istotne, umowa, o której mowa i której wejście w życie było przełomem w polsko-litewskich stosunkach gospodarczych, już nie obowiązuje48. Stanowi to konsekwencję przywoływanego wcześniej faktu, iż w Akcie dotyczącym wa- runków przystąpienia oraz dostosowań w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej, będącym częścią Traktatu akcesyjnego, na podstawie którego Polska stała się członkiem UE, nałożony został na państwa przystępujące do Unii, w tym również na Polskę, obowiązek wypowiedzenia wszystkich umów o wolnym handlu, których stronami były one przed dniem akcesji49. Dnia 28 IX 1992 r. podpisana została polsko-litewska umowa w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji50, natomiast 20 I 1994 r. (a więc również

45 Umowa o wolnym handlu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską, sporządzona w Warszawie dnia 27 czerwca 1996 r., Dz.U. z 1996 r, nr 158, poz. 807. 46 Dodania wymaga, że już 27 II 1992 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o handlu i współpracy gospodarczej. Wyniki jej funkcjonowania były znacznie skromniejsze od oczekiwanych. Zło- żyło się na to kilka powodów, przede wszystkim jednak trudności, jakie przeżywały obie gospodarki w związku z transformacją systemu gospodarczego, zwłaszcza że wymiana opierała się głównie na współpracy małych i średnich przedsiębiorstw. Zob. J. Kukułka, Traktaty…, s. 100; P. Cieplak, op.cit. 47 W samej umowie stwierdzono, że do jej celów należą: 1) popieranie, poprzez rozszerzanie wymiany handlowej, harmonijnego rozwoju stosunków gospodarczych między stronami i sprzyjanie w ten sposób rozwojowi gospodarczemu, poprawie warunków życia i pracy, jak również wzrostowi wydajności i stabilizacji fi nansowej; 2) zapewnienie uczciwych warunków konkurencji w handlu między stronami umowy oraz 3) przyczynienie się, poprzez znoszenie barier w handlu, do harmonijnego rozwoju i rozszerzenia handlu światowego. 48 Utraciła ona moc 30 IV 2004 r. na podstawie Dokumentu wypowiedzenia Umowy o wolnym handlu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską, sporządzonej w Warszawie dnia 27 czerwca 1996 r., Dz. U. 2004 r., nr 129, poz. 1356. 49 Państwa członkowskie Unii Europejskiej nie mogą, z małymi wyjątkami, prowadzić samodziel- nej polityki handlowej. Wspólna polityka handlowa należy do wyłącznej kompetencji UE. 50 Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską w sprawie wzajemnego popierania i ochrony inwestycji, sporządzona w Warszawie dnia 28 września 1992 r., Dz.U. z 1993 r., nr 122, poz. 543. 90 Adam Banaszkiewicz jeszcze przed podpisaniem traktatu dobrosąsiedzkiego) umowa w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu się od opodatkowania w zakresie podatków od dochodu i majątku51. Obydwie wymienione umowy w niczym nie odbiegają swą treścią od umów tego samego rodzaju zawartych z innymi państwami. Powstały one według wzorca, według którego konstruowane są wszystkie umowy mające ten sam co one przedmiot regulacji52. Litwa, według danych wstępnych za 2011 r., jest 15 partnerem handlowym Polski w Unii Europejskiej i 23 w świecie pod względem obrotów, z udziałem 1,39% w eksporcie polskim i 0,67% w imporcie. Polska natomiast należy do najważniejszych partnerów handlowych Litwy. Jest trzecim (po Rosji i Niem- czech) dostawcą na Litwę, z udziałem w imporcie ok. 10%, i czwartym rynkiem eksportowym, z udziałem ok. 6%. Litwa należy do grupy krajów, z którymi Polska ma najwyższą nadwyżkę handlową. Przewaga eksportu nad importem sięga 60%53. Umowy dotyczące współpracy kulturalnej i naukowej. Jak już wspomniano, podstawowa regulacja dotycząca współpracy Polski i Litwy w dziedzinie kultury, nauki i oświaty znalazła się w traktacie z 26 IV 1994 r., konkretnie zaś w artyku- łach od 18 do 21 tego aktu prawnego. Odpowiednio do postanowień traktato- wych w grudniu 1998 r. premierzy Polski i Litwy podpisali Umowę o współpracy w dziedzinie kultury, oświaty i nauki, uzupełniając tym samym istniejącą dotychczas bazę prawną54. W preambule tej umowy znalazło się odwołanie do traktatu dobrosąsiedzkiego. W przedmiotowej umowie uregulowano podstawowe kwestie związane ze współpracą w dziedzinach, których umowa ta dotyczy. Umawiające się państwa za podstawową formę współpracy kulturalnej i naukowej uznały współpracę uza- sadnioną wspólnymi potrzebami i interesami instytucji rządowych, urzędów pań- stwowych, organizacji, stowarzyszeń, samorządów lokalnych i obywateli. Dodały

51 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu się od opodatkowania w zakresie podatków od dochodu i majątku, sporządzona w Warszawie dnia 20 stycznia 1994 r., Dz.U. z 1995 r., nr 51, poz. 277. 52 Pamiętać należy o tym, że w przypadku umów o zapobieganiu podwójnemu opodatkowaniu opracowane zostały dokumenty międzynarodowe stanowiące wzór, według którego można obecnie redagować takie umowy. Na pierwszym miejscu wśród tych dokumentów wymienić należałoby Umowę Modelową OECD. T. Lipowski, Umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania, Sopot 1999, s. 36, 39 i n. 53 Zob. np. http://www.mg.gov.pl/Wspolpraca+z+zagranica/Wspolpraca+gospodarcza+Polski +z+krajami+UE+i+EFTA/litwa.htm (5 X 2013). 54 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinach kultury, oświaty i nauki, sporządzona w Wilnie dnia 17 grudnia 1998 roku, M.P. z 2002 r., nr 31, poz. 491 oraz B. Wizimirska, Stosunki z Litwą, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1999. Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 91 przy tym, że współpraca ta odbywać się będzie w oparciu o obowiązujące w Pol- sce i na Litwie ustawodawstwo i że będą podtrzymywać istniejące już kontakty oraz działać na rzecz ich dalszego rozwoju. Polska i Litwa zobowiązały się m.in. do tego, że będą popierać takie formy bezpośredniej współpracy między instytucjami państwowymi, społecznymi i prywatnymi, które przyczyniają się do pogłębiania wzajemnego zrozumienia oraz że w ramach przepisów prawnych będą stwarzać warunki do poznawania kultury drugiego kraju, w tym nauki języka, literatury, historii i geografi i w szko- łach kształcenia ogólnego i placówkach kulturalno-oświatowych, działających na terytorium danego państwa, a także w miarę możliwości w uczelniach. Bardzo istotne są przepisy polsko-litewskiej umowy kulturalnej dotyczące ochrony praw mniejszości polskiej na Litwie i mniejszości litewskiej w Polsce55. W jednym z dalszych przepisów umowy, o której mowa, umawiające się pań- stwa zobowiązały się do opieki nad pomnikami kultury i dobrami kultury, znaj- dującymi się na ich terytorium. O tym, że przedstawiona umowa dobrze spełnia swą rolę, świadczyć może dość duża dynamika polsko-litewskich stosunków kulturalnych56.

55 Strony umowy zadeklarowały się stworzyć osobom należącym do mniejszości warunki sprzy- jające zachowaniu, rozwojowi i wyrażaniu ich tożsamości narodowej, religijnej i językowej. W tym celu każda z nich wspiera na swoim terytorium państwowym działalność instytucji oświatowych i kulturalnych oraz organizacji społecznych mniejszości narodowych, a tak- że sprzyja zachowaniu ich więzi kulturowych z rodakami zamieszkującymi na terytorium państwowym drugiej strony. Obydwa państwa zapewniają w/w osobom dostęp do publicznych środków masowego przekazu, a także, na zasadach dobrowolności, dostęp do oświaty w języku ojczystym na poziomie przedszkolnym, podstawowym i średnim, kształcenie i do- skonalenie kadr nauczycielskich dla szkół mniejszości, możliwość zatrudniania w szkołach mniejszości nauczycieli, skierowanych przez drugą stronę oraz możliwość upowszechniania znajomości języka ojczystego, historii, geografi i i kultury ojczystej i podnoszenia poziomu ich nauczania. Stwierdzono przy tym, że Polska i Litwa będą współpracować w zakresie przygo- towywania programów nauczania oraz podręczników do nauki języka i literatury polskiej, historii i geografi i Polski dla szkół podstawowych i średnich z polskim językiem nauczania na Litwie, a także programów nauczania oraz podręczników do nauki języka i literatury litewskiej, historii i geografi i Litwy dla szkół podstawowych i średnich z litewskim językiem nauczania w Polsce. 56 Współpraca kulturalna z Litwą realizowana była na gruncie bilateralnym, ale też przez oży- wione kontakty w organizacjach międzynarodowych. Przejawy aktywności obu stron były liczne. Przykładowo w 1999 r. w Warszawie odbyła się wystawa fotografi i „Spojrzenia na Wil- no” przygotowana przez Muzeum Narodowe. W stolicy Litwy pokazany był plon Między- narodowego Triennale Grafi ki w Krakowie. Litwini zaprezentowali na Międzynarodowym Festiwalu Szekspirowskim w Gdańsku Ryszarda III w reżyserii Rimasa Tuminasa. W 2001 r. miały miejsce Dni Kultury Litewskiej w Polsce, związane z obchodami dziesiątej rocznicy nawiązania stosunków dyplomatycznych między oboma krajami. W maju 2005 r. swoje 10-lecie odchodziła Polska Galeria Artystyczna „Znad Wilii” w Wilnie. Zob. np. http://warszawa. gazeta.pl/warszawa/1,34861,399468.html (5 X 2013). 92 Adam Banaszkiewicz

Na koniec przypomnieć należy, że 9 III 2005 r. podpisana została Umowa o wzajemnym uznawaniu dokumentów uprawniających do podejmowania studiów wyższych oraz uznawaniu okresów studiów, tytułów zawodowych, stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki57. Umowy dotyczące współpracy w dziedzinie prawa. Jeżeli chodzi o umowy, które można ogólnie określić jako umowy dotyczące współpracy w dziedzinie prawa, stwierdzić należy, że z Litwą zawarta została Umowa o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i kar- nych58. Dnia 4 IV 2000 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o współpracy w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej i innych poważnych przestępstw59. W październiku 2005 r. podpisano Porozumienie w sprawie współpracy w zwalcza-

57 Umowa między Rządem RP a Rządem Republiki Litewskiej o wzajemnym uznawaniu doku- mentów uprawniających do podejmowania studiów wyższych oraz uznawaniu okresów studiów, tytułów zawodowych, stopni naukowych i stopni w zakresie sztuki, Wilno, 9 marca 2005 r., M.P. z 2005 r., nr 71, poz. 979. 58 Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych, sporządzona w Warsza- wie dnia 26 stycznia 1993 r., Dz.U. z 1994 r., nr 35, poz. 130. W ramach postanowień ogólnych w przedmiotowej umowie uregulowano kwestie takie jak: ochrona prawna, udzielanie pomocy prawnej, tryb porozumiewania się, języki używane we wzajemnym obrocie, zakres pomocy, treść i forma wniosku o udzielenie pomocy prawnej, wykonanie tego wniosku, ochrona świadków i biegłych, doręczanie pism, koszty pomocy prawnej, informacje o prawie, ustalanie adresów i innych danych, przekazywanie przedmiotów i wartości dewizowych, uznawanie dokumentów oraz przesyłanie aktów stanu cywilnego i innych dokumentów. Następnie uregulowane w niej zostały sprawy z zakresu prawa osobowego (zdolność prawna, zdolność do czynności prawnych itp.), sprawy z zakresu prawa rodzinnego (małżeństwa, stosunki między rodzicami i dziećmi, opieka i kuratela), sprawy majątkowe, sprawy spadkowe oraz sprawy z zakresu prawa pracy, zagadnienia dotyczące kosztów procesu i ułatwień procesowych oraz uznawania i wykonywania orzeczeń oraz sprawy karne (przejęcie ścigania karnego, wyda- nie w celu ścigania i wykonania kary, postanowienia szczególne dotyczące pomocy prawnej w sprawach karnych, wykonywanie orzeczeń sądowych w sprawach karnych). 59 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej i innych poważnych przestępstw, sporzą- dzona w Warszawie dnia 4 kwietnia 2000 r., Dz.U. z 2002 r., nr 22, poz. 213. W umowie tej strony zobowiązały się do współpracy między właściwymi organami państwowymi w zakresie zapobiegania przestępczości zorganizowanej i innym poważnym przestępstwom, ich zwalczania oraz ujawniania sprawców przestępstw. Wymieniono przy tym kilkanaście rodzajów przestępstw, których współpraca ta ma w szczególności dotyczyć oraz trzy dodatkowe zakresy współpracy. Co szczególnie istotne, wśród przestępstw zwalczanych w pierwszej kolejności wymieniony został terroryzm. Przypomnieć należy, że przedmiotowa umowa sporządzona została w kwietniu 2000 r., a więc ponad rok przed „eskalacją terroryzmu” i podjęciem na szerszą skalę środków zaradczych, w tym również środków prawnych. Współpraca ma być prowadzona przede wszystkim poprzez wymianę wszelkiego rodzaju informacji niezbędnych do zastosowania środków zapobiegających popełnianiu przestępstw oraz służących ich zwalczaniu. Poza tym w przedmiotowej umowie wymienione zostały organy mające utrzymywać ze sobą kontakty, których celem jest wykonywanie tej umowy. Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 93 niu przestępstw fi nansowych60. Z kolei 14 III 2006 r. podpisana została w Wilnie Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i innych przestępstw oraz współdziałaniu na terenach przygranicznych61. Polska i Litwa w latach 1991-2007 zawarły również konwencję konsularną62. Konwencja ta liczy sobie 49 artykułów. Uregulowano w niej kwestie typowe dla

60 Porozumienie między Ministrem Finansów RP a Służbą Dochodzenia Przestępstw Finansowych przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Republiki Litewskiej w sprawie współpracy w zwalczaniu przestępstw fi nansowych, Wilno, 20 października 2005 r. Zob. np. A. Stachura-Świeżawska, Stosunki traktatowe Polski, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2006. 61 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpra- cy w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i innych przestępstw oraz współdziałaniu na terenach przygranicznych, podpisana w Wilnie dnia 14 marca 2006 r., Dz.U. z 2007 r., nr 177, poz. 1244. Na początku tej umowy stwierdzono, że strony, zgodnie z jej postanowieniami i przepisami prawa wewnętrznego swoich państw, zobowiązują się zacieśniać współpracę między właściwymi organami ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej i innych przestępstw oraz współdziałaniu na terenach przygranicznych. Współpraca będąca przedmiotem regulacji dotyczy w szczególności przestępstw: 1) przeciwko życiu i zdrowiu; 2) związanych z terroryzmem; 3) nielegalnego wytwarzania i obrotu środkami odurzającymi, substancjami psychotropowymi i ich prekursorami, zwany- mi dalej „narkotykami”; 4) nielegalnego przekraczania granicy państwowej i przemytu osób oraz innych przestępstw związanych z przekraczaniem granicy państwowej; 5) kradzieży oraz nielegalnego wytwarzania, obrotu i posiadania broni, amunicji, materiałów wybuchowych, substancji chemicznych lub biologicznych, materiałów promieniotwórczych oraz innych niebezpiecznych materiałów, w tym techniki wojskowej, technologii, usług i towarów podwój- nego zastosowania; 6) handlu ludźmi, a także bezprawnego pozbawienia wolności człowieka; 7) przeciwko mieniu, w tym kradzieży pojazdów i dóbr kultury, a także nielegalnego obrotu nimi; 8) fałszowania pieniędzy i innych środków płatniczych, dokumentów fi nansowych i pa- pierów wartościowych oraz innych dokumentów, a także wprowadzania ich do obiegu i po- sługiwania się nimi jako autentycznymi; 9) gospodarczych (przeciwko ekonomice i zasadom przedsiębiorczości) oraz nielegalnych operacji fi nansowych, w tym legalizowania dochodów pochodzących z przestępstw; 10) o charakterze korupcyjnym; 11) związanych z funkcjono- waniem systemów lub sieci informatycznych; 12) przeciwko środowisku; 13) sporządzania i rozpowszechniania przedmiotów o treści pornografi cznej, a także zmuszania do prostytucji. Strony zobowiązały się także do współpracy w zakresie: 1) poszukiwania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub uchylających się od odbycia orzeczonej kary; 2) poszukiwania osób zaginionych oraz podejmowania czynności związanych z identyfi kacją osób o nieustalo- nej tożsamości i nieznanych zwłok; 3) poszukiwania przedmiotów związanych z popełniony- mi przestępstwami; 4) ochrony osób uczestniczących w działaniach operacyjnych lub udziela- jących pomocy właściwym organom lub organom przygranicznym umawiających się państw. Podstawową formą współpracy jest wymiana różnego rodzaju informacji, m.in. o zorganizowanych grupach i związkach przestępczych, ich strukturach, charakterystycznych cechach działalności, a także osobach należących lub podejrzanych o przynależność do takich grup. 62 Konwencja konsularna między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską, sporządzona w Wilnie dnia 13 stycznia 1992 r., Dz.U. z 1994 r., nr 30, poz. 108. Przypomnienia wymaga, że w polsko-litewskim traktacie dobrosąsiedzkim z 26 IV 1994 r. o współpracy konsularnej nie było w ogóle mowy. 94 Adam Banaszkiewicz tego rodzaju aktów prawnych, a więc ustanawianie urzędów konsularnych oraz mianowanie członków urzędu konsularnego, ułatwienia, przywileje i immunitety członków urzędu konsularnego oraz funkcje konsularne. Rozwiązania przyjęte w przedmiotowej konwencji w zasadzie w niczym nie odbiegają od regulacji znaj- dujących się w konwencjach zawartych z innymi państwami. Pozostałe istotne umowy zawarte między Polską a Litwą w latach 1991- -2011. Dnia 24 I 1992 r. w Warszawie podpisane zostało Porozumienie w sprawie współpracy w dziedzinie ochrony środowiska63. Porozumienie to jest krótkie (skła- da się jedynie z pięciu artykułów). Na samym początku postanowiono, że umawiające się państwa będą współpra- cować na rzecz ochrony środowiska w sprawach wchodzących w zakres ich kompetencji i będących przedmiotem wspólnego zainteresowania, w szczególności w zakresie: 1) monitoringu wszystkich elementów środowiska; 2) przedsięwzięć mających na celu zapobieganie zanieczyszczaniu wód granicznych; 3) prawnych, a także ekonomicznych aspektów polityki środowiskowej; 4) uzgadniania lokali- zacji obiektów w strefi e przygranicznej mogących mieć wpływ na transgraniczne zanieczyszczenia środowiska; 5) współpracy służb inspekcyjnych ochrony środo- wiska szczebla centralnego i lokalnego. Poza tym w przedmiotowym dokumencie wskazane zostały podstawowe formy współpracy stron64. W marcu 1992 r. podpisana została Umowa o dwustronnej bezpośredniej współpracy naukowo-technicznej między Państwowymi Służbami Geologicznymi Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej65. W art. 1 tej umowy stwierdzono m.in. że bezpośrednia współpraca przewidziana umową będzie obejmowała wy- korzystanie wyników badań geologicznych dla ochrony środowiska. Dnia 18 III 1992 r. podpisana została polsko-litewska Umowa o międzynaro- dowych przewozach drogowych66. Dnia 7 VII 1992 r. podpisana została Umowa

63 Porozumienie między Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Rze- czypospolitej Polskiej a Departamentem Ochrony Środowiska Republiki Litewskiej w sprawie współ- pracy w dziedzinie ochrony środowiska, podpisane w Warszawie dnia 24 stycznia 1992 r. Zob. np. http://www.ecolex.org/server2.php/libcat/docs/TRE/Bilateral/Other/bi-21272.pdf (5 X 2013). 64 Wymieniono tutaj spotkania ekspertów i służb odpowiedzialnych za ochronę środowiska, spotkania konsultacyjne przedstawicieli obydwu stron, wspólną realizację zadań objętych planami współpracy, seminaria i sympozja, wymianę specjalistów, a także wymianę informacji, w tym w szczególności dotyczącej aspektów prawnych i organizacyjnych ochrony środowiska. 65 Umowa o dwustronnej bezpośredniej współpracy naukowo-technicznej między Państwowymi Służbami Geologicznymi Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej, sporządzona w War- szawie dnia 12 marca 1992 roku, http://www.ekoportal.gov.pl/opencms/opencms/ekoportal/ do_druku/index.html?page=|ekoportal|prawo_dokumenty_strategiczne|Konwencje|wspol- praca_dwustronna|index_old.html (5 X 2013). 66 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o międzynaro- dowych przewozach drogowych, sporządzona w Szczecinie dnia 18 marca 1992 r., M.P. z 2001 r., nr 46, poz. 751. Postanowienia tej umowy mają zastosowanie do przewozów podróżnych i ła- dunków, pochodzących z lub przeznaczonych na terytorium jednej strony, w tranzycie przez Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 95 o komunikacji kolejowej przez granicę państwową, a dnia 27 X Umowa o cywilnej komunikacji lotniczej. We wrześniu 1995 roku (1 IX 1995 r.) podpisana została Umowa o współpracy w dziedzinie morskiej żeglugi śródlądowej67. W lipcu 1993 r. podpisano Porozumienie o współpracy w dziedzinie pracy i polityki socjalnej (15 VII 1993 r.), z kolei we wrześniu 1994 r. Umowę o wzajemnym zatrudnianiu obywateli (26 IX 1994 r.)68. W czerwcu 1995 r. podpisana została Umowa o wczesnym powiadamianiu o awarii jądrowej oraz o współpracy i pomocy wzajemnej w dziedzinie bezpieczeń- stwa jądrowego i ochrony radiologicznej69. Dnia 12 XII 1995 r. Polska i Litwa podpisały Porozumienie o współpracy w dziedzinie Leśnictwa70. Dnia 14 II 1997 r. w Olicie podpisano Umowę o współpracy i wymianie młodzieży71. W czerwcu 1997 r. podpisane zostało Porozumienie o utworzeniu Komitetu Konsultacyjnego Prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej72. Dnia 14 IX 1997 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o współpracy w dziedzinie turystyki73. Dnia 4 IV 2000 r., a więc tego samego dnia, co umowa dotycząca zwalczania przestępczości zorganizowanej, podpisana została Umowa o współpracy i wzajemnej pomocy w przypadku katastrof, klęsk żywiołowych i innych poważnych wypadków74.

to terytorium oraz między państwem trzecim a terytorium drugiej strony i na odwrót, wyko- nywanych pojazdami zarejestrowanymi na terytorium jednej ze stron. 67 J. Kukułka, op.cit., s. 103. 68 Ibidem, s. 100, 103. 69 Umowa między rządem Rzeczypospolitej Polskiej a rządem Republiki Litewskiej o wczesnym powiadamianiu o awarii jądrowej oraz o współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej, Warszawa, 2 czerwca 1995 r., „Zbiór Dokumentów” 1995, nr 5. 70 Porozumienie między Ministerstwem Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Gospodarki Leśnej Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinie Leśnictwa, podpisane w Warszawie w dniu 13 grudnia 1995 roku. Zob. np. http:// www.ekoportal.gov.pl/opencms/export/sites/default/ekoportal/prawo_dokumenty_strate- giczne/Konwencje/wspolpraca_dwustronna/tresciumow/PorozumienieZMinistrRepLitew- skiej.pdf (5 X 2013). 71 J. Kukułka, op.cit., s. 104; http://biopal-eugen.blogspot.com/2008/02/polska-ukraina-1990- -2008.html (5 X 2013). 72 Porozumienie o utworzeniu Komitetu Konsultacyjnego Prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej i Republiki Litewskiej, Warszawa, 19 czerwca 1997 r., „Zbiór Dokumentów” 1997, nr 2. Komi- tet składa się z dwóch równoprawnych części: ze strony Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej – z Pełnomocnika Prezydenta i pięciu członków, ze strony Prezydenta Republiki Litewskiej – z Pełnomocnika Prezydenta i pięciu członków. Zasady działania Komitetu określa statut. 73 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinie turystyki, sporządzona w Wilnie dnia 14 września 1997 r., M.P. z 2002 r., nr 17, poz. 292. 74 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy i wzajemnej pomocy w przypadku katastrof, klęsk żywiołowych i innych poważnych wypadków, 96 Adam Banaszkiewicz

W maju 2004 r. podpisana została Umowa o realizacji Konwencji o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym75. Dnia 7 VI 2005 r. sporządzona została Umowa o współpracy w dziedzinie użyt- kowania i ochrony wód granicznych76. W dniu 1 VI 2007 r. podpisano Umowę o Polsko-Litewskim Funduszu Wymia- ny Młodzieży77. Celem tego funduszu jest wspieranie współpracy polskiej i litewskiej młodzieży dla budowania przyjaznej współpracy między Narodami Polski i Litwy. Honorowy patronat nad nim sprawują Premierzy obu państw78. Dnia 13 III 2008 r. podpisana została (tego samego dnia weszła w życie) Umo- wa o współpracy w dziedzinie pracy i polityki społecznej79. Dnia 12 V 2008 r. podpisano w Warszawie Umowę w sprawie wzajemnej ochrony informacji niejawnych80.

sporządzona w Warszawie dnia 4 kwietnia 2000 r., Dz.U. z 2004 r., nr 38, poz. 341. Jak sama nazwa wskazuje, w umowie tej uregulowano podstawowe zasady dobrowolnego udzielania pomocy podczas katastrof, klęsk żywiołowych i innych poważnych wypadków, zagrażających życiu i zdrowiu ludzi, mieniu lub środowisku naturalnemu, które nie mogą być w pełni lub szybko opanowane przez stronę zwracającą się o pomoc. 75 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o realizacji Konwencji o ocenach oddziaływania na środowisko w kontekście transgranicznym, podpisana w Warszawie dnia 27 maja 2004 r., M.P. z 2005 r., nr 13, poz. 238. 76 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinie użytkowania i ochrony wód granicznych, sporządzona w Białowieży dnia 7 czerwca 2005 r., M.P. z 2012 r., poz. 188. 77 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o Polsko-Li- tewskim Funduszu Wymiany Młodzieży, podpisana w Płocku w dniu 1 czerwca 2007 r., M.P. z 2007 r., nr 91, poz. 990. 78 Jak wynika z treści art. 2 umowy, utworzony na jej podstawie fundusz realizuje swoje cele poprzez wspieranie i fi nansowanie: 1) wymian młodzieży polskiej i litewskiej; 2) projektów, przygotowywanych i prowadzonych przez organizacje inspirujące wymiany i inne inicjatywy młodzieży polskiej i litewskiej; 3) imprez, spotkań i innych inicjatyw młodzieży polskiej i litewskiej; 4) projektów informacyjnych, których celem jest inspirowanie współpracy kulturalnej, propagowanie tolerancji, lepszego zrozumienia i poznania się pomiędzy młodzieżą polską i litewską; 5) projektów, których celem jest wymiana i rozpowszechnienie przykładów dobrej praktyki między organizacjami, które realizują politykę młodzieżową i pracują z mło- dzieżą; 6) publikacji mających na celu zbliżenie między Narodami Polski i Litwy. 79 Umowa między Ministrem Pracy i Polityki Społecznej Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Zabezpieczenia Społecznego i Pracy Republiki Litewskiej o współpracy w dziedzinie pracy i polityki społecznej, Wilno, 13 marca 2008 r. Zob. np. H. Wielgus, Stosunki traktatowe Polski, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2009. 80 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej w sprawie wzajemnej ochrony informacji niejawnych, podpisana w Warszawie dnia 12 maja 2008 r., Dz.U. z 2009 r., nr 117, poz. 980. Umowę tę zawarto w celu zagwarantowania wzajemnej ochrony wszystkich informacji, które zostały zakwalifi kowane jako informacje niejawne zgodnie z prawem wewnętrznym jednej ze stron i przekazane drugiej stronie. Zgodnie z jej treścią przez informacje niejawne rozumieć należy informacje i materiały, które niezależnie od formy i sposobu ich wyrażania, także w trakcie ich opracowywania, wymagają ochrony Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 97

W październiku 2009 r. Polska i Litwa podpisały Umowę o współpracy w morskim i lotniczym poszukiwaniu i ratownictwie81.

Zakończenie

Nie może budzić wątpliwości pogląd, że znaczenie jednego państwa w polityce zagranicznej innego państwa znajduje swe odzwierciedlenie w liczbie zawartych przez te państwa umów dwustronnych. Jak łatwo zauważyć, w latach 1991-2011 Polska zawarła z Litwą znaczną ilość umów, w konsekwencji czego żadna z waż- nych dziedzin współpracy nie pozostała nieuregulowana. Unormowane zostały wszelkie kwestie dotyczące wspólnej granicy państwowej i współpracy transgranicznej, w tym współpracy euroregionalnej. Istotne znaczenie miały również współpraca gospodarcza, wojskowa i kulturalna, współpraca w dziedzinie prawa oraz stosunki konsularne obu państw. Przyczyny dynamiki polityki traktatowej, jaką Polska prowadziła wobec Litwy w ciągu ostatnich kilkunastu lat, upatrywać należy, po pierwsze w tym, że, jak wspomniano, z uwagi na to, że Litwa jest pań- stwem „młodym”, które powstało w następstwie wydarzeń mających swój począ- tek w roku 1989, zaistniała potrzeba regulacji pewnych kwestii od podstaw. Po drugie, potrzeba zawarcia niektórych umów wynikała ze specyfi ki stosunków polsko-litewskich i z pewnych zaszłości historycznych, ze względu na które istnieje potrzeba uregulowania określonych dziedzin współpracy (np. opieka nad miejscami pochówku i pamięci czy ochrona praw mniejszości). Po trzecie wreszcie, Polskę łączy z Litwą wspólna granica, z czego wynikła potrzeba regulacji wszelkich kwestii z tym związanych. Te trzy czynniki zadecydowały o wzajemnej aktywności politycznej obu państw i w konsekwencji o ilości zawartych umów.

przed nieuprawnionym ujawnieniem i które oznacza się zgodnie z prawem wewnętrznym stron odpowiednią do ich treści klauzulą tajności. W dokumencie, o którym mowa, określono odpowiadające sobie w obydwu państwach klauzule tajności, a ponadto uregulowano takie zagadnienia, jak: oznaczanie informacji niejawnych, podmioty stanowiące krajowe władze bezpieczeństwa, zasady ochrony informacji niejawnych, kontrakty związane z dostępem i zasady przekazywania takich informacji, jak również ich kopiowania, tłumaczenia i niszczenia, dostęp do informacji upoważnionych przedstawicieli jednego z umawiających się państw od- bywających wizytę w drugim państwie, skutki naruszenia przepisów dotyczących ochrony informacji niejawnych, zasady pokrywania kosztów związanych z wykonaniem umowy, konsultacje krajowych władz bezpieczeństwa oraz rozstrzyganie sporów dotyczących interpretacji lub wykonywania przedmiotowej umowy. W ramach postanowień końcowych unormowano kwestie dotyczące okresu jej obowiązywania, wejścia z życie i dokonywania zmian w jej treści. 81 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Litewskiej o współpracy w morskim i lotniczym poszukiwaniu i ratownictwie, Wilno, 19 października 2009 r. Zob. np. H. Wielgus, Stosunki traktatowe Polski, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 2010. 98 Adam Banaszkiewicz

Od współpracy „w teorii”, „na papierze”, odróżnić należy realny i aktualny stan stosunków polsko-litewskich. Mimo osiągniętych rezultatów pamiętać należy o tym, że pewne zagadnienia będące składową tych stosunków nadal wymagają precyzyjnej regulacji, w przypadku innych zaś, mimo iż zostały one ujęte w treści wiążących obie strony aktów prawa międzynarodowego, musi istnieć chęć dobrowolnego wykonywania zaciągniętych zobowiązań82.

Summary

Adam Banaszkiewicz

Th e treaties and the most important international agreements concluded by Poland with the Republic of Lithuania in the years 1991-2011

In his article, the Author deals with the state treaty relationship, which connected the Republic of Lithuania and the Republic of Poland in the years 1991-2011. In the fi rst instance, aft er having recalled the events accompanying the initia- tion of diplomatic relations and the problems that have arisen in bilateral relations, attention is most signifi cant with legal acts defi ning the reciprocal rights and obligations of both States, namely, „the Treaty on friendship and cooperation” from April 26, 1994. Th en focuses in turn on: the border agreements, the military agreements (sphere of defence and security), the economic agreements, the agreements concerning the cultural and scientifi c cooperation and the agreements concerning the law cooperation, fi nally, other important agreements concluded between Poland and Lithuania in the years 1991-2011. Th e article ends with a summary, in which the Polish-Lithuanian relations quality assessment was made of the treaties, which have arisen in the past twenty years, aft er Lithuania became an entity (actor) of international law, and assessing the eff ectiveness of the agreements concluded with that State in relation to the current situation and dynamics of the bilateral relationship.

82 Trzeba poprawić współdziałanie organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz służb celnych i granicznych obu państw, a także uruchomić współpracę pełnomocników do spraw dziedzictwa kulturowego. Jak już o tym była mowa, do podpisania pozostała umowa o pisowni imion i nazwisk osób należących do mniejszości narodowych. Problemem jest też kwestia pisowni nazw topografi cznych. Nie zakończono prac nad umową o opiece nad grobami i miejscami pamięci narodowej. Istniejąca sytuacja nie uległa zmianie od lat i nie zanosi się na to, by zmiana taka zaszła w dającej się przewidzieć przyszłości. W połowie roku 2012 stosun- ków Polski z Litwą nie można określić jako dobre. Szerzej na ten temat zob. np. http://publica. pl/teksty/stosunki-polsko-litewskie-diagnoza-i-wyzwania (5 X 2013). Traktaty i najważniejsze umowy międzynarodowe… 99

Adam Banaszkiewicz – dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, dr nauk prawnych w zakresie prawa, adiunkt w Wyższej Szkole Zarządzania i Bankowości w Poznaniu oraz w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania „Co- pernicus” we Wrocławiu

MIĘDZY ETNICZNOŚCIĄ A POLITYKĄ

Katarzyna Osuchowska

Relacje hindusko-muzułmańskie w wielokulturowym społeczeństwie indyjskim

Indie są dziś państwem pretendującym do grona światowych mocarstw, co stało się możliwe dzięki pokonaniu podziałów regionalnych i religijnych, i utworzeniu państwa stanowiącego realną siłę geopolityczną. Przywódcy ruchu narodowego, odnosząc się do istniejących więzi cywilizacyjnych, rozpoczęli pod koniec XIX w. mozolne budowanie wspólnej tożsamości narodowej. Wobec niemożli- wości utworzenia zunifi kowanego narodu, jedynym możliwym wyjściem stało się propagowanie tolerancji i pokojowego współżycia wszystkich grup, tak by pokonawszy religijne i regionalne uprzedzenia zjednoczyły się w celu odzyskania niepodległości. W wyniku tych działań doszło do wytworzenia się w Indiach specyfi cznego podejścia do wielokulturowości, która z jednej strony zapewniła państwu utrzymanie jedności po 1947 r., z drugiej jest krytykowana za niedocią- gnięcia i niekonsekwencję, szczególnie w obszarze religii. Wielokulturowość Indii jest faktem i najbardziej rozpoznawalną na świecie cechą indyjskiego społeczeństwa. Jest ona wynikiem historycznego kształtowania się indyjskiej cywilizacji, złożonej z wielu napływających od czasów antycznych na subkontynent indyjski składników. Współczesne państwo indyjskie wobec tak silnego zróżnicowania społeczeństwa, dążąc do osiągnięcia jedności i stabilno- ści nie ma innego wyjścia niż stosować politykę wielokulturowości. Wielokultu- rowość rozumiana jest jako zróżnicowanie religijne, językowe, rasowe, kastowe i regionalne, a także jako założenia i polityka państwa zmierzające do integracji narodowej. Sposób pojmowania wielokulturowości w Indiach, a więc i polityka prowadzona przez państwo, różnią się od podejścia zachodniego. Wielokulturowość w demokracjach zachodnich jest zazwyczaj zjawiskiem nowym, spowodowa- nym głównie stosunkowo niedawną imigracją z krajów o odmiennej kulturze, w Indiach zaś zróżnicowane społeczności funkcjonowały obok siebie już od sta- rożytności. Jak pisze Jan Kieniewicz, ze względu na m.in. położenie i warunki geografi czne, kolejne grupy ludności, będące przedstawicielami różnych kultur, religii i języków, które przez tysiące lat wlewały się na teren subkontynentu, nigdy 104 Katarzyna Osuchowska go nie opuszczały, wybierając koegzystencję1. Poszczególne grupy podlegały różnym bodźcom i wytworzyły różne kultury, jednak proces dyfuzji niektórych treści i wartości pozwolił na wytworzenie się cywilizacji indyjskiej2. Począwszy od pierwotnych mieszkańców, przez Ariów i muzułmanów, aż po pojawienie się Europejczyków i procesu globalizacji, mamy do czynienia z ciągłym kształtowa- niem się cywilizacji, do której wszystkie wymienione grupy i czynniki dodawały kolejne części składowe. Nie można dziś mówić o istnieniu w Indiach narodu w rozumieniu europejskim, ponieważ pomimo istotnych elementów łączących, wynikających ze wspólnej przeszłości historycznej i dzielenia części wartości kulturowych, społeczeństwo indyjskie stanowi raczej zlepek różnych społeczności3. W Indiach mamy więc do czynienia z istnieniem państwa, które stanowić ma ramę dla zbudowania wspólnoty narodowej poprzez wzmacnianie elementów łączących poszczególne społeczności, jednak z zachowaniem ich odrębnych toż- samości grupowych. Z powodu braku innych niekwestionowanych przez żadną z grup wartości wspólnych, na pierwszy plan wysuwa się najczęściej przywiąza- nie do ojczystego terytorium, zasada obywatelskości i odniesienia do cywilizacji indyjskiej (choć to ostatnie wywołuje kontrowersje). Specyfi ka obecnej sytuacji Indii związana jest także z brakiem silnych tradycji państwowych – subkontynent indyjski cechowało historycznie rozbicie polityczne i silne regionalizmy. W takiej sytuacji, dla utrzymania jedności państwowej, prowadzenie polityki wielokultu- rowości stało się bardziej koniecznością niż wyborem.

Wpływ Mahatmy Gandhiego i koncepcja sekularyzmu Nehru

Indyjska wielokulturowość ma wielu ojców, jednak dwiema najważniejszymi po- staciami, które przyczyniły się do jej ukształtowania są Mahatma Gandhi i Ja- waharlal Nehru. Gandhi zaszczepił w masach nie tylko zasadę ahinsy, ale także dzięki swojej charyzmie i konsekwencji w promowaniu tolerancji i tępieniu nega- tywnych zjawisk społecznych położył kamień milowy pod przyszłe, nowoczesne społeczeństwo indyjskie. Dzięki temu zyskał sobie dziś przydomek „ojca narodu”, a jego kult i idee są wciąż żywe. W momentach najtrudniejszych był on w stanie skłonić całe społeczeństwo – zarówno elity, jak i niewykształcone masy żyjące często w skrajnej nędzy, do powstrzymania się od przemocy wobec Brytyjczyków i siebie nawzajem. Gandhi zakładał, że istnieje tyko jeden, wielokulturowy naród indyjski:

1 J. Kieniewicz, Historia Indii, Wrocław 1985, s. 20-21. 2 Ibidem, s. 9. 3 J. Zajączkowski, Indie w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2007, s. 48. Relacje hindusko-muzułmańskie… 105

Hindustan należy do każdego, kto się tu urodził i wychował i nie ma żadnego innego kraju. Dlatego też, należy on do parsów, żydów, chrześcijan, muzułmanów i innych w takim samym stopniu jak do hindusów. Wolne Indie nie staną się Hin- du Radź, lecz Indian Radź, nie będą oparte na jakiejkolwiek religijnej większości, ale o reprezentantów wszystkich ludzi, niezależnie od ich religii.

Na szerzoną przez Ligę Muzułmańską teorię dwóch narodów (muzułmań- skiego i hinduskiego), zwykł odpowiadać, że skoro muzułmanie rekrutowali się spośród hindusów, to nie mogli wraz z religią zmienić przynależności narodowej. Gandhi był przede wszystkim przywódcą duchowym, a Nehru, jako pierwszy premier niepodległych Indii, stał się bezpośrednim twórcą podstaw ustrojowych państwa i arbitrem dla ścierających się interesów grupowych. Pomimo różnic ideologicznych był on pod wielkim wpływem Gandhiego i w każdej sytuacji brał pod uwagę jego opinię. Nehru stworzył swoją koncepcję sekularyzmu państwa, która stała się konstytucyjną zasadą Indii. Pomimo presji hinduskiego nacjonalizmu wybrał świeckość jako zasadę, która miała umożliwić odnalezienie się w ramach narodu każdego, kto odczuwał przywiązanie do indyjskiej cywilizacji. By powstrzymać tendencje odśrodkowe należało uczynić Indie państwem dla wszystkich – niezależnie od jakichkolwiek różnic. Sekularyzm Nehru miał złagodzić obawy mniejszości przed hinduską do- minacją i opiera się na haśle unity in diversity, oraz dwóch głównych zasadach: „sarva dharma samabhava” („równe traktowanie wszystkich religii”), oraz „dharma nirapekśata” („religijna neutralność”)4. Z postanowień konstytucji z 1950 r. wypływa zasada świeckości państwa, co nie oznacza całkowitego oderwania od religii, lecz przyznanie każdej z nich równych praw. Samo pojęcie nie zostało jednak wyraźnie zdefi niowane w konstytucji, w której zresztą występuje tylko dwa razy. Raz w preambule, w stwierdzeniu, że Indie będą „suwerenną, socjalistyczną, sekularną, demokratyczną republiką” i w art. 25, który upoważnia państwo do stanowienia praw „regulujących lub ograniczających ekonomiczne, fi nansowe, polityczne i inne świeckie działalności, które mogą być związane z praktyką reli- gijną”. Badacze zgadzają się jednak co do kwestii, że duch sekularyzmu jest ujęty w innych artykułach konstytucji5. Jeden z jej twórców, Hari Vishnu Kamath spre- cyzował indyjskie podejście do kwestii zróżnicowania kulturowego i sekularyzmu państwa w następujący sposób:

Państwo reprezentuje wszystkich ludzi, którzy żyją na jego terytorium, dlatego nie może sobie ono pozwolić na identyfi kowanie się jedynie z którąś z jego części (…). Z całkowitą pewnością uznaliśmy, że Indie powinny być państwem sekularnym

4 Ibidem, s. 6-7. 5 B. Rao, Between Promises and Performance. A Critique of Nehru’s Contribution to Secularism in India, „Journal of Asian and African Studies” 2006, vol. 41(4), s. 359. 106 Katarzyna Osuchowska

(…), ale państwo sekularne nie jest państwem bez Boga, niereligijnym, czy anty- religijnym6.

Badrinath Rao stwierdza, że na podstawie konstytucji wywnioskować można, że indyjski sekularyzm oznacza, iż państwo nie może ustanowić żadnej religii i jej praktykować, używać środków publicznych dla promocji jakiejkolwiek religii, i powinno zapewnić równość przed prawem wszystkim obywatelom niezależnie od kasty, klasy, rasy, płci, religii itd. Bezsprzecznym jest, że sekularyzm pozwolił na powstrzymanie komunalistycznych zamieszek po podziale kraju, jednak ma on wielu krytyków. Hinduscy nacjonaliści uważają, że w związku z absolutną przewagą liczebną hindusów (ok. 80%)7, Indie powinny określić się jako pań- stwo hinduskie, i że to sekularyzm przeszkodził w integracji narodu, ponieważ wykreował separatystyczny sposób myślenia pośród mniejszości8. Ostatecznie też, to właśnie hinduizm został poddany przez państwo największej ingerencji – afi rmacja niższych warstw społecznych i polityka egalitaryzmu uderza w podsta- wową zasadę tej religii, jaką jest kastowość9. Sam Nehru, z urodzenia hindus, nie przykładał zbyt wielkiej wagi do religii, preferował synkretyczną wizję indyjskiej kultury i doceniał wkład islamu w indyjskie dziedzictwo narodowe. Swoje rozumienie sekularyzmu sformułował on w następujący sposób:

oznacza to, że państwo, które uznaje równość wszystkich religii i daje im rów- ne szanse, jako państwo nie może sobie pozwolić na przywiązanie do któregoś wyznania lub religii, które wówczas stałoby się państwowym. Tam gdzie zdecydowana większość ludności przynależy do jednej religii, może ona wpływać do pewnego stopnia na klimat państwa. Pomimo tego, może ono pozostać niezależne wobec jakiejkolwiek religii. (…). Indie mają długą tradycję tolerancji religijnej. Jest to jeden z aspektów sekularnego państwa, jednak to nie wszystko. W państwie takim jak Indie, które ma wiele wyznań i religii, żaden prawdziwy nacjonalizm nie może zostać zbudowany inaczej niż na bazie sekularyzmu10.

Konstytucja zapewnia zarówno indywidualną wolność wyboru religii i rów- ność obywateli wobec prawa, jak i prawo grup do swobodnych praktyk kulturowych i religijnych. Jak podkreśla wielu badaczy (m.in. Anwar Alam, Harihar Bhattacharyya, Bihkhu Parekh), jest ona więc dokumentem o wielokulturowości,

6 H. Bhattacharyya, Multiculturalism in Contemporary India, „International Journal on Multi- cultural Societies” 2003, vol. 5, no. 2, s. 153. 7 http://censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx (23 XII 2013). 8 B. Rao, op.cit., s. 360 . 9 Tendencje modernizacyjne w hinduizmie występowały już wcześniej, a także były jednym z najważniejszych postulatów Gandhiego, nie można więc przypisywać tej zmiany tylko od- górnej polityce państwa. 10 Ibidem, s. 362. Relacje hindusko-muzułmańskie… 107 ponieważ zapewnia polityczne i instytucjonalne środki dla uznania zróżnicowa- nia społeczeństwa w ramach świeckiego państwa11. Ojcowie indyjskiej konstytucji nie sformułowali jednak żadnych wartości rdzennych mogących być przypisany- mi dla całego narodu12. Ostatecznym celem wskazanym w konstytucji jest zatem osiągnięcie narodowej harmonii i integracji w ramach wieloreligijnego, wielokulturowego, wielojęzykowego i wielorasowego społeczeństwa. Jednocześnie określa ona, że Naród Indyjski nie jest jedynie zbiorem jednostek, lecz składa się z dwóch poziomów – indywidualnego i grupowego. Naród Indyjski jest zatem wspólnotą indywidualnych obywateli, którzy są jednocześnie członkami grup, których od- rębność wynika z religii, języka, kultury lub przynależności etnicznej. Grupy te, podobnie jak jednostki, mają prawo do ochrony swych podstawowych praw. Stąd wynika rozdział praw na te, które są określane jako wspólne dla wszystkich indywidualnych obywateli, i na te, które dotyczą poszczególnych grup i mają na celu ochronę ich tożsamości13. Wpływ na sposób myślenia ówczesnych polityków miały również ich związki z Wielką Brytanią i kulturą europejską. Władza brytyjska opierała się na wyzysku ekonomicznym, dawała jednak wielu młodym Indusom szansę rozwoju. Więk- szość ówczesnych elit indyjskich została wykształcona w angielskich szkołach i była w znacznej mierze zanglicyzowana. Gandhi i Nehru odebrali wykształcenie w Anglii i tak jak pozostali działacze ruchu narodowego biegle posługiwali się językiem angielskim. Michael Brecher tak opisywał Nehru: „z urodzenia Hin- dus, ale z wykształcenia człowiek Zachodu, nowoczesny w swoich poglądach, ale ceniący indyjskie dziedzictwo – Nehru stał się symbolem tego, jakie indyjskie społeczeństwo być powinno: liberalne, humanistyczne, sprawiedliwe”14. Etos demokracji, prawa i równości wśród ówczesnych indyjskich decydentów był więc w pewnej mierze związany z ich silną westernizacją. Bidyut Chakrabarty stwierdza nawet, że idee narodowe elit indyjskich były w rzeczywistości oparte na modelach zachodnich i jedynie złagodzone i dostosowane do indyjskich warunków15. Praktyka indyjskiej polityki wielokulturowości wyraża się w odniesieniu pań- stwa do podstawowych problemów, z jakimi należało się zmierzyć po 1947 r.: sytuacji muzułmanów jako największej mniejszości, kwestii języka narodowego, języków regionalnych i edukacji mniejszości, oraz prawa cywilnego stosowanego wobec mniejszości religijnych.

11 S. K. Mitra, Constitutional Design, Democrating Vote Counting, and India’s fortuitous multiculturalism, „Heidelberg Papers in South Asian and Comparative Politics” 2001, no. 4, s. 6-7. 12 A. Alam , Muslim Minority, Multiculturalism and Liberal State: A Comparison of India and Europe, Erfurt 2007, s. 10. 13 http://www.ncm.nic.in/Constitutional_provisions.html (16 IV 2011). 14 M. Brecher, Nehru. A Political Biography, London 1960, s. 597, cyt. za: I. Lazari-Pawłowska, Nehru, Warszawa 1991, s. 84. 15 B. Chakrabarty, Indian Politics and Society Since Independence, New York 2008, s. 36. 108 Katarzyna Osuchowska

Ustanowienie języków ofi cjalnych i polityka językowa

Problem ustanowienia języka narodowego był także pośrednio związany z kwe- stią muzułmańską. W okresie ruchu narodowego podstawowym językiem komunikacji był angielski, a wielu działaczy Kongresu i indyjskich pracowników brytyjskiego aparatu administracyjnego nie znało języków indyjskich w ogóle, co według Mahatmy Gandhiego było przeszkodą w budowaniu tożsamości narodowej. Gandhi chciał określenia indoeuropejskiego języka hindustani (który łączył zarówno elementy perskie jak i sanskryckie) jako języka narodowego, ponieważ liczył, że stanie się on elementem łączącym hindusów i muzułmanów. Z czasem jednak coraz silnej zaczął rysować się podział na zwolenników hinduskiego hindi korzystającego z nawiązań do sanskrytu w procesie rozwoju języka i muzułmań- skiego urdu nawiązującego z kolei do języka perskiego – był to element rozwoju odrębnych tożsamości hindusów i muzułmanów16. Po odzyskaniu niepodległości konserwatyści hinduscy opowiadali się za usta- nowieniem jako języka państwowego hindi pisanego w alfabecie dewanagari – najlepiej w całych Indiach, albo przynajmniej na północy kraju. Muzułmanie mieszkający na północy posługiwali się jednak głównie urdu zapisywanym al- fabetem arabsko-perskim (nastalią)17. Sam Nehru był miłośnikiem urdu, jednak uległ większościowemu w Kongresie poglądowi o konieczności ustanowienia hindi jako języka integrującego naród. Uderzało to szczególnie w muzułmanów, ponieważ nieznajomość hindi zmniejszała ich szanse w ubieganiu się o stanowiska w administracji, byli oni także przywiązani do tradycji hindustani i urdu18. Współcześnie przyjęte zasady dotyczące nauki języków w szkołach stawia- ją urdu (również wiele innych języków mniejszości) w o wiele gorszej sytuacji w stosunku do hindi. Formuła nauczania trzech języków – hindi, angielskiego i większościowego języka w danym stanie19 powoduje, że poza placówkami pro- wadzonymi przez samych muzułmanów dostęp do nauki urdu i edukacji w tym języku jest ograniczony. Ponieważ język urdu jest jednoznacznie kojarzony z isla- mem, jego niski status we współczesnych Indiach odbierany jest przez muzułma- nów jako dyskryminacja ich kulturowego dziedzictwa. Konstytucja (art. 30) zapewnia prawo mniejszości religijnych i językowych do prowadzenia własnej edukacji, która w przypadku mniejszości religijnych zwolniona jest z części obwarowań (m.in. z rezerwacji miejsc dla niskich kast

16 D. Das, Indie. Od Curzona do Nehru i później, Warszawa 2009, s. 194. 17 B. Rao, op.cit., s. 374. 18 Ibidem, s. 375-376. 19 Wedle ofi cjalnych zaleceń, jeśli większościowym językiem jest hindi, jako trzeciego powinno się nauczać języka drawidyjskiego, w praktyce jednak najczęściej jest on zastępowany innym językiem, np. sanskrytem. Relacje hindusko-muzułmańskie… 109 i grup wykluczonych), którym podlegają instytucje hinduistycznej większości. Jest to z kolei dla hinduskich nacjonalistów jeden z przykładów dyskryminacji hinduizmu20.

Prawo rodzinne i spadkowe

Jak już wspominano, konstytucja Indii przewiduje podwójne podejście do kwestii mniejszości. Z jednej strony stara się zapewnić, że żadna z grup nie jest wykluczo- na, ani nie może być systematycznie pokrzywdzona w sferze publicznej, z drugiej – zapewnia każdej z nich autonomię umożliwiającą swobodne realizowanie swojego sposobu życia w sferze prywatnej21. Każda grupa może zachowywać własne prawa, nawet jeśli pozostają one w sprzeczności z zasadami uznawanymi przez większość, i nie mogą im one zostać odebrane bez jej zgody22. Ta zasada ma naj- większe przełożenie na stosowanie prawa cywilnego w Indiach, a w szczególności odnosi się do prawa rodzinnego i spadkowego, bowiem w tym zakresie wystę- pują największe różnice pomiędzy poszczególnymi społecznościami. Współcze- sne cywilne prawo indyjskie opiera się na zasadach przyjętych wśród hindusów, muzułmanów, chrześcijan i parsów. Wspólny kodeks cywilny może być stosowany wówczas, gdy obie strony zrezygnują z udziału w swojej społeczności, takie przypadki są jednak bardzo rzadkie. Jedynym miejscem gdzie funkcjonuje jeden kodeks prawa cywilnego (będący spadkiem po Portugalczykach) jest Goa. Choć art. 44 indyjskiej konstytucji deklaruje, że „państwo powinno starać się zapewnić jednolity kodeks cywilny na całym terytorium”, jak do tej pory nie udało się po- rozumieć w tej kwestii. W związku z silnym oporem wobec zunifi kowanego systemu praw, Nehru postanowił rozpocząć reformy od większości. Według Bhikhu Parekha, wynikało to z przekonania, że większość hinduistów ma zaufanie do państwa, dzięki czemu rozpoczynanie reform od większości stanie się dobrym przykładem dla mniejszości, które za nią podążą23. W latach 1955-56 uchwalono Hindu Marriage Act, Hindu Succession Act, Hindu Minority and Guardian- ship Act i Hindu Adoptions and Maintenance Act. Po raz pierwszy wprowadzono prawo kobiet do dziedziczenia (także wdów) i prawo do rozwodu. We wstępie Hindu Code Bills określały przymiotnikiem „Hindu” każdego, kto nie jest mu- zułmaninem, parsem lub chrześcijaninem, co oznacza, że podlegają mu oprócz hindusów także sikhowie, dżiniści i buddyści. Jest to do dziś sprawa sporna, gdyż

20 B. Parekh, Rethinking Multiculturalism: Cultural Diversity and Political Th eory, London 2000, s. 191-192. 21 G. Mahajan , Democracy, Diff erence and Social Justice, Oxford University Press, Delhi 1998, za: A. Ali, Case for Multiculturalism in India, „Economic and Political Weekly” 15 VII 2000. 22 B. Parekh, op.cit., s. 191-192. 23 Ibidem. 110 Katarzyna Osuchowska społeczności te uważają się za odrębne od hindusów. Indian Muslim Personal Law opiera się głównie na szariacie i nie zostało jak do tej pory zreformowane. Muzuł- manie są grupą najbardziej przeciwną jednolitemu prawu dla wszystkich, które według nich naruszyłoby ich prawa jako mniejszości. Stanowi to jednak wciąż przedmiot kontrowersji – konstytucja daje prawo równości każdemu, tymczasem w wyniku stosowania szariatu muzułmańskie kobiety są w o wiele gorszej sytuacji niż kobiety hinduskie czy chrześcijanki. Różne regulacje w zależności od wyzna- wanej religii spowodowały przypadki konwersji na inną religię w celu skorzysta- nia z praw przysługujących jej wyznawcom. Szczególnie częstym przypadkiem są konwersje mężczyzn podlegających Hindu Code na islam, w celu uniknięcia zakazu bigamii24. Dyskusja na temat uchwalenia jednolitego dla całego kraju prawa wciąż trwa (zobowiązuje do tego zresztą zapis w konstytucji). W chwili obecnej wydaje się jednak, że nie ma na to większych szans, gdyż poparcie społeczne dla istniejącego systemu wciąż jest duże25.

Muzułmanie w społeczeństwie indyjskim

Przedmiotem sporu pomiędzy hinduskimi nacjonalistami a zwolennikami tzw. synkretycznej wizji indyjskiej cywilizacji jest dziś kwestia, czy muzułmanów można uważać za jej równoprawnych współtwórców. Obok podstawowego pytania o historyczne uzasadnienie obecności muzułmanów w dzisiejszych Indiach, istnieje także problem ich własnej tożsamości i poczucia odrębności od hindu- sów. Z tego powodu islam, druga co do wielkości religia w Indiach, jest często przeciwstawiana hinduizmowi jako „element obcy”. Sam hinduizm uchodzi za religię nietolerancyjną wewnętrznie (ponieważ odrzuca część warstw społecznych jako nieczyste), ale tolerancyjną zewnętrznie – nie ma bowiem jednego ośrodka, ani uniwersalnej prawdy26. Pomimo historycznej tolerancji i tradycji wchłaniania przez hinduizm elementów innych religii i kultur, w łonie jego wyznawców narodziły się postawy skierowane przeciwko wyznawcom innych religii, przede wszystkim islamu i chrześcijaństwa. Te egali- tarne religie odrywały od hinduskiej społeczności głównie przedstawicieli niskich kast. Dla hinduskich konserwatystów jest to argument za odrzuceniem islamu

24 T. M. Th omas, op.cit., s. 1. W 1995 r. w sprawie Sarli Mudgal Sąd Najwyższy orzekł, że konwer- sja na islam i poślubienie innej kobiety bez rozwiązania poprzedniego małżeństwa zawartego według Hindu Code oznacza popełnienie bigamii. Jednak wciąż kwestia ta nie została ostatecznie rozwiązana, również dlatego, że „pierwsze żony” z reguły nie wnoszą sprawy do sądu z obawy przed swoimi mężami i konsekwencjami społecznymi. 25 S. K. Mitra, op.cit., s. 26. 26 J. Spinner-Halev, Hinduism, Christianity, and Liberal Religious Toleration, „Political Th eory” 2005, vol. 33, no. 1, s. 36-38. Relacje hindusko-muzułmańskie… 111 i chrześcijaństwa, których wyznawcy powinni powrócić do swojej rodzimej religii. Ze względu na liczebność muzułmanów to właśnie przeciw nim skierowana jest głównie krytyka ze strony zwolenników „hinduskości” Indii. Ideolodzy Hin- dutvy występują przeciwko zasadom zawartym w konstytucji, uznając, że ofi cjalna świeckość państwa to całkowicie niesłuszne negowanie dorobku hinduskiego, który powinien być podstawą dzisiejszych Indii ze względu na absolutną przewa- gę hindusów w społeczeństwie27. Teoria o istnieniu dwóch narodów na subkontynencie indyjskim zaczęła kształtować się w okresie panowania brytyjskiego, gdy rozwijał się ruch narodowy mający na celu uzyskanie niepodległości. Indie Brytyjskie zamieszkiwało ok. 100 mln muzułmanów, z których więk- szość popierała działania Ligi Muzułmańskiej mające na celu utworzenie własne- go, islamskiego państwa. Trudno określić, kto jako pierwszy zaczął formułować teorię o istnieniu dwóch narodów. Można uznać, że takie rozgraniczenie po raz pierwszy pojawiło się nie wśród muzułmanów, lecz wśród hinduskich nacjona- listów. Vinayak Damodar Savarkar, twórca hinduskiego nacjonalizmu, w swojej rozprawie „Hindutva – who is a Hindu?” wydanej w 1923 r., określił hindusów jako naród, muzułmanów zaś tylko jako społeczność. Muhammad Jinnah rozwi- nął tę tezę do teorii o dwóch narodach, która była odpowiedzią na obawy muzuł- manów przed hinduską dominacją28. Mushirul Hasan zwraca uwagę na fakt, że teoria Jinnaha bardzo długo była ogólnikowa i postrzegana raczej jako broń do politycznych targów. Gdy powstała Liga Muzułmańska, jej zamiarem początkowo nie była walka o odrębne państwo, jednak mniej więcej od lat 30. XX w. roz- poczęły się pierwsze próby wyraźnego rozgraniczenia hindusów i muzułmanów. W przemówieniu wygłoszonym w 1940 r. w Lahore Jinnah mówił:

(…) Niezwykle trudno jest zrozumieć, dlaczego nasi hinduscy przyjaciele nie potrafi ą zrozumieć prawdziwej natury islamu i hinduizmu. To nie są religie w pro- stym tego słowa znaczeniu, ale różniące się od siebie i całkowicie odrębne porządki społeczne. Twierdzenie, że hindusi i muzułmanie wytworzą kiedykolwiek wspólny naród jest tylko marzeniem. (…) Hindusi i muzułmanie posiadają inne religie, zwyczaje i literatury. Nie żenią się między sobą, nie jadają razem i w rzeczywistości przynależą do dwóch odrębnych cywilizacji, które opierają się na przeciwstawnych ideach i koncepcjach (…). Połączenie dwóch takich narodów w ramach jednego państwa i postawienie jednego z nich w roli większości, drugiego zaś w roli mniej- szości, musi doprowadzić do wzrastającego niezadowolenia i ostatecznie destruk- cji każdej struktury rządowej jaką można by zbudować w takim państwie (…)29.

27 B. Chakrabarty, op.cit., s. 78. 28 B. Rao, op.cit., s. 360-391. 29 Przemówienie Muhammada Ali Jinnaha na zjeździe Ligi Muzułmańskiej, Lahore 1940, tłum. własne, http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00islamlinks/txt_jinnah_lahore_1940. html (13 X 2012). 112 Katarzyna Osuchowska

Do rozłamu między obiema grupami mocno przyczynili się też sami Brytyj- czycy, którzy w konfl ikcie pomiędzy muzułmanami a hindusami widzieli szansę na osłabienie ruchu narodowego i usprawiedliwienie dla swojej obecności. Wła- dze kolonialne popierały zazwyczaj te żądania muzułmanów, w których widzia- no szansę na rozbicie Kongresu. Faworyzowano Ligę Muzułmańską, a później opcję podziału kraju, licząc na współpracę z nowym państwem Jinnaha. Nie- którzy komentatorzy uważają nawet, że Jinnah obawiał się marginalizacji swojej własnej pozycji w Indiach, jeśli premierem zostałby Nehru, dlatego wolał dopro- wadzić do powstania dwóch państw. Powstanie Bangladeszu w 1971 r. również wskazywało, że sama religia nie była wystarczającym spoiwem dla indyjskich muzułmanów. Wyznawcy islamu zamieszkiwali zwarcie dwa przeciwległe końce Indii Bry- tyjskich, a także jako mniejszość w praktycznie każdym ich zakątku. Całkowite rozdzielenie obu grup było więc niemożliwe. Po podziale w Indiach pozostało 35 mln muzułmanów, większość z nich dlatego, że nie mieli pieniędzy na przeniesienie się, lub też dlatego, że nie identyfi kowali się z koncepcją dwóch naro- dów30. Na nowej granicy indyjsko-pakistańskiej doszło do krwawych zamieszek, które pochłonęły według szacunków ok. miliona ofi ar. W wyniku wielkiej migracji miejsce zamieszkania zmieniło 10 mln osób, co spowodowało też problem uchodźców, którzy po przeniesieniu się, w wielu przypadkach, zostali bez środ- ków do życia31. Muzułmanie, którzy pozostali w Indiach, znaleźli się w trudnej sytuacji. W niektórych częściach kraju ujawniły się tendencje nacjonalistyczne i komuna- listyczne, spowodowane szokiem po zamieszkach, które wybuchły po podziale. W samym Kongresie i rządzie znajdowali się politycy o skrajnie hinduskich po- glądach. W najludniejszym stanie Uttar Pradesh, którym rządził Govind Ballabh Pant, zamknięto mniejszościom drogę do posad rządowych i policji, a także odebrano fi nansowanie szkołom nauczającym w urdu. Nehru był przeciwny takim działaniom, nie był jednak w stanie im zapobiegać. Jak ocenia Mushirul Hasan, większość muzułmanów, którzy pozostali w Indiach wierzyła jednak w hasło świeckości państwa i widziała w nim swoją przyszłość32. Należy zwrócić jednak również uwagę na to, że większość najaktywniejszych liderów muzułmańskich wyjechała do Pakistanu i mniejszość islamska została pozbawiona silnego przy- wództwa33. Muzułmańscy politycy Kongresu uważani byli za polityków słabych i kompromisowych. W obawie o utratę pozycji politycznej unikali stanowczych

30 B. Rao, op.cit., s. 367. 31 P. Lament, M. Zobeniak, Indie – Pakistan – Kaszmir, [w:] Indie w XXI wieku, wybrane problemy, A. Potyrała, M. Skobrtala (red.), Poznań 2009, s. 162. 32 M. Hasan, Adjustment and Accommodation: Indian Muslims aft er Partition, „Social Scientist” 1990, vol. 18, no. 8/9, s. 52-53. 33 B. Rao, op.cit., s. 379. Relacje hindusko-muzułmańskie… 113 wypowiedzi i protestów w imieniu muzułmanów34. Przygotowując listy kandyda- tów w wyborach preferowano tych polityków, którzy nie nagłaśniali kłopotliwych dla państwa problemów. Jednocześnie Kongres starał się przyznawać muzułmań- skim politykom funkcje państwowe aby przyciągnąć poparcie wyznawców islamu i pokazywać się jako wspierająca ich siła polityczna35. Największymi islamskimi organizacjami politycznymi były Jamiyat al-ulama-i Hind, oraz Jamaat-i Islami. Jamiyat współpracowała ściśle z Kongresem i utożsamiała się z sekularyzmem i ideą „złożonego narodu”. Jamaat przekształciła się w organizację skrajną, prze- ciwstawiającą się reformom społecznym i przeniosła swoją działalność do Paki- stanu. Społeczność islamska pozostawała podzielona, a poszczególne organizacje polityczne obierały sobie różne cele i nie współpracowały ze sobą ani na poziomie lokalnym, ani krajowym. Większość muzułmanów popierała więc Kongres pod przewodnictwem Nehru36. Sytuacja ta utrzymywała się do połowy lat 70. XX w. Stan wyjątkowy wprowadzony przez Indirę Gandhi i wzrost komunalizmu spo- wodowały, że muzułmanie zwrócili się w kierunku partii lokalnych37. Muzułmanie są rozproszeni na terytorium Indii. Stanowią większość na Lak- szadiwach (95%) oraz w stanie Dżammu i Kaszmir (ponad 67%)38. Najwięcej muzułmanów mieszka jednak w najludniejszym indyjskim stanie Uttar Pradeś – 31 mln, co stanowi około 18,7% jego mieszkańców. Większość muzułmanów zamieszkuje cztery stany – wspomniany Uttar Pradeś oraz Bengal Zachodni, Bihar i Maharasztrę. W każdym z trzech ostatnich mieszka ponad 10 mln mu- zułmanów. Keralę, Andhra Pradeś, Assam, Dżammu i Kaszmir, i Karnatakę zamieszkuje od 5 do 10 mln wyznawców islamu; Radżasthan, Gudżarat, Madhja Pradeś, Dźharkhand i Tamil Nadu od 3 do 5 mln, zaś Delhi, Harijanie, Uttaranćal jeden do dwóch milionów. Wszystkie duże stany są zamieszkiwane przez znaczną mniejszość muzułmańską, za wyjątkiem Pendżabu i Orissy, w których żyje ich mniej niż milion. Spośród 593 indyjskich dystryktów tylko 20 jest zamieszkiwa- nych w większości przez muzułmanów. W sumie, w dystryktach o większości mu- zułmańskiej mieszka 18 mln wyznawców islamu, co daje 13% spośród wszystkich mieszkających w Indiach. Pozostali stanowią w swoim otoczeniu mniejszość39. W latach 60. XX w. nastąpiła eksplozja demografi czna w Indiach, a największy przyrost ludności odnotowano właśnie wśród muzułmanów (z 47 mln w 1961 r. do 138 mln w 2001 r.). Średni wzrost populacji wyniósł więc dla całego społeczeństwa

34 M. Hasan, op.cit., s. 54-59. 35 B. Rao, op.cit., s. 380. 36 M. Hasan, op.cit., s. 54-59. 37 J. Zajączkowski, op.cit., s. 85. 38 Ibidem, s. 83. 39 Social, Economic and Educational Status of the Muslim Community of India, Prime Minister’s High Level Committee Cabinet Secretariat Government of India, [November] 2006, s. 29-30, http://iamc.com/reports/2006/pmhlc.muslims.pdf (3 V 2011). 114 Katarzyna Osuchowska

134%, dla muzułmanów zaś 194%. W stosunku do innych grup religijnych, ich udział w społeczeństwie zwiększył się z 10,7% w 1961 r. do 13,4% w 2001 r.40, co często służy nacjonalistom hinduskim do straszenia „muzułmańską bombą demografi czną”. Obecnie muzułmanie wciąż są rozproszeni i nie ma jednej organizacji, która mogłaby ich reprezentować. Wynika to również ze zróżnicowania regionalnego – w zależności od miejsca zamieszkania posługują się innymi językami, a ich problemy i potrzeby są różne. Muzułmanie w wielu regionach są dyskryminowani i widoczna jest niereprezentatywność instytucji rządowych i edukacyjnych, szcze- gólnie w stanach zamieszkanych przez znaczącą mniejszość islamską. W armii i służbach związanych z bezpieczeństwem zatrudnionych jest proporcjonalnie mniej muzułmanów w stosunku do ich ogólnej liczby, niż przedstawicieli innych wyznań. Obawy przez muzułmańską „piątą kolumną” są wciąż żywe w wielu śro- dowiskach. Dlatego coraz częściej widoczna jest współpraca regionalnych partii muzułmańskich z partiami reprezentującymi niskie kasty, w celu walki z dys- kryminacją ze względu na pochodzenie. Rządowy raport Social, Economic and Educational Status of the Muslim Community of India z 2006 r. (tzw. „Raport Sachara”), nie pozostawił złudzeń o ekonomicznym i społecznym zacofaniu spo- łeczności muzułmańskiej. Z drugiej jednak strony nie należy także zapominać, że w historii Indii nie brakowało prominentnych osób publicznych i polityków wywodzących się z mniejszości, którym wielokulturowość umożliwiła rozwój i awans społeczny. Jak do tej pory np. spośród trzynastu indyjskich prezyden- tów, trzech wywodziło się ze społeczności muzułmańskiej41. Jak wskazuje Subra- ta Kumar Mitra, pomimo niedociągnięć, można więc dziś mówić o względnym sukcesie w budowaniu wielokulturowego narodu w ramach demokratycznego państwa42.

Summary

Katarzyna Osuchowska

Hindu-Muslim relations in multicultural Indian society

Th is paper presents how the Indian concept of multiculturalism was developing, especially during the time of Indian Independence Movement, and how the 1950 Indian Constitution from regulates issues connected with the minorities rights.

40 Ibidem, s. 28-29. 41 J. Zajączkowski, op.cit., s. 83-85. 42 S. K. Mitra, op.cit., s. 4. Relacje hindusko-muzułmańskie… 115

Since relations between Hindus – the majority, and Muslims – the biggest minority, are the most important to Indian multiculturalism, the article presents also practical aspects of realisation of the principles of the Constitution concerning the Muslim minority in India and its position in the contemporary Indian society.

Katarzyna Osuchowska – mgr stosunków międzynarodowych, doktorantka w Zakładzie Komunikowania Międzynarodowego w Instytucie Studiów Między- narodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

Paweł Sobik

Udział partii politycznych mniejszości węgierskich w państwach Europy Środkowej i Wschodniej w wyborach w latach 2011-2012

W wyniku ustaleń traktatu pokojowego w Trianon kończącego I wojnę światową, poza nowo utworzonymi granicami państwa węgierskiego znalazła się znacząca liczba Węgrów. Do dzisiaj w państwach graniczących z Węgrami, na terenach na- leżących przed 1920 r. do Korony Św. Stefana, pozostają zwarte skupiska osób de- klarujących narodowość węgierską. Uzyskanie przed ponad 20 laty suwerenności przez państwa zamieszkania poszczególnych mniejszości węgierskich, dało Wę- grom możliwość aktywnego udziału w życiu politycznym. Przejawem tego było powstanie różnego rodzaju partii politycznych, odwołujących się do węgierskości i deklarujących chęć działań na jej rzecz. Artykuł prezentuje udział partii politycznych mniejszości węgierskich w życiu politycznym państw sąsiadujących z Węgrami: Chorwacji, Rumunii, Serbii, Sło- wacji i Słowenii (bez Austrii). Wszystkie te państwa zamieszkuje autochtoniczna społeczność węgierska, której w różnych państwach stworzono różne warunki wyboru swoich przedstawicieli do parlamentów krajowych. W wyborach parlamentarnych przeprowadzonych we wszystkich wyżej wymienionych państwach w ciągu 12 miesięcy – między grudniem 2011 r. a grudniem 2012 r. – ugrupowania mniejszości węgierskiej zdobyły łącznie 47 mandatów. W artykule zostaną omówione warunki udziału partii politycznych mniejszości węgierskiej w wyborach w poszczególnych państwach, a także analizie będą poddane szczegółowe wyniki wyborcze przez nie uzyskane1.

1 Udział w wyborach stanowi jedną z form uczestnictwa politycznego (ang. political participation). Jego pozostałe formy to: (a) członkostwo w partii; (b) członkostwo w grupach nacisku; (c) bezpośrednie osobiste kontakty z legislatywą oraz (d) stałe zaangażowanie się w roz- powszechnianie opinii publicznej przez bezpośredni kontakt z innymi obywatelami. Zob. K. Opałek, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1993, s. 321. 118 Paweł Sobik

Liczebność mniejszości węgierskiej w państwach zamieszkania w świetle spisów powszechnych 2011 r.

Przedstawione w artykule państwa można podzielić na dwie grupy, na podstawie procentowego udziału mniejszości węgierskiej w społeczeństwie. W Rumunii, Serbii (bez Kosowa) i na Słowacji, Węgrzy stanowią największą mniejszość na- rodową danego państwa, w pozostałych przypadkach – zajmują dalsze pozycje. Poza Rumunią2, w pozostałych przypadkach główne obszary zwartego zamieszkiwania mniejszości węgierskiej przylegają bezpośrednio do granicy z Węgrami.

Tabela 1. Liczebność mniejszości węgierskich w poszczególnych krajach Europy Środkowej i Wschodniej w świetle spisów powszechnych z lat 1989-2011

spisy 2011 porównanie ze spisem 2011 inne państwo liczebność udział pkt liczebność udziałspisy liczba procent proc. 2001 16 595 0,37% – 2 547 – 15,3% – 0,04 pp Chorwacja 14 048 0,33% 1991 22 355 0,46% – 8 307 – 37,2% – 0,09 pp 2002 1 431 807 6,60% – 194 061 – 13,6% – 0,10 pp Rumunia 1 237 746 6,50% 1992 1 624 959 7,12% – 387 213 – 23,8% – 0,62 pp 2002 293 299 3,91% – 39 400 – 13,4% – 0,38 pp Serbia 253 899 3,53% 1991 337 479 4,16% – 83 590 – 24,8% – 0,63 pp 2001 520 258 9,68% – 61 791 – 11,9% – 1,18 pp Słowacja 458 467 8,50% 1991 567 296 10,76% – 108 829 – 19,2% – 2,26 pp

dane nie zostały 2002 6 243 0,32% –– –– –– Słowenia jeszcze ogłoszone 1991 8 000 0,42% –– –– ––

spis został 2002 156 566 0,32% –– –– –– Ukraina przełożony na 2013 1989 163 111 0,32% –– –– –– Źródło: opracowanie własne na podstawie danych urzędów statystycznych poszczególnych państw: http://www.dzs.hr/default_e.htm, www.insse.ro, http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/, http://portal. statistics.sk/, http://www.stat.si/eng/, http://ukrstat.org/en (29 VI 2013).

2 W przypadku Rumunii największymi skupiskami mniejszości węgierskiej są okręgi Covsana i Hurghita położone w centralnej części państwa. Bezpośrednio do granicy z Węgrami przy- legają skupiska mniejszości w okręgach Satu Mare, Arad i Bihor. Udział partii politycznych mniejszości węgierskich… 119

Spisy powszechne przeprowadzone w omawianych państwach w latach 2001- -2002 wykazały obecność w 6 omawianych państwach łącznie 2 424 628 osób de- klarujących narodowość węgierską. Stanowiło to o niemal 300 tys. osób mniej niż wykazały spisy przeprowadzane w latach 1989-1991. Ogłoszone w 4 państwach wyniki spisów przeprowadzonych w 2011 r. wskazują na utrzymanie spadkowej tendencji. W porównaniu z rokiem 1991, w Chorwacji liczebność mniejszości węgierskiej zmalała o 3/8, w Serbii i w Rumunii o blisko 1/4, zaś na Słowacji o niespełna 1/5. Notowane spadki wpisują się w ogólną tendencję spadku ludno- ści w omawianych państwach, lecz przedstawione w tabeli 1 wyniki wskazują na wyraźnie wyższy spadek liczby osób deklarujących w spisach narodowość węgier- ską, niż wynikałoby to z ujemnego przyrostu naturalnego.

Wybory do Zgromadzenia Państwowego Słowenii (4 XII 2011 r.)

Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Sło- wenia, w myśl Konstytucji3, posiada bikameralny parlament. W procesie legislacyjnym zasadniczą rolę odgrywa Zgromadzenie Państwowe (Državni zbor), pochodzące z wyborów bezpośrednich odbywających się co 4 lata4. W wyborach do izby niższej wybieranych jest 90 posłów. Zgodnie z Ustawą o wyborach do Zgromadzenia Państwowego5, 88 posłów pochodzi z głosowania na listy partyjne w 8 jedenastomandatowych okręgach, pozostałe dwa miejsca są zagwarantowane dla przedstawicieli autochtonicznych wspólnot narodowych: włoskiej i wę- gierskiej6. Kandydatów na posłów z ramienia wspólnot narodowych nominują uprawnieni do głosowania członkowie tych wspólnot w liczbie nie mniejszej niż 30. Do głosowania w jednomandatowych okręgach dla wspólnot narodowych uprawnieni są wyłącznie jej członkowie, na podstawie wcześniejszej deklaracji. Udział w głosowaniu na przedstawicieli wspólnot narodowych nie pozbawia gło- sujących prawa do oddania głosu na ogólnokrajowe listy partyjne. Z tego powodu, pewna grupa obywateli dysponuje w wyborach dwoma głosami. Głosowanie

3 Konstytucja Republiki Słowenii, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/slowenia-2.html (7 VI 2013). 4 Kompetencje izby wyższej – Rady Państwa, będącej reprezentacją interesów społecznych, gospodarczych, zawodowych i lokalnych, pochodzącej z wyborów pośrednich i niezwiązanej kadencją z Zgromadzeniem Państwowym – w procesie legislacyjnym są niewielkie. 5 Zakon o volitvah v Državni Zbor, http://www.uradni-list.si/1/content?id=76022 (8 VI 2013). 6 Konstytucja w art. 64 wyróżnia autochtoniczne wspólnoty włoską i węgierską nadając im określone prawa. W myśl art. 80, w skład Zgromadzenia Państwowego musi być zawsze wybrany jeden przedstawiciel wspólnoty narodowej włoskiej i jeden węgierskiej. 120 Paweł Sobik w okręgach jednomandatowych odbywa się na podstawie systemu głosowania preferencyjnego Bordy. Wyborcy szeregują kandydatów według własnej preferencji, przyznając im odpowiednią liczbę punktów. Zwycięzcą głosowania zostaje ten kandydat, który uzyska największą liczbę punktów. Wynik wyborczy7. Głosowanie w okręgu wspólnoty węgierskiej zakończyło się zwycięstwem László Göncza, dotychczasowego posła reprezentującego sło- weńskich Węgrów. Oddano na niego 68,54% głosów pierwszej preferencji (5135 punktów), zaś na jego rywala Dušana Orbana – 31,46% (2357 pkt)8. Göncz mandat posła sprawuje od 2008 r. (do tego czasu był dyrektorem Muzeum Wspólnoty Węgierskiej w Lendawie i przewodniczącym Stowarzyszenia Wspólnoty Naukow- ców Węgrów)9, gdy pokonał w wyborach Márię Pozsonec, która reprezentowała wspólnotę węgierską w parlamencie nieprzerwanie od 1990 r. Do udziału w wyborach w okręgu wspólnoty węgierskiej uprawnionych było 6 664 wyborców, spośród których w wyborach uczestniczyło 3 382. Frekwencja zanotowana wśród wspólnoty węgierskiej (50,75%) była o 15 punktów procen- towych niższa niż ogólnokrajowa, natomiast wyraźnie przewyższyła frekwencję zanotowaną w głosowaniu wspólnoty włoskiej (o 9 pp.)10. Wart odnotowania jest fakt, że frekwencja wśród wspólnoty węgierskiej sukcesywnie spada i w 2011 r. osiągnęła najniższy poziom od ogłoszenia przez Słowenię niepodległości11.

Wybory do Zgromadzenia Narodowego Chorwacji (4 XII 2011 r.)

Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Konsty- tucja Chorwacji określa Zgromadzenie Narodowe (Sabor) jako „przedstawiciel- ski organ obywateli, sprawujący władzę ustawodawczą w Republice Chorwacji” (art. 70). Deputowani do Saboru wybierani są na kadencję czteroletnią, ich liczba – w myśl Konstytucji – musi zawierać się między 100 a 160 (art. 71)12.

7 Po upadku rządu Boruta Pahora, wybory przeprowadzone w 2011 r. miały charakter – pierwszy raz po 1992 r. – wyborów przedterminowych. 8 Predčasne volitve v državni zbor 2011, X. Volilna enota / 10. Választási egység, http://www.dvk- rs.si/arhivi/dz2011/rezultati/izidi_skupnosti.html (8 VI 2013). 9 Poslanke in poslanci, http://www.dz-rs.si/wps/portal/Home/ODrzavnemZboru/KdoJeKdo/ PoslankeInPoslanci/PoVolilnihOkrajih (9 VI 2013). 10 W głosowaniu w okręgu wspólnoty włoskiej siódmy raz z rzędu mandat posła uzyskał Rober- to Batelli, który członkiem Zgromadzenia Państwowego jest nieprzerwanie od 1990 r. 11 Arhiv volitev v Državni zbor RS, http://www.dvk-rs.si/index.php/si/arhiv-drzavni-zbor-rs (9 VI 2013) . 12 Konstytucja Republiki Chorwacji z 22 XII 1990 r., http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/chorwacja.html (6 VI 2013). Udział partii politycznych mniejszości węgierskich… 121

Szczegółowe przepisy odnośnie wyboru deputowanych określa Ustawa o wyborze deputowanych parlamentu Chorwacji13. Przewiduje ona wybór 151 deputowanych: 140 pochodzących z głosowania na listy partyjne na terytorium Chorwacji (wybieranych w 14 dziesięciomandatowych okręgach), 3 pochodzą- cych z głosowania na listy partyjne w diasporze oraz 8 przedstawicieli mniejszo- ści narodowych w głosowaniu większościowym. Artykuł 16 Ustawy wymienia mniejszości narodowe (łącznie 22), które mają prawo wyboru deputowanych we własnych okręgach. Mniejszości serbskiej zostały zagwarantowane 3 miejsca w Saborze, włoskiej i węgierskiej po 1, a także 1 deputowany reprezentować ma łącznie mniejszości: (a) czeską i słowacką; (b) albańską, bośniacką, czar- nogórską, macedońską i słoweńską oraz (c) austriacką, bułgarską, niemiecką, polską, romską, rumuńską, rusińską, rosyjską, turecką, ukraińską, wołoską i żydowską. Mandat deputowanego uzyskuje ten kandydat, który w danym okręgu uzyskał największą liczbę głosów (w przypadku okręgu serbskiego – trójka kandydatów). Od kandydatów do rejestracji wymagane jest przedstawienie 100 podpisów poparcia (bez konieczności zebrania ich wyłącznie wśród członków odpowiedniej mniejszości). Wyborcom, którzy na podstawie własnej deklaracji zostali w re- jestrze wyborców wpisani jako członkowie w/w mniejszości, w dniu głosowa- nia przysługuje prawo wyboru między oddaniem głosu na listy ogólnokrajowe w okręgu zgodnym z miejscem zamieszkania, lub oddania głosu na kandydatów w okręgu mniejszościowym. Wynik wyborczy. W wyniku głosowania, w 2011 r. mandat członka Sabo- ru odnowił Deneš Šoja, który różnicą 145 głosów (2441 przeciw 2296) pokonał Roberta Jankovicsa14. D. Šoja został do wyborów nominowany przez Związek Stowarzyszeń Węgierskich (MESz), zaś jego rywal przez Demokratyczny Zwią- zek Węgrów w Chorwacji (HMDK). Obaj kandydaci do wyborów stanęli także w 2007 r. (zwycięstwo Šoji)15. W 2000 r. mandat deputowanego uzyskał przedstawiciel Partii Liberalnej, zaś w 2003 r. – HMDK. W wyborach w okręgach mniejszości narodowych wzięło łącznie udział 45 116 wyborców, co stanowiło 18,04% wszystkich uprawnionych w nich do głosowania. Na podstawie opublikowanych przez Państwową Komisję Wyborczą danych nie

13 Act on Election of Representatives to the Croatian Parliament, http://www.sabor.hr/Default. aspx?art=2447 (6 VI 2013). 14 Konačni službeni rezultati izbora za zastupnike u Hrvatski Sabor utvrđeni i objavlje- ni 13 XII 2011, s. 36, http://www.izbori.hr/izbori/dip_ws.nsf/0/2DF9D413BA2DA73B- C125796500586759/$File/konacni_sluzbeni_rezultati_2011.pdf (6 VI 2013). 15 W wyborach 2007 r. wzięło także udział trzech kandydatów niezależnych. Šoja wygrał różnicą 65 głosów (uzyskał 2040 głosów, tj. 47,83%). Zob. Izvješce o provedenim izborima za zastupnike u Hrvatski Sabor, s. 25, http://www.izbori.hr/izbori/izbori07.nsf/izvjesceOProvedenimI- zborima.pdf (7 VI 2013). 122 Paweł Sobik jest możliwe wykazanie, jaki odsetek pozostałych uprawnionych do głosowania nie wziął udziału w wyborach (frekwencja ogólnokrajowa wyniosła 54,32%), jaki zaś zdecydował się na oddanie głosu na partie ogólnokrajowe w okręgu proporcjonalnym. Na niewielki udział mniejszości w wyborze przedstawicieli we własnych okręgach największy wpływ miało zachowanie przedstawicieli naj- liczniejszej chorwackiej mniejszości – Serbów, spośród których w okręgu mniej- szościowym głos oddało tylko 12,46% uprawnionych16. Na tym tle – w związku z wyrównaną walką kandydatów – procentowy udział mniejszości węgierskiej w wyborach (49,31%) osiągnął najwyższy poziom spośród wszystkich okręgów większościowych.

Wybory do Rady Narodowej Republiki Słowackiej (10 III 2012 r.)

Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Rada Narodowa Republiki Słowackiej, będąca „wyłącznym organem ustawodawczym i ustrojodawczym” (art. 72 Konstytucji)17, pochodzi z odbywających się co 4 lata wyborów powszechnych. 150 posłów jest wybieranych w ramach jednego okręgu wyborczego obejmującego obszar całego państwa, zaś mandaty są dzielone po- między te partie, które w wyborach przekroczą próg 5%. Dla mniejszości narodowych nie przewidziano żadnego preferencyjnego progu wyborczego18. Dla ugrupowań politycznych mniejszości węgierskiej pozytywne znaczenie odgrywa fakt nierozdzielania terytorium państwa na mniejsze jednostki wyborcze (oparte np. o granice samorządów terenowych). Podział administracyjny Słowacji obejmuje wertykalnie tworzone kraje, podczas gdy obszar zwartego zamieszkiwania mniejszości obejmuje horyzontalny pas równoległy do granicy z Węgrami. W poszczególnych okręgach głosy mniejszości węgierskiej ulegałyby rozproszeniu i defaworyzowałyby partie przy podziale mandatów. Ugrupowania mniejszości węgierskiej na słowackiej scenie politycznej. W latach 1998-2009 głównym reprezentantem politycznym mniejszości węgier- skiej była Partia Węgierskiej Koalicji (MKP), która w kolejnych wyborach po 1998 r. uzyskiwała odpowiednio 15, 20 oraz ponownie 20 mandatów poselskich

16 Poza wyznaczeniem przedstawicieli do okręgu mniejszościowego, w wyborach w okręgu proporcjonalnym Niezależna Demokratyczna Partia Serbska (SDSS) wystawiła swoje listy w okręgu nr 9 (największe miasto: Zadar) i uzyskała 7 795 głosów. 17 Ústava Slovenskej Republiky, http://www.nrsr.sk/web/Static/sk-SK/NRSR/Doc/zd_usta- va_2012.pdf (13 VI 2013). 18 Zákon o voľbách do Národnej rady Slovenskej republiky, http://www.infovolby.sk/data/_media/ Zakon%20o%20volbach%20do%20NR%20SR.pdf (14 VI 2013). Udział partii politycznych mniejszości węgierskich… 123 i w latach 1998-2006 współtworzyła koalicje rządowe pod kierownictwem Miku- láša Dzurindy19. W 2009 r. grupa działaczy MKP pod przewodnictwem byłego lidera tej partii Beli Bugára doprowadziła do powstania nowej partii politycznej Most-Híd. Za- rzucając kierownictwu MKP radykalizm i eskalowanie napięć, partia stawia sobie za cel budowanie porozumienia pomiędzy narodem tytularnym i mniejszościa- mi narodowymi. Swój program partia kieruje do wszystkich obywateli Słowa- cji, bez względu na narodowość, czego symbolicznym przejawem jest przyjęta dwujęzyczna nazwa20. W wyborach w 2010 r. z list Mostu-Hídu startowali także przedstawiciele ugrupowań słowackich (Obywatelskiej Partii Konserwatywnej). Mając możliwość wyboru, w wyborach w 2010 r., środowisko węgierskie rozdzie- liło głosy pomiędzy obie partie, w wyniku czego Most-Híd uzyskał 8,13% głosów i 14 mandatów, zaś MKP z wynikiem 4,33% nie przekroczyła progu wyborcze- go21. W ten sposób liczba wybranych posłów narodowości węgierskiej w Radzie Narodowej spadła z 20 do 9 osiągając najniższy poziom w historii niepodległej Słowacji. Wynik wyborczy22. Głównym rozstrzygnięciem wyborczym w 2012 r. w śro- dowisku mniejszości węgierskiej było zachowanie status quo pomiędzy partiami Most-Híd i MKP. Partia B. Bugára zachowała status partii parlamentarnej uzy- skując 176 tys. głosów (6,89% i 13 mandatów), zaś Partia Węgierskiej Koalicji z wynikiem 4,28% (109 tys. głosów) ponownie nie przekroczyła progu wyborcze- go23. W porównaniu z wyborami w 2010 r. Most-Híd stracił 29,5 tys. głosów, zaś MKP osiągnęła niemal identyczny wynik (niższy o 155 głosów). Porównanie terytorialnego zróżnicowania głosów wskazuje na utrzymanie podstawowej różnicy w wynikach wyborczych obu partii: o ile Most-Híd w powiatach, w których poparcie dla niego nie przekroczyło wartości średniej dla całe- go państwa uzyskał 23,3% całkowitego wyniku wyborczego, tak dla MKP odsetek ten wyniósł 4,7% (w 2010 r. było to odpowiednio 22 i 5%). Warto zauważyć, że obie zdobywają ponadprzeciętne poparcie w podobnej liczbie powiatów (łączna

19 Na temat wcześniej działających partii mniejszości węgierskiej na Słowacji zob.: P. Sula, Mniej- szość węgierska w stosunkach słowacko-węgierskich po 1989 roku, [w:] Współczesna Słowacja. Sytuacja wewnętrzna i pozycja międzynarodowa, E. Pałka (red.), Wrocław 2010, s. 280-283. 20 Schválený program strany MOST-HÍD, http://www.most-Híd.sk/webfm_send/37 (13 VI 2013). Por. E. Pałka, Problematyka mniejszości narodowych na Słowacji, [w:] Współczesna Słowacja…, s. 223. 21 Počet platných hlasov odovzdaných pre politické strany podľa okresov a krajov, http://app.statistics.sk/nrsr_2010/sr/tab9okr.jsp?lang=sk (13 VI 2013). 22 Wybory przeprowadzone w 2012 r. miały charakter przedterminowy, po utracie przez rząd Ivety Radičovej większości w parlamencie i w konsekwencji decyzji parlamentu o skróceniu kadencji. 23 Počet a podiel platných hlasov odovzdaných pre politické strany, http://app.statistics.sk/ nrsr2012/menu/index.jsp?lang=sk (14 VI 2013). 124 Paweł Sobik liczba – 79): w 2012 r. było to 16 dla Mostu-Hídu i 15 dla MKP (w 2010 r. odpowiednio 16 i 15 – w niemal wszystkich przypadkach zjawisko to dotyczy tych samych powiatów), lecz w obu wyborach Most-Híd przekraczał próg 5% w 25 powiatach, podczas gdy MKP w 14. Podczas gdy MKP w 2010 r. uzyskało lepsze wyniki od Mostu-Hídu jedynie w dwóch powiatach (Veľký Krtíš i Trebišov), w 2012 r. partia wygrała z Mostem-Hídem prestiżowy pojedynek w Komárnie24, a także w Revúcy, Rimavské Sobocie i dwóch powiatach, w których zwyciężyła także przed dwoma laty25. W wyniku wyborów frakcję Mostu-Hídu w Radzie Narodowej utworzyło 13 posłów, w tym 4 Słowaków. Udział posłów narodowości węgierskiej we frakcji nie uległ więc zmianie w porównaniu z 2010 r.26

Wybory do Zgromadzenia Narodowego Serbii (6 V 2012 r.)

Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Zgro- madzenie Narodowe (Narodna skupština) jest jednoizbowym parlamentem Republiki Serbii, który tworzy 250 posłów wybieranych na 4-letnią kadencję27. Wszystkie mandaty dystrybuowane są między partie, które przekroczą próg 5% w głosowaniu w ramach jednego okręgu wyborczego obejmującego całe terytorium państwa. Komitety mniejszości uczestniczą w podziale mandatów bez ko- nieczności przekroczenia progu wyborczego (art. 81 Ustawy o wyborze posłów do Zgromadzenia Narodowego)28. Tym samym jedynym ograniczeniem dla uzyskania przez partie mniejszości narodowych mandatu jest naturalna kwota wyborcza wynikająca ze specyfi ki metody d’Hondta29.

24 Miasto ma charakter symbolicznej „stolicy” słowackich Węgrów. W przeprowadzonych w 2010 r. wyborach samorządowych, w których obie partie węgierskie wystawiły swoich kan- dydatów na burmistrza, wybrany został niezależny kandydat narodowości słowackiej (na Sło- wacji nie przeprowadza się II tury wyborów). 25 Počet platných hlasov odovzdaných pre politické strany podľa okresov a krajov, http://app. statistics.sk/nrsr_2010/sr/tab9okr.jsp?lang=sk, http://app.statistics.sk/nrsr2012/sr/tab9obv. jsp?lang=sk (14 VI 2013). 26 Abecedný zoznam poslancov, http://www.nrsr.sk/web/default.aspx?SectionId=60 (14 VI 2013). 27 Constitution of the Republic of Serbia, http://www.srbija.gov.rs/cinjenice_o_srbiji/ustav_ odredbe.php?id=217 (11 VI 2013). 28 Zakon o izboru narodnih poslanika, http://paragraf.rs/propisi/zakon_o_izboru_narodnih_po- slanika.html (13 VI 2013). Konstytucja Serbii w art. 100. mówi o konieczności zapewnienia parlamentarnej reprezentacji mniejszości narodowych. 29 Kwota wyborcza w 2012 r. wyniosła 0,326% (12 778 głosów), tj. była niższa niż prosty iloraz pojedynczego miejsca w parlamencie i całkowitej liczebności Zgromadzenia Narodowego (1/250). Udział partii politycznych mniejszości węgierskich… 125

Wynik wyborczy. W wyborach przeprowadzonych w 2012 r.30, Związek Wę- grów Wojwodiny (VMSz, lider: István Pásztor) zdobył 68 323 głosy (1,77%) i uzy- skał 5 mandatów w Skupštinie31. W porównaniu z wyborami w 2008 r. – przy mniejszej ilości zdobytych głosów (o 6551, tj. blisko 10%), lecz niemal identycz- nym ich procentowym udziale – VMSz zyskał jeden dodatkowy mandat32. 94% swojego wyniku partia uzyskała w Prowincji Autonomicznej Wojwodina, w skali której głos na nią oddało 6,34% wyborców. W skali Prowincji największe poparcie Związek zdobył w okręgach Północna Baczka (23,49%) oraz Północny Banat (21,50%). W żadnej z gmin partia nie uzyskała ponad 50% głosów, uzysku- jąc najlepsze wyniki w gminach Kanjiža (44,7%), Senta (39,1%, w obu przypadkach Północny Banat) oraz Bačka Topola (31,2%, Północna Baczka)33. Jedynymi partiami stanowiącymi dla Sojuszu konkurencję w środowisku węgierskim były Węgierski Związek Obywatelski i Demokratyczna Wspólnota Węgrów Wojwodiny34, które wraz z przedstawicielami innych mniejszości narodowych utworzyli listę wyborczą „Wszyscy Razem”. Wspólna lista uzyskała w wyborach jeden mandat, który objął Boszniak Emir Elfi ć. W Wojwodinie ugrupowanie zdobyło 0,28% głosów, 22-krotnie mniej od Związku35. W przeprowadzonych równolegle wyborach do Zgromadzenia Parlamentar- nego Prowincji Wojwodina, Związek Węgrów zdobył 62 272 głosów (6,15%), co przełożyło się na 7 mandatów. Lista „Wszyscy Razem” uzyskała 0,47%, co nie pozwoliło na uzyskanie reprezentacji w Zgromadzeniu36.

30 W tym samym dniu odbywały się także I tura wyborów prezydenckich oraz wybory lokalne. 31 Izveštaj o ukupnim rezultatima izbora za narodne poslanike Narodne Skupštine, http://www. rik.parlament.gov.rs/latinica/Rezultati/RezultatiRIK%20NP%20060512%20Lat.htm (13 VI 2013). Mandaty z ramienia Związku objęli: Árpád Fremond, Elvira Kovács, Bálint Pász- tor, Zoltán Pék oraz László Varga. Lider partii Pásztor zdecydował się na objęcie mandatu w Zgromadzeniu Parlamentarnym Wojwodiny, którego następnie został wybrany przewod- niczącym. 32 W wyborach w 2008 r. Alians wraz z mniejszymi ugrupowaniami węgierskimi utworzył wspólną listę wyborczą pod nazwą Koalicja Węgierska. 33 Избори за народне посланике у Народну Скупштину Републике Србије, одржани 6 V 2012 г., http://www.rik.parlament.gov.rs/cirilica/Rezultati/2012%20PARLAMENT%20po%20 opstinama.xls (14 VI 2013). 34 Na temat relacji pomiędzy głównymi partiami węgierskimi w Wojwodinie zob.: A. Jagiełło, Mniejszość węgierska w Wojwodinie, [w:] Badania wschodnie. Polityka wewnętrzna i między- narodowa, Z. J. Winnicki, W. Baluk (red.) [= Wschodnioznawstwo 2008], Wrocław 2008, s. 187-192. 35 Избори за народне посланике у Народну Скупштину Републике Србије… 36 Резултати избора за посланике у Скупштину Аутономне Покрајине Војводине одржа- них 6 V 2012 г., http://www.pik.skupstinavojvodine.gov.rs/docs/2012izvestajUkupniRezultat i.pdf (14 VI 2013). 126 Paweł Sobik

Wybory do Rady Najwyższej Ukrainy (28 X 2012 r.)

Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Rada Najwyższa jest jedynym organem władzy ustawodawczej na Ukrainie. Liczy 450 deputowanych. Przed wyborami w 2012 r., Rada Najwyższa Ukrainy zmieniła zasady ordynacji wyborczej37. Podobnie jak w wyborach w latach 1998 i 2002 wy- bór deputowanych miał dokonać się w oparciu o mieszaną ordynację wyborczą: po połowie członków Rady miało pochodzić z głosowania na listy partyjne (cały obszar Ukrainy stanowił jeden wielomandatowy okręg wyborczy) i z głosowa- nia w okręgach jednomandatowych. W głosowaniu na listy partyjne, komitetom mniejszości narodowych nie zostały przyznane żadne ulgi. Z punktu widzenia interesów mniejszości węgierskiej na Ukrainie, istotne znaczenie ma wytyczenie granic okręgów jednomandatowych w obwodzie zakarpackim. W wyborach w latach 1998-2002 granice okręgów przystawały do obszaru zwartego zamieszkania mniejszości węgierskiej: okręg z siedzibą w Be- rehowem38 obejmował południowy pas obwodu przy granicy z Węgrami. W tak zdefi niowanym okręgu, w 1998 r. mandat deputowanego uzyskał Miklós Ko- vács (Микола Ковач), przewodniczący Stowarzyszenia Kulturalnego Węgrów na Przykarpaciu39, zaś w 2002 r. przewodniczący Demokratycznej Unii Węgrów na Ukrainie István Gajdos (Іштван Гайдош), dyrektor administracji rejonu berehowskiego40. Wytyczone granice okręgów jednomandatowych na Zakarpaciu, przed wyborami w 2012 r., nie brały za podstawę granic okręgów z poprzednich wyborów. W porównaniu z wyborami w 2012 r. utrzymano siedziby 3 okręgów (Użhorod, Mukaczewo i Chust), w dwóch przypadkach zmieniono siedziby (Wynohradiw- Berehowe oraz Tiacziw-Rachiw), zlikwidowano zaś okręg z siedzibą w Irszinie, tworząc w jego miejsce okręg w Swalawie. Tereny należące do tej pory do okręgu Berehowe zostały rozdzielone do okręgów Użhorod nr 69 (m. Czop), Mukaczewo nr 69 (wschodnia część rejonu berehowskiego) i Wynohradiw nr 73. Dotychcza- sowa stolica okręgu, miasto Berehowe, znalazła się w okręgu nr 73, do którego

37 Закон України про вибори народних депутатів України, http://zakon4.rada.gov.ua/laws/ show/4061-17 (11 VI 2013). W wyborach w latach 2006 i 2007 deputowani byli wybierani w głosowaniu na listy partyjne w jednym okręgu obejmującym obszar całego państwa. 38 W wyborach w 1998 r. w obwodzie zakarpackim stworzono 5 okręgów, w 2002 r. – 6. W obu przypadkach do okręgu wchodziło miasto Berehowe, rejon berehowski oraz części rejonów użhorodzkiego (z miastem Czop), wynohradiwskiego, tiacziwskiego i chustskiego. W 1998 r. dodatkowo w okręgu znajdowała się część rejonu mukaczewskiego. 39 Виборчий округ № 72 Закарпатська область, http://www.cvk.gov.ua/pls/vd2002/webpro- c0v?kodvib=1&rejim=0 (10 VI 2013). 40 Gajdos formalnie w wyborach startował z listy Socjal-Demokratycznej Partii Ukrainy. W wyborach pokonał dotychczasowego deputowanego Kovácsa różnicą 1176 głosów. Виборчий округ № 72… Udział partii politycznych mniejszości węgierskich… 127 dołączono dodatkowo części rejonu irszawskiego nie mającego wspólnych granic z podstawową częścią okręgu41. W ten sposób zwarty obszar zamieszkania mniej- szości węgierskiej został rozdzielony. Wynik wyborczy. Do wyborów w okręgach jednomandatowych swoich kan- dydatów zdecydowała się nominować Partia Węgrów Ukrainy „KMSz”42, bez wy- stawiania listy partyjnej na szczeblu ogólnokrajowym. Poszczególni kandydaci KMSz w wyborach nie odegrali znaczącej roli. Najlepszy wynik uzyskał lider partii i były deputowany M. Kovács, który w okręgu Wynohradiw uzyskał poparcie 10,41% (7963 głosów) i zajął trzecie miejsce. W okręgu Użhorod kandydat KMSz Wasyl Brenzowycz uzyskał czwarty wynik (7761 głosów; 7,73%), zaś w okręgu Mukaczewo 4. miejsce zajął Gejza Gulacsi (7498 głosów; 10,59%)43. Zmiana granic okręgów nie może być jednak uważana za przyczynę nieuzy- skania przez mniejszość węgierską reprezentacji parlamentarnej. W granicach okręgu Berehowe z 2002 r. łączny wynik kandydatów KMSz stanowił 11 341 gło- sów (18,81%) i był on wyraźnie mniejszy niż wyniki kandydatów Partii Regio- nów (21 899 głosów) czy Jedynego Centrum (16 300)44. Dla porównania I. Gaj- dos, uzyskując mandat w Radzie Najwyższej, zdobył 32 255 głosów. Potencjał wyborczy partii węgierskiej na Zakarpaciu, zmniejszony arbitralnym wykro- jeniem okręgów, nie okazał się wystarczający, by uzyskać reprezentację parla- mentarną. Z uwagi na to, że kandydaci KMSz uzyskali ponad połowę głosów na terenach, które nie wchodziły w 2002 r. w skład okręgu Berehowe, przy wytyczeniu granic okręgów podczas następnych wyborów odpowiadających obszarowi zamieszkiwania mniejszości węgierskiej, wybór kandydata-Węgra nie może być wykluczony.

Wybory parlamentarne w Rumunii (9 XII 2012 r.)

Uwarunkowania prawne udziału mniejszości węgierskiej w wyborach. Rumu- nia jest krajem o parlamencie bikameralnym45. Izbę niższą tworzy Izba Depu- towanych (Camera Deputaţilor), wyższą – Senat (Senatul). Ustawa o wyborach

41 Закарпатська область. Одномандатні виборчі, http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2012/ WP023?PT001F01=900&PID100=21 (11 VI 2013). 42 Skrót od: „Stowarzyszenie Kulturalne Węgrów na Przykarpaciu” (z punktu widzenia Buda- pesztu, omawiany obszar znajduje się przed, a nie za łańcuchem Karpat). 43 Відомості про підрахунок голосів виборців в межах одномандатних виборчих округів, http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2012/wp039?PT001F01=900 (11 VI 2013). 44 Obliczenia własne na podstawie: Відомості про підрахунок голосів виборців в межах одно- мандатних виборчих округів, http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2012/wp039?PT001F01=900 (14 VI 2013). 45 Konstytucja Rumunii, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rumunia.html (11 VI 2013). 128 Paweł Sobik określa normę reprezentacji w Izbie Deputowanych 1 posła na 70 tys. mieszkań- ców, zaś w Senacie 1 senatora na 160 tys. mieszkańców46. Członkowie parlamentu wybierani są na podstawie znowelizowanej przed wyborami w 2012 r. ordynacji, która łączy elementy systemów większościowego i proporcjonalnego. Z uwagi na przyjęte rozwiązania przeliczania głosów na mandaty, możliwa jest dodatkowa alokacja mandatów dla partii, aby zapewnić proporcjonalność systemu. Konstytucja gwarantuje organizacjom zrzeszającym obywateli należących do mniejszości narodowych ułatwioną drogę zdobycia reprezentacji w Izbie Depu- towanych. Jeżeli ugrupowanie danej mniejszości nie uzyska 5% poparcia w skali kraju, a uzyska liczbę głosów nie mniejszą niż 10% tzw. naturalnego progu wy- borczego47, mandat posła uzyskuje ten spośród kandydatów ugrupowania, który uzyskał największą liczbę głosów. Wynik wyborczy. Główna węgierska partia – Demokratyczny Związek Wę- grów w Rumunii (RMDSz) – wybory do parlamentu zakończyła zdobyciem 380 tys. głosów (5,15%) w wyborach do Izby Deputowanych i 388 tys. (5,25%) w wyborach senackich. Łącznie partia uzyskała 18 mandatów poselskich i 9 se- natorskich48. W porównaniu z wyborami w 2008 r. partia straciła 65 tys. głosów w wyborach do Izby i 52 tys. w wyborach do Senatu oraz 4 mandaty poselskie. Zanotowany wynik był najgorszy w historii funkcjonowania partii na rumuńskiej scenie politycznej49. Inna węgierska partia – powstała przed wyborami Węgierska Partia Ludowa w Transylwanii (EMN) – w obu głosowaniach zdobyła mniej niż 1% poparcia50. Zysk mandatowy RMDSz największy był w okręgach z największym odset- kiem zamieszkujących je Węgrów: z okręgów Covasna i Harghita, podobnie jak w 2008 r., 7 na 9 parlamentarzystów reprezentuje RMDSz. W Senacie, przy tym samym wyniku mandatowym, partia straciła mandat w okręgu Mureş, zyskując w okręgu Kluż. W Izbie Deputowanych partia straciła, w porównaniu z wyborami w 2008 r., mandaty w okręgach Arad, Braszów, Kluż, jeden z trzech uzyskanych w okręgu Bihor (stolica: Oradea) oraz mandat uzyskany w głosowaniu diaspory. Jedynym okręgiem, w którym partia zdobyła nieuzyskany w 2008 r. mandat oka- zał się Timiş51.

46 Lege pentru alegerea Camerei Deputaților și a Senatului și pentru modifi carea și completarea, http://www.becparlamentare2012.ro/legislatie.html (11 VI 2013). 47 Iloraz łącznej liczby oddanych głosów i liczby okręgów w wyborach do Izby Deputowanych. 48 Rezultate fi nale, http://www.becparlamentare2012.ro/rezultate%20fi nale.html (12 VI 2013). 49 Dla porównania w 1990 r. partia zdobyła ponad milion głosów w wyborach do Senatu, 991 tys. do Izby Deputowanych i łącznie 41 mandatów. 50 Rezultate fi nale… 51 Parliamentary groups, http://www.cdep.ro/pls/parlam/structura (19 VI 2013); Grupuri parla- mentare, http://www.senat.ro/EnumGrupuri.aspx (19 VI 2013). Udział partii politycznych mniejszości węgierskich… 129

Podsumowanie

47 mandatów, które uzyskali przedstawiciele partii politycznych mniejszości wę- gierskich stanowi wynik gorszy o 4 mandaty w porównaniu z wyborami przepro- wadzonymi w omówionych państwach w latach 2007-2010. Również we wszystkich państwach spadła liczba głosów uzyskanych przez partie reprezentujące Węgrów. Podstawowym czynnikiem determinującym wyniki wyborcze przedstawio- nych ugrupowań jest liczebność mniejszości węgierskich w poszczególnych krajach. W ostatnich latach – we wszystkich przypadkach – odnotowywany jest sukcesywny spadek osób deklarujących w spisach powszechnych narodowość wę- gierską. Tym samym potencjalny elektorat partii chcących reprezentować interesy mniejszości ulega zmniejszeniu. Zwłaszcza w przypadku Rumunii pogarszające się rezultaty partii RMDSz mogą skutkować zmarginalizowaniem jej parlamentarnej reprezentacji do 1 przedstawiciela już podczas najbliższych wyborów. W każdym z omówionych krajów, w środowisku węgierskim dokonał się roz- łam polityczny skutkujący pojawieniem się nowych ugrupowań. Największe znaczenie dla wyniku wyborczego Węgrów ma on na Słowacji: pojawienie się partii „nowej”, ograniczyło rezultat mandatowy mniejszości węgierskiej. W przypadku Serbii i Rumunii partie „nowe” nie zdołały zagrozić dominacji partiom tradycyj- nym, obecnym w życiu politycznym od blisko 20 lat. Dodatkowo konkurentami partii węgierskich w walce o głosy wyborców są ugrupowania ogólnopaństwowe, które również cieszą się poparciem części omawianych społeczności. Rozwiązania ordynacji wyborczych sprzyjają mniejszościom węgierskim w Słowenii, Chorwacji (gwarancja mandatu dla Węgra w obu państwach) oraz Serbii (zwolnienie z progu). W przypadku Ukrainy, Węgrzy nie doczekali się w procesie wyznaczania granic nowych okręgów jednomandatowych zrozumienia dla swoich postulatów. W dwóch najbardziej istotnych dla łącznej liczebno- ści posłów narodowości węgierskiej państwach (oraz w państwach, w których na przestrzeni ostatnich lat, ugrupowania mniejszości były istotnymi dla powstania gabinetów partnerami koalicyjnymi): na Słowacji i w Rumunii, przyjęte rozwią- zania mogą być uznane za neutralne dla ugrupowań węgierskich, tak długo, jak przekraczają one próg wyborczy. 130 Paweł Sobik

Summary

Paweł Sobik

Participation of Hungarian minorities political parties in Central and Eastern Europe in 2011-2012 domestic elections

In all countries neighbouring Hungary (with the exception of Austria), reside signifi cant groups of indigenous Hungarian population. Th e article touches upon the issue of the political activity of Hungarians in their countries of residence. In various countries, diff erent ways of obtaining mandates in the parliament are introduced for representatives of national minorities. In the elections held between December 2011 and December 2012 in six countries neighbouring Hungary, parties that represent minorities’ interests won all together 47 MP seats, that is less than during previous elections. Th e lowering number of votes that those parties receive coincidence with the general decrease of people declaring Hungarian nationality, what censuses held in 2011 showed.

Paweł Sobik – mgr stosunków międzynarodowych, doktorant w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Anna Jagiełło-Szostak

Yugoslavs – vanished national group?

Introduction

Th e aim of this article is to thoroughly present the Yugoslavs during the period of the existence of Yugoslavia and shortly aft er its disintegration. It is very important to stress that author try to analyze the phenomenon of Yugoslavs understood as an national or ethnic group, not as nationality affi liated to the state. taking into account the defi nition of nation (by Oxford Dictionary): a large group of people united by common descent, history, culture, or language, inhabiting a particular state or territory, we can see that Yugoslavs would be a separate nation. In this sense the author seeks to describe shortly a historical background of the fi rst mention of names of Yugoslavs or Yugoslavia. Th en, in the light of censuses describes a group of Yugoslavs in the second Yugoslavia. Other signifi cant points are: the criteria for recognition as Yugoslav (such as language, age and the number of mixed marriages), also why the Autonomous Province of Vojvodina is where most Yugoslavs have tended to live. Furthermore an Author try to illustrate that Yugoslavs could have a split identity or divided loyalty to state. Th e entire process of developing the term „Yugoslav” was connected with ideas originating from the unifi cation of Southern Slavs. Th e fi rst such idea, called the Illirian movement, was brought to life in the 1830s by Ljudevit Gaj in Croatia. It was an idea aimed at the liberation of the Southern Slavs. Th e other was a Yu- goslav idea developed by Josip Juraj Strossmayer in the 1860s, which aimed for the emancipation of Slavs under the Austro-Hungarian and Ottoman powers. It also appeared in Croatia, but was devoted to attempts at unifying Yugoslavs, being mainly Serbs, Croats and Slovenians. Both initiatives were based primarily on culture (common language and history) and both were entirely utopian. Th ese ideas gave origin to the appearance of the term the „Yugoslav”. According to the Croatian historian Ferdo Šišić the question of the term Yu- goslav fi rst appeared among the Serbs of Vojvodina because they wanted to re- place the term – Ilirian. As he wrote, „Th e truth is that the term ‘Yugoslav’ is an equivalent of ‘Ilirian’ and that it fi rst appeared in Serbian literary circles, not in Croatian.” – He quoted the words of the politician Jovan Subotić who, in 1839 in 132 Anna Jagiełło-Szostak

Letopis of Serbian Matica, claimed that the word Ilir should be replaced by the word Yugoslav, and in the place of Ilirian literature should be the literature of the Southern Slavs. In the same year, another activist Teodor Pavlović (editor of the Letopis Matice), claimed that Croats and Serbs should have one name – „Yugo- slavs” (Jugosloveni) or „Yugosloven” (Jugoslav). What is more, in 1844 Matije Ban in the song Karađorđe1 used the word Yugoslavia (Jugoslavija) to describe the territory of the Southern Slavs. Four years later, during the Slavic Congress in Prague, the Southslavic section (jugoslovenska sekcija) was established, and one of the representatives of the congress, Pavel Šafarik, used the name Yugoslavs, instead of Iliri2. Signifi cantly, the fi rst attempt to depict the Yugoslav idea as a political idea was an article by Franjo Rački, Jugosljovjenstvo, published in Zagreb in 1860. Th is article explained the name which embraced Slavic nations inhabiting the territory called Jugoslovjenija. Th is territory stretched between the Soča river and the Marica river, and between the Adriatic Sea and the Black Sea. Th e fi rst step to unite the Southern Slavic Nations was the acceptance of the Serbo–Croatian language with equal use of two alphabets: Cyrillic and Latin. Th ere was also a plan to establish a Yugoslav Academy. Th e Polish historian, Piotr Żurek, wrote that,

according to Rački, the Southern Slavs should unite themselves in the territory of Austria within the Crown of Saint Stephen, and in this way they could infl uence their brothers on the opposite banks of the Sava River until unity is attained. In other words, Jugoslavenstvo was shown here as a creation of the Southern Slavs, a political and administrative element within the Habsburg monarchy, which would counterbalance the Hungarian element. Th e second phase was to spread this jugoslavenstvo to other Southern Slavic lands3.

Th us, the issue of the unity of Southern Slavs was pursued by Croats, Serbs and Slovenians. Likewise important was the grandson of Nikola Petrovic Njegoš4, Aleksander Karađorđević, who was possibly the fi rst person to formulate the words: „our Yugoslav nation”5 in London in 1915. Th e regent was acknowledged by a newspaper Jugosloven as the fi rst Yugoslav6.

1 F. Šišić, Nešto o imenu jugoslovenskom, „Jugosloven” [Decembar] 1931, no. 12, s. 100. 2 Ibidem, s. 101. 3 P. Żurek, Kontrowersje, implikacje i megalomanie związane z genezą idei jugosłowiańskiej, „Balcanica Posnaniensia. Acta et studia” 2009, XV, s. 137. 4 Nikoli Petrović Njegoš (1840-1921) – a duke of Montenegro in the period of 1860-1910, and then the King in the years of 1910-1918. 5 H. and Ch. Seton-Watson, Making of a New Europe, R.W. Seton-Watson and the last years of Austria-Hungary, London 1981, s. 157, cited for: N. Davies, Zaginione królestwa, Kraków 2010, s. 522-523, 534. 6 B. Vošnjak, Zajednica Ideje, Žrtava i Ujedinjenja, „Jugosloven” [Decembar] 1930, no. 12, s. 8. Yugoslavs – vanished national group? 133

Yugoslavs

Who are the Yugoslavs? It is very diffi cult to answer this question in a straight- forward manner. It should be stressed that in the history of Yugoslavia, no offi cial term for the Yugoslav nationality or nation ever even existed. It is thought that creating a Yugoslav national identity was a question of faith and personal will of the citizens of Yugoslavia. Additionally, there is strong feeling that the Yugoslavs were treated in certain periods (i.e. at the end of ’80 of 20th century) as an enemy who would destroy „common Yugoslav nationalism” (affi liated to the state), weaken an ethnicity and compromise specifi c local character. Perhaps it was for this reason they did not come forth as an offi cial nationality and that the Yugoslavs were neither featured in the fi rst Constitution of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians (SHS) (as with the preambles of the American constitution which open with: „We the People of the United States…”) nor in the censuses of 1921 and 1931. In the censuses of the interwar period and of the Federal People’s Republic of Yugoslavia (FPRY) in 1948, the Yugoslavs were also not to appear. Lašlo Sekelj claims that aft er World War II the idea of creating a Yugoslav nation7 did not exist. However, in the census of 31 III 1953 two categories appeared: „ethnically declared” and „ethnically undeclared”. Yugoslavs in the ‘ethnically undeclared’ group were recognised as people who did not specify their ethnic affi liation, but they admitted that they were Yugoslavs. Also in this category were people who used territorial affi liation instead of nationality, such as Bosnians and the dwell- ers of Istria or Dalmatia (thus similar to the situation in the 19th century USA where people were identifying as e.g. Pennsylvanian, rather than American). In addition, Muslims were able to acknowledge themselves as either an „ethnically declared” group with Serbian, Croatian, Albanian ethnicity, or as an „ethnically undeclared” group – without Yugoslav or other regional ethnicity8. In the census of 1961, a group of Yugoslavs appeared in the „ethnically undeclared” category. In this year they accounted for 1,7% of the population. But the term Yugoslav still did not infer separate nationality, but instead was used in the context of geopolitical and state membership9. An apt example of the discourse on Yugoslavs appeared in a questionnaire carried out by the weekly NiN in Serbia, in 1969. Th e magazine asked the question: „a Yugoslav – who is it?” (Jugosloven – ko je to?). Th e author observed that in the Statistical Yearbook of 1968, the column for the designation of Yugoslav was empty; which had a huge impact

7 L. Sekelj, SFRJ: U potrazi za političkom zajednicom 1968-1988, [w:] Identitet: Srbi i/ili Jugoslo- veni, L. Sekelj (ed.), Beograd 2001, s. 166. 8 Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka, H. Kamberović (ed.), Sarajevo 2009, s. 61. 9 P. J. Marković, Odnos partije i Tita prema jugoslovenskom i nacionalnom identitetu, [w:] Iden- titet…, s. 22. 134 Anna Jagiełło-Szostak on the creating of the questionnaire. Th is may suggest that the phenomenon of a Yugoslav people did not exist. Th e survey ran for a few months10. Meanwhile, the editorial offi ce of NiN and the newspaper Odjek from Sarajevo, organised a series of debates entitled: „How is the Yugoslav identity perceived in Sarajevo?” Th e editorial offi ce received letters mainly from Serbia, Croatia, and Macedonia. Th e reaction of Yugoslav citizens to the surveys was varied. Some did not see the point of such surveys, others were interested in developing a common mar- ket and economy and teaching two languages in school: mainly Slovenian and Serbo–Croatian. As one of the readers said, „it is easier to understand the French than the Slovenians”11. Th ese words could be evidence of the insuffi cient integration of the state and nation and of the process of forming a Yugoslav identity. Th e results of the questionnaire were nothing new, because they corresponded to offi cial state policy12. Furthermore, aft er 1968 (the survey being an exception) the problem of Yugoslav identity and its concept was considered taboo for politicians, as was treating the idea of Yugoslavia as a unitary entity, even more so when it came to nationalism among „ethnically declared” citizens of the Yugo- slav state13. Th e next census of 1971 concentrated on three categories: forming a Muslim nationality, forming Yugoslav affi liation or agreeing on local identities. Th at year Yugoslavs were in a group (formed for the fi rst time) called „ethnic origin not declared” (Nisu se nacjonalno izjasnili). Th is group also contained a category „regional affi liation” (regionalna pripadnost) and „unknown” (nepoznato) – in practice it was these people who declared themselves Yugoslavs14. At that time there were 273 077 (1,3%) Yugoslavs living in the country and 87% of them (275 883) were inhabitants of Bosnia and Herzegovina. Demonstrating that at this point there were two „ethnically undeclared” categories (Muslims and Yugoslavs) who were mixed. However, Muslims had been treated in a diff erent manner in previous statistics: in 1948 as an „ethnically undeclared” group, in 1953 as „ethnically undeclared” Yugoslavs, in 1961 as Muslims with ethnic affi liation and in 1971 as Muslims within the context of a nationality15. It should be stressed that Josip B. Tito16 made the decision to create a new Muslim nationality in order to tone down misunderstandings between Serbs and Croats. Additionally, as Francine.

10 L. Sekelj, op.cit., s. 67. 11 Ibidem, s. 68-69. 12 S. Ljuboja, Štampa o jugoslovenskom i srpskom identitetu, op.cit., p. 71. 13 L. Sekelj, op.cit., s. 171. 14 Statistički godišnjak Jugoslavije, Beograd 1973, s. 123. 15 Statistički godišnjak SFRJ, Beograd 1963, s. 21; D. Djošić, Jugosloveni u popisu 1981 r., Beograd 1988; Arhiv Srbije i Crne Gore, fond no. 406, fas. no. 93, jedinica opisa no. 345-346, s. 3-4. 16 Josip Broz Tito (1892-1980) – Chairman of the League of Communists of Yugoslavia 1936- -1980, 1st President of Yugoslavia 1953-1963, 1st Secretary-General of the Non-Aligned Movement 1961-1964. Yugoslavs – vanished national group? 135

Friedman stated, Muslims are the only national group wanting to unite Bosnia, while others seek to promote the idea of a Greater Serbia or Greater Croatia17. In the 1970s, the number of Yugoslavs in the republic of Bosnia and Herzegovina dropped from 275 883 (8,4%) to 43 796 (1,2%)18, which was with a result of new divisions in the census.

Table 1. Yugoslavs in the period of 19531981 (according to former Yugoslav republic and states established aft er collapse of Yugoslavia)

1953 1961 1971 1981 population % population % population % population % Bosnia and 891 000 5,3 275 883 8,4 43 796 1,2 326 316 7,9 Herzegovina Croatia 12 000 0,07 15 560 0,4 84 118 1,9 379 057 8,2 Montenegro 6000 0,04 1559 0,3 10 943 2,1 31 243 5,35 Macedonia 1000 0,006 1260 0,1 3652 0,2 14 240 0,7 Serbia with 81 000 0,5 20 079 0,3 123 824 1,5 441 941 4,7 regions Serbia without 65 000 0,4 11 699 0,2 75 976 1,4 272 050 4,8 regions Slovenia 1000 0,006 2784 0,2 6744 0,4 26 263 1,4 Vojvodina 11 000 0,06 3174 0,2 46 928 2,4 167 215 8,2 Kosovo 6000 0,04 5206 0,6 920 0,1 2676 0,2 Yugoslavia 992 000 5,8 317 125 1,7 273 077 1,3 1 219 024 5,4 Total 16 927 000 – – 20 522 972 – – population Source: From data given in: D. Djošić, Jugosloveni u popisu 1981, Beograd 1988; Arhiv Srbije i Crne Gore, fond br. 406, fas. br. 93, jedinica opisa br. 345-346, s. 14, 1-21; Đ. Borozan, Demografski identitet Srba i Hrvata u Jugoslaviji prema popisima stanovništva od 1921. do 1991. Godine, „Dijalog po- vjesničara – istoričara” 2003, no. 7, s. 165; Statistički godišnjak SFRJ, Beograd 1963, s. 336; Statistički godišnjak Jugoslavije, Beograd 1973, s. 83; Statistički godišnjak FNRJ, Beograd 1955, s. 54.

In the autonomous part of Serbia, the Vojvodina, the growth in the number of Yugoslavs was high – from 3174 in 1961 to 46 928 in 1971 (from 0,2% to 2,4%). A similar situation took place in Montenegro – in 1961 the population was 1559, but in 1971 it was 10 943, an increase from 0,3% to 2,1%. Such results were possible

17 F. Friedman, Bosna and Herzegovina. A polity on the brink, New York 2004, s. 123. 18 D. Djošić, op.cit., s. 4. 136 Anna Jagiełło-Szostak due to a new classifi cation (there appeared two groups: an ‘ethnically declared’ and an ‘ethnically undeclared’, with Yugoslavs in the latter group) which was used in the census of 198119. It is in fact hard to explain why they acknowledged themselves as Yugoslavs and why their number increased. Th e period between 1971-1981 was characterised by a virtual lack of discussion on Yugoslavs and the Yugoslav idea. A situation strongly related to the intensifi cation of nationalism and a lack of agreement on a common national policy. Th is problem was taken into consideration at the beginning of 1980s and was strictly related to the death of Marshal Tito and the new census. In 1981 the Yugoslavs in Yugoslavia constituted 5,4%20 of the society. It was the seventh „national” group mentioned in the census which amounted to 1 219 024 (a number which had increased fi ve fold from 1971). Th e 1981 census proved to be a cul- mination – Yugoslavs made up 8,2% of the declared population in Croatia and Vojvodina, 7,9% in BiH, 5,3% in Montenegro and 4,8% in Serbia proper (without autonomous regions). Th e lowest numbers were 1,4% in Slovenia, 0,7% in Macedonia and 0,2% in Kosovo. According to research done by Dragan Pantić from 1986, the number of young Yugoslavs in Serbia was 22% (70% of them were Serbs)21. In the period between 1971-1981, despite the lack of interest in the Yugoslav question, their numbers increased from 270 000 to 1 200 000 which was an eff ect of rising nationalism and the emergence of political and ethnic diff erences. In the period between 1981-1989, there was an almost certainty that the federation would collapse, hence the number of Yugoslavs radically decreased to about one third by 199122. Svetlana Ljuboja claims that this period could be described as „only about community” (ZAJEDNIŠTVO – stressed by Ljuboja) and that Yugo- slav socialist patriotism had been transformed into the cliché: ’Yugoslav patriotism’. As the newspaper Komunist explained, this phenomenon was not a love for the state, but for the community23. Th e huge drop in the number of Yugoslavs in Serbia and Croatia in 1991, was impacted by spontaneous or premeditated ethnic homogenisation within the national groups and rising Serbian and Croatian nationalism. Th us, the number of people not responding to national affi liation increased in this period. In the opinion of Đorđe Borozan this was related to the prevailing direction of ethnic relations, nationalism, and a vanishing „state” identity24.

19 Ibidem, s. 4-5. 20 Jugoslavija 1918-1989. Statistički Godišnjak, Beograd 1989, s. 149. 21 D. Pantić, Nacionalna svest mladih u SR Srbije bez SAP, Beograd 1987, s. 51. 22 Đ. Brozan, Demografski identitet Srba i Hrvata u Jugoslaviji prema popisima stanovništva od 1921. do 1991. Godine, „Dijalog povjesničara – istoričara” 2003, no. 7, s. 167. 23 S. Ljuboja, op.cit., s. 73-74. 24 Đ. Brozan, op.cit., s. 166. Yugoslavs – vanished national group? 137

Table 2. Yugoslavs in 1991, 2001, 2002, 2003 and 2011

1991 2001, 2002 and 2003 2011 State %% Bosnia and 242 682 5,6 –––– Herzegovina Croatia 104 728 2,2 21 801*) 0,49 331 – Montenegro 26 159 4,25 1860 0,3 1154 0,19 Macedonia – – –––– Serbia with 317 739 3,2 – – 23 303 0,32 regions Serbia without 312 595 2,5 80 721 1,8 regions Slovenia – – –––– Vojvodina – 8,7 49 881 2,45 Kosovo – 1,8 –––– Yugoslavia – 3,4 –––– Key: 2001 is related to Croatia, 2002 to Serbia without the Vojvodina regions and, 2003 Montenegro; *) In the population census in Croatia, Yugoslavs and Muslims were in the group called ‘others’. In this census Bosnians appeared the fi rst time: 20755 (0,47%); **) With Vojvodina. Source: data given in: Statistički Godišnjak/Ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine [2009], http:// www.fys.ba/statistickigodisnjak2009.pdf (5 X 2013); Državni zavod za statistiku [2009]. Statistički ljetopis, http://www.dys.hr/hrv_Eng/ljetopis/2009/PDF/00-im (5 X 2013); Statistički godišnjak Crne Gore, Podgorica 2009; Statistički godišnjak Srbije [2009]; Đ. Borozan, Demografski identitet Srba i Hrvata u Jugoslaviji prema popisima stanovništva od 1921. do 1991. Godine, „Dijalog povjesničara – istoričara” 2003, no. 7, s. 165; L. Sekelj, SFRJ: U potrazi za političkom zajednicom 1968-1988, [w:] L. Sekelj (red.), Identitet: Srbi i/ili Jugosloveni, Beograd 2001, s. 174; Popis stanovništva, domaćin- stava i stanova u Crnoj Gori 2011. Godine, s. 7; Statistički ljetopis Republike Hrvatske, Zagreb 2011, s. 107; Nacionalna pripadnost, http://webrzs.stat.gov.rs/WebSite/public/PublicationView.aspx?pKey- =41&pLevel=1&pubType=2&pubKey=1454 (15 XII 2013).

According to the 1991 census, aft er the disintegration of Yugoslavia, the largest numbers of Yugoslavs appeared in Bosnia and Herzegovina at 5,6%, followed by Montenegro – 4,25%, in Serbia with her provinces – 3,2%, in Serbia proper – 2,5%, in Croatia – 2,2% and in Kosovo – 1,8%. Th e autonomous region of Voj- vodina again became a place were the number of Yugoslavs was greatest and constituted 8,7% of the society. Th e next censuses from 2001 in Croatia, and 2002 in Slovenia and Macedonia, did not include the social groups described. Yugoslavs were only taken into account in Serbia in 2001 – 1,8%, and in 2003 in Mon- tenegro – 0,3%. Th e above data shows that the Yugoslav idea and the Yugoslav nation were highly linked to Serbia, which claimed the right to the heritage of 138 Anna Jagiełło-Szostak

Yugoslavia and Montenegro. Th e latter could almost be considered „Little Yu- goslavia” due to the diversity of nationalities revealed in the most recent census (such as: Montenegrin, Serb, Yugoslav, Albanian, Bosniak, Bosnian, Muslim, Bosniaks-Muslim, Montenegrin-Muslim, Montenegrin-Serb, Muslim-Bosniak, Muslim-Montenegrin, Serb-Montenegrin and others). In the last census of 2011, only 0,19% of the population of Montenegro considered themselves Yugoslavs25. Generally, the strongest Yugoslav identity, occurred in both of these republics – i.e. Serbia and Montenegro.

Yugoslavs in Vojvodina

Th e Autonomous Province of Vojvodina is an example of an area where Yugoslav identity was the strongest. In 1961 there were 3147 Yugoslavs, which was 0,2% of the population of Vojvodina, but their number (as was previously mentioned) increased to 46 928 (2,4%) in 1971. Ten years later there were 167 215 (8,2%) then, in 1991, 174 225 (8,7%) people claimed to be Yugoslavs. Hence, the largest number of Yugoslavs in Yugoslavia were in Vojvodina. Likewise, during the census in 1981, 154 407 Yugoslavs from Vojvodina declared that 90% of them used the Serbo-Croatian language as mother tongue, while 12 272 (7,3%) of were using the Hungarian language26. In 1991, the majority of Yugoslavs were living in the town of Bački Monoštor. It is worth recalling that this was the year, in the beginning of 1990s, which saw the zenith of nationalistic campaigns in Serbia, and in which war was about to break out. Th us, national minorities tried to advocate Yugoslav affi liation, so as to manifest their antinationalism and to hide their true ethnic origin, as well as for protection against hatred27.

Reasons for being Yugoslav

Why do people acknowledge themselves as Yugoslavs? Th ere have been a wide range of reasons for being Yugoslav in the period from 1918 to the present. One of the most signifi cant was opposition to a national/ethnical identity in order to avoid potential confl ict or appease a specifi c group nationalism. Th e crucial eff ect was perhaps the existence of double identity, which gave the possibility

25 Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori 2011. Godine, Podgorica b.r.w., s. 8-9. 26 In Vojvodina the largest national minority is Hungarians, which constitutes 15% of the two- -million population of Vojvodina. 27 M. Samaradžić, Tranzicija i manjine u Vojvodini, Zrenjanin 2002, http://www.kczr.org (20 III 2011). Yugoslavs – vanished national group? 139 of being Yugoslav while simultaneously a Croat, Serb, Slovenian, Macedonian, Montenegrin or Muslim. Th e threat of such a double identity was the simple possibility to transform identity from Yugoslav to Serb or Croat28, which brought about further religious and national confl icts. Th e creation of the Yugoslavs was also a process of assigning supporters of greater state and national unity under the guise of a new political identity29 and creates Homo Yugoslavicus. Being a Yugoslav was to demonstrate a class-based identifi cation with Yugoslavia and the creation of a socialist state with one prevailing nationality. Between 1971- -1981, there occurred the largest number of people who claimed themselves as Yugoslavs, and this was a time of regime change within the functions of the fed- eration30. Yugoslavs were also located in urban centres – over 20% in several Bosnians cities31. Th is was strictly related to their living in multinational regions such as Vojvodina and Bosnia and Herzegovina and to their participation in the political life of the country32. It was also an escape from discriminatory national realities and the huge results of nationalistic pressures33. Th erefore, the main cause of Yugoslav affi liation was almost certainly a sense of territorial affi liation, as well as an emotional relation to the state. Th e fi nal phase of Tito’s regime did not create a new Yugoslav identity, as a new ethnic group but consolidated just the state identity.

Who declared Yugoslav identity?

Th anks to research and analyses it is possible to show what kind of social groups the proponents of Yugoslav identity belonged to in the period from the 1950s to the 1980s. Self-determination was aff ected by a vast number of factors, such as: language, age and mixed marriages. Th e research is undoubtedly open to some question owing to the limited fi eld of study, including inconsistent measures of geographic, temporal and age factors. Th e claim of Serbo–Croatian (or Croatio-Serbian or Yugoslavian) as native language was unquestionably the strongest factor aff ecting Yugoslav affi liation.

28 N. Dugandžija, Diskurs o jugoslavenima, Beograd 1988; Arhiv Srbije i Crne Gore, fond no. 406, fas. no. 93, jedinica opisa no. 345-346, s. 6. 29 Ibidem, s. 4-5. 30 D. Djošić, op.cit., s. 2. 31 S. Jansen, Antinacionalizam. Etnografi ja otpora u Beogradu i Zagrabu, Beograd 2005, s. 206; G. Schopfl in, Th e rise and fall of Yugoslavia, [w:] Th e politics of ethnic confl ict regulation, J. Mc- Garry, B. O’Leary (eds.), London 1993, cited for: S. Jansen, op.cit., s. 186-187. 32 L. Sekelj, op.cit., s. 177. 33 N. Dugandžija, op.cit., s. 4. 140 Anna Jagiełło-Szostak

Table 3. Population Census according to native language from 1953 (in thousands)

Republics and autonomous regions

Language BiH FLRY Serbia regions Kosovo Croatia Slovenia Vojvodina Macedonia Montenegro Serbia without without Serbia

Serbo-Croatian 12 390 5390 4095 1047 248 3735 25 2813 37 390 Slovenian 1483 19 13 5 – 36 1420 8 1 1 Macedonian 931 26 10 11 4 2 – 1 902 – Albanian 780 561 40 2 519 1 – 1 188 28 Source: Statistički godišnjak FNRJ, Beograd 1955, s. 55.

With reference to the research from 1981, among the citizens of Serbia (proper), 93,1% stated that they used the Serbo-Croatian language (also known as the Yu- goslavian language), with 92,9% among Yugoslavs and 97,7% among Serbs. In Vojvodina, this language was used by 73,9% of the society, with 90,5% among Yugoslavs and 99,7% among Serbs. While in Kosovo just 19% of the society were using Serbo-Croatian, of which 62% were Yugoslavs and 99,8% Serbs34. Based upon the census of 1953, the Serbo-Croatian language was predominantly used in the area of Serbia, followed by Croatia, Bosnia and Herzegovina and Montenegro, with the lowest usage in Macedonia and Slovenia. Th is was connected with use of separate languages within the homogenous territories of these republics. In terms of age indicators, research from 1981 revealed that over 71,58% of declared Yugoslavs were under forty years old. Also in 1982, Yugoslavs constituted 17% of the students at the University of Novi Sad (8,2% of the entire population of Vojvodina)35. In the light of an opinion poll from 1990, before the total disintegration of the state, young people were putting Yugoslav interests before national ones (59% of those examined). Th ey also displayed a strong identifi cation with Yugoslavia as a political community but, in the researchers’ opinion, it was not possible to call them „Yugoslav youth”. Further research confi rmed that Yugoslav youth identifi ed strongly with the state (not with separate national group). Th e degree of identifi cation varied for each republic and was dependent on national affi liation – with Albanians and Slovenians having the weakest levels36.

34 D. Djošić, op.cit., s. 15-17. 35 L. Sekelj, op.cit., s. 176-178. 36 M. Vasović, Socijalno-psihološki aspekti formiranja jugoslovenskg identiteta, [w:] Identitet…, s. 116. Yugoslavs – vanished national group? 141

To conclude, the majority of Yugoslavs used the Serbo-Croatian language. As S. Jansen says, a national identity was a presence in everyday life; however its degree of importance varied throughout the individual republics. He also stated that national affi liation was not so important in Belgrade and that society there tried to overcome nationalism. In Zagreb however, nationality and nationalism were much more signifi cant and identity was recognised as „private nationality”37 as opposed to Vojvodnia and BiH where Yugoslavs had greater numbers. It is worth devoting more than a few words to the category of mixed marriages which, in the period between 1977-1981, constituted 13% of all marriages in Yugoslavia. Th e overwhelming amount of them were relationships between people of Serbian and Croatian affi liation (undoubtedly a result of linguistic and cultural proximity) with the fewest occurring between Slovenians and Albanians. Th is was also connected with the policy of Marshal Tito who, through secularisa- tion and the resettlement of citizens from republic to republic, contributed to the amount of mixed marriages38. According to Jansen, in 1981, 7,8% of marriages in Yugoslavia were mixed. Likewise Nikolai Botev, aft er analysing statistics, claimed that in the period from 1987-1989, 13,1% of marriages were exogenous. In Croatia mixed marriages num- bered 17,4%, in Serbia – 12,9%, in Kosovo – 4,7%, and in Vojvodina – 28,4%39. Th is meant that approximately 3 million people (at that time Yugoslavia had over 20 million inhabitants) were living in families with mixed national affi liation40. Similarly, according to Ruža Petrović, the total percentage of mixed marriages in Yugoslavia in 1981 was as follows (see table 4). In Vojvodina, the percentage of mixed marriages in 1971 was 27%, thus a great many people identifi ed themselves as Yugoslav. Ruža Petrović indicated that Vojvodina was the most heterogeneous part of Yugoslavia and the strongest assi- milation of ethnic groups was perceived there. She also claimed that Vojvodina is a region of Yugoslavia, and even of Europe as a whole, with the greatest percentage of mixed marriages. As she demonstrated, the census of 1981 showed a much greater lack of correlation between nationality and language in Vojvodina, than in comparison to other republics (Vojvodina 5,6%, Yugoslavia 3,3%, Serbia proper 2,8%, Kosovo 1,8%)41. What is more, the number of mixed marriages at the end of the 1980s increased by 1,1%.

37 S. Jansen, op.cit., s. 173-175, 176, 185. 38 D. Ćosić, Jugonostalgia, http://www.wprost.pl/ar/14162/Jugonostalgia/ (22 IV 2011). 39 S. Jansen, op.cit., s. 193; N. Botev, Where East Meets West: Ethnic Intermarriage in the Former Yugoslavia 1962-1989, „American Sociological Review” 1994, vol. 59, no. 3, s. 469, cited for S. Jansen, op.cit. 40 S. Jansen, op.cit., s. 193. 41 Ibidem; R. Petrović, Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd 1987, s. 60, cited for M. Sama- radžić, Tranzicija i manjine u Vojvodini, Zrenjanin 2002, s. 60, http:// www.kczr.org (20 III 2011). 142 Anna Jagiełło-Szostak

Table 4. Mixed marriages in Yugoslavia in 1981

Republics of Yugoslavia Percent of Mixed marriages in 1981 Yugoslavia 13.0 BiH 12.0 Montenegro 13.8 Croatia 17.0 Macedonia 8.2 Slovenia 10.9 Serbia 13.0 Serbia without regions 9.7 SAP Kosovo 6.1 SAP Vojvodina 27.3

Source: R. Petrović, Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd 1987, s. 60, cited for: M. Samara- džić, Tranzicija i manjine u Vojvodini, Zrenjanin 2002, s. 7, http://www.kczr.org (20 III 2011).

Summarising the Petrović research, the largest number of intermarriages was in Vojvodina, and the lowest in Kosovo. In general, Serbia was the place where mixed marriages were most popular. Th is level of intermarriage undoubtedly shows the nature of ethnic relations in the country. In accordance with Jensen’s observation, individuals of Serbian affi liation and from mixed nationally families, more frequently described themselves as Yugoslavs than those of Croatian affi liation, even if the latter had a positive attitude towards Yugoslavia42. In summation, during the history of Yugoslavia there was no referendum, plebiscite or vote of any sort in which the citizens could express their opinion about the future of the Yugoslavs or Yugoslavia. Over the years there were fewer and fewer Yugoslavs as more and more people acknowledged their traditional ethnic identity. Th e disintegration of Yugoslavia removed the option of having a Yugo- slav identity, and maybe even the Yugoslav nationality itself. Gone with them were the possibilities of bringing Yugoslavia, and the Yugoslavs, back to life.

Divided loyalty and split identity

All arguments described above are focused on the existence of split identity among the nations of Yugoslavia. In 1973, Nikola Rot and Nenad Havelka conducted research which showed that Yugoslav society (respondents were mainly

42 S. Jansen, op.cit., s. 212-213. Yugoslavs – vanished national group? 143 from Serbian secondary schools) displayed a „divided loyalty”43. Th e authors wrote that „divided or multinational bonds function simultaneously with personal bonds to ethnic group and social community”. Th is could be expressed through the assertion that people feel an affi liation to a given nation, but that this in no way distances them from other nations and political communities. Interestingly, research conducted in secondary schools in the 1970s in Vojvodina, revealed that 90% of that society showed a bond to the split nation44. Th en in the mid-1980s a project entitled „Problems of social structure and social awareness” (Problemi društvene strukture i društvene svesti) was conducted. In this case adults from various levels of society were examined. It confi rmed the previous research that a number of national ties existed in Vojvodina, and that 85% of adults showed „divided loyalty”45. In 1973, Nenad Rot and Nenad Havelka distinguished three types of identity appearing throughout Yugoslavia. Th e fi rst one was a „split enhanced Yugoslav bond” which manifested itself in a stronger loyalty towards Yugoslavia than to the respondent’s own nationality. Th e second type of „split Yugoslav bond” was characterised by the same approach to Yugoslavia and to a given nationality. Th e third one was the „limited Yugoslav bond” where personal bonds with one’s own nationality are much more signifi cant than with the Yugoslav community46.

Summary

Th e ethnic structure of the fi rst, second and third Yugoslavia was complicated. Th e dominant nationalities were Serb, Croat, Slovenian, Bosnian, Montenegrin and Macedonian. Th e Yugoslavs as separate national group did not appear in censuses between the Great War and World War II. Th ey were not mentioned aft er the war in the fi rst census of the SFRY in 1948. Th ere were two groups in the 1953 census – specifi ed and unspecifi ed. Yugoslavs as a group of people (shown in censuses in 1953 and 1961) appeared in the unspecifi ed group. Th e term „Yugoslav” was not used as a separate nationality but was rather seen as a state affi liation. In the culminating moment in 1981 the share of Yugoslavs, as to the population at large, was 5,5% in Yugoslavia. According to statistics, in 1991 the Yugoslavs constituted a larger number of people in BiH – 5,6%, than in Montenegro – 4,25%, or in Serbia proper and Croatia – 3,2% and 2,2% respectively. Likewise interesting are the censuses from

43 N. Rot, N. Havelka, Nacionalna Vezanost i vrednosti kod srednjoškolske omladine, Beograd 1973, s. 245. 44 M. Vasović, op.cit., s. 118. 45 Ibidem, s. 119. 46 N. Rot, N. Havelka, op.cit., s. 197-200. 144 Anna Jagiełło-Szostak

2002 in Serbia and 2003 in Montenegro which took into account Yugoslavs. Addi- tionally, in the 2001 census conducted in Croatia, Yugoslavs existed together with Muslims in a group called – „others” and they constituted 21 801 (0,49%)47. In the newest 2011 censuses of post-Yugoslav countries in Montenegro the number of Yugoslavs stands at 0,19%, in Croatia is just 331 people and in Serbia 23 303 (0,32%)48. It is worth mentioning that in 2009, the internet organisation „Our Yugosla- via” (Naša Jugoslavija) was established in Pula, whose main purpose was to sta- bilise relations among the peoples of the areas mentioned, as well as to keep alive the memory of the SFRY. As part of „Our Yugoslavia”, the Yugoslav Assotiation (Savez Jugoslovena) sought to perform activities that would allow introduction of the Yugoslav nationality to the census. Th e main reason was the conviction that all Yugoslavs had the right to participate in social organisations, show their Yu- goslav nationality in censuses and preserve their cultural identity and historical, artistic and literary heritage. Th e Yugoslav Association would like to begin a public debate on Yugoslav’s rights and their role in a democratic society. Th e website also provides the „Declaration on the Yugoslav nation” (Deklaracija o Jugosloven- skoj naciji) in several languages49. Undoubtedly initiatives such as Our Yugoslavia have positive aspects that could help preserve the memory of a common Yugoslav consciousness. I would venture to say that a united Europe, and the wide range of integrative initiatives posited by it, may eventually build a common consciousness of another dimension – just not a Yugoslav one.

Anna Jagiełło-Szostak – dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

47 Statistički ljetopis Republike Hrvatske, Zagreb 2012, s. 107. 48 Popis stanovništva, kućanstva i stanova 2011. Stanovništvo prema državljanstvu, narodnosti, vjeri i materinskom jeziku, „Statistička izvješća” 2013, s. 13; http://webrzs.stat.gov.rs/Web- Site/public/PublicationView.aspx?pKey=41&pLevel=1&pubType=2&pubKey=1454 (15 XII 2013). 49 Naša Jugoslavija, http://www.nasa-jugoslavija.org (15 VII 2011). Сергей Мисецкий

Казахстанская модель национальной политики

Введение

Казахстан является многонациональной страной, в которой проживает около 120-130 национальностей. Причинами такого полиэтнического со- става населения были переселенческая политика Царского правительства, репрессии проводимые сталинским режимом и политика освоения це- линных земель во времена Н. С. Хрущева. На момент распада СССР в Ка- захстане титульная нация не составляла большинства населения. Также распад СССР привел к возникновению многочисленных диаспор. Целью данной работы является оценка межэтнической ситуации в РК, правового статуса русского языка и прав национальных меньшинств. В работе будут также затронуты исторические аспекты, которые впоследствии повлияли на современную национальную политику Казахстана. Основным источни- ком информации для данной работы являлись нормативно-правовые акты Республики Казахстан: Конституция РК, Закон о языках, Стратегия Нацио- нальной Безопасности и другие. В период с 1993 по 1999 г. Казахстан покинуло около 1 млн. 124 тыс. че- ловек. Причинами массовой миграции были сложная экономическая и со- циальная ситуация в стране. Среди уехавших граждан были опасения по поводу вводимой политики „казахизации”, направленной на повышение статуса титульной нации, главным образом за счет популяризации казах- ского языка. Казахстан принял новую Конституцию в 1995 г., которая закре- пляет за казахским языком статус государственного, а русский становится официальным языком, позднее положение русского языка было также за- креплено в Законе о языках1. Таким образом, принятие новой Конститу- ции Казахстана, уменьшило число эмиграции населения. Однако в практи- ке политика „казахизации” проводится далее. В дальнейшем были принят

1 Конституция Республики Казахстан от 30 VIII 1995 г. (с изменениями и дополнениями от 7 X 1998 p., 21 V 2007 p., 2 II 2011 p.), раздел 1, ст. 7, http://www.constitution.kz/razdel1/ (30 IX 2013). 146 Сергей Мисецкий

перечень правил о приёме граждан на государственную службу2, одним из главных критериев принятия на работу было знание государственного языка, а также прохождение тестирования на определение уровня владе- ния казахского языка. Вследствие таких решений уменьшилось предста- вительство славянского и русскоязычного меньшинства в органах власти, что дает больше привилегий представителям титульной нации в принятии решений во внутренних и внешнеполитических вопросах. Также политика „казахизации” распространяется и на другие сферы, например, на средства массовой информации, экономическую сферу и бытовую. На данный мо- мент в казахстанском обществе помимо вопросов идентичности, языковой вопрос является одним из самых главных. Относительно сложившейся ситуации Казахстан можно сравнить с Украиной. Однако между государ- ствами существуют различия. Хотя в Казахстане статус русского языка на- ходится на более высокой позиции, казахизация воспринимается больнее, чем украинизация. Украинский язык более близок к русскому. В свою оче- редь казахский язык относится к тюркским языкам, русскоязычные жители Казахстана испытывают больший дискомфорт, чем русскоязычные жители Украины. Однако хотелось бы подчеркнуть, что столкновения на языковой почве или какие-либо национальные распри в Казахстане никогда не име- ли места.

Проблематика положения национальных меньшинств

Чтобы понять этническую ситуацию в Республике Казахстан необходи- мо обратится к процентным данным переписи населения в этой стране. Данные переписи населения Казахстана, которая была проведена в февра- ле 2009 г., показывают, что доля казахов в общей численности населения страны составила 63,1%, русских – 23,7%, узбеков – 2,8%, украинцев – 2,1%, уйгур – 1,4%3. Исходя из приведенных выше данных, заметно, что казахи являются титульным населением Казахстана. Но данная тенденция роста численности казахов начала проявляться лишь после распада СССР, со- гласно данным переписи населения в 1989 г., соотношение казахов и рус- ских проживающих в КазССР было 50/50. Толчком для оттока русского

2 Приказ Председателя Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы от 19 III 2013 г. № 06-7/33 „О некоторых вопросах организации тестирования государственных служащих и кандидатов на занятие административных государ- ственных должностей”, http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31352991&sublink=2 (30 IX 2013). 3 Итоги переписи населения Республики Казахстан 2009 г., http://www.stat.kz/news/Pages/ pr_04_02_10.aspx (30 IX 2013). Казахстанская модель национальной политики 147

населения стал распад СССР, который изменил равноправную позицию титульного населения казахов и русских в Казахстане. С оттоком не толь- ко русских, но и других национальностей (украинцев, белорусов, поляков, немцев и др.) численность населения Казахстана уменьшилась в 1,5 раза. До 1993 г. население республики увеличивалось благодаря естественному приросту, возвращению этнических казахов (оралманов4) на свою истори- ческую родину, а также миграции других народов в РК. Что касается пере- селения оралманов в РК, то официальные критерии статуса оралмана были утверждены в 1997 г., переселение осуществляется по квотам, которые еже- годно утверждает президент Республики5. В настоящее время программа переселения осуществляется под названием „Нурлы Кош”, что в переводе с казахского означает „светлая кочевка” или „светлый переезд”. По данным доклада Комиссии по правам человека при Президенте Казахстана о ситуа- ции с правами оралманов, лиц без гражданства и беженцев в Республике Казахстан в стране проживает около 1 млн. оралманов. Программа „Нур- лы Кош” ставит своей целью рациональное расселение и содействие в обу- стройстве этническим иммигрантам, а также вернувшимся на родину для проживания бывшим гражданам Казахстана. Разработчиком Программы выступает Министерство труда и социальной защиты населения Республи- ки Казахстан. Согласно закону РК о миграции населения, лицам получившим статус оралмана выделяются соответствующие льготы6: • оказание помощи в трудоустройстве, повышении квалификации и в освоении новой профессии; • создание условий для изучения государственного и русского языков; • освобождение от службы в рядах Вооруженных Сил в порядке, уста- новленном законодательством Республики Казахстан; • выделение квоты для поступления в организации среднего профес- сионального и высшего профессионального образования; • предоставление нуждающимся мест в школах, дошкольных органи- зациях, а также учреждениях социальной защиты; • выплату пенсий и пособий;

4 Оралманы (каз. оралман – дословный перевод с казахского: „возвращенец”) – это иностранцы или лица без гражданства казахской национальности, постоянно прожи- вающие на момент приобретения суверенитета Республикой Казахстан за ее предела- ми и прибывшие в Казахстан с целью постоянного проживания. http://egov.kz (30 IX 2013). 5 I. Słomińska-Szkutowicz, Przemiany społeczne w Kazachstanie, [w:] Kazachstan. Polityka we- wnętrzna i zagraniczna, W. Baluk (red.), Wrocław 2009, s. 79-80. 6 http://egov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/egovcontent/citizen_migration/citizen- ship_of_rk/article/oralmans_rights_conditions&lang=ru (30 IX 2013). 148 Сергей Мисецкий

• реализацию прав восстановленных в гражданстве на компенсации для жертв массовых политических репрессий; • освобождение от консульских сборов за выдачу виз на въезд в Респу- блику Казахстан; • получение бесплатно гарантированного объема медицинской помо- щи в соответствии с законодательством; • предоставление государственной адресной помощи, предусмотрен- ной для граждан Республики Казахстан; • перемещение через границу без взимания таможенных платежей и налогов; • бесплатный проезд к постоянному месту жительства и провоз иму- щества (в том числе скота); • выделение средств для приобретения жилья по месту прибытия и выплаты единовременных пособий. На практике, однако, имеют место факты нарушения прав оралманов, гарантированных действующим законодательством Казахстана. Согласно подготовленному докладу7 Центром Социальных Технологий на основании опроса 1800 респондентов от 18 лет и старше, казахской, русской и других национальностей, проживающих в областных центрах, малых городах и се- лах республики (опрос произведен в 6 субрегионах республики), наиболее частыми проблемами с которыми сталкиваются оралманы это: трудоу- стройство – 45,3%, сложности распределения и получения жилья – 31,1%, невозможность самостоятельного выбора места жительства (размещение в местах запланированных квотой) – 18%, получение казахстанского граж- данства 18%, несовершенство нормативно – правовой базы – 14,7%, слож- ные условия социокультурной адаптации – 14,3%, сложные условия эконо- мической адаптации – 13,6%, неоднозначное отношение населения – 13%. Как заявляют опрошенные, существует значимая разница между казах- станцами и оралманами. Ссылаясь на вышеперечисленные причины, боль- шинство оралманов не в состоянии обеспечить будущее своего потомства на равных стартовых началах. Со стороны государства есть надежда, что многодетность оралманов увеличит естественный прирост Казахстана, однако такое явление имеет и негативную сторону. Переселенцам трудно дать своим детям достойное образование или специальность. Такая ситуа- ция обусловлена специфическим образом жизни оралманов, поскольку за- частую переселенцы-оралманы из стран Азии ведут земледельческий или кочевой образ жизни, который не дает им возможности адаптироваться на новом месте. Жилье оралманы получаю в большей степени в малона- селенных городах, у них низкий уровень доходов на одного члена семьи,

7 http://www.demoscope.ru/weekly/2006/0245/analit07.php (30 IX 2013). Казахстанская модель национальной политики 149

что является также преградой для реализации учебного процесса своих де- тей. На данный момент заметно, что государство не прикладывает усилий к социальной и экономической адаптации казахов-переселенцев. Зачастую также заметно, что действия правительства по этой программе несут лишь нормативный характер, а исполнительный процесс обязательств является формальным. Меры данного характера нацелены на решение проблемы де- мографического процесса за счет пополнения населения этническими ка- захами, что в свою очередь является одной из задач Стратегии обеспечения национальной безопасности республики8.

Казахстан – 2030 и политика „Казахизации”

В 1997 г. Нурсултан Назарбаев в своем послании народу страны впервые озву- чил программу стратегии развития Казахстана до 2030 г. Главные тезисы этой программы: итоги и оценка текущего положения развития экономики Казах- стана, национальная безопасность, внутриполитическая стабильность и кон- солидация общества, здоровье, образование и благополучие граждан Казах- стана, энергетические ресурсы и другое. Относительно внутриполитической стабильности и консолидации общества Нурсултан Назарбаев отметил, что:

мир с соседями представляет задачу первостепенной важности, однако она не будет решена, если страну станут раздирать внутренние противоречия. Если различные группировки, независимо от того, что их объединяет – по- литическая идеология, религиозные, этнические или классовые интересы – находятся в состоянии противодействия, это приведет к опасной ситуации, при которой народ будет отвлекаться от цели-достижения общего блага и реализации своих национальных интересо9.

Главной стратегией пункта „Внутриполитической стабильности и консо- лидации общества” является гарантия, что Казахстан планирует развивать свою единую гражданственность, основанную на равных возможностях для всех граждан страны. Тем самым данная стратегия нацелена на устра- нение причин этнических разногласий, обеспечивая этническим группам равные права10.

8 Закон РК от 6 I 2012 г. № 527-IV „О национальной безопастности Республики Казах- стан”, гл. 4, статья 19, п. 4, http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1200000527 (30 IX 2013). 9 Послание Президента страны народу Казахстана. Долгосрочный Приоритет 2: Вну- триполитическая стабильность и консолидация общества, http://www.akorda.kz/ru/ page/kazakhstan-2030_1336650228 (30 IX 2013). 10 R. Gortat, Kazachstańska ideologia modernizacji, [w:] Kazachstan: historia – społeczeństwo – polityka, T. Bodio, K. A. Wojtaszyk (red.), Warszawa 2000, s. 129-131. 150 Сергей Мисецкий

Президент также в своём послании отметил и проблемы касающиеся межнациональных и межэтнических отношений:

Шовинизм и национализм, однако, еще не полностью забыты. Попытки подогреть эти процессы не вызывают у большинства населения никакого интереса, скорее даже наоборот-только раздражают его. Резко пошла на убыль русофобия, как естественный воспринимается процесс возрожде- ния казахских традиций и языка. Общество, в отличие от предыдущих лет, гораздо более спокойно, конструктивно и открыто обсуждает этнические проблемы11.

Следующим шагом в развитии межнациональных отношений и ведения национальной политики в Казахстане стало учреждение такого органа, как Ассамблея Народов Казахстана. Прежде чем затронуть вопрос АНК, не- обходимо обратить внимание на проблематику возрождения казахских традиций и языка, а точнее одну из составляющих стратегии „Казахстан – 2030” – политику „казахизации”. Данная политика имеет свое начало еще до обретения Казахстаном независимости. Причиной этому послужили два политических события. В мае 1979 р. Политбюро ЦК КПСС приняло постановление „Об образовании Немецкой автономной области (НАО)”. Предполагаемым центром НАО должен был стать город Ерементау, в со- став должно было войти ряд районов Целиноградской, Кокчетавской, Пав- лодарской и Карагандинской областей. По данным 1979 года, доля немцев достигала 7% населения в стране. В ответ на планы Политбюро в Москве в июне 1979 г., на главную площадь в Целинограде (ныне Астана) вышли сотни студентов и ветеранов второй мировой войны с лозунгами: „Казах- стан не делим”, „В Казахстане проживает более ста национальностей, все живут дружно и делить Казахстан между народами нельзя”12. В дальнейшим эти выступления, получили названия „Целиноградские события 1979 г.”. С одной стороны данные волнения показали консолидированность наро- дов проживающих в то время в Казахстане, но также и способность казах- станцев к противостоянию планов Москвы и ее влиянию в Казахстане, что далее послужило примером для декабрьских событий в Алматы в 1986 г.13 Тогда в 1986 г. по решению Генерального секретаря ЦК КПСС М. С. Гор- бачёва был снят с должности гененеральный секретарь КП Казахстана Динмухамед Кунаев. На должность своего предшественника был назначен

11 http://www.akorda.kz/ru/page/kazakhstan-2030_1336650228 (30 IX 2013). 12 Б. Рыскожа, Почему 30 лет назад в Казахстане пытались создать Немецкую авто- номию, Радио Азаттык, 14 VII 2009, http://rus.azattyq.org/content/nemeckaja_avtonomia- _v_Kazakhstane/1775802.html (30 IX 2013). 13 N. Nazarbajew, U progu XXI wieku, Warszawa 1997, s. 36. Казахстанская модель национальной политики 151

Геннадий Колбин. Причиной выступлений было назначение Колбина, не- довольство выступающих было основано на том, что Политбюро назнача- ет на руководящие должности, кадры ранее не работавшие в Казахстане и не знающие местной специфики. Также это был протест на политику ру- сификации, несмотря на объявленный процесс коренизации в советских республиках. В то время, чтобы получить руководящую должность этни- ческому казаху, помимо личных качеств, необходимо было знать русский язык. Когда как получения руководящей должности от этнического русско- го не требовалось знание казахского языка. В связи со сложившейся тен- денцией русификации среди казахского населения росло недовольство, что в последствии привело к политике казахизации в независимом Казахста- не. Конечно, такого рода национальная политика реализовалась не сразу, а поэтапно. Как и многие другие бывшие союзные республики, Казахстан в своей декларации о суверенитете дал предпочтение этнонациональной политике, закрепив в ней, что казахи являются государствообразующей нацией14. Также Конституционный закон Республики Казахстан от 16 XII 1991 г. гласит:

Верховный Совет Республики Казахстан, выражая волю народа Казахстана, признавая приоритет прав и свобод личности, закрепленных во Всеобщей декларации прав человека, иных общепризнанных нормах международно- го права, подтверждая право казахской нации на самоопределение, исходя из решимости создания гражданского общества и правового государства, осуществляя миролюбивую внешнюю политику, заявляя о своей привер- женности принципу нераспространения ядерного оружия и процессу разо- ружения, торжественно провозглашает государственную независимость Республики Казахстан15.

Данные документы принятые на законодательном уровне заметно обе- спокоили не казахское население страны. Опасаясь ужесточения языковой политики в новом Казахстане многие представители национальных мень- шинств выехали из Республики на свою историческую родину (украинцы, белорусы, русские, поляки, немцы, евреи, азербайджанцы, чеченцы и мно- гие другие), а также в страны где преобладает русская речь. Наблюдая за масштабом оттока населения из республики, правительство страны при- бегло к разработке новой Конституции которая бы отличалась от Консти- туции РК от 28 I 1993 г. Новая Конституция была принята 30 VIII 1995 г.

14 Декларация о государственном суверенитете КазССР от 25 X 1990 г., http://adilet.zan. kz/rus/docs/B900001700 (30 IX 2013). 15 Конституционный закон Республики Казахстан от 16 X 1991 г., http://adilet.zan.kz/rus/ docs/Z910004400 (30 IX 2013). 152 Сергей Мисецкий

и имела ряд отличий: отсутствие деления казахстанцев на представителей титульной и нетитульной нации, а также положение русского языка в РК:

Русский язык является языком межнационального общения. Государство гарантирует сохранение сферы применения языка межнационального об- щения и других языков, заботится об их свободном развитии. Запрещается ограничение прав и свобод граждан по признаку невладения государствен- ным языком или языком межнационального общения16.

Во втором десятилетии независимости РК среди населения все больше стал подниматься вопрос о сфере использования русского языка, а точнее его использовании в органах государственной власти и ведении делопро- изводства. Данное явление связано с диспропорцией этнического состава кадров в системе управления страны, а также ужесточением закона о при- нятии на государственную службу17. В данный момент в Казахстане для при- нятия на госслужбу необходимо сдать экзамен на наличие знания казахского языка. Вся проблема состоит в том, что большинство представителей на- циональных меньшинств не владеют казахским языком18, это зачастую свя- зано с низким качеством преподавания казахского языка в школах и ВУЗах, а также отсутствием квалифицированных педагогов. Потребуется время, чтобы государство пополнило учебные заведения квалифицированными кадрами, а также ввело некоторые изменения в систему образования, а так- же в учебники казахского языка. Стоит также заметить, что некоторая часть казахов сама не владеет государственным языком, такая тенденция прояв- ляется в районах страны, которые граничат с Россией, там до сих пор про- является эффект политики русификации времен СССР. Данная тенденция бытует и среди городской казахской молодежи, это вызвано немодностью и бесперспективностью казахского языка среди подрастающего поколения, молодежь делает акцент на изучение русского и иностранных языков с це- лью получения высшего образования за границей. В то же самое время су- ществует диспропорция знаний русского языка среди казахского населения, которая преобладает в большей степени в южных и восточных областях Ка- захстана. В целом картина внедрения казахского языка в социальную, эко- номическую и государственную жизнь общества выглядит неоднозначно. С одной стороны представители национальных меньшинств хотят выучить казахский язык, но нет методики преподавания и педагогов, а с другой – го- сударство хочет перескочить этот этап и внедрить повсеместно казахский

16 Конституция РК от 30 VIII 1995 г., http://adilet.zan.kz/rus/docs/K930001000 (30 IX 2013). 17 M. Mazur, Polityka narodowościowa Republiki Kazachstanu (1991-2007), Toruń 2012, s. 220. 18 J. Sozański, Znaczenie geopolityczne Kazachstanu w stosunkach międzynarodowych, [w:] Ka- zachstan. Polityka…, s. 93-94. Казахстанская модель национальной политики 153

язык. Такая хаотичность действий государства дает почву для разногласий между представителями титульной нации и национальными меньшинства- ми. Однако, для решения этой задачи правительство РК создало платформу для диалога между представителями всех национальностей Казахстана не только по языковым, но и культурным и образовательным вопросам. Буду- чи первой страной, среди своих соседей, Казахстан создал правительствен- ный орган – Ассамблею Народов Казахстана.

Ассамблея Народов Казахстана

Ассамблея Народов Казахстана была образована в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 1 III 1995 г. как консультативно- совещательный орган при Главе государства. Ещё в 1992 г. Президент Ре- спублики впервые озвучил идею создания Ассамблеи Народов Казахстана на первом Форуме народов Казахстана. Указ Президента Республики Ка- захстан от 26 IV 2002 г. определяет основные цели и задачи Ассамблеи. Дан- ный государственный орган занимается решением следующих задач19: • содействием сохранению в республике межнационального и межкон- фессионального согласия, стабильности в обществе; • выработкой предложений по проведению государственной полити- ки, способствующей развитию дружественных отношений между представителями этносов, проживающими на территории Казахста- на, содействие их духовно-культурному возрождению и развитию на основе соблюдения принципа равноправия; • формированием политической культуры граждан, опирающейся на цивилизованные и демократические нормы; • обеспечением учета многообразных национальных интересов в про- водимой государством национальной политике; • поиском компромиссов для разрешения возникающих в обществе социальных противоречий20. Нурсултан Назарбаев является пожизненным председателем Ассам- блеи. Именно Президент утверждает и определяет основные направления деятельности Ассамблеи. В состав Ассамблеи входят представители госу- дарственных органов, этнокультурных и других общественных объедине- ний, а также иные лица с учетом их авторитета в обществе, общественно- политической активности. Также в каждом областном центре Казахстана имеется представительство Ассамблеи именуемая Малой Ассамблеей.

19 http://www.assembly.kz (30 IX 2013). 20 Kazachstan. Wspólny dom wielu narodów, A. Rudalska (red.), Warszawa-Astana 2007, s. 126-128. 154 Сергей Мисецкий

Кандидаты в Ассамблею выдвигаются от региональных центров, путем голосования и рекомендации культурных центров. Также к полномо- чиям Ассамблеи относится финансирование этнокультурных центров и Малых Ассамблей. За последнее десятилетие данный консультативный орган добился не малых успехов в укреплении межнациональных отно- шений и обсуждении вопросов волнующих национальные меньшинства в Казахстане. Однако, есть и другие мнения по поводу деятельности Ассамблеи Народа Казахстана. Казахстанский центр гуманитарно-политической конъюнкту- ры в своей публикации „Межэтническая ситуация в Казахстане: динамика и тенденции”, отметил некоторые факторы негативных сторон межэтниче- ской и этнополитической ситуации в Казахстане. К ним относятся:

1. Отсутствие специального органа, который бы занимался реализацией и координацией этнополитического курса государства. Ассамблея народа Казахстана в силу того, что юридически не является государственным ор- ганом, не может легитимно координировать работу властных институтов, в первую очередь местных исполнительных органов, по реализации суще- ствующих положений этнополитики. 2. Отсутствие четко сформулирован- ной и выработанной целостной концепции национальной политики РК, что является одной из причин неуверенного отношения некоренных этносов Казахстана к своему будущему в этом государстве21.

Чтобы в какой-то мере ликвидировать появившиеся факторы, Казах- станский центр гуманитарно-политической конъюнктуры представил ряд рекомендаций. Необходимость создания компетентного органа в структуре АНК, работа которого будет нацелена на сплочение всех этнических групп, проживающих в РК. Действия которго должно поддерживаться интегра- ционными усилиями, основывающимися на общечеловеческих идеологи- ческих установках – человеческих прав, ценностей, коллективного баланса интересов над более частными, т.е. над узкоэкономическими, конкретно- политическими и этнокультурными интересами. Также среди рекоменда- ций была озвучена необходимость создания Концепции Национальной политики РК и закона РК о национальной политике. Отсутсвие которых, по мнению центра гуманитарно-политической конъюнктуры: „выступает одной из главных причин неэффективной работы государства по предот- вращению и регулированию межэтнической конфликтности в обществе и этнополитической сфере”22.

21 Межэтническая ситуация в Казахстане: Динамика и тенденции, http://www.zonakz. net/articles/28020?mode=reply (30 IX 2013). 22 Ibidem. Казахстанская модель национальной политики 155

Съезд лидеров Мировых и традиционных религий

Ещё одним фактором стабилизации и укрепления межнациональных и ре- лигиозных отношений в Казахстане, стала инициатива проведения форума мировых и традиционных религий в столице Республики Казахстан – го- роде Астане. Данную инициативу выдвинул президент Н. Назарбаев, ранее лишь мировые религиозные лидеры выступали с подобной инициативой направленных на установление межконфессионального диалога. В 2003 г. был проведен первый Съезд лидеров Мировых и традиционных религий. Цель I Cъезда23 заключалась в поиске общечеловеческих ориентиров в ми- ровых и традиционных формах религий, создании постоянно действующе- го международного межконфессионального института для осуществления диалога религий и принятия согласованных решений. Тремя годами поз- же был проведен второй Съезд, в котором приняли участие 160 делегатов и представители ОБСЕ, ОНН, ЮНЕСКО. Главная тема Съезда – „Религия, общество и международная безопасность”. Участники форума в течение двух дней обменивались мнениями по вопросам свободы вероисповеда- ния и уважения представителей других религий, а также роли религиоз- ных лидеров в укреплении международной безопасности. Последующие два Съезда проводились в 2009 и 2012 г. Темами последнего Съезда были: „Религия и мультикультурализм”, „Религия и женщина: духовные ценности и современные вызовы”, „Религия и молодежь”. Следующий V Съезд лиде- ров Мировых и традиционных религий пройдет в Казахстане в 2015 г. Диа- лог между лидерами мировых и традиционных религий дает широкие пер- спективы сотрудничества и возможность преодоления таких негативных явлений как религиозный экстремизм, насилие и терроризм. Необходимо отметить, что проведение межрелигиозного диалога является средством разрешения споров, насилия и террора в межконфессиональных и межна- циональных отношениях.

Заключение

В заключении хотелось бы оговорить вкратце правовую базу отвечающую за защиту прав человека и прав национальных меньшинств. Права человека в Казахстане защищены в Конституции РК, более широко их описывает 2-ой раздел „Человек и Гражданин”. В 2002 г. был учрежден пост Омбудсмена24

23 http://www.religions-congress.org/content/blogcategory/18/32/lang,russian/ (30 IX 2013). 24 См.: L. Leszczenko, Instytucja ombudsmana w państwach poradzieckich. Geneza, status praw- ny, rozwój, Warszawa 2011, s. 147-150. 156 Сергей Мисецкий

и Комиссия по Правам Человека при Президенте РК. Государственная политика проводимая в сфере межнациональных отношений опирается на пяти главных принципах: этническое, конфессиональное, культурное и языковое разнообразие является бесценным богатством; государство создает все условия для развития культуры и языка; к главным качествам народа относятся толерантность и ответственность; консолидирующая роль народа создающая государство; единство народа25. Политика Казах- стана проводимая в сфере межнациональных отношений также построена согласно с международными стандартами прав человека. Казахстан при- соединился ко многим многосторонним и универсальным правовым актам по правам человека. В общем на динамику и характер национальной поли- тики Казахстана всё больше влияют общепринятые международные право- вые акты, устанавливающие основные критерии прав человека. По мнению Верховного Комиссара ОБСЕ по делам национальных меньшинств, „Закон о языках в Республике Казахстан” выполняет все требования ОБСЕ. Со- гласно рапорту ЮНЕСКО Казахстан не пытается ассимилировать все на- роды в одну общую нацию и отбрасывает все формы искусственного вы- талкивания не коренного населения. Казахстан за то, чтобы каждый народ жил полной жизнью и возвращал традиции, культуру и язык и чтобы все люди имели равные права. Несколько иное мнение представляет рапорт американского правительства26, касающийся ситуации по правам человека с 2011 г. По мнению правительства США Казахстан далее проводит полити- ку дискриминации, назначая на высшие политические должности этниче- ских казахов. Американскими аналитиками было зарегистрировано очень низкое число представителей других национальностей в государственных органах, только один из 20 членов правительства не является казахом. Также были отмечены и иные формы дискриминации. Оралманы возвра- щающиеся в Казахстан с заграницы, были дискриминированы на бытовом уровне, также у них были проблемы с получением жилья, устройством на работу и доступом к социальным услугам. Несмотря на негативные отзывы в сторону правительства Казахстана, в целом представители меньшинств заметили явный рост равенства и отсутствие дискриминации в сфере тру- доустройства в частном секторе, в доступе к социальным услугам и отноше- ниях между людьми. На фоне государств Центральной Азии, граничащих с республикой, межэтническая атмосфера в Казахстане выглядет вполне

25 Выступление Президента РК Н. А. Назарбаева на XIV сессии Ассамблеи народа Казах- стана, Астана, 23 X 2008, http://www.zakon.kz:8080/site_main_news/124086-vystuplenie- prezidenta-rk-n.a..html (30 IX 2013). 26 http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2011humanrightsreport/index.htm?dlid=186466#wrap- per (30 IX 2013). Казахстанская модель национальной политики 157

благоприятно и в целом подлежит положительной оценке27. Следует так- же отметить, что Казахстан является единственным государством из стран СНГ, в котором отсутствовали какие-либо конфликты или столкновения на национальной почве28. Несмотря на успехи в сфере национальной полити- ки, власти республики должны дальше работать над ее развитием и улуч- шением. Демонстрируемая политика многонационального единства и мира в Казахстане должна быть подкреплена реальными действиями как со сто- роны властей, так и Президента республики, на данный момент создан только международный престиж страны, участвующей во всех междуна- родных организациях и проектах по защите прав человека и национальных меньшинств. В действительности, как правительство РК так и политиче- ские структуры должны предоставить и гарантировать на государственном уровне всем гражданам равные права, а также защиту этих прав.

Summary

Sergey Missetskiy

A model of national policy of Republic of Kazakhstan

In this article the author examines the inter-ethnic situation of the Republic of Kazakhstan, the status of the Russian language and the rights of national minorities. Th ere has also been raised some historical aspects that have an impact on the current national state policy. Th e Author focused on the most important legislation on national policy, national strategy for languages and state strategy. Th is analysis applies to two decades of existence of independent Kazakhstan.

Sergey Missetskiy – mgr stosunków międzynarodowych, doktorant w Zakła- dzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

27 A. Zamarajewa, Kazachstan-Uzbekistan: rywalizacja o przywództwo w Azji Centralnej, Pułtusk 2007, s. 63. 28 M. Mazur, op.cit., s. 180.

Zdzisław J. Winnicki

„Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne” wobec polskiego odrodzenia narodowego w Białoruskiej SSR / Republice Białoruś. Uwagi

Jesienią bieżącego roku (2013 r.) polska i opozycyjna prasa białoruska podjęła temat, wydawałoby się nie nowy, jakim stały się represje fi nansowe wobec dzia- łaczy Związku Polaków na Białorusi: prezesa organizacji Mieczysława Jaśkiewi- cza i przewodniczącej Związku Byłych Żołnierzy AK Weroniki Sebastianowicz, skazanych za upamiętnienie miejsca ostatniej bitwy poakowskiego podziemia na kresach północno-wschodnich II RP (1948 r.), w której poległ por. Anatol Radzi- wonik i jego żołnierze. Niemal równocześnie rozgorzał spór o prawo do upamięt- nienia polskich wojskowych z tzw. katyńskiej „listy białoruskiej”, zamordowanych w latach 1939-1941 w podmińskich Kuropatach. W sprawie pierwszej sytuację zaognił wywiad prezesa Jaśkiewicza odnośnie do wyznaczników tożsamości narodowej Polaków na współczesnej Białorusi, gdzie Jaśkiewicz przypomniał zasadniczą cechę, jaką jest świadome wyznanie katolickie cechujące miejscowych Polaków. Sytuacja stała się na tyle poważna, że dostrzegła ją także prasa polska, której dziennikarze przyzwyczajeni do biało-czarnego sche- matu skonstatowali chyba po raz pierwszy, gdy idzie o mainstream, antypolskie wystąpienia białoruskich opozycjonistów. Dla badaczy problemu (nielicznych w Polsce) sytuacja nową nie jest, gdyż od samego początku białoruskiej suweren- ności państwowej to właśnie białoruskie kręgi nacjonalistyczne (głównie grupa Białoruskiego Frontu Ludowego1 Zianona Poźniaka) w polskim odrodzeniu narodowym w BSSR – RB widziały zagrożenie dla tożsamości białoruskiej a nawet integralności terytorialnej państwa. Aktywne poparcie powyższego białoruscy narodowcy znaleźli w praktycznie całym (bez podziału na łukszenkowskie i opozycyjne) środowisku białoruskich intelektualistów, zwłaszcza historyków, w tym pracowników państwowych uczelni na Białorusi. Tezy jakie od 1989 r. do dzisiaj

1 W polskiej literaturze przedmiotu częściej możemy się spotkać z błędnym tłumaczeniem (Białoruski Front Narodowy) i skrótem BNF. 160 Zdzisław J. Winnicki dominują w tych środowiskach, dają się sprowadzić do następujących (głównych), do których nawiązujemy w dalszej części: • na Białorusi nie ma i nigdy nie było Polaków, a ci, którzy się za takich po- dają to „spolonizowani”, „skatolicyzowani Białorusini”; • Armia Krajowa to bezprawne, bandyckie ugrupowanie zmierzające do przywrócenia na „Białorusi” polskiej okupacji; • „Białoruś” w wyniku zmowy polsko-sowieckiej utraciła w 1921 r. (traktat ryski) połowę terytorium, a w 1945 r. na skutek takiej samej zmowy 19 po- wiatów obwodu białostockiego i trzy powiaty obwodu brzeskiego. Co, jak się tutaj podkreśla, czyni z „Białorusi”, zwycięskiego państwa koalicji an- tyhitlerowskiej jednego z największych poszkodowanych – gdyż – historia nie zna sytuacji w jakiej państwo zwycięskie traci część swojego terytorium (tu: polskie woj. podlaskie i część mazowieckiego), większą aniżeli niektóre państwa europejskie (podaje się przykład Belgii); • wydarzenia 17 IX 1939 r. to „sprawiedliwe zjednoczenie Białorusinów i Ziem Białoruskich” w jednym państwie. Szeroko przedstawiliśmy tę i inną, podobną problematykę z zakresu poglą- dów białoruskich na relacje z Polską i polskością w odrębnej monografi i i szeregu przyczynkach naukowych2.

2 Z. J. Winnicki, „Narodowa koncepcja historii” jako doktrynalne założenie metodologiczne współczesnej historiografi i białoruskiej, [w:] Nadzieje, złudzenia, rzeczywistość. Studia z historii Polski XX wieku. Księga dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Wyrwie, W. Hład- kiewicz, M. Szczerbiński (red.), Gorzów Wielkopolski 2004, s. 469-489. Por. też inne prace Z. J. Winnickiego związane z poruszaną tutaj tematyką: Z. J. Winnicki, Polacy na Białorusi, [w:] Polityka narodowościowa państw Europy Środkowo-Wschodniej. Materiały z konferencji „Mniejszości narodowe i religijne w pokomunistycznej Europie Środkowo-Wschodniej”, cz. II, J. Z. Pietraś, A. Czarnocki (red.), Lublin 1993, s. 192-203; idem, Szkoły polskie na Białorusi w latach 1944 -1946 – sytuacja na tle ogólnej sieci szkolnictwa – porównania współczesne, [w:] Studia politologiczne, A. W. Jabłoński, K. A. Paszkiewicz, M. S. Wolański (red.), Wrocław 1995, s. 267-275; idem, Szkice kresowe, Wrocław 1995, ss. 156; idem, Szkice polsko-białoru- skie, Wrocław 1998, ss. 158; idem, Struktura narodowościowa i formalno-prawne położenie mniejszości narodowych w Republice Białoruś, [w:] Z badań nad problematyką narodowo- ściową państw Europy Środkowej i Wschodniej, [Acta Universitatis Wratislaviensis. Politolo- gia 22], J. Albin, J. M. Kupczak (red.), Wrocław 1998, s. 79-97; idem, W Mińsku Litewskim mieście dawnej Rzeczypospolitej, Wrocław 1999, ss. 156; idem, Uwagi w sprawie pozostałości żywiołu i kultury polskiej na „dalszych kresach” północno-wschodnich – na Mińszczyźnie, [w:] Przyszłość kultury Polaków na Kresach. Kongres Kultury Polskiej 2000. Materiały z konferencji naukowej w Drohiczynie 1-3 V 2000 r., poprzedzającej Kongres Kultury Polskiej 2000, t. I, J. Maroszek, Białystok-Drohiczyn 2000, s. 26-33; idem, Polska, polskość we współczesnym piś- mien nic twie białoruskim, [w:] Z badań nad współczesną problematyką państw Europy Środ- kowej i Wschodniej, [Acta Universitatis Wratislaviensis 2261], J. Albin, J. M. Kupczak (red.), Wrocław 2000, s. 273-304; idem, Szkice i obrazki zaniemeńskie, Wrocław 2000, ss. 320; idem, Metody osłabiania poczucia świadomości narodowej. Uwagi o wpływie i skutkach zastosowania niektórych metod i środków depolonizacyjnych na obszarze Ziem Białoruskich na polską „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 161

Wracając do sygnalizowanych wydarzeń: sprawa Krzyża dla śp. por. Radziwo- nika (usunięto na polecenie władz rejonu) stała się powodem wyraźnego ataku ze strony znanych intelektualistów opozycyjnych na działaczy ZPB do prawa dla takich upamiętnień a jednocześnie ujawniła nie nowe przecież poglądy na temat „nieistnienia” Polaków na Białorusi i „terrorystyczno-bandyckiej”, nieuprawnio- nej działalności AK „na Zachodniej Białorusi”. Tezy te w kilku tekstach wyartyku- łowano wprost na łamach opozycyjnych czasopism, tj. „Biełaruski Partizan” oraz w szczególności na internetowej stronie czasopisma „Arche-Paczatak”, najpoważ- niejszego organu białoruskiej opozycji narodowej. Najnowszą reakcją na sygna- lizowaną sytuację stał się kuriozalny tekst w „Arche-Paczatak”, gdzie Aleś Kir- kiewicz w artykule Chto maje prawa na kryż reakcje strony polskiej (ZPB i prasy w Polsce) konfrontuje porównawczo z żądaniami usunięcia pomnika UPA we wsi Hruszowice w przemyskiem3.

świadomość narodową w drugiej połowie XX wieku i współcześnie, „Magazyn Polski” [Grod- no] 2002, nr 3-4 (24-25), s. 24-31; idem, Przyczynek do stosunku postradzieckich instytucji kombatanckich oraz współczesnego białoruskiego piśmiennictwa historycznego do działalności Armii Krajowej w okresie okupacji niemieckiej, [w:] W kręgu historii i politologii. Księga jubi- leuszowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Dąbrowskiemu, [Acta Universitatis Wrati- slaviensis 2366], K. Dziubka, B. Rogowska, C. Lewandowski, J. Tomaszewski (red.), Wrocław 2002, s. 448-465; idem, Współczesna doktryna i historiografi a białoruska (po roku 1989) wobec Polski i polskości, Wrocław 2003, ss. 621; idem, Polska mniejszość narodowa w Republice Białoruś na tle struktury i statusu prawnego mniejszości narodowych na Białorusi, [w:] Euro- pa Wschodnia. Dekada transformacji. Białoruś, B. J. Albin, W. Baluk (red.), Wrocław 2004, s. 213-245; idem, Szkice kojdanowskie. Kojdanowsko-Polski Rejon Narodowościowy BSSR. Uwagi o genezie i przesłankach funkcjonowania. Stan badań problematyki, Wrocław 2005, ss. 128; idem, Polskie odrodzenie narodowe na Wschodzie – perspektywa piętnastolecia. Uwagi generalne, [w:] Polska mniejszość narodowa w Europie Środkowo-Wschodniej. Nowe problemy i wyzwania wobec współczesnych przemian w państwach regionu, Z. J. Winnicki (red.), Wro- cław 2005, ss. 258; idem, Polsza-Biełaruś: ciwilizacjonnyj razryw i kulturnyje proniknowienije (zamieczjaninija k diskusii), [w:] Biełaruś-Polszcza: szliach da supracounictwa. Materyjały miżnarodnaj nawukowaj kanfi erencyii – Minsk 11 listapada 2004 hod, [„Zeszyty Naukowe Fundacji Europejskiej DIALOG” 2005, z. 2, s. 10-34]; idem, Współczesne białoruskie koncep- cje genezy Wielkiego Księstwa Litewskiego, [w:] Studia z nauk społecznych i humanistycznych. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Bernarda Janusza Albina w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, M. S. Wolański, W. Baluk (red.), Wrocław 2006, s. 397-423; idem, Historiografi a jako metoda kształtowania współczesnej białoruskiej świadomości narodowej, „Echa Przeszłości” [Olsztyn] 2006, nr 7, s. 343-275; U. Snapkou ski, Wodhuk na artykuł Zdzisława Ju. Winickaha „Historiografi a jako metoda kształtowania współczesnej białoruskiej świadomości narodowej”, „Echa Przeszłości” [Olsztyn] 2007, nr 8; Z. J. Winnicki, Kilka uwag odnośnie do spraw polskich w Republice Białoruś, „News of Polonia / Wiadomości Polonijne” [Pasadena, California] 2007, vol. 13, nr 3, s. 17, 24; idem, „Polsko -polskie” pogranicze pomiędzy Białorusią a Litwą. Refl eksje, [w:] Polskie pogranicza w procesie przemian, t. 1, [Prace Naukowe Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości. Nauki Społeczne 9], Z. Kurcz (red.), Wał- brzych 2008, s. 255-283. 3 http://www.arche.by/by/page/ideas/16352 (5 X 2013). 162 Zdzisław J. Winnicki

Z kolei Krzyż w Kuropatach4 dla – jak to określiła grupa doc. Kuzniecowa z Bia- łoruskiego Uniwersytetu Państwowego – uczczenia „Pamięci Ofi cerów Wojska Pol- skiego urodzonych na Zachodniej Białorusi”, usunęli prawdopodobnie białoruscy nacjonaliści po zdecydowanym sprzeciwie wobec tego znaku ze strony przywód- cy BFL Zianona Poźniaka, opublikowanym we wspominanym „Arche-Paczatak”, w którym Poźniak w ostrych sformułowaniach zaprotestował przeciw upamięt- nieniom polskim w uroczysku Kuropaty, uznanym przez niego za wyłącznie bia- łoruskie sanktuarium pamięci, gdzie nie ma miejsca na polskie upamiętnienia. Przez dwie dekady czynniki ofi cjalne w Polsce nie dostrzegały problemów z jakimi bezskutecznie borykają się Polacy w sojuszniczej, demokratycznej Republi- ce Litewskiej. W ostatnich latach wreszcie to dostrzeżono. Pozytywnych efektów brak. Naruszane są tutaj podstawowe normy prawa międzynarodowego, w tym nie wykonywane zobowiązania wynikające z traktatu z Polską (pisownia nazwisk, ulic, miejscowości i zwrot mienia znacjonalizowanego w czasach ZSSR). Spraw Polaków na Białorusi nie dostrzegano niemal w ogóle (za wyjątkiem organizacji pozarządowych ze „Wspólnotą Polską” na czele), aż do momentu brutalnej rozprawy władz białoruskich z ZPB w roku 2005. Ponadto sądzono, że opozycja białoruska, tak usilnie wspomagana przez wszystkie rządy III RP, to naturalny, demokratyczny (sic!) sojusznik spraw polskich w RB. Obecne wydarzenia i ujawnione wprost reakcje prominentnych opozycjonistów białoruskich wobec polskości w tym państwie wymagają pilnych korekt w polityce polskiej. Tym bardziej, że Polacy na Białorusi nie mają takich możliwości faktycznych i formalnych jak ich rodacy na Litwie z powodów oczywistych. Na Białorusi trwa swoisty polski kompleks. Kompleks ujawniają tak władze, jak i opozycja. Ostatnio wspierany w tym zakresie przez obie strony konfl iktu na Białorusi Kościół katolicki w tym kraju intensywnie włączył się (w większości parafi i poza Grodzieńszczyzną) w proces depolonizacji, rugując wbrew woli wiernych-Polaków dotychczasowy język polski w liturgii na rzecz białoruskiego (nie stosowanego w miejscowej Cerkwi prawosławnej). Ale to temat odrębny. Poniższe uwagi zostały sformułowane na podstawie bezpośrednich obserwa- cji zagadnienia w pierwszych latach kształtowania się suwerennej państwowości białoruskiej5, a także badania białoruskiej doktryny historiografi cznej w tamtym okresie oraz poprzez uczestnictwo bezpośrednie w rozwoju struktur Związku Po- laków na Białorusi.

4 Nie należy mylić tego Krzyża z Krzyżem Straży Mogił Polskich na Wschodzie ustawionym w Kuropatach w roku 1991 nota bene w obecności przedstawicieli BFL. Krzyż ustawio- no w trzecim dniu puczu Janajewa w byłym ZSSR dla upamiętnienia tzw. operacji polskiej w BSSR, w wyniku której w samym uroczysku wymordowano co najmniej 23 tys. Pola- ków z likwidowanej autonomii polskiej w tej sowieckiej republice. Por. na ten temat m.in. Z. J. Winnicki, Szkice kojdanowskie…. 5 Od pięciu lat autor niniejszego tekstu spotyka się z odmową wydania wizy wjazdowej do RB. „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 163

Tendencja

Istniejąca od 1991 r. poraz pierwszy jako suwerenne, państwo białoruskie – Re- publika Białoruś (RB) poszukuje wyznaczników tożsamości państwowej oraz atrybutów utrwalających białoruską świadomość narodową. Realizacja powyż- szego następuje dwutorowo: poprzez tzw. narodową koncepcję historii Białorusi (koncepcja w szczególności lansowana przez kręgi zorientowanej niepodległo- ściowo inteligencji białoruskiej)6 oraz poprzez wdrażaną przez aparat państwowy podległy prezydentowi tzw. ideologię państwową Republiki Białoruś7. Obie repre- zentują różne formy (formuły) białorusocentryzmu8. W przeszłości kierunek ów reprezentowały/wyznaczały: • białoruski ruch odrodzeniowy przełomu XIX i XX w.; • koncepcja białorusizacji sowieckiej z lat 1925-36; • od 1937 r. praktycznie do końca ZSSR sowietyzacja/rusyfi kacja na tle doktryny przebudowy społeczeństwa ZSSR w kategorię ludzi radzieckich (Białoruś sowiecka odczuła tego szczególne, trwające do chwili obecnej, skutki); • okres poszukiwań po 1989 r. – narodowa koncepcja historii i tzw. druga białorusizacja w tzw. okresie Szuszkiewicza; • od 1995 r. (początek autorytarnych rządów Aleksandra Łukaszenki) ideologia państwowa RB współistniejąca a częstokroć wzajemnie się uzupeł- niająca z narodową koncepcją historii Białorusi z tym, że ideologia silnie nawiązuje do dorobku czasu Sowietów jako okresu zaistnienia sowieckiej formuły państwowości białoruskiej, w tym w szczególności, do industriali- zacji oraz wdrożenia powszechnego systemu oświaty wszystkich stopni. Wszystkie okresy i przedsięwzięcia polityczne (szczególnie pierwszy i przed- ostatni) zasadniczo kwestionują istnienie Polaków na Białorusi a relacje z Polską i polskością w przeszłości traktują jako zawsze szkodliwe9.

6 Por. przypis 2. 7 Z. J. Winnicki, Ustrój polityczno-administracyjny Republiki Białoruś – zarys problematyki, [w:] Europa Wschodnia…, s. 17-77. 8 O ideologii państwowej RB por. ibidem. 9 Szerzej na ten temat por. Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, passim. 164 Zdzisław J. Winnicki

Przedmiot relacji: Polacy na Białorusi – polska mniejszość narodowa w BSSR-RB

Na ten temat napisano wystarczająco dużo w polskiej literaturze przedmiotu10. Rzecz dotyczy formalnie (spis powszechny z omawianego okresu) około 420 tys. autochtonicznych Polaków skoncentrowanych głównie w obwodzie grodzień- skim, zachodnich rejonach obwodu mińskiego, południowo-zachodnich obwodu witebskiego oraz na zachodzie obwodu brzeskiego11. Realne szacunki były wów- czas nie mniej niż dwukrotnie wyższe, zaś szacunki potencjalne sięgały miliona na tle realnej liczby katolików rzymskich w tym państwie sięgającej około 2 mln. Społecznymi ośrodkami białoruskich Polaków były niejako od zawsze parafi e rzymsko-katolickie, które po 1988/89 r. odrodziły się jako wyłącznie „polskie” oraz grupujące najaktywniejszą część polskiej mniejszości Polskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe im. A. Mickiewicza, szybko przeorganizowane w Związek Polaków na Białorusi, liczące w szczytowym okresie rozwoju ponad 25 tys. człon- ków rzeczywistych (największa organizacja pozarządowa w BSRR-RB). Polacy w RB artykułowali swą podmiotowość w głównych sferach : • nieskrępowanego wykonywania praktyk religijnych w polskim języku liturgii; • jawnego – publicznego wykazywania swojej polskości; • wprowadzania do szkół nauki języka polskiego w rejonach zamieszkałych przez Polaków; • autonomii organizacyjnej ZPB; • wszechstronnych kontaktów z Macierzą, w tym kształceniu dzieci na polskich uczelniach. Próby polskiego zaistnienia politycznego były ograniczone do nieudanych startów w wyborach parlamentarnych (rejon grodzieński, wołkowyski i lidzki). Podobnie, próba utworzenia polskiej partii politycznej: Związku Demokratycz- nego (doc. Czesław Bieńkowski) nie wyszła poza formułę deklaracji i uległa samolikwidacji. Pojęcie „polskie odrodzenie narodowe na Białorusi”. Przyjęło się w literaturze przedmiotu określenie zjawiska jako „odrodzenie”. W niniejszym szkicu używa- my tego pojęcia raczej w znaczeniu „ujawnienie”. Pojęcia tego używamy konse- kwentnie od wielu lat, przeciwstawiając właśnie pojęciu „odrodzenie narodowe”. To ostatnie występujące powszechnie w piśmiennictwie nie oddaje istoty rzeczy. Zawęża problem sugerując ponadto, że polskości nie było a dopiero w sprzyjają-

10 Por. na ten temat prace: I. Kabzińskiej, T. Gawina, H. Giebień, Z. J. Winnickiego, A. Grędzik- -Radzik, A. Engelking, E. Smułkowej, ks. R. Dzwonkowskiego, J. i O. Gorbaniuków. 11 Najnowszy spis powszechny ujawnił gwałtowny – rzędu 100 tys. ubytek liczby Polaków w RB. Zagadnienie nie zostało jeszcze zdiagnozowane przez naukę polską. „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 165 cej sytuacji „się odrodziła”. Otóż była, ale nie mogła się publicznie ujawnić. Gdy to się stało możliwe nastąpiło odradzanie różnorakich form i aspektów publicznej polskości.

Defi nicje podmiotowe

Białoruski ruch niepodległościowy okresu przełomu lat 80. i 90. XX w. to: ruch emigracyjny oraz krajowy reprezentowany przede wszystkim przez Białoruski Front Ludowy „Odrodzenie”, utożsamiany w tamtym okresie przez Zenona Po- źniaka. Do tych grup można dodać niewielką część wprawdzie systemowo zaan- gażowanej inteligencji sowieckiej, mającej jednak na względzie narodowe interesy białoruskie takie jak suwerenność państwowa oraz odrodzenie narodowe zdena- cjonalizownych (zsowietyzowanych) Białorusinów. I. W początkowym okresie emigracja odegrała rolę śladową z powodu nie- znajomości miejscowych realiów oraz obaw przed aktywnym działaniem w RB z trzech powodów: 1) aktywiści emigracyjni rekrutowali się głównie ze środowisk kolaboranc- kich okresu II wojny światowej i jako tacy mogli mieć do czynienia z ciągle obowiązującym prawem sowieckim a także powszechnym w ówczesnej BSSR i obecnie mitem partyzanckim, którego sowieckość przekształcana jest obecnie w ideologiczną (i narodową) białoruskość; 2) zaskoczeni i nieprzygotowani do „darmowej” niepodległości BSRR-RB emigranci nie mieli żadnego programu polityczno-społeczno-ekonomicz- nego poza jednym: absolutną niechęcią do jakichkolwiek objawów uznania publicznych praw politycznych Polaków na Białorusi. Cała literatura polityczna emigracyjna jest w tym zakresie jednoznacznie przeciwpolska; 3) emigranci nie byli znani i nie mogli liczyć na szersze poparcie zsowietyzo- wanej większości Białorusinów w dodatku znacznie zdeetnizowanych. Niemniej – kolportowana już na początku lat 90. literatura oraz reprinty wy- dawnictw emigracyjnych jednoznacznie kształtowały wspomniany akcent przeciwpolski tak, co do obrazu historii stosunków polsko-białoruskich, jak i aktywnej roli białoruskich Polaków, których istnienie w ogóle kwestionowano (apaliaczion- nyja bielarusy!). II. Białoruska opozycja polityczna omawianego okresu to: 1) praktycznie jedna szeroka formuła typu forum (charakterystyczna dla wszystkich ruchów opozycyjnych w postsowieckiej przestrzeni Europy Środkowej i Wschodniej) – Białoruski Front Ludowy „Odrodzenie” (BFL), jaki powstał dla wspierania pierestrojki i głastnosti. Ruch ten wystąpił jako zorganizowana siła polityczna w pierwszych demokratycznych wyborach w BSSR oraz doprowadził, mimo bycia mniejszością w Radzie Najwyższej 166 Zdzisław J. Winnicki

BSSR, do ogłoszenia deklaracji suwerenności, zmiany nazwy państwa, wprowadzenia symboliki nowobiałoruskiej narodowej (barwy i herb), za- początkowania kolejnej (po 1922 r.) tzw. białorusizacji przejawiającej się przede wszystkim w próbach powszechnego wprowadzania do sfery publicznej używania języka białoruskiego. BFL w szybkim tempie uległ po- działowi na formuły polityczne (partyjne), z których wyłoniła się grupa Szuszkiewicza (przewodniczący Rady Najwyższej) jako Białoruska Socjal- Demokratyczna Hromada oraz grupa Poźniaka, partia BFL, jako ugrupowanie narodowo-demokratyczne. Obie formuły BFL znajdowały poparcie w środowiskach inteligencji białoruskiej. Nie miały jednak wówczas i nadal nie mają szerokiego oparcia w białoruskim kołchozowym i małomiastecz- kowym interiorze. 2) Specyfi cznie opozycją wobec nadal dominującego na początku przemian w BSSR-RB aparatu postkomunistycznego uosabianego przez Wiaczesława Kiebicza stała się grupa dotychczasowego średniego aparatu powiązane- go ze strukturami KGB, której przewodził poseł Aleksander Łukaszenko – przewodniczący Komisji Antykorupcyjnej Rady Najwyższej. Grupa ta w początkowej fazie organizowania się stawiała na ścisłe związki z Fede- racją Rosyjską przy jednoczesnym afi szowaniu się swoją postsowiecko- ścią. Grupa wyrażająca nastroje populistyczne zyskiwała szersze oparcie społeczne poza dużymi miastami i w środowiskach ludzi związanych z instytucjami państwowymi. Grupa ta stała się podstawą systemu władzy po objęciu urzędu Prezydenta RB przez A. Łukaszenkę. Nie wygenerowała organizacji partyjnej typu putinowskich Naszych. Stała się wzmocniona poprzez ogólnopaństwowy łukszenkowski Wiertikal’, oparty ideowo o łuk- szenkowską ideologię państwową, podstawą administracyjną obecnego systemu władzy w RB jako swoista acz nieformalna zawodowa partia – grupa władzy. W początkowym okresie grupa Łukaszenki jako jedyna nie de- precjonowała miejscowej polskości a Łukaszenko zabiegał o poparcie ZPB odwiedzając Grodno. Z tego okresu znana jest jego wypowiedź o tym, że „Poliaki w Grodno eto naszi sowietskije liudi!”. III. Do wyżej wymienionych zorganizowanych/faktycznych ośrodków politycznych, jakie ujawniały stosunek do „kwestii polskiej” dołączył tak tu nazwany powszechny front odrodzeniowy reprezentowany przez narodowo zorientowa- nych historyków, krajoznawców, politologów oraz dziennikarzy, którym przy- świecał główny cel: wspominana II białorusizacja, czyli powszechne odrodzenie (narodzenie?) białoruskiej świadomości narodowej i powszechne stosowanie w sferze publicznej języka białoruskiego. Historycy i krajoznawcy wygenerowali dominującą do dzisiaj tzw. narodową koncepcję historii Białorusi, politolodzy i dziennikarze formułowali tezy o jedno- ści etno-narodowej mieszkańców współczesnej (i historycznej) Białorusi, w któ- „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 167 rej ideowo rzecz ujmując nie było miejsca na wpływy/dorobek kulturowo-polski tych ziem. A za tym także zakwestionowana została polskość tej ludności, która ją deklarowała. Meritum a zatem i perspektywa miały wyglądać tak jak to wyartykułował Za- char Szybieka:

Wybór modelu narodu: (…) Biorąc pod uwagę obecną [2002 r. – ZJW] sytuację Białorusi nie należy dążyć do kulturowego modelu (etniczno-językowego, substancjalnego), ale do modelu funkcjonalnego (państwowo-politycznego). Wszyst- ko co znajduje się na Białorusi, jest białoruskie. Wszyscy obywatele Białorusi są Białorusinami12.

Powyższe pojęcie zaczyna być stosowane także przez związanych z białoruską opozycją antysystemowych działaczy polskich ZPB, czego dowodem może być oświadczenie byłej prezeski ZPB Anżeliki Borys. W toku dyskusji o współcze- snych problemach białoruskiej identyfi kacji narodowej stwierdziła, że taka identyfi kacja występuje

(…) ale Białorusini winni ją sobie uświadomić. Mówiąc Białorusini mam na uwa- dze także Polaków mieszkających na Białorusi, którzy jako grupa autochtoniczna powinni także uczestniczyć w formowaniu tej [białoruskiej] identyfi kacji13.

Ad I. Rzadko nawiedzający RB w jej początkowym okresie emigranci mieli do odrodzenia polskiego stosunek zdecydowanie negatywny. Zilustrujemy to następującym spostrzeżeniem: W roku 1992 (w sierpniu) autor niniejszej analizy obserwował dyskusję telewizyjną w mińskiej TV z udziałem dwojga emigran- tów białoruskich z USA. Na tle poszukiwań ideowych – był to okres gwałtownej i niemal nachalnej białorutenizacji w dopiero co ogłoszonej Republice Białoruś – redaktor prowadzący (Uładzimir Maleszko) pytał swych gości o kwestie wyznaniowe: czy sądzą, że dla Białorusinów ich państwowym (narodowym) wyznaniem winno być prawosławie kojarzone z Moskwą czy unia, jako dawne i tradycyjne wyznanie większości ludu w białoruskiej części Wielkiego Księstwa Litewskie- go. Ton dyskusji i jej treść wykazywały zupełne niezrozumienie przez redaktora kwestii wyznaniowych w sensie transcendentnym. Tak jakby ustalenie wierowy- znańnia było jakąś techniczno-obyczajową transformacją niezbędną w nowych warunkach społeczno-ekonomicznych. Emigranci zareagowali jednoznacznie

12 Omawia to w wydanej przez Instytut Europy Środkowo-Wschodniej (ówczesny dyrektor prof. J. Kłoczowski) monografi i: Historia Białorusi 1795-2000, Lublin 2002, ss. 571. Odnotujmy, że za tę monografi ę Z. Szybieka w 2002 r. uzyskał nagrodę „Przeglądu Wschodniego”. 13 Biełaruś: ni Europa, ni Rasieja. Mierkawańni biełaruskich elit, W. Bułhakow (red.), Warszawa 2006, s. 127. 168 Zdzisław J. Winnicki negatywnie wobec unii. Stwierdzili, natychmiast, nawiązując w tym kontekście do „kwestii polskiej”: „popatrzcie na Grodzieńszczyznę, tam byli unici a dzisiaj w kościołach stawiają polskie sztandary”. Trudno o bardziej wyrazisty pogląd i ocenę, w tym powiązanie obaw w sprawach narodowych z tak odległą wydawa- łoby się kwestią, jak skasowany w roku 1839, a na Mińszczyźnie zaraz po II roz- biorze Polski, obrządek unicki – greko-katolicki14. Zagadnienie unityzmu nie tylko na Białorusi to problem budzący niezwykłe emocje. Nie tylko w odniesieniu do samej kwestii „wyboru religii narodowej”15. Reasumując, emigranci nie odegrali bezpośredniej roli w kształtowaniu postaw wobec polskiego odrodzenia narodowego na Białorusi po 1989 r. Mieli natomiast na to wpływ dzięki wydawniczej aktywności środowisk zbliżonych do BFL (partii), wprowadzających na tutejszy rynek pozycje książkowe o roli jakich wspominaliśmy wyżej. Ad II. Środowiska BFL reagowały na polskie odrodzenie z niepokojem. Niepokój ten wynikał z co najmniej dwu powodów: Pierwszym był lęk przed niejako naturalnym ciążeniem katolicko-polskiego zachodu Białorusi ku Pol- sce. A zatem „polonizacją” Grodzieńszczyzny i być może dążeniem także świe- żo suwerennej Polski do rewindykacji terytorialnej jako przekreślenia skutków paktu Ribbentrop – Mołotow oraz ugody jałtańskiej. Piszący te słowa spotykał takie opinie wyrażane często wprost. Powodem drugim, wydawało się realnym, była związana z powyższym obawa przed połączeniem się Grodzieńszczyzny z proklamowanym na Litwie Polskim Krajem Autonomicznym16 w jakąś formułę polskiej autonomii narodowo-terytorialnej, obejmującej tzw. pas polski wzdłuż granicy białorusko-litewskiej17. Jak twierdzi J. Darski, kwestie te były przedmiotem dwukrotnych rozmów przewodniczących Rad Najwyższych LSSR – Litwy i BSSR-RB V. Landsbergisa oraz S. Szuszkiewicza. Rozmówcy mieli uzgadniać między sobą przedsięwzięcia przeciwstawiające się emancypacyjnym dążeniom Polaków w obu republikach18. Na tym tle należy rozpatrywać twierdzenia o nie- istnieniu etnicznych Polaków na Białorusi oraz działania zmierzające do biało- rutenizacji Kościoła na Białorusi, czego wyrazem był słynny list Z. Poźniaka do

14 Inne spostrzeżenie z zacytowanej rozmowy jest takie, że prowadzona była w języku białoru- skim, przy czym mający określone trudności lingwistyczne redaktor mówił z akcentem rosyjskim, emigranci z… polskim. Wskazywałoby to na ich pochodzenie z zachodu „Zachodniej Białorusi” czyli z Białostocczyzny, gdzie Białorusini (wierzący) są wyłącznie prawosławni. 15 Por. na ten temat: T. Szyszlak, Lwowskie sacrum, kijowskie profanum. Grekokatolicyzm w ukra- ińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki do pomarańczowej rewolucji, Warszawa 2012, ss. 346. 16 Por. na ten temat: P. Masłowski, Próba utworzenia polskiej autonomii narodowo-terytorialnej na Wileńszczyźnie litewskiej 1989-1991, [w:] Kraje Europy Środkowej i Wschodniej na drodze przemian, B. J. Albin, J. M. Kupczak (red.), Wrocław 2004, s. 210-255. 17 Z. J. Winnicki, „Polsko-polskie” pogranicze… 18 http://kresy24.pl/showArticles/article_id/50/ (5 X 2013). „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 169

Watykanu, w którym prosił/domagał się arbitralnego wprowadzenia białoruskiej liturgii we wszystkich kościołach katolickich w tym państwie. Podobnie rzecz się miała z negacją polskości twórców kultury i w ogóle wybitnych postaci w dziejach Kraju (Rzeczypospolitej/Wielkiego Księstwa Litewskiego) zaliczanych bez- dyskusyjnie do etnosu białoruskiego19. Za ilustrację niech posłuży koresponden- cja jaką prowadził w tych kwestiach ówczesny wiceprezes PSKO/ZPB Tadeusz Malewicz:

a) Z memoriału PSKO do Sekretarza CK KPB Sokołowa z odpisem do bisku- pa mińskiego T. Kondrusiewicza w związku ze szkalującym organizację art. A. Sidarewicza w tygodniku „Litaratura i Mastactwa” (LiM 1990 r.):

W odniesieniu do artykułu Czy będziemy narodem, podkreślamy, że już w roku ubiegłym w „Grodzieńskiej Prawdzie” A. Stupień decydował, kim jesteśmy i jakiej narodowości. (…) Konferencja Języka Białoruskiego, na którą nas nie zaproszo- no, ale przybyliśmy, sprowadziła się nie do obrony tego języka, lecz rozważań jak zapobiegać polskiemu odrodzeniu narodowemu. Na nasze zastrzeżenia dyr. Insty- tutu AN BSRR Ostrowski twierdził szyderczo: „aż do Warszawy nie ma Polaków”. Konferencja przyjęła wnioski o konieczności wprowadzenia języka białoruskie- go do Kościoła, który jej zdaniem „polonizuje Białorusinów”, nikt jednak z dys- kutantów nie wykazał, skąd wziąć ową hybrydę „katolików-Białorusinów” (…) w sierpniu 1990 r. republikańska konferencja Towarzystwa Języka Białoruskiego, przekształciła się w „antypolski szabas”, dopuszczono się łgarstw w stosunku do PSKO, Kościoła i Polski. Jest to tym bardziej przykre, że szefem Towarzystwa jest Nil Gilewicz, przewodniczący Komisji Rady Najwyższej ds. Oświaty i Kultury. (…) z efektów konferencji wynika, że teraz po półwieczu rusyfi kacji, z marszu chcą nas zagnać do białorusinizacji. (…) zapędy dla białorusinizacji liturgii od- bywają się bez jakiegokolwiek pytania, kim są ludzie wierzący i w jakim języku chcą nabożeństw (…), jakie cele przyświecają tym „patriotom” – ani wierzącym, ani katolikom? Pan Sidorewicz w swych artykułach nazywa nas „piłsudczykami”, w piśmie „Swaboda” żąda „zlikwidowania na zawsze problemów kresów”… w od- różnieniu od ofi cjalnej rehabilitacji narodów ZSRR: Niemców, Koreańczyków, Greków, dla których dyskutuje się o autonomii, a o Polakach nie ma ani słowa (…) wielu z nas, zaliczonych w swoim czasie do kategorii „narodu-wroga”, ma w legitymacjach wojskowych dyskryminujemy wpis: „Białopolak”. (…) Wyzwisko „piłsudczycy” przyjmujemy jednakże jako pochwałę dla człowieka, który uratował Europę w bitwie warszawskiej od widma światowej rewolucji (…) płomiennego Feliksa może sobie pan Sidarewicz używać ile tylko chce, zasłużyli sobie na to obaj, co do Piłsudskiego zaś to niechaj weźmie pod uwagę, że dzięki niemu „Zachodnia Białoruś” uniknęła terroru lat 30-tych (…).

19 Por. na ten temat: Białoruskie remanenty etnografi czno-historyczne. Postacie historyczne z terenu ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego wprowadzanie do etosu i kultury białoruskiej, [w:] Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, s. 357-412. 170 Zdzisław J. Winnicki

Jako odpowiedzialni przed przyszłymi pokoleniami Polaków oświadczamy: • posługując się w naszym życiu ludzkimi zasadami równości, wzajemnego poszanowania i dobrego sąsiedztwa z bratnim, słowiańskim narodem bia- łoruskim, nie dopuścimy do dalszego fałszowania historii dnia dzisiejszego, nie damy się białoruskim szowinistom, zwłaszcza w epoce pieriestrojki oraz polskiego odrodzenia narodowego i religijnego, • protestujemy przeciw zamiarom wprowadzenia do kościołów tego, czego nam nie zabrał ani Murawjow, ani Stalin i Breżniew, • nie chcieliśmy nigdy żyć w granicach Rosji ani imperium radzieckiego, je- steśmy jednak lojalnymi obywatelami Białorusi, którzy wnoszą swój wkład w rozwój i bogactwo państwa, to daje nam prawo domagania się przynależ- nych konstytucją praw obywatelskich. Prawa takie wynikają także z ratyfi - kowanej przez BSRR Konferencji Wiedeńskiej KBWE, z tego wychodząc domagamy się: oceny zastosowania uregulowań tych aktów w odniesieniu do Polaków na Białorusi, ukrócenia propagandy szowinistów przeciwko polskiemu odrodzeniu narodowemu i religijnemu, ustawowego rehabili- towania Polaków jako narodu i zdjęcia odium „narodu-wroga”, postanowienia Rady Najwyższej o likwidacji przymusowego zapisu Polaków jako Białorusinów, wydelegowania do Grodna delegata Komisji ds. Polityki Na- rodowościowej BSRR M. A. Clemniowa oraz N. Gilewicza, umożliwienia przedstawicielom ZPB przedstawienia problemów ludności polskiej na forum Rady Najwyższej i jej Komisji (…). T. Malewicz

b) Z odezwy – rezolucji I Zjazdu (16 VI 1990 r.):

(…) Zjazd domaga się i postanawia: utworzyć organizację pn. Związek Polaków na Białorusi, do ZPB jako struktury obwodowej wchodzą dotychczasowe Polskie Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowe. (…) Zjazd zapewnia władze o swojej lojal- ności państwowej podkreślając, że Polacy na Białorusi żyją obok swych sąsiadów i pracują na rzecz suwerenności i rozwoju kulturalnego Białorusi. (…) Zjazd zwraca się do Białorusinów oraz innych narodów żyjących na Białorusi o wzajemne poszanowanie, głęboką tolerancję i wzajemną pomoc oraz rzetelną pracę na rzecz demokratycznej przebudowy Kraju (…).

c) Z wywiadu T. Malewicza dla „Prawdy Grodzieńskiej”:

(…) car i władza radziecka nienawidzili Polaków, także za fakt krzywd, jakie Pola- kom wyrządzili (…) obecna sytuacja jest na tyle zagmatwana, że wskutek nieuznawania polskiej narodowości są rodziny, w których połowa dzieci ma wpis w pasz- portach o narodowości białoruskiej, a druga połowa o polskiej (…). „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 171 d) Notatka w sprawie kościoła w Wierejkach k. Wołkowyska (październik 1990 r.):

(…) znany z antypolskich wystąpień red. Sidarewicz w artykule zatytułowanym „Strajk w Wierejkach albo… jeszcze Polska nie zginęła” pisze m.in.: prowadzi się tutaj metodyczne spolszczanie wiernych i orientowanie ich na Polskę (…) konfl ik- towa świątynia była przekazana w 1940 r. prawosławnym (…) miejscowi katolicy to nie Polacy, lecz skatolicyzowani Białorusini (…) tłum ten zorganizował strajk pod hasłem żądania oddania kościoła katolikom (…) zgromadzony lud pięć razy odśpiewał „Jeszcze Polska nie zginęła”, a do przedstawicieli władzy krzyczano: „tu była i będzie Polska, nasza granica za Stołpcami, wynoście się za Smoleńsk”, tak reaguje ludność, którą naprawdę stanowią jedynie tak zwani „kościelni Polacy” (…). e) T. Malewicz do Pełnomocnika Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Ministrów BSSR:

(…) kto dał prawo p. Sidarewiczowi do decydowania o narodowości zainteresowanych (…) kościół w Wierejkach został bezprawnie skonfi skowany przez wła- dze carskie (…) wszelkie podstawy prawne oraz użytkowanie go przez katolików w okresie przedwojennym nakazują jak najszybsze zwrócenie wiernym (…). f) Odpowiedź ww. Pełnomocnika do ZPB (4 XII 1990 r.):

(…) Kościół w Wierejkach zostanie przekazany wiernym po 1 VII 1993 r. g) Z odezwy ZBP do odbywającego się w Mińsku „Światowego Zgromadze- nia Białorusinów – Baćkauszczyzna” (16 X 1990 r.):

(…) pozdrawiamy Zgromadzenie, życzymy dalszego rozwoju języków narodowych (…) deklarujemy współpracę w pracy nad odrodzeniem narodowym miesz- kańców Białorusi. (prezes ZPB T. Gawin) h) List T. Malewicza do N. Gilewicza – przewodniczącego Komisji Oświaty, Kultury i Ochrony Zabytków przy Radzie Najwyższej (wrzesień 1990 r.):

(…) Pańskie wystąpienie kwestionujące polski dorobek kulturalny i prawa do naszego narodowego odrodzenia traktujemy jako antypolskie (…), sprzeczne z mię- dzynarodowymi unormowaniami dotyczącymi praw człowieka i obywatela oraz mniejszości narodowych (…). 172 Zdzisław J. Winnicki

i) Odpowiedź N. Gilewicza:

(…) Nie prezentuję antypolskich tendencji. (…) wie pan, ile polskich klas otwo- rzono ostatnio na Grodzieńszczyźnie? (…) a czemu na Białostocczyźnie, etnografi cznie białoruskim terenie, nie otwiera się szkół białoruskich (…). Nie trzeba nas Białorusinów oszukiwać. Rwali dotąd naszą ziemię na kawałki, lecz trzeciego rozbioru Białorusi nie będzie. Nie dopuścimy (…).

j) Cd. korespondencji Malewicz – Gilewicz (8 X 1990 r.):

(…) Pan oraz inni działacze „Towarzystwa Języka Białoruskiego”, w nieprzychyl- nym nam artykule, w 4-tym numerze czasopisma „Nasza Słowa” obwiniacie nasz Związek oraz Kościół o polonizowanie i katolicyzowanie ludności białoruskiej, a Państwo Polskie o zamiary rewizji granic. […] nasze odrodzenie porównujecie do zagrożenia równego konfl iktowi w Nagorno-Karabachii. […] Odrzucamy te oskarżenia, a w przypadku dalszego powtarzania się owych oskarżeń złożymy ofi - cjalną skargę do władz polskich oraz stosownych organizacji międzynarodowych (…).

k) Odpowiedź Gilewicza (13 XI 1990 r.):

(…) pańskie pogróżki oraz szantaż uniemożliwiają dalszą korespondencję z panem, a tym bardziej przystąpienie do rozmów, jakich się pan spodziewał (…).

l) Komisja Oświaty, Kultury i Ochrony Zabytków Rady Najwyższej, pismo w odpowiedzi na wystąpienie ZPB w sprawie niszczejących zabytków (20 VIII 1990 r.):

(…) Podzielamy Waszą troskę o takie zabytki – pomniki sztuki białoruskiej, jak kościół w Nowogródku i Brzostownicy. Dziwi nas jednakże, że zalicza je pan do zabytków kultury polskiej. Jeśli uważa pan, że każdy kościół na Białorusi to pomnik polskiej kultury, to trudno z panem rozmawiać. (…) Zaznaczamy, że od 1 IX 90 r. wchodzi w życie ustawa o języku BSRR. W związku z tym dziwi nas stosunek do języka białoruskiego, o czym świadczy wykonanie pieczątki PSKO tylko po polsku i rosyjsku przy pełnej ignorancji państwowego języka BSRR. (A. Trusau, J. Sitahan)

m) Odpowiedź na ww. T. Malewicza (29 VIII 1990 r.):

(…) pisałem do Komisji o konkretnych pomnikach kultury polskiej, jak kościół Św. Michała w Nowogródku, brygidzki w Grodnie i karmelitański w Brzostowni- cy (…) poza pouczeniami, nie otrzymałem odpowiedzi na żadną z poruszonych przeze mnie kwestii (…). „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 173

n) Odpowiedź na ww. – Aleh Trusau, Komisja Oświaty:

(…) Przekazuję do pańskiej wiadomości, że wszystkie kościoły, cerkwie, zamki i pałace zbudowane na etnicznie białoruskiej ziemi, za pieniądze pobrane od bia- łoruskich chłopów, wykonane rękami naszych majstrów są pomnikami kultury białoruskiej. Dotyczy to bezpośrednio takich pomników kultury białoruskiej, jak kościół brygidzki, Św. Mykoły w Nowogródku i karmelicki w Brzostowicy, tym bardziej, że mieszczaństwo polskie i tamtejsi polscy mieszkańcy do końca XVIII w. nigdy nie byli autochtonami a historia nie zna masowych przesiedleń Polaków na tereny Wielkiego Księstwa Ruskiego, Litewskiego i Żemojtskiego. Inną sprawą jest czy nabożeństwa były wówczas odprawiane po polsku, czy po łacinie (…). Po Powstaniu 1863 r. i ostatecznym zduszeniu kultury białoruskiej wszystkie pomniki kultury białoruskiej – prawosławne nazwano ruskimi, a katolickie polskimi (…). W związku z tym oświadczam to panu jeszcze raz i wzywam do bardziej taktow- nego odnoszenia się do kultury, języka i historii Białorusi, tego państwa, na terytorium którego pan mieszka (…).

Środowiska nazwane tutaj ówczesną „specyfi czną opozycją” (łukszankowską) w latach 90. nie miały kompleksu antynarodowego, w tym antypolskiego. Kandy- dujący po raz pierwszy na urząd prezydenta RB Łukaszenko, szukający poparcia w różnych środowiskach, w tym ZPB po powrocie z Grodna stwierdził: poliaki w Grodno eto naszi, sowietskije ludzi!. Później wielokrotnie odnosząc się do „kwestii polskiej” w RB nigdy nie twierdził, że są to spolonizowani Białorusini. Mówił za to „to moi Polacy” podając m.in. liczbę 1,5 mln. Dzisiejsze perturbacje i prze- śladowania ZPB to, naszym zdaniem, kwestia autorytaryzmu czyli niedopuszcza- nia jakichkolwiek niezależnych instytucji a nie etniczna polonofobia reżimu20. Ad. III. O znaczeniu i skutkach świadomościowych tzw. narodowej koncepcji historii Białorusi dla traktowania polskiego odrodzenia narodowego w BSSR -RB pisałem wielokrotnie. Podkreślałem tendencyjny i w wymowie przeciwpolski skutek tej metody – recte będący w korelacji z polskim odrodzeniem tamtego okresu. Podstawę dla tej metody wypracowano w latach 90. XX w., a więc w momencie uzyskania suwerenności BSSR-RB i polskiego odrodzenia narodowego w tym państwie zarazem. Nie rozwodząc się zatem przedstawię tylko tezy tej metody

20 Prowadzi to do kuriozalnej sytuacji w znanym z ostatnich wydarzeń Iwieńcu, gdzie na prze- łomie 2009/10 r. doszło do brutalnego przejęcia Domu Polskiego ZPB przez władze (przekazano ZPB – prorządowemu) – urzędnicy pionu ideologicznego Zarządu Miasta w celu wyka- zania się poparciem polskich mieszkańców Iwieńca, w tym nakłanianiem ich do uczestnictwa w pracach prorządowego Oddziału ZPB, w lutym 2011 r. na podstawie brzmienia nazwisk w miejscowej książce telefonicznej przekonywali rozmówców, że jako tutejsi Polacy powinni wziąć udział w imprezie organizowanej „dla Polaków przez miejscowy Dom Kultury”. Oddaje to specyfi czne podejście Łukaszenki do tutejszych Polaków: „eto moi Poliaki !”. Por. wcze- śniejsze: „Poliaki w Grodno eto naszi sowietskije liudi!”. 174 Zdzisław J. Winnicki jakie zawarłem w wymienianej monografi i21 poprzez przytoczenie tytułów roz- działów. (Treści [podtytuły] zaznaczone kursywą są cytatami reprezentatywnych poglądów białoruskich w odniesieniu do tematyki podjętej w poszczególnych rozdziałach przywoływanej rozprawy): 1. Polska mniejszość narodowa na terytorium Białorusi. Kościelni Polacy – czyli spolonizowani Białorusini 2. Ocena unii polsko-litewskich i ustroju I-szej Rzeczypospolitej. Rzeczpospolita, która nie była Polską lecz polonizowała Wielkie Księstwo Li- tewskie, które było „Białorusią” 3. Problematyka wyznaniowa. O polonizowaniu przez katolicyzm Białorusinów, którzy wyznawali prawo- sławną wiarę słowiańską 4. Postulaty terytorialne w stosunkach z państwowością polską oraz zasię- giem wzajemnych wpływów kulturowo-etnicznych i politycznych. Bezprecedensowa w XX wieku, grabież terytorium państwowego (Białorusi) 5. Stosunek do polskich Powstań Narodowych. Na „Białorusi” – między I-szą a II-gą Rzecząpospolitą 6. Postacie historyczne z terenu ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskie- go – wprowadzenie do etnosu i kultury białoruskiej. Białoruskie remanenty etnografi czno-historyczne 7. Ocena polityczno-ustrojowa II-giej Rzeczypospolitej. Polskie państwo ucisku i bezprawia 8. Stosunek do sowieckiej agresji na Polskę we wrześniu 1939 r. i jej skutków. Sprawiedliwe spełnienie odwiecznych marzeń narodu białoruskiego 9. Stosunek do polskiej działalności militarno-politycznej na obszarach okupowanych województw północno-wschodnich II RP w okresie II wojny światowej. Bezprawna, terrorystyczno-bandycka działalność militarna Polaków w czasowo okupowanych obwodach Zachodniej Białorusi

Zaś przywoływany wyżej Zachar Szybieka w swojej „Historii Białorusi”: for- mułuje zbliżone tezy wprost: • „w marcu 1920 r. Polacy wznowili ofensywę (…) Piłsudski ratował rząd Lenina po to aby później podzielić się z nim ziemiami białoruskimi i ukra- ińskimi” (s. 237); • „Reżym okupacyjny – żywność mogli otrzymać tylko ci, którzy zapisali się do polskich spółdzielni (…) jest oczywiste, że wygłodniali Białorusini katolicy powiększali na tych ziemiach liczbę polskiej ludności” (s. 238);

21 Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna… „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 175

• „Polska strategia: Już w pierwszym roku polskiej okupacji przygotowy- wano warunki dla stopniowego włączania ziem białoruskich do państwa polskiego (…) zachodnie ziemie białoruskie polonizowano a wschodnie rabowano” (s. 239); • „Zachodnia Białoruś pod władzą Polski: 1921-1939 – władze polskie, podobnie jak carat uważały wszystkich katolików za Polaków (…) nie jest wykluczo- ne, że w wyniszczeniu przywódców ruchu białoruskiego polskie i radzieckie służby działały wspólnie (…) Piłsudski wysyłał ich do ZSRR wymieniając za polskich więźniów (…) tam zaś rozprawiło się z nimi NKWD” (s. 291); • „Piłsudski przejmuje sztafetę od stalinowców: sanacyjny reżim Piłsudskie- go (…) powrócił do polityki asymilacji Białorusinów (…) KPZB zaczęła przygotowywać powstanie (…) wysyłano kilka karnych ekspedycji przeciwko chłopom” (s. 294); • „Jak Białorusini witali wyzwolicieli: ludność białoruska cieszyła się oczy- wiście, że polscy gnębiciele pouciekali (…) do indoktrynacji używano oca- lałych pod okupacją polską komunistów” (s. 326); • „Niespodzianka z Wilnem: Stalin odstąpił Litwie Wilno aby następnie za- władnąć całą Litwą a dla zmniejszenia niezadowolenia jej obywateli odkro- ił od BSSR dwa tys. sześćset kilometrów kwadratowych” (s. 334); • „Powody do radości i smutku [z zajęcia Kresów przez Sowiety – ZJW]: (…) zjednoczenie ziem białoruskich odpowiadało interesom narodowym Białorusinów (…) powierzchnia BSRR zwiększyła się niemal dwukrotnie (…) po stronie radzieckiej znalazły się ziemie zamieszkałe przez Polaków (powiat łomżyński) (…) odwieczna polsko-rosyjska rywalizacja o kontro- lę nad ziemiami białoruskimi została zakończona w 1939 r. zwycięstwem Moskwy. Ta zaś zyskała dodatkową przestrzeń strategiczną pozwalającą skuteczniej przeciwstawić się Berlinowi” (s. 336); • „Ilu mieliśmy wrogów: wojna, która ogarnęła ziemie białoruskie ujawniła wiele zgubnych dążeń: nazistów do kolonizacji i ludobójstwa, bolszewików do odbudowania stalinowskiej dyktatury, polskich nacjonalistów do przy- wrócenia swojego panowania (…) Wszyscy oni mordowali mieszkańców Białorusi” (s. 342); • „Polski ruch oporu: w 1943 r. w cywilnej administracji Generalnego Ko- misariatu Białoruś liczba Białorusinów wzrosła do 80 procent a w policji do 60-ciu (…) Podziemie akowskie odpowiedziało na to terrorem anty- białoruskim (…) w lidzkim okręgu z rąk akowców zginęło tysiąc dwustu Białorusinów” (s. 352); • „Armia Krajowa na Białorusi: na wiosnę 1944 r. Curt von Gottberg wydał rozkaz nie przeszkadzania w mobilizacji do Armii Krajowej. Im bardziej masowy stawał się napływ do AK, tym bardziej ruch ten nabierał białoru- skiego charakteru. Na Nowogródczyźnie Białorusini stanowili do 40 procent 176 Zdzisław J. Winnicki

żołnierzy (…) Na terenie działalności AK Niemcy zatrzymali kontrolę tylko w miastach (…) pobierali mniejsze podatki i nie wysyłali ludzi na robo- ty do Niemiec (…) polscy partyzanci rabowali ludność cywilną w strefach dominacji partyzantki radzieckiej (…) część dowódców AK nie zaprzestała walki z Niemcami (…) wojna pomiędzy akowcami a partyzantką radziecką zaczęła nabierać charakteru wojny domowej Białorusinów (…)” (s. 359); • „Utrata Białostocczyzny: (…) tylko dzięki staraniom pierwszego sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienko udało się obronić wschodnie granice republiki. Nie udało się natomiast obronić zachodnich (…) kierownictwo Polski wyprosiło u Stalina obłaść [sic! – ZJW] białostocką a dokładniej 17 rejo- nów i trzy obłaści brzeskiej. W zamian za to BSRR otrzymała od strony polskiej piętnaście wiosek. Naród białoruski i jego naturalne bogactwa dzielono po raz drugi pomiędzy Rosję i Polskę. Stalin chciał zrobić z Pola- ków wiernych sojuszników, a z Białorusinów tworzył w Polsce na wszelki wypadek piątą kolumnę” (s. 367); • „Wymiana ludności z Polską – (…) zdołało wyjechać dwieście trzydzieści dwa tysiące dwustu ludzi, wśród których większość stanowili Białorusini” (s. 368); • „Wybór modelu narodu: (…) Biorąc pod uwagę obecną [2002 r. – ZJW] sytuację Białorusi nie należy dążyć do kulturowego modelu (etniczno- językowego, substancjalnego), ale do modelu funkcjonalnego (państwo- wo-politycznego). Wszystko co znajduje się na Białorusi, jest białoruskie. Wszyscy obywatele Białorusi są Białorusinami” (s. 505); • „Wolnościowe ideały Białorusinów: społeczność międzynarodowa i sami Białorusini bardzo mało wiedzą o ideałach wolności, które powstawały na ziemiach Białorusi (…) w czasie niepełnych stu lat rosyjskiego panowania Białorusini zrywali się cztery razy do beznadziejnej walki z caratem: 1794 [powstanie kościuszkowskie], 1812 [epopeja napoleońska], 1831 [powstanie listopadowe], 1864 [powstanie styczniowe]” (s. 507).

To tylko jedna książka i jeden autor. Przytaczamy dlatego, że zostało to napisane po polsku i za polskie pieniądze oraz przez Polaków nagrodzone. Przegląd całości współczesnej, niekomunistycznej literatury historycznej i politologicznej daje obraz z polskiego punktu widzenia, porażający. Co więcej, w imię politycznej koncepcji lansowanego ostatnio „Wschodniego Partnerstwa” i w ogóle tzw. po- prawności politycznej skorelowanej w tym przypadku z jednostronnie akceptowa- ną giedroyciowską doktryną U – L – B, w Polsce z tezami powyższymi praktycznie nikt nie polemizuje a uznawanych a priori za „demokratów” opozycyjnych autorów białoruskich traktuje się jak uprzywilejowanych sojuszników. Z iden- tyczną sytuacją spotkaliśmy się ponad dekadę temu, gdy sprawujące rząd dusz elity postsolidarnościowe (z kręgów Komitetu Obywatelskiego) wbrew naturalnym „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 177

(by nie używać pojęcia patriotycznym, narodowym) interesom polskim popierały antypolski Sajudis, czego do dzisiaj efektem jest hamowana reprywatyzacja w polskich rejonach Wileńszczyzny, odmowa pisowni nazwisk i miejscowości w języku polskim, dyskryminowanie polskojęzycznego szkolnictwa22. Na zakończenie tej części uwag stwierdzić należy, że tez powyższych i podobnych nikt nie odwołał. Weszły do doktrynalnego kanonu historiografi i białoru- skiej kształtujących świadomość uczniów, studentów i w ogóle czytelników. Bywa wprawdzie, że niektórzy z głosicieli publicznie się mitygują, niemniej przedsta- wiany obraz-metoda trwają i utrwalają białoruską świadomość kształtując m.in. stosunek do miejscowej, współczesnej polskości. W listopadzie 2003 r. redakcja znanego czasopisma inteligencji białoruskiej „ARCHE-PACZATAK” przeprowadziła dyskusję „okrągłego stołu w sprawach problemów historiografi i białoruskiej”23. W dyskusji uczestniczyli (także przy- woływani powyżej) znani historycy i dziennikarze białoruscy z kręgów „niezależ- nych”: Hienadź Sahanowicz, Zachar Szybieka, Juraś Lichtarowicz, Wacłau Aresz- ka, Aleś Smalianczuk, Pawał Cieraszkowicz, Waliancin Hołubieu [Gołubiew24 – ZJW], Wiaczasłau Nasiewicz, Uładzimir Arłou [Orłow – ZJW], Ihar Lialkou, Andrej Dyńko i Walier Bułhakau [Bułhakow – ZJW]. Tezy dyskusji sprowadzi- ły się do stwierdzeń, których wybór przytaczamy ilustracyjnie (uważamy, że po- twierdzają główne tezy wynikające z przytoczonych wyżej ustaleń)25: • zawodowi historycy na Zachodzie obwiniają historyków białoruskich o nacjonalizm, jaki uważają za charakterystyczny dla białoruskiej metodologii; • odczuwamy różnicę, która wynika raczej nie ze stanu rozwoju nauki lecz stopnia rozwoju społeczeństwa; • na Białorusi istnieje poważne zadanie jakim jest potrzeba rozwoju narodowego, dlatego nasza metodologia i siatka pojęciowa różnią się [od Zachod- niej – ZJW] (Sahanowicz); • narodowa historiografi a stanowi immanentną część narodowego projektu wytworzenia narodowości białoruskiej, tak jak literatura i sztuka (Bułhakau); • co dotyczy jakości [naukowej – ZJW] (…) nasze opracowania historyczne nie budzą uwagi oraz poważania zachodnich historyków, gdyż samodzielna historiografi a białoruska to efekt ostatnich 10-12 lat (Hołubieu); • jesteśmy wychowani w tradycji historiografi i sowieckiej i po raz pierwszy ze- tknęliśmy się z przedstawicielami historiografi i europejskiej (…) wyartykuło-

22 Por. na ten temat wyczerpująco: Z. Kurcz, Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Studium so- cjologiczne, Wrocław 2005. 23 Miż ajczynnym czytaczom i zamieżnym kalieham. Krugłyj stoł pa prabliemach biełaruskaj gi- staryjagrafi i, http://rcheweb.hypermart. net/2003-2/krst203.html (5 X 2013). 24 Rosyjskojęzyczna wersja nazwiska pod jaką często występują ci sami autorzy, gdy publikują lub są cytowani w piśmiennictwie rosyjskojęzycznym. 25 Por. też Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, passim. 178 Zdzisław J. Winnicki

wanie naszych pierwszych poglądów [metodologii] na historię nie mogło być u nas inne jak narodowe (…), [ale] zrozumieliśmy, że każdy kraj ma prawo do swego własnego oglądu historii (…) przeskoczyć pewnych etapów nie spo- sób, mamy jeszcze tak wiele problemów w rozwoju własnej historiografi i, że osiągnięcie poziomu międzynarodowego jest jeszcze bardzo trudne (…) brakuje nam nie tylko pełni wiedzy, ale także profesjonalizmu i zwykłego warsztatu na poziomie rzemiosła naukowego (…) ponadto nie upowszechniamy naszych osiągnięć za granicą (…) a nacjonalizm? jest niezbędny naszej historiografi i bo występuje w każdej z europejskich historiografi i (Szybieka); • gdy bliżej poznałem i porównałem naszą historiografi ę z opracowaniami polskimi doszedłem do wniosku, że nasza jest znacznie bardziej nacjonalistycz- na (…) i w porównaniu z polską sprawia wrażenie mitotwórczości [ponadto] Polacy piszą otwarcie [absaliutna adkryta]; • mogę przywołać mit do jakiego powstania sam bezpośrednio się przyczyni- łem uznając Bobrowskiego [Pawła] i Daniłowicza jako twórców narodowej ideologii białoruskiej (…) po pobycie w Lublinie znalazłem wiele listów Bo- browskiego, z których wynika jasno; nie mamy faktów stwierdzających by był on liderem [białoruskiego] ruchu narodowego (…) (Cieraszkowicz); • A ten mit został utrwalony w „Encyklopedii Historii Białorusi” i w podręcz- niku encyklopedycznym „Białoruś” (Arłou); • sumując naszą dotychczasową dyskusję winniśmy skoncentrować się na naszych celach wewnętrznych [białoruskich], jakie stawiamy sobie jako pro- fesjonalni naukowcy historycy: czy zajmujemy się pracą nad odradzaniem świadomości narodowej czy będziemy zbliżali się do metodologicznego poziomu europejskiego. Z metodologicznego punktu widzenia klasycznych hi- storyków niemieckich [D. Bairau, R. Lindner] wszystko co napiszemy o naszych sprawach wewnętrznych będzie odebrane jako „nacjonalizm”. Trzeba zatem byśmy się zdecydowali: czy „robimy” historię na poziomie światowym – czy „robimy” swój naród [ci my robim swaju nacyju]. Trzeba ustalić co jest dla nas ważniejsze [darażejsze] (Nasiewicz); • osobliwością białoruskiej mentalności jest swoiste ukrywanie i niedomówie- nia. To też mitotwórczość i ta część samoświadomości, która nie pozwala [hamuje] na tworzenie prac według metodologii uznanej na świecie. Bo jest uwikłana w „robienie” polityki i budowanie narodowego państwa. Sam nie wiem czy możemy to jasno [szczyra] oświadczyć naszemu społeczeństwu za to między sobą możemy mówić bez ogródek (Nasiewicz); • nacjonalizm [w historiografi i] uważam za czasowy lecz niezbędny etap a nie specyfi kę naszej metodologii (…) mity można natomiast traktować jako swoiste hipotezy naukowe [Szybieka]; • prace o historii Białorusi jakie powstały za granicą w większości opierają się o oryginalne źródła u nas nieznane [Szybieka]. „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 179

Powyższe tezy i stwierdzenia upoważniają nas do postawienia ostrożnej opinii o tym, że narodowa historiografi a białoruska (współczesna) sama zaczyna do- strzegać własne ułomności nadal pozostając na rozdrożu pomiędzy obiektywnym (naukowym) i subiektywnym (politycznym) wyborem tego czemu powinna słu- żyć. Kolegom białoruskim można zasugerować metodologiczną wskazówkę kla- syczną jaką zaproponował Florian Znaniecki w doniosłych szkicach naukowych o „Społecznych rolach uczonych”26.

Podsumowanie

Wśród powodów ujawnionego stosunku do polskiego odrodzenia narodowego w pierwszych latach suwerennej RB należy umiejscowić masowe, publiczne ujawnienie polskiej mniejszości narodowej. Jej równie masowe zorganizowanie się w Związek Polaków na Białorusi (ZPB), powszechne odrodzenie parafi i katolickich (wówczas odmiennie od dnia dzisiejszego wyłącznie z polskojęzyczną liturgią). Wreszcie upadek ZSSR, zaistnienie w pełni suwerennej Polski a zatem podświadomie i świadomie wyrażane na Białorusi obawy, że „Polacy odbiorą Za- chodnią Białoruś”. Trzeba było „dać odpór”. O jego sile pisaliśmy w rozdziale me- todologicznym, w cytowanej w przypisie pracy27. O ówczesnych lękach Białoru- sinów świadczyły liczne inne publikacje. Do reprezentatywnych należały opinie, jak np. mińskiego badacza L.W. Tierieszkowicza, który pisał wówczas m.in.:

(…) Rozwój procesów aktywności odrodzenia i rozwoju narodowości polskiej wy- raził się w powstaniu w 1991 r. Związku Polaków na Białorusi. (…) znaczącą rolę w rozwoju ruchu polskiego odgrywa Kościół. Zdecydowaną większość kapłanów katolickich stanowią etniczni Polacy, uznający wszystkich katolików na Białorusi za Polaków. Popularność katolicyzmu, który w odróżnieniu od prawosławia zawsze był w opozycji wobec reżimu komunistycznego, szczególnie wśród młodzieży, jest znacząca. Powodzeniu prowadzonej przez księży polonizacji sprzyja znaczne roz- przestrzenienie się nastrojów polonofi lskich, wzmocnionych oczywistymi w po- równaniu z Białorusią, sukcesami Polski na drodze odchodzenia od totalitaryzmu i zachodzącymi tam zmianami ekono micznymi. W takiej to sytuacji oraz w warunkach deetnizacji na Białorusi, licz ba mieszkańców uważających się za Polaków może znacząco wzrosnąć. W peł ni realną staje się perspektywa polonizacji, w przy- szłości nawet swoiste rozdarcie północno-zachodniej Białorusi od reszty kraju28.

26 F. Znaniecki, Społeczne role uczonych. Wybór, wstęp, przekład tekstów angielskich i redakcja naukowa Jerzy Szacki, Warszawa 1984. 27 Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna… 28 L. W. Tierieszkowicz, Obszcziestwiennyje dwiżenija w sowriemiennoj Biełorussii; kratkij kom- mentarij k dokumoientam, [w:] M. N. Gubogło, Grażdanskije dwiżenija w Biełorussii. Doku- mienty i materiały 1986-1991, Moskwa 1991, s. 32. Pogląd o „rozdarciu” współbrzmi z tezami 180 Zdzisław J. Winnicki

W podobnym tonie, a nawet jeszcze bardziej alarmistycznym, wypowiadali się zarówno białoruscy działacze opozycyjni oraz publicyści związani z różny- mi kręgami postsowieckiej władzy. W. Zadalja, dziennikarz i radny grodzieński, w miejscowym tygodniku „Pahonia29” w kwietniu 1993 r. pisał: „(…) na Gro- dzieńszczyźnie rozgrywa się obecnie rosyjską i polską kartę. (…) w miejsce by- łych komitetów KPB w każdym rejonie obwodu utworzono regularne organy Związku Polaków na Białorusi. (…) musimy dać temu odpór”. Późniejsze wydarzenia pokazały oczywisty fakt, że „Polacy” (tj. suwerenna od 1989 r. Polska) nie zamierzają odbijać ani Wilna, ani Lwowa, ani Grodna, Nowo- gródka czy Baranowicz, a przysłowiowy Kowalski nawet nie potrafi wskazać tych miejscowości na mapie. Kompleks jednak pozostał (niejednokrotnie, zwłaszcza w kontekście przystąpienia RP do NATO, politycy związani z rządem RB okre- ślali polską mniejszość mianem piątej kolumny). Świadczy to naszym zdaniem o swoistej traumie Białorusinów w odniesieniu do – jak się okazuje – wciąż aktualnej dla nich terytorialnej kwestii polskiej w ścisłym związku z efektami „17 IX 1939 r.”. Dla pozbycia się tej traumy w historiografi i białoruskiej i współczesnej publicystyce politycznej najwyraźniej doktryna białoruska stosuje metodę licy- towania wzwyż, akcentując „krzywdę” Białorusi (BSSR) okrojonej przez Stalina na rzecz „Polski” przez „oddanie” tej ostatniej etnicznie białoruskich ziem obwodu (województwa) białostockiego z połową Puszczy Białowieskiej. Podkreślamy, że na współczesnej Białorusi powyższe przekonanie jest powszechne, publiczne i ofi cjalne30. Współcześnie świadczy o tym ranga jaką nadano w RB obchodom 70 oraz 71 rocznicy „zjednoczenia Zachodniej Białorusi z BSSR”31.

o podobnej wymowie jakie zawarł w swym głośnym opracowaniu S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997. Huntington o takiej sytuacji (od- rębności, inności, obcości, wrogości) kulturowej w obrębie jednego organizmu państwowego pisze jako o stanie „rozszczepienia” mogącego prowadzić do poważnego konfl iktu a co najmniej do destabilizacji, właśnie z uwagi na różnice kulturowo-cywilizacyjne. W tym przypadku z uwagi na występujący na dzisiejszej Białorusi wyraźny „uskok cywilizacji” pomiędzy obwodami zachodnimi – należącymi poprzez katolicyzm i polskość do cywilizacji Zachodu a obwodami wschodnimi przynależnymi odrębnej według Huntingtona, cywilizacji prawo- sławnej (rosyjskiej). Nasze obserwacje badawcze potwierdzają stan wyraźnych (widocznych) różnic cywilizacyjnych w rozumieniu podanym przez Huntingtona. Por. też na ten temat: Z. J. Winnicki, Polsza-Biełaruś… 29 Dziennik związany z białoruską opozycją narodową został zlikwidowany decyzjami administracji prezydenta Łukaszenki. 30 Opisaliśmy to szczegółowo w: Bezprecedensowa w XX wieku, grabież terytorium państwowego (Białorusi). Postulaty terytorialne w stosunkach z państwowością polska oraz zasięgiem wpływów kulturowo-etnicznych i politycznych, [w:] Z. J. Winnicki, Współczesna doktryna…, s. 256-357. 31 Z. J. Winnicki, Współczesna białoruska percepcja znaczenia wydarzeń 17 września 1939 r., „Wschodnioznawstwo” 2010, [nr 4], s. 127-163; por też.: Wosień 1939 goda u histarycznym liosie Biełarusi. Materyjały Miżnarodnaj nawukowo – praktycznaj kanferencyi (Minsk, 24 wie- rasnia 2009 g.), A. A. Kawalienia (red.), Minsk 2010 r., ss. 414. „Białoruskie środowiska narodowo-opozycyjne”… 181

Współczesna opozycja białoruska i jej przyszłość a „kwestia polska” na Białorusi

We współczesnej Polsce, zaangażowanej jak mało które europejskie państwo we wspieranie białoruskiej opozycji, panuje powszechne przekonanie o tym, iż zwy- cięstwo demokracji w RB rozwiąże także problemy białoruskich Polaków. My z kolei uważamy, że bezkrytyczna wiara w to, że wraz z demokratyzacją a być może przystąpieniem RB do Rady Europy (lub w jakiejś przyszłości do Unii Eu- ropejskiej) ustaną problemy z jakimi borykają się tutejsi Polacy jest nieuprawnionym mitem. Napisała o tym ostatnio Iwona Kabzińska prezentując wyniki wielo- letnich badań zmian jakie zaszły w odniesieniu do Polaków na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Stwierdziła m.in.:

Przykład Polaków w Republice Litewskiej wskazuje, że nie należy się spodziewać radykalnych zmian w sytuacji polskiej mniejszości, nawet gdyby Białoruś zosta- ła przyjęta do Unii. Członków tej grupy, podobnie jak ich rodaków w RL, czeka zapewne rozczarowanie. Wielu z nich kieruje się wyobrażeniami na temat europejskich standardów dotyczących polityki wobec mniejszości etnicznych i narodowych, wielokulturowości, społeczeństwa obywatelskiego, nie dostrzegając, że są to jedynie lansowane przez elity, nieosiągalne w pełni w praktyce społecznej, ideały32.

Przychylamy się do tej opinii. Podkreślamy także na ogół pomijane w rozwa- żaniach nad relacjami białorusko-polskimi (też rosyjsko- i ukraińsko-polskimi) znaczenie czynnika cywilizacyjnego. Same formuły (poprawno-polityczne zaklę- cia) o budowie na tamtym terenie etno-politycznym tzw. społeczeństwa obywatelskiego nie zmieniają faktu, że poprzez Białoruś przebiega huntingtonowski „uskok cywilizacyjny”, dzielący nie tylko geografi cznie, ale i kulturowo (cywilizacyjnie, świadomościowo) kraj na części polsko-katolicką i prawosławną (postprawo- sławną – w łukaszenkowskim ujęciu „ja, prawosławnyj ateist”), które to części w swoim ludzkim substracie są inne. Wyznają inne wartości cywilizacyjne. Tu- taj przebiega granica pomiędzy europejskim Zachodem (dawniej łacińskością) a prawosławno-moskiewskim Wschodem. Z tej zasadniczej przyczyny białoruska większość zawsze (tradycyjnie) będzie wywierała asymilacyjny lub wręcz dyskry- minacyjny nacisk na „obcą” w jej rozumieniu katolicko-polską (zachodnią) tutej- szą polskość. Zarys znaczenia tej kwestii przedstawiliśmy w studium pt. Cywili- zacyjne znaczenie polskiej mniejszości narodowej w RB33.

32 I. Kabzińska, Między pragnieniem ideału a rzeczywistością. Polacy na Litwie, Białorusi i Ukra- inie w okresie transformacji systemowej przełomu XX i XXI stulecia, Warszawa 2009, s. 150. 33 Z. J. Winnicki, Cywilizacyjne znaczenie polskiej mniejszości narodowej w RB, [w:] Polska mniej- szość narodowa na Białorusi. Związek Polaków na Białorusi w 20-lecie działalności, Z. J. Win- nicki, T. Gawin (red.), Białystok 2010, s. 5-34. 182 Zdzisław J. Winnicki

Zdzisław J. Winnicki – dr hab. nauk politycznych, dr nauk prawnych, profesor, dyrektor Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego, kierownik Zakładu Badań Wschodnich STUDIA NAD BEZPIECZEŃSTWEM

Jarosław Jarząbek

Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej w kontekście trwającej wojny domowej

Wstęp

W trwającej w Syrii od 2011 r. wojnie domowej ścierają się ze sobą lojalne wobec prezydenta Baszira al-Asada wojska armii syryjskiej oraz siły walczące po stronie rebeliantów. W tym drugim przypadku mamy do czynienia z siłami składającymi się z dość barwnej mozaiki, którą tworzą dezerterzy i zbiegowie z armii syryjskiej, którzy przeszli na stronę opozycji tworząc Wolną Armię Syryjską, grupy zbrojne powiązane z działającymi w Syrii sunnickimi ruchami i ugrupowaniami fundamentalistycznymi (głównie tamtejszych Braci Muzułmanów), a także coraz liczniej przybywający do Syrii ochotnicy z innych krajów islamskich, tworzący oddziały zagranicznych bojowników dżihadu (mudżahedinów). Ci ostatni posia- dają nierzadko powiązania z działającymi w różnych częściach świata siatkami terrorystycznymi, przez które są też rekrutowani. Opozycja syryjska może też liczyć na fi nansowe, materialne oraz organizacyjne wsparcie wielu krajów w regionie, w tym m.in. Turcji oraz bogatych państw Półwyspu Arabskiego. Władze w Damaszku natomiast otrzymują pomoc od zaprzyjaźnionego rządu irańskiego oraz od swojego wiernego sojusznika, libańskiego Hezbollahu. Tym niemniej w toczącej się w Syrii wojnie domowej główny ciężar walk wciąż jeszcze spoczywa na – podzielonej już w tej chwili – armii syryjskiej oraz posiadanych przez nią zasobach broni i amunicji. W tym kontekście szczególnie istotnym zagadnieniem jest odpowiedź na pytanie o stan syryjskich sił zbrojnych w przededniu wybuchu konfl iktu wewnętrznego oraz o obecną kondycję wojsk walczących po obu stronach frontu. Armia syryjska przez prawie siedemdziesiąt lat istnienia niepodległego państwa była i pozostaje jedną z najpoważniejszych sił militarnych na Bliskim Wschodzie. Była ona też jedną z najbardziej aktywnych, nie tylko stanowiąc trzon sił arabskich w każdej z wojen z Izraelem, ale też najeż- dżając i okupując sąsiedni Liban, interweniując zbrojnie w Jordanii czy też wdając się co pewien czas w przygraniczne utarczki z wojskami tureckimi i irackimi. 186 Jarosław Jarząbek

Siły zbrojne w systemie władzy w Syrii

Armia syryjska odgrywała też kluczową rolę w polityce wewnętrznej tego kraju, angażując się praktycznie we wszystkie próby przewrotów, zamachów stanu czy rewolt, które miały miejsce od chwili uzyskania niepodległości. Wreszcie w listopadzie 1970 r. cała armia syryjska poparła swego dowódcę, Hafi za al-Asada, który dzięki temu przejął pełnię władzy w kraju, stając się jednocześnie prezyden- tem, sekretarzem generalnym rządzącej Partii Baas, liderem Narodowego Frontu Postępowego oraz oczywiście pozostając naczelnym dowódcą armii1. Trzydzie- stoletni okres rządów Hafi za al-Asada charakteryzował się prawie całkowitym podporządkowaniem armii syryjskiej jemu osobiście oraz grupie jego najbardziej zaufanych ofi cerów. Aby zapewnić sobie jak największą lojalność armii oraz innych struktur siłowych, wyższe stanowiska w nich obsadzane były prawie wy- łącznie przez członków sekty alawickiej, z której wywodził się też prezydent i jego rodzina. Po śmierci prezydenta Hafi za al-Asada w czerwcu 2000 r. władzę w Syrii przejął jego syn Baszar, obejmując wszystkie piastowane przez swego ojca stanowiska. Pomimo deklaracji lojalności wobec nowego przywódcy, składanych przez dowódców wojska i innych formacji zbrojnych, od samego początku oczywiste było, że z powodu barku charyzmy i doświadczenia wojskowego swego ojca, nie cieszył się takim jak on zaufaniem wojskowych ani też nie wzbudzał wśród nich takiego strachu i respektu2. Po części przynajmniej wynikało to stąd, że Baszar al-Asad nie był przygo- towywany do objęcia władzy w Syrii. Następcą Hafi za al-Asada miał zostać jego najstarszy syn, Basil, który jednak zginął w wypadku samochodowym w styczniu 1994 r. W tym czasie Baszar studiował medycynę w Londynie, zamierzając zo- stać okulistą. W syryjskiej armii miał ledwie stopień porucznika i nie posiadał praktycznie żadnego doświadczenia wojskowego. W ciągu kilku kolejnych lat przeszedł on intensywne szkolenie wojskowe i był szybko awansowany na kolejne stopnie. W ostatnich latach swego życia prezydent Hafi z al-Asad dokonał też znaczących zmian wśród kadry dowódczej, odsuwając na bok licznych wetera- nów i swoich dawnych towarzyszy walk, a mianując na ich miejsce wielu ofi cerów młodszej generacji, prawie wyłącznie alawitów3. Miało to zapewnić ich lojalność wobec młodego i niedoświadczonego Baszira al-Asada. Hafi z al-Asad, a później także jego syn Baszar nie zaniedbywali też innych możliwości, aby zapewnić sobie lojalność wojska i kadry ofi cerskiej. Władza

1 E. Zisser, Th e Syrian Army on the Domestic and External Fronts, [w:] Armed Forces in the Middle East. Politics and Strategy, B. Rubin, T. A. Keaney (eds.), Londyn 2006, s. 113-114. 2 Ibidem, s. 114-115. 3 Np. w chwili śmierci Hafi za al-Asada alawici stanowili ok. 90% wszystkich ofi cerów w armii w stopniu generała. Co więcej, znaczna część z nich wywodziła się spośród członków prezy- denckiego klanu Kallabijja. Ibidem, s. 119. Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej… 187 w Syrii oparta była więc na swoistym „kompleksie wojskowo-biznesowym” i roz- budowanym aparacie bezpieczeństwa, które były ściśle powiązane z ośrodkami władzy poprzez klientelizm i skomplikowaną sieć układów personalnych i mię- dzygrupowych. Kompleks wojskowo-biznesowy zdominowany był przez gru- pę lojalnych i bliskich rodzinie Asadów biznesmenów, przy czym ten krąg nie był ograniczony wyłącznie do alawitów, lecz obejmował również sunnitów oraz chrześcijan4. Innym sposobem zapewnienia sobie przez Asadów pełnej kontroli nad siłami zbrojnymi był powszechnie stosowany w dyktaturach na całym świecie manewr, polegający na tworzeniu w poszczególnych obszarach bezpieczeństwa kilku rywalizujących ze sobą i wzajemnie się kontrolujących służb. Niektóre jednostki wreszcie, jak choćby Dywizja Gwardii Republikańskiej, miały stanowić eli- tarne i najbardziej lojalne wobec Asadów oddziały. Składały się one więc prawie wyłącznie z alawitów i mogły zawsze liczyć na najlepsze uzbrojenie i najnowocze- śniejszy dostępny sprzęt, zaś dowodzenie nimi powierzano osobom z bliskiego otoczenia prezydenta, członkom rodziny bądź zaufanym przyjaciołom, którzy niekoniecznie posiadali kompetencje wojskowe5. Wszystkie wysiłki od lat podejmowane przez Hafi za a później Baszara Asada zmierzały do utrwalenia i zabezpieczenia swojej władzy głównie poprzez zbudowanie silnych, lojalnych i całkowicie uzależnionych od nich sił zbrojnych. Co najmniej od lat 80. XX w. wyraźnie widoczny był trend polegający na zmianie prio- rytetowych celów armii. Po klęskach w wojnach z Izraelem z lat 1967 i 1973 armia syryjska nie była już przygotowywana do kolejnej walnej rozprawy z państwem żydowskim. Zamiast tego skoncentrowano się na dwóch nowych celach strategicznych: rozwoju możliwości działań asymetrycznych wobec Izraela6 oraz uczy- nieniu z armii kluczowego narzędzia służącego utrzymaniu władzy w Syrii przez rodzinę Asadów. Drugi z tych celów armia syryjska wykonywała przez długi czas co najmniej dobrze, pozwalając rodowi Asadów rządzić krajem nieprzerwanie od roku 1970 do dziś i sprawnie radząc sobie z pojawiającymi się zagrożeniami. Najpoważniejszym z nich (do czasu wybuchu trwającej obecnie wojny domowej oczywiście) była rewolta islamska z lat 1976-1982, skutecznie stłumiona i zakoń- czona masakrą ludności w mieście Hama w lutym 1982 r., które zostało zrównane z ziemią atakami artylerii, czołgów i śmigłowców bojowych7. Rok później, gdy

4 D. W. Lesch, Syrian Arab Republic, [w:] Th e Government and the Politics of the Middle East and North Africa, D. E. Long, B. Reich, M. Gasiorowski (eds.), Boulder 2011, s. 277-282. 5 E. Zisser, op.cit., s. 120. 6 Kroki te polegały na rozwoju i włączeniu do arsenału rakiet balistycznych i broni masowego rażenia (chemicznej), rozwoju elitarnych jednostek komandosów i innych oddziałów sił specjalnych, utrzymywaniu mimo wszystko silnych wojsk pancernych (głównie jako elementu strategii odstraszania), a także na wspieraniu antyizraelskich grup zbrojnych i organizacji terrorystycznych (Hezbollah, Hamas, Palestyński Islamski Dżihad). A. H. Cordesman, Th e Military Balance in the Middle East, Londyn 2004, s. 205-209. 7 E. Zisser, op.cit., s. 118-119. 188 Jarosław Jarząbek prezydent Hafi z al-Asad leżał zmożony niemocą po zawale serca, jego brat Rif’at podjął próbę przejęcia władzy. I w tym wypadku podjęte wcześniej przez prezydenta działania okazały wystarczające aby zapewnić mu lojalność armii i korpusu ofi cerskiego oraz uniemożliwić próbę zamachu stanu8. Czy wobec trwającej obecnie wojny domowej, możemy mówić o rozpadzie armii syryjskiej czy też zabezpieczenia jej lojalności okazały się skuteczne? Odpo- wiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna. Z całą pewnością nie okazały się skuteczne w przypadku znacznej liczby szeregowych żołnierzy i podofi cerów, którzy od wiosny 2011 r. zaczęli masowo dezerterować z armii9. W przypadku ofi cerów sytuacja wyglądała jednak zgoła odmiennie. Praktycznie cała wyższa kadra ofi cerska i znaczna część niższej kadry ofi cerskiej pozostała lojalna wobec prezydenta Baszira al-Asada i nadal walczy w szeregach armii rządowej10. Ich wierność wobec władz w Damaszku motywowana jest w pierwszym rzędzie czynnikami religijnymi (zdecydowana większość wyższej kadry ofi cerskiej to alawici), a także lojalno- ścią klanową (członkowie zaufanych klanów związanych z rodziną Asadów) oraz czynnikami ekonomicznymi (liczne przywileje materialne z jakich korzysta kadra ofi cerska). Na początku roku 2012 z armii syryjskiej uciekali i na stronę opozycji przechodzili kolejni wysocy rangą ofi cerowie, w tym kilku generałów (Mustafa al-Szeik, Adnan Farzat, Fajiz Amru) oraz pułkowników11. Tym niemniej brak wy- kształconej i przygotowanej do działań wojennych kadry ofi cerskiej jest od począt- ku konfl iktu zbrojnego w Syrii jedną z największych bolączek syryjskiej opozycji. Także skala dezercji z armii syryjskiej, choć znacząca, nie spowodowała jak na razie paraliżu jej działań ani też nie wywołała groźby jej rozpadu. Liczba de- zerterów rosła szybko w drugiej połowie roku 2011 i na początku 2012 i sięgnęła 60 tys. w marcu 2012 r.12 Następnie fala dezercji opadła, gdy okazało się, że reżim Baszira al-Asada trzyma się mocno a wojska rządowe zaczęły odzyskiwać kontro- lę nad sytuacją w kraju. Liczba dezercji znów nieco wzrosła w sierpniu i wrześniu

8 Ibidem. 9 To właśnie dezerterzy z syryjskich sił zbrojnych, którzy opuścili szeregi armii po odmowie strzelania do protestujących w mieście Daara, a później w Banijas, Hama, Talkalach i Dair Az-Zur dali początek głównej zbrojnej formacji syryjskiej opozycji, Wolnej Armii Syryjskiej. Syrian Army Colonel Defects forms Free Syrian Army, Asharq Al-Awsat, 1 VIII 2011, http:// www.aawsat.net/2011/08/article55245595 (8 X 2013). 10 Na czele Wolnej Armii Syryjskiej w chwili ogłoszenia jej powstania stanął, jako jej tymczaso- wy dowódca, płk Rijad al-Asad. Oprócz niego w skład pierwszego tymczasowego dowództwa wszedł jeszcze jeden ofi cer w stopniu pułkownika, jeden podpułkownik, czterech kapitanów i trzech poruczników. Ibidem. 11 E. Solomon, J. Irish, Four more generals defect from Syrian army: rebels, Reuters, 8 III 2012, http://www.reuters.com/article/2012/03/08/us-syria-defections-idUSBRE82717V20120308 (8 X 2013). 12 E. Peker, D. Abu-Nasr, Syrian Armed Forces Desertion Said to Surge to 60,000, Bloomberg, 15 III 2012, http://www.bloomberg.com/news/2012-03-15/syria-loses-20-000-troops-as-de- serters-fl ee-turkey-says-1-.html (8 X 2013). Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej… 189

2013 r., w obliczu spodziewanego ataku amerykańskiego na Syrię13. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że syryjskie siły zbrojne w przededniu wybuchu wojny domowej liczyły ok. 320 tys. żołnierzy w służbie czynnej (nie licząc rezerwistów oraz od- działów paramilitarnych)14, można przyjąć, że armia syryjska pomimo osłabień spowodowanych dezercjami zachowała większość swoich zdolności bojowych.

Potencjał militarny syryjskich sił zbrojnych

Armia syryjska pod względem liczebności oraz ilości posiadanego uzbrojenia była bez wątpienia jedną z czołowych formacji zbrojnych na Bliskim Wschodzie. Na jej wartość bojową wpływał także fakt aktywnego uczestnictwa w licznych konfl iktach zbrojnych z sąsiadami, co pozwalało na wypracowanie i sprawdzenie strategii i taktyki działań bojowych oraz zdobywanie przez żołnierzy i ofi cerów niezbędnego doświadczenia, nawet jeśli prowadzone walki kończyły się porażką wojsk syryjskich. Dużo gorzej zaś wygląda ona pod względem jakości uzbrojenia oraz poziomu wyszkolenia swoich żołnierzy. Natomiast sam wzrost liczebności i siły armii syryjskiej za rządów Hafi za al-Asada, abstrahując od społecznych, politycznych i ekonomicznych kosztów tego procesu, uznać należy za imponujący. O ile jeszcze w przededniu izraelskiego ataku na Syrię w roku 1967 jej siły zbrojne liczyły łącznie niewiele ponad 50 tys. żołnierzy, to w połowie lat 80. ich liczebność wzrosła do ponad 500 tys., zaś na początku XXI w. łącznie z siłami rezerwowymi oraz oddziałami paramilitarnymi wynosiła ponad 670 tys.15 Rozrostowi armii to- warzyszył proces jej intensywnego dozbrajania, głównie w broń kupowaną bądź otrzymywaną od Związku Radzieckiego. Zdecydowana większość broni będącej dziś na wyposażeniu armii syryjskiej to właśnie broń produkcji radzieckiej dostarczona Syrii w latach 70. i 80. XX w. Była to w owym czasie broń nowoczesna i efektywna, jednakże dziś należy ją już uznać za dość mocno przestarzałą. Stało się tak, ponieważ po rozpadzie Związku Radzieckiego Syria straciła swoje główne źródło dostaw nowoczesnego uzbrojenia. Zakupy broni po cenach rynkowych, czy to od Rosji czy też od innych państw, były poza możliwościami fi nansowymi pogrążonej w kryzysie gospodarki syryjskiej16. W tej sytuacji dopływ nowego uzbrojenia po roku 1990 był bardzo

13 M. Giglio, Fearful of a U.S. Strike, Defectors Flee the Syrian Army, Th e Daily Beast, 5 IX 2013, http://www.thedailybeast.com/articles/2013/09/05/fearful-of-a-u-s-strike-defectors-fl ee-the- -syrian-army.html (8 X 2013). 14 Liczba rezerwistów szacowana była na ok. 350 tys. ludzi, zaś liczebność oddziałów paramilitarnych na 108 tys. A. H. Cordesman, op.cit., s. 206. 15 E. Zisser, op.cit., s. 123. 16 Samo utrzymanie tak ogromnej armii było niesamowitym obciążeniem dla syryjskiej gospodarki. W niektórych latach wydatki wojskowe Syrii sięgały nawet połowy jej PNB (sic!). Ibidem, s. 124. 190 Jarosław Jarząbek nieznaczny, a wyposażenie, którym dysponowali syryjscy żołnierze, zaczęło się bardzo szybko starzeć. Syryjskie siły zbrojnie nie były w stanie utrzymać swojego potencjału bojowego na dotychczasowym poziomie, nie mówiąc już o nadąża- niu za rozwojem nowoczesnych technologii współczesnego pola walki17. Zakupy uzbrojenia w krajach zachodnich nie wchodziły w rachubę z powodu ich niechęci do zbrojenia Syrii oraz wysokich cen oferowanego uzbrojenia. Zakupy tańszego sprzętu z państw azjatyckich (Chiny, Korea Północna) były możliwe, jednak, po pierwsze, oferowane uzbrojenie było przestarzałe i w najlepszym wypadku tylko odrobinę nowocześniejsze od już posiadanego przez Syrię, po drugie zaś, było często niekompatybilne z dominującymi w syryjskich siłach zbrojnych systema- mi produkcji radzieckiej. Prowadzono oczywiście intensywne rozmowy z Rosją, m.in. na temat zakupu myśliwców wielozadaniowych Su-27, myśliwców MiG-29, systemów obrony przeciwlotniczej S-300 czy czołgów T-80, jednak zawsze rozbi- jały się one o brak gotówki oraz wiarygodności kredytowej władz syryjskich18. Siły lądowe. Przed wybuchem wojny domowej siły lądowe armii syryjskiej zorganizowane były w dwa korpusy oraz pewną liczbę samodzielnych mniejszych jednostek. W skład Pierwszego Korpusu wchodziły dwie dywizje pancerne oraz trzy dywizje zmechanizowane, zaś w skład Drugiego Korpusu trzy dywizje pancerne oraz dwie dywizje zmechanizowane. Należy przy tym zauważyć, że struktura organizacyjna armii syryjskiej była bardzo płynna a oddziały o takim samym zaklasyfi kowaniu potrafi ły znacząco się od siebie różnić pod względem liczebno- ści, uzbrojenia i potencjału bojowego. Np. dywizje pancerne miały 2 lub 3 brygady pancerne oraz 1 lub 2 brygady zmechanizowane (plus pułk artylerii). Dywizja zmechanizowana zaś odwrotnie, 1 lub 2 brygady pancerne oraz 2 lub 3 brygady zmechanizowane (plus pułk artylerii). W skład syryjskich sił lądowych wchodziła też Dywizja Gwardii Republikańskiej, dywizja sił specjalnych oraz liczne forma- cje samodzielne i rezerwowe19. W przededniu wybuchu wojny domowej w roku 2010 w służbie czynnej w siłach lądowych pozostawało ok. 220 tys. żołnierzy, zaś liczba rezerwistów szacowana była na kolejne 280 tys.20

17 Władzom syryjskim z wielkim trudem udało się zawrzeć umowy z Ukrainą na modernizację części swoich starych czołgów T-55 oraz kierowanych pocisków przeciwpancernych AT-14 Kornet oraz kupić w Bułgarii skrzynie biegów i silniki do 50 czołgów T-55. A. H. Cordesman, op.cit., s. 210. 18 Ibidem, s. 210-211. 19 W tym: 3 samodzielne brygady piechoty, 2 samodzielne brygady artylerii, 2 samodzielne brygady przeciwpancerne, jedna brygada ochrony pogranicza, jeden samodzielny pułk czołgów, 8 pułków sił specjalnych, 3 brygady rakiet ziemia-ziemia, brygadę obrony wybrzeża, jedną rezerwową dywizję pancerną oraz 30 rezerwowych pułków składających się z piechoty i artylerii. Dokładna struktura armii syryjskiej jest jak już wspomniałem dość płynna, stąd różne źródła mogą nieco różnić się w jej przedstawieniu. Por. A. H. Cordesman, op.cit., s. 212; „Th e Military Balance” 2010, s. 272. 20 „Th e Military Balance” 2010, s. 272. Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej… 191

Uzbrojenie sił lądowych armii syryjskiej jest tyleż imponujące pod względem ilościowym co przestarzałe i marne jakościowo. Przed wybuchem wojny domowej na wyposażeniu sił zbrojnych Syrii pozostawało jakieś 4700-4900 czołgów, z których jednak tylko ok. 1500 do 1700 to w miarę nowoczesne pojazdy typu T-72 i T-72M. Około połowy wszystkich syryjskich czołgów stanowią stare modele czołgów pierwszej generacji T-54 i T-55, zaś około 1000 to również prze- starzałe już czołgi drugiej generacji T-6221. Wyposażenie sił pancernych i zmechanizowanych uzupełnia ok. 4600 pojazdów opancerzonych różnych typów, w tym 2400 bojowych wozów piechoty w większości przestarzałych radzieckich BMP-1 (BWP-1), wspomaganych przez niewiele ponad 100 nieco nowocześniej- szych BMP-2 i BMP-3. Reszta to równie stare kołowe i gąsienicowe transporte- ry opancerzone różnych typów (BRDM-2, BTR-152, BTR-40, BTR-50, BTR-60, BTR-70)22. Poza przestarzałym sprzętem ogromną słabością syryjskich sił pancernych i zmechanizowanych są także kiepskie systemy dowodzenia, słaby trening indywidualny, brak szkolenia w operacjach połączonych sił oraz przestarzała i sztywna taktyka pola walki. Artyleria na wyposażeniu sił lądowych jest również liczna i składa się z ponad 500 samobieżnych i ponad 2000 ciągnionych dział dużego kalibru (powyżej 122 mm), różnych typów, produkcji radzieckiej. Na wyposażeniu armii syryjskiej znajduje się też znaczna liczba wyrzutni niekierowanych pocisków rakietowych (radzieckie BM-21 i chińskie Typ-62) oraz moździerzy dużego kalibru. Zdecydo- wana większość tego sprzętu jest jednak mocno przestarzała a poważnym problemem w jego skutecznym wykorzystaniu na współczesnym polu walki jest brak systemów zarządzania polem walki, które pozwalałyby na precyzyjny ostrzał, koncentrację ognia czy nagłą zmianę celu. Również systemy obrony przeciwpancernej armii syryjskiej w większości nie należą do szczególnie nowoczesnych, choć na tym polu Syria starała się w ostatnich latach szczególnie mocno zmo- dernizować swoje uzbrojenie. Spośród ok. 3400 wyrzutni kierowanych pocisków przeciwpancernych większość stanowią radzieckie modele AT-4, AT-5, AT-7 i AT-10 i oraz ok. 200 francuskich systemów Milan. Najnowocześniejsze na wy- posażeniu przeciwpancernym są zakupione w latach 90. w liczbie ok. 1000 sztuk rosyjskie wyrzutnie kierowanych pocisków przeciwpancernych AT-14 Kornet. Marynarka wojenna. Pomimo stosunkowo długiej linii brzegowej marynarka wojenna Syrii jest zdecydowanie najsłabiej rozwiniętą gałęzią sił zbrojnych. Główne bazy morskie dla liczącej niespełna 5 tys. marynarzy syryjskiej fl oty to Latakia, Tartus, Banjia i Minet al-Baida. W skład fl oty wchodzą dwie przesta- rzałe fregaty klasy Petya-III, 10 kutrów rakietowych klasy OSA I i II, 8 okrętów

21 Ponadto ok. 1200 pojazdów stale znajduje się w rezerwie magazynowej i nie jest gotowe do szybkiego użycia. A. H. Cordesman, op.cit., s. 213; „Th e Military Balance” 2010, s. 272. 22 Ibidem. 192 Jarosław Jarząbek patrolowych klasy Zhuk, 5 trałowców klas Yevgenya, Natya, T-43 oraz 3 okręty desantowe klasy Polnochny B. Ze względu na szczególnie małą wagę przywiązy- waną w syryjskich siłach zbrojnych do marynarki, większość z tych okrętów jest w złym bądź bardzo złym stanie i eksperci nie są zgodni co do tego, ile i które z nich są w ogóle w stanie wykonywać misje bojowe. Na wyposażeniu syryjskiej fl oty znajduje się także niewielka liczba, w miarę nowoczesnych i dobrze wypo- sażonych śmigłowców bojowych, przystosowanych do zwalczania okrętów pod- wodnych (2 typu Ka-28 oraz 11 typu Mi-14)23. Całość uzupełnia wspomniana już wcześniej, podległa dowództwu marynarki, brygada obrony wybrzeża oraz dwie brygady artylerii przybrzeżnej. W ogólnym rozrachunku stwierdzić należy, że wyjątkowo zaniedbane syryjskie siły morskie nie są w stanie wykonywać żadnych poważniejszych operacji na otwartym morzu i z trudem jedynie nadają się do patrolowania i nadzorowania własnego wybrzeża. Nie stanowiłyby też poważnej przeszkody dla atakujących w przypadku inwazji na Syrię od strony morza. Siły powietrzne i obrona przeciwlotnicza. Doświadczenia przeszłych konfl iktów zbrojnych, szczególnie zaś konfrontacji z Izraelem, przekonały syryjskich wojskowych o rosnącym znaczeniu wojny powietrznej na współczesnym polu walki. Podobnie jednak jak w przypadku innych rodzajów broni świadomość ta tylko w ograniczonym stopniu przełożyła się na rozbudowę i poprawę jakości syryjskich sił powietrznych i obrony przeciwlotniczej. Przeszkodą jak zwykle były przede wszystkim problemy fi nansowe, które uniemożliwiły modernizację uzbrojenia po załamaniu się dostaw sprzętu na preferencyjnych warunkach ze Związku Radzieckiego. W lotnictwie syryjskim służy ok. 40 tys. żołnierzy, zaś podlegająca odrębnemu dowództwu obrona przeciwlotnicza to kolejne 60 tys. ludzi24. Siły powietrzne posiadają ograniczoną liczbę nowoczesnych i spełniających standardy współczesnego pola walki samolotów, w tym 20 samolotów szturmowych Su-24 i ok. 40 myśliwców MiG-29. Resztę, dość licznej trzeba przyznać bojowej fl oty powietrznej (łącznie ponad 500 samolotów bojowych), stanowią star- sze modele samolotów myśliwskich i myśliwsko-bombowych (MiG-25, MiG-23, MiG-21 i Su-22 w różnych wersjach)25. Samoloty te posiadają bardzo ograniczoną zdolność do walki poza zasięgiem wzroku (tzw. Beyond Visual Range – BVR), zdolność namierzania, śledzenia i niszczenia celów znajdujących się poniżej linii horyzontu (tzw. look-down/shoot-down capability), a także zdolność do walki w trudnych warunkach pogodowych. Syryjskie siły powietrzne używają też prze- starzałych systemów naprowadzania samolotów na cel przez naziemne stacje ra- darowe, co czyni je wrażliwymi na współczesne środki walki elektronicznej. Skład lotnictwa uzupełnia kilkadziesiąt samolotów transportowych różnych typów

23 A. H. Cordesman, op.cit., s. 214-215; „Th e Military Balance” 2010, s. 272-273. 24 „Th e Military Balance” 2010, s. 273. 25 A. H. Cordesman, op.cit., s. 215; „Th e Military Balance” 2010, s. 273. Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej… 193 i ponad setka samolotów treningowych. Flota śmigłowców bojowych składa się z 34 szturmowych Mi-25 produkcji radzieckiej i 35 wielozadaniowych francuskich SA-342 Gazelle. Ponadto siły powietrzne dysponują ok. 100 innych śmi- głowców (głównie Mi-17 i Mi-2)26. Mając świadomość zdecydowanej przewagi powietrznej ze strony swojego głównego przeciwnika – Izraela, Syria już od lat 70. intensywnie rozbudowywała siły obrony przeciwlotniczej. Także dziś modernizacja tych właśnie sił pozostaje jednym z priorytetów władz syryjskich. Co prawda władze w Damaszku dyspo- nują licznymi środkami obrony przeciwlotniczej, jednak ich jakość i efektywność przeciwko współczesnym samolotom i śmigłowcom bojowym pozostawia wiele do życzenia. Syryjczycy dysponują ok. 200 samobieżnymi zestawami kierowanych rakiet ziemia-powietrze średniego zasięgu SA-6 i 60 nowszymi SA-8, ok. 470 ty- pów SA-2 i SA-3 (wymagającymi rozstawienia) oraz kilkudziesięcioma zestawami kierowanych rakiet ziemia-powietrze dalekiego zasięgu SA-5. Spośród nich jedynie zestawy SA-6 i SA-8 przedstawiają jeszcze pewną wartość bojową. Wszystkie one są już natomiast bardzo mocno przestarzałe i wrażliwe na aktywne i pasywne środki obrony współczesnych samolotów. Do obrony przeciwlotniczej na krótkim dystansie wojsko syryjskie posiada ok. 4000 ręcznych przeciwlotniczych pocisków rakietowych typu SA-7 (w tym 20 zestawów samobieżnych SA-9 i 35 SA-13) oraz ponad 2000 dział przeciwlotniczych różnych typów i kalibrów27. Ich indywidualna skuteczność jest raczej niewielka, ale ich znaczna liczebność może być pewnym problemem dla sił powietrznych przeciwnika. Zdając sobie sprawę ze słabej jakości swoich środków obrony przeciwlotniczej oraz gwałtownego spadku ich wartości bojowej w miarę starzenia się, władze syryjskie intensywnie zabiegają o dostawy nowoczesnego uzbrojenia przeciwlotniczego. Jednakże zakupy nowego sprzętu, m.in. rosyjskich zestawów S-300, napotykają na liczne problemy, od kiep- skich możliwości fi nansowych Syrii po próby blokowania transakcji przez władze izraelskie. Według ostatnich informacji Syria zakupiła w Rosji 4 zestawy przeciwlotniczego systemu S-300, jednakże Rosja wstrzymuje na razie ich dostawę28. Broń masowego rażenia i środki jej przenoszenia. Plany budowy syryjskie- go arsenału broni masowego rażenia pojawiły się dość wcześnie, prawdopodobnie jeszcze przed nastaniem ery prezydenta Hafi za al-Asada, jednak konkretnych kształtów nabrały one dopiero w latach 80. Od tego czasu Syria zgromadziła dość pokaźny i różnorodny arsenał środków przenoszenia tej broni. Ocenia się, że dziś na jej wyposażeniu znajduje się ok. 100 taktycznych wyrzutni oraz nieznana bli- żej liczba pocisków ziemia-ziemia (standardowo na jedną wyrzutnię przypada ok. 10 pocisków) różnych typów, głównie produkcji radzieckiej. Są wśród nich

26 A. H. Cordesman, op.cit., s. 215-216; „Th e Military Balance” 2010, s. 273. 27 A. H. Cordesman, op.cit., s. 216-218; „Th e Military Balance” 2010, s. 273. 28 All Contracts with Russia ‘on Track’ – Syria’s Assad, RIA Novosti, 28 VIII 2013, http://en.ria.ru/ world/20130826/182973052.html (9 X 2013). 194 Jarosław Jarząbek wyrzutnie i rakiety średniego zasięgu Scud B o zasięgu 310 km i Scud C o zasięgu do 600 km oraz krótkiego zasięgu Frog-7, SS-21, SSC-1B, SS-N-3 29. W połowie lat 80. XX w. Syria zaczęła gromadzić arsenał broni chemicznej a wysiłki te zintensyfi kowała w latach 90. Sam fakt posiadania przez Syrię broni chemicznej nie budzi wątpliwości, natomiast dane na temat jej typów oraz ilości są dość mocno niepewne i raczej szacunkowe. Najprawdopodobniej Syria posiada głowice do rakiet oraz bomby zawierające gazy działające na układ nerwowy (paralityczno-drgawkowe) VX oraz Sarin, a także gazy parzące (Iperyt)30. W latach 80. były one kupowane w ZSRR a później w Rosji oraz państwach Europy Wschodniej. Obecnie Syria najprawdopodobniej sama produkuje gazy bojowe w fabrykach zlokalizowanych w rejonie Homs i Aleppo31. Jeszcze mniej wiadomo o potencjalnym posiadaniu przez Syrię broni biologicznej. Eksperci są dość zgodni co do tego, że Syria jest zdolna do wyprodukowania broni biologicznej opartej np. na bakteriach wąglika czy jadu kiełbasianego, nie ma natomiast żadnych do- wodów na to, że prace takie były prowadzone. Syria nie posiada natomiast zdol- ności do wyprodukowania broni nuklearnej. Podejmowane w przeszłości próby zakupu reaktorów jądrowych od Rosji oraz innych krajów spełzły na niczym32. W dniu 21 VIII 2013 r. w rejonie Gouta na wschód od Damaszku doszło do ataku chemicznego z wykorzystaniem gazu sarin. Użycie sarinu zostało potwierdzone przez badającą później tę sprawę specjalną komisję ONZ33. Atak przeprowadzony został za pomocą co najmniej 4 rakiet i według organizacji Lekarze bez Granic spowodował śmierć 355 osób i obrażenia u ponad 360034. Władze syryjskie oraz syryjska opozycja wzajemnie oskarżają się o przeprowadzenie tego ataku, a badającej sprawę oenzetowskiej komisji nie udało się jednoznacznie ustalić sprawcy ataku. Jak dotychczas nikt nie przedstawił jednoznacznych dowodów wskazujących na to, która ze stron konfl iktu użyła broni chemicznej, choć liczne poszlaki wskazują, że była to jednak strona rządowa35. W efekcie dyskusji i nego-

29 Niepotwierdzone raporty (głównie izraelskie) mówią też o zakupie przez Syrię ok. roku 2000 północnokoreańskich rakiet ziemia-ziemia średniego zasięgu No Dong oraz o rozpoczęciu własnej produkcji rakiet Scud C. A. H. Cordesman, op.cit., s. 478-482. Do przenoszenia broni masowego rażenia mogą posłużyć także posiadane przez Syrię samoloty Su-24, Su-22 i MiG 23BN. „Th e Military Balance” 2010, s. 273. 30 Ibidem, s. 482-483. 31 Ibidem. 32 Syrii udało się jedynie zakupić w 1991 r. niewielki, 30 kilowatowy, reaktor badawczy z Chin. Nie może on być przydatny do produkcji broni. Ibidem, s. 483-484. 33 Oskarżenia o używanie w czasie wojny domowej w Syrii gazów bojowych pojawiały się już wcześniej, nie były one jednak potwierdzone. Syria chemical attack: What we know, BBC News, 28 IX 2013, http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-23927399 (15 X 2013). 34 Według innych źródeł (Syrian Observatory for Human Rights oraz Violations Documenta- tion Centre) ofi ar śmiertelnych było od 500 do 600. Ibidem. 35 Dokładniej rzecz ujmując poszlaki wskazują, że rakiety z gazem sarin wystrzelone zostały z bazy 104 brygady Gwardii Republikańskiej. J. Lyons, Dispatches: Mapping the Sarin Flight Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej… 195 cjacji międzynarodowych po tym ataku, władze syryjskie zgodziły się na przy- stąpienie do Organizacji ds. Zakazu Broni Chemicznej oraz zniszczenia całego swojego, szacowanego na ok. 1000 ton, arsenału broni chemicznej36.

Potencjał militarny zbrojnych grup syryjskiej opozycji

Ocena potencjału militarnego syryjskiej opozycji walczącej z reżimem prezydenta Baszira al-Asada jest zadaniem dość skomplikowanym. Przede wszystkim, pomimo licznych prób i podejmowanych działań, opozycji nie udało się stworzyć trwałych struktur dla swoich sił zbrojnych. Wręcz przeciwnie, w miarę przedłu- żania się konfl iktu, siły zbrojne szeroko pojętej opozycji wydają się być coraz bardziej podzielone a nawet wewnętrznie skłócone i skonfl iktowane. W początkowej fazie konfl iktu główną opozycyjną siłą militarną była Wolna Armia Syryjska, sta- nowiąca zbrojne ramię uznawanej przez część społeczności międzynarodowej Sy- ryjskiej Rady Narodowej. Obecnie jednak zdecydowanie traci ona swoje wpływy i siłę, a w efekcie jest coraz silniej marginalizowana. Dzieje się tak, gdyż działająca w Turcji Syryjska Rada Narodowa oraz zastępująca ją od listopada 2012 r. Syryj- ska Koalicja Narodowa, nie były w stanie zjednoczyć politycznie różnych grup i frakcji syryjskiej opozycji i praktycznie rzecz biorąc utraciły kontrolę nad wy- darzeniami w samej Syrii. Wolna Armia Syryjska zmaga się zaś z coraz większy- mi problemami. Z jednej strony z kryzysem przywództwa, gdyż liczni dowódcy polowi kwestionują hierarchię dowódczą, ignorują rozkazy i wraz z podległymi sobie bojownikami działają na własną rękę. Z drugiej strony, z rosnącym w siłę skrzydłem islamistycznym, które wspomagane przez coraz liczniejszych w Syrii bojowników z zagranicy, staje się obecnie najpoważniejszą siłą militarną walczącą przeciwko wojskom rządowym. Pod koniec września 2013 r. doszło do poważ- nego rozłamu, gdy główne opozycyjne ugrupowania islamistyczne (Brygada Ta- whid, Front an-Nusra oraz wiele innych) a także niektóre oddziały Wolnej Armii Syryjskiej wypowiedziały posłuszeństwo Syryjskiej Koalicji Narodowej i ogłosiły utworzenie nowej formacji – Armii Islamu37. Podziały i konfl ikty coraz częściej prowadzą już wręcz do zbrojnych starć pomiędzy różnymi grupami bojowników syryjskiej opozycji.

Path, HRW, 10 IX 2013, http://www.hrw.org/news/2013/09/17/dispatches-mapping-sarin- fl ight-path (15 X 2013). 36 Syria chemical weapons eradication mission faces challenges, CBC, 14 X 2013, http://www.cbc. ca/news/world/syria-chemical-weapons-eradication-mission-faces-challenges-1.2054100 (15 X 2013). 37 Th e future of the Free Syrian Army, Al-Jazeera, 6 X 2013, http://www.aljazeera.com/pro- grammes/insidestory/2013/10/future-free-syrian-army-2013105155250560782.html (15 X 2013). 196 Jarosław Jarząbek

Siły opozycji, niezależnie od swoich poglądów, ideologii czy politycznych za- patrywań, stosują generalnie dość podobną strategię i taktykę. Polega ona głównie na prowadzeniu walk partyzanckich na terenach zurbanizowanych oraz w innym terenie sprzyjającym tego typu działaniom. Są dzięki temu w stanie przynajmniej częściowo zniwelować przewagę sił rządowych wynikającą z posiadania lotnictwa, śmigłowców bojowych oraz ciężkiego sprzętu – czołgów, wozów opancerzonych i artylerii. Uzbrojenie oddziałów opozycyjnych składa się głównie z broni ręcznej (karabinów automatycznych, karabinów szturmowych, karabinów ma- szynowych i ręcznych granatników przeciwpancernych) oraz pewnej ilości broni lekkiej (ciężkie karabiny maszynowe, moździerze, wyrzutnie kierowanych poci- sków przeciwpancernych i przeciwlotniczych, lekkie działka)38. Na wyposażeniu różnych grup rebeliantów znajdują się też pojedyncze czołgi, zdobyte w czasie walk z armią syryjską. Zdecydowana większość sprzętu i broni, którą posługują się oddziały rebelian- tów, pochodzi z arsenałów syryjskiej armii. Jest to przede wszystkim broń, którą przynieśli ze sobą dezerterzy z armii rządowej oraz broń zdobyta w trakcie walk i w atakach na rządowe magazyny broni39. Jest to – identycznie jak w przypadku armii rządowej – głównie broń produkcji radzieckiej, nie najnowszych typów i w nie najlepszym stanie. Drugim głównym źródłem dostaw broni dla oddziałów opozycyjnych jest przemyt, głównie z Turcji i Iraku, nieco rzadziej z Jordanii i Li- banu. Zakupy broni na czarnym rynku są fi nansowane przede wszystkim przez różnych donatorów z Arabii Saudyjskiej i innych państw Półwyspu Arabskiego. Tą drogą trafi a do syryjskich rebeliantów bardzo różnorodne uzbrojenie, zarówno wyprodukowane w krajach byłego bloku wschodniego, jak i w państwach zachodnich. W ostatnich miesiącach coraz częściej dostawy te, oprócz broni ręcznej, zawierają także zestawy broni lekkiej (przeciwpancernej, przeciwlotniczej oraz moździerzy)40. We wrześniu 2013 r. rozpoczęcie dostaw uzbrojenia dla syryjskich rebelian- tów, w tym broni przeciwpancernej i artyleryjskiej oraz amunicji, zapowiedziała amerykańska Centralna Agencja Wywiadowcza. Jak dotąd nie wiadomo jednak czy rebelianci otrzymali już uzbrojenie od Amerykanów, czy też skończyło się jedynie na zapowiedziach41. Dodatkowo, przy wsparciu Stanów Zjednoczonych,

38 Where are Syrian rebels getting their weapons and training?, Analysis Intelligence, 12 IV 2013, http://analysisintelligence.com/intelligence-analysis/where-are-syrian-rebels-getting-their- weapons-and-training/ (16 X 2013). 39 Zdarzają się też przypadki zakupu broni przez rebeliantów bezpośrednio od skorumpowa- nych ofi cerów i żołnierzy armii rządowej. Inside Syria: the rebel call for arms and ammunition, Th e Guardian, 11 XII 2011, http://www.theguardian.com/world/2011/dec/11/inside-syria- rebels-call-arms (16 X 2013). 40 Where are Syrian… 41 Offi cial says CIA-funded weapons have begun to reach Syrian rebels; rebels deny receipt, CNN, 12 IX 2013, http://edition.cnn.com/2013/09/12/politics/syria-arming-rebels/ (16 X 2013). Siły zbrojne Syryjskiej Republiki Arabskiej… 197 na terenie Jordanii zlokalizowane zostały obozy szkoleniowe, w których członko- wie syryjskich grup rebelianckich przechodzą trening wojskowy. Szkolenia dla oddziałów walczących z reżimem prezydenta Baszira al-Asada przeprowadzać mają również palestyńscy bojownicy z Hamasu oraz Irakijczycy w kilku obozach zlokalizowanych na granicy syryjsko-irackiej42.

Wnioski

Dwa i pół roku krwawej wojny domowej w Syrii nie przyniosło rozstrzygnięcia i dziś konfl ikt wydaje się być dalszy od zakończenia niż kiedykolwiek wcześniej. Armia syryjska po znacznych osłabieniach jakich doznała w początkowej fazie konfl iktu, przede wszystkim w wyniku masowych dezercji, zdołała opanować sy- tuację i częściowo odbudować swoją nadwątloną pozycję. Jej głównymi problemami są obecnie bardzo niskie morale dużej części żołnierzy oraz brak dostaw nowego sprzętu (z powodu międzynarodowego embarga oraz braku pieniędzy na zakupy). Uniemożliwia to armii rządowej rekompensowanie poniesionych strat oraz zdobycie zdecydowanej przewagi na polu walki. Z drugiej strony, armia syryjska wciąż posiada nad wojskami rebelianckimi zdecydowaną przewagę w sprzęcie i uzbrojeniu, wręcz przygniatającą jeśli chodzi o ciężkie uzbrojenie takie jak broń pancerna i artyleria. Całkowicie panuje też w powietrzu wobec braku jakiegokolwiek wsparcia lotniczego dla sił opozycyjnych. Na korzyść sił rządowych przemawia też wyższy poziom wyszkolenia żołnierzy oraz większe doświadczenie i umiejętności dowódcze ofi cerów. Siły rebeliantów odniosły serię sukcesów pod koniec roku 2011 i w roku 2012, w efekcie czego opanowały znaczne obszary kraju, w tym kilka dużych miast. Niewątpliwie pomagały im w tym dosyć udane początkowo próby budowy politycznych i militarnych struktur organizacyjnych syryjskiej opozycji oraz wsparcie udzielane przez państwa regionu, szczególnie Turcję i Arabię Saudyjską. W drugiej połowie 2012 r. zaczęły jednak ujawniać się coraz silniejsze podziały w łonie opozycji, zaś przebywający w Turcji liderzy polityczni zaczęli tracić kontakt z bojownikami i wpływ na wydarzenia w Syrii. Zatrzymanie ofensywy rebeliantów i przejście sił rządowych do kontrofensywy na wielu frontach nie wpłynęło dobrze na morale tych pierwszych i zatrzymało falę dezercji z armii tych drugich. Rozłam wśród syryjskiej opozycji na umiarkowane i świeckie siły walczące pod szyldem Wolnej Armii Syryjskiej oraz na radykalne ugrupowania religijne, które utworzyły Armię Islamu, wydaje się być przesądzony. Nawet wysokie morale, napędzane w przypadku dużej części bojowników z radykalnych grup islamskich religijnym fanaty- zmem, nie jest w stanie zrekompensować braków w uzbrojeniu i wyszkoleniu.

42 Where are Syrian… 198 Jarosław Jarząbek

Obie strony syryjskiej wojny domowej mają swoje problemy oraz specyfi czne dla siebie mocne i słabe punkty. Liczni aktorzy międzynarodowi zainteresowani są zwycięstwem jednej bądź drugiej strony konfl iktu, nie wydaje się natomiast aby ktokolwiek z nich zainteresowany był jego szybkim zakończeniem. W efekcie trwająca obecnie wojna domowa może przekształcić się w długotrwały konfl ikt o zmiennej intensywności, który będzie targał Syrią jeszcze przez wiele lat.

Summary

Jarosław Jarząbek

Th e armed forces of the Syrian Arab Republic in the context of the ongoing civil war

In the Civil War which rages in Syria since 2011 the Syrian Army, loyal to the president Baszir al-Asad, clashes with the rebel forces. Th e main role in the fi ghts play since the beginning the, divided now, units of the Syrian Army and their resources of arms and ammunitions. Th e Syrian Army was, and still is, one of the most powerful military forces in the Middle East. Governmental forces, despite signifi cant losses they suff ered in the initial phase of the confl ict, still outbalance the rebel forces in arms and equipment and overwhelm them when it comes to the air superiority and heavy weapons like tanks and artillery. Other advantages of the loyalists are better military training of the soldiers and more experience and higher command skills of the offi cers. Th e rebel forces can counter it with their higher morale, in case of the groups of radical Islamists powered by their religious fanaticism. Th e strategy of the guerilla warfare helps them to overcome to some extent the governmental forces’ armament superiority. In consequence the present Civil War may turn into a long-lasting confl ict with changing intensity, which will rage in Syria for many more years.

Jarosław Jarząbek – dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego Adam Pawłowski

„Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację Federacji Rosyjskiej oraz obszaru czarnomorsko-kaspijskiego

Wprowadzenie

Rozpadający się ZSRR przekazał w spadku nowo powstałym państwom na obszarze WNP szereg konfl iktów. Część z nich miała bardzo lokalny charakter, inne ewoluowały rozszerzając się na coraz to inne kraje. Niektóre z owych konfl iktów były również dużym wyzwaniem dla powstałej na gruzach sowieckiego imperium Rosji. Przykładem takiego antagonizmu okazał się zryw narodowowyzwoleńczy niewielkiej republiki Kaukazu Północnego – Czeczenii. Miażdżąca przewaga wojsk rosyjskich przyniosła Czeczenom wiele porażek militarnych, a republice na długie lata klęski gospodarcze i demografi czne. Bojownicy musieli przejść do podziemia, co wykorzystał klan prokremlowskiej elity czeczeńskiej, Kadyrowów, sięgając po pełnię władzy. Wydawało się, iż konfl ikt czeczeński zmierza ku koń- cowi, on jednak wcale nie wygasł, wręcz zaczął się przekształcać pod wpływem przejmujących władzę w podziemiu radykałów islamskich. Z czasem uległ cał- kowitemu przeobrażeniu ewoluując od narodowowyzwoleńczego czeczeńskie- go w kierunku kaukasko-islamskiego. Finałem tej przemiany było powołanie w 2007 r. przez Doku Umarowa koncepcji „Emiratu Kaukaskiego”, islamskiego państwa na Kaukazie Północnym opartego na prawie szariatu1, o utworzenie któ- rego zaczęli zabiegać kaukascy bojownicy.

Pogłębiająca się destabilizacja Kaukazu Północnego

Konfl ikt czeczeński ulegając przekształceniu w kaukaski został rozszerzony na większą część obszaru Kaukazu Północnego. Docelowo natomiast działania is- lamistów mają objąć w przyszłości całe to terytorium. Pod rządami młodego

1 P. Kościński, T. Serwetnyk, Doku Umarow wydał rozkaz, „Rzeczpospolita” 2011, nr 32, s. 8. 200 Adam Pawłowski

Ramzana Kadyrowa, operującego w polityce wewnętrznej i zewnętrznej metodami autorytarnymi, Czeczenia ustabilizowała się do tego stopnia, iż w zasadzie konfl ikt ten nie toczył się w jej granicach. Sporadycznie jedynie dochodziło w tej republice do działań podziemia. Wraz z ogłoszeniem projektu islamskiego pań- stwa na Kaukazie Północnym nastąpiło radykalne pogorszenie bezpieczeństwa całego regionu, w tym także Czeczenii. Miało to związek z nową strategią mudża- hedinów, polegającą na przenoszeniu działań zbrojnych na teren innych republik kaukaskich2. Aż do końca 2008 r. konfl ikt toczył się głównie na terenie dwóch z nich – Dagestanu i Inguszetii. Natomiast od 2009 r. zasięg zamachów terrorystycznych uległ rozszerzeniu na terytoria sąsiednich republik: Kabardyno-Bałka- rii, w mniejszym stopniu Karaczajo-Czerkiesji i Osetii Północnej. Rewolucyjnie wzmożoną aktywność odnotowano również w Czeczenii, której stabilizacja oka- zała się chwilowa. Wzrost aktywności mudżahedinów kaukaskich, w postaci niemal codzien- nych aktów przemocy tj. akcje terrorystyczne, wybuchy pociągów, gazociągów, samochodów pułapek, strzelaniny, regularne starcia zbrojne, przełożył się na ska- lę zamachów, ich liczbę/częstotliwość oraz skuteczność. Pogłębiająca się destabilizacja republik Kaukazu Północnego umożliwiła bojownikom organizowanie coraz większej liczby ataków, lepiej zorganizowanych, w których śmierć i rany odnosiło coraz więcej ofi ar. Wreszcie słabość sił republikańskich i/lub władz po- szczególnych republik w naturalny sposób zachęcała do organizowania zama- chów na coraz ważniejszych ludzi niż tylko zwykli obywatele nie zgadzający się z polityką i ideologią w wykonaniu członków kaukaskiego podziemia. Bojownicy atakowali coraz bardziej wpływowych przedstawicieli elit – urzędników niższego

2 Zręby tej polityki zostały nakreślone jeszcze za życia poprzednika Doku Umarowa, młodego przewodniczącego Sądu Szariackiego, Abdula-Chalima Sadułajewa (1967-2006), który objął schedę nad separatystami po śmierci czeczeńskiego prezydenta Asłana Maschadowa. Sadułajew nigdy nie walczył z bronią w ręku i był postrzegany bardziej jako przywódca religijny i ideolog islamski niż polityk. Potwierdzają to licznie wydawane przez niego dekrety, odezwy do narodu, czy udzielane wywiady, które były przesycone retoryką islamską oraz cytatami z Koranu. Mimo to wdrożył przełomową koncepcję opartą na własnych poglądach i przemyśleniach. Ideologia ta w swoich podstawach miała podłoże polityczno-religijne. Opierała się ona na kilku założe- niach, które w praktyce stanowiły nowość w działaniach bojowników czeczeńskich. Elemen- tami tymi były: wspomniane już rozciągnięcie powstania na cały obszar Kaukazu Północnego, ponadto oparcie walki na ideologii islamskiej kosztem zmniejszenia dotychczasowej ideologii narodowowyzwoleńczej, przeprowadzenie odnowy moralnej wśród obywateli narodu czeczeń- skiego zgodnie z zasadami szariatu, odcięcie od wartości zachodnich, sprzecznych i obcych mieszkańcom Kaukazu, skierowanie walki głównie przeciwko miejscowym skorumpowanym, „bezbożnym” władzom, a dopiero w dalszej kolejności przeciwko Rosjanom, zakończenie terroru wobec ludności cywilnej. M. Falkowski, Czeczenia między kaukaskim dżihadem a „ukrytym” separatyzmem, OSW, „Punkt Widzenia” [Ośrodek Studiów Wschodnich], 15 I 2007, s. 13; idem, Czeczenia i Kaukaz Północny po zamachu w Biesłanie, [w:] Czeczenia – Rosja. Mity i rze- czywistość, J. Brodowski, M. Smoleń (red.), Kraków 2006, s. 54-55. „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 201 i wyższego szczebla, mundurowych, sędziów, imamów wspierających władze, funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa lub przeprowadzali operacje wymierzone w strategiczne cele jak np. budynki władz czy wojska. W 2009 r. – zdaniem MSW Rosji – na Kaukazie Północnym popełniono wobec pracowników służb bezpieczeństwa 700 różnego rodzaju przestępstw. We- dług generała-pułkownika Arkadija Jedeliewa, zastępcy szefa tego resortu, śmierć w tych aktach przemocy poniosło aż 235 pracowników organów spraw wewnętrz- nych i żołnierzy wojsk wewnętrznych, natomiast rannych było 686 milicjantów i żołnierzy3. W Inguszetii w samych atakach zginęło w ciągu pięciu lat (2006-2010) ponad 400 funkcjonariuszy służb specjalnych, a 3000 osób zostało rannych4. W lipcu 2010 r. omal nie zginął w wybuchu samochodu pułapki prezydent tej republiki, Junus-bek Jewkurow. Inne poważne zamachy miały miejsce w czerwcu 2009 r., gdy w biały dzień zostali zamordowani wicepremier, Baszir Auszew oraz wiceprezes Sądu Najwyższego, Aza Gazirjejew5. Kilka widowiskowych zamachów przeprowadzili również bojownicy w Dage- stanie. W 2009 r. zginął minister policji tej republiki6. W kwietniu 2011 r. podziemie dokonało zamachu na Bilała Omarowa, wiceministra rolnictwa7, w czerwcu

3 МВД: поддержка боевиков на юге России приходит из-за рубежа, http://www.gazeta.ru/ news/lenta/2010/01/16/n_1445165.shtml (16 I 2010). 4 Wybrane ataki na policjantów w Inguszetii w okresie od stycznia 2010 r. do sierpnia 2011 r.: Один из четырех раненых в результате обстрела милиционеров скончался сегодня в больнице в Назрани, http://echo.msk.ru/news/648940-echo.html (14 I 2010); В Ингуше- тии милиционеры ранили предполагаемых боевиков, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/ articles/164286/ (17 I 2010); Смертельный поход за черемшой. Подробности „случайной” гибели мирных жителей в ходе спецоперации, http://www.memo.ru/2010/02/15/1502101. htm (15 II 2010); Сборщиков черемши расстреливали из засады и добивали ножами, http://www.kavkazcenter.com/russ/content/2010/02/15/70679.shtml (15 II 2010); ФСБ: в Ингушетии убито около 20 боевиков, http://armenia.kavkaz-uzel.ru/articles/165365/; В Назрани произошло шесть взрывов, утверждают местные жители, http://ingushetia. kavkaz-uzel.ru/articles/165635/ (21 II 2010); В Ингушетии в результате взрыва по- страдали два милиционера, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/165925/ (27 II 2010); Новый понедельник. Новые взрывы, http://www.svoboda.org/content/article/2002529. html (5 IV 2010); В Ингушетии убит милиционер, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/ articles/179192/ (2 I 2011); Три человека пострадали в перестрелке в Назрани, http:// ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/181890/ (4 III 2011); В Ингушетии нанесен удар по базе боевиков, убиты 17 человек, http://www.ekhokavkaza.com/archive/news/20110328/3235 /2759.html?id=3539726 (28 III 2011); В результате обстрела в Назрани убиты три че- ловека, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/190286/ (6 VIII 2011). 5 T. Serwetnyk, Rosyjski problem z islamistami, „Rzeczpospolita” 2010, nr 232, s. 11. 6 W. Jagielski, Rosjanie zabili kolejnego czeczeńskiego komendanta, „Gazeta Wyborcza”, 23 VIII 2010. 7 В Дагестане жизнь раненого замминистра Омарова находится вне опасности, http:// dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/183346/ (6 IV 2011). 202 Adam Pawłowski zastrzeliło szefa chasawjurckiej inspekcji podatkowej, Jakuba Nuscałowa8, natomiast w lipcu zabiło Garuna Kurbanowa, rzecznika prezydenta Dagestanu9. Spory sukces odnieśli bojownicy podziemia w Kabardyno-Bałkarii, którzy podczas wymiany ognia z organami siłowymi zdołali zastrzelić pułkownika Cha- sana Bogatyriewa, wiceszefa ds. Walki z Ekstremizmem10. Spektakularne zamachy przeprowadzili także mudżahedini w Czeczenii. 29 VIII 2010 r. bojownicy zaskoczyli prezydenta Czeczenii Ramzana Kadyrowa i zaatakowali jego rodzinną wieś Centoroj (Hosi-jurt)11. Drugą, bardzo medialną, operację bojownicy wykonali w bardzo krótkim odstępie czasu od napadu na Centoroj, gdyż już 19 X 2010 r. Był to atak na czeczeński parlament, który został dość łatwo przeprowadzony i z tego powodu należy ocenić go jako niewątpliwy sukces, pomimo śmierci wszystkich napastników12.

8 В Хасавюрте застрелен начальник налоговой инспекции, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/187137/ (13 VI 2011). 9 СК подтвердил гибель начальника информуправления президента Дагестана и его водителя, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/189850/ (28 VII 2011). 10 В Кабардино-Балкарии убит заместитель главы Центра по борьбе с экстремизмом, http://kabardino-balkaria.kavkaz-uzel.ru/articles/187125/ (16 VI 2011). 11 Według czeczeńskiego MSW w ataku wzięło udział ok. 30 napastników, z czego 12 zginęło w walce. Po stronie rządowej śmierć poniosło 6 milicjantów, a 18 odniosło rany. Rannych było także 7 mieszkańców wsi, zwolenników Kadyrowa. Inne dane z tego ataku podali bojownicy na własnych stronach internetowych. Według nich oddział liczył 60 bojowników, a w walce padło jedynie 5 z nich. Działania napastników doprowadziły do śmierci przynajmniej 10 osób, a kilkadziesiąt odniosło rany. Atak został dobrze przygotowany i przeprowadzony. Świadczy o tym fakt, że Centoroj jest najlepiej strzeżoną miejscowością w Czeczenii, leżącą na pogórzu, z dala od górskich kryjówek. Dodatkowym utrudnieniem dla bojowników była obecność we wsi, w chwili ataku, samego prezydenta Kadyrowa, któremu prawdopodobnie towarzyszyło wielu ochroniarzy i policjantów (W. Górecki, Bojownicy zaatakowali rodzinną wieś prezydenta Czeczenii, „Tydzień na Wschodzie” [Ośrodek Studiów Wschodnich] 2010, nr 28 (146)). Po całodniowym panowaniu nad wioską, spaleniu kilkunastu domów, walce z ochroniarzami prezydenta oraz policjantami, bojownicy wycofali się. Akcja została uznana za wielki sukces podziemia, które pokazało, że zapewnienia o stabilizacji Czeczenii, czy nie- zdolności bojowników do działania z powodu rozłamu, mijają się całkowicie z prawdą. Poza wątpliwościami dotyczącymi liczby napastników i ofi ar, pozostają także problemy z ustale- niem, kto w ogóle dokonał owego feralnego napadu na Centoroj. Analityk Ośrodka Studiów Wschodnich, Wojciech Górecki, podawał 1 IX 2010 r., że za atak na rodzinną wieś Kadyrowa jest odpowiedzialny Umarow (Ibidem). Po zachwianiu pozycji lidera mudżahedinów kaukaskich potrzebny był mu jakiś znaczny sukces do potwierdzenia przed całym podziemiem swojego ogromnego potencjału. Z kolei dziennikarz Wojciech Jagielski donosił 20 X 2010 r., że na czele grupy przeprowadzającej napad stał Wadałow (W. Jagielski, Zamach na parlament w Groznym, „Gazeta Wyborcza”, 20 X 2010). W lipcu tego roku pojawiły się natomiast głosy, że za zamachem na rodzinną wieś Kadyrowa nie stał ani Umarow, ani Wadałow, lecz Gakajew (МВД: боевикам в Веденском районе Чечни удалось выйти из окружения, http://chechnya. kavkaz-uzel.ru/articles/188370/ (4 VII 2011)). 12 Z powodu sprzecznych informacji nie jest do końca znany całkowity przebieg wydarzeń, liczba atakujących oraz ich ofi ar. Wiadomo, że rano 19 X, do kolumny aut eskortowanych „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 203

Tabela 1. Skala zamachów w poszczególnych republikach Kaukazu Północnego w 2010 r. i związana z tym liczba ofi ar.

Republika Liczba zamachów Liczba ofi ar

Dagestan 112 68 Kabardyno-Bałkaria 41 4

Inguszetia 40 8 Czeczenia 37 23 Osetia Północna -- --

Źródło: T. Serwetnyk, Rosyjski problem z islamistami, „Rzeczpospolita” 2010, nr 232, s. 11; W. Gó- recki, Kaukaz Północny w 2010 roku: „rozproszenie” przemocy, OSW, „Tydzień na Wschodzie”, nr 1 (161), 12 I 2011.

Skala zamachów na pracowników MSW na całym Kaukazie sięgnęła w 2009 r. aż 750. Statystycznie każdego dnia w 2010 r. na Kaukazie ginęło ok. 2 osób, liczba rannych była natomiast znacznie wyższa. Mniejsze dane dla tego roku podało stowarzyszenie „Memoriał”, które wyliczyło, że na Kaukazie w 238 zamachach

przez czeczeńską milicję dołączył niespodziewanie tajemniczy samochód. Włączając się w kolumnę dotarł bezpiecznie, bez przeszkód, pod budynek rządowy. Następnie wyskoczyło z niego kilkunastu napastników, z których jeden już przed wejściem wysadził się. Reszta bo- jowników wbiegła do środka krzycząc „Allahu akbar – Bóg jest wielki!”, po czym przystąpili do ostrzału wszystkich napotkanych ludzi. Być może chcieli schwytać posłów lub zabić prze- wodniczącego parlamentu, głównego współpracownika Ramzana Kadyrowa, Dukwachę Ab- durrachmanowa. W wyniku wymiany ognia wszyscy napastnicy zginęli. Ofi arą ich ostrzału był m.in. szef kancelarii Abdurrachmanowa. W czasie niniejszego ataku Czeczenię wizytował rosyjski minister spraw wewnętrznych Raszyd Nurgalijew, który uznał akcję sił bezpieczeń- stwa za sukces, dowód stabilizacji republiki. Oprócz Nurgalijewa, w Groznym przebywali także posłowie rosyjskiej Dumy (37 z partii Jedna Rosja oraz 3 z Rosji Sprawiedliwej), którzy zostali zaproszeni w celu świętowania piątej rocznicy przywrócenia w Czeczenii parlamentu. Prawdopodobnie bojownicy zorganizowali w tym dniu zamach właśnie ze względu na pozy- cję gości odwiedzających republikę (W. Górecki, Atak na parlament Czeczenii, „Tydzień na Wschodzie” 2010, nr 35 (153); W. Jagielski, Zamach na parlament…; Atak na parlament Cze- czenii. Walki bojowników o przywództwo?, http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103454,8533774,- Atak_na_parlament_Czeczenii__Walki_bojownikow_o_przywodztwo_.html (19 X 2010)). Pomimo śmierci napastników podziemie po raz kolejny udowodniło, że ma duży potencjał militarny, a w Czeczenii stabilizacja pod rządami niedemokratycznego Kadyrowa, zmienia się w chaos. Szczególnie zastanawiające jest także to z jaką łatwością udało się bojownikom dołączyć do kolumny aut eskortowanych przez miejscowych milicjantów, a następnie wedrzeć do środka parlamentu. Przeczy to stabilizacji Czeczenii, umiejętnościom czeczeń- skich sił bezpieczeństwa, a nawet poddaje w wątpliwość wierność sił służących Ramzanowi Kadyrowowi. 204 Adam Pawłowski zginęło w sumie 178 osób. Z kolei rok wcześniej, w 2009 r., w 172 aktach przemocy śmierć poniosły 892 osoby. Biorąc pod uwagę liczbę zamachów w kaukaskich republikach, najwięcej tego typu napadów w 2010 r. odnotowano w Dagestanie, później Kabardyno-Bałkarii, Inguszetii, Czeczenii, a na końcu w Osetii Północ- nej13. Wyniki tego zestawienia obrazuje, wraz z liczbą ofi ar, tabela 1. Stopień wzrostu aktywności bojowników islamskich łatwo prześledzić na przykładzie największej republiki Kaukazu Północnego, Dagestanu. Tabela 2 ukazuje stale wzmagającą się spiralę przemocy, efektem której jest zwiększająca się liczba ofi ar.

Tabela 2. Dynamika zaostrzania się konfl iktu w Dagestanie.

Ofi ary aktów przemocy o charakterze terrorystycznym 2009 2010 oraz starć ze zbrojnym podziemiem w Dagestanie

zabici 51 78 ludność cywilna ranni 39 107 zabici 82 124 funkcjonariusze struktur siłowych ranni 136 200 zabici 130 176 bojownicy zatrzymani 29 41 Razem zabici i ranni 438 685 Źródło: W. Górecki, „Pełzająca” wojna domowa na Kaukazie Północnym, OSW, „Komentarze”, 15 III 2011.

Pierwsze dwa miesiące 2011 r. – styczeń i luty – potwierdziły, że tendencje wzrostu aktywności bojowników z 2010 r. nie tylko się utrzymały, ale nawet ule- gły wzmocnieniu. W styczniu zginęło na Kaukazie Północnym w sumie 48 osób, natomiast w lutym – 5914. Poszerzone dane o jeden miesiąc podał portal „Kaw- kazskij Uzieł”. Według jego wyliczeń w pierwszym kwartale 2011 r. na Kaukazie Północnym zginęło 211 osób (zob. tabela 3), a rany odniosło 257. Łącznie poszkodowanych przez toczący się w tym regionie konfl ikt było 468 osób.

13 T. Serwetnyk, Rosyjski problem z islamistami, „Rzeczpospolita” 2010, nr 232, s. 11; W. Górecki, Kaukaz Północny w 2010 roku: „rozproszenie” przemocy, „Tydzień na Wschodzie” 2011, nr 1 (161). 14 W. Górecki, „Pełzająca” wojna domowa na Kaukazie Północnym, „Komentarze” [Ośrodek Stu- diów Wschodnich], 15 III 2011. „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 205

Tabela 3. Struktura ofi ar wg przynależności do grup ludnościowych na Kaukazie Północnym w I kwartale 2011 r.

Ofi ary Liczba zabitych podziemie 103 cywile 65 siły mundurowe i żołnierze 37 przedstawiciele władz 6 Razem 211 Źródło: В первом квартале 2011 года 174 человека погибли в вооруженном конфликте на Се- верном Кавказе, 19 IV 2011, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/183823/.

Podliczając wszelkie walki należy stwierdzić, iż podziemie dokonało w pierwszych trzech miesiącach 2011 r. 53 zamachów terrorystycznych, ponadto doszło przynajmniej do 67 starć zbrojnych (zob. tabela 4).

Tabela 4. Skala zamachów na Kaukazie Północnym w I kwartale 2011 r. obrazująca ilość zamachów terrorystycznych, wybuchy oraz starcia zbrojne.

Liczba zamachów Region Liczba starć zbrojnych terrorystycznych i wybuchów Dagestan 30 28 Kabardyno-Bałkaria 9 20 Czeczenia 5 10 Inguszetia 4 8 Rejon moskiewski 4 – Osetia Północna 1 – na granicy Stawropola –1 i Karaczajo-Czerkiesji Źródło: В первом квартале 2011 года 174 человека погибли в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, 19 IV 2011, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/183823/.

Największa ilość zamachów terrorystycznych i starć zbrojnych miała miejsce w Dagestanie. Przekłada się to na największą ilość ofi ar i rannych, co potwier- dza, iż republika ta jest najbardziej zdestabilizowanym obszarem na całym Kau- kazie Północnym (zob. tabela 5). Źródeł chaosu w Dagestanie po części należy szukać w ogromnym podziale etnicznym tej republiki. Egzystuje tam ponad 206 Adam Pawłowski

36 narodowości, a największa grupa etniczna, Awarowie, liczy nieco ponad 27% populacji, inne narody natomiast stanowią: Dargijczycy – 15,6%, Kumycy – 12,9%, Lezgini – 11,3%, Rosjanie – 9,2%, Lakowie – 5,1%, Azerowie – 4,7%, Tabaseranie – 4,4%, Czeczeni – 3,8%, Nogajowie – 1,7%, Rutulowie – 1,1%, Agulowie – 0,8%; Cachurzy – 0,3%, Tatarzy i Żydzi górscy – 0,2%15. To sprawia, że kraj w zasadzie rządzi się samodzielnie, podzielony między różne społeczności z lokalnymi przy- wódcami, ze słabymi władzami republikańskimi, nie jest w stanie powrócić do stabilności i porządku bez pomocy rosyjskich władz centralnych, pełnego zaanga- żowania służb bezpieczeństwa, wolnych od korupcji działań lokalnych elit klanowych, a przede wszystkim poświęcenia samych mieszkańców republiki.

Tabela 5. Struktura ofi ar wg poszczególnych miejsc/republik na Kaukazie Północnym i w Moskwie w I kwartale 2011 r.

Republika/miejsce Liczba ofi ar Liczba rannych Dagestan 83 79 Inguszetia 37 6 lotnisko Domodiedowo 37 125 Kabardyno-Bałkaria 31 20 Czeczenia 17 22 na granicy Kraju Stawropolskiego 6 4 i Karaczajo-Czerkiesji Razem 211 Źródło: В первом квартале 2011 года 174 человека погибли в вооруженном конфликте на Се- верном Кавказе, 19 IV 2011, http://ingushetia.kavkaz-uzel.ru/articles/183823/.

Dość burzliwym miesiącem na Kaukazie Północnym w 2011 r. był czerwiec, w którym zginęło przynajmniej 61 osób, a 43 zostały ranne (zob. tabela 6). Podobnie jak w I kwartale tegoż roku, tak samo w czerwcu najwięcej ofi ar poniosło śmierć w Dagestanie. W republice tej zanotowano również najwięcej starć zbrojnych. Pod względem zamachów terrorystycznych i wybuchów prowa- dziło natomiast podziemie czeczeńskie, które zorganizowało aż 7 takich ataków (zob. tabela 7)16.

15 M. Zygała, Islam w Dagestanie, [w:] W. Górecki, P. Grochmalski, J. Rohoziński, G. Zasada, M. Zygała, Islam na Kaukazie, „Prace Ośrodka Studiów Wschodnich”, Warszawa 2003, s. 56. 16 В июне 61 человек убит в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, http://dagestan. kavkaz-uzel.ru/articles/189224/ (21 VII 2011). „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 207

Tabela 6. Struktura ofi ar wg grup ludnościowych na Kaukazie Północnym w czerwcu 2011 r.

Ofi ary Liczba zabitych podziemie 31 cywile 13 siły mundurowe i żołnierze 17 Źródło: В июне 61 человек убит в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, 21 VII 2011, http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/189224/.

Tabela 7. Skala zamachów na Kaukazie Północnym w czerwcu 2011 r. obrazująca ilość zamachów terrorystycznych, wybuchy, starcia zbrojne, a także ilość ofi ar i rannych.

Ilość zamachów Ilość Ilość starć Republika Ilość ofi ar terrorystycznych rannych zbrojnych i wybuchów Dagestan 36 20 14 3 Kabardyno-Bałkaria 15 7 10 1 Czeczenia 9 11 3 7 Inguszetia 1 5 – 1 Źródło: В июне 61 человек убит в вооруженном конфликте на Северном Кавказе, 21 VII 2011, http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/189224/.

Sytuacja na Kaukazie Północnym do tego stopnia została zdestabilizowa- na, iż w zasadzie regionem tym obecnie bardziej rządzi podziemie kaukaskie niż władze w Moskwie i/lub republikańskie. „Sukcesy” prezydentów Czeczenii i Inguszetii w walce z islamistami są jedynie pustymi frazesami. Potwierdzają to szczegółowe wyliczenia dotyczące ilości zamachów i ofi ar po porównaniu danych z 2011 r. z tymi z 2012. Np. w Czeczenii przez cały 2011 r. – według portalu „Kaw- kaskij Uzieł” – konfl ikt dotknął 211 osób, z tego 95 zginęło, a 106 odniosło rany (zob. tabela 8)17.

17 Чечня: 201 жертва вооруженного конфликта за 2011 год, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/198935/ (10 I 2012). 208 Adam Pawłowski

Tabela 8. Struktura ofi ar wg przynależności do grup ludnościowych w Czeczenii w 2012 r.

Ofi ary Liczba ofi ar Liczba rannych podziemie 62 – resorty siłowe 21 97 cywile 12 9 Źródło: Чечня: 201 жертва вооруженного конфликта за 2011 год, 10 I 2012, http://www.kavkaz- uzel.ru/articles/198935/.

Tymczasem zaledwie pierwsze trzy miesiące 2012 r. przyniosły 78 ofi ar konfl iktu, w tym 36 zabitych (23 pracowników sił bezpieczeństwa i 13 bojowników) i 42 rannych (40 pracowników sił bezpieczeństwa i 2 cywilów)18. W pozosta- łych republikach stan liczbowy ofi ar wojny na Kaukazie Północnym za I kwartał 2012 r. wyniósł w Kabardyno-Bałkarii – 43 osoby, w Inguszetii – 16, w Osetii Północnej – 4, w Kraju Stawropolskim – 1, a w Karaczajo-Czerkiesji brak było ofi ar19. Szczególnie narażona na postępującą destabilizację jest republika Kabar- dyno-Bałkarii, w której w 2010 r. było 41 zamachów i strać zbrojnych, w 2011 r. prawie dwukrotnie więcej, gdyż ok. 8020, a z kolei w 2012 r. islamiści przeprowadzili przeszło 90 zbrojnych aktów, w których zginęło 19 pracowników sił bezpie- czeństwa i 8 cywilów, a rany odniosło 19 mieszkańców21. Równie słabo jak Kadyrow, prowadzi walkę z bojownikami Jewkurow, przy- wódca Inguszetii, w której przez pierwsze 10 miesięcy 2012 r. liczba ataków w po- równaniu z analogicznym okresem 2011 r. znacznie wzrosła z 32 (33 ofi ary, wśród nich 31 pracowników sił bezpieczeństwa, 12 zabitych) do 48 (92 ofi ary, w tym 84 pracowników sił bezpieczeństwa, 18 zabitych) poinformował przedstawiciel Ko- mitetu Śledczego Ibrahim Moguszkow. Podobne dane przedstawiał portal „Kaw- kaskij Uzieł”. Podał on, iż od 1 I do 31 X 2012 r. było 117 ofi ar poszkodowanych z powodu konfl iktu kaukaskiego, w tym 87 pracowników sił bezpieczeństwa oraz 30 cywilów (zginęło 29 członków sił bezpieczeństwa, 10 cywilów, rannych było z kolei 58 członków sił bezpieczeństwa oraz 20 cywilów), natomiast po 11 mie- siącach 2011 r. 63 ofi ary (zginęło 19 pracowników sił bezpieczeństwa, a 29 zo-

18 За первые три месяца 2012 года в Чечне жертвами вооруженного конфликта стали 78 человек, http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/204661/ (12 IV 2012). 19 Ibidem. 20 Президент Кабардино-Балкарии подтвердил гарантии сдавшимся боевикам, http:// www.kavkaz-uzel.ru/articles/194740/ (26 X 2011). 21 В Армении кандидат в президенты Арутюнян объявил голодовку, http://www.ekhokavkaza.com/archive/news/latest/3235/2759.html?id=24881752 (23 I 2013). „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 209 stało rannych, wśród cywilów śmierć poniosło 10 mieszkańców, a rannych było 5 osób)22. Wnioskować z tego należy, iż chaos w republice Inguszetii pogłębia się z każdym rokiem, pomimo buńczucznych wypowiedzi prezydenta tej republiki Jewkurowa, iż mudżahedini są prawie rozbici i chronią się w trudno dostępnych górach. Rozszerzająca się wojna na Kaukazie Północnym po części wynika ze słabości ochrony granic między republikami, łatwego przemieszczania się bojowników z jednego terytorium na inne, konkurowania przywódców kaukaskich o lepsze prowadzenie walk z islamistami zamiast zgodnej współpracy. Problemem utrud- niającym np. efektywną kooperację wojsk Czeczenii i Inguszetii jest konfl ikt na linii Kadyrow-Jewkurow, w tle którego tli się terytorialny antagonizm obu republik. Ponadto autorytarne zapędy Kadyrowa chcącego kontrolować sytuację nie tylko w Czeczenii, ale również w innych republikach, dodatkowo komplikują i tak już napięte stosunki między nim a Jewkurowem23. Jak silny jest „Emirat Kaukaski” udowadniają, oprócz danych z poszczegól- nych republik odnośnie liczby zamachów i ofi ar, również propagandowe nagrania wideo i zdjęć zamieszczonych w Internecie. Pod koniec kwietnia 2012 r. bojownicy upublicznili nagranie z wielkiej narady na pograniczu czeczeńsko-inguskim odbytej pod przewodnictwem lidera podziemia Doku Umarowa. W naradzie uczestniczyło co najmniej 50 mudżahedinów, a także lokalni dowódcy, jak i przybyli ze wschodnich części kraju24. Narada mudżahedinów była poświęcona ustaleniu strategii na nadchodzącą porę letnio-jesienną i wyznaczeniu celów. Należy więc spodziewać się dalszego pogorszenia bezpieczeństwa na Kaukazie Północnym. Zwłaszcza w Czecze- nii sytuacja może ulec pogorszeniu z powodu podjętej jesienią 2012 r. decyzji o zmniejszeniu punktów kontrolnych i przeniesieniu ich do bardziej pogrążone- go w kryzysie Dagestanu. Z 28 posterunków w republice Kadyrowa po zmianach pozostanie jedynie 11 blokpostów policyjnych i wojskowych25. Skutkiem takiej decyzji może być dalszy wzrost aktywności bojowników zachęconych mniejszą obecnością jednostek siłowych. Kaukaz Północny coraz bardziej pogrąża się w wojnie, konfl ikt przybiera z każdym rokiem na gwałtowności, nie jest to już „beczka prochu” czy „bomba z opóźnionym zapłonem” jak zwykło się określać ten region w poprzednich

22 СК: по сравнению с 2011 годом в два раза увеличилось количество нападений на силови- ков в Ингушетии, http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/215833/ (24 XI 2012). 23 P. Kościński, T. Serwetnyk, Ofensywa islamistów na Kaukazie, „Rzeczpospolita” 2012, nr 184, s. 8. 24 На юго-западе Чечни идет крупная спецоперация против боевиков, http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/207129/ (25 V 2012). 25 В Чечне сокращается количество блокпостов, http://www.ekhokavkaza.com/archive/ news/20121105/3235/2759.html?id=24760700 (6 XI 2012). 210 Adam Pawłowski latach. Obecnie obszar ten to „zdetonowana bomba”, której rykoszety poleciały na wszystkie strony. Wschód, tj. Czeczenia, Dagestan i Inguszetia, zdestabili- zowały się już do tego stopnia, iż każdego dnia nekrologi powiększają się o kolejne nazwiska. Z centrum Kaukazu Północnego dołączyła do wspomnianych trzech republik ogarniętych zamętem Kabardyno-Bałkaria, a konfl ikt ten jest już także u bram Osetii Północnej. Lada moment wojna pojawi się również na zachodzie tej krainy w Kraju Krasnodarskim, Adygeji, Karaczajo-Czerkiesji. W tej ostatniej władze w styczniu 2011 r. uchwaliły specjalny program na lata 2011-2015 (przeszło 30 mln rubli = 1 mln dolarów) na walkę z terroryzmem i szerzeniem się radykalnego ekstremizmu26, aby w ten sposób powstrzymać zbliżający się chaos. Analizując wzmożoną działalność kaukaskiego podziemia należy zwró- cić uwagę na kilka bardzo istotnych nowych problemów, jakie pojawiają się w związku z toczącym się na Kaukazie Północnym konfl iktem. Dla władz rosyjskich znacznie bardziej niebezpiecznym problemem, od wzmożenia aktywno- ści bojowników, jest przeniesienie ich działalności ze wschodnich niestabilnych republik do dotychczas spokojnych zachodnich, np. Kabardyno-Bałkarii. Seria zamachów w dniach 18-20 oraz 25 II 2011 r. w tej republice przeraziła władze na Kremlu, gdyż w linii prostej od miejsca zamachów do terenu większości za- wodów olimpijskich w Soczi jest nie więcej niż 200 km27. Groźba chaosu w całej republice stanowiłaby dla Rosji zagrożenie dokończenia przygotowań do igrzysk, a nawet ich przeprowadzenia. W takiej sytuacji Moskwa straciłaby nie tylko na prestiżu całego państwa, spadkach akcji rosyjskich fi rm na giełdzie i pogorszeniu gospodarczym, ale przede wszystkim upadłby mit Władimira Putina, prezydenta zaradnie rządzącego Rosją i stabilizującego ten kraj żelazną ręką. Rozszerzenie obszaru działalności islamskich bojowników z pewnością odbije się na stanie fi nansów całego państwa, bowiem w nowe regiony zainteresowania mudżahedinów władze na Kremlu są zmuszone skierować nie tylko federalne siły bezpieczeństwa, ale także cały sztab agentów, którzy będą próbowali powstrzy- mać dalszy proces destabilizacji dotychczas spokojnych republik, tj. Kabardyno- -Bałkarii, Osetii Północnej, Karaczajo-Czerkiesji.

26 Program zakłada przeciwdziałanie terroryzmowi m.in. poprzez tworzenie sieci monitoringu, wprowadzanie systemów awaryjnego informowania służb mundurowych oraz detektorów metalu, organizowanie konkursów i imprez sportowych celem przeciwdziałania wpływom radykalnej ideologii fundamentalistycznej, organizowanie badań socjologicznych wobec mieszkańców odnośnie efektywności przewidzianych środków na walkę z ekstremizmem (В Карачаево-Черкесии на профилактику терроризма и экстремизма направят 30 млн рублей, http://karachaevo-cherkesia.kavkaz-uzel.ru/articles/179867/ (23 I 2011)). 27 W. Górecki, Destabilizacja Kabardyno-Bałkarii: terroryści coraz bliżej Soczi, „Tydzień na Wschodzie” 2011, nr 7 (167); idem, „Pełzająca” wojna domowa na Kaukazie Północnym, „Ko- mentarze”, 15 III 2011. „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 211

Rozszerzenie konfl iktu kaukasko-islamskiego w ramach Federacji Rosyjskiej poza obszar Kaukazu Północnego

Bojownicy islamscy destabilizując sytuację w centralnych republikach Kaukazu Północnego mieli ułatwione zadanie w sukcesywnym przenoszeniu struktur pod- ziemnych na tereny coraz to dalej oddalone od ich głównych baz w Dagestanie, Inguszetii i Czeczenii. W ślad za komórkami zakładanymi na nowych obszarach mudżahedini rozpoczęli organizowanie zamachów i walkę ze służbami bezpie- czeństwa. W połowie lutego 2011 r. starli się ze służbami na pograniczu Kraju Stawropolskiego, gdzie w stolicy tego kraju już w połowie wcześniejszego roku dokonali zamachu bombowego. W lipcu i sierpniu 2011 r. bojownicy zorganizowali serię zamachów wymierzonych w milicję w Obwodzie Astrachańskim. Do podobnych operacji doszło także w Baszkirii i Tatarstanie, czyli obszarach nie tylko nie sąsiadujących z Kaukazem Północnym, ale wręcz oddalonych o ponad 1500-2000 km. Z kolei republika Kabardyno-Bałkaria, która miała zostać przekształcona przez rosyjskie władze w centrum ruchu turystycznego w związ- ku z organizacją zimowych igrzysk olimpijskich w Soczi w 2014 r., stała się najbardziej niestabilną prowincją po Dagestanie, na całym Kaukazie Północnym. W chwili obecnej plany Doku Umarowa i innych dowódców „Emiratu kaukaskiego” zawiązały się wokół dalszego eksportowania dżihadu na zachodnie ziemie Kaukazu Północnego, aż do Adygeji i Kraju Krasnodarskiego. Dzięki temu mu- dżahedini będą mogli zakłócić przebieg igrzysk olimpijskich, a wcześniej sabo- tować rozbudowę infrastruktury olimpijskiej, turystycznej i energetycznej. Cele równie ważne, aczkolwiek wyznaczone na dłuższy okres, dotyczą z kolei rozszerzenia działań podziemia islamskiego na terytoriach Baszkirii i Tatarstanu, aż po Ural. To pozwoliłoby zadać Rosji cios – nie tak jak do tej pory – na pograniczu, ale w samym sercu państwa Putina i Miedwiediewa. Efekt propagandowy dzia- łalności Umarowa i bojowników islamskich jest na tyle duży, iż powstała strona internetowa wilajetu Idel-Ural, który uznaje zwierzchnictwo „Emiratu Kauka- skiego” oraz proklamowano samodzielny „Emirat Idel-Ural”28. Równocześnie z kolejnymi postępami mudżahedinów na froncie kaukaskim lub w przenoszeniu działań w stronę Uralu, do Baszkirii i Tatarstanu, komórki podziemia odpowiedzialne za zamachy samobójcze zorganizowały spektakularne ataki terrorystyczne w samej stolicy Rosji, Moskwie. Uśpiona czujność władz na Kremlu przez mylne zapewnienia prezydenta Czeczenii, Ramzana Kadyro- wa i Inguszetii, Junus-bek Jewkurowa, iż obaj rozbili lub są na dobrej drodze ku temu, w swoich republikach struktury podziemne, zemściła się po trzykroć. Naj- pierw 27 XI 2009 r. wyleciał w powietrze z 26 ofi arami pociąg Newskij Ekspress

28 J. Marczuk, Kaukaska tożsamość krzywd, „Nowa Europa Wschodnia” 2011, nr 3-4, s. 75-77. 212 Adam Pawłowski kursujący na trasie Moskwa-Petersburg29. Następnie w marcu 2010 r. w dwóch zamachach w moskiewskim metrze zginęło 39 osób30. Trzeci cios zadany władzom rosyjskim przez mudżahedinów miał miejsce 24 I 2011 r. w postaci wybuchu 5-kilogramowej bomby trotylu wypełnionej metalowymi elementami potęgujący- mi siłę rażenia na moskiewskim lotnisku Domodiedowo. W jego wyniku śmierć poniosło 36 osób, a 180 zostało rannych31. Mudżahedini udowodnili w ten spo- sób, iż są w stanie przenieś swoje działania w każdy punkt państwa rosyjskiego.

„Emirat Kaukaski” postępującym zagrożeniem dla bezpieczeństwa i suwerenności państw regionu czarnomorsko-kaspijskiego

Struktury „Emiratu Kaukaskiego” są na tyle rozbudowane, iż wiele z jego komó- rek znajduje się poza Kaukazem Północnym. Część z nich działa nawet poza granicami Federacji Rosyjskiej, gdzie ich członkowie w miarę bezpiecznie, z dala od agentów służby bezpieczeństwa, mogą gromadzić fundusze na kontynuowanie wojny, organizowanie zamachów, szkolenie nowych bojowników, zdobywanie i transport na Kaukaz broni32. Władze często próbują bezskutecznie zwalczać tego typu komórki występując na drodze dyplomatycznej o ekstradycję bojowników za przestępstwa lub terroryzm do kraju, na terenie którego istnieje dana grupa. Gdy natomiast nie można liczyć na polubowne załatwienie tak delikatnej kwestii, rzą- dy uciekają się w ostateczności do skrytobójczego mordu – za pomocą własnych służb wywiadowczych – na swoim obywatelu. Takie praktyki są szczególnie czę- sto stosowane przez kraje zmagające się z grupami terrorystycznymi, załatwia się je „po cichu”, aby nie wywoływać dyplomatycznego skandalu. W ostatnich latach podobne operacje przeprowadzał m. in. wywiad izraelski, np. w Dubaju w 2010 r.

29 P. Kościński, T. Serwetnyk, Doku Umarow… 30 Ibidem. 31 M. Szymaniak, Terroryści zaatakowali lotnisko w Moskwie, „Rzeczpospolita” 2011, nr 19, s. 1; idem, Masakra na lotniku w Moskwie, „Rzeczpospolita” 2011, nr 19, s. 10. Nieco inne dane dotyczące ofi ar zamachu na lotnisku Domodiedowo przedstawia tabela 5. 32 Grupę wspierającą podziemie kaukaskie zlikwidowano np. w Czechach w maju 2011 r. Za- trzymano wtedy 8 osób trzech narodowości działających na terenach różnych państw europejskich. Członkowie tej zakamufl owanej siatki byli związani z dagestańskim Dżamaatem „Szariat”. Zajmowali się oni dostarczaniem bojownikom środków fi nansowych, fałszywych dokumentów, falsyfi kowaniem banknotów, a nawet organizowaniem zamachu terrorystycz- nego (Посольство России в Чехии сообщает о задержании членов джамаата „Шариат” из Чечни и Дагестана, http://dagestan.kavkaz-uzel.ru/articles/184776/ (3 V 2011); В Чехии разгромлен „Джамаат”, http://www.ekhokavkaza.com/content/article/24090453.html (3 V 2011)). „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 213 wobec przywódcy Hamasu33, czy służby specjalne USA przeciwko Osamie bin Ladenowi34. Wiele z takich zamachów nigdy nie udaje się rozwiązać z braku śla- dów lub jakichkolwiek dowodów, którymi można by obciążyć obcy wywiad. Brak sprawców wcale jednak nie rozwiązuje powstałego problemu. Przez taką operację na terenie obcego kraju, naruszono jego suwerenność, osłabiono wiarygodność na arenie międzynarodowej, uderzając tym samym w jego prestiż. Na taki szwank została wystawiona Turcja, aspirująca do roli mocarstwa eu- razjatyckiego. Mieszkająca w Stambule emigracja czeczeńska, blisko 2000 osób, od dawna była przedmiotem infi ltracji rosyjskich służb podejrzewających o obec- ność wśród Czeczenów zbiegłych z Kaukazu Północnego bojowników „Emira- tu”35. Wynik akcji wywiadowczej to śmierć trzech Czeczenów zamordowanych 16 IX 2011 r. w biały dzień z pistoletu 9 mm. Personalia zabitych były doskonale

33 J. Przybylski, P. Kościński, Kiedy rząd ma prawo zabić?, „Rzeczpospolita” 2012, nr 56, s. 10. 34 Osama bin Laden nie żyje, http://www.tvn24.pl/raporty/osama-bin-laden-nie-zyje,349 (2 V 2011); Bin Laden killing caps decade-long manhunt, http://edition.cnn.com/2011/WORLD/ asiapcf /05/02/bin.laden.dead/index.html?hpt=T1&iref=BN1 (2 V 2011); Osama bin Laden killed in Pakistan, http://www.aljazeera.com/news/americas/2011/05/2011522132275789. html (2 V 2011). 35 Praktyka skrytobójczego zabijania działaczy, polityków, dowódców czeczeńskich przez rosyjskie służby specjalne była stosowana od początku konfl iktu czeczeńskiego, a po jego prze- kształceniu w konfl ikt kaukaski, została rozszerzona na bojowników także innych narodowo- ści z Kaukazu Północnego. Zginęli w ten sposób m.in.: Dżochar Dudajew, pierwszy prezydent Republiki Czeczenii został zabity w 1996 r. w tajemniczych okolicznościach, prawdopodobnie w zamachu dokonanym przez FSB (Z. Szmyd, Republika Czeczeńska w walce o niepodległość, Warszawa 2000, s. 38-39); słynny dowódca Emir Chattab został zamordowany wiosną 2002 r., gdy FSB zwerbowało jednego z bojowników i przez niego dostarczyło Chattabowi zatruty list nasączony neurotoksyną (I. Kaliszewska, Czeczeńska pielgrzymka, „Nowa Europa Wschodnia” 2010, nr 3-4, s. 151-152; M. Kuleba, Czeczenia. Miecz Proroka, Warszawa 2002, s. 12); w 2003 r. w Katarze dwóch rosyjskich agentów, przy współpracy z sekretarzem rosyjskiej ambasady, zamordowało wiceprezydenta Czeczenii, Zelichmana Jandarbijewa (W. Lorenz, KGB zabija w Stambule, „Rzeczpospolita” 2011, nr 236, s. 8); kolejny prezydent Czeczenii, Asłan Mascha- dow, został zabity w 2005 r. (Z. Szmyd, op.cit., s. 40; M. Falkowski, Czeczenia między kaukaskim dżihadem a „ukrytym” separatyzmem, s. 13; idem, Czeczenia i Kaukaz Północny…, s. 54). Ro- syjskie służby wywiadowcze były również wykorzystywane do mordowania obywateli niewy- godnych dla kremlowskich władz. Za krytykę decydentów rosyjskich na temat wojny w Cze- czenii zapłacił życiem były podpułkownik KGB i FSB, Aleksander Litwinienko, który został w Wielkiej Brytanii w 2006 r. otruty toksycznym izotopem polonu 210 (В Лондоне отравлен Александр Литвиненко, http://grani.ru/Politics/World/Europe/m.114238.html (11 XI 2006); Alexander Litvinenko murder: British evidence ‘shows Russia involved’, http://www.guardian. co.uk/world/2012/dec/13/alexander-litvinenko-murder-british-evidence-russia (13 XII 2012); Who was Alexander Litvinenko?, http://www.bbc.co.uk/news/uk-19647226 (13 XII 2012). Oprócz Litwinienki rosyjskie władze próbowały także zlikwidować na brytyjskiej ziemi oligar- chę Borysa Bierezowskiego. O nieudanej ekstradycji, a następnie zamachu na Bierezowskiego i szerszej działalności wywiadu rosyjskiego w Wielkiej Brytanii. Zob. K. Hignett, Biznesmen, uchodźca, morderca, szpieg, „Nowa Europa Wschodnia” 2012, nr 3-4, s. 25-37. 214 Adam Pawłowski znane, jeden z nich był zastępcą lidera podziemia kaukaskiego, a dwaj inni szere- gowymi członkami tej organizacji. Tureckie służby dały się zaskoczyć swoim rosyjskim odpowiednikom, którzy zdążyli, po zakończonej sukcesem akcji, opuścić kraj nad Bosforem. Mimo to wywiad Ankary szybko ustalił, iż w operacji brało udział co najmniej ośmioro agentów rosyjskich, dowódcą oddziału zabójców był Aleksander Żarkow, a w skład grupy wchodziła Maria M., która wraz ze swoim mężem Czeczenem, dostarczała Rosjanom informacje wywiadowcze. Turcja już wcześniej podejrzewała rosyjski wywiad o zamordowanie trzech innych czeczeń- skich bojowników, ale brakowało uzasadniających to przypuszczenie dowodów. Zamach w Stambule jest potwierdzeniem wydanego przez Władimira Putina w 2006 r. dekretu umożliwiającego władzom rosyjskim zabijać terrorystów w każ- dym zakątku na świecie36, a dla sąsiednich krajów ostrzeżeniem przed przyjmo- waniem wszystkich uchodźców z Kaukazu Północnego. Emigracja narodów kaukaskich znajduje się niemal w każdym sąsiadującym z Rosją państwie. Daje to federalnym służbom bezpieczeństwa usprawiedliwione pozwolenie na penetrację uchodźców kaukaskich lub innych wrogów Federacji Rosyjskiej, szpiegowanie na terenie tych państw, w których schronienie znaleź- li oprócz uchodźców, także mudżahedini. Argumenty działania na rzecz swoich obywateli są często wykorzystywane przez władze rosyjskie dla ukrycia właści- wych, partykularnych interesów Kremla, związanych z odbudową strategicznych wpływów na obszarze WNP lub szerzej Eurazji, czy ekspansją rosyjskich podmio- tów gospodarczych zwłaszcza w sektorze energetycznym. Po części więc „Emirat Kaukaski” i jego członkowie stają się zagrożeniem dla bezpieczeństwa i stabilno- ści krajów regionu czarnomorsko-kaspijskiego. Obecność w ich granicach bo- jowników islamskich z Kaukazu Północnego, a w ślad za tym rosyjskich służb, osłabia te państwa, naraża je na szwank, utratę prestiżu, czy nawet wystawia na rosyjskie oskarżenia o wspieranie terrorystów. Z drugiej jednak strony bezpieczne przebywanie mudżahedinów w sąsiednich krajach i prowadzenie tam przeciwko Rosji wrogiej działalności, zmusza niejako Moskwę do organizowania kolejnych operacji polegających na likwidacji członków podziemia kaukaskiego nawet za cenę utraty dobrych stosunków dyplomatycznych. Skutkiem takiej polityki bę- dzie z pewnością wzrost nieufności państw regionu czarnomorsko-kaspijskiego wobec Rosji, czy nawet postępująca wrogość prowadząca do zamknięcia granic dla obywateli rosyjskich lub w skrajnych przypadkach aż do zamrożenia dwustronnych stosunków.

36 W. Lorenz, op.cit. Nie tylko Rosja z powodzeniem likwiduje wrogów swojego państwa, np. bo- jowników islamskich czy działaczy opozycyjnych. Także podziemie kaukaskie (konkretnie ruch dagestański) wyspecjalizowało się w aspekcie skrytobójczych mordów, tworząc mobilne grupy specjalne (tzw. Specjalne Grupy Operacyjne), które zajmowały się likwidowaniem fi - zycznym osób z resortów siłowych, np. urzędników lub wysokich rangą ofi cerów (M. Gawęda, Dagestan w ogniu (1), „Komandos” 2011, nr 1, s. 28). „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 215

Jest wielce prawdopodobne, iż w przyszłości będzie dochodziło do kolejnych naruszeń suwerenności, zarówno Turcji, jak i innych podmiotów regionu czarnomorsko-kaspijskiego, przez rosyjskie służby wywiadowcze w celu dokonania za- bójstw lub porwań bojowników, z powodu przebywania w miastach tych państw diaspory czeczeńskiej i ogólnie kaukaskiej. Chroniący się wśród jej członków bojownicy „Emiratu Kaukaskiego”37 będą stale przyciągali agentów rosyjskiego wywiadu i narażali poszczególne kraje na osłabienie i infi ltrację tych służb. Protest czeczeńskiej diaspory w Stambule, a następnie demonstracja 24 IX 2011 r. uchodźców czeczeńskich pod rosyjskim konsulatem, nie wpłynął na radykalne pogorszenie relacji turecko-rosyjskich38, choć stał się kolejnym czynnikiem, obok problemu syryjskiej wojny domowej, tarczy antyrakietowej, rurociągu So- uth Stream, przedłużającym napięcie na linii Ankara-Moskwa. Z pewnością dalsze zaognienie stosunków ze względu na kwestię kaukaską (dawniej czeczeńską) może przywrócić poparcie obu państw dla separatystów, Turcji dla Czeczenów- ludów kaukaskich, natomiast Rosji dla Kurdów. Doprowadziłoby to do pogorszenia wzajemnych relacji, odbiło się niekorzystnie na ich pozycji, w szczególności Turcji, gdyż po raz kolejny w ostatnich dwóch latach zweryfi kowałoby słabość jej polityki zagranicznej „zero problemów z sąsiadami”.

Podsumowanie

Spośród licznych problemów i wyzwań stojących przed Rosją i jej przywódcą Władimirem Putinem konfl ikt kaukaski na Kaukazie Północnym nabiera coraz większego znaczenia dla Kremla. W poprzednich dwóch, trzech latach nie

37 Wacha Umarow, brat lidera podziemia kaukaskiego Doku Umarowa, przebywa w Stambule (Брат Докку Умарова: боевиков снабжают власти Чечни, http://chechnya.kavkaz-uzel. ru/articles/ 164705/ (27 I 2010)). O to samo oskarżało przywódcę islamistów czeczeńskie FSB, które informowało, iż Doku Umarow wydaje z Turcji rozkazy przez swoich podwładnych (Раненый Докку Умаров лечится в Турции, сообщил источник в УФСБ Чечни, http:// chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/185322/ (12 V 2011)). 38 Kwestia czeczeńska i kwestia kurdyjska były problemem w stosunkach turecko-rosyjskich od I wojny czeczeńskiej. Naturalnym było popieranie przez Turcję braci muzułmanów – Czeczenów. Lobby diaspory kaukaskiej, w tym czeczeńskiej, skutecznie wpływało na tureckie władze. Do tego stopnia, że Ankara wysuwała krytyczne oceny pod adresem polityki rosyjskiej w Czeczenii. W odpowiedzi padały rosyjskie oskarżenia, iż Turcy pobłażliwie patrzą na działania separaty- stów czeczeńskich, organizacje społeczne, które wspierają ich fi nansowo, logistycznie, medycz- nie. Niekiedy nawet obciążano za to tureckie służby specjalne. Ankara z kolei zarzucała Moskwie wsparcie dla Kurdów przebywających w Rosji, związanych z terrorystyczną organizacją Partią Pracujących Kurdystanu (PKK) zabiegającą o autonomię lub utworzenie państwa na terytorium tureckim (M. Menkiszak, W stronę strategicznego partnerstwa? Stosunki turecko-rosyjskie na progu XXI wieku, [w:] Turcja po rozpoczęciu negocjacji z Unią Europejską – relacje zagraniczne i sytuacja wewnętrzna, cz. II, „Raport” [Ośrodek Studiów Wschodnich], [marzec] 2008, s. 75-76). 216 Adam Pawłowski poświęcano wydarzeniom w tym regionie zbyt dużej uwagi, koncentrując się raczej na światowym kryzysie fi nansowym i możliwych z tego powodu zagroże- niach gospodarczych dla Federacji Rosyjskiej i jej eksportu ropy i gazu. Obecnie przyczyną większego skupienia się władz na sytuacji na Kaukazie Północnym jest organizacja przez Rosję XXII Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Soczi w dniach 7-23 II 2014 r. Dwanaście miesięcy, które pozostały do rozpoczęcia olimpiady są z pozoru dla władz krótkim okresem, zwłaszcza, że nie wszystkie obiekty spor- towe zostały jeszcze wybudowane39. Z drugiej jednak strony, dla kaukaskich mu- dżahedinów owe dwanaście miesięcy to bardzo długi okres czasu, na tyle długi, iż należy się spodziewać wzmożenia działalności islamskiego podziemia w celu dalszej destabilizacji kolejnych republik tego obszaru. W długofalowej perspektywie celem bojowników jest utworzenie „Emiratu Kaukaskiego”, islamskiego państwa na Kaukazie Północnym opartego na prawie szariatu. Natomiast w krót- kim okresie celem islamistów jest przeniesienie działań zbrojnych do zachodniej części tego regionu dzięki czemu będą mogli zadać Rosji ogromny cios – spró- bować przeszkodzić w przygotowaniach do olimpiady lub nawet w jej odbyciu się w Soczi. Mudżahedini kaukascy, tak samo jak wszyscy terroryści, prowadzą działania obliczone na efekt medialny, skandal, którego echa dotrą do jak naj- większej liczby widzów na świecie. Należy więc sądzić, iż bojownicy będą chcieli „ukraść” sławę, poklask, prestiż Rosjanom organizującym olimpiadę i skierować uwagę międzynarodowej opinii publicznej na własne dążenia utworzenia islamskiego państwa na Kaukazie Północnym oderwanym i wolnym od Federacji Rosyjskiej. Działalność podziemia kaukaskiego nie jest jednak problemem jedynie dla rosyjskich władz centralnych. Konfl ikt kaukaski jest jak rak, który zżera kolejne części imperium. Jego niszczycielska siła opanowała już większość Kaukazu Pół- nocnego, od 2011 r. znajduje ujście poza tym obszarem dotykając szereg innych terytoriów Federacji m.in. obwód astrachański, Kraj Stawropolski, Baszkirię, Ta- tarstan, Ural. Obecnie natomiast dotyka również sąsiednie państwa, czego przy- czyną jest chroniąca się w ich granicach diaspora czeczeńska i ogólno-kaukaska. Mudżahedini, ukrywający się przed rosyjskim wymiarem sprawiedliwości wśród uchodźców z Kaukazu, stają się zagrożeniem dla podmiotów regionu czarnomorsko-kaspijskiego. Narażają sąsiednie państwa na pogorszenie stosunków dyplomatycznych z Rosją, na pogorszenie ich bezpieczeństwa, naruszenie suwerenno- ści, utratę prestiżu na arenie międzynarodowej, a przede wszystkim ściągają na ich terytorium rosyjskich agentów infi ltrujących wrogów Federacji, ale również owe kraje.

39 Zob. Putin niezadowolony z opóźnień w Soczi, http://www.rp.pl/artykul/978181.html (6 II 2013); Putin dymisjonuje za Soczi, http://www.ekonomia24.pl/artykul/705487,978469-Leca- -glowy-w-Soczi.html (7 II 2013). „Emirat Kaukaski” jako czynnik pogłębiający destabilizację… 217

Dalszy taki bieg wypadków na Kaukazie Północnym może spowodować, iż „Emirat Kaukaski” radykalnie pogłębi destabilizację Federacji Rosyjskiej oraz przeniesie wiele zagrożeń do innych państw regionu czarnomorsko-kaspijskiego.

Summary

Adam Pawłowski

„Caucasian Emirate” as a deepening factor in the destabilization of the Russian Federation and the Black Sea-Caspian region

Th e article discusses the current problem of the Caucasus Emirate and the negative factors that accompany the creation of an Islamic state in the North Cau- casus by Islamic militants. Caucasian underground activity has been increasing each year, becoming a source of destabilization of the Russian Federation and the ongoing threat to the security and stabilisation of the Black Sea-Caspian region entities.

Adam Pawłowski – mgr historii, mgr politologii, absolwent Katolickiego Uni- wersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II

Bogusław Olszewski

Geneza przestępczości zorganizowanej w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej

Podejmowanie tematyki związanej z przestępczością zorganizowaną pozostaje w ogólności, a w przypadku Naddniestrza szczególnie, przedsięwzięciem obwa- rowanym już na wstępie wieloma ograniczeniami. Przede wszystkim dotyczą one metodologii, która z racji charakteru zagadnienia najczęściej zawęża się do badań literaturowych i eksploracji zasobów sieciowych. Z uwagi na operacyjny charakter danych Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Naddniestrza i Europol nie udzie- liły żadnych informacji zarówno na temat zorganizowanych grup przestępczych operujących w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej, jak i o prowadzonych przeciwko nim postępowaniach procesowych. Kolejnym uwarunkowaniem jest fakt nieprzejrzystości i hermetyczności środowisk przestępczych, przez co potencjalny badacz tej dziedziny życia społecznego obcuje najczęściej z efektami ich działalności w postaci naruszeń prawa, odkrytych mechanizmów i udokumen- towanych powiązań ze sferą władzy. W poniższym przypadku istotnym czynnikiem pozostaje również quasi-państwowy status Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, będącej w istocie secesjonistycznym zmilitaryzowanym okręgiem przemysłowym, nieuznawanym (poza kilkoma wyjątkami) na arenie międzyna- rodowej. Zamiarem autora jest zatem zasygnalizowanie istnienia tej dziedziny badawczej i umiejscowienie jej w szerszym kontekście. Jedną z niewielu pozycji traktujących o specyfi ce naddniestrzańskiej przestępczości zorganizowanej pozostaje fabularyzowany, cytowany poniżej dokument autorstwa Nicolaia Lilina Siberian education, do którego autor odsyła wszystkich zainteresowanych; inną publikacją poruszającą niniejszą tematykę jest Conditions allowing organized crime in Transnistria Justina Dodge’a. Z uwagi na wszystko powyższe, niniejszy tekst skupia się na analizie historycznej zagadnienia i przedstawieniu jego stanu współczesnego w oparciu o analizę literatury i zasobów sieciowych, w tym źródeł naddniestrzańskich. Struktura grup przestępczych wywodzących się z obszaru postradzieckiego odbiega od ich odpowiedników w Europie Zachodniej i oparta jest na bardziej nieformalnym modus operandi. Charakteryzują się one trojaką budową i moż- na wyodrębnić tutaj, według rosnącego stopnia skomplikowania i możliwości 220 Bogusław Olszewski działania, zorganizowaną grupę, związek przestępczy i organizację przestępczą. W przeciwieństwie do włoskich rodzin mafi jnych będących tu punktem odniesienia, nie są one rodzinami sensu stricto, ale stanowią doraźne konglomeraty luźno zorganizowanych pomniejszych formacji przestępczych lub są całkowicie autonomiczne. W kontekście obszaru postradzieckiego funkcjonują także prze- stępcze klany rodowe, zwłaszcza na terenie Azji Centralnej i Kaukazu Południo- wego. Dlatego też warto raz jeszcze uściślić, że przyjęte alternatywne określenie „mafi a” jest tutaj stosowane wyłącznie jako termin oznaczający przestępczość zorganizowaną w szerokim zakresie pojęciowym, jakkolwiek „w powszechnym użyciu słowo «mafi a» straciło dziś powiązania ze swoim pierwotnym znaczeniem i uległo pewnej generalizacji”1.

Przestępczość zorganizowana doby komunizmu

Geneza naddniestrzańskich grup przestępczych wpisana jest w szerszy kontekst rosyjskojęzycznej przestępczości zorganizowanej i jako taka wpisana jest w oko- liczności rewolucji bolszewickiej. Na skutek działań zbrojnych i towarzyszące- mu im bezładu panującego wówczas na ziemiach rosyjskich pojawili się ludzie w każdy możliwy sposób walczący o przetrwanie. Zwłaszcza małoletnie ofi ary wojny domowej nie przebierały w środkach, dla zwiększenia swoich szans na przeżycie, łącząc się w zorganizowane grupy rabujące cudzą własność i napadają- ce mieszkańców pogrążonej w chaosie Rosji. Wkrótce z marginesu społecznego wyodrębniła się osobna kategoria przestępców skupionych w nieformalnych sto- warzyszeniach, kierujących się specyfi cznym kodeksem postępowania, tzw. arte- lach. Wspólnota przestępcza charakteryzowała się równym statusem członków, jakkolwiek występował w niej zwierzchnik zawiadujący jej sprawami, a przyna- leżność do niej wymagała całkowitego poświęcenia życia prywatnego. Te eksklu- zywne grupy posiadały również swoich sędziów egzekwujących przestrzeganie obowiązujących w niej zasad: „(…) grupa powoływała własnych prokuratorów. Jako jedyni strażnicy ustnych przekazów mieli oni największą władzę i cieszyli się niezbędnym autorytetem. (…) Owi prokuratorzy istnieją od dawna i po dzień dzisiejszy odgrywają w klanie tę samą rolę”2. Stopniowo w grupach przestępczych pojawiła się hierarchia stopni zajmowanych wedle posiadanych uzdolnień i funkcji wyznaczonych przez szefa. Również w radzieckich gułagach utrzymał się podział na zwykłych krymina- listów i hermetyczne grupy przestępców, tzw. urków (урка, уркаган), kierowane

1 K. Laskowska, Rosyjskojęzyczna przestępczość zorganizowana. Studium kryminologiczne, Bia- łystok 2006, s. 245. 2 V. Coulloudon, Mafi a sowiecka, Warszawa 1993, s. 20. Geneza przestępczości zorganizowanej… 221 przez prokuratorów, tzw. „złodziei w prawie” („воров в законе”) stojących naj- wyżej w przestępczej hierarchii i cieszących się olbrzymim autorytetem. Etymo- logia słowa „urka”, jako gwarowego określenia „zrzeszonych” recydywistów osa- dzonych w stalinowskich łagrach, jest niejednoznaczna. Grupy te zwalczały się bez skrupułów ze względu na fakt kolaboracji „zwykłych” aresztantów z władza- mi, a dekada walk 1946-56 nosi nazwę „wojny suk”, jak nazywano w radzieckich obozach pospolitych przestępców. W jej wyniku większość przestępców wiernych złodziejskiej tradycji została zlikwidowana i w czasach obecnych mamy do czynienia z dalszym marginalizowaniem roli „worów” przez kryminalistów nie kie- rujących się żadnym regulaminem. Nieustannie maleje ich liczebność, z 1,2 tys. w 2009 r. do 149 w 2010 r. na terenie samej Federacji Rosyjskiej3. Użyteczność pospolitych przestępców w roli „bliskiego klasowo” narzędzia eliminacji wrogiego elementu politycznego w gułagach doceniła wkrótce władza radziecka. Warto pamiętać, że metody działania godzące w obowiązujące prawo były stosowane już wcześniej przez „ojców” rewolucji. Wobec ogromnych potrzeb fi nansowych wynikających z prowadzenia działań przygotowujących rewolucję na szeroką skalę, bolszewicy, mając błogosławieństwo Lenina i Stalina, prowadzili politykę grabieży własności „ludu” i fałszerstw pieniędzy. Później Stalin zlikwido- wał większość obozowych urków. W ten sposób jednocześnie pozbył się wrogów reżimu, jak i odwdzięczył się kolaborującym z nim pospolitym kryminalistom: „Był to jednak nowy świat złodziejski, nie odrzucający już tak kategorycznie spo- łeczeństwa, a nawet przywdziewający dobrowolnie strój notabli”4. Po wojnie sfera przestępstw gospodarczych, kradzieży i korupcji w państwo- wych zakładach rozrosła się na skalę zagrażającą funkcjonowaniu gospodarki socjalistycznej. Szefowie fabryk prowadzili równolegle prywatną produkcję, jako że „dyrektor państwowego zakładu może także produkować towar nieudowodniony. (…) Wyprodukują go maszyny przedsiębiorstwa i jego załoga, a zbyt przebiegać będzie poprzez sieć dystrybucji równoległej”5. Zalegalizowane bezprawie wyma- gało znalezienia odbiorców tej produkcji, co w naturalny sposób wiązało władzę radziecką ze światem przestępczym. Nielegalne zakłady prywatne rozprzestrze- niały się w szybkim tempie, rosły też rodzinne fortuny i wpływ bajecznie bogatych benefi cjentów szarej strefy na urzędników partyjnych. To bogactwo przyciągnęło uwagę grup przestępczych stworzonych przez więźniów kryminalnych zwolnio- nych w ramach amnestii „dekretem Woroszyłowa” w 1953 r. Wyspecjalizowały się one w wymuszaniu haraczu (rekietu, рэкет) i rosły w siłę zagarniając coraz to nowe dziedziny życia społecznego. Odbywały się też spotkania okradanych przedsiębiorców z przestępcami, a pierwsza taka „konferencja” odbyła się w Kraju

3 Р. Горевой, Осенью ряды российских воров в законе основательно проредят, http://cripo. com.ua/sect_id=6&aid=100760 (1 VI 2012). 4 V. Coulloudon, op.cit., s. 31. 5 Ibidem, s. 37. 222 Bogusław Olszewski

Krasnodarskim nad Morzem Czarnym. Nowi „złodzieje w prawie” kupowali tę godność zrywając całkowicie z przedwojenną tradycją, a sama mafi a rosyjska sta- nęła w obliczu roszczeń fi nansowych wysuwanych przez władze. Kolejne lata istnienia ZSRR to okres bogacenia się szarej strefy, zwłaszcza ludzi związanych z partią komunistyczną. Równocześnie miał miejsce napływ pospolitych przestępców do struktur partyjnych. Mogli oni kupować lukratyw- ne posady w administracji państwowej, do stanowiska ministra włącznie. „De- fraudacja, oszustwo, przekupstwo, korupcja i dezinformacja są stopniami wiodą- cymi do władzy”6. Zwłaszcza politycy w peryferyjnych republikach składowych funkcjonowali w ramach iście feudalnych stosunków, wikłając się coraz bardziej w struktury przestępcze, „każdy bowiem wiedział, jak bliskie więzi istniały mię- dzy organizacją przywódców politycznych a światem przestępczym”7. System politycznej protekcji w strukturach partii popierał w tym okresie Leonid Breżniew, pierwszy sekretarz KC KP Mołdawskiej SRR w latach 1950-52. Późniejsze afery związane z członkami jego rodziny dowodzą, że prawdziwe jest zdanie: „Mafi a zaraża aparatczyków w chwili wejścia na drabinę hierarchii. Pierwszy sekretarz republiki zostaje ojcem chrzestnym, bo zanim doszedł do tego stanowiska, zaak- ceptował wszystkie kompromisy”8. Ofi cjalna linia partii utrzymywała do końca lat 80. XX w., że problem przestępczości zorganizowanej nie wynika z kondycji chwiejącego się w posadach radzieckiego molocha, podkopywanego skutecznie przez lokalnych kacyków partyjnych i klanowych: „Jednak podczas lektury prasy radzieckiej, (…) uderza brak w niej analizy przyczyn strukturalnych przestępstwa zorganizowanego”9. Procesy towarzyszące rozwiązaniu ZSRR stworzyły swoisty klimat społeczny dla rozwoju struktur przestępczości zorganizowanej w jego byłych państwach- -satelitach i samej Federacji Rosyjskiej. Jürgen Roth pisze na ten temat: „Kiedy zburzony został mafi jny monopol partii komunistycznej i Komitetu Bezpieczeń- stwa Publicznego (KGB), powstały tysiące organizacji przestępczych”10. Ich de- stabilizujący wpływ na obszarze postradzieckim jest do tego stopnia, że „część konfl iktów etnicznych sprowokowana została bezpośrednio przez ugrupowania kryminalne (…). We wszystkich konfl iktach lokalnych na obszarze postsowieckim aktywny udział wzięła przedsiębiorczość kryminalna”11. Wspominany przez Lili- na udział przestępców w wojnie z Mołdawią jest tego doskonałym przykładem12.

6 Ibidem, s. 51. 7 Ibidem, s. 98. 8 Ibidem, s. 141. 9 Ibidem, s. 182. 10 J. Roth, Europa mafi i, Wrocław 2010, s. 87. 11 W. Marciniak, Rozgrabione imperium. Upadek Związku Sowieckiego i powstanie Federacji Ro- syjskiej, Kraków 2001, s. 376-377. 12 Zob. N. Lilin, Siberian education, Edinburgh 2011, s. 71-72. Geneza przestępczości zorganizowanej… 223

Rozpad bloku komunistycznego umożliwił również ekspansję zachodnich organizacji przestępczych wykorzystujących chaos towarzyszący przemianom trans- formacyjnym do lokowania nielegalnie uzyskanych środków fi nansowych w wielu sektorach gospodarki postkomunistycznej, prywatyzowanej niejednokrotnie w sposób gwałtowny i pozostający poza jakąkolwiek kontrolą społeczną. Niesta- bilna, wysoce korupcjogenna sytuacja ekonomiczno-społeczna w nie mniejszym stopniu określała nowe grupy wpływu na politycznej i gospodarczej mapie nowej Europy. Tworzyli je zarówno wywodzący się z partyjnego aparatu administracyjnego urzędnicy, jak i byli funkcjonariusze służb mundurowych i sił specjalnych: „Upadek Związku Radzieckiego był najważniejszą przyczyną gwałtownego wzrostu przestępczości zorganizowanej, jaki obserwowaliśmy na świecie w cią- gu ostatnich dwudziestu lat”13. Ekspansywność grup kryminalnych wyrażała się w inicjowaniu i rozbudowie sieci powiązań na linii polityka-mafi a, dzięki czemu udawało się przejmować kontrolę nad kluczowymi sektorami gospodarki. Podobnie jak Stalin instalował marionetkowe rządy przejmując kluczowe resorty w wasalizowanych państwach, tak po rozpadzie ZSRR komuniści obsadzili najbardziej intratne i przyszłościowe dziedziny gospodarki, jak sektor paliwowy, energetyczny czy informatyczny. Nie było to trudne, jako że aparat partyjny od dawna posiadał w nich wyłączność i w dodatku dysponował zasobami wykwalifi kowanej kadry. Zwłaszcza służby bezpieczeństwa publicznego rekrutowały najbardziej kompetentnych specjalistów i wchodząc w erę informacji były już doskonale przygotowane do przejęcia dynamicznie rozwijającego się sektora IT. Niegdysiejsi komuniści ze skostniałych struktur partyjnych stawali się często libe- rałami i biznesmenami: „Ci, którzy dobrze się ustawili w ciągu pierwszych trzech lat po upadku komunizmu, mogli później ustalać reguły nowej rzeczywistości”14. Prekursorami byli m.in. pracownicy aparatu bezpieczeństwa, np. pierwsza pry- watna fi rma w Bułgarii została założona przez jej służby specjalne już w 1986 r., które po roku przejęły 90% spółek akcyjnych w tym państwie15. Ich usunięci ze służby współpracownicy zajmowali miejsca na różnych stopniach hierarchii przestępczej, przy bezwzględnej konkurencji ze strony grup społecznych uprzywilejowanych w poprzednim systemie. To wtedy dokonało się niekontrolowane zawłaszczenie mienia społecznego lub jego „opodatkowanie”, czyli reket. Tak jak mafi a bułgarska korzystała z sąsiedztwa stowarzyszonej z Unią Europejską Gre- cji, tak obecnie struktury mafi jne Naddniestrza korzystają z nieszczelnej granicy z Ukrainą na drodze do Rosji, Polski i krajów Skandynawii. Niedawna obecność w strukturach władzy osób pokroju Antufi ejewa wspiera wybitnie tezę o jej kryminalnym charakterze, a rzekome marzenia Smirnowa o suwerenności stają się

13 M. Glenny, McMafi a. Zbrodnia nie zna granic, Warszawa 2009, s. 88. 14 Ibidem, s. 34. 15 Ibidem, s. 25-26. 224 Bogusław Olszewski pustosłowiem w obliczu ścisłego związku z Federacją Rosyjską i jej służbami spe- cjalnymi. Równie życzeniowo brzmią dalekosiężne plany demokratyzacji spo- łeczeństwa naddniestrzańskiego wysuwane przez UE, chociażby w kontekście zdania wyrażonego przez obywatela NRM: „Какая демократия, какие стандар- ты ЕС? Что касается Калько16, то это, на мой взгляд, бутафория. (…) На- род в общей массе пассивен. Ему и свобода слова не нужна. Все знают, что с властью лучше не конфликтовать,себе дороже выйдет”. [„Jaka demokracja, jakie standardy UE? Jeśli chodzi o Kalko, to jest to moim zdaniem maskarada. (…) Ludzie są ogólnie bierni. Im nie jest potrzebna wolność słowa. Wszyscy wie- dzą, że z władzą lepiej nie zadzierać, lepiej się na tym wyjdzie”]. Internacjonalizacji gospodarki obszaru postsowieckiego towarzyszyły nie tylko malwersacje na niespotykaną dotąd skalę i wyłonienie nowej klasy oligarchów powiązanych naturalnie z partią komunistyczną, ale również ekspansja grup przestępczych rekrutujących się bezpośrednio ze wszystkich warstw społeczeń- stwa doby transformacji. Grup częstokroć realizujących swoje dążenia w opozycji do głównego nurtu wywodzącego się z sowieckich struktur partyjnych, czy sił bezpieczeństwa. Tak więc oprócz syndykatów przestępczych mamy do czynienia również z czarnorynkową konkurencją osób wykluczonych, zwalczających się nawzajem grup świadczących usługi mocodawcom znajdującym się poza prawem i piastującym częstokroć najwyższe funkcje w tym subpaństwie. Mafi a polityczna od niemal stu lat współpracuje na Wschodzie z pospolitymi przestępcami prosperującymi za jej przyzwoleniem i świadczącymi specyfi czny rodzaj usług pozwalający zachować zleceniodawcom wpływy i spokój sumienia. Jednak wobec faktu zarezerwowania najbardziej dochodowych sektorów czarnorynkowe- go biznesu przez siły polityczne, ofi arą pospolitej przestępczości zorganizowanej stały się współcześnie najłatwiej dostępne i najmniej chronione zasoby państwa: społeczeństwo. W odpowiedzi na zapotrzebowanie występujące i prowokowane przez mafi ę wśród obywateli, jest ono eksploatowane w każdy możliwy sposób przy symptomatycznej niemocy swojego suwerena. Dodatkowym czynnikiem katalizującym dynamiczny rozwój przestępczości była zmiana struktury ekonomicznej państw bloku wschodniego i związane z nią wykluczenie części społeczeństwa. Pozbawieni skrupułów zasilili siatkę prze- stępczą, „słabi” stali się z defi nicji ofi arami jej działalności. Jak pisze Satter: „Th e resulting moral vacuum oft en had murderous consequences. In the years 1992- -1997 in Moscow alone, 20,000 people sold their housing and then disappeared. In the country as a whole, the number for the period was many times higher. A signifi cant percentage, if not the vast majority, of these people were believed to have been murdered for their apartments”17. [Powstająca etyczna próżnia miała

16 Wasilij Kalko – ombudsman Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. 17 D. Satter, Darkness at dawn: Th e Rise of the Russian Criminal State, Yale 2003, s. 224-225. Geneza przestępczości zorganizowanej… 225 często zabójcze skutki. W latach 1992-1997 tylko w samej Moskwie 20 tys. ludzi sprzedało swoje miejsca zamieszkania, a następnie zniknęło. W całym kraju w tym okresie liczba ta była wielokrotnie wyższa. Uważa się, że znaczny procent, jeśli nie zdecydowana większość tych ludzi została zamordowana dla ich mieszkań]. Pozycja dotychczas odizolowanych grup została przewartościowana przez procesy globalizacyjne. Można stwierdzić, że współcześnie przestępcy wykorzystują mechanizmy współczesnej gospodarki i polityki, dzięki czemu mogą nie tylko lo- kować swój kapitał w legalnych inwestycjach na terenie Europy Zachodniej, stając się tym samym częścią jej establishmentu, ale również poprzez lobbing zyskiwać coraz większy wpływ na decyzje podejmowane przez polityków. Postrzegani przez pryzmat zamożności jako ludzie sukcesu, za którymi stoją w charakterze „pralni” legalne fi rmy, umożliwiają kryminalnym strukturom dalsze zwiększenie zasięgu oddziaływania. Fuzje ich macierzystych grup wzorowane na znanych z ekonomii przejęciach fi rm są odpowiedzią na wysoce konkurencyjne środowisko między- narodowe. Istotny pozostaje fakt postępującej globalizacji wschodnich struktur przestępczych organizujących się w ponadpaństwowe syndykaty. Znajomość regionu i jego specyfi ki nie gwarantuje już dochodów na poziomie satysfakcjonu- jącym uczestników nielegalnego procederu, jako że trwająca infi ltracja Europy Środkowej i Wschodniej ze strony mafi i chińskiej czy włoskiej znosi tradycyjne podziały geografi czne. O ile nie jest to tak widoczne w przypadku izolującej się rosyjskiej mafi i „ludowej”, to jest regułą w odniesieniu do transnarodowej prze- stępczości, operującej na wyższym poziomie zorganizowania i konkurującej na globalnym czarnym rynku. W przypadku Unii Europejskiej powstaje wrażenie, że dychotomia centrum- -peryferie dotyczy nie tylko nierównej dystrybucji dóbr i traktowania nowych państw członkowskich jako zaplecza dostarczającego zasobów ludzkich w postaci pracowników najemnych do pracy w państwach „starej Europy”. Istnieje równole- gła, rosnąca tendencja do podejmowania zyskownych działań kosztem obywateli państw dawnego bloku komunistycznego zarówno przez osoby w krajach pochodzenia ofi ar tego procederu, jak i na obszarze Europy Zachodniej w powiązaniu z tamtejszymi strukturami przestępczymi. Integracja europejska pozwoliła na ekspansję tak zachodnich jak i wschodnich grup przestępczych, które dokonują podziału Europy na strefy wpływów. Mając za wzór globalne procesy ekonomiczne i polityczne próbują jednocześnie infi ltrować na coraz większą skalę legalne struktury administracyjno-prawne państw rodzimych, jak i krajów członkow- skich UE. Tym samym następuje eksport działalności przestępczej spoza Europy i UE – swoje interesy na jej obszarze na wzór BIZ lokują kartele z Ameryki Po- łudniowej, mafi e azjatyckie i bliskowschodnie. Ten fakt sprawia, że dynamicznie zmienia się struktura zorganizowanej przestępczości. 226 Bogusław Olszewski

Współczesne uwarunkowania naddniestrzańskiej przestępczości

Naddniestrze leżące w granicach Mołdawskiej SRR niewiele różniło się od innych państw Europy Wschodniej doby transformacji ustrojowej. Wobec tego można założyć, że duża część dyrektorów z Rad Deputowanych Ludowych, którzy dokonali przejęcia władzy w Naddniestrzu w 1990 r. tworzyła od dawna własne sieci nielegalnych powiązań, z defi nicji przenikających się ze światem przestępczym. Sprzyjający stał się nie tylko fakt pozostania u władzy polityków partyjnej pro- weniencji, ale także późniejsze światowe nieuznanie państwowej suwerenności NRM. Dzięki temu symbioza władzy i mafi i, tak charakterystyczna dla obszaru postradzieckiego, zagwarantowała sobie obopólne trwanie i korzyści w zupełnie nieprzejrzystym środowisku politycznym i gospodarczym. Jakkolwiek myślenie życzeniowe do dzisiaj jest powszechne w Mołdawii, to władza Kiszyniowa nie sięga poza linię Dniestru. Asekurowani przez Moskwę spadkobiercy komunistycznych relacji z półświatkiem przejęli niemal całą gospodarkę i scenę poli- tyczną niewielkiego regionu. Wystarczy wspomnieć o sieci sklepów Sheriff , czy o powierzeniu przez Smirnowa stanowiska ministra bezpieczeństwa wewnętrz- nego w latach 1992-2012 Władimirowi Antufi ejewowi18. Ten były łotewski ofi cer OMON-u był poszukiwany przez Interpol za przestępstwa popełnione w Rydze w latach 1990-91 w trakcie operacji likwidowania ruchu niepodległościowego19. Obecnie zamieszany jest w sprawę nadużyć popełnionych przez przewodniczą- cą Banku Centralnego Naddniestrza, Olgę Ionową20. Pisze się o podejrzeniach w związku z jego udziałem w zabójstwie: „Antufeyev is sought by Interpol for his role in the murder of a journalist21”. [Antufi ejew jest poszukiwany przez Interpol w związku z jego rolą w zabójstwie dziennikarza]. Dnia 24 I 2012 r. przed drzwia- mi mieszkania Antufi ejewa wybuchł granat, co najprawdopodobniej ponownie ma związek ze sprawą Ionowej22. Obecność byłego śledczego Łotewskiej SRR w strukturach władzy quasi-państwa nie powinna zaskakiwać, jako że w latach 90. XX w. „wydzieliły one [rosyjskie służby specjalne – B.O.] z poradzieckiej republiki Mołdawii małe państewko – Republikę Naddniestrzańską”23. Antufi ejew

18 Владимир Юрьевич Антюфеев vel Владимир Александров vel Вадим Шевцов. 19 J. Bugajski, Cold Peace: Russia’s New Imperialism, Westport 2004, s. 107. 20 Zob. Z. Cierpiński, Rosja oskarża elity Naddniestrza o defraudacje pomocy humanitarnej, http://www.psz.pl/tekst-39969/Rosja-oskarza-elity-Naddniestrza-o-defraudacje-pomocy- -humanitarnej (31 V 2012). 21 Th awing A Frozen Confl ict: Legal Aspects of the Separatist Crisis in Moldova, „Th e Record” 2006, vol. 61, no. 2, s. 260. 22 Взрыв гранаты в Тирасполе сочли терактом, http://lenta.ru/news/2012/01/25/case (4 VI 2012). 23 K. Laskowska, op.cit., s. 85. Geneza przestępczości zorganizowanej… 227 za udział w próbie obalenia postkomunistycznego łotewskiego rządu został po- stawiony w stan oskarżenia. Po ucieczce do Rosji został wkrótce przeniesiony do Naddniestrza po rekomendacji Wiktora Alksnisa, byłego członka RN Łotewskiej SRR, „twardogłowego” komunisty sprzeciwiającego się rozpadowi ZSRR i deputowanego rosyjskiej Dumy. Notabene Alksnis jest od 2008 r. szefem Centrum Wolnych Technologii (Центр свободной технологии, ЦЕСТ) propagującego m.in. rozwój wolnego oprogramowania, również w kontekście zapewnienia bez- pieczeństwa informatycznego Rosji24. Z uwagi na fakt nieuznawania Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej przez opinię międzynarodową wiele materiałów dotyczących przestępczości zorganizowanej dotyczy Mołdawii jako całości. Milicyjne źródła mołdawskie w statysty- kach kryminalnych nie uwzględniają z reguły Naddniestrza jako osobnego bytu o charakterze autonomicznym, a tym bardziej nie prowadzą rejestrów poświęco- nych wyłącznie NRM, starając się ignorować aspiracje Tyraspola do formalnej państwowości. Źródła naddniestrzańskie, poza głośnymi przypadkami uwikłania polityków w zorganizowaną przestępczość kryminalną, koncentrują się na pospolitych wykroczeniach przeciw prawu i należy zaznaczyć, że doniesienia te są rzetelne. Nie można wykluczyć, że wiele z tych przypadków stanowi efekt i modus operandi tych zorganizowanych grup, trudno jednak ocenić faktyczny stopień uwikłania zatrzymanych w zorganizowane struktury na podstawie doniesień me- dialnych czy danych statystycznych. Tym bardziej, że część z nich para się kontra- bandą incydentalnie, by dorobić do niskich pensji. W 2011 r. władze Naddniestrza odnotowały 2286 ciężkich naruszeń prawa, co stanowi 33,2% wzrost w porównaniu z rokiem 2010. Wzrosła również o 13,9% liczba przestępstw popełnionych w miejscach publicznych, a 490 na 564 z nich dotyczyło naruszeń mających miejsce na ulicach dużych miast, jak Tyraspol i Bendery, co oznacza 15% wzrost w tej podkategorii. O 9,7% spadła natomiast liczba bardzo ciężkich przestępstw (do 437), z których ponad poło- wa dotyczyła nielegalnego obrotu narkotykami i łapówkarstwa. Spadek dotyczył również takich przestępstw jak: morderstwo, usiłowanie zabójstwa, rozbój, za- kłócanie porządku i kradzież pojazdu, co znajduje wyraz w następujących licz- bach: o 31,0% (z 58 do 40), 44,4% (z 9 do 5), 10,2% (z 49 do 44), 4,2% (z 213 do 204) i 24,6% (z 69 do 52)25. Nie są to szczególnie wysokie wartości poza po- ziomem zabójstw, który jest jak na tak niewielki obszar dość wysoki. Dla po- równania liczba stwierdzonych morderstw popełnionych w Polsce w tym samym

24 Алкснис и Поносов объединились для поддержки свободного ПО, http://lenta.ru/news/ 2008/02/19/opensource (12 VI 2012). 25 http://mvdpmr.org/index.php?option=com_content&view=article&id=8917:27-fevralya- -v-ministerstve-vnutrennix-del-sostoyalas-ra sshirennaya-kollegiya-na-kotoroj-byli- -podvedeny-itogi-operativno-s luzhebnoj-deyatelnosti-za-2011-g&catid=1:2010-08-26-11- -02-06&Itemid=131 (28 II 2012). 228 Bogusław Olszewski roku wynosi 66226. Również Republika Mołdawii posiada wysoki współczynnik zabójstw, w 2008 roku było to 7,21 na 100 tys. mieszkańców27 (Polska: 1,21). Ten interesujący fakt może świadczyć o tym, że przestępczość zorganizowana wymu- sza coraz większe haracze od przestępców działających na jej terenie. Jest to sytuacja podobna do znanej z ZSRR początku lat 90. ubiegłego stulecia, kiedy milicja moskiewska tłumaczyła podobny wzrost coraz wyższymi mafi jnymi roszczeniami fi nansowymi wysuwanymi wobec pospolitych przestępców. Wzrost jest na tyle znaczący, że nabrał upolitycznienia. Były ofi cer służb specjalnych, lider partii „PRORIV!” i deputowany do RN Naddniestrza Dmitrij Soin wydał oświadczenie, w którym wezwał Naddniestrzan do zdecydowanej walki z przestępczością. War- to dodać, że Soin sam jest poszukiwany przez Interpol jako podejrzany o zabój- stwo w 1994 r. oraz udział w planowaniu dwudziestu pięciu innych morderstw28. Miał też rzekomo oferować dziennikarzowi „Sunday Times” rakiety Alazan po- chodzące z radzieckich składów broni29. Pozycja dotychczas odizolowanych naddniestrzańskich grup przestępczych została przewartościowana przez procesy globalizacyjne. Współcześnie krymi- naliści wykorzystują skutecznie mechanizmy gospodarcze i polityczne, dzięki którym mogą nie tylko lokować swój kapitał w legalnych inwestycjach na terenie Europy Zachodniej stając się często częścią jej establishmentu, ale również poprzez „lobbing” zyskiwać coraz większy wpływ na decyzje podejmowane przez lokalnych polityków. Postrzegani przez pryzmat zamożności jako ludzie sukcesu, za którymi stoją w charakterze „pralni” legalne fi rmy, umożliwiają kryminalnym strukturom dalsze zwiększenie zasięgu oddziaływania. Fuzje ich macierzystych grup wzorowane na znanych z ekonomii przejęciach fi rm są odpowiedzią na wysoce konkurencyjne środowisko międzynarodowe. Istotny pozostaje tutaj fakt postępującej globalizacji wschodnich struktur przestępczych organizujących się w ponadpaństwowe syndykaty. Znajomość regionu i jego specyfi ki nie gwarantuje już dochodów na poziomie satysfakcjonującym uczestników nielegalnego procederu, jako że trwająca infi ltracja Europy Środkowej i Wschodniej ze strony mafi i chińskiej czy włoskiej znosi tradycyjne podziały geografi czne. O ile nie jest to tak widoczne w przypadku izolującej się poradzieckiej mafi i „ludowej”, to jest regułą w odniesieniu do transnarodowej przestępczości, operującej na wyższym poziomie zorganizowania i konkurującej na globalnym czarnym rynku.

26 Postępowania wszczęte, przestępstwa stwierdzone i wykrywalność w latach 1999-2010, http:// www.statystyka.policja.pl/portal/st/842/47682/Postepowania_wszczete_przestepstwa_stwier- dzone_i_wykrywalnosc_w_latach_19992011.html (4 VI 2012). 27 Current Worldwide Homicide/Murder Rate, http://chartsbin.com/view/1454 (11 VI 2012). 28 http://www.interpol.int/Wanted-Persons/%28wanted_id%29/2004-52070 (3 VI 2012). 29 Zob. A. Hoban, Weapons Smuggling And Youth Cults In Th e Country Th at Doesn’t Exist, http:// www.vice.com/en_uk/read/atlas-hoods-weapons-smuggling-youth-cults-in-the-country- -that-doesnt-exist (4 VI 2012). Geneza przestępczości zorganizowanej… 229

W przypadku struktur unijnych powstaje wrażenie, że dychotomia centrum- -peryferie dotyczy nie tylko nierównej dystrybucji dóbr i traktowania nowych państw członkowskich jako zaplecza dostarczającego zasobów ludzkich w postaci tanich pracowników najemnych angażowanych do pracy w państwach „starej Europy”. Istnieje równoległa, rosnąca tendencja do podejmowania zyskownych działań kosztem obywateli państw dawnego bloku komunistycznego, zarówno przez osoby w krajach pochodzenia ofi ar tego procederu, jak i na obszarze Europy Zachodniej, działające w powiązaniu z tamtejszymi strukturami przestępczymi. Integracja europejska pozwoliła na ekspansję tak zachodnich, jak i wschodnich grup przestępczych, które dokonują permanentnego podziału Europy na strefy wpływów. Mając za wzór globalne procesy ekonomiczne i polityczne próbują jed- nocześnie infi ltrować na coraz większą skalę legalne struktury administracyjno- prawne rodzimych państw, jak i krajów członkowskich Unii Europejskiej. Tym samym następuje eksport działalności przestępczej spoza Europy i UE – swoje interesy na jej obszarze na wzór BIZ lokują kartele z Ameryki Południowej, mafi e azjatyckie i bliskowschodnie. Ten fakt sprawia, że dynamicznie zmienia się struktura zorganizowanej przestępczości naddniestrzańskiej, również w kontek- ście wprowadzenia ruchu bezwizowego i ewentualnego wejścia Mołdawii do UE. Właśnie dlatego w Naddniestrzu funkcjonują wciąż dwie frakcje: opisany przez Lilina hermetyczny świat przestępców o tradycji sięgającej schyłku ery Cesarstwa Rosyjskiego i nowy, zglobalizowany, wielowymiarowy, „biznesowy” świat postradzieckich przestępców traktujących go jak swego rodzaju folklor. Ponadto, w biznesowym świecie przestępczości zorganizowanej istnieje silna wewnętrzna konkurencja w postaci służb specjalnych, która sprawia, że nie tylko pojedyn- czy (obecni lub byli) członkowie rosyjskich służb wywiadowczych uwikłani są w działania zorganizowanych grup przestępczych, ale że FSB i SWR zaintereso- wane są podejmowaniem z nimi stałej współpracy30. Poprzez te działania „służby specjalne dążą do uzyskania kontroli nad już istniejącymi międzynarodowymi siatkami fi rm, należącymi do rosyjskiej mafi i oraz nad stworzonymi przez nią układami w polityce i biznesie”31. Analizując zorganizowaną przestępczość w Naddniestrzańskiej Republice Mołdawskiej warto pamiętać, że pomimo wielu dowodów na ponadnormatywną aktywność tejże, zagadnienie to stanowi często pożywkę dla wszelkiego rodzaju sensacji. Quasi-państwowy charakter republiki sprawia, że jako terra incogni- ta inspiruje i zniekształca obraz rzeczywistej sytuacji w regionie. Wydaje się, że podstawowym problemem jest tu wysoki poziom korupcji, wikłający urzędników i obywateli w nielegalne relacje i transakcje. Jest to charakterystyczne dla krajów poradzieckich, a jednak część tych koneksji na pewno dotyczy zorganizowanej

30 J. Roth, op.cit., s. 127-128. 31 Ibidem, s. 128. 230 Bogusław Olszewski przestępczości transnarodowej, w którą zamieszane są obie strony odnoszące korzyści, z tym że skala i przedmiot działania pozostają zupełnie inne. Tymcza- sem ofi cjalna wykrywalność przestępstw jest stosunkowo wysoka, jeśli wierzyć statystykom i materiałom prasowym traktującym chociażby o zatrzymaniach osób rozprowadzających narkotyki, czy handlarzy ludźmi. Aspiracje państwo- wotwórcze NRM sprawiają, że skuteczność służb mundurowych ma legitymizo- wać rząd i wykazywać wydolność aparatu państwowego. Nie zmienia to faktu, że wiele naddniestrzańskich źródeł traktuje o kryminalnych powiązaniach notabli sprawujących władzę, przynajmniej tych skupionych wcześniej wokół byłego już prezydenta, Igora Smirnowa. Należy zaznaczyć, że deklarowana transparentność i skuteczność władz nad- dniestrzańskich w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej jest pewnym ewe- nementem świadczącym nie tylko o rozległości struktur siłowych tej republiki, ale też prowokującym pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Na ile jest to zatem element gry politycznej, a na ile dowód na wysoki poziom powiązań kryminalnych i skuteczność wymiaru sprawiedliwości? Wspomniana efektywność nie zmienia faktu, że zorganizowana przestępczość w NRM, podobnie jak w każdym innym państwie, może z powodzeniem działać poza zasięgiem aparatu władzy, a nawet w samych jego strukturach – na tym polega jej uniwersalność, jakkolwiek geneza pozostaje charakterystyczna dla danego kraju i kontekstu historycznego.

Summary

Bogusław Olszewski

Th e genesis of organized crime in the Transnistrian Moldavian Republic

Th e article discusses the Transnistrian issue of the organized crime and puts it in the historical context. Its current structure has developed since the time of the Bolshevik Revolution, then evolved through the period of the Soviet Union to obtain a contemporary form fi nally. Th roughout this period the criminals were exploited by the government not only to fi ght against political prisoners, but also to eliminate the so-called urkas who represent the elite of the criminal world acting in the opposition to the state structures. Simultaneously, the wide zone of criminal activity among notables party took place at that times. Globalization processes of the post-Soviet era made the cooperation of the state and criminal groups more intensifi ed and important than it was before, involving a part of the political and economical elites of Transnistria. Geneza przestępczości zorganizowanej… 231

Bogusław Olszewski – mgr stosunków międzynarodowych, doktorant w Zakła- dzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

STUDIA NAD GEOPOLITYKĄ

Николай Саввич Дорошко

Республика Узбекистан на геополитической карте мира

Постановка проблемы. Радикальные изменения политического и эконо- мического характера, которые сопровождали распад СССР, вынудили Ре- спублику Узбекистан искать свою модель независимого развития и опреде- лять приоритетные внешнеполитические ориентиры. Перед Узбекистаном, как новым независимым государством, возникла проблема идентификации страны на международной арене и задача выработки внешнеполитической доктрины, адекватно учитывающей геополитические особенности и по- лиэтническую специфику государства. Второй по размеру территории, но первый по численности населения и уровню промышленного развития, Узбекистан, еще в советское время играл роль неформального лидера сре- ди бывших союзных республик Центральной Азии. После распада СССР официальный Ташкент стремится стать реальным лидером в регионе. В не- малой степени этому способствует и срединное географическое положение страны в центральноазиатском регионе (Узбекистан граничит со всеми бывшими советскими республиками Средней Азии). Анализ исследований и публикаций. Отдельные аспекты темы фор- мирования и реализации основных принципов внешней политики Респу- блики Узбекистан исследуются украинскими1 и зарубежными2 учеными,

1 В. Гусаков, Сучасна середньоазіатська політична доктрина (на прикладі Узбекистану), „Людина і політика” 2001, № 4, s. 32-37; Б. О. Парахонський, Ю. В. Павленко, А. З. Гон- чарук та ін., Центральна Азія: геостратегічний аналіз та перспективні можливості для України. Монографія, Б. О. Парахонського (ред.), Київ 2001, ss. 148; О. Маначинсь- кий, Наростання напруженості у „вакуумі сили”. Центральноазіатський регіон: стан та перспективи, „Політика і Час” 2002, № 10, s. 19-31; М. С. Дорошко, Н. В. Шпакова, Держави пострадянського простору у світовій політиці, Київ 2010, s. 66. 2 Л. Левитин, Узбекистан на историческом повороте, Мocквa 2001, ss. 350; А. Грозин, Постсоветская Центральная Азия: новые геополитические тенденции и российские интересы, „Центральная Азия и Кавказ” 2007, № 5 (53), s. 26-32; А. Князев, Россия возвращается в Центральную Азию, „Центральная Азия и Кавказ” 2007, № 5 (53), s. 51-58. 236 Николай Саввич Дорошко

узбекскими политиками3. Впрочем этим исследованиям не хватает ком- плексного анализа геополитических интересов, внешнеполитических при- оритетов и угроз национальной безопасности в контексте реализации кон- цепции лидерства Узбекистана в регионе Центральной Азии. Цель статьи – определить геополитические интересы, внешнеполитиче- ские приоритеты и угрозы национальной безопасности Республики Узбе- кистан, проанализировать мероприятия властей страны, направленные на превращение Узбекистана на влиятельное государство в центральноазиат- ском регионе. Изложение основного материала. Геополитически Узбекистан располо- жен в стратегическом центре полукольца, где находятся богатейшие нефте- и газовые месторождения Персидского залива, бассейна Каспийского моря и Таримского бассейна. Также Узбекистан является частью региона, где пе- ресекаются интересы России, Китая, Индии, стран Запада. Также террито- рия Узбекистана является объектом интересов таких крупных государств исламского мира, как Турция, Пакистан, Иран и Саудовская Аравия. Кроме того, Узбекистан – прифронтовое государство (речь идет о недавних войнах в Афганистане и Таджикистане). То обстоятельство, что в Таджикистане, Казахстане, Кыргызстане и Туркменистане проживает более 2,5 миллионов узбеков, является дополнительным фактором влияния официального Таш- кента на своих соседей и позволило президенту Узбекистана И. Каримову выразить идею строительства единого общего дома – Туркестана – при ге- гемонии в нем Узбекистана по счет слабых соседей, прежде всего таких, как Афганистан, Кыргызстан и Таджикистан. Впрочем существует ряд гипотетических угроз и собственно для Узбе- кистана. Потенциально опасной угрозой для узбекской государственности является ускорение процесса политизации ислама, что отрицательно влия- ет на общественно-политическую ситуацию на большой территории – от Нагорного Бадахшана до Каспия и создает своеобразную „огненную дугу” от Чечни в Российской Федерации (через Азербайджан, Пакистан, Узбеки- стан, Кыргызстан и Казахстан) до китайской провинции Синьцзян. Кроме того, в наследство от СССР, Узбекистан получил комплекс тер- риториальных, межнациональных и внутренних проблем. Известно, на- пример, что на территории Кыргызстана расположены два узбекских района-анклава, а внутри Узбекистана – киргизский анклав, существова- ние которых является свидетельством сохранения конфликтогенного по- тенциала во взаимоотношениях двух бывших советских республик. Целый

3 И. А. Каримов, Узбекистан на пороге ХХІ века: угрозы безопасности, условия и гаран- тии прогресса, Ташкент 1997, ss. 318; idem, Узбекский народ никогда и ни от кого не будет зависеть, Ташкент 2005, ss. 128. Республика Узбекистан на геополитической карте мира 237

ряд проблем, вроде крупномасштабной коррупции государственного аппа- рата или экологических (таких как исчезновение Аральского моря, эрозия почвы, их засоление, истощение земли, как следствие гегемонии хлопчат- ника), также угрожают национальной безопасности Узбекистана. Во внешней политике Узбекистан длительное время ориентировался на поддержку США и НАТО, стремясь превратиться в признанного всеми регионального лидера, главный щит от угрозы исламского фундаментализ- ма. Достижению этой стратегической цели должно способствовать и про- возглашения главным историко-культурным символом узбекской нации основателя одной из крупнейших империй эпохи позднего Средневековья Амира Тимура (Тамерлана), который в свое время консолидировал Азию, остановил экспансию кочевых племен с юга и прокладывал путь к Индий- скому океану. Для реализации стремления Узбекистана к политической, экономиче- ской и военной гегемонии в Центральной Азии, его неизменным лидером президентом Исламом Каримовым разработана новая имперскяю модель, в основе которой – идея объединения тюркоязычных государств региона под эгидой Ташкента в единое государство. Ключевой региональной идеей президента И. Каримова стал лозунг „Туркестан – наш общий дом”. Свое стремление к председательству в нем И. Каримов объясняет тем, что Узбе- кистан, в отличие от своих соседей по Туркестанскому дому, имеет „боль- шую историю и большое духовное наследие”, а также „великую культуру”4. Ради воплощения концепции регионального лидерства И. Каримов проявляет значительную политическую активность – страна неодно- кратно становилась инициатором всевозможных совещаний по безопас- ности и сотрудничеству в Центральной Азии, тюркоязычных культурно- исторических конференций и т.п. В 1995 г. Узбекистан добился открытия в Самарканде международного Института центральноазиатских исследо- ваний под эгидой ЮНЕСКО. Все настойчивее президент Узбекистана стремится превратить культурно-историческое наследие в важный ресурс внешней политики сво- ей страны, причем все чаще его экскурсы в историю напоминают ее узурпа- цию. Так, например в одной из своих речей он отметил: „Древние царства Согда, Хорезма, Бактрии, Кушан, Парфии, Эфталитов – вот золотая колы- бель нашей земли, давшей миру имена гениальных мыслителей, ученых, художников, зодчих”, а дальше называет имена Авиценны, аль-Бируни, аль-Хорезми и других выдающихся деятелей общего культурного наследия региона5. И это несмотря на то, что бывший глава Туркменистана С. Ниязов,

4 И. А. Каримов, Узбекистан на пороге…, s. 9. 5 В. Гусаков, op.cit., s. 34. 238 Николай Саввич Дорошко

например, относил Парфянское Царство к культурно-историческому на- следию туркмен, а иранские официальные источники рассматривают и Парфию, и Древний Хорезм как персидское наследство. Конечно, идея возрождения „Великого Туркестана” в его древних грани- цах не является новой, однако Узбекистан сейчас предлагает ее не в исла- мистском, а в светском варианте, следуя примеру Турции. Последний фак- тор значительно сужает базу поддержки узбекского лидера в этом вполне исламском регионе. А еще модель „Большого Туркестана” И. Каримова внутренне противоречива и может достаточно легко трансформироваться из светской в исламистскую, выйдя из-под контроля узбекского лидера, по- тому что он, апеллируя к духовно-историческому наследию Тимура, пред- лагает идеи, непременно содержащие в себе исламскую составляющую. Кстати, и сам образ Амира Тимура, кроме объединяющего политического потенциала, несет в себе ярко выраженные черты сакрального лидера ис- ламского государства – „властителя правоверных”. Вместе с тем, узбекский правящий режим понимает неприемлемость в светском Узбекистане рост исламистского влияния в политической жизни страны. Бывший спикер парламента Узбекистана А. Халилов в свое время заявил, что разрешение деятельности в Узбекистане партий религиозного направления приведет к исчезновению цивилизации Центральной Азии. Ведь в стране, несмотря на репрессии властей в отношении оппозиции, продолжает функционировать активное исламистскае крыло, а распущен- ные в 1990-е гг. такие исламские организации, как Исламская партия воз- рождения Узбекистана, Адолат (Справедливость) не только смогли нала- дить агитацию и организационную работу, но и с конца 1990-х гг. проводят боевую подготовку молодежи в Ферганской долине. Особенно усложняет ситуацию то, что исламское движение в Узбекиста- не и в целом в Центральной Азии, постоянно получает положительные им- пульсы из-за границы. Непосредственно по ту сторону узбекско-афганской границы в 1990-е гг. шла война, в которой фундаменталистское движение „Талибан”, поддерживаемое Пакистаном, США, Саудовской Аравией, Объ- единенными Арабскими Эмиратами и Великобританией, одержало времен- ную победу. При тех обстоятельствах Узбекистан почти от начала афган- ского противостояния поддерживал вместе с Россией, Ираном и Индией антиталибскую коалицию, значительную часть которой, кстати, составля- ли афганские узбеки. Во взаимоотношениях с государствами Ближнего и Среднего Востока Узбекистан заявляет о своей готовности тесного сотрудничества со всеми странами региона, однако приоритетными для него остаются отношения с Турцией и Египтом, странами, отвергающими любые проявления экстре- мизма и фанатизма в исламе. С Ираном, Саудовской Аравией, Пакистаном Республика Узбекистан на геополитической карте мира 239

подписаны соглашения об экономическом сотрудничестве, от них поступа- ют кредиты, однако отношение к этим странам весьма прохладное. Такими же являются взаимоотношения Узбекистана с соседним Таджикистаном. Это объясняется тем, что в случае победы в Таджикистане „фундамента- листских сил” значительно возрастет степень радикализации различных исламских группировок в Ферганской долине, а также неизбежно встанет вопрос о возвращении Таджикистана Бухары и Самарканда, которые тад- жики считают (и небезосновательно) своей исторической родиной. Не исключается в недалеком будущем и обострение отношений офици- ального Ташкента с Афганистаном, ведь шесть провинций Афганистана, расположенных на границе с Узбекистаном, населены преимуществен- но узбеками. На протяжении последних двух десятилетий там возникли и окрепли собственные узбекские управленческие структуры. Не исклю- чено, что при определенных обстоятельствах здесь может быть провозгла- шена узбекская автономия. В этом случае проблема „двух Узбекистанов”, их объединения, неизбежно встанет на повестке дня, что может сопрово- ждаться серьезными региональными коллизиями. Активное сотрудничество Узбекистана с Турцией стало возможным благодаря концепции тюркского единства, ее активно пропагандировал в своей внешнеполитической деятельности бывший турецкий президент Сулейман Демирель. Она, эта активность, сказалась и на развитии взаи- мовыгодного экономического сотрудничества двух стран. В Узбекистане, в первой половине 1990-х гг., с почти двух тысяч зарегистрированных со- вместных предприятий, около двухсот были турецкими. Турецкий капи- тал отдает предпочтение таким секторам узбекской экономики, как сфера услуг, текстильная, пищевая, строительная промышленность, то есть тем, которые не требуют больших капиталовложений. Деятельность турецкого капитала в хлопчатоперерабатывающих отрас- лях органично вписывается в разработанную руководством Узбекистана программу глубокой диверсификации структуры экспорта, которая преду- сматривает, в частности, переход от вывоза сырья к экспорту готовой про- дукции. Так, при участии турецкой корпорации „Язекс” осуществляется проект создания в Узбекистане сети промышленных комплексов, обеспе- чивающих весь цикл переработки хлопка – от сырца до готовых изделий. Все еще отвергнута Европой и не ставшая своей в мусульманском мире, Турция всерьез рассматривает центральноазиатский вариант как лучший для реализации собственных политических амбиций и экономических интересов, и во многом связывает с ним свое будущее. Однако, следует заметить, что в Центральной Азии есть достаточно влиятельные полити- ческие силы, которые стремятся нейтрализовать влияние Анкары на со- бытия в регионе. В первую очередь это Россия, которая стремится усилить 240 Николай Саввич Дорошко

интеграционные процессы на постсоветском пространстве. Сегодня Мо- сква вряд ли повторит ошибку М. Горбачева, который вывел войска из Аф- ганистана для обеспечения покоя Советского государства и так же оставит Центральную Азию для сохранения стабильности в России. Ведь оконча- тельная потеря контроля над бывшими удаленными провинциями, отнюдь не консолидирует новый вариант Российской империи. Другой силой, крайне встревоженной ростом влияния Анкары на поли- тику центральноазиатских государств, является Китай. Это связано с тем, что провозглашенное Турцией тюркское сотрудничество охватывает не только регион Центральной Азии, но и в целом весь центральноазиатский макрорегион – исторический Туркестан, где почти везде живут родствен- ные тюркские народы и восточной частью которого – Синьцзян-Уйгурским автономным районом КНР – обладает Китай. Исходя из этого, логичным представляется реализованная в 2001 г. совместная российско-китайская инициатива о создании на базе „Шан- хайской пятерки” (РФ, КНР, Казахстан, Кыргызстан, Таджикистан) су- брегиональной международной организации - Шанхайской организации сотрудничества (ШОС) с включением в ее состав Узбекистана. О создании ШОС лидеры шести государств-участников объявили на саммите в Шан- хае 14-15 VI 2001 г. Одной из ключевых задач ШОС является выработка механизма координации внешнеполитической деятельности стран-членов организации не только в Центральной Азии, но и на международной аре- не. Таким образом, создание ШОС стало ответом на попытки турецкого руководства реализовать концепцию так называемого „Большого Турана” и увеличить турецкое присутствие в регионе, сопровождавшееся ростом сепаратистского движения в Синьцзяне. При всей значимости взаимоотношений Узбекистана со странами ре- гиона, определяющей чертой внешней политики государства, по крайней мере до трагических событий в Андижане в мае 2005 г., было довольно успешное балансирование официального Ташкента между США и Россией. И. Каримов, который длительное время удачно поддерживал имидж силь- ного, независимого руководителя, прагматичного и дальновидного поли- тика, первым среди лидеров центральноазиатских государств решительно отказался от ориентации на Россию, переориентировавшись в торгово- инвестиционной политике на западные государства (главным образом на США) и на азиатских лидеров – Южную Корею и Японию. Антироссийская направленность политического курса И. Каримова особенно отчетливо проявилась весной 1996 г. в реакции на подписание договоров об углублении интеграции между Беларусью, Россией, Казахста- ном и Кыргызстаном. Тогда президент Узбекистана категорически заявил, что „народ Узбекистана никогда не позволит сковать себя цепями рабства Республика Узбекистан на геополитической карте мира 241

и снова вернуться к старому режиму”6. Тем самым, И. Каримов фактиче- ски отождествил официальный внешнеполитический курс России на раз- витие и углубление интеграции в рамках СНГ с возвращением к „старому режиму”7. В ответ на это, в 1999 г. Узбекистан вышел из Договора о коллек- тивной безопасности, подписанного 1992 г. в Ташкенте лидерами России, Беларуси, Казахстана, Таджикистана, Кыргызстана и Узбекистана, чтобы присоединиться к ГУАМ. Дистанцирование от России означало сближение Узбекистана с США и странами Запада. В 1996 г. официальному Ташкенту удалось получить заем в МВФ, что стало своеобразной основой для международного при- знания и долгожданного приглашения президента страны в Вашингтон. В американской столице был достигнут определенный прогресс на пути американо-узбекского сближения и взаимопонимания, свидетельством чего стали слова вице-президента США А. Гора, который заявил, что „США понимают стратегическое значение Узбекистана, который занимает цен- тральное место в регионе с точки зрения наших интересов. Исходя из того, что здесь происходит, будущее Центральной Азии, наши перспективы мы связываем с Узбекистаном и намереваемся на него опираться”8. Надеясь на американскую поддержку, президент Узбекистана вынужден был пойти на некоторые уступки оппозиции. Когда 16 VI 1997 г. Комиссия США по безопасности и сотрудничеству в Европе выразила протест по по- воду фактов запугивания, заключения и отправки в ссылку представителей различных религиозных групп в Узбекистане, И. Каримов позволил неко- торым из высланных оппозиционеров вернуться на родину. Особенно тесными американо-узбекские отношения стали после траги- ческих событий 11 IX 2001 г. в США. Тогда, как известно, официальный Вашингтон пообещал Узбекистану значительную финансовую помощь и инвестиции в промышленность и сельское хозяйство при условии пре- доставления Узбекистаном своей территории для нанесения совместных с США ударов по базам террористов в Афганистане. При этом Америка со- знательно закрывала глаза на существование в Узбекистане авторитарного политического режима. В марте 2002 г. во время визита президента И. Ка- римова в США стороны подписали Декларацию о стратегическом пар- тнерстве и основах сотрудничества между Узбекистаном и Соединенными Штатами Америки. Кроме того, была отменена так называемая поправка Джексона-Вэника в торгово-экономических отношениях, которая приме- нялась Соединенными Штатами в большинстве постсоветских государств.

6 И. А. Каримов, По пути созидания, Т. 3, Ташкент 1996, s. 117. 7 Idem, По пути созидания, Т. 4, Ташкент 1996, s. 295. 8 Ibidem, s. 4. 242 Николай Саввич Дорошко

Это стало свидетельством признания Соединенными Штатами Америки Узбекистана страной с рыночной экономикой. Также трагические события 11 IX 2001 г. помогли Узбекистану укрепить свои позиции в центральноазиатском регионе, о чем свидетельствует пре- образование Центрально-Азиатского экономического сообщества в орга- низацию Центрально-Азиатское сотрудничество (ЦАС) в декабре 2001 г. в Ташкенте на встрече глав государств Казахстана, Кыргызстана, Таджики- стана и Узбекистана, инициированной И. Каримовым (ЦАС - второе после ГУ(У)АМ формирования в СНГ, в котором не участвует Россия). Впрочем кровавые события, которые произошли в мае 2005 г. в одном из крупнейших узбекских городов Андижане, затормозили процесс пре- вращения Узбекистана на лидера центральноазиатского региона. По офи- циальной версии властей в Андижане погибло 187 человек, большинство из которых власти Узбекистана назвали „террористическими элементами”, которые организовали побег из тюрьмы и захватили местную Андижан- ской администрацию вместе с заложниками. В то же время, представители правозащитных организаций и узбекская оппозиция утверждают, что во время беспорядков представители сил безопасности первыми применили силу, в результате чего пострадали по меньшей мере 700 гражданских лиц. Кроме того, по некоторым данным, правительственные войска жестоко по- давили восстание не только в Андижане, но и в Пахтаабаде. ООН, НАТО, правозащитная организация Human Rights Watch, а также ряд государств, в том числе Франция, Великобритания и США неоднократно обращались к официальному Ташкенту с требованием провести междуна- родное расследование событий в Андижане, однако президент Узбекистана отклонил его и заявил, что не допустит вмешательства извне. Аналогичную позицию заняло и МИД Узбекистана. Все это поставило режим И.Каримова на грань международной изоляции. В такой ситуации внешнеполитический курс Узбекистана в очередной раз изменился. Главным стратегическим пар- тнером страны вновь было провозглашено Россию. Справедливости ради, следует отметить, что новое узбекско-российское сближение началось в мае 2000 г., когда избранный президентом России В.Путин предложил официальному Ташкенту стать участником Шанхай- ского форума. В 2005 г. официальные Москва и Ташкент сошлись на почве общей оценки событий в Андижане, как таковых, которые были якобы на- правлены на свержение режима И. Каримова. Так, в частности, во время встречи с президентом России В. Путиным 28 VI 2005 г. в Ново-Огарево, И. Каримов выразил уверенность, что кровавые события в Андижане гото- вились заранее. „У нас достаточно фактов, подтверждающих, что эта опера- ция готовилась несколько месяцев, возможно, лет”. Каримов также заявил, что „Некоторые события в Узбекистане, наша самостоятельная политика, Республика Узбекистан на геополитической карте мира 243

отказ от ряда предложений подтолкнули реализацию этого сценария”. В це- лом он убежден, что события в Андижане были „операцией, подготовлен- ной третьими странами против руководства страны”. С этим утверждением Каримова согласился и российский президент9. В то же время эксперты ООН, расследовавшие события в Узбекистане, пребывая в соседнем Кыргызстане, придерживаются иного мнения. В до- кладе Управления Верховного комиссара ООН по правам человека, опу- бликованном в начале июля 2005 г., события в Андижане квалифицируются как „массовое убийство”. Чтобы избежать репрессий правящего режима, на территорию Кыргызстана перешло около 500 беженцев, большинство из которых впоследствии отбыло в Румынию, чтобы оттуда перебраться в Канаду, США, Данию, Нидерланды. После андижанских событий, и особенно после отказа обеспечить международное расследование их последствий, серьезно ухудшились от- ношения Узбекистана с ЕС и США, а режим И. Каримова стал, как никогда, близок к международной изоляции. Избежать этого можно было только через возвращение Узбекистана в фарватер России, что и произошло летом 2005 г. В целом, от Андижанской трагедии наибольшую выгоду получила Рос- сия, которая, поддержав действующие узбекские власти, фактически воз- вратила Узбекистан в орбиту своего влияния. Подтверждением этому стал подписанный президентами Путиным и Каримовым союзнический дого- вор от 14 XI 2005 г., в котором содержится положение о предоставлении, в случае иностранной агрессии, военной помощи. Также стороны обяза- лись предоставлять друг другу военные базы и военные объекты на тер- ритории обеих стран. Во время встречи с российским президентом И. Ка- римов заявил, что Россия для Узбекистана „всегда была и остается опорой и центральным союзником”10. Реакция Запада на возвращение Узбекистана в сферу российского влия- ния была молниеносной. Уже на следующий день, 15 XI 2005 г., Европейский Союз сроком на один год запретил въезд на свою территорию 12 видным представителям узбекских властей. Свое решение ЕС мотивировал тем, что власть Узбекистана позволила себе „неадекватное применение силы” и не позволяет провести независимое международное расследование андижан- ских событий. Кроме того, Европейский союз ввел экономические санк- ции против режима Каримова, в том числе эмбарго на продажу оружия, военного и другого оборудования с целью предотвращения внутренних репрессий.

9 А. Князев, op.cit., s. 54. 10 А. Грозин, op.cit., s. 28. 244 Николай Саввич Дорошко

Администрация США, в ответ на репрессии узбекских властей в Анди- жане, заморозила выделение более 20 млн долларов помощи Узбекистану. В ответ на это официальный Ташкент заставил войска антитеррористи- ческой коалиции покинуть арендованную ими в Узбекистане авиабазу „Карши-Ханабад”. Несмотря на это, США не поддержали курс на между- народную изоляцию режима И. Каримова потому, что продолжают рассма- тривать Узбекистан как своего стратегического союзника в Центральной Азии, принимая во внимание важность этой страны в свете предстоящего вывода войск антитеррористической коалиции во главе с США из Афгани- стана в 2014 г. Выводы. Анализ геополитических интересов и внешнеполитической деятельности Узбекистана позволяет сделать вывод, что приоритетными направлениями внешней политики страны стали сотрудничество с госу- дарствами постсоветского пространства, активное участие страны в работе региональных межгосударственных организаций типа ШОС и взаимодей- ствие с США для реализации амбиций Узбекистана как регионального ли- дера в Центральной Азии.

Summary

Mykola Doroshko

Th e Republic of Uzbekistan on the geopolitical map of the world

Th e geopolitical interests, foreign policy priorities, challenges and threats to the national security of the Republic of Uzbekistan are determined in the article. Measures of the authority of the state that are aimed at transforming Uzbekistan to a powerful state in the Region of Central Asia are analyzed. Th e analysis of geopolitical interests and foreign policy activities of Uzbekistan provided a possibility to come to the conclusion that the higher-priority directions of its foreign policy are cooperation with the states of post-Soviet area, active participation of the state in the interstate international organizations, for instance the SCO, and cooperation with the USA for realization its ambitions to become a regional leader of Central Asia.

Mykola Doroshko – dr hab. nauk historycznych, zastępca dyrektora Instytutu Stosunków Międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu Kijowskiego im. Ta- rasa Szewczenki, profesor w tamtejszej Katedrze Krajoznawstwa Karol Chwedczuk-Szulc

Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts

Political upheavals sweeping through the Middle East, the Arabian Peninsula and the Maghreb last year have already reshaped and are still reshaping geopolitical order in this region, thus complicating the situation of Israeli and regional security. From this perspective, the most important element of this „revolution- ary domino” is Egypt. Th e provisional military council, which still holds power, has declared that it would honor the peace agreement with Israel, but now, with the Muslim Brotherhood scheduled to form a new Egyptian government in the near future, it is very hard to predict in which direction the situation will evolve. Until now, neither the Israeli government, nor Israeli society have clearly re- sponded to the events in the region. Although Israeli abstemiousness from any intervention, including a verbal one, into situation of other states of the region could be perceived as reasonable, Israel’s idleness may appear, especially in a long- term perspective, to be cost-intensive, not only for Israel. Lack of support for these bottom-up social movements in the region can become opportunity cost, since Israel is losing a chance to boost its reputation among the Arab societies which stand against their authoritarian regimes. Th e main aim of the article is to examine the situation in terms of security, with a special focus on the Egyptian-Israeli relations intertwined with the Israeli- -Palestinian confl ict. Th e analysis encompasses the period, since the fall of Hosni Mubarak until today. In terms of the subject, the article covers events which have been taking place for the last year and which are relevant to the topic of this article (i.e. agreement between Fatah and Hamas, lift ing Egyptian blockade of the Gaza Strip). Th e article has a uniform composition, with a few subsections, which are entitled as follows: historical introduction into Egyptian-Israeli relations, the policy of Hosni Mubarak towards Israel, Palestinian Autonomy and the confl ict, Israel’s reaction to the Arab revolts, new opening of the Egyptian policy aft er the fall of Mubarak and elections in Egypt, negative and positive potential of this „new opening” in terms of Israeli-Palestinian confl ict and restoration of 246 Karol Chwedczuk-Szulc

Egyptian-Israeli relations, recapitulation. Th e research material that is used in the article includes media (especially press) releases, statements and comments of the relevant politicians, available experts’ analyses and statistical data.

Egyptian-Israeli relations until the change of power in Egypt

At the very beginning, mutual relations between the two countries were very hos- tile, which is easily observable in the fact of the fi rst Israeli-Arab war in 1948, called Th e War of Independence by Israeli, and Nakba Day (arab. Yawm an-Nak- bah, Th e Day of Th e Catastrophe) by the Arabs. In this war, lost by the Arab side, Egypt was not yet a political leader of the Arabs because this role was occupied by the king of the then Transjordan, Abdullah I. Nevertheless, Egypt, together with Iraq, made the greatest military contribution, sending around 20 000 soldiers1. Th e situation changed aft er the war in 1956, which was called the Suez Crisis. On 26 VII, Egyptian president Gamal Abdel Nasser nationalized the Suez Canal, which undermined interests of western powers, especially Great Britain. Moreo- ver, Israeli seafaring through the Suez Canal and the Straits of Tirana was blocked since 1949, so Israel was eager to establish a free way for its ships through both passages. Aft er consultations with France and Great Britain, Israel launched the operation „Kadesh”, which was later assisted by France and Great Britain2. Although in terms of military achievements Egypt lost the war, it won a lot politically. Being a victim of a joint western-Israeli aggression, Egypt became a leader of the Arab camp and soon the most powerful part of it. Another out- come was a reversal of alliances. Aft er having been attacked by western powers, Egypt became a natural ally for the Soviet Union. It recognized People’s Republic of China as the sole representative of the Chinese nation and received fi nancial help from the USSR for the construction of the Asuan dam and military assist- ance – those are the symbols of the fi rst Egyptian reversal of alliances3. Th e cooperation between Egypt and the Soviet Union lasted for the next 16 years and was even stronger aft er an Israeli pre-emptive attack in 1967 because Egypt was still striving to gain advantage in the confl ict with the Jewish state, and for that reason cooperation with the USSR was indispensable. But the situation changed aft er Anwar Al Sadat’s rise to power in 1970. He was determined to re- cover the Sinai Peninsula from Israel, which had occupied the territory since the Six-Day War. As the initial peace measure failed, he decided to confront Israel

1 P. R. Kumaraswamy, Th e A to Z of the Arab–Israeli Confl ict, Lanham (Maryland) 2009, s. 22-23. 2 Ibidem, p. 251-252 3 See: H. M. Sachar, A History of Israel from the Rise of Zionism to Our Time, New York 1976. Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts 247 with armed forces once again. Due to deteriorating relations with the USSR and in order to mislead Israelis about Egypt’s military potential, Sadat expelled So- viet military specialists from Egypt and then launched a surprise October war in 19734. Despite initial military successes, the coalition of Egypt and Syria lost with Is- rael, which was already supported by the United States5. Th at was a turning point in the policy of Anwar Sadat, who eventually came to the conclusion, that the only way to settle the confl ict with Israel and to regain Sinai, was a peace agreement. New policy of Sadat in this regard led also to the second reversal of alliances. Endorsing a peace solution of the confl ict with Israel made Egypt a partner for the western countries supporting Israel, and most of all for the USA. With the brokerage of president Jimmy Carter, the peace accords between Egypt and Israel were signed in Camp David (US) on 18 IX 1978, by Anwar Al Sa- dat and Menachem Begin (prime minister of Israel). Egypt regained Sinai, but lost authority among other Arab countries, a fact which appeared most notably in the exclusion of Egypt from the League of Arab States in 19796. Nevertheless, the most important part of the peace accords in terms of Israeli-Palestinian confl ict was the fi rst (out of two) treaties signed by both sides. It stated that the complete peace process in the Middle East can be achieved only by ensuring Palestinian autonomy and self-government. Th e statement was diff erently interpreted by each side of the accords, the USA, Egypt and Israel, but it was important that Egypt accepted to a certain degree some scope of political responsibility for the future regulations on Palestinian autonomy and statehood.

Policy of Hosni Mubarak

Anwar Sadat paid the highest price for the peace with Israel – he was assassinated in an attempt organized by an Egyptian offi cer. Th e attack was most probably initiated by the Muslim Brotherhood (Th e Society of the Muslim Brothers), a fundamental Islamists group, which has never fully accepted the peace accords with the Jewish state7. Th e power in Egypt was then assumed by the air force commander, Hosni Mubarak. Mubarak set himself clear aims of his policy: continuation of the political line accepted by his predecessor and staying in power. Both aims were opposed by the Islamists led by the Muslim Brotherhood, which made them the main enemy of the new Egyptian president. In this way Hosni Mubarak and Israel

4 N. J. Ashton, Th e Cold War in the Middle East: Regional Confl ict and the Superpowers 1967-73, London 2007, s. 136. 5 D. Little, Th e United States and the Middle East since 1945, Chapel Hill 2002, s. 92. 6 P. R. Kumaraswamy, op.cit., s. 22-23. 7 Ibidem, s. 225-226. 248 Karol Chwedczuk-Szulc found common ground to cooperate on, as the Muslim Brotherhood gained already measurable infl uence among the Palestinians, which materialized most of all in Hamas and Islamic Jihad8, which won election in PA in 2006, and seized full power in Gaza Strip one year later9. Combating Islamist radicalism was not the only platform of cooperation between Egypt in Israel, but this element was intertwined with the next one: Israeli- -Palestinian peace process. As mentioned above, one of the Camp David accords concerned the creation of the Palestinian Autonomy. Both sides, Hosni Mubarak and the government in Jerusalem, were aware of a negative capability of the confl ict, which could destabilize the situation in the whole region. Th erefore they shared one common aim – to reach some kind of agreement that would provide at least a minimal level of stability. It seemed that Hosni Mubarak really was striving for such a peace between the Israelis and Palestinians, even more than Israelis themselves, who could allow themselves to persist in status quo without any agreement for a long time10. Mubarak, meanwhile, treated the possibility of such an agreement as another tool in a combat against the infl uence of Islamists in Egypt and in the region. Th ere are many facts which prove the described direction of Mubarak’s policy towards Israel and the confl ict. Egypt was always supporting peace initiatives that aimed at reconciliation between the Israelis and Palestinians. During the Madrid conference, Egypt was a stabilizing actor, representing Palestinian interest, but trying to set some level of equilibrium, which fi nally led to the Oslo Accords11. In the year 2000, when Jerusalem and occupied territories where struck by the Sec- ond Intifada, just aft er having condemned the visit of Ariel Sharon at the Mount Temple, Hosni Mubarak initiated eff orts to alleviate the confl ict. On 17 X all parties met in Cairo to negotiate a cease fi re and a plan of further talks. Yasser Arafat and Ehud Barak did not come to an agreement, and shortly aft erwards power in Israel was taken by conservative Likud and Ariel Sharon, who was absolutely not considered in Egypt as someone who can lead Israel to peace, because of his military past12. Th e peace process broke down completely aft er the operation De- fensive Shield in 200213 and the relations between Egypt and Israel were broken off as well.

8 See: B. Rubin (ed.), Th e Muslim Brotherhood: the organization and policies of a global Islamist movement, Basingstoke 2010. 9 http://www.usatoday.com/news/world/2007-06-14-gaza_N.htm (8 VI 2011). 10 E. Levy, PA: Israel not interested in peace, http://www.ynetnews.com (28 VI 2011). 11 See: N.J. Brown, Palestinian Politics aft er the Oslo Accords: Resuming Arab Palestine, Berkeley- Los Angeles 2003. 12 Especially because of Sharon’s role in the massacres in Sabra and Shatila refugee camps. 13 See: S. MacBride, Israel in Lebanon: Th e Report of International Commission to enquire into reported violations of International Law by Israel during its invasion of the Lebanon, London 1983. Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts 249

Meanwhile, Hosni Mubarak did not abandon his struggle to achieve stabilization, at least within the Palestinian Autonomy. In 2003, in Cairo, he organized a meeting of all Palestinian parties, to achieve reconciliation between them. His aim was to incorporate Hamas Islamic Jihad into the mainstream of Palestinian politics under the leadership of Fatah and neutralize them by the same token. Mubarak did not manage to bring Palestinian parties to an agreement because Hamas and Islamic Jihad refused to accept Fatah leadership and to abandon an armed struggle against Israel14. Nevertheless, in the meantime Egypt established contacts with the administration of prime minister Sharon, which resulted in another peace initiative. Sharon began to introduce his unilateral disengagement plan,15 which envisaged Egyptian responsibility in Gaza and Jordanian in the West Bank, in terms of security. Against Palestinian objection, Egypt engaged some forces to train Palestinian police forces in the Gaza Strip. Sharon’s plan fi nally failed in 2005, when Palestin- ians assumed full control over the Gaza Strip, but did not follow the scheme of „land for peace”, which some representatives of Israeli government were predict- ing16. Th e strongest position in the Gaza Strip was taken by Hamas, which was of course against the interest of both Israel and Egypt. Th is unfortunate turn of events laid base for a future very close cooperation between both states, regarding the Gaza Strip. Since the very beginning of Hamas in 1987, it was quite obvious it will not fi nd the support of Hosni Mubarak and Egypt. In his eff ort to bring Israelis and Palestinians to a negotiations table, Mubarak was supporting Fatah with Yasser Arafat (and Mahmud Abbas later on), as its nationalistic and left -winged political ideology were much closer to the political ideology promoted or represented by Hosni Mubarak. It proved exceptionally strong during a crisis in the Gaza Strip aft er elections in PA in the year 2006, when Hamas got the upper-hand in the parliamentary elections17. Aft er the creation of the Hamas government with Ismail Haniyeh serving as prime minister, the tensions between both parties were growing and led eventually to an armed clash. Despite many attempts to reconcile both sides, the confl ict escalated and led fi nally to a civil war both in the West Bank and the Gaza Strip. In the middle of 2007 the division between a Hamas-controlled Gaza and a Fatah-controlled West Bank occurred. Th is situation created space for

14 A. Howeldy, What truces, „Al-Ahram Weekly”, nr 623. 15 See: http://www.mfa.gov.il/MFA/Peace+Process/Reference+Documents/Disengagement+- Plan+-+General+Outline.htm (28 VI 2011). 16 J. Peters, Th e Gaza Disengagement: Five Years Later, „Israel Journal of Foreign Aff airs” 2010, IV, nr 3. 17 S. Wilson, Hamas Sweeps Palestinian Elections, Complicating Peace Eff orts in Mideast, http:// www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/01/26/AR2006012600372.html (8 VI 2011). 250 Karol Chwedczuk-Szulc an Egyptian-Israeli cooperation against Hamas in the Gaza Strip. Th e fi rm blockade of the Gaza Strip was created from the Egyptian and Israeli side18. Hosni Mu- barak ordered to fi ght every attempt of breaching this blockade, as he was afraid of Hamas’ aggressive militancy infl uence on fundamental groups in Egypt. Th e policy of Hosni Mubarak with regard to Israeli-Palestinian confl ict ap- pears to have been a very clear project. Th e main foundation and propeller of such a policy was a fi ght against Islamist fundamentalists and their infl uence in Egypt. Th erefore, Mubarak had consequently supported the moderate party of Fatah and its leaders, aiming at bringing PA and Israel to peace. Th e last few years were marked by a close cooperation with Israel with regard to the Gaza Strip blockade, thus preventing Hamas from receiving reinforcement from the outside and from attacking its borderlands with Egypt and Israel. Th e fact that Mubarak’s policy was promoting status quo so strongly in the past few years plays a signifi cant role in the context of the Egyptian revolt and changes that it has been bringing lately, which will be shown further on.

Israel’s reaction to the Arab revolts

Israel’s reaction to the Egyptian revolt, and the fall of Mubarak, was in general terms very one-sided and intra-orientated. Moreover, in the course of the revolt, the reaction was very ambivalent and unsteady. At the beginning of the riots, the president of the State of Israel, Shimon Peres, stated in an interview that Mu- barak’s contribution to peace will never be forgotten19. He additionally expressed concerns about a possibility of future free elections in Egypt, which may bring to power fundamentalist, like the Muslim Brotherhood. Th e reactions of other Israe- lis politicians, including Binyamin Netanyahu, were not referring to the situation in Egypt itself, but were pointing that Israel is taking a close look on the ongoing events and will do everything that is necessary to ensure Israel’s security. On the other hand, when the government in Jerusalem saw that the protesters were gaining a real chance to succeed in their demands towards Mubarak to step down, Netanyahu cautiously valued positively „the advancement of free and democratic values in the Middle East”20. Th e attitude prevailing within the Israeli society was very diversifi ed . During the time of Mubarak’s fall, Israelis were showing a lower level of indiff erence than

18 P. R. Kumaraswamy, op.cit., s. 89-90. 19 O. Efraim, Peres praises Mubarak for his contribution to peace, http://www.ynetnews.com/ articles/0,7340,L-4024283,00.html (6 VI 2011). 20 J. Lipman, Cautious support for Egypt protests from Israel’s Peres and Netanyahu, http://www. thejc.com/news/israel-news/44542/cautious-support-egypt-protests-israels-peres-and-netanyahu (6 VI 2011). Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts 251 their government and 74% of them state that Arab uprisings are of great interest to them. Th e numbers are not so clear any more when the Jewish Israelis are asked about how they value the events of Arab revolts in general: 52% assessed them positively. Only 47% gave a positive answer to the question how the uprisings will infl uence countries bordering with Israel. Even less positive numbers are presented as an answer to the question about the future of the peace process: 38% say it will have no eff ect and over 27% that it will have negative infl uence. Quite surprisingly, in comparison with the above-presented results, over 70% of Israelis stated that a passive attitude of their government in the wake of Arab revolts was correct21. Th is number means a slight discrepancy with the indicator saying that the Israelis are interested in the Arab uprisings: they believe that these events are important for their country, but at the same time, they perceive them as something that is not clear and does not require an active involvement of their country. At the same, it is worthy noting that a vast majority of Jewish Israelis, as much as 70%, said there are slim chances of creating a democratic system in Egypt in near future, whereas 49% stated that there is a high probability that a new regime in Egypt will be Iranian-like22. It can be seen that Israel did not come out with any coherent stance towards the revolt and changes in Egypt. At the beginning, the perspective of losing such a partner as Hosni Mubarak to the containment of a strict policy of radical Islam- ism was quite frightening in terms of the Gaza Strip blockade, which if loosened, could greatly strengthen Hamas. Th ere are some cues that Jerusalem had exercised some pressure on Washington to deliver support for Mubarak23. On the other hand, when it became clear that the Egyptian president will lose power, and that nothing else can be done, very cautious and timid support of civil movement was demonstrated. In terms of the above-described reaction of Israel, one can see that Israel has lost a unique chance to make a step forward in the relations with his closest neighbors and the Arab world at all. A clear support for the bottom-up democratic movement in Tunisia, Libya, Egypt and Syria, could boost Israel’s reputation among the Arabs. „To boost”, does not mean to make the Arabs think positively of the Jewish state, but to improve a little bit its reputation, which would be of crucial importance in the upcoming socio-political transformations in the Mid- dle East. Israeli support for the protesters would prevent a probable new Egyptian government from criticizing it for favoring a former dictator, who ordered to shoot at his own people. Such a support could also create a better atmosphere for the political opening that we have been recently witnessing.

21 http://www.peaceindex.org/indexMonthEng.aspx?num=204 (6 VI 2011). 22 http://www.bicom.org.uk/context/opinion-polls/peace-index (6 VI 2011). 23 http://worldscenetoday.com/2011/02/01/israeli-critics-us-should-support-mubarak-jerusalem-post/ (8 VI 2011). 252 Karol Chwedczuk-Szulc

New opening of the Egyptian policy

Meanwhile, with Israel following the policy of non-involvement, the fi rst signals of the upcoming new opening in Egyptian foreign policy can be observed. Th e main candidates for the position of the president, the representatives of the society and even the ruling Military Council are making statements and undertak- ing actions that mark a serious change in the Egyptian foreign policy. One of the main and measureable appearances of this change is a new policy towards the Gaza Strip. Fulfi lling one of the postulates issued by the protesters during demonstrations on the Tahrir Square, the Gaza Strip blockade was lift ed. Firstly, in April, Egypt stopped the construction of a steel wall, ground-set along border with the Gaza24. Th e next step was made at the end of May 2011, when the Mili- tary Council decided to fulfi ll its promises, and fully opened the Rafa crossing25. Th is decision has offi cially ended 4-year long blockade of the Gaza Strip and has greatly complicated Israel’s security situation. One can make a justifi ed assumption that together with all kind of legal commodities, also illegal material, like weapons, explosives etc. will start penetrating the border to the Gaza Strip as well. In the context of the fi rst in seven years terrorist attack in Jerusalem,26 such a new situation regarding Gaza and probable signifi cant strengthening of Hamas military potential, Israel seems to have well-founded reasons for concern about own security. Th e danger of Hamas and Israel falling into a spiral of violence, with Hamas rocketing southern Israel and IDF (Israeli Defense Forces) making counter-operations in the Gaza Strip, has greatly increased. Before the opening of the Rafa crossing, yet another signifi cant event took place. Due to active brokerage of Egypt, on 14 V, in Cairo, Fatah and Hamas signed an offi cial second agreement on unity government. Mahmud Abbas and Khaled Meshaal decided to create a government of technocrats, responsible for preparations of parliamentary elections, preferably this year. Security issues in the West Bank and the Gaza Strip will be, respectively, the responsibility of Fatah and Hamas27. Th e reaction of Israel was fl at – prime minister Netanyahu condemned the agreement, saying that Abbas has to choose peace with Israel or with Hamas, which still offi cially seeks Israel’s destruction. From the perspective of a conservative government in Jerusalem, the situation has deteriorated dramatically since the fall of Hosni Mubarak: Israel witnessed fi rstly a terrorist attack on its own territory, the Gaza Strip is not blocked any-

24 http://www.almasryalyoum.com/en/node/397326 (8 VI 2011). 25 http://www.jpost.com/MiddleEast/Article.aspx?id=222597&R=R3 (8 VI 2011). 26 C. Balmer, Bombing near Jerusalem bus stop kills woman, 30 hurt, http://uk.reuters.com/ article/2011/03/23/uk-israel-explosion-idUKTRE72M3S520110323 (6 VI 2011). 27 Text of the agreement: http://middleeast.about.com/od/palestinepalestinians/qt/Fatah-Ha- mas-Reconciliation-Agreement.htm (8 VI 2011). Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts 253 more, and the only Palestinian leader who had a potential to lead PA to a peace agreement, has reconciled with Hamas. Additionally, the elections in Egypt mark a new opening of the Egyptian policy towards Israel and the region – not so favorable a policy, as it was during Mubarak’s rule. First of all, Muslim Brothers from the Freedom and Justice Party and the Salafi s from Al-Nour are the most important parties of the parliament28. Islamic parties won a clear majority, even though a few months earlier support for them was much lower: the Freedom and Justice enjoyed the second largest support (12%) aft er Wafd Party (23%)29. Th e Muslim Brotherhood very strongly voices its critical attitude towards Israel and is calling for a policy change and support for Gaza, implicitly for Hamas30. For the time being, it seems that the most important postulates of the Muslim Brotherhood have been met: Egypt has opened border with the Gaza Strip and Hamas enjoys offi cial recognition of Egypt and is a part of PA government. Th e second „bad news” for Israel is a strong position of the former leader of the League of Arab States, Amr Mousa. He enjoys the highest public support (30,7%) over one month before presidential elections scheduled for May and June this year Th e next candidate, a Salafi preacher Hazem Salah Abu Ismail, has support at the level of 28,8%)31. It is bad news for Israel because Amr Mousa has been known for his criticism of Israel already for many years, and lately he strongly opts for the rationalization of Egyptian foreign policy towards the USA, Israel and Arab neighbors. In addition to sometimes aggressive rhetoric, Mousa has passed the message that he would end the policy of dependency to the USA and Israel, sustaining peace at the same time. In his opinion, Egypt should „get up off its knees” and take a justifi ed position of the Arab leader in the region and in the League of Arab States. Another important statement from Mousa is that he predicts and accepts the dominant roles on the Egyptian political scene for the Muslim Brotherhood.32

28 37,5% of People’s Assembly seats for the Freedom and Justice, and 27,8% for Al-Nour. Next, secular parties received below 10%: New Wafd (9,2%) and Egyptian Block (8,9%). Th e Mus- lim Brotherhood and Salafi dominated also the higher chamber of the parliament, the Shura Council. More data abouot elections’results at: http://www.jadaliyya.com (5 X 2011). 29 Egypt National Survey, March 9-20, International Peace Institute Poll Conducted by Charney Research, s. 8. 30 See: A. C. McCarthy, Hamas Is the Muslim Brotherhood, http://www.nationalreview.com/ corner/258381/hamas-muslim-brotherhood-andrew-c-mccarthy (8 VI 2011). 31 Next candidates seems to be off the race, with the support below 10%. See: http://news.egypt. com/english/permalink/101703.html (25 IV 2012). 32 K. Szulc, Prawdopodbna reorientacja polityki zagranicznej Egiptu, http://www.pcsa.org.pl/ products/prawdopodbna-reorientacja-polityki-zagranicznej-egiptu/ (7 VI 2011). 254 Karol Chwedczuk-Szulc

Recapitulation

Th e Middle East, especially the above-described Egyptian-Israeli relation, is facing a serious turning point. As almost all situations of a signifi cant change, Egyp- tian, and broader, Arab revolt and its consequences for the security in the Middle East, can bring both threats and chances. In this short recapitulation, the author will present these problems and chances that are standing before the actors of the Middle East scene. Th e threat for the regional security derives from two sources: from Israel and from its neighborhood. Th e problems coming from outside of Israel were described in the previous section and they are the following: • Presenting practical reorientation of the Egyptian foreign policy (end of Gaza’s blockade, unity government in PA) and possible future continuation of this reorientation aft er parliamentary elections (if they are organized at all); • Strengthening Hamas, both politically and militarily, may lead to more of- fensive actions in Israel, and Israeli armed response – spiral of violence; • Unity government with stronger Hamas, and weaker Fatah (Mahmud Ab- bas has lost unconditional ally – Hosni Mubarak) will be far less eager for peace talks with Israel. Analyzing these threats, one cannot seperate them from the factors threaten- ing the security, that derive from Israel’s policy, as they are strongly intertwined. Th e policy of Israel in past year was very confrontational, and therefore was in fact deteriorating the level of the state’s security. Continuing construction of illegal settlements on the West Bank and in Eastern Jerusalem led to an almost complete collapse of the peace talks with Fatah. Moreover, such an aggressive Israeli stance has complicated greatly, the already diffi cult situation of Mahmud Abbas, the Palestinian president who was striving for peace with Israel. Th e fail- ure of peace negotiations, for which Israel is internationally blamed, also by the USA and Europe, has weakened the position of Abbas in PA and strengthened the position presented by Hamas. Without clear support from Egypt, Fatah seems to be in retreat in the new unity government. Hamas in the meantime, politically accepted, growing in support and in military strength, thanks to a lift ed blockade, will probably intensify bombing and rocketing of Israel. Hard-lined policy of Israel can deliver proofs for the Palestinians that a peaceful option of Fatah has failed, and Hamas armed option is getting more valid. Hamas’ off ensive can prove Israelis that their conservative government was right, and that a strict policy against Hamas is needed. Such a scenario of self-fulfi lling prophecies is the greatest threat for the region in a short-termed perspective. In addition to growing military pressure exercised towards Israel, the IDF may face another, far more complicated problem. It seems that not only Fatah, but also Hamas are embracing Geopolitical situation in the Middle East in the face of revolts 255 a non-violent strategy33. IDF soldiers are not well prepared to react to civil diso- bedience shown by the Palestinians, and as media coverage of the clashes between the two sides is very broad, Israel may suff er from serious image damage34. Israel’s policy and its lack of positive reactions on the Egyptian and Arab revolts mean a lost chance of a quicker reconciliation in the Middle East, but it is a short-term perspective. As it has been signaled before, each threat can become a chance, especially in the long-term perspective. Positive outcomes of the present turning-point and crisis in peace negotiations in the Middle East could in long- term perspective be followed by: • Th e relations between Egypt, PA and Israel could get much more „real”. Till now, Israel was dealing with Hosni Mubarak, who exercised dictatorial rule, that had no foundation in the public support. Short-termed aggrava- tion of mutual relations aft er elections in Egypt and PA, could lead to more realistic agreement between both sides in the future35; • If Egypt secures the unity government agreement between Fatah and Ha- mas, it could be a chance to bring Hamas into a more mainstream policy, distract it from the infl uence of Iran and make it renounce forcible struggle against Israel and recognize Israel’s right to exist. Th e changes in the Middle East pose a challenge for every state and non-state actor of the region. Both negative and positive scenarios are possible. Certainly in the nearest future the Middle East will still be a very volatile region. Political confi guration in Israel seems to be the most antagonistic at the moment, which can result in an open confl ict, if one takes into account the growing strength and position of Hamas. Against the backdrop of the revolts, especially the still un- resolved situation in Syria, and the whole process of power-shift , as well as Iran with its nuclear ambitions, the situation seems to be as explosive as it has not been for a long time now. Nevertheless, there are still constraints and forces which are able to secure the minimal level of stability, which may result in a more fi rmly- grounded agreement within the triangle Egypt – Israel – PA, based not only on the agreement between political leaders, but between leaders who are socially responsible and who represent interests of their societies to a greater extent. However, if one was to judge the upcoming immediate trend in the region, it is negative and the security in the Middle East has been deteriorating. Th e radical Muslim Brotherhood won the elections in Egypt. If the Military Council gives away the power and allows the Islamists to seize it, the worst case scenario for the Israelis may come true. If the peace treaty between new Egypt and Israel is

33 http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4166834,00.html (6 V 2012). 34 One can see many movies on YouTube.com, picturing the outcomes of Palestinian non-violent protests in the Occupied Territories. 35 Clear majority of 63% in Egypt still declares support for the party, that would sustain peace with Israel. Egypt National Survey, op.cit. 256 Karol Chwedczuk-Szulc renounced or broken, the situation can get out of control of any key player in this region. Such scenario seems to be quite possible, if one takes into account the way how the delegation of the Muslim Brotherhood travelling around Europe and presenting their views treats relations with Israel. Th ey say that Israel had already violated the treaty – now it is only the matter of Muslim Brotherhood’s response. Th e question now is, where more durable agreement could be negotiated in the somehow new Middle East, if the short-term turbulences do not destroy the long- term perspective.

Karol Chwedczuk-Szulc – dr nauk społecznych w zakresie nauk o polityce Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina

Th e Eurasian idea from the modern political perspective

In recent years, we have been witnesses to the activation of integrational processes throughout all world continents, which has found its expression in such phenomena of modern global development as „global regionalism” and „global integrational processes.” For a rather extended period of time aft er the collapse of the USSR, the post-Soviet space found itself on the outer periphery of the global integrational space and was viewed as something of a „black hole” (Z. Brzezinski) on the integrational map. Th e main integrational structure created in the post- Soviet space back in the early 1990s was the CIS, which was more reminiscent of a „civilized divorce” among former Union republics than a truly-eff ective regional structure. As early as the mid-1990s, however, the need became apparent for the creation of a qualitatively-new integrational institution that would allow regional countries to eff ectively interact and could emerge as a part of global integrational processes. Lying at the heart of this project was the idea of Eurasian, and in the early 2000s – NEO-Eurasian integration. Th e lack of a universal „integration paradigm” to conceptualize and forecast the sequence and pattern of integrational and disintegrational processes throughout the post-Soviet space creates certain diffi culties in theoretical analysis of the specifi c trajectories of integrational changes, both in the Greater Eurasian Space and in its individual Greater Spaces (in particular, the Greater Post-Soviet Space). Th e modern space of the Eurasian global region does not fi t within the historical framework of the Soviet past and is acquiring, under the infl uence of tran- snational processes, new spatial-temporal contours – those of the NEO-Eurasian space, wherein integration policy serves not as an internal mechanism of interaction among former Soviet republics but an instrument for building a qualitatively-new space in which, on the one hand, post-Soviet states unify and separate, and on the other, new participants of global neo-Eurasian regionalization emerge. In this context, the idea advanced by D. Trenin to defi ne Russia as a „Euro-Pacifi c country”1 is particularly intriguing. Th e need is objectively arising for a suitable

1 See: D. Trenin, Post-Imperium: A Eurasian Story, Moscow 2012. 258 Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina conceptual understanding of the emerging neo-Eurasian space as one of the cent- ers of global politics and economics of the 21st Century. Th e conceptual idea of the Eurasian Union off ers the opportunity to go beyond the confi nes of „post- Sovietism” as continental regionalism and structure „neo-Eurasianism” as global regionalism. It is precisely for this reason that the post-Soviet/neo-Eurasian space can be viewed as a unique „testing platform” insofar as, on the one hand, it represents a striking example of the interrelatedness of integrational and disintegrational processes, and on the other, is a phenomenon which has thus far lacked due theoretical elaboration in modern political science. It is important to grasp the paradoxicality of the current situation: the USSR has not existed for more than 20 years now, yet the research community per- sists in returning to it terminologically, using concepts such as „post-Soviet”, „post-socialist”, „former Soviet republic”, etc. to defi ne the spatial phenomenon that emerged aft er the collapse of the USSR. Modernity has eff ectively been left without its own conceptual image, hiding instead behind the prefi x „post-”. In the political-science literature, the space at issue is most frequently referred to as post-Soviet, post-colonial, post-imperial…; still other defi nitions are sometimes encountered: Euro-Asian, Eurasian, continental, and even – multi-civilizational, inter-confessional, polyethnic. Rather critical viewpoints have recently begun to emerge with respect to this conceptual problem. Intriguing in this context is the position held by Russian expert G. Trofi mchuk, who has argued that the lack of a defi nition of the post- -Soviet space adequate to contemporary political realities is leading to negative consequences:

All of the countries that formed part of the USSR (…) fl ail about in anti-Sovietism. Th at is, they talk about how bad things were, yet off er nothing (in its place). Do you know how they refer to this space in America? Th ey call it the „West-China space”. Strategically, we’re losing. (…) One can only hope that a space will emerge to occupy a serious base between Europe and China; thus far, however, it has not.2

In this connection, G. Trofi mchuk believes that the „Eurasian Union” project represents „the last chance for integration for the post-Soviet space. Th e CIS played its role, but we must go farther. Th e Eurasian Union must not stagnate at the level of words.”3 In creating this new political-economic formation, however, it is crucial to settle on the appropriate terminology.

2 See: Materials of the International Symposium „Russia-CIS: integrational strategies in the context of the multi-vector development of the post-Soviet space”, http://focusgoroda.ru/ materials/2011-12-15/743.html (5 X 2013). 3 Ibidem. Th e Eurasian idea from the modern political perspective 259

As G. P. Sachko rightly notes,

there is no universally-accepted interpretation of the very concept of Eurasia. In the vernacular, geographical Eurasia is understood as the Earth’s largest landmass, divided into European and Asian parts. Th e emergence of geopolitics brought with it the interpretation of Eurasia as the center of the world – the heart of the Eurasian continent (the „Heartland”). Almost simultaneously with the formulation of the Russo-emigrant concept of Eurasianism, the geopolitical substance of the concept was augmented with the culturological (civilizational) aspect. Specifi cally, Eurasia was understood to occupy a special developmental space (largely coinciding with the territory of imperial Russia and the USSR), representing an integral whole in the geographical, geopolitical, historical, culturological and other senses.4

Th e fi rst ideological underpinnings of the concept of „Eurasia” were provided by Russian scholars who, aft er the fall of the Russian empire, found themselves in emigration. Prominent among representatives of the „Eurasianism” school is the creator of the “geosophy” concept P. Savitsky,5 who managed to creatively summarize the theoretical advancements of Russian geographers, historians and ethnographers (L. I. Mechnikov, P. P. Semenov-Tyan-Shansky, and others). Ac- cording to P. Savitsky, discernible within the vast expanse of the Euro-Asian continent is a certain organic whole (with its specifi c geographical, climactic, and natural-landscape characteristics) among the European and Asian parts of the continent (the so-called „developmental space” of Russia) that could reasonably be termed Eurasia. In the Eurasianist mindset, the history of Eurasia is the centuries’ long struggle between the „forest” (the forest belt settled by the Slavs) and the „steppe” (travelled by the Ural-Altai prairie nomads), which predetermined the nature of Russia – Eurasia in terms of its „developmental space.” It is precisely Russia’s central situation that predicates, in the opinion of the theorists of classical Eurasianism, the centripetal developmental thrusts of the remaining parts of the Euro-Asian continent (Europe, Western Asia, Iran, India, China and Japan). It is precisely for this reason that, within the context of Russian Eurasia, what emerged was a striking (in the cultural and civilizational sense) conglomeration of peoples, which found, inter alia, its expression in the linguistic diversity of the Russian language. Gaining renewed relevance in the current environment are the ideas of the classical geopolitics of the 20th Century (H. Mackinder, F. Ratzel, K. Haushofer), in particular, the concept of „axial region”, which assumes the vast internal expanse of Eurasia. Th e modern conclusion drawn from this theoretical premise

4 G. Sachko, Eurasia in the global politics of retrospective and prospective discourse, http://www. lib.csu.ru/vch/10/2005_01/001.pdf (5 X 2013). 5 See: P. Savitsky, Th e Eurasian Continent, Moscow 1997. 260 Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina of the last century is that the Eurasian space (considering the concentration of the economic power, demographic resources, hydrocarbon reserves and military- -political potential of the states involved) represents, in the context of the 21st Century, the main link in global and regional politics. It would be diffi cult to argue with the position advanced by the Ukrainian expert A. Irkhin6 to the ef- fect that intense competition is currently building between the U.S., Russia, the European Union and China for the dominant role in managing the integrational trends unfolding within this space. Overall, however, the space is far from homogenous, which, in the opinion of V. Kuvaldin,7 forms the basis for the distinction of individual regions. For instance, the European part of Eurasia can be divided into „EuroWest” and „EuroEast”. „EuroWest” is broadly concentrated within the EU, whereas „EuroEast” has essentially been whittled down to the confi nes of the post-Soviet space. Connected by geography, history and culture, these two halves of the European space diff er dramatically from one another. As V. Kuvaldin goes on to note,

though „EuroEast” is fi ve-times greater than „EuroWest” in terms of territory, it is almost half the size of its counterpart in terms of population, fi ve-times smaller in terms of GDP (PPP), and more than three-times smaller in terms of per capita GDP (PPP). While the development driver is located in EuroWest, the resource base (oil, gas, metals, forests, etc.) is found in EuroEast. Th e countries of EuroW- est are classifi ed as highly-industrialized states, while the countries of EuroEast are classifi ed as mid-industrialized, though the rate of economic growth in Eu- roEast is signifi cantly higher. Whereas EuroWest features several leading states, EuroEast exhibits tremendous asymmetry of national power between Russia and the remaining countries. Russia accounts for 3/4 of the territory, 2/3 of the economic potential, and roughly 1/2 of the population of EuroEast. If one were to attempt to estimate its specifi c weight within the post-Soviet space, it would be greater than that of Brazil in South America and comparable to that of India in South Asia.8

Drastic transformation of the political map of Eurasia is distinguished by the processes involved in the search for the optimal development model by all of the countries (from the Baltics to Mongolia) fi nding themselves – in yet another twist of history – under incredible modernizing pressure: either blend into the integrational course of Westernization or formulate a Eurasian integrational strategy. In

6 A. Irkhin, Reintegration of the post-Soviet space: conditions, theoretical conceptualization, possible scenarios, http://rusprostranstvo.com/article/view/337 (5 X 2013). 7 V. Kuvaldin, EuroEast. Post-Soviet transit, [„Roundtable” talking points. Italian Center for Strategic and International Studies, Rome, 15 I 2007], www.gorby.ru/img.php?img=fi le&art_ id=25500 (5 X 2013). 8 Ibidem. Th e Eurasian idea from the modern political perspective 261 this context, what emerges as particularly complex is the role of Russia, which, in the opinion of contemporary Russian Eurasianists9, constitutes a „bridge between West and East. (…) Th is is not the subjective or voluntary aspiration of Russia but its destiny, predetermined by its very developmental space”. 10 In general, the position held by the neo-Eurasianists (A. G. Dugin, A. S. Panarin, B. S. Erasov) boils down to the need for Russia to assume an active role in world politics, which means formulating a strategy of civilizational off ensive as opposed to fending off „Atlantic provocations”. Th us, A. S. Panarin saw Russia’s higher calling not in geopolitical battles but in advancing a „global civilizational alternative”, mean- ing contrasting the „radical version of American-centric technical civilization” against a Eurasian model of civilization, where the accent would be placed on preserving cultural memory and promoting spiritual priorities.”11 In other words, the scholar asserts that the modern Eurasian space must go beyond the confi nes of the „post-Soviet” and encompass new realms, including, fi rst and foremost, Turkey and China. Th us, A. S. Panarin distinguishes the following trends in Eura- sian development: • union with the Turkic peoples, objectively exhibiting the civilizational and political prerequisites for aligning themselves with Russia and its near abroad; • revival of the historical ties between the European and Asian parts of the Eurasian space (transit project via the Russian space from the Atlantic to the Pacifi c); • formulation of a Eurasian „ecumene” based on a dialogue of cultures, religions and historical traditions. Should the Russian leadership fail to seize this strategic opportunity to strengthen its role in the Eurasian space as a unifying element between Europe and Asia in the 21st Century environment, A. S. Panarin believes that this fail- ure will be followed by „annihilation” of the integral spatial whole. Th e resulting geopolitical void could be fi lled by powerful actors unwilling to consider Russian interests and capable of „turning Russia into a battlefi eld.”12 Expanding upon the notion of A. S. Panarin, of particular interest is the idea advanced by B. S. Erasov, who views modern Russia as a load-bearing structure of Eurasia. By „rebuilding itself, by creating stability for Russia as the load-bearing structure – the very centrum medianum – of the entire Eurasian space, our country – to a certain extent, at least – eff ectively ensures the stability of the entire

9 See: V. Pantin, V. Lapkin, Russia between the West and East: problems of geopolitical and geopolitical self-determination, „Russia and the Muslim world” 2007, No. 2 (176), s. 12. 10 G. Sachko, op.cit. 11 A. Panarin, At the turn of the millennium: Russia in search of civilizational and geopolitical equilibrium, [w:] Civilizations and cultures. Scientifi c almanac, Moscow 1996, s. 78. 12 Ibidem. 262 Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina continent”.13 Eurasia’s critical integrational factor, in the scholar’s opinion, is not economics but ideology, encompassing not just political elements but academic and scientifi c aspects as well.14 Th e logical progression of today’s disunity among the states of the European part of Asia would be their integrative unifi cation. Such a policy is being pursued by the EU, under its „Eastern Partnership” program. Yet this option for the development of integrational trends is not in the best strategic interests of Russia, insofar as Russia is not a European but a Eurasian country, which is why it has recently activated, as a counterweight to the European integrational trend advanced by the EU, its own Eurasian trend, with its obvious aspiration to emerge not as a part of the European integrational space but a center of the Eurasian integrational space. Th e Belarusian expert A. Toma15 distinguishes a number of fundamental factors in development of the Eurasian integration concept: • the terms „Eurasian project”, „Eurasian space” et al, as introduced into the post-Soviet political lexicon, rest on a well-developed conceptual foundation (the works of the classical school of Russian Eurasianism, the works of the Russian thinker L. Gumilev and the advancements made by modern Russian intellectuals); • the Eurasian (neo-Eurasian) school arose not merely as a result of conceptualization of the driving forces behind the historical processes forming the „greater space” ascohesive organisms, but as an adequate response to the concepts of Atlanticism, mondialism and the new world order; • proceeding from „economic pragmatism”, the following can be confi dently asserted. Today’s Russia has become the supplier of both material and in- tellectual resources for Western civilization. It is also faced with the press- ing issue of Chinese expansion. A scenario under which a coalition of the West and China seizes the „world’s storehouse” (Siberia) could become reality in the near future. Th e fate of Russia (= Eurasia) depends on whether or not it is able to regain control over the „Heartland”. Without addressing this challenge, the new integrational project could emerge as nothing more than a mondial program and devolve into a centralized mechanism for funnelling resources to the West. Th e tonality of A. Toma’s position is appropriate to the objective situation currently faced by the Eurasian peoples and, fi rst and foremost, the peoples inhabiting the territory once occupied by the former USSR: on the one hand, the fi ne- tuned totalitarian system of administration and cooperation has disappeared,

13 B. Erasov, Th e ethnic – national – civilizational in the Eurasian space, [w:] Civilizations and cultures…, s. 102. 14 Ibidem, s. 94. 15 A. Toma, Eurasian project: Th e Belarusian perspective, http://tpp-inform.ru/global/1807.html (5 X 2013). Th e Eurasian idea from the modern political perspective 263 while on the other, newfound independence has led to anarchy and mutual griev- ances that threaten to spill over into armed confl ict. In essence, what has emerged is a power vacuum, which naturally, in the opinion of Russian expert L. Ivashov, has resulted in a situation where

today’s Eurasia is the main prize for the global victor or several global players – if they are able to agree amongst themselves. Th e key element of Eurasia – Russia – still resembles the subject of a global game. From a geopolitical standpoint, it is the center not just of the Eurasian continent but of the whole world. Six of the world’s eight civilizations are tangential to its space. No other world civilization enjoys such an advantage. Th en there is the protracted historical experience of global unifi cation within the framework of a common civilizational project and the single state of two hundred peoples, nations and nationalities (second only to India). Th us far, the CIS is home to a common system of values and traditions, the living memory of the common struggle against external enemies and great victories, vibrant cultural proximity, and the enduring Russian language. (…) Th e Eurasian Union, as proposed by Kazakh President N. A. Nazarbaev and expanded upon by V. V. Putin must emerge not as the pet project of pragmatists from the world of business and power, but as the product of the reason and intellect of the entire Eurasian space.16

Th us, 20 years aft er the collapse of Soviet civilization, objective trends of modern global development have prompted the Eurasian peoples to grasp the very real need for the formulation of new geopolitical and theoretical concepts of neo- Eurasian integration. In recent times, in the wake of real political steps by the leadership of Russia, Kazakhstan and Belarus towards the creation of a Eurasian integrational space, the topic of the Eurasian space and its institutional structuring has gone into active development by the academic circles of the abovementioned countries. Yet, the countries’ leaders also aspire to make their own contribution to development of the Eurasian concept of integration. Immediately noteworthy are the ideas advanced by President N. A. Nazarbaev, who lays out his concept of neo-Eurasianism from the standpoint of the Kazakh political elite and therefore views

Kazakhstan as a unique Asian state where European and Asian roots are intertwined. (…) Th is confl uence of disparate cultures and traditions enables us to absorb the best achievements of European and Asian cultures. (…) We understand the essence of our geopolitical positioning – furthermore, we are prepared

16 L. Ivashov, Th e Eurasian Union – guarantor of stable world order in the 21st Century, „Military- -Industrial Courier”, 9 V 2012, http://www.russianskz.info/politics/3191-evraziyskiy-soyuz- garant-ustoychivosti-miroporyadka-hhi-stoletiya.html (5 X 2013). 264 Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina

to emerge as the center for the strengthening of security throughout the Asian continent.17

Th e position held by N. Nazarbaev is distinctly geopolitical in nature, insofar as he views the future role of Kazakhstan as the „economic and cultural interlink between three rapidly-developing regions – China, Russia and the Muslim world”18 Lying at the heart of the conceptual musings of N. Nazarbaev is the proposition that

in the 21st Century, it is impossible to conceive of the Eurasian Union existing as a successful center of global power outside of clearly-detectable trends of global development. In this century, regionalization has become a universal trend. Over the next few years, the European Union (EU) plans further expansion thanks to the ascension thereto of Croatia, and over the longer-term – Serbia, Montenegro and other countries. East Asia is moving forward with the largest free trade zone on the planet featuring the participation of China and Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) countries encompassing two billion consumers in one fell swoop. In the fi nancial-economic sense, the Persian Gulf Region is pursuing self-organization. Integration amongst the countries of North and South America, and Africa, is intensifying.19

According V. V. Putin, Russian president and one of the conceptual master- minds behind the Eurasian Union, the alliance must emerge as one of the poles of the modern world while playing the role of an eff ective „connector” between Europe and the dynamic Asia-Pacifi c Region. Th e real challenge is to position the Eurasian Union as a leading driver of global integrational processes while shaping it into a global region:

Th e combination of natural resources, capital and impressive human potential will allow the Eurasian Union to be competitive in the industrial-technological race, in the rush for investors, and in the creation of new jobs and advanced production lines, and, in tandem with other key players and regional structures such as the EU, the U.S., China and APEC, to ensure the ongoing stability of global development.20

In his program-related article entitled: „Th e New Integrational Project for Eurasia – the Future Being Born Today”, V. V. Putin emphasized the main charac-

17 N. Nazarbaev, Th e Eurasian Union: Ideas, practice, outlook. 1994-1997, Almaty 1997, s. 28. 18 Ibidem, s. 404. 19 N. Nazarbaev, Th e Eurasian Union: from idea to the story of the future, „Izvestiya”, 25 X 2011. 20 V. Putin, Th e European Union – an open project, http://www.kpe.ru/sobytiya-i-mneniya/ocen- ka-tendencii-s-pozicii-kob/2728-putin-es-eto-otkritiy-proekt (5 X 2013). Th e Eurasian idea from the modern political perspective 265 teristics of the Eurasian Union in the context of global integrational processes. At issue is a conceptual project defi ned by the following principles: • principle of „globality”; • principle of „unity through diversity” as the basis for intercivilizational dialogue throughout the Eurasian continent; • active interaction with Eurasian Union neighbors as the mechanism for modernization of the Greater Neo-Eurasian Space (the „Eurasian Neigh- borhood”); • principle of „multi-speed, multi-level integration” as an instrument for multi-channel interaction among the participants of neo-Eurasian integration („open regionalism”). For his part, Belarusian President A. Lukashenko declared in one of his program-related speeches that he views the Eurasian Union project as the interlink between the European Union and Asian economies. In particular, he made the following observation:

In the East and in the West, two powerful economic poles are emerging – the Eu- ropean Union and the East-Asian Region, encompassing two colossal countries – China and Japan. It’s almost as if geography itself were dictating to us the need for the emergence between them of connecting links, better still – a link.21

In his view, the Common Eurasian Space should be regarded as a „bold, global step – but just the fi rst step.” Th at said, the Belarusian leader stressed the fundamental originality of the emerging Union:

Many assume that, in creating the European Union, our countries’ politicians are guided by the past – that for Kazakhstan, the idea of Eurasianism is akin to res- urrection of the steppe empire of Genghis Khan, for Moscow – a renaissance of the empire of the Russian tsars, for Belarus – a return to USSR redux. (…) In all actuality, it’s being created not as a new version of old empires but as an integrative alliance for the 21st Century.22

Th us, at the present stage, institutionalization of the Eurasian Union is moving full steam ahead. Already settled upon is the deadline (2015) for practical implementation of the new integrative alliance. Yet, it is important to grasp the distinguishing features that this particular integrational model will assume in the context of the global world. From the theoretical standpoint, it is important to elu- cidate the interrelationship between institutions and organizations as the forms

21 A. Lukashenko, Th e Eurasian Union – created for integration of the EU and Asian economies [2 VII 2012], http://vz.ru/news/2012/7/2/586530.html (5 X 2012). 22 Ibidem. 266 Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina and substance of the integration process, as noted, in particular, by D. North, who regarded institutions as the rules of the game and the organizations and individuals formulating them as the players.23 As concerns, in this connection, the process of creating the Eurasian Union, it is important to note that the decisions made in recent times (for instance, on creation of the Eurasian Economic Commission, headed by V. Khristenko) do not automatically create an institution of the international integrational organization: what’s critical is the practical implementation of high-level agreements via a series of actions by the creators (players) of the Eurasian Union.

Whereas institutions model creation and development of the rules and the consequences of their application, organizations model the strategy, skills, talent and interaction of their members in achievement of the objective within the scope of the rules put forward by such institutions. Th e emergence of certain organizations is predicated on the institutional matrix24 which is expressed, inter alia, in the developmental particularities of such integrative organizations as the EU. Under analysis of the developmental patterns and determination of the possible paths of integrational development throughout the neo-Eurasian space, it seems possible to combine the conceptual provisions of the policy of „European Neighborhood” (the EU model) and those of the Asian policy of „open regionalism” (the APEC model). Studying the particularities of neo-Eurasian integration, the authors deemed it prudent to take into account the experience of the integrational construction of the European Union and the Asia-Pacifi c Region as two models of global regionalization. Whereas the EU can be viewed as the classical form of integration (gradual expansion and development), integrational structu- resin the APR space are less rigidly-institutionalized than in the EU and aspire to develop the principle of „open regionalism”. Th at said, while it is certainly important to study the experience of such global models of integration, wholesale copying of such forms is incapable of yielding positive results for neo-Eurasian integration. In this connection, the authors of the article insist on the need for further theoretical-methodological advancements in the study of integration throughout the space of the Eurasian global region, taking into consideration both the strengths and weaknesses of the classical models of integration and more recent trends in global development (for example, transnationalization). Th e fi nal result of their synthesis of European and Asian integration experience was the authors’ concept of the Eurasian Neighborhood as a theoretical approach to solv-

23 D. C. North, Economic performance over time, „Domestic proceedings” 2004, No. 6 (21), s. 88. 24 Ibidem. Th e Eurasian idea from the modern political perspective 267 ing the dilemma of the stagnating disintegration of the post-Soviet space.25 Th at said, the Eurasian integrational space is regarded as an intrinsically-organized MUL TI -vec tor integration, which underscores its variability and range of possible integrational forms, where the principle of unifi cation (as in the Western- ized model of European integration) is absent but the principle of unity through diversity (the mosaic principle) is present. Based on the proposition of the variability and diversity of possible forms of integration, the authors of the article opine that immediate perception of the Eur- asian Union project could proceed along the following projections: • Eurasian Union as an actor of global integrational processes (planetary strategy); • Eurasian Union as an actor of regional integrational processes (regional strategy); • Eurasian Union as an actor of the integrational policy of the states of the neo-Eurasian space (sub-regional strategy). Th e authors view the planetary strategy for the formulation of neo-Eurasian integration policy from the standpoint of two theoretical concepts: global geopolitics and the theory of transnationalism. As a result, in the context of the fi rst theoretical approach, the planetary sweep of the Eurasian Union assumes its interpretation as a rejection of „unipolar globalization” and the basis for creating the system of a multipolar world whose elements are played by global regions destined to include the Eurasian Union. Within the scope of the theory of transnationalism, emphasis is placed on the importance of interplay between three administrative components: state, business and society, making it possible to move away from the territorial state-centric understanding of integration and towards a spatial, cross-border augmentation of global integrational processes. Th e regional strategy for the formulation of neo-Eurasian integration policy is viewed by the authors as an assumption of the policy of „open regionalism” and the format of informal co-administration with potential partners within the scope of the Global Eurasian Region. Th e authors deem it necessary to develop reciprocity with the system-forming participants of the Eurasian „middle space”. As concerns neo-Eurasian integration at the sub-regional level, the authors of the article lean towards the idea that the failed lessons of the „expansionist policy” of the European Union, coupled with the political wavering of most potential participants of Eurasian integration, should convince the leadership of Russia, Bela- rus and Kazakhstan of the need, at this stage, for a more stable arrangement – fi rst and foremost, that of their „union troika”. Th e events of recent years, associated with the economic diffi culties faced by the European Union, have prompted the

25 See in detail: N. Vasilyeva and M. Lagutina, Global Eurasian region: experience of the theoretical conceptualization of socio-political integration, Saint-Petersburg 2012), s. 172-194. 268 Natalya A. Vasilyeva, Maria L. Lagutina former Soviet republics to take a sober second look at their political preference in favor of the European Union. Yet, the creators of the next-generation integrative alliance would do well to guard against undue optimism in sizing up their current position, insofar as most of the statements made by the countries’ leaders are predicated on the fl eeting demands of today’s political environment. In conclusion, it must be stressed that the speed of recent political decision- making by the „neo-Eurasian troika” of Kazakhstan-Russia-Belarus with respect to creation of the Eurasian Union has sparked renewed interest within international academic circles in prospects for a new global-regional integration project, though the political elites of the EU, U.S. and even China, in the opinion of the article’s authors, have thus far been unable to clearly formulate their position and assessment regarding a new Eurasian Union. Such disregard on the part of the world’s leading countries for the new integrative formation stems from the experience of integration throughout the post-Soviet space, which has until recently been negative. As a result, part of the Western establishment simply refuses to take the intentions of the „integrational troika” seriously. While Western political circles have thus far refrained from advancing clear positions with respect to the Eurasian Union, the academic and expert community has already commenced energetic discussion of assessing the prospects of neo-Eurasian integration.

Natalya A. Vasilyeva – dr hab., profesor w Katedrze Polityki Światowej, Wydział Stosunków Międzynarodowych Sankt-Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego

Maria L. Lagutina – dr, starszy wykładowca w Katedrze Polityki Światowej, Wydział Stosunków Międzynarodowych Sankt-Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego VARIA

Helena Giebień

Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś. Zarys problematyki

Początki powstawania organizacji społecznych na Białorusi przypadają na drugą połowę lat 80. XX w. Na fali polityki „pierestrojki” Michaiła Gorbaczowa zaczęła budzić się świadomość narodowa i etniczna mieszkańców ZSRR, w tym także Białorusi. Znalazło to m.in. wyraz w powoływaniu do życia narodowych organizacji, mających na celu „wskrzeszenie” języka i kultury białoruskiej. Po powstaniu Republiki Białoruś, w 1991 r., proces ten zintensyfi kował się: powstawały nowe partie polityczne oraz organizacje społeczne (także grup mniejszości narodowych i etnicznych), np. Białoruskie Zgromadzenie Katolickie, Stowarzyszenie Języka Białoruskiego, Związek Polaków na Białorusi. Po dojściu do władzy obecnego prezydenta Aleksandra Łukaszenki w 1994 r., sytuacja społeczno-polityczna zaczęła się zmieniać. Zamiast dalszej demokratyzacji życia prezydent kraju zaczął intensywnie budować pion władzy, w którym odgrywał i nadal odgrywa kluczową rolę. Prezydent jest głównym decydentem we wszystkich istotnych kwestiach w państwie. Umożliwiły mu to zmiany dokonane w Konstytucji (np. zniesienie liczby kadencji na stanowisku prezydenta, zwiększenie jego kompetencji), co sprawiło, że rola parlamentu i rządu jest margi- nalna1. Pod baczną obserwacją rządu białoruskiego pozostały struktury opozycji

1 W latach 1995-96 zostały przeprowadzone referenda, podczas których m.in. dokonano istotnych zmian w Konstytucji z 1994 r. Dzięki nim urzędujący prezydent uzyskał pełnię władzy. Zgodnie z nową ustawą zasadniczą prezydentowi została podporządkowana władza ustawo- dawcza, wykonawcza, sądy, prokuratura i wszystkie resorty siłowe. Zob. Рэспубліка Беларусь, http://www.president.gov.by/by/press39759.html (14 V 2007). Ze względu na umacniający się autorytaryzm prezydenta, coraz częstsze przypadki łamania praw i wolności obywateli, niede- mokratyczny charakter wyborów parlamentarnych, odmówiono Białorusi w 1995 r. wstąpie- nia do Rady Europy, na warunkach pełnoprawnego członka. W 1997 r. Białoruś pozbawio- no statusu specjalnego gościa w Radzie Europy. Praktycznie jedynym miejscem kontaktów i dialogu pozostawała konsultacyjno-obserwacyjna misja OBWE (od 1998 do 2002 r.), natomiast Biuro OBWE działało na Białorusi od 2003 do 2010 r. Po wyborach prezydenckich na Białorusi 19 XII 2010 r. Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (ODIHR) oraz 272 Helena Giebień oraz organizacji społecznych. Są one traktowane jako potencjalnie niebezpieczne środowiska, które mogą być wykorzystane do walki z władzą. Od 1997 r. warunki dla działalności trzeciego sektora na Białorusi są niesprzy- jające2. Przyczyna tkwi w stosunku władz do idei społeczeństwa obywatelskiego. Władza chce kontrolować wszelkie przejawy życia społeczno-politycznego, działalność partii politycznych, organizacji społecznych (charytatywnych, mniej- szości narodowych i etnicznych itp.). Obecne władze akceptują i sprzyjają rozwojowi tylko tych organizacji, które same, wzorem totalitarnego modelu czasów sowieckich, powołały do życia (np. Białoruskie Republikańskie Stowarzyszenie Młodzieży) lub te, które spełniają ich oczekiwania. Chociaż dzisiejszego reżimu autorytarnego na Białorusi nie można porównywać z reżimem totalitarnym okresu sowieckiego, to jednak stosunek białoruskich urzędników do organizacji spo- łecznych bazuje na zakorzenionym w ich świadomości totalitarnym postrzeganiu społeczeństwa. Nie ma tu miejsca dla prawdziwego społeczeństwa obywatelskiego. Znamienne jest to, że władze często nie akceptują danej organizacji nie ze względu na rodzaj jej działalności, lecz właśnie z uwagi na brak podporządkowa- nia się państwu3. Zasady funkcjonowania organizacji społecznych w Republice Białoruś regu- lują dokumenty prawne, m.in.: Konstytucja RB (z 1994 r. z dalszymi zmianami i uzupełnieniami); Kodeks Cywilny RB (z 7 XII 1998 r.); Ustawa RB „O organizacjach społecznych” (z 4 XI 1994 r. z dalszymi zmianami i uzupełnieniami); Ustawa RB „O państwowym wsparciu młodzieżowych i dziecięcych społecznych

Zgromadzenie Parlamentarne OBWE uznały, że wybory nie odpowiadały standardom tej organizacji. Białoruś podjęła wtedy decyzję o nieprzedłużeniu mandatu biura OBWE w Mińsku. Zob. Организация по безопасности и сотрудничеству в Европе, http://www.mfa.gov.by/ mulateral/organization/list/e853df6cdc5f5543.html (13 VII 2013); A. Komorowska, Biało- ruski trzeci sektor w więzieniu paragrafów, [w:] Raport o stanie kultury i niezależnych NGO w Białorusi, Lublin 2011, s. 186-194. 2 W 1997 r. powstało największe zrzeszenie białoruskiego trzeciego sektora – Zjednoczenie Pozarządowych Demokratycznych Organizacji Białorusi, w skład którego do roku 1999 wchodziło ok. 700 organizacji (w dniu dzisiejszym zrzesza ponad 300). Białoruskie władze od tamtego czasu dążą do poszerzenia i umocnienia kontroli nad trzecim sektorem, utrudniając a nawet wręcz uniemożliwiając funkcjonowanie wielu organizacjom. Zob. więcej: http://www. belngo.info. 3 W roku 2005 autorka niniejszego tekstu realizowała badania we współpracy z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie (pod kierunkiem profesor Iwony Kabzińskiej) w ramach projektu badawczego na temat: „Stosunki społeczne na pograniczach kulturowych w okresie transformacji ustrojowej. Przykład Białorusi”. Podczas badań autorka rozmawia- ła z działaczami trzeciego sektora, którzy niejednokrotnie wskazywali na utrudnienia w ich pracy wynikające z działań organów administracji państwowej (nieprzychylnych, niedbałych, bezpodstawnych), a także z obowiązujących uregulowań prawnych. Na ten temat zob. szerzej: I. Kabzińska, Między pragnieniem ideału a rzeczywistością. Polacy na Litwie, Białorusi i Ukra- inie w okresie transformacji systemowej przełomu XX i XXI stulecia, Warszawa 2009. Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 273 organizacji w Republice Białoruś” (z 9 XI 1999 r.); Ustawa RB „O republikań- skich państwowo-społecznych organizacjach” (z 19 VII 2006 r.); Ustawa RB „O mniejszościach narodowych w Republice Białoruś” (z 11 XI 1992 r. z póź- niejszymi zmianami i uzupełnieniami); Zarządzenie Prezydenta RB z 26 I 1999 r. nr 2 „O niektórych środkach skierowanych na uporządkowanie działalności partii politycznych, związków zawodowych oraz innych organizacji społecznych”; Dekret Prezydenta RB z 6 X 2006 r. nr 605 „O niektórych kwestiach państwowej rejestracji organizacji społecznych oraz ich związków (stowarzyszeń)”4. W art. 36 Konstytucji RB jest mowa o tym, że każdy obywatel ma prawo do wolności zrzeszania się. Z jednej strony bierze się pod uwagę prawo do stowarzyszania się na zasadzie wspólnoty interesów, dla realizacji wytyczonych celów, z drugiej – prawo obywatela do obrony (odzyskania) jego praw, wolności oraz uzasadnionych inte- resów na drodze zjednoczenia wysiłków z innymi ludźmi. W ustawodawstwie białoruskim, w przeciwieństwie np. do ustawodawstwa polskiego, nie fi guruje nazwa „organizacje pozarządowe”5. Są one defi niowane jako „zjednoczenia społeczne”/„organizacje społeczne”. Według Ustawy RB „O organizacjach społecznych” (art. 1) są to dobrowolne stowarzyszenia obywateli, którzy zjednoczyli się na zasadzie wspólnoty interesów w celu wspólnej realizacji praw obywatelskich, społecznych, kulturowych i innych, działające w zgodzie z obowią- zującym prawem. Kodeks Cywilny RB (art. 117) defi niuje organizacje społeczne jako dobrowolne stowarzyszenia obywateli połączonych wspólnym celem realizacji własnych potrzeb duchowych i innych potrzeb niematerialnych w zgodzie z obowiązującym prawem. Związkiem (stowarzyszeniem) organizacji społecznych (dalej: związek) jest dobrowolne zjednoczenie organizacji społecznych, powstałe

4 Na Białorusi funkcjonują liczne przepisy (ustawy, dekrety i zarządzenia prezydenckie, regulacje rządowe itp.) związane z działalnością trzeciego sektora. Ponad 200 aktów prawnych i decyzji lokalnych władz odnosi się do organizacji społecznych. Uchwalono natomiast zaledwie kilka aktów prawnych, które bezpośrednio odnoszą się do organizacji pozarządowych i regulujących ich funkcjonowanie w Republice Białoruś. Największym źródłem regulacji, mających zastosowanie do wszystkich osób prawnych, są kodeksy (cywilny, pracy itd.). Para- doksem jest, że liczne przepisy odnoszące się do organizacji pozarządowych, pomijają wiele kluczowych zagadnień niezbędnych dla sprawnego funkcjonowania tych podmiotów. Zob.: Podstawy prawne funkcjonowania partii politycznych i organizacji pozarządowych, [w:] Raport o stanie kultury i niezależnych NGO w Białorusi, Lublin 2011, s. 163-176. Т. А. Кузьменкова, Третий Сектор в Беларуси: проблемы становления и развития, Мозырь 2004. 5 Ustawa z 24 IV 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, art. 3, ust. 2. Według ustawy organizacjami pozarządowymi są, niebędące jednostkami sektora fi nansów publicznych, w rozumieniu przepisów o fi nansach publicznych, i niedziałające w celu osią- gnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nie posiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4.: Prze- pisów działu II nie stosuje się do: partii politycznych; związków zawodowych i organizacji pracodawców; samorządów zawodowych; fundacji, których jedynym fundatorem jest Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego (…). 274 Helena Giebień na podstawie umowy założycielskiej pomiędzy nimi w celu koordynowania ich działalności statutowej, reprezentowania oraz obrony wspólnych interesów, za- gwarantowanych przez prawo. Organizacje społeczne oraz związki są przedsię- wzięciami niekomercyjnymi. Przepisów niniejszej ustawy nie stosuje się do partii politycznych, związków zawodowych, organizacji religijnych, ich związków (stowarzyszeń), republikańskich organizacji państwowo-społecznych, organów społecznych samorządów terytorialnych oraz innych organizacji społecznych, których zasady powstawania i działalności są regulowane odpowiednimi aktami prawnymi6. Wszystkie organizacje społeczne (również partie polityczne i ruchy społeczne) muszą być zarejestrowane w Ministerstwie Sprawiedliwości. Działal- ność jakichkolwiek niezarejestrowanych organizacji na terytorium kraju, w świe- tle prawa, jest zakazana i karana7. Biorąc pod uwagę kontekst, w jakim działają organizacje na Wschodzie, w tym – na Białorusi, określenie „organizacje społeczne” jest bardziej odpowiednie niż termin „organizacje pozarządowe”. Decyduje o tym przede wszystkim charakter organizacji, które działają w sposób niesformalizowany (np. brak stałej siedziby, braki w dokumentacji), żywiołowy (działanie od projektu do projektu), stricte społeczny (nieraz pomimo długiego okresu braku fi nansowania podejmowane są lokalne akcje, które zapewniają ciągłość funkcjonowania). Biorąc powyższe pod uwagę, można mówić o społeczności bardziej skupiającej się wokół pewnych działań, niż o zorganizowanych instytucjach, wykonujących określone zadania. Przymiotnik „pozarządowy” – w opinii Marka Młynarczyka i Pawła Prokopa – bardziej podkreśla instytucjonalny niż społeczny charakter organizacji (łączy się on z faktem przejmowania określonych zadań publicznych; „samowystarczalno- ścią” w działaniu)8. Na Białorusi organizacje mają właśnie taki, bardziej społeczny niż sformalizowany wymiar działalności. Główną przyczyną tego stanu rzeczy są utrudnienia w dokonaniu rejestracji organizacji o charakterze NGO, wobec któ- rych państwo wysuwa szereg trudnych do spełnienia warunków. Białoruskie organizacje społeczne (formalnie pozarządowe i niekomercyjne) można podzielić na pięć grup9. Pierwszą reprezentują prorządowe NGOs (governmental NGOs, GoNGOs), powstałe z inicjatywy i przy wsparciu państwa. Ich celem jest popieranie ofi cjalnego kierunku politycznego oraz ustanowienie pań-

6 Закон Республики Беларусь „Об общественных объединениях” 4 X 1994 r. Nr 3254-XII, http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=v19403254&p2=%7BNRPA%7D (10 I 2013). 7 Zob. szerzej: Грамадзкая кампанія “Стоп 193.1!”, http://belngo.info/ngo/better (11 II 2013). 8 М. Млынарчык, П. Пракоп, Характарыстыка грамадзкіх арганізацый на Ўсходзе, [w:] Даклад аб стане незалежнай культуры і НДА ў Беларусі, Lublin 2011, s. 201-202. 9 Za kryterium klasyfi kacji NGO posłużyły podmioty, które tworzyły organizacje społeczne (tzw. background). Zob. В. Чернов, Третий сектор в Беларуси: эволюция, современное состояние и перспективы развития, „Wieder Europe Review” [oсень] 2007, Т. 4. № 4 (14), http://review.w-europe.org/14/2.html (15 II 2013). Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 275 stwowej kontroli nad różnymi obszarami życia publicznego. GoNGOs są w pełni kontrolowane przez państwo, natomiast w zamian otrzymują wsparcie fi nansowe, uprzywilejowaną pozycję wśród innych NGOs (np. obniżone podatki). Należą do nich m.in.: Białoruski Republikański Związek Młodzieży, republikańska państwo- wo-społeczna organizacja Białoruskie Społeczeństwo „Wiedza”, Związek Polaków na Białorusi, na czele z przewodniczącym Mieczysławem Łysym, wspierany przez władze białoruskie (otrzymuje on dofi nansowanie na działalność statutową od władz państwowych oraz znajduje się pod nieustanną kontrolą). Do drugiej grupy (zanikającej) należy część byłych sowieckich prorządo- wych organizacji społecznych, które przekształciły się w autonomiczne stowarzyszenia. Cechuje je dążenie do samodzielnego organizowania i przedstawiania własnych interesów (postGoNGOs). Do tej kategorii należały np.: Białoruska Fe- deracja Związków Zawodowych, Białoruski Związek Młodzieży, współcześnie natomiast do postGoNGOs można zakwalifi kować Białoruskie Stowarzyszenie Inwalidów10. Trzecią grupę (także zanikającą) stanowią organizacje utworzone przez zagranicznych darczyńców pozarządowych, których przedstawicielstwa znajdują się na Białorusi (DoNGOs). Głównym zadaniem tych organizacji jest wspieranie gospodarki rynkowej, budowanie społeczeństwa obywatelskiego, demokracji oraz państwa prawa. Do tej kategorii należały takie organizacje, jak: Fundacja Sorosa, Biuro Counterpart-Belarus, przedstawicielstwo Fundacji Euroazja, Fundacja im. F. Eberta (w 2012 r. władze białoruskie nie przedłużyły zgody na jej działanie). Do nielicznych nadal działających organizacji należą m.in.: przedstawicielstwo ISAR oraz przedstawicielstwo programu TASIS. Czwartą grupę reprezentują propartyjne NGOs, utworzone przez partie polityczne, ruchy lub ich przedstawicieli, mające m.in. na celu pozyskanie zwolen- ników danej partii, aktywizację życia politycznego (part NGOs). Większość bia- łoruskich part NGOs jest zorientowana prodemokratycznie oraz proeuropejsko; zazwyczaj nie posiadają ofi cjalnej rejestracji (czyli działają nielegalnie w świetle prawa białoruskiego). W większym lub mniejszym stopniu zależą one od ich politycznych założycieli. Do wspomnianej kategorii należą m.in.: Młodzi Demokra- ci, Młodzież BNF, Młodzi Socjaldemokraci – Młoda Wspólnota, Młody Front, Młoda Białoruś. Piąta grupa to organizacje pozarządowe, które powstały z oddolnej inicjatywy obywateli. Są to dobrowolne i samodzielnie zarządzane stowarzyszenia (grass roots NGOs), które zajmują się m.in. kwestiami praw człowieka, wybranymi aspektami spraw politycznych, oświatą, nauką, kulturą, ekologią, służbą zdrowia, rehabilita- cją społeczną, samorządami, sportem, obroną praw mniejszości, etc. Duża część tych organizacji nie posiada ofi cjalnej rejestracji w Ministerstwie Sprawiedliwości,

10 В. Чернов, Третий сектор в Беларуси…, op.cit. 276 Helena Giebień pomimo wielokrotnych prób jej uzyskania, działa więc w ukryciu pod groźbą po- niesienia kary za nielegalną działalność. Należy podkreślić, że autentyczny trzeci sektor na Białorusi stanowią wspomniane wyżej grass roots NGOs a także part NGOs, ze względu na spontaniczną, oddolną inicjatywę ich powołania do życia i dążenia do zachowania niezależności od wpływów władzy. W rozwoju i działalności organizacji społecznych (pozarządowych) na Biało- rusi typu grass roots oraz part NGOs, można wydzielić trzy okresy11: 1) druga połowa lat 80. XX w. do 1991 r. – powstanie „organizacji nieformalnych” jako oddolna inicjatywa obywateli, upolitycznienie tych organizacji na tle kryzysu sowieckiego systemu korporacjonizmu; 2) lata 1991-96 – odpolitycznienie trzeciego sektora oraz „formalizacja”, sta- nowienie pluralistycznego modelu reprezentacji interesów; 3) od 1997 r. do dziś – dezintegracja trzeciego sektora oraz ponowne upolitycznienie, rekonstrukcja systemu korporacjonizmu grup interesów. Pod koniec lat 70. XX w. zaczęła wzrastać wśród młodzieży białoruskiej, szczególnie w kręgach akademickich, świadomość narodowa. Powstały pierwsze organizacje, które swoją działalność skierowały na badania języka białoruskie- go i narodowego dziedzictwa kultury. W 1980 r. powstała pierwsza organizacja społeczna Białoruska Dramatyczna Pracownia Śpiewu – Беларуская сьпеўная драматычная майстроўня (działała do 1984 r.). W 1984 r. powołano do życia Towarzystwo Szkoły Białoruskiej; dążyło ono do przywrócenia białoruskiemu statusu języka państwowego. W latach 1985-86 w większości dużych miast powstały nowe białoruskie organizacje młodzieżowe (kluby). Skoncentrowały się one na realizacji zadań kulturalno-oświatowych oraz działalności twórczej. Do najbardziej znanych organizacji młodzieżowych należały: miński klub Tałaka, grodzień- ski – Pochodnia, republikańska organizacja młodych literatów Tutejszyja. Cechą charakterystyczną ruchu młodzieżowego było akcentowanie tożsamości/identyfi kacji białoruskiej, która znalazła wyraz w powszechnym używaniu języka biało- ruskiego w każdym przejawie życia codziennego, podczas posiedzeń, mityngów itp. Szczególną uwagę przywiązywano do znajomości narodowej historii i kultury. W tym okresie zaktywizowała się także grupa starszego pokolenia inteligencji białoruskiej. Naukowcy i pisarze wysłali list do M. S. Gorbaczowa, w którym naświetlili tragiczną sytuację języka białoruskiego w społeczeństwie. Treść listu ujawniła prawdę o sytuacji języka w państwie i tym samym postawiła twórców listu w wyraźniej opozycji do rządzących. Podjęte przez władze próby udowodnienia „centrali” (czyli władzom w Moskwie), że informacja jest nieprawdziwa doprowadziły do otwartego konfl iktu między aparatem partyjnym a narodową inteligencją. Palące problemy ekologiczne i narodowo-kulturalne ujrzały świa-

11 Zgadzamy się z zaproponowanym przez W. Czernowa podziałem na okresy rozwoju i działal- ności trzeciego sektora na Białorusi. Zob. В. Чернов, Третий сектор в Беларуси…, op.cit. Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 277 tło dzienne, nie były już tajemnicą państwową (ujawniono np. szczegóły awarii w elektrowni atomowej w Czarnobylu). O problemach tych pisał m.in. tygodnik „Literatura i Sztuka” („Літаратура і Мастацтва”) – pierwsze i przez długi czas jedyne pismo wydawane w duchu przebudowy12. Wiosną 1987 r. po raz pierwszy dały o sobie znać ruchy narodowe, powstają- ce jako samodzielne siły społeczne, zdolne wywierać znaczący wpływ na rozwój procesów demokratycznych w Republice. Katalizatorem zdecydowanych działań społeczeństwa (podobnie jak w innych regionach ZSRR, np. Estonii, Armenii) były problemy ekologiczne. Powstała wówczas groźba zatopienia terenów lęgo- wych Zachodniej Dźwiny w związku z budową elektrowni wodnej na Łotwie. Młodzież białoruska i łotewska wspólnie urządzały demonstracje przeciwko temu przedsięwzięciu. W prasie ukazywały się artykuły naświetlające problem, naukowcy zwracali się w tej sprawie do organów partyjnych i państwowych. Tak zmasowany protest przeciwko budowie elektrowni zaskoczył władze, które, chcąc pokazać, iż działają w duchu przebudowy, podtrzymywały oddolną inicjatywę społeczną. Budowa elektrowni została wstrzymana. Aktywność grup młodzieżowych stopniowo zaczęła rosnąć w siłę i zdobywać coraz większą popularność. W społeczeństwie białoruskim właśnie ta część samodzielnych organizacji była postrzegana jako „organizacje nieformalne”. Jesienią 1987 r. odbył się pierwszy w historii sowieckiej Białorusi nieformalny mi tyng-requiem „Dziady”, poświęcony pamięci ofi ar zbrodni stalinowskich. W ślad za tym wydarzeniem w ofi cjalnej prasie ukazał się szereg krytycznych artykułów, któ- re ujawniły negatywny stosunek kierownictwa Republiki do ruchu społecznego. Znamiennym było, iż organizacje „nieformalne” miały zablokowany dostęp do massmediów, co świadczyło o fasadowości wcielanych w życie zasad pierestrojki – demokratyzacji i pluralizmu. Uzyskanie poparcia dla młodzieżowych organizacji od przedstawicieli starszego pokolenia trochę uspokoiło sytuację i panujące nastroje. Władze próbowały uzyskać całkowitą kontrolę nad młodzieżowymi ruchami narodowymi za pośrednictwem Komsomołu. W tym celu zorganizowano walny zjazd młodzieżowych organizacji pod Mińskiem. Podczas zjazdu zrozu- miano jednak, że podporządkowanie nieformalnych ruchów młodzieży Komso- mołowi nie jest już możliwe. Po raz pierwszy zostały ogłoszone cele i zadania ruchu. Najwięcej uwagi udzielono kwestiom zachowania i rozwoju języka biało- ruskiego oraz kultury narodowej, utworzenia białoruskich szkół i klas, sytuacji ekologicznej. Sprawy polityczne pozostały na drugim planie. Rozpatrywane były jedynie kwestie praktycznej realizacji zasad konstytucyjnych, dotyczących wolno- ści zebrań, mityngów, pochodów, etc.

12 Zob. Л.В. Терешкович, Общественные движения в современной Белоруссии: краткий комментарий к документам, [w:] Гражданские движения в Белоруссии. Документы и материалы 1986-1991, Москва 1991, s. 9-35. 278 Helena Giebień

Znaczącym wydarzeniem w historii ruchu młodzieżowego był, zorganizowa- ny w marcu 1988 r., wiec poświęcony obronie ocalałych pomników architektury Mińska, zagrożonych zburzeniem w związku z budową metra. W państwowych massmediach wiec został oceniony skrajnie negatywnie, nie było miejsca na przeprowadzenie konstruktywnego dialogu. Władze państwowe postanowiły wszelkimi dostępnymi sposobami, w warunkach trwającej pierestrojki, stłamsić ruch społeczny. Jako wyraz walki z niepożądanym i niepokornym „elementem” przyjęto pierwsze w ZSRR antydemokratyczne postanowienie o zasadach organizowania wieców i manifestacji. W nowych realiach prawnych, w maju 1988 r., odbył się pochód ekologiczny „Żywa Prypieć”, skierowany przeciw bezmyśl- nemu przeprowadzeniu zakrojonych na szeroką skalę prac melioracyjnych na Polesiu. W tym samym roku istotne miejsce w działalności ruchu zajęła kwestia ujawnienia zbrodni stalinowskich. Na fali odkrycia miejsca masowej zbrodni z lat 30. i początku lat 40. XX w., w Kuropatach pod Mińskiem, oraz upublicz- nienia faktów związanych z tą zbrodnią powstał „Komitet 58”. Przyświecała mu idea dalszego ujawnienia przestępstw okresu totalitaryzmu, uwiecznie- nia pamięci ofi ar. W tym celu m.in. powstała wielopokoleniowa organizacja Martyrolog Białorusi, związana z Komitetem, mająca charakter historyczno- -oświatowy13. W drugiej połowie 1988 r. nasiliły się procesy organizacyjnej konsolidacji ruchu białoruskiego. Powstała idea powołania Narodowego Frontu na Białorusi, którą wsparli nie tylko aktywni członkowie ruchu narodowego, lecz także innych oddolnych grup „nieformalnych”. Kierownictwo partii było poważnie zaniepoko- jone faktem, iż powołaniu masowych ruchów narodowych towarzyszyła zmiana liderów partyjnych, dlatego odniosło się do powyższej idei skrajnie negatywnie. Polaryzacja poglądów społecznych doprowadziła do otwartej konfrontacji mię- dzy elitą rządzącą a ruchem narodowo-demokratycznym. Dnia 19 X 1988 r., podczas konferencji założycielskiej organizacji Martyrolog Białorusi, został utworzony komitet organizacyjny Białoruskiego Narodowego Frontu „Odrodzenie”. Front połączył w swoich szeregach przedstawicieli inteligencji naukowej i twórczej, re- prezentujących różnorodne poglądy polityczne. Organizacje narodowo-demokratyczne były krytykowane w massmediach. Kolejny konfl ikt między organizacjami narodowo-demokratycznymi a kierownictwem państwa wywołał, wydany przez władze sowieckiej Białorusi, zakaz przeprowadzenia wiecu-requiem „Dziady” w Mińsku (30 X 1988 r.). Umożliwił on rozprawę z aktywistami ruchu narodowego. Środowiska demokratyczne wielokrotnie, bezskutecznie, zwracały się w tej sprawie do władz republikańskich i centralnych, prosząc o ofi cjalną ocenę wydarzeń. Brak wyjaśnień można było odczytać jako niemą zmowę elit rządzących przeciwko ruchom demokratycznym.

13 Ibidem. Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 279

Sprzyjało to także dalszej eskalacji konfrontacji między rządem białoruskim a ruchem demokratycznym. Podejmowane przez Front próby mające na celu nawiązanie konstruktywnego dialogu z władzami spełzły na niczym. W tak niesprzyjającej sytuacji ukształto- wała się, nie mająca odpowiedników w żadnej innej republice, tradycja zjazdów organizacji narodowych na „emigracji wewnętrznej” – w Litwie (jest ona kon- tynuowana współcześnie; Litwa jest nadal przychylna organizacjom i uczelniom nieuznawanym na Białorusi ze względu na swój demokratyczny, proeuropejski charakter). W styczniu 1989 r. w Wilnie odbył się drugi walny zjazd młodzieżo- wego ruchu narodowego, który uchwalił powołanie do życia Konfederacji jako części składowej Frontu Narodowego14. W 1989 r., w okresie wiosenno-letnim, trwało intensywne formowanie się licznych, niezależnych organizacji społecznych. Zarówno w ruchu narodowym, jak i – ogólnie – społecznym, prym wiódł Białoruski Narodowy Front (BNF). Zjazd założycielski tej organizacji miał miejsce 25-26 VI 1989 r. w Wilnie, przy wsparciu litewskiej organizacji „Sajudis”. Głównym celem Frontu było odrodzenie narodu białoruskiego oraz zjednoczenie procesów demokratyzacji w republice. BNF stawiał sobie także za cel ochronę środowiska naturalnego, zachowanie zdrowia i genetycznych zasobów ludności kraju, pomoc ofi arom dotkniętym skutkami katastrofy czarnobylskiej. Prawie w tym samym czasie zostały powołane do życia inne organizacje spo- łeczne, takie jak: Białoruski Związek Ekologiczny i Stowarzyszenie Języka Biało- ruskiego im. F. Skoryny. Były one mniej upolitycznione niż BNF, co sprzyjało na- pływowi szerokich rzeszy inteligencji nie popierającej politycznego radykalizmu liderów Frontu Narodowego, dążącej do osiągnięcia swoich celów bez wchodze- nia w konfl ikt z kierownictwem partyjnym. Organizacje te były ofi cjalnie zarejestrowane, miały więc możliwość legalnej działalności. Aktywiści BNF wzięli udział w tworzeniu wielu innych „wyspecjalizowanych” organizacji: Białoruskiego Wiedeńskiego Komitetu Praw Człowieka, Komitetu „Dzieci Czarnobyla”, Białoruskiego Sojuszu Rolników, Sojuszu Pracy Białorusi oraz różnych organizacji narodowo-chrześcijańskich. Najbardziej aktywnie dzia- łał Sojusz Pracy, organizacja mająca charakter niezależnego związku zawodowe- go, która zdobyła popularność wśród pracowników wykwalifi kowanych. Mimo na wpół legalnego charakteru działalności większości organizacji narodowo-demokratycznych, ich wpływ, pod koniec 1989 r., znacząco wzrósł. Było to bezpośrednio związane z przeprowadzeniem szeregu akcji poświęconych skut- kom katastrofy czarnobylskiej. Społeczeństwu uświadamiano, że prawdziwe rozmiary tej katastrofy są umiejętnie ukrywane, a wysiłki skierowane na likwidację szkód są niewystarczające, czy wręcz bezużyteczne. Najbardziej znaczącą akcją

14 Ibidem, s. 17-21. 280 Helena Giebień była, zakrojona na wielką skalę, manifestacja „Czarnobylska droga”, która odbyła się 30 IX 1989 r. w Mińsku. Akcja ta wymusiła na ówczesnych członkach Rady Najwyższej BSRR przyjęcie pierwszego w całym Związku Radzieckim krajowe- go programu dotyczącego likwidacji skutków katastrofy czarnobylskiej, łącznie z przesiedleniem ludności ze skażonych terenów15. Rozwój procesów odrodzenia narodowego na Białorusi sprzyjał pobudze- niu społecznej aktywności przedstawicieli innych narodów i grup etnicznych (w 1989 r. stanowili oni 22,6% mieszkańców Republiki). W latach 1987-88 po- wstały pierwsze organizacje społeczne żydowskie, polskie i poleskie o profi lu kulturalno-oświatowym (np. w czerwcu 1990 r. powołano do życia Związek Polaków Białorusi). W latach 1989-91 powstały stowarzyszenia tatarskie, ukraińskie, rosyjskie, ormiańskie i azerskie (np. społeczna organizacja kulturowo-oświatowa Ormian „Ajastan”, społeczna organizacja Tatarów – „Zikr ul-Kitab”, Ukraińców – „Watra”). W latach 90. XX w. powołano do życia wiele nowych organizacji politycznych i społecznych: Białoruskie Zgromadzenie Katolickie, Partia Wolności Białorusi, Narodowo-Demokratyczna Partia Białorusi, Białoruska Społeczno-Demokra- tyczna Hromada (BSDH), Chrześcijańsko-Demokratyczny Związek Białorusi (ChDSB), Białoruski Narodowy Front, Białoruski Związek Ekologiczny, Stowa- rzyszenie Języka Białoruskiego. BSDH i ChDSB stworzyły organizacyjne podstawy białoruskiego ruchu narodowo-demokratycznego. Szczególnie ważną rolę w konsolidacji sił narodowo-demokratycznych w kraju odegrał w tym okresie BNF. Upolitycznienie „nieformalnych” organizacji przyczyniło się do obalenia reżi- mu komunistycznego oraz zapoczątkowania demokratyzacji społeczeństwa. Po upadku reżimu komunistycznego w ZSRR organizacje pozarządowe weszły w drugi okres rozwoju. Państwa związkowe uzyskały niepodległość. W 1994 r. na Białorusi została przyjęta ustawa „O organizacjach społecznych”, dzięki której powstałe i powstające organizacje mogły ofi cjalnie zarejestrować swoją działal- ność; organizacje „nieformalne” uzyskały status formalnych. Sprzyjający klimat polityczny w Republice pozytywnie wpłynął na rozwój trzeciego sektora i jego odpolitycznienie. Według danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości, liczba zarejestrowanych NGOs w roku 1990 wynosiła dwadzieścia cztery, natomiast pod koniec 1995 r. – prawie tysiąc16. W tym okresie nastąpiła specjalizacja NGOs w wybranych sferach działalno- ści (np. pomoc dzieciom dotkniętym skutkami katastrofy czarnobylskiej, pomoc prawna w dochodzeniu swoich praw). Zdobyte przez organizacje pozarządowe doświadczenia w danej dziedzinie pozwalały bardziej skutecznie zająć się roz-

15 Ibidem, s. 25. 16 В. Чернов, Третий сектор в Беларуси…, op.cit. Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 281 wiązywaniem problemów. Organizacje te zdobywały coraz większe zaufanie społeczeństwa, cieszyły się i nadal cieszą się autorytetem. Należą do nich m.in.: Fundacja Dzieciom Czarnobyla, Analityczne Centrum „Strategia”, Niezależny Instytut Badań Społeczno-Ekonomicznych i Politycznych, Fundacja im. Lwa Sa- piehy, Centrum Obrony Praw Człowieka „Wiosna”. W tym okresie powstały także organizacje korzystające z doświadczeń zagranicznych NGOs, np.: Związek Skau- tów Białoruskich, Stowarzyszenie Klubów UNESCO, Zjednoczona Droga, Next Stop – New Life, Białoruski Komitet Helsiński. Wzrosła także liczba niezależnych organizacji młodzieżowych. Klimat polityczny w tym okresie sprzyjał ustabilizowaniu się części białoru- skich NGOs. Były one wyraźnie zorientowane na obronę swoich racji, a także na wsparcie i obronę interesów społeczeństwa. Ustabilizowanie się organizacji pozarządowych znalazło wyraz przede wszystkim w wytyczeniu wyraźnych i, co istotne, długoterminowych celów, planowości w działaniu oraz odpowiedzialno- ści za realizację wyznaczonych zadań. Istotną rolę w umocnieniu tych organizacji odegrała fi nansowa i techniczna pomoc ze strony międzynarodowych donato- rów. Pomocna była również przekazywana przez nich wiedza i doświadczenie. Sprzyjające warunki społeczno-polityczne przyczyniły się do rozpoczęcia procesu odpolitycznienia NGOs. Trzeci sektor mógł skoncentrować wysiłki na realizacji celów i zadań statutowych, bez konieczności prowadzenia walki politycznej, jaka miała miejsce w pierwszym okresie działalności trzeciego sektora. NGOs zajęły się przede wszystkim działalnością ekologiczną, naukowo-badawczą, oświatową i informacyjną, poświęcały także wiele uwagi ofi arom Czarnobyla, okazując im wymierną pomoc i wsparcie. W większości przypadków relacje trzeciego sektora z władzami, szczególnie na poziomie lokalnym, zaczęły się układać pomyślnie. Dialog i zrozumienie stron przynosiły społeczeństwu wymierne korzyści. Zamiast korporacjonizmu grup in- teresów zaczął wytwarzać się model pluralistyczny z elementami neokorporacjo- nizmu17. Pojawiła się możliwość prowadzenia zdrowej rywalizacji między grupami interesów, które potrafi ły efektywnie wpływać na instytucje władzy publicznej oraz równoważyć żądania względem siebie (np. niezależne związki zawodowe, stowarzyszenia przedsiębiorców). Zwiększająca się liczba rywalizujących ze sobą grup interesów miała w przyszłości doprowadzić do powstania rozbudowanego systemu kontroli i przeciwwagi, który uratowałby społeczeństwo przed widmem dyktatu jakiejkolwiek grupy interesów. Działalność NGOs w sprzyjających warunkach z biegiem czasu umożliwiała utrwalenie ich pozycji w życiu społeczno- politycznym kraju, sprzyjała rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego. Trzeci etap rozwoju i działalności białoruskich NGOs rozpoczął się pod koniec 1996 r. i trwa do dziś. Wspomniane już zmiany ustrojowo-polityczne niekorzystnie

17 Ibidem. 282 Helena Giebień wpłynęły na działalność organizacji pozarządowych. Władze postanowiły rozsze- rzyć strefę swoich wpływów w społeczeństwie, m.in. przez podporządkowanie sobie trzeciego sektora, pełnej jego kontroli i narzucanie swoich racji. Niezależne organizacje pozarządowe spotkały się z wieloma utrudnieniami, które zmusiły je do rozpoczęcia walki o egzystencję w niesprzyjających warunkach społeczno- -politycznych. Dążenie władz do podporządkowania swoim interesom trzeciego sektora z jednej strony, prowadzi do ograniczania możliwości publicznej działalności niezależnych NGOs, odsunięcia na margines życia społecznego najbardziej roz- winiętych, cieszących się w społeczeństwie autorytetem, organizacji niezależnych, w tym – organizacji społecznych mniejszości narodowych, np. Związku Pola- ków na Białorusi, lub ich likwidacji. Z drugiej strony, władze dążą do tworzenia i umocnienia prorządowych NGOs, organizacji państwowo-społecznych, które mają promować i wcielać w życie politykę państwa w określonych kręgach spo- łecznych (np. wśród młodzieży). Ustawodawstwo Białorusi w zakresie trzeciego sektora przede wszystkim ogranicza funkcjonowanie organizacji niezależnych, tworzy nieprzychylne administracyjno-biurokratyczne ramy działalności. W takiej atmosferze tworzą się quasi-społeczne organizacje interesu, które w zamian za wsparcie polityczne otrzymują dostęp do państwowych zasobów oraz monopol na reprezentowanie interesów określonych warstw społecznych18. Do takiego typu organizacji należy m.in. Białoruskie Republikańskie Stowarzyszenie Młodzieży, które stanowi wygodne narzędzie do propagowania obecnej polityki, ideologii państwowej19 wśród młodzieży. BRSM bierze udział praktycznie w każdej akcji zorganizowanej przez władze państwowe – wybory prezydenckie (nawoływanie do głosowania za A. Łukaszenko), referenda, wiece itp. Stowarzyszenie, działając pod patronatem państwa, stara się podporządkować sobie inne organizacje mło- dzieżowe i inicjatywy w kraju20. W Republice Białoruś możemy współcześnie obserwować kształtowanie się systemu korporacjonizmu grup interesów o charakterze autorytarnym. Jak już zo- stało podkreślone, władza (pion prezydencki) dąży do tworzenia siatki GoNGOs oraz mechanizmów korporacjonizmu państwowego, które mają wspomóc elitę rządzącą w utrzymaniu kontroli nad społeczeństwem. W tym celu m.in. została uchwalona Ustawa RB „O republikańskich organizacjach państwowo-społecz- nych” z 19 VII 2006 r., w której jest mowa o kluczowym zadaniu pseudospołecz-

18 Ibidem. 19 O ideologii państwowej Białorusi szczegółowo pisze Z. J. Winnicki w swojej monografi i pt. Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna, Wrocław 2013. 20 Zob. В. Г. Голованов, О. Л. Слижевский, Общественные объединения Беларуси: резуль- таты работы и достижения, Мозырь 2010. Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 283 nego charakteru GoNGOs – organizacja taka powstaje w celu realizacji powierzo- nych jej zadań, istotnych z punktu widzenia państwa21. Zgodnie z Ustawą RB „O organizacjach społecznych” (art. 3) na Białorusi po- wstają i działają następujące organizacje społeczne: 1) międzynarodowe [wymóg: nie mniej niż 10 założycieli (członków) z Białorusi i nie mniej niż po 3 założycieli (członków) ze strony jednego lub kilku innych państw, a także obecność na terenie tych państw struktur organizacyjnych tego zjednoczenia]; 2) krajowe [nie mniej niż po 10 założycieli (członków) z większości województw RB oraz miasta Mińsk]; 3) lokalne [nie mniej niż 10 założycieli (członków) z większości jednostek administracyjno-terytorialnych obszarów, na których będzie prowadzona działalność tej organizacji społecznej]. W art. 8 Ustawy zostały wyszczególnione społeczne organizacje młodzieżowe. Do powołania takiej organizacji potrzeb- ne jest nie mniej niż 2/3 ogólnej liczby założycieli-członków (do 31 roku życia). Ustawowa działalność organizacji młodzieżowych powinna być ukierunkowana na budowę narodowej identyfi kacji oraz wszechstronny rozwój młodzieży. Wspo- mniano w Ustawie również o organizacjach dziecięcych. Organizacje te powinny się składać z dzieci do lat 18, których liczba nie może stanowić mniej niż 2/3 ogólnej liczby członków. Statutowa działalność organizacji powinna mieć na celu wszechstronny rozwój dzieci oraz budowę narodowej identyfi kacji. Członkami tych organizacji mogą być osoby, które ukończyły 16 rok życia22. Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości RB, 1 I 2012 r. zarejestrowanych było 37 stowarzyszeń zawodowych, 22 992 organizacji związkowych i 2402 organizacji społecznych, w tym 230 międzynarodowych, 682 krajowych i 1490 lokalnych. Zarejestrowano 36 875 struktur instytucjonalnych organizacji społecz- nych. Ponadto, 27 związków (stowarzyszeń) organizacji społecznych, 119 fundacji (11 międzynarodowych, 5 krajowych i 103 lokalne). Dnia 1 I 2013 r. natomiast na Białorusi zarejestrowano 37 stowarzyszeń zawodowych, 22 971 organizacji

21 Закон „О республиканских государственно-общественных объединениях” 19 VII 2006 г., № 150-З, http://pravo.by/main.aspx?guid=3871&p0=h10600150&p2=%7BNRPA%7D (12 VIII 2013). Nowelizacja innych dokumentów prawnych właściwie ma na celu coraz więk- sze ograniczenie NGO. Tak, w 2005 r. został nowelizowany Kodeks Karny RB. Dodano art. 193-1 zatytułowany „Nielegalne zakładanie organizacji społecznej, związku wyznaniowego lub fundacji, lub udział w ich działalności”. Przewiduje on karę grzywny lub pozbawienia wol- ności do lat dwóch za uczestnictwo w działalności niezarejestrowanych partii politycznych, innych organizacji społecznych, związków wyznaniowych lub fundacji (niezależnie od ich celów i rodzaju działalności). W dniu 1 V 2011 r., organizacje praw człowieka nagłośniły, że w latach 2006-2009 na podstawie art. 193-1 uznano za winne 18 osób. Prokuratura wydała szereg upomnień dla członków likwidowanych i niezarejestrowanych organizacji pozarzą- dowych, w których żądała zaprzestania nielegalnej działalności na rzecz nierejestrowanych organizacji i groziła postępowaniem karnym na podstawie art. 193-1. Nadzieje, złudzenia, perspektywy. Społeczeństwo białoruskie 2007, Warszawa-Mińsk 2007. 22 Закон Республики Беларусь „Об общественных объединениях”, op.cit. 284 Helena Giebień związkowych, 2477 organizacji społecznych, w tym 229 międzynarodowych, 688 krajowych i 1560 lokalnych. Zarejestrowano 38 089 struktur instytucjonalnych organizacji społecznych. Oprócz tego 31 związków (stowarzyszeń) organizacji społecznych, 139 fundacji (13 międzynarodowych, 5 krajowych i 121 lokalnych). Według kierunków działalności zarejestrowano następujące organizacje społeczne: 626 organizacji sportowych i fi tness, 401 organizacji charytatywnych, 248 organizacji młodzieżowych (w tym 29 organizacji dziecięcych), 220 organizacji edukacyjnych, kulturalnych, rekreacyjnych, edukacyjnych, 112 organizacji społecznych zajmujących się mniejszościami etnicznymi, 85 zajmujących się weteranami wojskowymi i weteranami pracy, 84 organizacji naukowo-technicznych, 68 organizacji społecznych zajmujących się ochroną środowiska oraz zabytków historii i kultury, 49 organizacji twórców, 30 organizacji kobiecych oraz inne23. Jak widać z poniższej tabeli, liczba nowo zarejestrowanych NGOs oraz łączna ich liczba na Białorusi w ciągu dekady znacząco nie wzrosła. Jak już wspomniano, powstawaniu i rozwojowi niezależnych organizacji pozarządowych nie sprzyja klimat polityczny w kraju.

Tabela 1. Liczba zarejestrowanych organizacji społecznych na Białorusi w latach 2003-2013 1 I 2004 1 I 2006 1 I 2008 1 I 2009 1 I 2010 1 I 2011 1 I 2012 1 I 2013 1 X 2005 1 III 2007 30 X 2003

Liczba nowo zarejestrowanych organizacji 94 155 61 85 100 94 – 94 134 111 – społecznych (w ciągu roku) Łączna liczba zarejestrowanych 2248 2214 2259 2247 2255 2221 2225 2225 2325 2402 2477 NGO (wg daty) Źródło: Opracowano na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości RB oraz opracowania Centrum Prawnej Transformacji: Анализ общественных объединений фондов за- регистрированных в Республике Беларусь в 2012 году, http://lawtrend.org (2 IV 2013).

23 Е. О. Кириченко, Функции управления по вопросам некоммерческих организаций, http:// minjust.by/ru/site_menu/about/struktura/obschestv/ (3 VI 2013). Por. Анализ обществен- ных объединений фондов зарегистрированных в Республике Беларусь в 2012 году, http:// lawtrend.org (2 IV 2013). Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 285

Sytuacja NGOs wyraźnie pogorszyła się po wyborach prezydenckich 19 XII 2010 r. Represje dotknęły nie tylko działaczy społeczno-politycznych, lecz tak- że wiele organizacji pozarządowych. Niektóre NGOs, w wyniku wielokrotnych przeszukiwań oraz konfi skaty sprzętu, zostały praktycznie całkowicie pozbawione bazy technicznej dla dalszej działalności, a niektóre z nich przestały istnieć pod zarzutem działalności wywrotowej. Ministerstwo Sprawiedliwości nie publikuje danych statystycznych doty- czących organizacji pozarządowych, którym odmówiono rejestracji. Według Ministra Sprawiedliwości RB Olega Sliżewskiego w 2012 r. odmowną decyzję otrzymało 19 organizacji społecznych, przy czym nie ujawniono kierunków ich działalności24. Centrum Transformacji Prawnej, analizując stan zarejestrowanych organizacji społecznych oraz fundacji na Białorusi w 2012 r., podkreśla, że pod- jęcie decyzji o rejestracji organizacji społecznej jest bezpośrednio uzależnione od składu założycieli oraz wytyczonych celów. Na przykład, w 2012 r. po raz trzeci odmówiono rejestracji Społecznemu Zjednoczeniu Krajowy Związek Litwinów. Za każdym razem w decyzji odmownej podawano inne argumenty. Niewielka liczba odmów rejestracji pozwala wysnuć wniosek o zmniejszeniu się liczby za- łożycieli składających dokumenty w celu rejestracji organizacji społecznych, któ- rych działalność ma na celu demokratyczne zmiany w państwie25.

24 Белта, В 2012 году Минюст отказал в регистрации 19 общественным объединениям и двум партиям, spring96.org/ru/news/61164 (10 V 2013). 25 Анализ общественных объединений фондов…, op.cit. W 2012 r. najbardziej aktywnie reje- strowano organizacje społeczne o profi lu sportowym (56 organizacji). Pozostałe zarejestrowane NGOs według rodzaju działalności wyglądają następująco: charytatywne, wsparcie wartości rodzinnych – 13; zawodowe, zawodowo-amatorskie – 11; ochrony zwierząt – 3; historyczne – 3; mniejszości narodowych (rodaków Rosjan) – 3; kynologiczne, miłośników psów – 3; pomoc niepełnosprawnym, niepełnosprawnych – 2; ekologiczne, zrównoważonego rozwoju – 2; ochrony praw konsumentów – 2; auto-, motokluby – 2; zdrowego trybu życia, pomocy nar- komanom, alkoholikom – 2; twórczości dziecięcej – 1; współpracy biznesowej – 1; wsparcie procesów kształcenia uczniów – 1; wojskowo-chrześcijańskie – 1; inne – 3. 48 organizacji było zarejestrowanych przez Główny Miejski Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Mińskiego Komitetu Wykonawczego (KW); 17 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Brze- skiego KW; 10 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Grodzieńskie- go KW; 8 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Homelskiego KW; 7 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Witebskiego KW; 4 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Mińskiego KW; 4 – przez Główny Wojewódzki Urząd Wymiaru Sprawiedliwości Mohylewskiego KW. 11 NGOs zarejestrowano w Ministerstwie Sprawiedliwości, z których 9 posiada status krajowej społecznej organizacji (obejmuje zakresem działalności całą Białoruś), 2 międzynarodowy (działa na terenie RB oraz innych krajów, w których istnieją struktury organizacyjne organizacji). W 2012 r. zarejestrowano także 20 fundacji, w tym: 11 charytatywnych i humanistycznych, 4 – ekologiczne, 2 – historyczne, 1 – rozwoju regionalnego, 1 – rozwoju kultury i oświaty, 1 – pokera sportowego. Zob. Экспертное сообщество Беларуси „Наше мнение”, Неправительственные организации в изгнании: белорусский феномен, http://nmnby.eu/news/analitics/4196.html (3 III 2013). 286 Helena Giebień

Według oceny niezależnych organizacji pozarządowych na Białorusi, prawna sytuacja NGOs w kolejnych latach nie uległa poprawie26. Od 2010 r. z inicjatywy administracji Prezydenta trwają prace nad nowym projektem ustawy o organizacjach non-profi t. Jej przyjęcie wpłynie na działalność wszystkich organizacji społecznych, instytucji, partii politycznych, związków zawodowych, związków wyznaniowych i innych organizacji niekomercyjnych. Projekt nie został dotychczas przekazany parlamentowi. „Wstępny projekt przygotowany przez ministerstwo we współpracy z Instytutem Działań Legislacyjnych został zwróco- ny autorom do poprawy po tym, jak spotkał się z negatywnymi opiniami wielu wpływowych organizacji pozarządowych, jak również innych ministerstw”27. Treść Ustawy wskazuje na możliwość „wyzwolenia” inicjatywy społecznej w ramach ustalonych ograniczeń. „Biorąc pod uwagę, że projekt ten nie przewiduje zniesienia istniejących przepisów w zakresie organizacji społecznych, partii politycznych i związków zawodowych, jego potencjalnie korzystny wpływ będzie ograniczony”28. Można zaobserwować kolejne zmiany w ustawodawstwie białoruskim doty- czące funkcjonowania NGOs. Dnia 30 V 2013 r. Izba Przedstawicieli w pierwszym czytaniu przyjęła projekt Ustawy „O wprowadzeniu zmian i uzupełnień w niektórych ustawach RB dotyczących kwestii działalności partii politycznych oraz innych organizacji społecznych”, na wniosek Rady Ministrów Republiki Białoruś. Projekt, w opinii władz, przewiduje kilka pozytywnych uregulowań w porównaniu z istniejącym ustawodawstwem Białorusi o organizacjach spo- łecznych. Nie ma on jednak na celu zagwarantowania wolności stowarzyszeniom działającym w kraju, wprowadzenia przepisów sprzyjających rozwojowi organizacji społecznych, uproszczenia trybu ich powoływania, rejestracji i działalności (np. zniesienia zakazu działalności organizacji niezarejestrowanych, pozwolenia na rejestrację w przypadku, gdy adresem siedziby organizacji jest adres prywatny mieszkania któregoś z jej założycieli)29. Środowiska demokratyczne na Białorusi zarzucają władzom, że prace nad powyższym projektem Ustawy, jak i nad innymi projektami ustaw, nie były prowadzone publicznie. Projekt ustawy nie był konsultowany z zainteresowanymi organizacjami, nie został też przez dłuższy czas opublikowany na rządowej stro-

26 Fundacja Rozwoju Technologii Prawnych, Centrum Prawnej Transformacji; Zjednoczenie Pozarządowych Demokratycznych Organizacji Białorusi; Centrum Ochrony Praw Człowieka „Wiosna” oraz inne. 27 Podstawy prawne…, op.cit., s. 173. 28 Ibidem, s. 174. 29 Zob. szerzej: Информация по проекту Закона Республики Беларусь „О внесении до- полнений и изменений в некоторые законы Республики Беларусь по вопросам деятель- ности политических партий и других общественных объединений”, http://house.gov.by/ index.php/,7536,36214,,,,,,0.html (26 VIII 2013). Organizacje pozarządowe (NGOs) w Republice Białoruś 287 nie internetowej. Władze stawiają organizacje pozarządowe przed faktem dokonanym. Zamiast konstruktywnego dialogu i wypracowania wspólnej strategii rozwoju trzeciego sektora, wolą narzucać własną koncepcję działalności NGOs w ściśle określonych ramach prawnych. Podsumowując powyższe rozważania na temat funkcjonowania organizacji pozarządowych na Białorusi (trzeciego sektora), nie sposób nie zgodzić się z opi- nią organizacji prodemokratycznych, według których białoruskie NGOs mają ograniczone możliwości rozwoju i pracy na rzecz całego społeczeństwa. Główne przeszkody tkwią w ustawodawstwie RB w tym zakresie: uciążliwa procedura rejestracji, zakaz wykorzystania prywatnego mieszkania jako siedziby organizacji, brak ulg na wynajmowane pomieszczeń przez organizacje, skomplikowany system uzyskania pozwolenia na otrzymywanie darowizn od innych organizacji lub osób prywatnych oraz innych form pomocy. Zmiany na lepsze w funkcjonowaniu trzeciego sektora w obecnej sytuacji mogą nastąpić pod warunkiem nawiązania dialogu i współpracy w tym zakresie organizacji pozarządowych z władzami na szczeblu krajowym (NGOs są gotowe do współpracy z pionem władzy i czekają na reakcję zwrotną z ich strony).

Summary

Helena Giebień

Non-Governmental Organizations (NGOs) in the Republic of Belarus. An outline

Th e article discuses the issue of the creation, developement and prespectives of the non-governmental organizations in the Republic of Belarus. Th e most con- ductive preiod for the functioning of NGOs were the years 1991-1996. It was then, when the third sector was depoliticized, „formalized“ and specialized. Th e political climate of that time fostered the stability of at least part of Belarusian NGOs. Th ey were oriented to defend their causes as well as to support and defend the interests of the society. Since 1997 the changes of the political system negatively infl uence the activities of the non-governmental organizations. Th e authorities decided to expand their sphere of infl uence, i.a. by subordinating the third sector, controling it fully and imposing their reasons. Independent non-governmental organizations meet many diffi culties, which forces them to start fi ghting for their existence in the unfavorable socio-political conditions. 288 Helena Giebień

Helena Giebień – dr nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, adiunkt w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uni- wersytetu Wrocławskiego, kierownik Podyplomowych Studiów Wschodnich Уладзімір Е. Снапкоўскі

Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст.

Гістарыяграфія праблемы

Сярод беларускіх даследчыкаў міжнародных адносін праблематыка ўзаемадачыненняў паміж Рэспублікай Беларусь (РБ) і Еўрапейскім Саюзам (ЕС) з’яўляецца адной з прыярытэтных, якой прысвечаны десяткі навуко- вых артыкулаў і некалькі кніжных публікацый. У ліку найбольш змястоўных на наш погляд прац хацелась бы назваць даследаванні В. Карбалевіча, А. Русаковіча, У. Улаховіча, А. Ціхамірава, В. Шадурскага1. У апошнія гады выйшла пару кніг, у тым ліку калектыўная манаграфія беларускіх вучоных аб праблемах і перспектывах супрацоўніцтва паміж Беларусю і ЕС, дзе аўтары разам з даследаваннем спрабуюць даць асцярожныя рэкамендацыі

1 V. Karbalewič, Stosunki pomiędzy Białorusią a Unią Europejską: nowe tendencje, [w:] Białoruś – w stronę zjednoczonej Europy, M. Maszkiewicz (red.), Wrocław 2009; А. В. Русакович, Белорусско-германские отношения в конце 2010-2011 гг.: основные аспекты, [w:] Бе- ларусь в современном мире = Беларусь у сучасным свеце. Матэрыялы Х Міжнароднай навуковай канферэнцыі, прысвечанай 90-годдзю заснавання Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Мінск, 28 кастрычніка 2011 г., В. Г. Шадурский и др. (ред.), Минск 2011, s. 41-43; А. В. Тихомиров, Республика Беларусь – Евросоюз: от сотрудничества к охлаждению отношений (1992–1997 гг.), [w:] Европейский Союз: История, политика, экономика, право, Минск 1998, s. 56-62; idem, Отношения Республики Беларусь с Ев- ропейским Союзом: состояния и перспективы развития, http://www.cis-center.ru/index. php?option=com_content&view=article&id=817:2011-03-28-19-12-46&catid=54:29-31-- 2011-&Itemid=100070 (7 III 2012); В. Улахович, Отношения между Республикой Беларусь и Европейским Союзом: состояние и перспективы развития, „Экономический вестник” 2001, Вып. 1, № 2, s. 336-347; idem, Формирование основ внешней политики Республи- ки Беларусь (1991-2005 гг.), Минск 2009; В. Шадурский, Отношения Республики Бела- русь и Европейского Союза: внутренний и внешний контекст, „Белорусский журнал международного права и международных отношений” 2003, № 1, http://www.evolutio. info/index.php?option=com_content&task=view&id=611&Itemid=54 (29 V 2011); idem, Беларусь в „Восточном партнерстве”: поиск баланса интересов, „Восточная Европа. Перспективы” 2011, № 1, s. 39-49. 290 Уладзімір Е. Снапкоўскі

і прапановы па нармалізацыі і развіцці беларуска-еўрапейскіх адносін2. Указанай тэматыкай, у тым ліку на старонках польскага навуковага друку, займаецца і аўтар дадзенага артыкула3. Як слушна заўважае польскі даследчык Я. Мірановіч, у Беларусі вельмі інтэнсіўна разгортваюцца навуковыя даследаванні знешняй палітыкі дзяр- жавы, аднак назапашаны вялікі запас ведаў рэдка знаходзіць увасабленне ў публікацыях, „дзе аўтары вельмі асцярожна фармулююць уласныя думкі і разважанні. Абавязковы ў Беларусі ўзор палітычнай карэктнасці аказ- вае моцны ўплыў на канчатковую форму прац паліталагічнага характару”4. Гэта слушная заўвага несумненна абгрунтаваная. Яна паказвае акрэсле- ныя межы, за якія цяжка выйсці беларускім даследчыкам, якія працуюць у дзяржаўных установах, у аналізе знешнепалітычнай дзейнасці сучаснай беларускай дзяржавы. Такіх цяжкасцей не ведаюць ці ўжо прайшлі замежныя калегі. Па шэ- рагу прычын іх прыцягвае знешняя палітыка постсавецкай Беларусі. Толькі ў Польшчы па гэтай тэме з 2003 г. выйшла пяць кніжак аўтарства К. Маляка, Я. Мірановіча, Р. Чахора, А. Эберхарда і калектыву Люблінскага ўніверсітэта5. Адпаведныя раздзелы гэтых прац прысвечаны беларуска- еўрапейскім адносінам6. Сярод англамоўнай літаратуры да гэтай тэматыкі найбліжэй стаяць калектыўныя інтэрнацыянальныя працы, выдадзеныя ў Гарвардзе і Лондане7. Мэтай артыкула з’яўляецца разгляд адносін паміж Беларусю і ЕС у палі- тычнай і эканамічнай галінах у пачатку ХХІ ст. Больш дакладны перыяд дас- ледавання ахоплівае час ад пачатку новай пакрокавай стратэгіі ЕС адносна

2 Республика Беларусь – Европейский союз: проблемы и перспективы сотрудничества, Минск 2013. 3 Гл. У. Е. Снапкоўскі, Адносіны Рэспублікі Беларусь з Еўрапейскім саюзам: ад ізаляцыі да нармалізацыі, „Труды факультета международных отношений. Научный сборник” 2010, Выпуск I, s. 38-43; idem, Асноўныя этапы развіцця адносін Рэспублікі Беларусь з Еўрапейскім саюзам, [w:] Республика Беларусь – Европейский союз…; idem, Białoruś – Unia Europejska: trudne drogi rozwoju stosunków, „Politeja. Pismo Wydziału Studiów Mię- dzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2012, nr 4/1 (22/1): „Studia Bia- łoruskie”, s. 23-52. 4 E. Mironowicz, Polityka zagraniczna Białorusi 1990-2010, Białystok 2011, s. 11. 5 Białoruś w stosunkach międzynarodowych, W. Topolski (red), Lublin 2009; R. Czachor, Poli- tyka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991-2011. Studium politologiczne, Polkowice 2011; A. Eberhardt, Gra pozorów: Stosunki rosyjsko-białoruskie 1991-2008, Warszawa 2008; K. Malak, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Białorusi, Warszawa 2003; E. Mironowicz, op.cit. 6 Гл. напр.: A. Dumała, Stosunki Unii Europejskiej z Białorusią, [w:] Białoruś w stosunkach…, s. 275-302. 7 Independent Belarus. Domestic Determinations, Regional Dynamics, and Implications for the West, Cambridge 2002; Th e EU and Belarus. Between Moscow and Brussels, London 2002. Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 291

Беларусі (рубеж 2001-2002 гг.) да канца 2012 г., калі беларуска-еўрапейскія адносіны заставаліся ў замарожаным выглядзе, адчуваючы на сябе непе- рэадоленыя наступствы рэзкага пагаршэння, што наступіла пасля падвяд- зення вынікаў прэзідэнцкай кампаніі ў Мінску 19-20 снежня 2010 г.

Кароткі агляд адносін паміж РБ і ЕС у 1990-я гады

У пачатку прадставім. Дыпламатычныя адносіны паміж Беларуссю і Еўрапейскімі супольнасцямі былі ўсталяваны ў жніўні 1992 г. Пагаднен- не аб партнёрстве і супрацоўніцтве (ППС) паміж Рэспублікай Беларусь і Еўрапейскімі супольнасцямі было падпісана 6 сакавіка 1995 г. у час візіта Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі ў Брусель і ратыфікавана Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь 12 красавіка 1995 г.8. На праця- гу 1995-1996 гг. ППС было ратыфікавана парламентамі 9-ці дзяржаў ЕС: Аўстрыі, Вялікабрытаніі, Даніі, Грэцыі, Германіі, Ірландыі, Іспаніі, Італіі і Швецыі. Бундестаг ФРГ, ратыфікаваўшы ППС, не зрабіў адпаведную натыфікацыю9. МЗС Беларусі неаднаразова выказваў пажаданне аднаўлення працэса ратыфікацыі Пагаднення, аднак да гэтага не быў гатовы ЕС10. 26 сакавіка 1996 г. падчас візіта прэм’ер-міністра Рэспублікай Беларусь М. Чыгі ра ў Брусель было падпісана Часовае пагадненне аб гандлі і пытан- нях, што маюць дачынення да гандлю (ЧПГ) паміж Рэспублікай Беларусь і ЕС. Гэта пагадненне ўводзіла ў дзеянне гандлёва-эканамічную частку ППС і павінна было дзейнічаць да ўступлення ў сілу ППС. Беларусь вы- канала ўсе неабходныя ўнутрыдзяржаўныя працэдуры для яго ўступлення ў сілу. Аднак у адпаведнасці з заключэннем Савета ЕС ад 15 верасня 1997 г. (гл. ніжэй) дзеянне Часовага пагаднення таксама было прыпынена. Няглед- зячы на гэта ЕС прадставіў Беларусі рэжымнай больша гаспрыяння (РНС) у гандлі. Акрамя таго, ЕС у аднабаковым парадку прымяняў да Беларусі з 1 студзеня 1993 г. да чэрвеня 2007 г. Агульную сістэму прэферэнцый (АСП) ці мытных ільготаў у гандлі, у адпаведнасці з якім беларускія та- вары імпартаваліся ў ЕС бяспошліннаці па зніжаных адноснаставак РНС

8 Гл. Соглашение о партнерстве и сотрудничестве между Европейскими Сообщества- ми и их Государствами-Членами и Республикой Беларусь (Подписано 6 марта 1995 г.), „Ведамасці Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь” 1996, № 1-2, s. 75-144. 9 http://www.mfa.gov.by/mulateral/-organizations/list (7 III 2011). У верасні 1997 г. у адпаведнасці з заключэннем Савета ЕС яго ратыфікацыя дзяржавамі-членамі ЕС была прыпынена і яно не ўступіла ў сілу. ППС уступіць у сілу пасля яго ратыфікацыі парламентамі ўсіх краін-членаў ЕС і Еўрапейскім Парламентам. 10 В. Улахович, Формирование…, s. 193-195; В. Шадурский, Реализация принципа много- векторности в белорусской внешней политике, „Труды факультета международных от- ношений. Научный сборник” 2010, Выпуск I, s. 50. 292 Уладзімір Е. Снапкоўскі

мытныхтарыфах. Абмежаванні захоўваліся толькі ў адносінах да беларуска- га тэкстылю і калійных угнаенняў. Сістэма АСП ужывалася ЕС да 176 най- бяднейшых краін і тэрыторый свету. ЕС таксама падтрымліваў імкненне Беларусі да ўступлення ў Сусветную гандлёвую арганізацыю, якое яна абвясціла ў 1993 г.11. Еўрапейскі Саюз увайшоў у склад ключавых знешнегандлёвых парт- нёраў Беларусі, заняўшы другую пазіцыю пасля Расіі. У 1995 г. таварааба- рот паміж Беларуссю і ЕС дасягнуў 1,5 млрд. дол. ЗША. Еўрапейскі банк рэканструкцыі і развіцця выдзеліў для Беларусі 30 млн дол. ЗША ў якасці дапамогі для развіцця банкаўскага сектара і малога і сярэдняга бізнесу12. Паспяхова развіваліся сувязі ў сферах адукацыі, навукі і культуры. Дзяр- жавы ЕС уваходзілі ў склад лідэраў па аказанні Беларусі дапамогі ў справе ліквідацыі наступстваў чарнобыльскай катастрофы. Пасля канстытуцыйнага рэферэндума 24 лістапада 1996 г. адбыло- ся пагаршэнне адносін паміж Беларуссю і ЕС. Еўрапарламент прыпыніў працэс ратыфікацыі СПС і ўвядзення ў дзеянне Часовага пагаднення аб гандлі, а потым прыняў рэзалюцыю з асуджэннем канстытуцыйных змен у Беларусі. Дзяржавы-члены ЕС і яго органы адмовіліся прызнаць яго вынікі і легітымнасць Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, спаслаўшыся на тое, што ён не быў сфарміраваны на выбарнай аснове. 13 студзеня 1997 г. Парламенцкая асамблея Савета Еўропы прыпыніла статус „спецыяльна за- прошанага” для Беларусі. 15 верасня 1997 г. Савет ЕС прыняў заключэнне аб адно сі нах Еўрапейскага Саюза з Беларуссю з 7 пунктаў, якое ўводзіла аб ме жа ва нні ў адносінах з беларускімі ўладамі, у тым ліку на кантакты на міністэрскім узроўні. Савет ЕС адзначыў, што адносіны паміж ЕС і Рэс- пу блі кай Беларусь змогуць развівацца далей толькі ў тым выпадку, калі беларускія ўлады вернуцца на шлях павагі правоў і асноўных свабод гра- мадзян, выканання канстытуцыйных прынцыпаў, якія ствараюць асно- вы дэмакратычнай прававой дзяржавы13. Гэта заключэнне застаецца па сутнасці важнейшым рашэннем ЕС адносна Беларусі, якое стварыла новыя палітычныя і прававыя рамкі для ўзаемаадносін паміж гэтай супольнасцю і нашай краінай. 19 верасня 1997 г. МЗС Беларусі выступіла з заявай, у якой рашэнне Са- вета ЕС расцэньвалася як „прамое даўленне на развіццё ўнутрыпалітычных працэсаў у суверэннай дзяржаве”. Канстатавалася, што Беларусь адвяргае „мову ўльтыматумаў і дыктату”, аднак гатова да дыялогу з ЕС на прынцыпе

11 A. Dumała, op.cit., s. 290-291. 12 R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s. 171. 13 Выводы Совета по общим делам от 15 сентября по отношениям Европейского Союза с Беларусью, „Белорусская газета”, 22 IX 1997, s. 5. Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 293

„захавання раўнапраўя бакоў і павагі рэальнасцей”14. Як адзначае Я. Мі ра- новіч, такая форма рэакцыі ўлад Беларусі на рашэнні ўнійных інстытуцый стала нормай у двухбаковых адносінах. У Мінску ўсялякую крытыку ўнутранай палітыкі з боку ЕС тарактавалі як умяшанне ў справы суверэн- най дзяржавы15. Новае абвастрэнне адносін адбылося ў чэрвені 1998 г. у сувязі з кан- фліктам вакол дыпламатычнага комплекса „Дразды”, што размяшчаўся каля рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь.Беларускія ўлады запа- трабавалі ад паслоў 22 дзяржаў пакінуць памяшканні рэзідэнцый у „Драз- дах”, спаслаўшыся на неабходнасць рамонту камунікацый. Паслы дзяржаў – членаў ЕС адмовіліся выканаць гэта патрабаванне і пакінулі Мінск, у той час як беларускія паслы ў адпаведных краінах былі вымушаны вярнуцца ў Беларусь. У адказ у ліпені 1998 г. ЕС упершыню абмежаваў права ўезду беларускіх службовых асобаў на тэрыторыю дзяржаў-членаў. Польскі даследчык К.Малак наступным чынам ацаніў дзеянні ўлад ЕС:

Брусель тады рашыўся на вельмі рашучы крок, які рэдка сустракаўся ў гіс- торыі сусветнай дыпламатыі. У адказ на цяжкую абразу сваіх паслоў, якую дапусціў беларускі прэзідэнт, гэтыя краіны салідарна прынялі рашэнне аб забароне ўезду на тэрыторыю дзяржаў ЕС для самаго Лукашэнкі і 130 най- вызшых прадстаўнікоў яго адміністрацыі16.

У снежні 1998 г. дыпламатычны інцыдэнт быў урэгуляваны на кам- праміснай аснове. У лютым 1999 г. Еўрасаюз адмяніў абмежаванні на ўезд у шэнгенскую прастору афіцыйных асобаў з Беларусі. Парламенцкія выба- ры 2000 і прэзідэнцкія выбары 2001 гг. адбыліся па ранейшым сцэнарыі і не прывялі да змен у палітыцы беларускіх улад, на што спадзяваліся дзяржавы ЕС.

Пакрокавая стратэгія ЕС у 2002-2008 гг.

У пачатку 2002 г. ЕС зрабіў спробы паступовай нармалізацыі адносін у ад- па вед нас ці з новым падыходам, які атрымаў назву „пакрокавай стратэгіі” („step-by-stepapproach”). ЕС заявіў аб прынцыповай гатоўнасці да дыяло- гу з прадстаўнікамі беларускіх улад на падставе крокаў насустрач, якія

14 Заява МЗС Рэспублікі Беларусь аб заключэнні Савета Еўрапейскага Саюза аб узае маа- дно сі нах Еўрапейскага Саюза з Беларуссю, [w:] Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэрыялаў (1996-2000 гг.), Минск 2008, s. 140. 15 E. Mironowicz, op.cit., s. 111. 16 K. Malak, op.cit., s. 75. 294 Уладзімір Е. Снапкоўскі

прадугледжвалі б дэмакратызацыю выбарчага працэса ў краіне, пашырэн- не паўнамоцтваў парламента, паляпшэнне сітуацыі ў галіне сродкаў маса- вай інфармацыі, выкананне асноўных правоў і свабод чалавека, спыненне пераследванняў апазіцыі. Размовы, якія праводзіліся праз кіраўніка місіі ЕС у Мінску, не прынеслі аднак канкрэтных вынікаў і былі спынены. Адной з галоўных прычын гэтага была спрэчка вакол мандата КНГ АБСЕ у Мінску. Беларускія ўлады вырашылі ў верасні 2002 г. не працягваць акрэдытацыі для замежнага персанала Групы, што дэ факта рабіла немагчымай працяг яе дзейнасці17. У якасці рэакцыі на спыненне дзейнасці КНГ у Мінску 14 з 15 краін ЕС 19 лістапада 2002 г. прынялі рашэнне ўвесці забарону на ўезд на іх тэрыторыю прэзідэнта А.Лукашэнкі і сямі іншых высокапастаўленых службовых асоб Беларусі. Раней такое ж рашэнне прыняў урад Чэхіі, які адмовіўся выдаць візы афіцыйнай дэлегацыі Рэспублікі Беларусь для ўдзелу ў саміце Савета еўраатлантычнага партнёрства ў Празе 21–22 лістапада 2002 г. Беларускі бок адрэагаваў на гэта заявай МЗС і каментарыям прэс- сакратара МЗС18. Візавая забарона 14 краін ЕС для прэзідэнта А. Лукашэнкі і 7 іншых высокапастаўленых службовых асоб Беларусі была знята ў сакавіку 2003 г. пасля адкрыцця новага Офіса АБСЕ ў Мінску і станоўчай ацэнкі кіраўніка Офіса19. Рэспубліка Беларусь пазітыўна ацаніла такі новы элемент агульнай знеш- няй палітыкі ЕС як Еўрапейская палітыка суседства (EПС)20. Еўрапейская камісія ў стратэгічным дакуменце ЕПС ад 12 мая 2004 г. накіравала кан- крэтныя прапановы для Беларусі, падкрэсліўшы пры гэтым, што ў сувязі з палітычнай сітуацыяй яна не можа карыстаца ўсімі дабротамі ЕПС. Савет ЕСу сваім рашэнні ад 23 лістапада 2004 г. агучыў заклапочанасць з пры- чыны таго, што парламенцкія выбары ў кастрычніку 2004 г. і рэферэндум не праводзіліся адкрытым і сумленным спосабам21. Гэтым рашэннем Са-

17 Каментарый прэс-сакратара МЗС Рэспублікі Беларусь П. Латушкі адносна развіцця супрацоўніцтва Беларусі з АБСЕ 11 верасня 2002 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў [РБ]” 2002, №4, s. 43. 18 Заява Міністэрства замежных спраў Рэспублікі Беларусь аб нядопуску беларускай дэлегацыі ў Чэхію на пасяджэнне Саміта Савета еўраатлантычнага партнёрства 16 лістапада 2002 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў [РБ]” 2002, №4, s. 33-34; Каментарый прэс-сакратара МЗС Рэспублікі Беларусь П. Латушкі адносна разгляду Саветам ЕС пытання аб Беларусі 20 лістапада 2002 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў [РБ]” 2002, №4, s. 45. 19 Гл. Паведамленне МЗС Рэспублікі Беларусь аб візіце дэлегацыі Рабочай групы па Беларусі Парламенцкай Асамблеі АБСЕ 8 лютaгa 2003 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў [РБ]” 2003, №1, s. 125. 20 В. Улахович, Формирование…, s. 193. 21 Еўрапейскі Саюз. Храналогія двухбаковых адносін, http://eeas.europa.eu/delegations/ belarus/eu_belarus/chronology/index_be.htm (21 II 2012); A. Dumała, op.cit., s. 277-278. Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 295

вет ЕС паклаў пачатак двухкаляёвай палітыцы адносна Беларусі – цвёрдай і пасіўнай адносна режыму і мяккай і актыўнай адносна грамадства22. Пасля прэзідэнцкіх выбараў у Беларусі, што адбыліся ў сакавіку 2006 г., і ў развіццё гэтай палітыкі 21 лістапада 2006 г. Еўрапейская Камісія прыняла неафіцыйны дакумент (non-paper) пад назвай „Што Еўрапейскі Саюз можа даць Беларусі”, у якім прапанавала Беларусі стаць паўнапраўным удзельнікам ЕПД і, такім чынам, паўнапраўным партнёрам ЕС, што дазволіць яму дапамагчы палепшыць якасць жыцця беларусаў. ЕС прапанаваў у прыватнасці шэраг паляпшэнняў (12 пунктаў), якімі б непас- рэдна скарыстаўся беларускі народ: спрошчанае наведванне беларускімі грамадзянамі краін-сябраў ЕС; пашыранае трансгранічнае супрацоўніцтва, падтрымка беларускай эканомікі, дапамога ў развіцці малога і сярэдняга прадпрымальніцтва, мадэрнізацыя транспартнай і энергетычнай сістэмы, падтрымка ўразлівых груп насельніцтва; паляпшэнне дзяржаўнага і мяс- цо ва га кіравання, сістэмы аховы здароўя і адукацыі, падтрымка ў бараць- бе з наступствамі Чарнобыльскай катастрофы. Узамен ЕС жадаў, каб бе ла- рускія ўлады зрабілі істотныя крокі насустрач дэмакратызацыі і заявіў аб гатоўнасці аднавіць свае адносіны з Рэспублікай Беларусь і яе народам, як толькі беларускі ўрад прадэманструе павагу да дэмакратычных каштоў нас- цяў і асноўных правоў народа Беларусі23. І хаця афіцыйны Мінск не даў пазітыўнага адказу на гэты дакумент, ад- нак наступныя падзеі засведчылі, што беларускія ўлады пачалі тэарэтыч- нае пераасэнсаванне і практычную падрыхтоўку да таго, каб прыняць шма- табяцальныя прапановы ЕС і пачаць перагаворны працэс з Бруселем без папярэдніх умоў. Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка неаднаразова выражаў гатоўнасць да нармалізацыі адносін з ЕС на раўнапраўных асновах. У што- гадовым пасланні Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь беларускаму народу і Нацыянальнаму сходу 24 красавіка 2007 г. была выказана зацікаўленасць Беларусі ў нармальных узаемавыгадных адносінах з Еўрасаюзам і ЗША, для паўнацэннага дыялогу з якімі, як сказаў дакладчык, склаліся ўсе перадумо- вы. Была падкрэслена гатоўнасць афіцыйнага Мінска абмяркоўваць любыя тэмы і вострыя дыскусійсныя пытанні. Аднак для гэтага неабходны двухба- ковы настрой на канструктыўны дыялог і жаданне знаходзіць узаемапры- мальныя рашэнні. Адначасова А. Лукашэнка адзначыў непрымальнасць для Беларусі якіх-небудзь інспектараў, кантралёраў ці настаўнікаў24.

22 A. Dumała, op.cit., s. 278. 23 Што Еўрапейскі Саюз можа даць Беларусі, http://www.delblr.ec.europa.eu/page3247.html (7 III 2009). 24 Ежегодное паслание Президента Республики Беларусь белорусскому народу и Нацио- нальному собранию 24 красавіка 2007 г., http://www.president.gov.by/press49984.html#doc (7 III 2009). 296 Уладзімір Е. Снапкоўскі

У 2008-2010 гг. у адносінах Беларусі з ЕС адбылося пацяпленне

У Мінску адкрылася Прадстаўніцтва Камісіі Еўрапейскіх супольнасцяў. Для паляпшэння адносін у 2008 г. узнікла некалькіх перадумоў. Па-першае, гэта цяжкасці ў развіцці адносін паміж Мінскам і Масквой, якую беларускі прэзідэнт абвінавачваў у „вялікадзяржаўнасці” і эканамічным прагматыз- ме. У геапалітычнай гульне з Расіяй ён вырашыў выкарыстаць еўрапейскую карту. Па-другое, гэта расійска-грузінскі канфлікт, у ходзе якога Беларусь не заняла адназначна прарасійскай пазіцыі, нават спачатку гаварыла пра свой нейтралітэт, а потым адмовілася прызнаць незалежнасць Паўднёвай Асеціі і Абхазіі. Можна меркаваць, што гэты крок быў належным чынам ацэнены ЕС. Па-трэцяе, станоўчы водгук ў еўрапейскіх сталіцах выклікала вызваленне беларускімі ўладамі палітычных зняволеных (у першую чар- гу экс-кандыдата на прэзідэнцкіх выбарах 2006 г. А. Казуліна). Савет ЕС у дэкларацыі старшынства ад 27 жніўня 2008 г. заявіў, што ў Беларусі ўжо няма палітычных зняволеных. Адначасова гэта ўзбудзіла ў ЕС надзеі на пачатак дэмакратызацыі і дыялогу на тэму партнёрства і ўдзелу ў ЕПС. У кастрычніку 2008 г. Савет міністраў замежных спраў ЕС прыпыніў дзеянне візавых абмежаванняў у дачыненні да беларускіх службовых асобаў на адзін год25, а ў лістападзе 2009 г. працягнуў адпаведнае рашэнне яшчэ на год26. Дынамічна і адначасова даволі супярэчліва развіваліся адносіны паміж Беларуссю і ЕС ў 2009 і на працягу амаль усяго 2010 г. 18-19 лютага 2009 г. Мінск наведаў Генеральны сакратар па знешняй палітыцы і бяспецы ЕС Хаўер Салана. Гэты быў першы візіт у Беларусь высокапастаўленага прадстаўніка ЕС пасля лістападаўскага рэферэндума 1996 г. Ён меў сустрэчы з прэзі дэн там А. Лукашэнкам, міністрам замежных спраў С. Мартынавым, прад стаў ні ка мі апазіцыі. Свой візіт ён назваў пачаткам „больш глыбокіх і цесных адносін паміж ЕС і Беларуссю”, якая з’яўляецца важнай краінай для Еўрасаюза. Пасля сустрэчы з А. Лукашэнкам Х. Салана заявіў журналістам: „Я не прыехаў сюды з нейкімі ўмовамі. Еўрасаюз умее выбудоўваць стасункі з іншымі краінамі без ўмоваў. Наша сустрэча была вельмі канструктыўнай і добразычлівай”27. А. Лукашэнка выклаў пазіцыю беларускага боку: у дыя-

25 А. А. Скрипко, Актуальные вопросы развития отношений Республики Беларусь с Европей- ским Союзом, в том числе в рамках „Восточного партнерства”: проблемы и перспективы, [w:] Беларусь в современном мире: Материалы VІІI Междунар. науч. конф., посвящ. 88-ле- тию образования Белорус. гос. ун-та, Минск, 30 окт. 2009 г., В. Г. Шадурский и др. (ред.), Минск 2009, s. 14; External relations Council meeting, Luxembourg, 13 October 2008, http://www. consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/gena/103371.pdf (5 VI 2011). 26 Еўрапейскі Саюз. Храналогія…, A. Dumała, op.cit., s. 282. 27 Цыт. па: М. Бугай, З. Панкавец, Працэс пайшоў, „Наша Ніва”, 25 II 2009, s. 3. Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 297

логу паміж афіцыйным Мінскам і ЕС трэба выключыць пасрэднікаў як уну- тры краіны, так і замежжам. Ёе таксама адзначыў непажаданасць гандлю паміж Мінскам і Бруселем па эканамічных і палітычных пытаннях28. 7 мая ў Празе адбыўся ўстаноўчы саміт па праграме ЕС „Усходняе пар- тнёрства”, у якім прынялі ўдзел 27 дзяржаў-членаў ЕС і 6 постсавецкіх дзяржаў (Арменія, Азербайджан, Беларусь, Грузія, Малдова і Україна)29. У склад беларускай дэлегацыі ўваходзілі першы намеснік прэм’ер-міністра У. Сямашка і міністр замежных спраў С. Мартынаў. Беларуская дэлагацыя прадставіла афіцыйную пазіцыю Беларусі па развіцці ўзаемадзяення з ЕС у рамках Усходняга партнёрства. Яна заключалася ў тым, каб гэтая прагра- ма будавалася на прынцыпах роўнапраўя, уліку інтарэсаў і спецыфікі кож- най дзяржавы-ўдзельніцы. Усходняе партнёртства не павінна ператварацца ў інструмент барацьбы за сферы ўплыву, а служыць інтарэсам усіж дзяржаў рэгіёна і выключаць паяўленне новых ліній падзелу ў Еўропе. На саміце беларускі бок прадставіў прыярытэтныя інвестыцыйныя праекты ў галіне транзітнай інфраструктуры, энергазабеспячэння, мытнага і пагранічнага кантролю з ЕС для рэадізацыі ў рамках Усходняга партнёрства30. 22 чэрвеня Мінск наведала камісар ЕС па знешніх сувязях Беніта Ферэ- ра-Вальднер. „Калі беларусы выберуць Еўропу, іх будуць чакаць з абдым- камі” – заявіла яна. А. Лукашэнка прызнаўся, што Беларусь не можа без су пра цоў ніц тва з Еўропай „далей развіваць эканоміку”31. Ён выказаў сваё бачанне таго, чаго чакае ад ЕС:

Чего мы хотим от Европы? Чтобы европейцы понимали, что Беларусь – не только географический центр этого континента, здесь живут очень поря- дочные, честные, трудолюбивые люди, здесь существует независимое суве- ренное государство, и посягать на это, как бы кому – то не хотелось, мы позволить не можем32.

Еўракамісар абмянялася з С. Мартынавым тэкстамі мемарандума аб уза- е ма ра зу ме нні ў галіне энергетыкі і прывезла ў Мінск 10 млн еўра на прадук- товыя праграмы33.

28 Беларуси и Европейскому союзу в развитии диалога следует исключить посредников, http://www.president.gov.by/press60415.html#doc (7 III 2009). 29 Об участии белорусской делегации в учредительном саммите инициативы „Восточ- ное партнерство” ЕС, http://www.mfa.gov.by/print/ru/press/news/e8fe903c66186625.html/ (7 III 2009). 30 Ibidem. 31 Цыт. па: С. Печанко, А. Класкоўскі, Шлюб па разліку, „Наша Ніва”, 24 VI 2009, s. 1. 32 Беларусь искренне желает построить с Европейским союзом хорошие отношения (22 VI 2009), http://www.president.gov.by/press72707.html (7 III 2012). 33 С. Печанко, А. Класкоўскі, op.cit. 298 Уладзімір Е. Снапкоўскі

У 2009 г. прэзідэнт А. Лукашэнка наведаў з афіцыйнымі візітамі Ватыкан, Італію і Літву, дзе быў прыняты на вышэйшым узроўні. Гэта быў дыплама- тычны прарыў пасля 13-гадовай ізаляцыі34. 30 лістапада афіцыйны візііт у Мінск зрабіў прэм’ер-міністр Італіі С. Берлусконі, першы кіраўнік ура- да заходняй дзяржавы пасля лістапада 1996 г.35. Некалькі разоў на працягу года беларускі міністр замежных спраў сустракаўся ў Бруселі з кіруючай тройкай ЕС. Больш шырокім патокам пацяклі у Беларусь крэдыты з Захаду: ад МВФ, Сусветнага банку; пачаліся перагаворы аб выдзяленні крэдытаў з боку ЕС і Еўрапейскага банку рэканструкцыі і развіцця. 17 лістапада 2009 г. Савет ЕС прыняў Рашэнне па Беларусі, якім пад- цвярджаў га тоў нас ць ЕС пашырыць адносіны з ёю ў залежнасці ад далей- шых змен на шляху да дэмакратыі, павагі да праў чалавека і вяршэнства за- кона. З улікам прагрэсу ў гэтых сферах было заяўлена аб гатоўнасці зрабіць крокі на шляху павышэння дагаворных адносін з Беларуссю36. Новае абвастрэнне сітуацыі вакол Саюза палякаў на Беларусі ў пачатку 2010 г. азначала азначала канец мядовага месяца ў адносінах паміж Бела- руссю і ЕС. Разлік ЕС падштурхнуць беларускія ўлады да дэмакратызацыі з дапамогай дыялогу не спраўдзіўся (яны не пайшлі на рыначныя рэформы, прыпынілі перагаворы аб уступленні ў Сусветную гандлёвую арганізацыю, уступіўшы ў мытны саюз з Расіяй і Казахстанам). Беларускія ўлады таксама расчараваліся ў супрацоўніцтве з ЕС, не атрымаўшы чакаемых фінансавых выгад ад удзелу ва Усходнім партнёрстве, патоку еўрапейскіх інвестыйцый. Дыялог з ЕС не спрацаваў і як сродак уціску на Расію, якую Мінск хацеў за- палохаць сваім збліжэнннем з Еўропай37. Аднак ЕС спадзяваўся на правядзенне прэзідэнцкіх выбараў у снежні 2010 г. у лепшай атмасферы ў параўнанні з папярэднімі, что ў прынцыпе і было зроблена беларускімі ўладамі. Сігнал ЕС быў ясна паказаны ў час візіту 2 лістапада ў Мінск міністраў замежных спраў Германіі і Польшчы Г. Вестэрвеле і Р. Сікорскага і іх сустрэчы з А. Лукашэнкам. Г. Вестэрвеле адзначыў, што візіт двух міністраў замежных спраў сведчыць аб жаданні Еўрапейскага саюза разглядаць Беларусь не толькі як суседа, але і добра- га партнёра і выказаў зацікаўленасць і гатоўнасць развіваць эканамічнае супрацоўніцтва з Беларуссю38.

34 У. Е. Снапкоўскі, Адносіны…, s. 38-42. 35 Беларусь рассматривает Италию как значимого политического и экономического пар- тнера в Европе, http://www.president.gov.by/press80300.html#doc (7 III 2009). 36 Еўрапейскі Саюз. Храналогія… 37 В. Карбалевич, Конец медового месяца, „Свободные новости плюс”, 24 II-3 III 2010, s. 2. 38 2 ноября [2010 г.] Александр Лукашенко встретился с министрами иностранных дел Германии и Польши, http://www.president.gov.by/press95372.html#doc (21 V 2011). Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 299

У дакладзе на Чацвёртым Усебеларускім з’ездзе 6 снежня 2010 г. А. Лука- шэнка вылучыў тэзіс, які неаднаразова агучваўся ім у апошнія гады і які, на думку экспертаў, азначаў імкненне да фактычнай роўнаўдаленасці Беларусі ад Усхода і Захада39. Паводле слоў прэзідэнта,

найбольш аптымальнай для Беларусі з’яўляецца стратэгія „роўнай наблі- жа нас ці” да Усхода і Захада. Іменна яна дае шанец максімальна эфектыўна выкарыстоўваць выгаднае геаграфічнае становішча, транзітны і прамысло- вы патэнцыял нашай краіны40.

Але пасля адкату ў адносінах з ЕС тэзіс аб роўнаўдаленасці Беларусі ад Усхода і Захада ці „беларускіх арэляў” быў зняты.

Адкат пасля снежаньскіх 2010 г. падзей у Мінску

Працэс нармалізацыі беларуска-еўрапейскіх адносін аказаўся аднак перар- ваны ў выніку падзей, што адбыліся ў Мінску 19-20 снежня 2010 г. ЕС не прызнаў як свабодныя, справядлівыя і празрыстыя прэзідэнцкія выбары ў Беларусі, асудзіў рэпрэсіі ўлад адносна прадстаўнікоў апазіцыі і грамад- зянскай супольнасці і заклікаў неадкладна вызваліць удзельнікаў масавых акцый пратэсту супраць абвяшчаных Цэнтральнай выбарчай камісіяй вынікаў прэзідэнцкіх выбараў, паводле якіх бясспрэчную перамогу на іх атрымаў дзеючы прэзідэнт А. Лукашэнка. На прэс-канферэнцыі для прадстаўнікоў айчынных і замежных СМІ 20 снежня А. Лукашэнка заявіў, што „мадэль развіцця Беларусі будзе ўдас- ка наль вац ца без карэнных ломак”. Ён выказаў пэўны аптымізм адносна перспектыў развіцця супрацоўніцтва з ЕС, адзначыўшы, што папярэдняе за- ключэнне місіі АБСЕ па назіранні за выбарамі дазволіць Беларусі развіваць гэтыя адносіны41. Аднак пасля апублікавання заключэння місіі АБСЕ, якое не прызнавала выбары як справядлівыя і дэмакратычныя, беларускія ўлады заявілі 31 снежня 2010 г. аб непрадленні мандата офіса АБСЕ ў Мінску42.

39 Гл. У. Е. Снапкоўскі, Аб новых момантах знешняй палітыкі Прэзідэнта Рэспублікі Бе- ларусь А. Р. Лукашэнкі, [w:] Беларусь в современном мире: Материалы VІІI…, s. 54-56. 40 Наш исторический выбор – независимая, сильная и процветающая Беларусь: доклад Президента Республики Беларусь Александра Лукашенко на четвертом Всебелорусском народном собрании, „Советская Белоруссия”, 7 XII 2010, s. 1-9. 41 20 декабря [2010 г.] Александр Лукашенко провел пресс-конференцию для представи- телей отечественных и зарубежных СМИ, http://www.president.gov.by/press104953. html#doc (21 V 2011). 42 http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Aktuelle_Artikel/Belarus/ 110103-BMzuBelarus.html (21 V 2011). 300 Уладзімір Е. Снапкоўскі

Прадстаўнік беларускага МЗС адзначыў, што гэта „свядомае рашэнне, якое абумоўлена адсутнасцю аб’ектыўных прычын для захавання місіі АБСЕ ў Беларусі”43. 20 снежня ў сумеснай заяве міністры замежных спраў Германіі і Поль- шчы Г. Вестэрвеле і Р. Сікорскі ацанілі прэзідэнцкія выбары ў Беларусі як не адпавядаючыя дэмакратычным стандартам і асудзілі праследванні апазіцыі44. Вярхоўны прадстаўнік ЕС па знешняй палітыцы К. Эштан і дзяржаўны сакратар ЗША Х. Клінтан у сумеснай заяве заклікалі беларускія ўлады вызваліць усіх затрыманых, у тым ліку кандыдатаў у прэзідэнты, і заявілі аб магчымасці перагляду адносін з Беларуссю45. Міністры замеж- ных спраў чатырох дзяржаў ЕС – Германіі, Швецыі, Чэхіі і Польшчы – су- месна апублікавалі 23 снежня 2010 г. у газеце „International Herald Tribun” артыкул, у якім ставілася пад сумненне перамога А. Лукашэнкі на выбарах, як і ідэя працягу з ім якіх-небудзь спраў46. 12 студзеня 2011 г. канцлер ФРГ А. Меркель на сустрэчы з прэм’ер- міністрам Італіі С. Берлусконі выказалася за аднаўленне Еўрапейскім са- юзам санкцый супраць беларускага кіраўніцтва. Пры гэтым еўрапейскія палітыкі і эксперты досыць рэалістычна падыходзілі да праблемы ўвядзення санкцый, у прыватнасці, была адзначана неэфектыўнасць санкцый ЕС у дачыненні да Беларусі ў папярэднія гады, выказваліся думкі, што жор- сткая рэакцыя заходніх краін справакуе рэзкі дрэйф Беларусі ў бок Расіі47. 20 студзеня і 31 студзеня 2011 г. адпаведна Еўрапейскі парламент і Са- вет ЕС прынялі рэзалюцыю48 і заключэнне, дзе асуджаліся мерапрыемствы беларускіх улад у дзень правядзення выбараў і пасля іх, патрабавалася вызваліць арыштаваных і спыніць праследване апазіцыі. Змяшчаўся заклік да ўлад адмяніць рашэнне аб закрыцці офіса АБСЕ ў Мінску. Заключэнне

43 Комментарий начальника Управления информации — пресс-секретаря МИД Беларуси Андрея Савиных в связи с решением белорусской стороны о непродлении мандата офи- са ОБСЕ в Минске, http://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/e0d1ef96f90c4a4f.html (21 V 2011). 44 Westerwelle und Sikorski: Wahlen in Belarus einherber Rückschlag, http://www.auswaertiges- -amt.de/DE/Infoservice/Presse/Meldungen/2010/101220-BM_Sikorski_Belarus.html?nn=- 558820 (21 V 2011). 45 Joint statement by U.S. Secretary of State Hillary Clinton and European Union HR Catherine Ashton on the post-presidential elections’ situation in Belarus, http://eeas.europa.eu/delegations/belarus/press_corner/all_news/news/2010/2010_21_23_2_en.htm (21 V 2011). 46 Lukashenko the Loser – gemeinsamer Beitragder Außenminister Bildt, Schwarzenberg, Sikorski und Westerwelle, http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Infoservice/Presse/In ter views/2010/ 101223-Lukaschenko.html?nn=558820 (21 V 2011). 47 А. В. Русакович, op.cit., s. 41. 48 Резолюция Европейского Парламента по ситуации в Беларуси от 20 января 2011 года, http://www.eeas.europa.eu/delegations/belarus/press_corner/all_news/news/2011/2011- -0121_be.htm (15 V 2011). Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 301

аднаўляла рэжым санкцый супраць шэрагу афіцыйных асобаў Беларусі, за- бараняючы ўезд у шангенскую прастору для 158 асобаў49. МЗС Рэспублікі Беларусь адрэагавала на рашэнне Савета ЕС спецыяльнай заявай, у якой ад- значалася бесперспектыўнасць даўлення на Беларусь і адначасова пацвярд- жа ла ся яе зацікаўленасць ва „ўмацаванні партнёрскіх адносін з Еўрапейскім саюзам”50. Пасля вынясення першых судовых прыгавораў па справах аб „масавых беспарадках” у Мінску Савет міністраў замежных спраў ЕС 23 сакавіка пашырыў спіс беларускіх чыноўнікаў, якім быў забаронены ўезд на тэрыто- рыю краін ЕС і актывы якіх на яго тэрыторыі павінны быць замарожаны, уключыўшы ў яго дадаткова яшчэ 12 асобаў і 29 прадпрыемстваў51. Па стану на 1 ліпеня 2012 г. у спіс уваходзіла 243 асобы і 32 кампанііі52. У штогадовым пасланні беларускаму народу і парламенту, з якім высту- піў А. Лукашэнка ў красавіку 2011 г., гаварылася, што ў адносінах Беларусі з ЕС наступіў тайм-аўт, які аднак доўга працягвацца не можа. Па яго словах, у гэтым „зацікаўлены ты яеўрапейцы, які яцесназвязаныя з нашай краінай”. Ён прапанаваў еўрапейскім палітыкам сустрэцца ў любым месцы, кабаб- меркаваць усе пытанні, якія турбуюць абодва бакі53. Пасля снежаньскіх падзей 2010 г. Беларусь аптымістычна ацэньвала перспектывы свайго ўдзелу ва „Ўсходнім партнёрстве”54. Аднак пасля за- снавання Еўранесту танальнасць выказванняў беларускіх афіцыйных асобаў змянілася. 5 мая 2011 г. Прэзідыум Савета Рэспублікі і Савет Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь прынялі сумес- ную заяву, дзе гаварылася, што беларускі парламент лічыць парламенцкую структуру „Ўсходняга партнёрства” „інструментам палітычнага ціску” і „не лічыць сябе абавязаным улічваць ці прымаць да ўвагі яе пазіцыю”55.

49 Council conclusions on Belarus. Foreign Aff airs Council meeting, Brussels, 31 January 2011, http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/EN/foraff/119038.pdf (22 V 2011). 50 Заявление Министерства иностранных дел Республики Беларусь в связи с принятием Советом ЕС заключений по Беларуси, http://www.mfa.gov.by/press/statements/e2ccd3edf- 69b0958.html (22 V 2011). 51 Ibidem. 52 Е. Кононович, Плоды управляемой демократии, „Союзное вече. Газета Парламентского собрания Союза Беларуси и России”, 12-18 VII 2012, s. 5. 53 А. Г. Лукашенко, Послание белорусскому народу и Национальному собранию, http://www. president.gov.by/press116504.html#doc (22 V 2011). 54 http://www.mfa.gov.by/print/mulateral/organization/list/bel/af95209b73d93ed5.html (7 I 2012). 55 Заявление Президиума Совета Республики и Совета Палаты представителей Нацио- нального собрания Республики Беларусь в связи с подписанием 3 мая 2011 года учре- дительных документов Парламентской ассамблеи Евронест, http://www.sovrep.gov.by/ index.php/.1.6627…0.0.0.html (23 I 2012). 302 Уладзімір Е. Снапкоўскі

Вельмі выразна супярэчнасці Беларусі з ЕС праявіліся пры правядзенні саміту „Ўсходняга партнёрства” у Варшаве 29-30 верасня 2011 г. Напярэдадні сустрэчы яе арганізатары катэгарычна адмовіліся накіраваць афіцыйнае запрашэнне прэзідэнту Беларусі А. Лукашэнку, задавальняючыся пры- сутнасцю на саміце міністра замежных спраў. Аднак Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь не санкцыяніраваў удзел у мерапрыемстве кіраўніка беларускага знешнепалітычнага ведамства і даручыў выступаць там ад імя Беларусі пас- лу Беларусі ў Польшчы В. Гайсёнку56. Кіраўніцтва беларускай дэлегацыяй у рангу пасла было расцэнена арганізатарам міжнароднага форуму як па- рушэнне дыпламатычнага этыкету. Вынікам разыходжанняў стала адмова беларускага боку ад удзелу ў саміце. У заяве беларускага МЗС гаварылася, што сваімі дзеяннямі арганізатары саміта наносяць шкоду дзеяздольнасці гэтай рэгіянальнай ініцыятывы, а рэшэнні саміта, закрануючыя інтарэсы Беларусі і прынятыя без яе згоды, з’яўляюцца нелігітымнымі57. Саміт Усходняга партнёрства прыняў Дэкларацыю па Беларусі, у якой пацверджаны ўмовы для вяртання да дыялогу з Мінскам, перш за ўсё вы- зваленне і рэабілітацыя палітычных зняволеных. Выніковая сумесная Дэкларацыя, аднак, абышлася без крытыкі беларускіх улад, супраць чаго выступілі іншыя пяць партнёрскіх краін – Украіна, Малдова, Арменія, Азербайджан і Грузія58. У другой палове 2011 г. у сувязі са старшынствам Польшчы ў ЕС Варша- ва рабіла шмат намаганняў, каб беларускае пытанне было ў цэнтры ўвагі ЕС, а таксама старалася падтрымліваць актыўны дыялог з грамадзянскай супольнасцю Беларусі. На гэтым шляху, па прызнанні польскіх афіцыйных асоб, не ўдалося дабіцца пазітыўных зрухаў з-за жорсткай пазіцыі беларускіх улад. Таксама і афіцыйны Мінск негатыўна ацаніў паўгадавы перыяд поль- скага старшынства, як і ў цэлым развіццё адносін паміж Беларуссю і ЕС. Беларуска-еўрапейскія адносіны яшчэ больш накаліліся ў першыя меся- цы 2012 г. ЕС перайшоў 27 лютага Рубікон, уключыўшы ў спіс невыязных прадстаўнікоў беларускага бізнесу (12 чалавек і 29 кампаній). На наступны дзень беларускія ўлады рэкамендавалі главе Прадстаўніцтва ЕС у Беларусі М. Морэ і паслу Польшчы ў Беларусі Л. Шарэпку “выехаць у свае сталіцы для кансультацый, каб давесці свайму кіраўніцтву цвёрдую пазіцыю бела- рускага боку аб непрымальнасці даўлення і санкцый”. Адпаведна ў Мінск для кансультацый былі адкліканы пастаянны прадстаўнік Беларусі пры

56 Об участии официальной белорусской делегации в саммите „Восточного партнер- ства”, http://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/f2bfc4db9dd44ace.html (28 XII 2011). 57 Заявление Министерства иностранных дел Республики Беларусь 30 cентября 2011 г., http://www.mfa.gov.by/press/news_mfa/b9843f846435be1c.html (28 XII 2011). 58 Л. Клысіньскі, Мінск байкатуе Саміт Усходняга партнёрства, http://eurobelarus. ehclients.com/content/view/23444/53/ (27 XI 2011). Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 303

ЕС А. Еўдачэнка і пасол Беларусі ў Польшчы В. Гайсёнак. Еўрасаюз назваў дзеянні беларускага боку „варожым актам” і ў адказ адклікаў ўсіх паслоў краін-членаў ЕС для кансультацый, якія пакінулі Мінск у ноч на 1 сакавіка59. Становішча нармалізавалася ў красавіку, калі паслы ЕС вярнуліся ў Мінск. 29 сакавіка 2012 г. Еўрапейскі парламент прыняў чарговую рэзалюцыю па Беларусі, якая асуджала пагаршэнне сітуацыі ў краіне ў галіне правоў чалавека і фундаментальных свабод, адсутнасць глыбокіх дэмакратычных і эканамічных рэформ, рэпрэсіі адносна „апанентаў рэжыму ў Мінску”. Еўрапарламент вітаў рашэнне Савета міністраў ад 23 сакавіка аб пашырэнні абмежавальных мер адносна 12 асобаў і 29 прадпрыемстваў і заклікаў гэты орган ЕС надалей увязваць сітуацыю з правамі чалавека з выкары- станнем абмежавальных мер, у тым ліку кропкавых эканамічных санк- цый. Еўрадэпутаты адзначылі, што сумеснае рашэнне краін ЕС адклікаць сваіх паслоў з Беларусі прадэманстрыравала правал спробаў беларускіх улад падзяліць Еўрасаюз у сувязі з яго рашэннем аб санкцыях. Рэзалюцыя выказвалася за тое, каб ЕС „рашуча падтрымліваў цеснае ўзаемадзеянне” з прадстаўнікамі грамадзянскага грамадства і дэмакратычнай апазіцыяй у Беларусі, а таксама „дэмакратычныя намаганні беларускага народа”60. У выступленні з пасланнем да беларускага народа і Нацыянальнага сходу 8 мая 2012 г. прэзідэнт А. Лукашэнка пацвердзіў, што ЕС з’яўляецца адным з важнейшых вектараў для Беларусі: і эканамічна, і палітычна. Звяртаючыся да снежаньскіх падзей 2010 г., ён сказаў, што пасля выбараў Беларусь разлічвала ісці ранейшым шляхам – наладзіць дыялог з Еўропай і ЗША, развіваць грамадскую супольнасць, унутрыпалітычны дыялог, уда- сканальваць палітычную сістэму. „Але Захад і наша пятая калона вырашылі інакш. Яны не проста адмовіліся ад дыялога, але пачалі атаку на нашу краіну праз націск і санкцыі”. Адзначыўшы, што гэта шлях у тупік, да- кладчык канстатаваў: „З-за дзіўнай еўрапейскай палітыкі страчана шмат часу, але наша пазіцыя застаецца ранейшай – мы гатовы да дыялогу”61. Менавіта такім шляхам трэба пераадольваць рознагалоссі, а не санкцыямі і забаронамі. А. Лукашэнка назваў санкцыйную палітыку памылковай, таму што яна дарэмная і безвыніковая. Закрануўшы пытанне, з кім Беларусь (Усходам ці Захадам) ці тэму так званых „беларускіх арэляў”, дакладчык назваў такія падыходы застарэлым

59 Страны ЕС отзывают своих послов из Беларуси, http://news.tut.by/politics/276600.html (16 IV 2012); ЕС обнародовал черный список из 12 человек и 29 компаний, http://news.tut. by/politics/280743.html (29 III 2012). 60 Опубликован полный текст резолюции Европарламента по Беларуси [30 III 2012], http://news.tut.by/politics/281744.html (4 IV 2012). 61 Беларусі шлях: патрыятызм, інтэлект, прагрэс. Прэзідэнт выступіў з Пасланнем да беларускага народа і Нацыянальнага сходу, „Звязда”, 10 V 2012, s. 2. 304 Уладзімір Е. Снапкоўскі

прыкладам прымітыўнага мыслення. Няма ніякіх арэляў – ёсць аб’ектыўныя інтарэсы краіны. Вялікія саюзы, на мяжы якіх знаходзіцца Беларусь (маюц- ца на ўвазе Еўрапейскі Саюз і Еўразійскі Саюз, які фарміруецца), на яго думку, не павінны быць варожымі адзін аднаму, не дзяліць кантынент, а аб’яд ноў ваць яго. „Зыходзячы з гэтага, Беларусь вылучае ідэю інтэграцыі інтэграцый. Яе мэта – стварэнне агульнай эканамічнай прасторы ад Ліса бо- на да Уладзівастока”62 – заявіў А. Лукашэнка. 23 сакавіка 2012 г. Савет ЕС ухваліў праграму „Еўрапейскі дыялог аб мадэрнізацыі Беларусі”, якая прадугледжвае шматбаковы абмен поглядамі і ідэямі паміж ЕС і прадстаўнікамі беларускай грамадзянскай супольнасці і палітычнай апазіцыі аб неабходных рэформах у Беларусі і развіцці яе адносін з ЕС. Дыялог сканцэнтраваны на чатырох ключавых сферах адносін: палітычная рэформа; рэформа судовай сістэмы і чалавечыя кантакты; пытанні эканамічнай і галіновай палітыкі; гандаль і рыначныя рэформы. Афіцыйны Мінск адмовіўся ад удзелу ў праграме. Пасол у Бельгіі, пастаянны прадстаўнік Рэспублікі Беларусь пры ЕС А. Еўдачэнка заявіў журналістам 9 ліпеня 2012 г., што Беларусь будзе працаваць у рамках тых сумесных пра- грам з ЕС, якія распрацоўваюцца і ўзгадняюцца з беларускім бокам63. 15 кастрычніка 2012 г. Савет міністраў замежных спраў ЕС прыняў рашэн- не працягнуць дзеянне санкцый адносна беларускіх улад да 31 кастрычніка 2013 г. Працяг санкцый абумоўлены тым, што не ўсе палітычныя вязні былі вызвалены і ніхто з іх не быў рэабілітаваны, а таксама ў сувязі з адсутнасцю паляпшэння спраў у галіне правоў чалавека64. Прэс-сакратар МЗС Беларусі А.Савіных адзначыў, што рашэнне ЕС замаражвае адносіны паімж Беларус- сю і ЕС на ўзроўні, які аб’ектыўна не можа задавальняць ніводзін з бакоў. Ён заклікаў ЕС адмовіцца ад санкцыйнага мыслення і зрабіць намаганні для аднаўлення атмасферы ўзаемнага даверу65. Уступленне Беларусі ў Мытны саюз і ўтварэнне Адзінай эканамічнай прасторы разам з Расіяй і Казахстанам здымала пытанне аб падпісанні ёю пагадненняў аб утварэнні Зоны паглыбленага свабоднага гандлю з ЕС. Раз- ам з тым Беларусь у якасці члена Мытнага саюза Беларусі, Расіі і Казах- стана выступае за пачатак збліжэння Мытнага саюза і Еўрасаюза на базе

62 Ibidem. 63 Делегация Европарламента по связям с Беларусью подведет итоги „диалога о модерни- зации”, http://naviny.by/rubrics/eu/2013/03/20/ic_news_627_413098 (20 VIII 2013). 64 МИД: Решения Совета ЕС замораживают отношения Минска с Брюсселем, http://udf. by/news/politic/68003-mid-resheniya-soveta-es-zamorazhivayut-otnosheniya-minska-s (26 VII 2013). 65 Комментарий начальника управления информации, пресс-секретаря МИД Беларуси Андрея Савиных в связи с решением Совета ЕС по Беларуси от 15 октября 2012 г., http://www.mfa.gov.by/print/press/news_mfa/ecd07443f68d4150.html (26 VII 2013). Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 305

адзінай інтэграцыйнай платформы паступальнай узаемнай гарманізацыі нарматыўнай сферы і лібералізацыі гандлю паміж двума інтэграцыйнымі аб’яднаннямі. У якасці кроку ў напрамку фарміравання такой платформы Беларусь, Расія і Казахстан у лістападзе 2010 г. прынялі ўдзел у афіцыйных перагаворах аб стварэнні зоны вольнага гандлю з краінамі-членамі Еўра- пей скай асацыяцыі вольнага гандлю (Ісландыяй, Ліхтэнштэйнам, Нарвегіяй і Швейцарыяй), цесна інтэграванымі з Еўрасаюзам у рамках Еўрапейскай эканамічнай прасторы66.

Гандлёва-эканамічныя сувязі

Важнейшай сферай адносін Беларусі з краінамі ЕС з’яўляецца гандлёва- эканамічнае супрацоўніцтва. ЕС – другі пасля Расійскай Федэрацыі важ- нейшы гандлёвы партнёр Беларусі. Гандлёва-эканамічнае супрацоўніцтва з ЕС характарызуецца высокай дынамікай і на працягу апошніх 15 гадоў выйшла на якасна новы для Беларусі ўзровень. У сярэдзіне 1990-х гадоў доля краін ЕС у агульным тавараабароце Беларусі складала каля 8-10 %, у 2000 г. – больш 13 %, у 2012 г. – 29,5 % (у 2009 г – амаль 32 %67). У 1995- -2010 гг. гандлёвы абарот Беларусі з краінамі ЕС павялічыўся ў 10 разоў, а беларускі экспарт у ЕС – больш чым у 20 разоў. У 2007-2011 гг. краіны ЕС устойліва займалі першае месца па аб’емах беларускага экспарта, істотна апярэджваючы па даным показчыку Расію, што займала другое месца68. Гандаль з краінамі ЕС характарызаваўся, пачынаючы з 2003 г., істотным станоўчым сальда для Беларусі, якое дасягнуля ў 2012 г. больш 8 млрд дол. ЗША. Агульны аб’ём тавараабарота паміж Беларуссю і 27 краінамі – членамі ЕС склаў у 2012 г. 27,1 млрд дол. ЗША, у тым ліку беларускіэкспарт 17,6, а імпарт – 9,5 млрд дол. ЗША69. Эксперты, адзначаючы рэкордны аб’ём экспарта, які дасягнула Беларусь у 2011 г., падкрэсліваюць, што ён быў шмат у чым забяспечаны за кошт па- ста вак беларускай прадукцыі ў краіны ЕС, перш за ўсё нафтапрадуктаў і нават нафты. Прычыны роста беларускага экспарта заключаліся ў тым, што Беларусь амаль на 40 % павялічыла імпарт нафты з Расіі дзякуючы ўрэ- гуля ван ні з ёю нафта вай спрэчкі, што дазволіла нарасціць экспарт нафта-

66 http://www.mfa.gov.by/print/mulateral/organization/list/bel/af95209b73d93ed5.html (7 I 2012). 67 http://www.mfa.gov.by/print/bilateral/europe/bel/ (26 II 2012); Итоги внешней торговли Республики Беларусьза январь-декабрь 2012 г., http://www.gtk.gov.by/ru/stats/itogi_vnesh_ torgovli2012/yanv_dek2012 (26 VII 2013). 68 http://www.mfa.gov.by/mulateral/-organizations/list (7 III 2011). 69 Итоги внешней… 306 Уладзімір Е. Снапкоўскі

пра дук таў у ЕС. Так, фізічны аб’ём экспарта нафтапрадуктаў у Ні дэр лан ды павялічыўся з 5 млн т у 2010 г. да 7,2 млн т у 2011 г., у Латвію – з 853 тыс. т да 1,9 млн т, у Италію – з 182 тыс. да 653,6 тыс. т. Павелічэнню экспарт най выручкі садзейнічаў і рост сярэдняйцаны на нафтапрадукты на знешніх рынках у 2011 г. на 35%. Пералічаныя фактары дазволілі Беларусі істотна павялічыць аб’ём экспарта ў краіны ЕС і забяспечыць прырост пазі тыў на- гак саль да ў гандлі з Захадам70. У той жа час гандлёвыя патокі ЕС з Беларуссю нязначныя (0,1% аб’ёму гандлю ЕС)71. Польскі даследчык А. Думала адзначае, што ўзаемныя ганд- лёвыя адносіны цяжка лічыць значнымі і развітымі. Ён гаворыць пра маргінальны ўдзел Беларусі ў агульным імпарце (0,31 %) і экспарце (0,39 %) ЕС (па дадзеных на 2007 г.). Беларусь займала тады 45 месца (47 па імпарту і 40 па экспарту) сярод важнейшых гандлёвых партнёраў ЕС, у той час, як ЕС з’яўляецца, як ужо адзначалася, другім пасля Расіі гандлёвым партнёрам Беларусі (другое месца па імпарту і першае па экспарту)72. Абагульняючы гандлёвыя адносіны паміж Беларуссю і ЕС, польскі аўтар канстатуе, што „значэнне і прывабнасць Беларусі як гандлёвага партнёра ЕС з’яўляюцца пагэтаму вельмі малымі”73. Да ліку еўрапейскіх краін, з якімі Беларусь мае найбольш развітыя гандлёва-эканамічныя сувязі, адносяцца Германія, Польшча, Нидэрланды, Латвія, Італія, Літва, Бельгія, Францыя, Вялікабрытанія, Чэхія, Швецыя, Венгрыя. У 2011 г. вядучыя пазіцыі сярод краін-імпарцёраў беларускай прадукцыі займалі Нідэрланды – 15,3 % ад усяго аб’ёма беларускага экс- парта (другое месца пасля Расіі, на якую прыходзілася 34 % усяго аб’ёма экспарта), Латвія – 7,8 %, Германія – 4,5 %, Польшча – 2,8 %, Літва – 2,1 % усяго аб’ёма экспарта. Галоўнымі пастаўшчыкамі прадукцыі ў Беларусь ся- род краін ЕС у 2011 г. былі: Германія – 5,6 % ад усяго аб’ёма імпарта (другое месца пасля Расіі, на якую прыходзілася 54,5 % усяго аб’ёма імпарта), Поль- шча – 2,8 %, Італія – 2,1 %, Францыя – 0,9 % усяго аб’ёма імпарта74. У 2012 г. 2-е месца ў агульным тавараабароце краіны займалі Нідэрланды – 8,8 %, 4-е Германія – 4,9 %, 5-е – Латвія – 3,7 %, 7-е Польшча – 2,6 %75.

70 Д. Заяц, Экспортное чудо Беларуси: как страна покорила Евросоюз, http://news.tut.by/ economics/275896.html?utm_source=news-left -block&utm_medium=popular-news&utm_ campaign=popular-news (26 II 2012). 71 ЕС і Беларусь: Гандлёвыя адносіны ЕС-Беларусь, http://www.delblr.ec.europa.eu/page1184. html (7 III 2009). 72 A. Dumała, op.cit., s. 292. 73 Ibidem, s. 293. 74 Внешняя торговля Беларуси в 2011 году, http://belstat.gov.by/homep/ru/indicators/ft rade1. php (26 II 2012). 75 Итоги внешней… Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 307

Паміж Беларуссю і еўрапейскімі краінамі дзейнічаюць 11 міжурадавых камісій па гандлёва-эканамічным супрацоўніцтве. У 2010 г. з краін ЕС у Бе- ларусь паступіла 2,14 млрд. долараў інвестыцый (24 % ў агульным аб’ёме інвестыцый), у тым ліку 343 млн. долараў прамых інвестыцый76. Асноўнымі краінамі-інвестарамі ў беларускую эканоміку з’яўляюцца Швейцарыя, Аўстрыя, Вялікабрытанія, Кіпр, Нідэрланды, Германія77. Беларусь экспартуе у ЕС больш за 700 відаў таварных пазіцый, сярод якіх дамініруюць нафтапрадукты, сырая нафта, звадкаваны газ, паўфабрыкаты з углеродзістай сталі, каліўныя ўгнаенні, лесаматэрыялы, трактары, трубы і профіль, медыцынскія прыборы, аўтамабільныя шыны. Нафта, нафта- прадукты і газ складалі ў 2007 г. больш 56 % экспарту. З краін ЕС увозіцца больш за тысячу відаў тавараў, з якіх пераважаюць легкавыя аўтамабілі і іншыя транспартныя сродкі, вытворчае абсталяванне, сельскагаспадарчая тэхніка і трактары, запчасткі для аўтамабіляў і трактароў, лекарственныя сродкі78. Доля машын і транспартнага абсталявання складала ў 2007 г. 43 % беларускага імпарту з ЕС. ЕС з’яўляецца буйнейшым донарам тэхнічнай дапамогі Рэспубліцы Бе- ларусь, якая аказвалася раней праз Праграму Тэхнічнага садзейнічання краінам СНД (ТАСІС). За гады дзейнасці ТАСІС у Беларусі (1991-2006 гг.) рэалізавана больш 420 праектаў на суму больш 210 млн еўра, ці больш 40 % ад усёй замежнай тэхнічнай дамапогі, якую атрымала Беларусь з 1991 г.79. Разам з тым трэба адзначыць, што Беларусь да цяперашняга моманту атры- мала значна менш фінансавай дапамогі, чым яе суседзі80. Як адзначалася, 21 чэрвеня 2007 г. ЕС увёў прынятае Саветам ЕС 20 снежня 2006 г. рашэнне аб часовым прыпыненні адносна Беларусі дзеян- ня АСП ЕС. Гэты крок быў зроблены ў сувязі з парушэннем беларускімі ўладамі правоў незалежных прафсаюзаў і невыкананнем імі рэкамендацый Міжнароднай арганізацыі працы. Прэс-служба МЗС Рэспублікі Беларусь прыняла заяву на гэты конт, у якой расцаніла гэты “недальнабачны крок” як накіраваны супраць інтарэсаў шэраговых членаў беларускіх прафсаюзаў на прадпрыемствах, што вырабляюць экспартуемую ў ЕС прадуцыю. У заяве

76 http://www.mfa.gov.by/print/bilateral/europe/bel/ (26 II 2012). 77 ЕС і Беларусь… 78 Ibidem. 79 В. Ф. Белицкий, С. Д. Березовский, Е. В. Одинец, А. А. Шмелев, Участие Беларуси в ин- стументах внешней помощи Европейского Союза, [w:] Беларусь в современном мире = Беларусь у сучасным свеце…, s. 127-128; Доноры международной технической помощи Республике Беларусь. Справочник, В. Ф. Белицкий (cост.), Минск 2009, s. 58. 80 Ініцыятывы Еўрапейскай камісіі ў галіне дапамогі Беларусі, http://www.delblr.ec.europa. eu/page1184.html (7 III 2009). 308 Уладзімір Е. Снапкоўскі

гэта рашэнне разглядалася як часовае, аднак яно не адменена па сённяшні дзень81. У студзені 2010 г. адбыўся рабочы візіт у Беларусь дэлегацыі Еўрапейскай камісіі, у рамках якога прайшлі перагаворы па пытаннях гандлёва-эка на- мічна га супрацоўніцтва паміж Беларуссю і ЕС. Беларускі бок звярнуў увагу на неабходнасць аднаўлення з ЕС рэжыму найбольшага спрыяння ў гандлі з Беларуссю, фарміравання заканадаўчых і інстытуцыянальных асноў ума- цавання эканамічных адносін паміж ЕС і Беларуссю. Было адзначана, што ў выніку выключэння Рэспублікі Беларусь з АСП ЕС беларускія экспарцё- ры нясуць дадатковыя эканамічныя страты (каля 300 млн. дол. штогод). У гэтай сувязі беларускі бок заклікаў Еўрапейскую камісію зняць дзею- чыя дыскрымінацыйныя абмежаванні ў двухбаковым гандлі, уключаючы аўтаномнае кваціраванне экспарта ў ЕС асобных катэгорый беларускіх тэк- стыльных вырабаў і адзення82. ЕС аказавае тэхнічную дапамогу Беларусі ў наступых галінах: ахова на- вукольнага асяроддзя, абсталяванне памежнай інфраструктуры, сацыяль- ная абарона, ядзерная бяспека, барацьба з нелегальнай міграцыяй і кон- трбандай, адукацыя, мясцовае кіраванне. Наша краіна таксама ўдзельнічае ў рэалізацыі трох праграм добрасуседства ЕС: „Польшча – Україна – Бела- русь”, „Латвія – Літва – Беларусь”, „Рэгіён Балтыйскага мора”. На рэалізацыю гэтых праграм Еўрапейскі саюз выдзеліў для Беларусі і іншых краін, што бяруць у іх удзел (Расія і Україна) па лініі ТАСІС каля 19 млн еўра. З 1 студ- зеня 2007 г. замест Праграмы ТАСІС Еўрапейскі Саюз увёў у дзеянне новы Еўрапейскі інструмент добрасуседства і партнёрства (ЕІДП), у рамках яко- га Беларусь будзе супрацоўнічаць з памежнымі дзяржавамі-членамі ЕС па фармату новых праграм трансгранічнага супрацоўніцтва83. У рамках ЕІПД на 2007-2011 гг. для Беларусізарэзірвавана каля 43 млн еўра. Яшчэ 64 млн еўраплануеццавыдзеліць у 2012-2013 гг. Па стане на пачатак 2012 г. у стадыірэалізацыі ў Беларусізнаходзяцца 17 праектаў ЕС на агульную суму 10,5 млн еўра. Беларусь удзельнічае ў 15 праграмах ЕІДП на нацыянальным, рэгіянальным і трансмежнымузроўнях. Паводле звестак беларускага МЗС, дадзеная дапамога з’яўляецца бязвыплатнай і накіравана на фінансаванне супрацоўніцтва паміж Беларуссю і ЕС па ўзаемавыгодных напрамках. За кошт адзначаных сродкаў ажыццяўляецца ўладкаванне дзяржаўнай мяжы

81 Заява Прэс-службы МЗС Рэспублікі Беларусь у сувязі з набыцём моцы Рашэння Савета ЕС аб часовым прыпыненні ў адносінах да Беларусі дзеяння Абагуленай сістэмы гандлё- вых прэферэнцый (АСП) ЕС ад 21 чэрвеня 2007 г., „Веснік Міністэрства замежных спраў [РБ]” 2007, №2, s. 20-21. 82 Об итогах визита в Республику Беларусь делегации Еврокомиссии во главе с П. Бала- шем, http://www.mfa.gov.by/print/ru/press/news/c5e716c7de1ebe87.html/ (7 III 2010). 83 http://www.delblr.ec.europa.eu/page1190.html (7 III 2009). Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 309

Беларусі з краінамі ЕС, мадэрнізацыя нацыянальнай памежнай і мыт- най інфраструктуры, абмен перадавым вопытам і рэалізацыя пілотных праектаў у энергетычнай, транспартнай, аграхарчовай, прыродаахоўнай, адукацыйнай, культурнай і іншых прыярытэтных сферах84.

Падсумаванне

20-гадовая гісторыя адносін паміж Беларуссю і Еўрапейскім Саюзам пад- зяляецца на два перыяда, мяжой паміж якім выступае лістапад 1996 г. На працягу першага перыяду беларуска-еўрапейскія адносіны развіваліся з на- растаючым дынамізмам і былі ўвенчаны падпісаннем Пагаднення аб пар- тнёрстве і супрацоўніцтве, якое аднак не ўступіла ў сілу па сённяшні дзень. Другі перыяд пачаўся пасля лістападаўскага рэферэндума 1996 г., вынікі якога не былі прызнаны ЕС і яго дзяржавамі-членамі. Пасля рэферэнду- ма ў беларуска-еўрапейскіх адносінах наступіў адкат, назіралася чаргаван- не этапаў пацяплення і ахалоджвання. Агульны стан гэтых адносін можна было называць ненармальным, параўноўваючы яго з дасягненнямі першай паловы 90-х гадоў і ўзроўнем адносін ЕС з іншымі еўрапейскімі краінамі- -нечленамі ЕС. Пасля падзей, што адбыліся ў Беларусі 19-20 снежня 2010 г. адносіны Беларусі з ЕС, як і ўвогуле з дзяржавамі Захаду, аказаліся адкінутымі да ўзроўню, які аказаўсяы ніжэйшым за той, з якога пачынаўся адлік падзей пасля лістападаўскага рэферэндума 1996 г. Для таго, каб бакам зноў вярнуц- ца да больш-менш прымальнага ўзроўню адносін, спатрэбіцца нямала часу і цярпення. Ім прыйдзецца зноў прайсці неабходную фазу нармалізацыі і аднаўлення даверу, падобную той, што была ў 2008-2010 гг. Гісторыя адносін ЕС з Беларуссю паказавае, што ні стратэгія дыялогу з афіцыйным Мінскам, ні яго дыпламатычная ізаляцыя не прынеслі ча- каемых Супольнасцю вынікаў у выглядзе рэальнай дэмакратызацыі бе- ларускага грамадскага жыцця. Дыялог праводзіўся на падставе прынцы- па выканання пэўных умоў, аднак на практыцы значна большыя выгады з гэтага атрымаў А. Лукашэнка, які абмежаваўся дробнымі і сімвалічнымі саступкамі ў галіне дэмакратызацыі. У бліжэйшай і сярэднетэрміновай перспектыве ЕС наўрадці будзе ў ста- не сфармуляваць для Беларусі прапанову, якая б адцягнула яе ад Расіі. Апошняя значна больш важная для ЕС, паколькі мае статус стратэгічнага партнёра. Яна дала і працягвае даваць краіне непараўнальна больш, чым

84 http://www.mfa.gov.by/print/mulateral/organization/list/bel/af95209b73d93ed5.html (7 I 2012). 310 Уладзімір Е. Снапкоўскі

ЕС. Беларусь можа быць толькі мастом у адносінах паміж Расіяй і ЕС і ка- рыстацца дабротамі ЕПС. Зыходзячы са стратэгічнай мэты забеспячэння добрасуседства на сваіх знешніх межах, ЕС будзе працягваць палітыку ўцягвання Беларусі ў прагра- му Усходняе партнёрства і канкрэтныя рэгіянальныя праекты. Пры гэтым ЕС, як можна заўважыць, будзе мацней увязваць свае эканамічныя прагра- мы і дапамогу Беларусі з яе прагрэсам у палітычнай сферы. Палітычныя па тра ба ва нні, перш за ўсё дэмакратызацыю, Брусель цвёрда намераны су- працьста віць “прагматызму” беларускай знешняй палітыцы, накіраванаму выключна на рэалізацыю “другога кошыка” (фінансава-эканамічнага), які для Мінска з’яўляецца прыярытэтам нумар адзін у адносінах з Захадам. Пасля снежаньскіх падзей 2010 г. ЕС у сваёй палітыцы да Беларусі ра бі ла большы акцэнт на стварэнне і ўмацаванне градзянскайсупольнсці, імкну- чы ся шырэй паспаўсюджваць дэмакратычныя каштоўнасці сярод белару- скага грамадства. Адным з найбольш эфектыўных сродкаў для гэтага было б спрашчэнне візавага рэжыму паміж ЕС і Беларуссю, падтрымка незалежных СМІ, інтэнсіфікацыя абменаў моладзю і іншымі катэгорыямі насельніцтва. Адносна беларускіх улад ЕС галоўнай умовай аднаўленнння дыялогу лічыць іх схіленне да вызвалення і рэабілітацыі ўсіх палітзняволеных і людзей, што трапілі пад судовыя працэсы па справе 19 снежня 2010 г. Доўгатэрміновай мэтай ЕС застаецца дэмакратызацыя Беларусі, якая патрабуе як значнага пашырэння дапамогі градзянскайсупольнасці, так і паслядоўнага прымя- нення палітыкі вылучэння ўмоў афіцыйнаму Мінску.

Summary

Vladimir E. Snapkovsky

Th e development of mutual relations between Belarus and the European Union at the beginning of XXI century

Th e article analyses the economic and political relationship between the Republic of Belarus and the European Union in the beginning of the XXI century. Th e author examines the events from the beginning of the new EU „step by step” policy towards Belarus (at the turn of 2001-2002) to the end of the year 2012 when the relationship between Belarus and EU were in a frozen state. Th e offi cial position of Minsk is being viewed as well as the offi cial position of Brussels during the „step by step” strategy of EU (2002-2008), thaw (2008-2010) and during the period of the mutual pullback in relations which occurred aft er the 2010 December events in the capital of Belarus. Th e development of trade and economic relations Развіццё ўзаемаадносін Беларусь – Еўрапейскі Саюз у пачатку ХХІ ст. 311 between Belarus and EU is also shown. In the end of the article conclusions are made and the possible relationships development options, made by the European Union, are outlined.

Vladimir E. Snapkovsky – dr hab. nauk historycznych, profesor na Wydzia- le Stosunków Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku

Ihor Rafalskyj

Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie. Ukraiński punkt widzenia

Procesy integracyjne w Europie bez wątpienia stanowią precedens w historii politycznej samookreślenia narodowego. Nowoczesna Unia Europejska jest wielo- płaszczyznową strukturą, która z jednej strony posiada ponadnarodowe organy, z drugiej – pozostawia państwo narodowe jako główny element procesu integracji. Tak złożona struktura wewnętrzna generuje wiele dyskusji o tym, czym w rzeczywistości jest UE i jaka jest w niej rola państwa narodowego. Zrozumienie natury i logiki historycznego rozwoju integracji europejskiej jest ważne ze wzglę- du na wpływ, jaki ma ona na współczesne procesy samookreślenia narodowego. Polityka UE wobec innych krajów w dużej mierze określa ich narodowe priorytety i zachowania. W szczególności dotyczy to Ukrainy. Integracja europejska jest wyraźnie obecna w zachodniej myśli politycznej, jednak większość badaczy koncentruje się na procesach ponadnarodowych. Sprawia to, że związek między samostanowieniem narodowym i europejską integracją pozostaje niezbadany. Wśród zachodnich uczonych, którzy zwrócili uwagę na to zagadnienie, należy wyróżnić: J. Beckera1, M. Dedmana2, D. Gowlanda3, Ch. Prestona4, R. Smitha5, A. Tathama6, K. Shore’a.7 Znaczący wkład w badania samookreślenia narodowego

1 J. Becker, F. Knipping, Power in Europe? Great Britain, France, Germany and Italy in a postwar world 1945-1950, Berlin 1986, s. 585. 2 M. Dedman, Th e origins and development of European Union 1945-95: a history of Europan integration, London 1996, s. 145. 3 D. A. Gowland, A. Turner, Britain and European integration, 1945-1998: a documentary history, London 2006, s. 259. 4 C. Preston, Enlargement and integration in European Union, London & New York 2008, s. 261. 5 R. Smith, Culture, Identity and European Integration, [w:] Culture and European Union Law, R. Smith (ed.), Oxford 2004, s. 414. 6 A. Tatham, Th e enlargement of European Union, Alphen aan den Rijn 2009, s. 558. 7 C. Shore, Building Europe: the cultural politics of European integration, London & New York 2009, s. 258. 314 Ihor Rafalskyj w kontekście rozszerzenia UE wnieśli ukraińscy naukowcy – V. Kopìjka i T. Šin- karenko.8 Integracja jest nierozerwalnie związana z tożsamością narodową. Jednak zwią- zek ten jest odmienny w różnych formacjach integracyjnych. W kontekście UE możemy wyróżnić dwa poziomy samostanowienia narodów: pierwszy – decyzja w sprawie członkostwa w Unii, a drugi – decyzja w sprawie pogłębienia integracji lub przyjmowania nowych członków ze stanowiska obecnego członka. Badanie samostanowienia narodów na tych dwóch płaszczyznach nie jest możliwe bez zrozumienia fenomenu integracji europejskiej, który wymaga bardziej szczegóło- wego wyjaśnienia ze względu na jego pochodzenie, funkcjonowanie i rozwój. Pojawienie się integracji europejskiej było wynikiem złożonej sytuacji gospodarczej i politycznej w Europie po II wojnie światowej. Gospodarka większości krajów była w katastrofalnym stanie. Według naukowców, powojenny poziom PKB we Francji pozostawał na równi z rokiem 1891, w Niemczech – 1908, we Włoszech – 1909, w Austrii – 1886 itp. Znaczne szkody zostały wyrządzone infrastrukturze krajów, we Włoszech zniszczonych było 50% kolei, we Francji prawie całkowicie zostały zniszczone porty, w Holandii zrujnowana była więk- szość mostów i kanałów.9 Według różnych szacunków Europa straciła od 15 do 25 mln ludzi, którzy zaginęli bądź umarli. Sytuacja ekonomiczna zaostrzyła się przez wzrost infl acji, masowe bezrobocie, napływ uchodźców i zadłużenie wobec Stanów Zjednoczonych. Równie trudna była sytuacja w sferze politycznej. Kryzys polityczny, któremu towarzyszyły częste zmiany rządu, był widoczny we Francji i Włoszech. Niemcy były podzielone i w rzeczywistości pozbawione suwerenno- ści. Wielka Brytania i Francja miały do czynienia z walką narodowowyzwoleńczą w koloniach. Jednak najważniejsze zmiany polityczne przyniosło tworzenie nowego systemu stosunków międzynarodowych między dwoma biegunami: USA i ZSRR. Okupacja sowiecka większej części krajów Europy Środkowej i Wschod- niej wiązała się z wprowadzeniem rządów komunistycznych. Rok po zakończeniu wojny Winston Churchill wygłosił słynne przemówienie, w którym nawoływał do przeciwstawiania się Związkowi Radzieckiemu i oświadczył, że „żelazna kurtyna zapadła nad Kontynentem”.10 Nowy porządek międzynarodowy i sytuacja polityczno-gospodarcza postawi- ły kraje europejskie przed potrzebą nowego narodowego samookreślenia. Więk- szość głównych krajów próbowała wprowadzić nowy model polityczny i odbudo- wać gospodarkę. Na przykład we Francji powstała IV Republika, która w 1958 r. przekształciła się w V, a Włochy stały się republiką. Proces samostanowienia

8 В. В. Копійка, Т. І. Шинкаренко, Європейський Союз: історія та засади функціонування, Київ 2009, s. 751. 9 В. В. Копійка, Розширення Європейського Союзу: теорія і практика інтеграційного процесу, Київ 2008, s. 70. 10 Address given by Winston Churchill (Fulton, 5 III 1946), http://www.ena.lu/ (5 X 2013). Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie 315 narodowego w powojennej Europie zmierzył się z wieloma problemami, których rozwiązanie przyczyniło się do europejskiej integracji. Po pierwsze, wojna była szokiem dla społeczeństwa i gospodarki, ze skutkami którego samodzielnie nie mógł sobie poradzić żaden kraj. Po drugie, tworzenie systemu dwubiegunowe- go zmuszało kraje samowystarczalne do jednoznacznego wyboru sojusznika. Po trzecie, istotne zmiany spowodowane przez wojnę i zagrożenie komunizmem postawiły kraje przed koniecznością wytyczenia nowych interesów narodowych. Rozwiązanie tych problemów wymagało nowej ideologii i modelu politycznego, który został zaproponowany przez dyskurs idei zjednoczonej Europy. Analiza powstawania i rozprzestrzeniania się tego dyskursu jest szczególnie interesująca, po- nieważ jest podstawą idei integracji, a tym samym wpływa na samostanowienie narodów. Według brytyjskiego naukowca Dedmana idea integracji europejskiej na poziomie politycznym zaproponowana została w manifeście ruchu paneuropejskie- go w 1923 r. przez Richarda Coudenhove-Kalergiego.11 W 1926 r. zostało zało- żone Stowarzyszenie Współpracy Europejskiej – z biurami w Paryżu, Londynie i Berlinie. W okresie międzywojennym idea integracji europejskiej wspierana była przez wpływowych polityków, takich jak Winston Churchill i francuski minister spraw zagranicznych Aristide Briand, który zaproponował powstanie europejskiego stowarzyszenia państw o charakterze federacyjnym w ramach Ligi Narodów. Winston Churchill z kolei wielokrotnie podkreślał w swoich artyku- łach potrzebę zjednoczenia Francji i Niemiec przy wsparciu Wielkiej Brytanii.12 Jednak w związku z przejęciem władzy przez nacjonalistów w większości krajów Europy, idea integracji europejskiej nie została znacząco rozpowszechniona. Wśród uczestników ruchu oporu podczas II wojny światowej było wielu zwolenników ponadnarodowego związku. Na przykład przywódcy francuskiego ruchu oporu – Phillip Winn i Claude Burda w swoich publikacjach podkreślali różnicę między nazistami a niemieckim społeczeństwem. Po zakończeniu wojny byli oni zwolennikami utworzenia Federacji Europejskiej i zapewnienia równych praw Niemcom oraz innymi narodom. We Włoszech Altiero Spinelli – więzień na wyspie Ventotene, utworzył Europejski Ruch Federalistyczny i bronił idei fe- deralnego systemu Europy. Jego zdaniem, był to jedyny sposób aby powstrzymać ciągłe wojny na Kontynencie. Zasadniczą różnicą w dyskursie ruchów konspira- cyjnych było to, że nie walczyły one o nowe Święte Przymierze, a o ponadnarodo- wą strukturę, ze wszystkimi atrybutami nowego państwa: rząd, wojsko, sąd itp.13 Już w czasie wojny, wśród ruchów opozycyjnych były podejmowane pierwsze próby wypracowania modelu i idei integracji europejskiej. W tym kontekście

11 M. Dedman, op.cit., s. 14. 12 Ibidem. 13 W. Lipgens, W. Loth, Documents on the history of European integration, Berlin 1988, s. 53-55. 316 Ihor Rafalskyj ciekawa jest deklaracja międzynarodowej konferencji ruchów oporu, która od- była się w Genewie w 1944 r. W deklaracji poruszono kwestię stworzenia wspól- nego rynku i odbudowy Europy jako przeciwwagi wobec USA i ZSRR. Jednak, jak zauważył Lipgens, idea integracji europejskiej rozwijana przez ruch oporu nie była popularna wśród mas. Większość partyzantów walczyła przede wszystkim o wyzwolenie własnego państwa.14 Turbulencje i niepewność w stosunkach międzynarodowych pierwszych powojennych lat nie sprzyjały rozpowszechnieniu idei europejskich. Większość nowych rządów starała się wdrożyć ideę narodowego samostanowienia w kla- sycznym rozumieniu przywracania utraconej państwowości i rozbudowy pań- stwa-narodu. Ponadto, procesy zjednoczenia mogły zaostrzyć i tak już skomplikowane relacje z ZSRR. Zwolennicy idei wykorzystali ten okres do konsolidacji wysiłków i w 1946 r. została utworzona Europejska Unia Federalistów pod przewodnictwem H. Brugmansa i H. Frenaya. Sojusz ten jednoczył zwolenników zde- centralizowanego federalizmu. Jednocześnie została stworzona Europejska Unia Parlamentarna, która popierała utworzenie unii federalnej z ponadnarodową strukturą i jedną walutą. W wyniku długich dyskusji między związkami został utworzony Międzynarodowy Komitet na rzecz koordynacji ruchów związanych z Unią Europejską, który miał za zadanie uzyskanie poparcia rządów i społe- czeństw na rzecz idei europejskich.15 Za kulminacyjne wydarzenie ideowej bitwy o zjednoczenie Europy można uznać Kongres Europejskich Ruchów w Hadze pod przewodnictwem W. Chur- chilla. Poziom reprezentacji na Kongresie świadczył o tym, że elity polityczne krajów europejskich wspierają ideę integracji. Na spotkaniu wystąpiło 800 delega- tów, w tym 200 posłów, 60 ministrów i 12 ówczesnych szefów rządów, znani pisarze i działacze kultury. Wzięli w nim udział udział znani politycy, którzy w przy- szłości mieli bezpośredni wpływ na procesy integracji: K. Adenauer, A. Spinelli, F. Mitterrand, H. Macmillan i inni. Praktyczna wartość tego spotkania była taka, że zwolennicy różnych modeli i koncepcji stowarzyszeniowych mogli opracować wspólne stanowisko w sprawie integracji europejskiej. Efektem Kongresu był Apel do Europejczyków, który okre- ślił podstawowe wartości przyszłej unii, unii opartej na zasadzie różnorodności, szacunku dla ludzkiej godności i wolności. Kongres wyraził obietnicę utworzenia unii swobodnego przepływu ludzi, idei i towarów, przyjęcia Karty Praw Człowieka i ustanowienia Trybunału.16 Zalecił również stworzenie struktury w celu koordynacji wysiłków wszystkich zwolenników idei zjednoczonej Europy. W paździer- niku 1948 r. został utworzony Ruch Europejski, który przyczynił się do powstania

14 Ibidem, s. 60. 15 В. В. Копійка, Т. І. Шинкаренко, op.cit., s. 79. 16 Political Resolution (Th e Hague Congress, 7-10 V 1948), http://www.ena.lu/ (5 X 2013). Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie 317

Rady Europy. Kongres miał wpływ na konsolidację zwolenników idei zjednoczenia i konkretnych zobowiązań w tym kierunku oraz stał się bodźcem do podjęcia konkretnych kroków na poziomie społeczeństw europejskich. Na przykład, ustanowiono Europejskie Centrum Kultury w Lozannie oraz Kolegium Europejskie w Brugii, które obecnie szkoli większość europejskich urzędników.17 Po Kongresie haskim rozwój idei politycznej i gospodarczej integracji Europy nabrał rozpędu. Politycy z różnych krajów przystąpili do wcielania w życie modeli organizacji Unii. W listopadzie i grudniu 1948 r. w Paryżu działał Stały Ko- mitet ds. badania problemów z utworzeniem federacji europejskiej, który obej- mował przedstawicieli państw-członków Unii Zachodnioeuropejskiej (UZE). W ramach tej komisji zwolennicy integracji zderzyli się z interesami narodowymi, które utrudniały utworzenie Unii. Federaliści nalegali na utworzenie or- ganów ponadnarodowych, które w przyszłości miały otrzymać ponadnarodową władzę. W tym samym czasie brytyjscy przedstawiciele jasno postawili warunek niepodzielności suwerenności narodowej i nalegali na funkcje doradcze przy- szłej unii. W rezultacie członkowie komisji osiągnęli kompromis proponując utworzenie Komitetu Ministrów w charakterze organu międzyrządowego i Zgromadzenia Parlamentarnego – organu doradczego, reprezentującego parlamenty krajowe. Na takiej strukturze została oparta Rada Europy 5 V 1949 r., do której przystąpiło 10 krajów. Kompromis w sprawie uprawnień znacznie ograniczył możliwości nowego tworu i pomimo wszystkich federalistycznych idei Stanów Zjednoczonych Europy, RE pozostała wyłącznie przy statusie organizacji międzynarodowej. Jed- nak nadal była ona centrum powstawania dyskursu i symboli integracji europejskiej. Największym osiągnięciem RE było przyjęcie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, która w rzeczywistości dała zalążek przyszłego europejskiego prawa. Symbole RE, fl aga i hymn, w 1985 r. zostały ofi cjalnie uznane za symbole współ- czesnej UE, a dzień jej utworzenia 5 V był ofi cjalnie obchodzony jako Dzień Eu- ropy w latach 1964-85. Przygotowana przez nas analiza powojennego dyskursu dotyczącego idei zjednoczenia Europy może pokazać szereg cech fenomenu integracji europejskiej. Po pierwsze, rozpoczynając od przywódców ruchu oporu i Kongresu haskiego, moż- na zaobserwować, że ten dyskurs ma charakter elitarny i jest rozpowszechniony w większym stopniu wśród elit politycznych krajów europejskich niż wśród obywateli. To doprowadziło do luki w możliwościach politycznych działań i w zo- bowiązaniach polityki wewnętrznej zwolenników integracji. Po drugie, projekt zjednoczenia europejskiego od razu uwzględniał unię polityczną i gospodarczą, pomimo przeszkód i problemów związanych z integracją krajów. Zjednoczenie częściej było postrzegane jako natychmiastowe działanie, a nie jako stopniowe

17 В. В. Копійка, op.cit., s. 80. 318 Ihor Rafalskyj przejście. Po trzecie, europejscy federaliści zwracali większą uwagę na model instytucjonalny rozwoju Unii, a znacznie mniej uwagi poświęcali krokom mającym na celu utworzenie politycznego narodu. Po czwarte, idea zjednoczenia nie brała pod uwagę trendu samostanowienia krajów europejskich, który został oparty na przywróceniu suwerenności i integralności terytorialnej. Między innymi te cechy idei zjednoczenia zdeterminowały niepowodzenie w dążeniach integracyjnych lat powojennych. Integracja europejska przegrała w perspektywie krótkotermi- nowej, ale nie jeśli chodzi o dłuższą perspektywę. Wszystkie kolejne etapy integracji europejskiej wcieliły w życie większość koncepcji ruchu federalistycznego lat 1945-48. Wśród przyczyn niepowodzenia w dziele szybkiego utworzenia UE najważ- niejsza była rozbieżność między dwiema logikami samostanowienia narodów, które były wdrażane przez państwa. W pierwszym przypadku państwa starały się zwiększyć swoje bezpieczeństwo, przywrócić suwerenność, zwiększyć swoje wpływy itp. Do tych krajów należą Wielka Brytania i Francja. Inni próbowali przywrócić swoją suwerenność poprzez integrację europejską, zjednoczenie gospodarki, tworzenie organów ponadnarodowych itp. Ponadto istotny wpływ na samookreślenie narodów miały interesy narodowe Stanów Zjednoczonych, któ- rych celem było przeciwdziałanie wpływom ZSRR w Europie. Interesy narodowe są pryzmatem, przez który kraje postrzegały proces integracji i podejmowały decyzje o własnym zachowaniu. W związku z powyższym, wymagają one bardziej szczegółowej analizy w celu zrozumienia, dlaczego nie doszło do szybkiego zjednoczenia i dlaczego integracja przesuwała się w innym kierunku niż było to zaplanowane. Głównymi krajami, których narodowe samostanowienie determinowało los integracji europejskiej, były Wielka Brytania, Francja, Włochy i Niemcy. Ponieważ dwa ostatnie kraje to państwa, które prze- grały wojnę – ich samookreślenie zależało w większym stopniu od sojuszników. W ogóle samookreślenie narodowe krajów Europy Zachodniej w okresie powo- jennym jest w dużej mierze uzależnione od sytuacji wewnętrznej. W porównaniu z innymi krajami europejskimi, Wielka Brytania doświadczyła najmniejszych strat w czasie II wojny światowej, dlatego potrzeba nowego samo- określenia w tym kraju była bardziej podyktowana zmianami globalnymi systemu wielobiegunowego na dwubiegunowy. Po zakończeniu wojny brytyjscy politycy rozważali strategię przekształcenia kraju w trzecią siłę w stosunkach międzyna- rodowych, która zapewniłaby równowagę i stabilność w Europie. Jednak wojna spowodowała poważne szkody w brytyjskiej gospodarce, która stała się zależna od USA – dług zagraniczny wynosił 5 mld USD.18 W. Churchill określił Wielką Brytanię jako „największego na świecie dłużnika”, a minister spraw zagranicznych E. Bevin powiedział, że uczestnictwo jego kraju w uniach, które potrzebowałyby

18 D. A. Gowland, A. Turner, op.cit., s. 4. Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie 319 brytyjskiej pomocy, „mogą doprowadzić do bankructwa państwa”.19 W rzeczywi- stości w latach 1945-47 Wielka Brytania nie zajmowała jednoznacznego stanowiska co do swojej roli w powojennej Europie. W kontekście polityki zagranicznej, brytyjscy politycy sytuowali się między dwiema opcjami: szukanie możliwości stania się trzecią siłą samodzielnie albo w sojuszu z krajami Europy. Wśród elity politycznej przeważała myśl wspierania projektów integracyjnych w Europie. W. Churchill i E. Bevin poparli ideę stworzenia RE i Unii Zachodniej, ale tylko pod warunkiem zachowania narodowej su- werenności. Ostatecznie stanowisko Wielkiej Brytanii uniemożliwiło utworzenie organów ponadnarodowych w RE. Z tej pozycji można prześledzić logikę brytyjskiego samostanowienia narodowego, które zapewniało zachowanie własnej toż- samości i wpływy w polityce międzynarodowej. Ogólnie rzecz biorąc, polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii realizowana była w trzech kierunkach określonych przez Churchilla: stosunki z USA ze względu na wspólną historię i zależność fi nansową, Brytyjska Wspólnota Narodów, w której Brytyjczycy odegrali cen- tralną rolę polityczną i gospodarczą, i Europa jako tradycyjny sąsiad i partner atlantycki.20 W kontekście integracji europejskiej oznaczało to, że Wielka Brytania popiera politykę tworzenia organizacji międzynarodowych, ale nie ponadnarodowych. Wszelkie ponadnarodowe zobowiązania ograniczały tradycyjne brytyjskie stosunki z innymi krajami. Tak więc jedno z najbardziej wpływowych państw europejskich nie popierało idei europejskich federalistów. Sytuacja samostanowienia narodowego we Francji była trudniejsza niż w Wielkiej Brytanii. Alianci nie uważali Francji za pełnoprawnego uczestnika koalicji antyniemieckiej. Wymownym dowodem na to była nieobecność Charlesa de Gaulle’a na konferencji w Jałcie. Międzynarodowa ranga Francji została przywró- cona dzięki USA i Wielkiej Brytanii, które wyznaczyły jej z własnych stref, strefę okupacyjną w Niemczech. Poczucie niższości i strach przed odbudową Niemiec w dużej mierze przyczyniły się do określenia koncepcji samostanowienia narodowego przez Francuzów. Głównym zadaniem, jakie postawili przed sobą politycy francuscy było przywrócenie dawnej świetności i wpływów na równi z innymi światowymi mocarstwami. Program francuskiego samookreślenia odwoływał się do poczucia narodowej dumy: „Francja została zniszczona przez wojnę, ale my udowodnimy całemu światu, że pozostajemy globalną siłą, nasza słabość jest tymczasowa, nasz status jako siły globalnej nie powinien być kwestionowany”.21 Ten dyskurs także pogłębiał fobie możliwego odrodzenia Niemiec i określał francuską politykę w tej sprawie. Francja zajęła twarde stanowisko w sprawie

19 J. Becker, F. Knipping, op.cit., s. 18. 20 В. В. Копійка, op.cit., s. 110. 21 J. Becker, F. Knipping, op.cit., s. 49. 320 Ihor Rafalskyj potrzeby podziału niemieckich terenów przemysłowych. Na skutek francuskich nacisków w niemieckim Zagłębiu Ruhry został wprowadzony międzynarodowy zarząd, a w górniczym regionie Saary została ogłoszona autonomia i integracja gospodarcza z Francją. Problem Saary do 1956 r. był najbardziej drażliwą kwestią w stosunkach między dwoma krajami.22 Jednocześnie nacjonalistyczny program przywrócenia Francji dawnej świetności zakładał dwie drogi: w jednym przypadku był to wzrost siły i wpływów Francji na skutek odbudowy kraju i podziału Niemiec, w drugim – wywalczenie głównej pozycji Francji w potencjalnej unii w Europie. Wewnątrzpolityczne kryzysy stopniowo doprowadzały do władzy zwolenników różnych opcji, co utrudniało politykę zagraniczną kraju. Analiza interesów narodowych Francji i Wielkiej Brytanii wyjaśnia, dlaczego zjednoczenie Europy nie mogło nastąpić szybko. W związku z powyższym, integracja miała miejsce w takim zakresie i w takich obszarach, w których istniała zbieżność interesów narodowych. Przede wszystkim był to obszar rozwoju gospodarczego i bezpieczeństwa. Równolegle z próbami stworzenia unii politycznej poprzez ustanowienie Rady Europy, państwa europejskie brały udział w procesie uzyskiwania pomocy gospodarczej w ramach Planu Marshalla. W latach 1948-52 USA udostępniły europejskim krajom 13 mld USD, z czego 85% w formie pomocy i 15% w postaci długoterminowych kredytów.23 Większość tej kwoty wykorzy- stały przodujące państwa Europy Zachodniej. Plan Marshalla miał odegrać szcze- gólną rolę w formowaniu integracji europejskiej, ostatecznie został on wdrożony i dlatego wymaga bardziej szczegółowej analizy. Polityczne argumenty przemawiające za udzieleniem pomocy państwom europejskim sprowadzały się do konieczności – pomagając można było zapo- biec rozprzestrzenianiu się komunizmu i uzyskać silną przeciwwagę dla ZSRR w Europie. Jednak były też inne, ukryte przyczyny ogromnej pomocy. M. Hogan uważa, że Plan Marshalla miał na celu przeniesienie do Europy amerykańskiego modelu federalizmu:

Twórcy planu Marshalla starali się zastąpić stary system państw europejskich taką strukturą, która by ułatwiła realizację interesów narodowych USA na Kontynen- cie. Planowali tego dokonać poprzez zastosowanie zasad federalizmu amerykań- skiego, który ułatwiłby powstanie zintegrowanej gospodarki europejskiej podobnej do USA.24

Zaproponowany model miał raz na zawsze skończyć z ryzykiem niemieckiego nacjonalizmu, miał przywrócić równowagę w Europie i stworzyć realną przeciw-

22 Ж.-Б. Дюрозель, Історія дипломатії від 1919 року до наших днів, Київ 1999, s. 528. 23 В. В. Копійка, op.cit., s. 76. 24 M. J. Hogan, Th e Marshall Plan: America, Britain and the reconstruction of Western Europe, 1947-1952, Cambridge 1987, s. 27. Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie 321 wagę wobec ZSRR. USA także postawiły przed sobą strategiczne cele ekonomiczne. Prezydent Truman wierzył, że dynamiczny wzrost amerykańskiej gospodarki nie jest możliwy bez międzynarodowej ekspansji.25 Dlatego też w ramach pomocy planowano pogłębienie liberalizacji handlu amerykańskimi produktami. Realizacji planu Marshalla towarzyszyło utworzenie Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej (OEEC), która w 1948 r. objęła 16 krajów. Organizacja gwarantowała dystrybucję pomocy krajom i koordynację polityki gospodarczej. W celu realizacji polityki liberalizacji gospodarczej w Organizacji powstała Euro- pejska Unia Płatnicza. W ramach OEEC działała Europejska Wspólnota Energii Atomowej i Europejska Wspólnota Gospodarcza. Plan Marshalla doprowadził do sektorowej integracji gospodarczej w Europie, co było bardziej zgodne z interesami narodowymi. Tymczasem pomoc Ameryki wzmocniła jej rolę w polityce europejskiej, a jej zmniejszenie było możliwe dzięki poszczególnym procesom integracyjnym.26 Innym przykładem integracji sektorowej było powstanie Unii Zachodniej i NATO. Samostanowienie narodowe krajów europejskich w okresie powojen- nym było oparte na priorytecie maksymalizacji własnego bezpieczeństwa. Dla- tego współpraca wojskowa wobec zagrożenia komunistycznego i niebezpieczeń- stwa niemieckiego odrodzenia leżała w interesie większości krajów. Pogarszająca się sytuacja w związku z blokadą Berlina, próby ustanowienia komunistycznych rządów w Grecji i na Bałkanach przyspieszyły współpracę wojskową pomiędzy krajami europejskimi. Pierwsza umowa o pomocy wojskowej została podpisana pomiędzy Francją i Wielką Brytanią w Dunkierce w 1947 r., zgodnie z nią kraje zobowiązały się zapewnić sobie wzajemnie wszelką pomoc w przypadku nowej agresji niemieckiej. Jednak wzrost innych zagrożeń wymagał nowych sojuszy. Tak więc w 1948 r. Francja, Wielka Brytania i kraje Beneluksu pod- pisały na 50 lat porozumienie o współpracy gospodarczej, społecznej i kulturalnej oraz wzajemnej obronie. Art. 4 umowy przewidywał wzajemną pomoc wojskową w przypadku ataku na jedno z państw.27 Zobowiązanie to oznaczało powstanie Unii Zachodniej. Pomysły Wspólnoty w dziedzinie wzajemnej obrony były wspierane przez Stany Zjednoczone, z których inicjatywy w 1949 r. zostało utworzone NATO. Plan Marshalla i Unia Zachodnia stanowią przykład odmiennych procesów integracyjnych od tych, które były realizowane w ramach RE. Główna różnica po- legała na tym, że w pierwszym przypadku integracja nastąpiła w wyniku zbieżno- ści interesów narodowych, a w drugim – miała wytyczać nowe interesy narodowe.

25 Г. Кисинджер, Дипломатия, Москва 1997, s. 382. 26 Th e Marshall Plan and the establishment of the OEEC, http://www.ena.lu/ (5 X 2013). 27 Treaty of Economic, Social and Cultural Collaboration and Collective Self-Defence (Brussels, 17 III 1948), http://www.ena.lu/ (5 X 2013). 322 Ihor Rafalskyj

Skuteczność sektorowego podejścia była znacznie wyższa niż próby unii po- nadnarodowej i dlatego stanowiło ono podstawę dalszej integracji europejskiej. Większość integracyjnych procesów końca lat 40. XX w. dokonywała się bez włączania w nie Niemiec, które z powodu okupacji pozbawione były możliwości samostanowienia. Problem przywrócenia niemieckiej suwerenności kompliko- wał procesy zjednoczenia z kilku powodów. Po pierwsze, wśród aliantów istnia- ły duże rozbieżności co do wizji przyszłego państwa niemieckiego. Po drugie, Francja i kraje Beneluksu obawiały się odrodzenia Niemiec i ewentualnej nowej agresji. Po trzecie, początek „zimnej wojny” uniemożliwiał całkowite przywróce- nie niemieckiej suwerenności, gdyż Niemcy zostały podzielone między aliantów i ZSRR. Wszelkie europejskie wspólnoty bez największego państwa i gospodarki Europy Zachodniej nie mogły odnieść sukcesu. Odbudowa państwa niemieckiego rozpoczęła się po ostatecznym uświadomie- niu sobie przez aliantów, że współpraca w tym zakresie z ZSRR jest niemożliwa. Po kilku spotkaniach sojusznicy opracowali wspólną wizję modelu politycznego Niemiec, a w 1949 r. przyjęto bońską konstytucję i odbyły się wybory. Zwycięstwo w wyborach należało do chadeków na czele z K. Adenauerem. Specyfi ką niemieckiego samostanowienia narodowego był nadzór aliantów i ich zasady, a zatem nie działało ono w interesie niemieckiego społeczeństwa. W związku z tym utworzenie Republiki Federalnej Niemiec trudno nazwać aktem samostanowienia narodowego, a bardziej przywróceniem międzynarodowej podmiotowości Niemców. Prawdziwe samookreślenie narodowe przewidywało poszukiwanie sposobów przywrócenia integralności terytorialnej Niemiec i odzyskanie zaufania. W tym kontekście idea integracji europejskiej stała się dla Niemców instrumentem sa- mookreślenia narodowego. W 1950 r. W. Churchill zaproponował Niemcom wstąpienie do RE. „Pojawie- nie się wśród nas delegacji niemieckiej – powiedział – będzie wielkim i niezapo- mnianym zwycięstwem naszej sesji” i od razu otrzymał zgodę K. Adenauera. Po- trzeba rozwiązania problemów w stosunkach Niemiec i Francji zintensyfi kowała procesy integracyjne. Federaliści europejscy uznali skuteczność integracji sektorowej i 9 V 1950 r. R. Schuman pod wpływem J. Monneta wygłosił przemówienie, w którym zadeklarował odejście od prób zjednoczenia ponadnarodowego i przej- ście do integracji sektorowej poprzez stworzenie francusko-niemieckiej wspól- noty węgla i stali: „Europa nie powstanie od razu ani też przez pojedyncze plany. To będą konkretne realizacje, które stworzą rzeczywistą solidarność”.28 Idea integracji przemysłu węgla i stali była wspierana przez USA, Niemcy, Włochy i kraje Beneluksu. Plan Schumana był w istocie planem politycznym, choć dotyczył wyłącznie kwestii gospodarczych. „Zgadzam się całkowicie z tym, że propozycja R. Schumana była przede wszystkim propozycją polityczną, a nie ekonomiczną.

28 Th e Schuman Declaration (Paris, 9 V 1950), http://www.ena.lu/ (5 X 2013). Integracja europejska i samostanowienie narodowe w powojennej Europie 323

Jego plan miał dać początek strukturze federalnej Europy” – wyraził swoją ocenę K. Adenauer.29 18 IV 1951 r. ustanowiono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, która dała prawdziwy początek integracji europejskiej. Nowa organizacja miała szereg fundamentalnych różnic w porównaniu ze swoimi nieefektywnymi poprzednikami. Powstała u zbiegu interesów narodowych wszystkich jej członków, a zatem mogła skutecznie realizować swoje funkcje. Szczególna była struktura organizacji. Europejscy federaliści, do których na- leżał R. Schuman i J. Monnet ustanowili podstawowy organ ponadnarodowego zarządzania EWWiS – Wysoką Władzę. Składała się z 9 członków, z których 8 było wybieranych przez poszczególne państwa, a jeden powołany przez wybranych członków. Innymi ważnymi instytucjami były: Rada Ministrów – koordyna- cja działań rządów krajowych; Zgromadzenie – podporządkowane parlamentom krajowym i kontroli działań Wysokiej Władzy; Trybunał Sprawiedliwości – zło- żony z sześciu sędziów mianowanych przez państwa członkowskie, rozwiązywał sporne kwestie; Komitet Doradczy – organ reprezentujący interesy pracowników, przemysłowców, handlowców i innych.30 Ta struktura odzwierciedlała projekt europejskiego zjednoczenia w początkowej fazie, zarazem stała się fundamentem utworzonej w przyszłości Unii Europejskiej. Ważnym elementem sukcesu EWWiS była prawdziwa niezależność Wysokiej Władzy od krajów członkowskich, która zabezpieczała się naborem pracowników w drodze konkursów.31 Bezpośredni efekt EWWiS był bardzo szybki i wpłynął na zmianę interesów narodowych państw członkowskich. Dzięki ponadnarodowemu zarządzaniu wy- dobyciem węgla i stali Francja zagwarantowała sobie bezpieczeństwo ekonomiczne i stopniowo odchodziła od idei podziału Niemiec. Z kolei Niemcy otrzymały możliwość zintegrowania rozdzielonych części Zagłębia Ruhry i Saary. Liberali- zacja handlu sprzyjała jego wzrostowi w granicach Wspólnoty o 130% w ciągu pierwszych 5 lat.32 Zainspirowani tym sukcesem europejscy federaliści forsowali sektorową integrację w transporcie oraz sektorach rolnych i w opiece zdrowot- nej. Jednak tu zbieżność interesów narodowych była znacznie niższa, a rządy nie chciały wspierać nowych stowarzyszeń. Jednak teza R. Schumana o roli solidarności narodów w osiąganiu wspólnych sukcesów była uzasadniona. W 1955 r. J. Monnet, szef Wysokiej Władzy EWWiS, zaproponował nowy projekt pogłębienia sektorowej integracji gospodarczej z per- spektywą utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy. Po długich negocjacjach kraje zobowiązały się do stworzenia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Eura- tomu. Stosowne umowy zostały podpisane w Rzymie w 1957 r. i przypieczętowały

29 C. Shore, op.cit., s. 16. 30 Treaty establishing the European Coal and Steel Community, http://eur-lex.europa.eu/en/treaties/index.htm (5 X 2013). 31 C. Shore, op.cit., s. 258. 32 В. В. Копійка, Т. І. Шинкаренко, op.cit., s. 90. 324 Ihor Rafalskyj niezmienność kursu integracji europejskiej. Celem nowych wspólnot było stopniowe przejście do wspólnego rynku i przemysłu atomowego. Struktura instytu- cjonalna różniła się od struktury EWWiS tym, że kluczową rolę odgrywała Rada Ministrów, a nie Komisja (odpowiednik Wysokiej Władzy). Podpisanie Traktatu Rzymskiego ostatecznie stanowiło realizację zadań gospodarczych integracji europejskiej. Federaliści europejscy uznali skuteczność integracji sektorowej i skon- centrowali się na unii gospodarczej jako na obietnicy „powstania wspólnoty”. Analiza procesów integracji europejskiej i powojennego samostanowienia narodowego doprowadza do następujących wniosków na temat natury ponadna- rodowej wspólnoty w Europie. Po pierwsze, do integracji europejskiej doszło w wyniku swoiście pojmowanej rzez Francję i Wielką Brytanię koncepcji samostanowienia narodowego, a także w wyniku nowej rzeczywistości geopolitycznej. Integracja zapewniała równowagę między interesami narodowymi krajów i uwa- runkowaniami polityki zagranicznej. Po drugie, samostanowienie krajów Europy Zachodniej było oparte na nacjonalistycznej ideologii przywrócenia tym narodom władzy i wpływów, a nie na idei przynależności do cywilizacji europejskiej i wspólnej europejskiej tożsamości. W związku z powyższym, ponadnarodowy projekt europejski nie mógł być zrealizowany w warunkach braku „narodu europejskiego”. Wynikiem tego była integracja sektorowa. Po trzecie, integracja w nie- których obszarach, mimo iż była oparta na interesach narodowych, prowadziła do konkretnych politycznych celów – tworzenia zjednoczonej Europy.

Summary

Ihor Rafalskyj

European integration and national self-determination in post-war Europe. Ukrainian point of view

European integration is widely studied in Western political thought, however, most researchers focus on supranational processes. While the relationship between European integration and national self-determination remains not enough. In this study, the author tries to examine European integration processes in the post-war period in the context of national self-determination of leading Euro- pean countries.

Ihor Rafalskyj – dr historii, pracownik naukowy Instytutu Studiów Politycznych i Etnicznych im. I. F. Kurasa Narodowej Akademii Nauk Ukrainy DOKUMENTY ŹRÓDŁOWE WRAZ Z OMÓWIENIEM

Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką. Przypadek wsi Dorguń w gminie Sopoćkinie w rejonie grodzieńskim na tle ówczesnych stosunków władzy sowieckiej wobec Polaków na Białorusi

Wprowadzenie

List Tadeusza Gawina1 do Zdzisława J. Winnickiego:

Drogi Profesorze! Latem 1990 r. jeszcze byłem szefem łączności Grodzieńskiego Od- działu Pogranicznego. Odwiedził mnie w moim miejscu urzędowania szef Wydziału Politycznego naszego Oddziału i poprosił mnie uprzejmie bym wyraził zgodę wejścia w skład delegacji, która miała wyjechać któregoś tam dnia do Sopoćkinia na spotkanie z ludnością miejscową by nie burzyli czy też nie żądali zniesienia zasieków z drutu kolczastego na granicy [z Polską – ZJW]. Mój gość motywował to tym, że na wielu odcinkach granicy ZSRR na południu Związku Sowieckiego dochodzi ostatnio do takich działań bezprawnych. Jest, jak powiedział, decyzja Moskwy by taką pracę pre- wencyjną przeprowadzić. Pomyślałem wtedy: chyba powariowali, wcale nie orientują się w sytuacji na granicy. Przecież nikt z Polaków tam mieszkających nigdy czegoś takiego nie wypowiadał. W końcu grupa ta zrezygnowała z mojej pomocy i wyjechała sama by taką rozmowę z ludźmi tam przeprowadzić. Minęło ponad 20 lat kiedy do rąk trafi ł mnie dokument który masz [tj. zamieszczony poniżej materiał]. Wtedy dopiero zrozumiałem skąd te obawy. Szef Wydziału Politycznego dobrze o tym wiedział, natomiast mnie podczas naszej rozmowy nic na ten tema nie powiedział. To tyle. Z poważaniem. Tadeusz Gawin Łosośna, wrzesień 2013 r.

1 Ppłk inż. rez. dr Tadeusz Gawin – związany z ruchem „Za Wolność” Aleksandra Milinkiewi- cza, badacz relacji polsko-sowieckich w BSRR oraz dziejów politycznych polskiej mniejszości narodowej w BSRR i RB. Autor wielu monografi i, studiów i artykułów na powyższe tematy. 328 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

O co chodziło: otóż dziesięć lat po zakończeniu wojny, mieszkańcy Dorgu- nia mający dosyć sowieckich „porządków” samorzutnie poczęli rozbierać zasieki graniczne oddzielające rejon sopoćkiński od Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. W sytuacji postępującego rozpadu ZSRR sowieckie władze w Grodnie, dobrze jak widać pamiętające epizod z 1953 r., obawiały się, że „Dorguńcy” ponownie roz- walą zasieki. Wpłynąć miał na nich dobrze im znany lider „Polskiego Towarzy- stwa Społeczno-Kulturalnego im. Adama Mickiewicza” (później ZPB) ppłk Wojsk Pogranicza Obwodu Grodzieńskiego Tadeusz Gawin. Miejscowość Dorguń jest wsią w sielsowiecie (gminie) Sopoćkinie w rejonie (powiecie) grodzieńskim położoną w tzw. „Trójkącie Spoćkińskim2” to jest obszarze, którego szczyt „trójkąta” stanowią północno-zachodnie przedmieścia Grod- na (wieś obecnie Łosośna praktycznie włączona do miasta) zaś „boki” – granica z Polską na zachodzie, Litwą na północy i biegiem rzeki Niemen na wschodzie. Teren stanowi część przedwojennego (II wojna światowa) powiatu augustowskiego, w czasach Imperium Rosyjskiego należącego do obszaru Królestwa Polskiego, podczas gdy pobliskie Grodno znajdowało się już w obrębie rosyjskich guberni Cesarstwa. Teren „Trójkąta Sopoćkińskiego” zamieszkały jest w ponad 90% przez etnicznych Polaków, stanowił fenomen w całym dawnym Związku Sowieckim gdyż ludność tutejsza mówiła w pierwszych latach po wojnie wyłącznie po polsku. Tutaj także w krótkim okresie lat 1944/45-49 istniało najwięcej polskojęzycz- nych szkół podstawowych w BSRR – aż 22 na wszystkich 38 w BSSR. Notabene nie uruchomiono tam w omawianym okresie ani jednej szkoły białoruskiej (było natomiast aż 17 rosyjskich)3. W 1991 r. spotkałem tam we wsi Nowiki gospodarza Polaka, który pokazywał mi zegar ścienny wskazujący „polski czas”: „nie przestawiłem od 1939 r.” – pod- kreślał z dumą. Inni spotykani wówczas tamtejsi mieszkańcy opowiadali o „le- gendzie” jaką przedstawiali im urzędnicy sowieccy o tym, że Sopoćkinie i okolica są włączone do ZSRR czasowo, a po dziesięciu latach, gdy ustaną potrzeby „strategiczne”, obszar (i ludność – sic!) zostaną przekazane Polsce (ludowej). Miało to uzasadnienie w umowach granicznych tzw. PKWN i TRJN z ZSRR gdzie jednoznacznie określano, iż nowa Polska otrzyma granicę na Linii Curzona z poprawką na rzecz Polski „od 3 do 5 kilometrów”. Granica z ZSRR/BSSR na tym odcinku,

2 Po raz pierwszy użyłem tej nazwy w roku 2000 w rozdziale zatytułowanym „Też w Polsce, tylko… z drugiej strony” [w:] Z. J. Winnicki, Szkice i obrazki zaniemeńskie, Wrocław 2000, s. 187-198. Nazwa weszła już „do obiegu” na co wskazuje prof. Dariusz Bugajski w pierwszym zdaniu noty dla Wikipedii Suwalszczyzna Sopoćkińska, http://pl.wikipedia.org/wiki/Suwalsz- czyzna_Sopoćkińska (12 IX 2013). Teren i jego mieszkańców znam z autopsji z racji wielokrotnych wizyt badawczych. 3 Por. na ten temat: Z. J. Winnicki, Szkoły polskie na Białorusi w latach 1944-1946. Sytuacja na tle ogólnej sieci szkolnictwa – porównania współczesne, [w:] Studia politologiczne, A. W. Jabłoń- ski, K. A. Paszkiewicz, M. S. Wolański (red.), Wrocław 1995, s. 267-275. Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 329 która miała biec wzdłuż Niemna jest „cofnięta” w stosunku do tych ustaleń o kil- kanaście kilometrów na rzecz ZSRR/BSSR (obecnie Republiki Białoruś)4. Na tym terenie znajduje się de facto i de iure odcięty 24-kilometrowy szlak Kanału Augustowskiego.

Mapa 1. Trójkąt Sopoćkiński – współcześnie. Dorguń jest położony w linii prostej na zachód od Teolina tuż przy linii granicznej z Polską, na południowym skraju sięgającej tutaj Puszczy Augustowskiej.

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Sopoćkińskie_1.png (12 IX 2013).

4 Idem, Jeszcze jedna mapa – przyczynek o ukształtowaniu się granicy polsko-radzieckiej w latach 1944-1945 (skorygowana Linia Curzona), [w:] Z. J. Winnicki, Szkice kresowe, Wrocław 1995, s. 70-80. 330 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

Mapa 2. Trójkąt Sopoćkiński (wschodnia część powiatu augustowskiego) za czasów Królestwa Polskiego. Na tej mapie Dorguń został oznaczony.

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Suwalszczyzna_Sopćkińska.jpg (12 IX 2013).

W tutejszej wsi Sonicze5 nad Kanałem Augustowskim, staraniem kierownika szkoły (wówczas rosyjskiej) Józefa Łucznika, uruchomiono w roku 1991 pierwszą polskojęzyczną szkołę podstawową, a w miasteczku Sopoćkinie miejscowa rada

5 O tej kwestii tak pisał w liście do mnie Tadeusz Gawin: Witaj Profesorze, dzisiaj byłem w NARB [Narodowe Archiwum Republiki Białoruś] i wpadł mi w rękę taki o to dokument. To jest list minister oświaty BSRR Suchnat do KC KPB z dnia (sic!) 24.12.1987 r.: „Учитывая националь- ный состав населения гродненской и брестской областей и руководствуясь Основами законодательства Союза ССР и законом белорусской ССР о народном образовании, Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 331 deputatów (sielsowiet – gmina), złożona w większości z miejscowych Polaków, wprowadziła dwujęzyczne (białoruskie i polskie) nazwy kilku ulic, m.in. Jana Pawła II i gen. Józefa Olszyny-Wilczyńskiego6. Jako jeden z pierwszych na Gro- dzieńszczyźnie powstał w Sopoćkiniach lokalny oddział Związku Polaków na Białorusi. Obecnie w większości szkół okolicy istnieją klasy polskie. W szkole so- poćkińskiej działa drużyna Związku Harcerstwa Polskiego.

в местах компактного проживания поляков в принципе можно организовать изучение польского языка в ряде учреждений просвещения на основе добровольного и непрерыв- ного обучения, начиная со старшей группы детского сада и по выпускной класс сред- ней школы включительно. (…) В русских школах предоставить поляком право выбора изучения белорусского или польского языка. В белорусской школе обязательно изучение трёх языков”. (NARB, f. 42, op. 7, d. 2630, k. 252-253). Możliwe, że to była reakcja na listy do Moskwy i Mińska Polaków [aktyw PSKO im. Adama Mickiewicza], w tym i Karpiuka [wybitny pisarz białoruski zamieszkały wówczas w Grodnie wspierający ówczesne polskie odrodzenie narodowe na Grodzieńszczyźnie – ZJW], a najprawdopodobniej to skutek polityki KC PZPR o której piszę w IV Rozdziale [nowa ksiązka T. Gawina o relacjach władz z Polakami w BSSR przed rozpadem ZSRR (w druku) – ZJW]: 1986 wizyta Jaruzelskiego do Moskwy i Wilna, gdzie spotkał się z Polakami w „Czerwonym sztandarze” [obecnie dziennik polski na Litwie – „Ku- rier Wileński”] i Instytucie Pedagogicznym [kształcił nauczycieli dla szkół polskich w Litew- skiej SRR]. Deklaracja o współpracy w dziedzinie ideologii, kultury i nauki z kwietnia 1987 r., podpisana podczas wizyty Jaruzelskiego w Moskwie w związku z planowaną wizytą Gorbaczo- wa w Warszawie w lipcu 1988 r. Jaruzelski w 1986, 1987, 1988 cały czas stawiał przed Gorba- czowem sprawy polskiej grupy etnicznej w ZSRR, a w listopadzie 1987 r. Wydział Zagraniczny KC PZPR przekazał notatkę do KC KPZR, w której napisał czego oczekuje w sprawach polskich w ZSRR od KC KPZR. W tym między innymi wykładania języka polskiego w szkołach, otwarcie szkół polskich, możliwość utworzenia Polskich organizacji społecznych i.t.d. (To jest w Aneksie do mojej książki Związek Polaków na Białorusi. Historia działalności, Białystok 2007). Tym niemniej (sic!) Gdy w maju 1988 r próbowaliśmy wprowadzić język polski do szkół w Łosośnie, Sopoćkiniach i Soniczach władze stawiały wściekły opór („Ojcowizna” – [tytuł pierwszej książki T. Gawina o początkach polskiego odrodzenia narodowego w BSRR]). Podwójne standardy! Nigdy w kwestii języka polskiego władze nie były chętne do realizacji przyjętych przez siebie uchwał. Tak jak pisałem. Wiązały to omal że z powrotem Polski na te tereny. Nawet Kościół katolicki nie był tak dla nich straszny, któremu chętniej szły na ustępstwa niż wprowadzenie języka polskiego do szkół nie mówiąc juz o otwarciu polskich szkół. Pozdrawiam. T.G.” Za czasów prezesury Tadeusza Gawina w ZPB udało się uruchomić dwie pełnozakresowe polskojęzyczne szkoły średnie: w Grodnie i w Wołkowysku. Szkoły istnieją nadal. Na temat szkolnictwa polskojęzycznego w BSRR – RB w ogóle por.: T. Gawin, Związek Polaków na Białorusi… 6 Generał brygady, legionista, dowódca Obszaru Warownego Grodno, zamordowany 22 IX 1939 r. wraz z adiutantem kpt. Strzemeskim strzałem w tył głowy na łące pod wsią Nowiki przez komandira sowieckiego oddziału czołgów, ścigających odchodzące na Litwę jednostki polskie biorące m.in. udział w obronie Grodna (jedyne miasto II RP walczące z nacierają- cymi sowietami). W miejscu mordu Straż Mogił Polskich z Wrocławia ustawiła Krzyż SMP. Gen. Olszyna-Wilczyński spoczywa wraz z swymi żołnierzami na cmentarzu Teolin pod So- poćkiniami. Grobami opiekują się miejscowi Polacy. 332 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

Dokument

Notatka Służbowa

Do sekretarza Grodzieńskiego obwodowego (wojewódzkiego) Komitetu KPB Towarzysza Maczulina T.T.

We wsi Dorguń, Nowikowskiej Rady Gminnej, rejonu Sopoćkińskiego pod Ode- zwą Ogólnoświatowej Rady Pokoju z 446 dorosłych stałych mieszkańców podpisa- ło się jedynie 26 osób, tzn. 5,8% – są to nauczyciele, kołchoźnicy oraz 2 gospodarzy indywidualnych. Wszyscy pozostali, w tym także kołchoźnicy, a nawet deputowany do Rady Wiejskiej nie zgodzili się podpisać pod odezwą. Zbieranie podpisów poprzedzone było pracą mającą na celu wyjaśnienie istoty sprawy. Dla ludności przeprowadzono 5 prelekcji (referatów): o sytuacji międzynarodowej, o postępo- wych działaniach społeczeństwa sowieckiego, o życiu i rewolucyjnej działalności Włodzimierza Iljicza Lenina. Nauczyciele, a także przedstawiciele komitetu rejonowego w moim towarzystwie oraz inne grupy (agitatorów) odwiedziliśmy każdą rodzinę, przy czym w niektórych rodzinach byliśmy po 2-3 razy, jednakże wszę- dzie słyszeliśmy zdecydowaną odmowę podpisania odezwy.

Odmowie w większości przypadków towarzyszyły wypowiedzi, czasami w ostrej i krzykliwej formie, mówiące o krzywdach i niesprawiedliwości, jakiej doświad- czyli odmawiający podpisu ze strony urzędników aparatu rejonowego.

Cytuję niektóre wypowiedzi: Kuranowna Czesława, córka Iwana: „9 października 1953 roku Pińczuk zabrał mi świnię i nie dał kwitu. To znaczy, że sam ją zeżarł.” Broński Czesław: „Parę dni temu zabrano nam furmankę i pług. Ojciec prosił inspektora podatkowego, żeby poczekał chociaż miesiąc, przecież teraz jest pora sie- wów, ale go nie posłuchali. Zabraliby nawet konia, ale uciekłem na nim do lasu”. Zaniewski (biedak): „Mam syna urodzonego w 1935 r., który jest chory na gruźli- cę. Chciałem trochę podkarmić syna, ale za 60 kg mięsa zabrali mi świnię”. Reszko, kobieta: „Na mojego brata spadło 6 bomb atomowych – sześciu agentów przyjechało i zabrało bratu wszystko: ziarno, konia, furmankę”. Orłowska – starsza, chuda kobieta, matka 2 dziewczynek bliźniaczek, uczących się w 7 klasie, bardzo cicho mówi ze łzami w oczach: „Starszy inspektor podatkowy Michno Andrej Iwanowicz był u nas i powiedział, że nasz koń jest młody i że nie trzeba za niego płacić podatków, a 4 kwietnia bez okazania się zawiadomieniem o płaceniu odebrano mi konia; dom otoczono ze wszystkich stron, jakby chcieli złapać bandytów. Mój syn z uporem pytał Machnio o numer zawiadomienia o za- płacie za konia, ale ten niczego nie potrafi ł odpowiedzieć”. Kołchoźnik Andruszkiewicz Czesław – deputowany do Rady wiejskiej: „W 1949 r. razem ze swoim ojcem spotkałem na drodze inspektora podatkowego Michno. Inspektor był bardzo pijany. Kiedy Michno zaczął mi odbierać konia sprzeciwiłem się. Wtedy on mocno mnie uderzył. Moje skargi do organizacji rejonowych nic Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 333 nie dały, sprawę zatuszowano. Niedawno milicjant rejonowy (dzielnicowy) pobił Alojzego Aleszczyka, który ma nawet jeszcze ślady pobicia, ale nawet nigdzie się nie skarży. Ludzi oburza takie zachowanie urzędników. Odmawiam podpisania Odezwy”. Slimko Marianna (dwaj jej synowie odsiadują wyrok 25 lat za bandytyzm, trzeci jest w wojsku, czwarty mieszka w Mińsku a 2 dorosłe córki razem z nią): „Za niezapłacenie raty podatku zabrano mi krowę. Teraz znów chcą dostaw i żebym zapłaciła zaległy podatek. Nie mam za co żyć. Nie chcę wojny, tylko wszystkim przynosi nieszczęście, ale pod odezwą się nie podpiszę”. Kowrach Aleksander: „Za nic się nie podpiszemy”. Zajkowska: „My jak widzimy teraz, że ktoś do nas idzie, to za nic możemy naubli- żać nawet bardzo dobremu człowiekowi”. Zmitrowicz Ignacy: „Mam trzy hektary ziemi ale takich podatków nie jestem w stanie płacić. Jeśli podatki będą tak bardzo ponad moje siły, to niech to szlag trafi . Niech tę odezwę podpisują ci wszyscy, którzy boją się bomby atomowej. Ja się już nie boję niczego. Jesteśmy pod takim ostrzałem urzędu podatkowego, że już się nawet wojny nie boimy. W 1955 r. nie dostałem należnej mi rekompensaty za konia. A konia już 24 kwietnia zabrali”. Rolnik indywidualny Borodiuk: „Alezijowi Aleszczykowi organy podatkowe za- brały na drodze konia z furmanką i ziarnem. Zrzucili przy tym gospodarza z żoną i dzieckiem na drogę. Czy to jest w porządku? Żeby chociaż przyszli do niego do domu a nie tak na drodze jak zbóje… Ludzie złoszczą się właśnie na takie akcje i tylko dlatego mówią że niechby i bomba atomowa upadła na ziemię, ale wierzą jednocześnie, że naród rosyjski do tego nie dopuści. Jak i wszyscy odmawiam podpisania odezwy”. Rolnik indywidualny Drozdowski Franciszek: „Zeszłym razem tylko krzyżyk po- stawiłem i zdarli ze mnie sześćset rubli”. Rolnik indywidualny w chałupie Drozdowskiego – nie przedstawił się: „Uczyli nas, uczyli i w końcu żeśmy się nauczyli. Nikt nie jest taki głupi, żeby to podpisywać”. Zarzecki Władysław, syn Pawła (inwalida, bez stóp, wielodzietny biedak, dzieci do szkoły przestaje posyłać po 4 klasie): „Czy to Rejonowy wydział fi nansowy czy przedstawiciel rady wiejskiej – gdzie lepiej wypiją tam łagodniej zedrą z człowieka, a gdzie nie wypiją tego zrujnują”.

Faktem jest, że urzędnicy podatkowi oraz przewodniczący rady wiejskiej Charyto- now piją na koszt mieszkańców, że nie prowadzą żadnej działalności mającej na celu wyjaśnienie niejasności pojawiających się w sprawach o podatki, nie uważają za konieczne wręczanie na czas dokumentów fi nansowych – to wszystko prawda. Nawet dobrowolne opłaty wymyślili ściągać z ludzi jako obowiązkowe, co jest już przecież przestępstwem. Krótko mówiąc mają w nosie władzę sowiecką i jej prawo.

To, co mówią nauczycielki:

„Agent podatkowy Kalinin pochodzi z Województwa Iwanowskiego (Iwanowskaja obłast’) a jego żona jest Litwinką. Do jakich to bliskich przyjeżdżał ze swoją żoną 334 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

do wsi Dorguń na polskie Boże Narodzenie? Przyjeżdżał pić na koszt chłopów indywidualnych”. Nauczycielka Rodaszkiewicz Halina, córka Jefi ma opowiedziała, że w jej obec- ności Agent podatkowy Kalinin oraz agent ubezpieczeniowy Siwucha wymusili DOBROWOLNĄ składkę ubezpieczeniową od Czesławy Kuranowej, czym dopro- wadzili ją do płaczu. W domu Marii Krawczuk, u której wynajmuje mieszkanie, Rodaszkiewicz była świadkiem następującej sytuacji: „Kalinin razem z Siwuchą weszli do domu i ostrym głosem zażądali: dawaj 15 rubli, po czym już spokojniej powtórzył dawaj 15. Na pytanie gospodyni: na co to? – znów powtórzył: dajesz 15 rubli czy nie? Nie dasz to popamiętasz sobie. Co z tego, że wszystkie podatki zapłaciliście? Jeszcze nowe naliczę. A jak nie zapłacisz, to konia zabiorę. Następ- nie Kalinin poszedł do stajni i oświadczył, że zabierze konia. Ale jak zobaczył, że koń jest stary i na nic się nie przyda, a nie ma nic innego do zabrania – wrócił do chałupy i oświadczył: nie myślcie sobie, wasz koń nic nie jest wart. Siądziemy na niego z Siwuchą i jakoś tam do Sopoćkino dojedziemy, a tam załadujemy go na ciężarówkę i zawieziemy do Grodna, do menażerii, mamy zamówienie na padlinę. Jednocześnie, dodaje nauczycielka, nie pada ani jedno słowo że to DOBROWOL- NA składka”.

Wielu mówi, dają przykłady na to, że urzędnicy podatkowi ciągle piją na rachunek mieszkańców: pije przewodniczący Rady wiejskiej Charitonow, też na koszt miesz- kańców, za przymykanie oka na pewne sprawy. To wszystko usłyszeliśmy, gdy od- wiedzaliśmy domy mieszkańców. Mówiono nam to ze złością, goryczą i gniewem. We wsi Dorguń akurat mieszkają tylko Polacy, katolicy, małowykształceni albo całkiem niewykształceni, religijni. Nie ma ani jednego człowieka, który zdobyłby wyższe wykształcenie, albo uczył się w technikum. Jest tylko jedna dziewczyna, która skończyła 10 letnią szkołę. Nie powołano aktywu sowieckiego. We wsi nie było i nie ma ani jednego komsomolca czy pioniera. Jednego, jaki wstąpił do komsomołu, rodzice wygnali z domu.

We wsi mieszka sporo osób represjonowanych, odbywających karę lub takich, którzy wrócili z więzienia. Nieczęsto zdarza się, żeby osobnik w wieku poboro- wym dobrowolnie zgłosił się na służbę do wojska. Za każdym razem, należy go schwytać jako dezertera, porządnie nastraszyć albo oddać pod sąd, przy czym mieszkańcy, nawet rodzice, pomagają w uniknięciu służby wojskowej i mówią o tym głośno, bez jakiegokolwiek wstydu. Na zebraniu rodzicielskim w szkole – 17 kwietnia 1955 r., po prelekcji na temat sytuacji międzynarodowej, Czesława Zaniewska oświadczyła: „wychowałam syna jak dąbek, do wojska go nie oddam”.

W chałupach rzadko można spotkać dowód na to, że żyje im się zamożnie czy do- statnio, większość żyje biednie. Można przypuszczać, że w niektórych domach coś tam schowano przed wzrokiem obcych, ale w wielu po prostu nie ma co chować. Bieda rzuca się w oczy od pierwszego wejrzenia: na podłodze klepisko, brak me- bli, oprócz stołu i kilku ław. Słoma i stare ubrania służą za łóżka. Wielu żyje w tak Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 335 wielkiej nędzy, że rolnik indywidualny, Skudrowicz, który wrócił z Reedukacyjne- go Obozu pracy – oświadczył: „Daj mi Boże dalej tak żyć jak żyłem w obozie”. Oprócz tej biedy w oczy rzuca się wielkie przygnębienie ludzi, brak perspektyw, wielu nie wie co dalej: z ziemią w dalszym ciągu nie zostało nic wyjaśnione, wielu nie ma jej czym obrabiać, podatki i kontrybucje dla wielu indywidualnych są ponad ich siły, a w tutejszym kołchozie też jest nie lepiej… Kołchoz imienia XX Zjazdu KPB liczy 16 członków z czego 4 osoby pracują tylko od czasu do czasu i z czego za cały 1954 r. przepracowali od 29 do 45 dniówek. W tym kołchozie i przewodniczący i aparat pracują jak zwykli robotni- cy, ponieważ nie ma kto pracować na roli. Przewodniczący kołchozu Władysław Zajkowski jest analfabetą, lubi wypić, ale póki co z obowiązków wywiązuje się dobrze, choć od 2 lat nie otrzymuje na- leżnej mu, niewielkiej zresztą, wypłaty. Księgowego nie ma, w związku z czym brakuje najważniejszego, ewidencjonowania działalności i kontrolowania wszystkiego. Kołchoz w roku ubiegłym wydał po półtora kilograma zboża na dniówkę dla każdego oraz pewną ilość paszy i ziemniaków. Można było przeznaczyć dla ludzi więcej, ale ta garstka, póki co mało zżytych ze sobą ludzi, nie była w stanie upilno- wać znacznej części zbiorów przed kradnącymi snopy chłopami indywidualnymi. Jako magazynier w kołchozie pracuje stary człowiek, w przeszłości bogaty chłop Andruszkiewicz Piotr, syn Iwana. On także odmówił podpisania odezwy stwier- dzając: „Nie zostało wydrukowane przy mnie”. Na zebranie kołchozu nie przyszedł. Nasza indywidualna rozmowa z nim trwała długo, ale w bardzo złych warunkach, mianowicie na dworze. Padał wtedy deszcz, Andruszkiewicz rąbał drewno, a jego pies wściekle ujadał na łańcuchu. Naszą dwukrotną prośbę, by nas zaprosił do domu pozostawił bez odpowiedzi.

Jeden z najbiedniejszych Zaniewski mówi o sobie i o nim: „Popełniłem błąd, że nie wstąpiłem do kołchozu. Andruszkiewicz Piotr Iwanowicz był w kołchozie, podatki płacił jak kołchoźnik, chociaż siał zboże jak indywidualny (niezrzeszony). Ale gdy Marcinkiewicz roznosił kwity o podatkach, Andruszkiewicz mówił: „Nie zapisuj- cie się do kołchozu bo zginiemy przez tych najbiedniejszych (biedniaków)”.

Jeden taki człowiek na etacie stróża majątku kołchozowego, przy jednoczesnym braku nadzoru świadczy, że w kołchozie źle się dzieje.

Kołchoz ten wymaga szczególnej uwagi. Natychmiast potrzebny jest rachmistrz. Potrzebny jest także politycznie wykształcony przewodniczący – prawdziwy entu- zjasta i dobry organizator, który wzbudziłby wśród ludności zaufanie do siebie i do instytucji kołchozu, potrafi łby dotrzeć z pozytywnymi perspektywami do umy- słów tej całej ciemnej masy, uprzedzonej i nieufnej do instytucji kołchozu, który potrafi łby pociągnąć za sobą ogromną, póki co, niewykorzystaną, roboczą siłę.

Rolnik niezrzeszony Baranowska mówi: „Tu w Dorguniu potrzebujemy prawdziwego dobrego RUSKIEGO człowieka bo ruscy to ludzie szlachetni, dbają o innych 336 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

bardziej niż o siebie samego, a nasi miejscowi potrafi ą ciągnąć tylko w swoją stro- nę, bez różnicy od kogo, brat czy swat. W naszym kołchozie porządku nie ma i nie będzie, dopóki miejscowi w nim rządzą”. Tak więc kołchoz ten, który wymaga szczególnej uwagi, póki co nie czuje żadnego zainteresowania choćby ze strony Motorowo-Traktorowej Stacji (MTS), o czym świadczy następujący fakt. W kołchozie już ponad rok nie było agronoma. Nawet na chwilę obecną, gdy nastała pora wiosennych zasiewów, ci pozostawieni sobie samym ludzie z analfabetą przewodniczącym, próbują zgadnąć, jakie nawozy są niezbędne, gdzie ma być pole z 10 hektarami kukurydzy, a cóż to są za nawozy w butelkach? Czyżby nikt do tej pory nie zrozumiał, że klęski albo sukcesy tego kołchozu mają wpływ i w dalszym ciągu będą mieć na całą masę niezrzeszonych chłopów, los tej zapadłej i zacofanej do granic możliwości wsi? Na kołchoz i jej członków nie zwraca żadnej uwagi nie tylko nikt z rady wiejskiej, ale i z MTS oraz nikt z rejonu. Kołchoźnica Lewanowska Leokadia oświadczyła: „Ja dostałam działkę na ogród, gdzie jest tylko piach, a mój starszy syn Stanisław, który jest już samodzielny, ma swoje gospodarstwo i niedawno wrócił z więzienia, gdzie siedział za dezercję, dał Charitonowowi łapówkę i dostał nasz stary dobry ogród. Chodziłam do was Cha- ritonow w tej sprawie 5 razy i nic pan z tym nie zrobił”. Charitonow coś odburknął, dosłownie warknął – zobaczymy o co chodzi z tym waszym ogrodem, widać było, że Lewanowska mówi prawdę. Byle jaki kołchoźnik zostaje sam ze swoimi problemami, gospodarze indywidualni górą. Słowo kołchoźnik, sowiecki, sowiecka, w tym miejscu są przekleństwem. Dlaczego ona, zwykła kołchoźnica użyła takiego niestosownego słowa? Tak prze- zywają tutaj ludzi niektóre, pozwalające sobie na zbyt wiele postaci.

Kołchoźnik Zmitrowicz Michał, syn Adama skarży się: „I na co nam przyszło? Przezywają nas kołchoźnikami”. Jego żona dodaje: „wczoraj, na weselu wszyscy na niego krzyczeli: Kołchoźnik, całą wieś sprzedał”. Oto jak niska jest świadomość tych ludzi, w tym także kołchoźników.

Pytania o własność ziemską we wsi są zagmatwane od dawna i przy tym skutecznie i stanowi to dodatkowy powód odmowy wstąpienia do kołchozu wielu gospodarzy indywidualnych. Nikt tak naprawdę nie wie kto ile ma ziemi zgodnie z prawem. Goszcząc u siebie i starając się obłaskawić urzędników i inspektorów podatkowych wielu gospodarzy indywidualnych obrabia po 5 hektarów a podatki płacą od jednego-dwóch hektarów. W związku z tym wydaje im się, że inspektorzy mający władze pozostaną na swoich stanowiskach na zawsze i, w ten sposób jest nadzie- ja – gospodarstwa chłopów indywidualnych są w stanie przetrwać tak długo jak długo będzie taka potrzeba.

W pierwszych latach po wojnie ten bałagan panujący w sprawach własności ziemskiej dawał możliwość niektórym rejonowym kierownikom rejonu (powiatu) so- Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 337 poćkińskiego na pierwsze miejsce w zaopatrzeniu i w ten sposób zapewnić sobie karierę. W tej chwili jest to tylko przeszkodą w kolektywizacji rejonu. PRZETRWAĆ. Zacofanie polityczne miejscowych jest tak wielkie, że wielu z nich ma nadzieję, że czasy się zmienią. Ten pogląd wśród miejscowych jest bardzo po- pularny i dotyczy wielu dziedzin życia. Męża nauczycielki Slimko Józefa zapytano: „Dlaczego ożeniłeś się z sowietką. Przecież jak czasy się zmienią to na jednej szubienicy was powieszą”. Młody żołnierz, który przyjechał na krótki urlop, gdy trochę sobie wypił, za- czął opowiadać miejscowym chłopakom, że: „Wkrótce przyjdą nasi bracia i po- dadzą nam rękę”. (pomogą nam). Ta głupia uporczywa myśl przeszkadza wielu ciemnym (nieoświeconym) ludziom wstąpić do kołchozu. PRZETRWAĆ jeszcze z rok, żeby nie daj Boże nie wstąpić do kołchozu tuż przed zmianą czasu; bo tego przecież wieś nie daruje, kto zapisany, ten sprzedany – tak mówi cała wieś. A wieś rzeczywiście mówi. Wieś ma swoje zdanie o wszystkim co się dzieje, ma poglądy, swój punkt widzenia na wszystko, ma swoje sekrety i tajemnice, do których dopuszczani są tylko swoi, więc istnieje tam swój system pojęć, idei, poglądów. I nie jest to ideologia ani sowiecka, ani socjalistyczna, tylko głęboko reakcyjna. I gdzie by się tutejszy nie ruszył na zawsze pozostanie skażony tą reakcyjną ideo- logią. Tak uformowany wstępuje do wojska i prawie bez jakichkolwiek zmian z wojska wraca po zakończeniu służby. Taki trafi a zwerbowany w szeregi robotników, szybko lą- duje w więzieniu za łamanie sowieckiego prawa, bo tego nauczył się w dzieciństwie.

Pasierb przewodniczącego kołchozu Wiktor Zajkowski za jeden rok przeszedł taką drogę: przyjął się do pracy, pracował jako spawacz, wstąpił do bandy, rozbierał ludzi na ulicach w Mińsku, dostał 15 lat i obecnie odsiaduje wyrok w Angarsku. To powód, dla którego tak wielu jest tutaj represjonowanych.

Niezrzeszona gospodyni Genowefa Adamczuk mówi: „Ja to bym poszła do koł- chozu, ale co wieś na to powie? Powiedzą sprzedała wieś. Nie wstąpiłam do koł- chozu to znaczy jestem po ich stronie i dzięki temu wszyscy mi pomogą, jeżeli będę potrzebować pomocy”. Nie nam to powiedziano oczywiście, w bezpośredniej rozmowie, ale nauczycielce w trakcie towarzyskiego spotkania i rozmowy prywatnej. Innej nauczycielce Kara- wajewoj gospodyni, u której wynajmuje mieszkanie Mojsiejczyk – mówi: „Wcze- śniej Dorguńcy nie wierzyli mi (nie ufali mi), bo przyszłam tutaj za mężem z innej wsi i tam należałam do kołchozu, a teraz mi już ufają”. Istnieje swoja ideologia i istnieją miejscowi ideolodzy, którzy nadają ton wszyst- kiemu: zrywać radzieckie uroczystości, wszystkie, jak leci. Przecież w ubiegłym roku ktoś zarządził w trakcie kampanii pożyczkowej 10 rubli i mało kto odważył się wyłamać z tego. Przecież ktoś dał sygnał, na który wszyscy Dorguńcy znaleźli się na granicy państwa 22 czerwca 1953 roku. Te setki ludzi z piłami i toporami, z bajanem. 338 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

Data mówi o tym, że ci, którzy to wymyślili mieli na myśli politykę i wątpię czy biorący udział w tym wszystkim chłopi zdawali sobie sprawę z tego w co ich wmanewrowano. Ta ciemna masa chłopska znalazła się na granicy tylko po to by kraść, co zresztą miało miejsce: rozwalili granicę na półtora kilometra i poprzywozili do domów pełne wozy słupów i drutu. Zapadła decyzja jak zachowywać się w związku ze zbieraniem podpisów pod ode- zwą Światowego komitetu pokoju i „wieś” zazdrośnie pilnowała jak wykonywane jest jej polecenie; wszędzie deptali nam po piętach, w domach, do których wcho- dziliśmy zaraz pojawiali się sąsiedzi i rozmowa, która do tej pory była mniej więcej spokojna od razu nabierała innego tonu: odpowiedzi gospodarza czy gospodyni od razu robiły się bardziej aroganckie, na pokaz i mało naturalne. Padały stwierdzenia: a niech ten atom spada choćby zaraz, bo nie ma ziemi, nie ma chleba, nie ma co jeść. Tyle razy przyszło nam to usłyszeć, że podejrzewamy że autorem tego zdania jest jeden człowiek. Są decyzje, jest terror. Spróbuj się wyłamać. Boję się podpisać – oświadczyła starsza kobieta uboga Mickiel. Nie mogę się podpisać jako pierwszy ze wsi – mówiło wielu. Oni boją się siebie na wzajem, boją się naruszyć panujący we wsi nastrój antysowiecki. Dzięki wyjątkowemu szczęściu pierwsza wojna światowa oraz druga wojna minęły dla tej miejscowości bezboleśnie – nikt we wsi Dorguń nie został ranny ani nikt nie zginął, żadne gospodarstwo nie ucierpiało w wyniku wojny, więcej, wielu zy- skało, zdobyli obuwie, mundury, które są w ich posiadaniu do dzisiaj; magazyny, furmanki, sprzęty domowe straży granicznej, plecaki z osobistymi rzeczami zabitych stawały się ich łupem. Obserwując kilkakrotne zmiany reżymu, mające miejsce kilka razy za życia jednego pokolenia nie doświadczywszy okropieństw wojny, ludność nabrała nega- tywnych cech kosmopolitycznych; obojętność w stosunku do pojęć OJCZYZNA, NARÓD, prawa i obowiązki obywateli, walka o pokój.

W czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej wieś Dorguń umiała się dogadać nawet z okupantem niemieckim; wieś nie wystawiła do walki z okupantem ani jednego partyzanta i lata wojny wspomina się w niej jako czasy szczęśliwe, przerywając co jakiś czas wspomnienia żartami. Rolnik Indywidualny Reszko – kobieta, opowiada: „W czasie wojny dobrze nam się żyło, swojej słoniny, mąki, masła nie byliśmy w stanie przejeść a jeszcze do- stawaliśmy po 10 kg mąki na głowę co miesiąc. Tylko za nieporządek Niemcy spuszczali baty. U Ruskich jest na odwrót, błoto może być po kolana, toalety nie ma a oni milczą. Niemcy są wymagający. Jak kiedyś jeden gospodarz nie zrobił u siebie ubikacji Niemiec przeciągnął go biczem a potem kazał wynieść z domu szafę i postawić ją za domem. Niczego sobie toaleta wyszła”. Tak niska jest świadomość narodowa tych ludzi mieszkających na głuchej prowincji w naszym kraju. Kultura tych ludzi też jest niska. Na wsi na 140 rodzin nie ma i nigdy nie było łaźni. Nie ma biblioteki, czytelni, radia, w domach nie ma ani jednej książki po polsku, oprócz książeczki do na- bożeństwa [brak rosyjskich, nie dziwi sprawozdawcy]. Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 339

Kino objazdowe w ciągu zimy było w tym miejscu tylko 2 razy. Chyba w ogóle i w innych rejonach mało jest takich pokazów fi lmowych, skoro plan fi nansowy wypełniany jest przez sieć kinową w 10-15 procentach.

Kierujący rejonowym domem kultury i wydziałem kultury na pytanie, dlaczego tak rzadko objazdowe kino dociera do Dorguń nie odpowiadają wprost ale dają do zrozumienia że BOJĄ SIĘ… To jasne, że całą te wrogość, wojnę trzeba jak najszybciej zakończyć. Droga do serca ciemnego rozeźlonego serca Polaka-chłopa musi zostać odnaleziona. Od dawna mówi się o sabotowaniu i zrywaniu wszelkich uroczystości sowieckich w powiecie sopockińskim a koniecznych działań w kierunku zmiany zaistniałej sytuacji nikt do tej pory nie podjął. Kierownictwo denerwowało się albo gniewało gdy zrywano tę czy inną kampa- nię, ale czas mijał i wszystko pozostawało po staremu: rejon to rejon, niech sobie będzie zacofany.

Uważam, że jest to rejon szczególny, zaistniała w nim sytuacja jest niedopuszczal- na, i dlatego stosunek do rejonu wszystkich organów sowieckich i partyjnych powinien być SZCZEGÓLNIE rozważny. W to miejsce, które jest wyrwą w budowie socjalizmu, powinny być przesunięte niezbędne środki fi nansowe na uroczystości kulturalne. Kierownictwo, które zdyskredytowało się swoimi nieprawidłowymi działaniami należy dyscyplinarnie zwolnić a ludziom powiedzieć za co zostali zwolnieni. Kołchoz powinien otrzymać szczególną pomoc. W najbliższym czasie powinien on być nie przyczyną naszego wstydu ale naszej dumy. Pytania dotyczące własności ziemskiej należy rozwiązać, każdy gospodarz indywidualny powinien płacić podatki od ilości obrabianej przez siebie ziemi, ale zbieranie podatków należy przeprowadzać w sposób kulturalny, bez nadużyć, opierając się na masowej działalności wyjaśniającej.

Od dawna wiadomo, że NIE WOLNO tak niebezpiecznej broni jak podatki od- dawać w ręce pijanych, nieżyczliwych ludzi. Ani nie uda im się zebrać podatków a tylko wywołają niechęć. I dokładnie tak się mają sprawy w danym rejonie, gdzie plan fi nansowy jest właściwie niewykonany a problemy polityczne tylko przeszka- dzają w kolektywizacji.

Praca nad uświadomieniem mas w danym rejonie powinna być wzmocniona, przede wszystkim powinno działać radio, powołana powinna być czytelnia, z li- teraturą piękną nie tylko po rosyjsku, ale i po polsku, ponieważ podstawy kultury socjalistycznej powinno się wprowadzać w języku narodowym.

Tym ludziom, tak jak ciężko chorym potrzebna jest wykwalifi kowana, profesjo- nalna, cierpliwa pomoc. I trzeba pamiętać, że pomoc ta nie od razu, być może, zostanie przyjęta po przyjacielsku. Tak wielka jest niechęć wśród tych ludzi do nowego, sowieckiego, socjalistycznego porządku. 340 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

I będą mieć wielkie zasługi dla Ojczyzny, dla społeczeństwa socjalistycznego ci odważni przedstawiciele partii i państwa, którzy przyjdą w tę głusz po to, by dużą cierpliwością i ciężką pracą wprowadzić tutaj prawdziwe socjalistyczne rządy, obu- dzić sumienie zacofanej i ogłupionej masy mieszkańców, wprowadzić ideologię socjalistyczną, dadzą im (mieszkańcom) radosną perspektywę rozwoju, zmienią ten niepotrzebnie zroszony krwią narodu rosyjskiego skrawek ruskiej ziemi w kwitnący socjalistyczny ogród.

Lektor Grodzieńskiego Komitetu wojewódzkiego KPB Machajew 5 maja 1955 r.

Źródło: Państwowe Archiwum Organizacji Społecznych w Grodnie [Republika Białoruś], fond [ze- spół akt] 1, opiś 1, dieło [teczka] Nr 2322, karty 5-16.

Tłumaczenie z j. rosyjskiego: Maria Maszkiewicz. Na notatce brak jest uwag sekretarza rejonowego komitetu partii. Niektóre zdania są przez niego podkreślone na czerwono (w tekście zapisano boldem). Do druku podał Tadeusz Gawin, zaś opracował oraz przypi- sami i pogrubieniami opatrzył Zdzisław J. Winnicki.

Omówienie

Opis zawarty w notatce Machajewa ma charakter dokumentalny. Obrazuje realia życia jednej tylko polskiej wsi na Grodzieńszczyźnie gdzie wraz z dawną Nowo- gródczyzną, według ówczesnych spisów sowieckich, mieszkało ponad 520 tys. Polaków. Byli większością w wielu rejonach – powiatach. Dla władz sowieckich byli grupą podejrzaną, niepewną. Stosowano wobec nich nie tylko represje urzę- dowe, ale także, jak wskazują zapisy notatki Machajewa, prymitywny ucisk prywatny urzędników sowieckich (kradzieże, pobicia, zabór mienia, poniżanie) na ogół tolerowane przez władze zwierzchnie do momentu, gdy we wsiach wybuchał bierny bunt albo skarga dostawała się w ręce organów szczebla państwowego. Na Grodzieńszczyźnie i Nowogródczyźnie do 1948 r. działały ostatnie partyzanckie oddziały Armii Krajowej. Pojedyncze grupy chroniące polskie wsie przed sowieckim terrorem istniały do roku 1954. Za opór, wspieranie tych grup lub „za przy- należność rodzinną” zamykano w więzieniach lub zsyłano do łagrów całe rodziny. W 1948 r. przeprowadzono nieznaną w Polsce operację zsyłek dziesiątków tysięcy Polaków z „Zachodniej Białorusi”. Była to czwarta (po latach 1940-1941) wywóz- ka Polaków. Opisaliśmy tę sytuację w opublikowanej w 2003 r. książce. Tutaj dla korespondencji z tematem Dorguń cytujemy część tych ustaleń:

(…) Na terenach, które stały się częścią ZSSR jako trwały skutek traktatu Ribben- trop – Mołotow, a następnie umowy samozwańczego „rządu polskiego” – Polskie- go Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) zatwierdzonych przez rząd tym- Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 341

czasowy (TRJN), przyjęto zasadę eliminacji polskości z zastosowaniem wszelkich możliwych w warunkach totalitaryzmu metod, w tym ludobójstwa (np. fi zyczna likwidacja grup ludności współpracujących z poakowskim podziemiem – przykła- dowo wioski Ławże i okolice wioski Piaskowce na dzisiejszej Grodzieńszczyźnie). Także w postaci kolejnych masowych deportacji, których formalnym początkiem w XX w. (jako kontynuacja zsyłek carskich) były znane z okresu 1936 r. (w ów- czesnym ZSSR) deportacje Polaków do Kazachstanu a następnie, znane i opisane w polskim piśmiennictwie naukowym oraz wspomnieniowo-martyrologicznym, trzy wielkie deportacje z lat 1940-1941. W odniesieniu do tej ostatniej kwestii, która wymaga poszerzonych badań odnotujmy, w kontekście przeprowadzanego tutaj wywodu, niezwykle interesujące świadectwo ujawnione niedawno przez badacza białoruskiego, który dane od- nośnie tej materii ogłosił w tutejszej prasie. Przedstawione niżej kwestie, naszym zdaniem, wpisują się w historyczny i metodyczny ciąg represji antypolskich, któ- rych celem zawsze było jedno i to samo – depolonizacja wszystkiego na wschód od Bugu (…). Uzasadnieniem jakie stosują w większości, w tym przywoływany, autorzy białoruscy jest przede wszystkim wątek klasowy, którym to argumentem autorzy świadomie bądź niejako po sowiecku „machinalnie” starają się jakby za- słonić wątek represji narodowych (antypolskich). W ramach tych kwestii wysu- wana jest sprawa agrarna, czyli najpierw: „panujący za Polski, głód ziemi” wśród tutejszego białoruskiego chłopstwa, później realizacja owej „sprawiedliwej” idei czyli nie nadział a upaństwowienie, rozkułaczenie i kołchozeryzacja. I tu rysu- je się problem doktrynalnego relatywizmu widoczny w ocenach. Z jednej strony padają szczegółowe, niemal co do hektara i sztuki (zwierzęta gospodarskie) wyliczenia tego co Władza radziecka dała „chłopstwu pracującemu” i wiejskim „biedniakom” oraz ile przywiozła (z BSSR) traktorów. Z drugiej występuje właśnie sprawa kolektywizacji. O tej natomiast wiadomo, że na „Zachodniej Białorusi” tak naprawdę nastąpiła dopiero w latach 50-tych XX w.7 Tymczasem zdecydowana większość autorów piszących i dyskutujących, tę właśnie kwestię rolną – utworzenie kołchozów – uważa za szczególne osiągnięcie „zjednoczenia z BSSR”. Także w tych ocenach widać swoistą dychotomię (relatywizm). Autorzy niejednokrotnie

7 Owo „podejście” do kolektywizacji, jak wynika z ocen i przebiegu tej wielkiej akcji na obszarze zaanektowanych województw II RP, mimowolnie przywołuje skojarzenie obyczajowo- cywilizacyjne, różniące katolickich w większości Polaków od prawosławnych w większości Rosjan i Białorusinów. Łatwość kolektywizacji w obrębie społeczności prawosławnej i post- prawosławnej może, naszym zdaniem, wynikać z dawnej „ruskiej” tradycji „obszcziny” nie znanej społecznościom ukształtowanym przez zachodni, wynikający z zasad powszechnego, rzymskiego prawa cywilnego, stosunek do własności indywidualnej (prywatnej). Do tego ostatniego kręgu cywilizacyjnego należeli i należą katolicy – Polacy. Dodatkowo podkreślmy wynikającą z powyższego charakterystyczną dla cywilizacji europejskiego Zachodu „indy- widualizację” w odniesieniu tego pojęcia do kategorii „osoby ludzkiej” oraz odpowiedzial- nej jednostki poddającej się prawu a nie samej tylko „władzy”, w odróżnieniu do wschodniej idei kolektywizmu uznającej ponadto „prawo władzy” zwierzchniej do wszelkiej ingerencji, w tym w sposób traktowania własności będącej przecież przyrodzonym prawem Człowieka oraz gwarancją Wolności jednostki (osoby ludzkiej). 342 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

nie bardzo wiedzą jak ocenić i określić drakońskie w większości sposoby realizacji owej „sprawiedliwości”. Padają wtedy oceny w znanym nam skąd inąd stylu „o błę- dach i wypaczeniach” – ale jednocześnie o „słusznym kierunku” przemian. Trzeba jednakże stwierdzić, że w białoruskiej prasie liberalizującej możemy odnotować już także inne oceny. Przykładem jest „Biełarusskaja Diełowaja Gazieta” (wydawa- na w języku rosyjskim). Jej numer z 15 V 1999 r. (a więc w roku „okrągłej rocznicy zjednoczenia” – aneksji polskich województw północno-wschodnich do ZSRR – BSRR w 1939 r.), prezentując skutki realizacji „sprawiedliwości klasowej” zastanej jako ucisk „feu- dalny pańskiej Polski”, przedstawił interesujący pogląd na tę kwestię nazywając wprost ironicznie (?), początek (1947 r.) zmasowanej akcji kołchozeryzacji „Ro- kiem wielkiego przełomu”8. Owa akcja mimo jej niezwykle brutalnej realizacji na „Zachodniej Białorusi”, a więc głównie w środowisku polskim (choć nie tylko), trwała jeszcze długo. W trzy lata po początku wspomnianego przełomu, jak donosiły sprawozdania rejkomów z obszaru przedwojennych województw II RP „266 kołchozów Gro- dzieńszczyzny oraz 214 w obwodzie Mołodeczno [obecnie rozdzielony pomiędzy obwód miński i witebski – ZJW] i 53,9% obwodu Baranowicze [obecnie rozdzielony pomiędzy obwody miński i brzeski – ZJW] nie uspołeczniło jeszcze koni, które znajdują się w rękach chłopów”9. Klasowe aspekty „rozkułaczania Zachodniej Białorusi” w ocenie autora przy- woływanego tekstu z „BDG”, G. Grigorjewa wyglądały zatem następująco: 17 VIII 1947 r. rada ministrów ZSSR [sic!] podjęła uchwałę o podwyższeniu podatków dla gospodarstw chłopskich w zachodnich obwodach BSSR. Podatkami w zwiększonym wymiarze objęto wszystko, włącznie z pojedynczymi sztukami by- dła i nierogacizny. Gospodarstwa większe uznane za „kułackie” obciążono jeszcze wyżej. Były to, jak pisze Grigorjew, „na tamte czasy bardzo znaczne sumy pie- niędzy”. Takich gospodarstw w jednym tylko obwodzie baranowickim ujawniono 570. Dla rozkułaczania, podobnie jak w latach 30-tych w przedwojennej BSSR, zmobilizowano „aktyw biedniacki”. Jak wyglądało kułackie gospodarstwo, autor ilustruje na przykładzie własności Anny Pachom we wsi Kościuszki w rejonie Mołodeczno: Anna Pachom mieszkająca z córką i dwiema wnuczkami posiadała: „7,95 ha gruntu ornego, 0,4 ha ogrodu, 0,05 ha sadu oraz 5 ha łąki oraz 1 konia, 1 krowę, 2 owce oraz dwa prosiaki.” W obwodzie brzeskim za kułackie w 1949 r. uznano 374 gospodarstwa chłop- skie. Szczególnym zjawiskiem jakie „ujawniły” organa partyjne w tym obwodzie było „przenikanie kułaków do kołchozów po uprzednim rozbazarowieniu [sprze- daży mienia na bazarach – ZJW] swej [sic!] własności” co uznano za przestępstwo przeciwko własności uspołecznionej (sic!). Za karę ujawnieni przestępcy zostali „wykluczeni” z kołchozów oraz „obłożeni dodatkowymi podatkami”. Pozosta-

8 G. Grigorjew, Kak ‘razkułacziwali’ Zapadniuju Biełaruś, „Biełarusskaja Diełowaja Gazieta”, 15 V 1999, s. 20. 9 Por. Z. J. Winnicki, Polacy na Białorusi – zarys problematyki, [w:] Z. J. Winnicki, Szkice kresowe…, s. 23. Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 343 wało już tylko tajemnicą władzy co stanowiło przedmiot dodatkowego podatku. W efekcie miejscowe władze donosiły do centrali: „chłopi porzucali swój dobytek i uciekali w niewiadomym kierunku…”. Ludziom tym, po ich ujęciu, wytaczano sprawy karne. Autor podaje jednocześnie przykłady represjonowania w powiecie raduńskim (Grodzieńszczyzna) całej masy osób, które nawet w przywoływanych wyżej normach nie mieściły się w kategoriach „kułackich”. Represjom poddawano także chłopów uchylającym się od iście feudalnych (państwowa pańszczyzna) obo- wiązków do jakich zaliczano bezpłatną przymusową pracę „pomocy przy wyrębie lasów”, budowie dróg itd. Za to przestępstwo do 1948 r. skazano „w zachodnich obwodach 1530 chłopów”. O zjawisku donosiło ministerstwo sprawiedliwości BSSR „…wskutek łagodności [sic!] sądów, kułacy, złośliwie uchylają się od płace- nia podatków, szarwarku leśnego, ukrywają bydło i nierogaciznę; spośród ukara- nych kułaków zaledwie (podkreślenie – ZJW) 16,4% skazano na kary pozbawienia wolności powyżej 5 lat…”. Takie „argumenty” stanowiły podbudowę dla podjęcia kolejnych decyzji, jak zaznacza Grigorjew „o deportacjach kułaków i średniaków poza granice BSSR”. Ten wątek podkreślamy, wskazując go badaczom sowieckich masowych deportacji ludności polskiej z województw wschodnich II RP z okresu od lutego 1940 do czerwca 1941 r. Badacze ci bowiem, w miarę pełnie ustalili przyczyny, warunki i skutki trzech masowych deportacji polskiej ludności w tym okresie. Były to, przypomnijmy, zsyłki w kategoriach: osadnicy, policjanci i służba leśna, przybysze – uciekinierzy z Polski centralnej oraz urzędnicy państwowi i właściciele ziem- scy. Cytowane za Grigorjewem wydarzenia z lat 1944 i 1947-1951 uprawniają nas w tym miejscu do postawienia tezy, że deportacje z roku 1944-45 (żołnierze AK ujęci w związku z Akcją „Burza” i „Ostra Brama”) a następnie wspominane tutaj deportacje po roku 1947-1948 to dwie kolejne wielkie akcje represyjne jakie na- leży bezwzględnie doliczyć do jednego i tego samego ciągu antypolskich masowych akcji na terenach „Zachodniej Białorusi” (i „Zachodniej Ukrainy” tam była jednak inna specyfi ka zjawiska powiązana ze zbrojnym podziemiem ukraińskich nacjonalistów). To z kolei należy połączyć z przywoływaną wyżej przedwojenną operacją antypolską przeprowadzoną najsilniej w ówczesnych zachodnich obwodach ówczesnych (przedwojennych) BSSR i USSR w dwu etapach; w roku 1936- 37 i 1938. Do epoki carskiej w tym miejscu nie nawiązujemy choć podobieństwa mimo znacznie mniejszej skali tamtych akcji, są niewątpliwe. Wzory i metody działania oraz zasadniczy cel – depolonizacja zachodnich guberni (obwodów) – to podobieństwo (kontynuacja) oczywiste. W ujęciu autora przywoływanego tekstu zagadnienie miało jednakże wyłącz- nie charakter klasowy (własność). I w znacznej mierze tak było. Niemniej w praktyce była to ostatnia wielka, fi zyczna, zorganizowana akcja depolonizacji (masowej czystki etnicznej) byłych kresów wschodnich II RP. Najwyraźniej teza o tym, że po ewakuacji wielkiej masy ludności do powojennej Polski „na Białorusi nie ma już Polaków” lansowana na powojennej BSSR okazała się całkowicie błędną. Świa- domi swego pochodzenia, przynależności narodowej i kulturowej polscy chłopi nie poddali się presji ideowo-politycznej. Nie stali się „Białorusinami radziecki- mi” – wstępnym materiałem dla elementu „narodu radzieckiego”. Tym bardziej, 344 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

że właśnie na tych terenach (okolice Grodna, Wołkowyska, Lidy, Werenowa i Ra- dunia) ciągle jeszcze trwał silny opór formacji poakowskich, które w zwartych oddziałach walczyły z miejscowymi organami sowieckimi do połowy 1948 r., zaś pojedyncze akty czynnego (zbrojnego)10 oporu notowano tutaj jeszcze w 1954 r. Akcję deportacyjną zapoczątkowaną w roku 1948 można więc uznać za V-tą masową deportację, przyjmując za początek represje z roku 1940. Uzasadnieniem dla powyższej tezy mogą być wzmianki w tekście cytowanego autora o tym, że karano chłopów za „niedonosicielstwo” (w latach bierutowskich stosowano do podobnych przestępstw tzw. mały kodeks karny. Dyspozycję podobnych norm okre- ślano potocznie jako „wiedział, nie powiedział”) w tym konkretnie „karmienie bandytów lub oddawanie im krów…”. Owi „bandyci” to właśnie oddziały poakow- skie lub zbiegowie, często członkowie rodzin, przed skutkami „rozkułaczania”. Wspomnianych przestępców – „kułaków” oraz „uchylających się” zaliczano do kategorii przestępców kryminalnych. Według Grigorjewa przywołującego w tej materii dane archiwalne, w samym tylko roku 1948 skazano w tej kategorii kar- nej na 10 lat „ITŁ” czyli łagru : „chłopów [„kriestian”] w obwodzie grodzieńskim – 502, pińskim – 342, baranowickim – 247, brzeskim – 206”. Łącznie we wspomnianym roku aresztowano i skazano 1604 „chłopów” w tym „611 kobiet”. Akcja trwała dalej, z tym, że kułacy przyjęci w bezpośrednio późniejszym okresie do kołchozów stali się, wzorem sowieckiej polityki w BSSR z lat 30., „…sabotażysta- mi podejmującymi działania dla nie wychodzenia do pracy, obniżania dyscypliny wśród kołchoźników”. Za to karano w sposób i w wysokości wskazanej wyżej. Jak udowadnia przywoływany autor, mimo takiej skali represji tempo tworzenia koł- chozów nie było imponujące. Kołchoz – ta sztandarowa instytucja i „zdobycz” kla- sowa Zachodniej Białorusi, wbrew uzasadnieniom politycznym („ucisk pańskiej Polski”), podnoszonym do dziś w ofi cjalnych wystąpieniach i propaństwowej lub sowiecko nostalgicznej publicystyce i piśmiennictwie, - jak wynika z ujawnionych archiwaliów, nie był dobrodziejstwem na jakie czekało „chłopstwo pracujące Za- chodniej Białorusi”. Udokumentowana wypowiedź Gieorgija Grigorjewa opubli- kowana w niezależnej prasie jest jednak stosunkowo odosobniona w tej mierze. Niemniej, jak to już podkreśliliśmy, tezy przywoływanego autora abstrahują od aspektu narodowościowego wspomnianych wydarzeń. A zatem, jakby w sposób naturalny kontynuują tezę – „nie ma Polaków”. Znane fakty przymusowego kolektywizowania, wspomniana akcja karna, w tym masowe deportacje odnotowane w miarę dokładnie w sowieckiej sprawoz- dawczości a znajdujące się w archiwach, są w rozumieniu poważnej liczby autorów białoruskich dostatecznym dowodem na postępową praktykę „likwidacji ucisku klasowego”. Są to jednak mimo oczywistości oceny odosobnione. Ów ucisk do tego stopnia był „akceptowany” przez masy, którym miał przynieść wyzwolenie, że jak przytaczając archiwalne dokumenty partyjne, stwierdza Grigorjew, Komitet Ob- wodowy KPB(b) w Baranowiczach skuteczność akcji kołchozeryzacyjnej oceniał: „Na terenie obwodu znajdują się liczne wsie i gminy w jakich przeprowadzono

10 Piśmiennictwo białoruskie za nomenklaturą NKWD i sowieckiego orzecznictwa sądowego – nazywa te czyny „aktami terrorystycznymi” („terakty”). Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 345

powierzchowną kolektywizację. Istnienie w tych gminach gospodarstw kułackich, oprócz złego przykładu [wrieda] niczego nie przynosi. Działania operacyjno-cze- kistowskie są nieskuteczne, podobnie jak praca polityczna podjęta przez komitet obwodowy partii odnośnie podwyższenia świadomości oraz skuteczności wiejskie- go aktywu komunistycznego nie odniosły dostatecznych skutków dla wyplenienia wrogich nastrojów”. Konkluzją oceny sytuacji jaką nakreślił I sekretarz OK KPB(b) w Baranowiczach była jego następująca propozycja: „…Celowym jest by kułaków oraz rodziny osób, odnośnie których uznano je za prowadzących działalność anty- sowiecką – wysiedlić poza teren republiki. Będzie to odpowiadało nastrojom koł- choźników oraz chłopów pracujących [tzw. biedniaków]”. W efekcie takich ocen, rząd BSSR 28 III 1949 r. przesłał na ręce samego Stalina notatkę z prośbą „o ze- zwolenie na wysiedlenie przez organa MWD BSSR na północne tereny państwa 3100 rodzin kułackich, 632 rodziny represjonowanych szpiegów, dywersantów i zdrajców ojczyzny. Rodziny 635 członków grup bandyckich i ich popleczników, 2600 rodzin represjonowanych za wcześniejszy udział w organizacjach nacjonalistycznych oraz skonfi skować ich mienie dla przekazania kołchozom”. Jak zaznacza autor artykułu: „zgodę, oczywiście wyrażono”. Jakby i tego było mało 22 II 1951 r. Komitet Centralny KPB(b) wystosował do centralnych władz ZSSR, na ręce „tow. Malenkowa” kolejny tajny dokument z kolejną prośbą o zgodę „na wysiedlenie z republiki pozostałych kułaków”. Tu cytowane jest bardzo dokładne rozliczenie, z którego wynikało, że w „zachodnich obwodach pozostały następujące ilości rodzin kułackich (nie skolektywizowanych), w tym m.in. w Grodzieńskim – 461 (tj. 1838 osób), Mołodeczańskim - 355 (1155), Brzeskim – 304 (1206).” Łącznie 6262 osoby. W efekcie we wrześniu 1951 r. rząd ZSSR (sic!) podjął uchwałę „O wy- siedleniu kułaków z Białoruskiej SSR” zatwierdzając deportację 4431 „rodzin kułac- kich”. Tak oto w połowie lat 50. zrealizowano „marzenie mas pracujących wsi biało- ruskiej na Zachodniej Białorusi” i wprowadzono trwającą do dziś kolektywizację. Realizacja wspomnianej akcji to szczególny, mający charakter, jak to już wy- żej zasygnalizowaliśmy, nieomal „czystki etnicznej” etap fi zycznej depolonizacji kresów na obszarze BSSR. Deportacje lat 1940-1941, ekspatriacja z lat 1944-56, wspomniana akcja rozkułaczania oraz trwające do roku 1956 niemal nieprzerwane represje indywidualne i grupowe wobec Polaków – wrogów klasowych (głównie w związku z wcześniejszą współpracą z polskim podziemiem niepodległościowym z czasów wojny i z lat powojennych) – miały doprowadzić do fi zycznego usunięcia jakiegokolwiek świadomego elementu polskiego jaki jeszcze pozostał na Zachod- niej Białorusi. Były to akcje, których skutki można łącznie liczyć w setki tysięcy. Takiego uderzenia w tutejszą polskość nie było nigdy wcześniej w dziejach tego Kraju. Potężna, brutalna i nieprzerwana aż do roku 1905 rusyfi kacja (depolonizacja) prowadzona przez carską Rosję okazała się stosunkowo mało skuteczną skoro totalitaryzm sowiecki „musiał” sięgnąć po akcje wydawałoby się ostateczne, a więc te jak zaznaczyliśmy o charakterze ostatecznym – czystek etnicznych jako skutku masowych deportacji (…)11”.

11 Z. J. Winnicki, Współczesna białoruska doktryna i historiografi a (po 1989 roku) wobec Polski i polskości, Wrocław 2003, s. 48-54. 346 Zdzisław J. Winnicki, Tadeusz Gawin

Przypadek Dorgunia nie był zatem odosobniony. W latach 90. ubiegłego wieku przeprowadzałem kwerendę w mińskim Centralnym Archiwum Państwo- wym im. Rewolucji Październikowej oraz w Archiwum Komunistycznej Partii Białorusi (obecnie połączone w jedną instytucję: Narodowe Archiwum Republiki Białoruś). W tym drugim (AKPB) w materiałach – protokołach z posiedzeń Cen- tralnego Komitetu KPB znalazłem znaczną ilość skarg, które były przedmiotem rozpatrywania przez Biuro CK KPB jako przykłady „naruszeń polityki i prawa sowieckiego”. W tych przypadkach owe naruszenia przypisywano nie ludności, ale właśnie lokalnym funkcjonariuszom sowieckim. Praktycznie wszystkie zba- dane przeze mnie zapisy w powyższych sprawach dotyczyły skarg na prześlado- wanie polskich wieśniaków mających nieszczęście mieszkać na swojej ojcowiźnie w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej. Zapisy te opublikowałem w książce zatytułowanej „Szkice polsko-białoruskie”12. Dla ilustracji w związku z przypadkiem wsi Dorguń przytaczamy zaledwie dwie takie „reprezentatywne” sytuacje napiętnowane przez najwyższe władze partyjne BSRS:

Protokół nr 418 z 5 VIII 1947 r., f. 4, op. 48, d. 439

Pkt. 7. „O przekroczeniach polityki partii i naruszeniach prawa radzieckiego w rejonie Mołodeczno”. (…) Nastąpiły poważne naruszenia w sposobie tworzenia koł- chozów. Odpowiedzialni za tę pracę, zamiast praktyki wyjaśniania oraz przeko- nywania przystąpili do siłowej praktyki odbudowy kołchozów istniejących przed wojną. Aresztowano w związku z tym 10 chłopów we wsi Witkowiszczyzna, 73-let- nie go S. G. Piekarskiego oraz A. A. Olechnowicza zamknięto w piwnicy i nie wy- puszczono aż do momentu podpisania przez nich zgody na kolektywizację. W tym samym rejonie, 3.05. pracownik partyjny Jegorow i milicjant Korniejew przyszli pijani na zebranie, lżyli wszystkich i pobili przewodniczącego kołchozu oraz księ- gowego… Przewodniczący sielsowietu w Hoży „dwa miesiące pił i bił chłopów”. Przewodniczący Grodzieńskiego sielsowietu dokonał aresztowania chłopów (m.in. braci Romanowskich i Dylewskiego) za odmowę zwózki siana do jego zagrody. Zwalniał od podatków kułackie gospodarstwa (łącznie 108 ha). Przewodniczący sielsowietu w Sowłowsku, Wojnicki, systematycznie pił, zwalniał kułaków od podatku za łapówki, bił chłopów, których następnie zmuszał do dostaw wódki, aresz- tował ich w piwnicy sielsowietu, a za wypuszczenie zmusił do bezpłatnej budowy swojego domu. Dyrektor gordziłowskiej mleczarni – Digałow, sekretarz terenowej organizacji partyjnej – pił i kradł masło. W tej samej miejscowości pracownik partyjny Kleńko wraz z milicjantem Kondratienko wymuszali łapówki, donoszenie wódki, grożąc bronią pobili pełnomocnika wsi Z. I. Bożko, włamali się do domu Leszczyńskiej, chcąc zabrać córki, które boso uciekły na mróz. Chłopom we wsiach: Kuczki, Skowrodki i Grudki zabrano około 200 ha ziemi, które dostali od władzy radzieckiej w latach 1939-1940.

12 Idem, Szkice polsko-białoruskie, Wrocław 1998, ss. 158. Z dziejów relacji ludności polskiej w BSRR z miejscową władzą sowiecką 347

W okolicznych rejonach stwierdzono inne poważne naruszenia prawa radzieckiego: ze 130 ha ziemi (z byłego majątku Połoczany) przeznaczonej dla uspo- łecznionej gospodarki rejonu (Mołodeczno) wykorzystywano zaledwie 30-40 ha, resztę przekazano chłopom w dzierżawę (wieś Kobyłki) – za co każdy dzierżawca odrabiał w „posobnom choziajstwie” wykorzystywanym przez miejscowe władze – jeden dzień sprzężajnie lub dwa dni pieszo13. W podobny sposób rajispołkom odrabia „posobnyje choziajstwa” we wsiach Rajewszczyzna, Wywiory i Seliwanów- ka, płacąc zmuszanym do tego chłopom solą i talonami na towary przemysłowe. Polityka podatkowa w rejonie kuleje, zachowano za łapówki kułackie gospodarstwa (bez podatków): Matusiewicza (16,87 ha), Zacharewicza (17,36 ha). Wobec winnych zastosowano nagany, wykluczenie z partii oraz skierowano sprawę do zbadania przez prokuraturę.

Protokół nr 422 z 26 VIII 1947 r., f. 4, op. 61, d. 447

Pkt. 13. „O faktach poważnych naruszeń prawa socjalistycznego w rejonie świr- skim Obwodu Mołodeczno (przekroczenia administracyjne, partyjne i dokonane przez przedstawicieli KGB)”. (…) aresztuje się bezprawnie obywateli i przetrzymu- je w areszcie śledczym. 3.11.1946 r. na przeciąg 14 dni aresztowano przewodniczą- cego Żukojniańskiego sielsowietu – Nikitina, rzekome zaś oskarżenie, podobnie jak siedmiu innym dostarczono po upływie dalszych 85 dni więzienia. Ci sami pracownicy rejonowego KGB m.in. zabrali i sprzedali krowę należącą do 68-letniej wdowy, pod groźbą użycia broni w podobny sposób skonfi skowali konia i krowę w Konstantynowie, w Wypoleńsku zaś bez pokwitowania skonfi skowali krowę, konia oraz 329 kg zboża i 575 kg ziemniaków.

Tak wyglądały, nie tylko w Dorguniu, relacje ludności polskiej w BSRR z miej- scową władzą sowiecką.

Zdzisław J. Winnicki – dr hab. nauk politycznych, dr nauk prawnych, profesor, dyrektor Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego, kierownik Zakładu Badań Wschodnich

Tadeusz Gawin – dr, ppłk inż. (rez.), założyciel i wieloletni prezes Związku Po- laków na Białorusi

13 Klasyczna pańszczyzna w sowieckim państwie socjalistycznym.

RECENZJE I ARTYKUŁY RECENZYJNE

Zdzisław Julian Winnicki, Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna, Ofi cyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2013, ss. 504 (Grzegorz Tokarz)

Po upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, na jego gruzach po- jawił się szereg nowych państw, których mieszkańcy zostali „zaskoczeni niepodle- głością”. Poddawani przez dziesiątki lat komunistycznej propagandzie musieli na nowo zacząć odkrywać swoją tożsamość, czy wręcz budować ją od nowa. Krajem szczególnie ciekawym pod tym względem jest Białoruś, gdzie znaleźć możemy silne wpływy różnych religii i kultur: polskiej, rosyjskiej, litewskiej, czy białoru- skiej. Podjęto tam próbę stworzenia państwowej ideologii, której najważniejszym twórcą i zwolennikiem jest sprawujący autorytarne rządy Aleksandr Łukaszenko. Wysiłkom tym poświęcił swoją monografi ę Zdzisław Julian Winnicki, naukowiec związany z Uniwersytetem Wrocławskim. W rozdziale I, zatytułowanym „Wprowadzenie i metodologia przedmiotu” Autor ukazuje swój warsztat metodologiczny, jak korzystał z metod, źródeł, pi- śmiennictwa, sposób w jaki przedstawił hipotezy. Kwestie metodologiczne wydają się być szczególnie ważne, problem metod w politologii wywołuje wiele sporów. Trwa nierozstrzygnięta dyskusja nad „oryginalną” metodą politologiczną, na ile w zjawiskach dotyczących polityki można/należy stosować metody charakterystyczne dla innych nauk. Autor zadeklarował, że posłużył się metodami, cha- rakterystycznymi dla analizy politologicznej. Słusznym jest jego stwierdzenie, iż korzystał przede wszystkim z tych, które w sposób jak najbardziej wyczerpujący odpowiadają badaniom myśli politycznej i systemów politycznych. Posiłkuje się metodologią, stosowaną przede wszystkim przez nauki prawne. Interesujące jest zastosowanie przez Autora tzw. metody ilustracyjnej czyli, jak sam pisze, „szcze- gółowej prezentacji oryginalnego (cytowanego) materiału merytorycznego po to, by poddając go bieżącej analizie ukazać i udowodnić jednocześnie istnienie zjawiska nie tylko mało znanego, ale i trudnego do wyobrażenia z punktu widzenia metod stosowanych w państwach (systemach) europejskich”1. Wydaje się,

1 Z. J. Winnicki, Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna, Wrocław 2013, s. 35-36. 352 Recenzje i omówienia

że zastosowanie powyższej metody jest sprawą kluczową, żeby w sposób właści- wy zrozumieć omawiane zagadnienia. Owszem, metody naukowe, stosowane we współczesnej politologii muszą mieć charakter uniwersalny, jednak, biorąc pod uwagę, iż konstruowane są dla zjawisk charakterystycznych dla państw Zachodu stosowanie ich w przypadku innych kręgów cywilizacyjnych, może skutkować pominięciem ważnych aspektów omawianego problemu. W rozdziale II „Białoruskie uwarunkowania cywilizacyjno-ustrojowe” w dwóch podrozdziałach opisano „relacje międzycywilizacyjne”, jakie można dostrzec na ziemiach współczesnego państwa białoruskiego i „ustrój polityczno-administracyjny Republiki Białoruś”. W pierwszym Autor skupił się na specyfi ce historycznej i kulturowej ziem białoruskich i ich charakterze cywilizacyjnym. Najbardziej twórcze wydają się rozważania dotyczące właśnie aspektów cywilizacyjnych. Au- tor pogłębia swoje analizy, publikowane wcześniej w literaturze polskojęzycznej, a dotyczące tzw. „uskoku cywilizacyjnego”, jaki ma znajdować się na terenie Bia- łorusi. Często cytuje dwóch klasyków teorii cywilizacji: Samuela Huntingtona, przede wszystkim zaś jego rozważania dotyczące wschodniej granicy cywilizacji zachodniej i Feliksa Konecznego, i jego sposobu rozumienia pojęcia cywilizacji. Oczywiście, tezy Z. J. Winnickiego, często ze względu na swoją oryginalność, mają charakter kontrowersyjny. W rozdziale powyższym mamy do czynienia z dwoma interesującymi narracjami. Z jednej strony analizą historiozofi czną, z elementami fi lozofi i polityki, z drugiej zaś z ukazaniem w sposób pełny i wyczerpujący systemu politycznego i administracyjnego państwa białoruskiego (źródła prawa, system wyborczy, terenowe organy władzy, administracja prezydencka, podział administracyjny), w przypadku tego ostatniego wymagało to dużej wiedzy prawniczej. W rozdziale III zatytułowanym „Geneza i teoria projektu ideologii państwowej Republiki Białoruś” Autor skupił się na takich sprawach jak, po pierwsze: koncepcja tegoż projektu autorstwa Aleksandra Łukaszenki (identyfi kacja polityczna, kulturowa, referat prezydenta wygłoszony na IV Zjeździe Ogólnobiałoruskim, praktyka), po drugie: konceptualizacja teorii projektu ideologii państwowej (pod- ręczniki, odbiór zewnętrzny) i po trzecie: propozycje na temat projektu, które powstały w ośrodkach akademickich. Szczególnie ciekawy wydaje się wątek zwią- zany z elementami konstytuującymi projekt. Autor poddał analizie szereg pod- ręczników, książek, przemówień, które dotyczą tego zagadnienia, a które Autor recenzowanej monografi i przytoczył w oryginale na końcu książki, w aneksach (wspomnieć warto zwłaszcza o wykładzie Prezydenta Aleksandra Łukaszenki na Seminarium kierowników pracy ideologicznej z marca 2003 r., wspomniane już wyżej Wystąpienie na IV Ogólnobiałoruskim Zebraniu Ludowym). Interesują- ce są propozycje białoruskiego świata nauki, które Autor szczegółowo, zgodnie z metodą ilustracyjną, omawia. Wspomnieć należy o pracach W. A. Mielnika: formułuje on np. opinię, iż w skład ideologii narodowej wchodzić mają nastę- pujące sfery: kulturowo-historyczna, polityczno-ekonomiczna, ekonomiczna Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu… 353 i socjalno-humanistyczna. Jadwiga Jaskiewicz, autorka jednego z podręczników ideologii państwowej pisze, iż należy kreować modele-scenariusze, które można wykorzystać w przyszłości, przy ich tworzeniu opierając się na doświadczeniu historycznym, czy wartościach i tradycji duchowej Białorusinów. Elena S. Łu- czienkowa stwierdza, iż na doświadczenie Białorusinów składają się takie elementy jak stabilność i trwałość rozwoju społeczno-politycznego, ludowładztwo, kontynuacja (zarówno kulturowa, jak i polityczna), praca i solidarność. Jewgienij Michajłowicz Babosow pisze, co zawdzięczają prezydenckiemu modelowi polityczno-gospodarczemu Białorusini, wśród pozytywów wymienia niezaistnienie klanów oligarchicznych, brak masowego bezrobocia, słabą korupcję, czy przetrwanie gospodarki białoruskiej. Z. J. Winnicki analizuje szereg innych poglądów czy propozycji, które znalazły się w białoruskich podręcznikach. W rozdziale IV zatytułowanym „Praktyka funkcjonowania projektu ideologii państwowej Państwa Białoruś” Autor scharakteryzował działalność Główne- go Zarządu Pracy Ideologicznej. Opisał funkcjonowanie ideologii państwowej w różnych gałęziach przemysłu, a także w organizacjach społecznych i szkołach różnego typu i szczebla (zarówno wyższego jak i średniego). Odnośnie tych ostatnich szczególnie cenne są szczegółowe przykłady i tak Z. J. Winnicki analizuje pod kątem pracy ideologicznej Średnią Szkołę nr 4 w Baranowiczach. W Planie działania tej placówki wymieniono potrzebę wychowania m.in. ideologiczno-politycznego, ideowo-moralnego, obywatelsko-patriotycznego, znajomości prawa narodowego i (jak to określono) internacjonalistycznego. W przypadku przemy- słu wspomnieć należy o białynckim Zakładzie Gospodarki Komunalno-Bytowej. Właściwy „Plan pracy ideologicznej” zakłada m.in. pracę ideologiczną, kulturalno-oświatową i rekreacyjną, organizację: pomocy dla weteranów zakładu czy ob- chodzenie świąt państwowych i (co ciekawe) regionalnych. Opracowanie powyższe ma jeden mankament, otóż aneks jest w języku rosyjskim, polskiemu czytelnikowi łatwiej byłoby zrozumieć ideologię państwową na Białorusi, gdyby dokumenty z tej części zostały przetłumaczone na język polski. Inną sprawą jest to, że czytanie w oryginale przyczynić się może do odnalezienia subtelności, które nie zawsze udaje się oddać w tłumaczeniu. Autor skorzystał z ogromnej literatury, opracowań rosyjskich, białoruskich, polskich i angielskich. Szczególnie wartościowe są dokumenty, które często cytuje. Wartość pracy zwiększa aneks, w którym znajdują się, oprócz wspomnianych wyżej wypowiedzi Prezydenta, również, „Plan pracy ideologicznej i wychowaw- czej dla Wydziału Stosunków Międzynarodowych Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku”. Niewątpliwie książka Z. J. Winnickiego powiększa naszą wiedzę o ideowych rozwiązaniach, na które decyduje się nasz wschodni sąsiad. Wartością tej książki jest również to, że ma charakter oryginalny, w piśmiennictwie polskim nie ma podobnych opracowań.

Kwestie związane z odrodzeniem się religii w krajach, które w przeszłości pod- dawane były przymusowej ateizacji, stają się coraz bardziej popularne wśród polskich badaczy. Pojawiły się liczne publikacje dotyczące tego tematu. Jedną z ciekawszych i ważniejszych pozycji, które są dostępne na polskim rynku wydawniczym jest książka Tomasza Szyszlaka „Lwowskie sacrum, kijowskie profanum. Grekokatolicyzm w ukraińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki do pomarańczowej rewolucji”. W rozdziale I zatytułowanym „Religijna Ukraina” Autor scharakteryzował główne Kościoły i związki wyznaniowe działające na ziemiach ukraińskich. Po- przedził powyższy opis krótkim rysem historycznym, dzięki czemu można ła- twiej zrozumieć meandry kształtowania się różnych struktur kościelnych. Wśród najważniejszych wymienić należy Ukraiński Kościół Prawosławny, Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny, który wyewoluował w Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego, Ormiański Kościół Apostolski, Kościół Rzymskokatolicki, Ukraiński Kościół Ewangelicko-Luterański, Niemiecki Kościół Ewangelicko–Luterański, Zakarpacki Kościół Reformowany, Ogólnoukraiński Związek Zjednoczeń Ewangelicznych Chrześcijan Baptystów i Ogólnoukraiński Związek Chrześcijan Wiary Ewangelicznej-Zielonoświątkowców. Autor podał li- czebność nie tylko wymienionych wyżej struktur religijnych, ale także ponad 120 innych, mniejszych związków religijnych. Rozdział II „Dwa grekokatolizmy – historia i współczesność” opisuje ważne wydarzenia, które miały wpływ na kształtowanie się grekokatolicyzmu przez setki lat. W tym kontekście wymienić należy dwie unie, brzeską i użhorodzką, represje Rosji radzieckiej i odbudowę instytucjonalną za czasów rządów Michaiła Gorbaczowa. Szczególnie interesujący wydaje się fragment dotyczący problemu związanego z tożsamością Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego. Pojawiło się pytanie, czy jest on częścią Kościoła kijowskiego, czy też jego ,,córką, podporząd- kowaną Rzymowi”. Inni głosili poglądy, iż ma dwa pnie, katolicki i prawosławny. Kolejne stanowisko zakładało, iż grekokatolicyzm zawiera w sobie wiele obcych 356 Recenzje i omówienia

,,naleciałości”, które zresztą tworzą jego siłę. Przejawem instytucjonalnym dyskusji o tożsamości może być walka o ,,właściwą” nazwę Kościoła (Kościół Grekoka- tolicki, Ukraiński Kościół Katolicki, Kijowski Kościół Powszechny, Patriarchalny Kijowski Kościół Powszechny, Partykularny Ukraiński Kościół Katolicki). W rozdziale III zatytułowanym ,,Ekumenizm i konfl ikty międzykonfesyjne” Autor w szczegółowy sposób przedstawił „politykę ekumeniczną” grekokatoli- ków, tutaj należy wspomnieć o pracach nad „Koncepcją pozycji ekumenicznej”, które rozpoczęto w 1998 r. Tomasz Szyszlak przedstawił stosunki między grekokatolikami i wyznawcami prawosławia; należy w tym kontekście przypomnieć o spotkaniu z czerwca-lipca 1998 r., kiedy to w Wiedniu rozmawiali przedstawiciele Ukraińskiego Kościoła Grekokatolickiego i Ukraińskiego Kościoła Pra- wosławnego. Zadeklarowano, iż należy doprowadzić do normalizacji stosunków oraz podjąć działania, których celem byłoby pojednanie. Równie ważny wydaje się fragment omawianej książki dotyczący relacji między grekokatolikami a katolikami rzymskimi. Nie wydają się one najlepsze, ten stan rzeczy obrazować może konfl ikt o kościół św. Elżbiety we Lwowie. W rozdziale IV ,,Profanum wobec sacrum” Autor skupił się na takich kwestiach jak prawo wyznaniowe, instytucje polityki wyznaniowej, oświata i religia, zwrot mienia, społeczeństwo wobec grekokatolików. Szczególnie interesującym wątkiem wydaje się stosunek partii politycznych do tego wyznania. Ugrupowa- nia lewicowe, np. Postępowa Socjalistyczna Partia Ukrainy, czy Komunistyczna Partia Ukrainy deklarując poszanowanie dla religii, podkreślają równie mocno potrzebę zachowania wolności sumienia. Środowiska centrowe, np. Partia Zielo- nych Ukrainy, Pracująca Ukraina czy Agrarna Partia Ukrainy nie podejmowały tematu grekokatolicyzmu. Jedno z najważniejszych ugrupowań Partia Regionów w swoim programie uznała za konieczne: ,,sprzyjanie dialogowi międzykonfe- syjnemu w społeczeństwie ukraińskim, zabezpieczenie w każdym regionie rów- nych możliwości dla działalności wszystkich konfesji, nieingerowanie organów państwowych w sprawy organizacji religijnych, uwzględnienie interesów ogólno- narodowych oraz religijnych w procesie tworzenia sieci organizacji religijnych”1. Ludowy Związek ,,Nasza Ukraina” apelował o sprzyjanie rozwojowi Kościołów i szeroko rozumianej duchowości mieszkańców ziem ukraińskich. Rozdział V, zatytułowany „Sacrum wobec profanum” opisuje działalność du- chownych grekokatolickich w wojsku, funkcjonowanie mediów grekokatolickich oraz szkolnictwo grekokatolickie. Najciekawsze wydają się analizy Autora doty- czące uczenia teologii. Odnieść się w tym kontekście należy do dokumentu o na- zwie ,,Koncepcja Oświaty Teologicznej na Ukrainie” (47 punktów). Wspomniano w niej m.in. o trzech formach oświaty teologicznej (monologicznej, dialogowej

1 T. Szyszlak, Lwowskie sacrum, kijowskie profanum. Grekokatolicyzm w ukraińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki do pomarańczowej rewolucji, Warszawa 2012, s. 257. Lwowskie sacrum, kijowskie profanum… 357 i medytacyjnej), uznano, że teologia jest dyscypliną naukową, której adepci mają zostać w przyszłości teologami (naukowcami), duchownymi, katechetami, czy np. znaleźć się wśród personelu pomocniczego. Omawianą książkę kończy aneks (który Autor nazwał materiałami uzupeł- niającymi), znalazły się w nim Ustawa z kwietnia 1991 r. o wolności sumienia i organizacjach religijnych i tabele dotyczące różnych Kościołów działających na Ukrainie. Źródła, z których korzystał Autor są imponujące, dotarł do różnych dokumen- tów, cytował prasę, sięgnął do Internetu, przeprowadził wywiady. Wykorzystał naj- ważniejsze monografi e i artykuły naukowe dotyczące omawianego zagadnienia. Stwierdzić należy, iż praca Tomasza Szyszlaka ukazuje polskiemu czytelnikowi ważny fragment życia religijnego na Ukrainie, dodatkowym pozytywnym aspek- tem jest jasność języka, którym posługuje się Autor, dzięki czemu po omawianą monografi ę sięgnąć może zarówno naukowiec, jak i laik.

Walenty Baluk, Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2012, ss. 303 (Larysa Leszczenko)

Proces kształtowania suwerennych państw, powstałych po rozpadzie ZSRR uwzględnia wiele aspektów zarówno natury prawnej, jak i instytucjonalnej. Do wyjątkowych doświadczeń politycznych w nowych państwach zaliczyć należy także tworzenie systemów wielopartyjnych, kojarzonych powszechnie z demo- kracją. Wydaje się jednak, że mimo zmagań z wielopartyjnością, trwających w regionie już ponad dwadzieścia lat, proces ten wciąż jest na etapie początko- wym. Quazi-wie lo par tyj ne parlamenty w państwach poradzieckich nie należą do rzadkości (Kazachstan, Uzbekistan, Azerbejdżan), nie kojarzone są one jednak z demokracją. Na tle takich „wynalazków” funkcjonowanie wielopartyjnego systemu Ukrainy sprawia wrażenie prawdziwej „europeizacji”. Ofi cjalnie zarejestrowanych na Ukrainie jest ok. 200 partii politycznych1. Z tak ogromnej ilościowej partyjnej palety, zazwyczaj, na przekroczenie progu wyborczego mają szanse nieliczne ugrupowania. W tym miejscu warto także zwrócić uwagę, że ukraiń- skie partie polityczne nie kojarzone są przez elektorat z konkretną ideologią lecz z konkretnymi osobami. Zauważalny jest defi cyt prawdziwie lewicowych partii, jednak nie wywodzących się z partii komunistycznej i nawiązujących do ideologii z poprzedniej epoki. Wydaje się, że powstanie takich partii, a raczej opracowanie programów lewicowych, na miarę XXI w., jest zadaniem niesłychanie trudnym we współczesnej Ukrainie. Nie mniej skomplikowane zadanie oczekuje także ideologów prawicowców. Jakiegokolwiek rozróżnienia w kierunkach ideologicznych elektorat nauczył się w trybie ekspresowym w trakcie ostatnich wy- borów parlamentarnych (2012 r.), kiedy na orbicie politycznej zaistniała partia Swoboda. Stwierdzić należy, że edukacja polityczna społeczeństwa ukraińskie- go ma charakter przypadkowy i wybiórczy. Partie polityczne dążą do budowania swoich młodzieżówek, jednak nie stawiają na szerokie informowanie społe- czeństwa o partyjnych priorytetach lub ideologii, nie inwestują także w edukację

1 Do wyjątków zaliczyć należy także Gruzję, gdyż w tym małym państwie zarejestrowanych jest ponad 200 partii politycznych. 360 Recenzje i omówienia polityczną społeczeństwa. Powszechnym jest skojarzenie pojęć „partii” i „ideologii” z poprzednim ustrojem politycznym, co mocno zniechęca wyborców do zainteresowania się programem partii, z którą wyborca się utożsamia chociażby w stopniu minimalnym. Dotychczas nie było na Ukrainie żadnego prezydenta i premiera, a tych ostatnich było 16 (niektórzy zajmowali to stanowisko dwukrotnie i trzykrotnie, niektórzy jedynie pełnili obowiązki przez krótki okres czasu), nie związanych w przeszłości ze strukturami partii komunistycznej lub jej mło- dzieżówki – komsomołu. Fakt ten także nie wzbudza dużego zaufania w społe- czeństwie ukraińskim wobec polityków i polityki. Przeprowadzone przez Cen- trum Razumkowa badania opinii publicznej na Ukrainie wskazują, że ponad 50% respondentów interesuje się polityką, a jednocześnie ponad 90% respondentów nie należy do żadnej partii politycznej2. Z kolei inny ukraiński ośrodek badawczy wnioskuje, że obywatele państwa nie szanują przedstawicieli władzy, nie ufają im, w większości pozostają obojętni wobec władz3. Nie przypadkową jest opinia, że Ukraińcy zazwyczaj głosują na wyborach nie „za” lecz „przeciw”. Przywołane wyżej dane dotyczące nastrojów politycznych w społeczeństwie ukraińskim są także swoistym miernikiem jakości reform politycznych w kraju. Skomplikowany i nieczytelny system zakresu kompetencji władzy wykonawczej i ustawodawczej, „ręczny” tryb rządzenia w sytuacjach kryzysowych, pozostawia dużo wątpliwości w kwestii uznania Ukrainy za państwo prawa. Autor recenzowanej monografi i od wielu lat zajmuje się problemami specyfi ki systemu politycznego Ukrainy, a jego dorobek w tej dziedzinie wskazuje na doskonałe i wszechstronne rozeznanie w temacie. Jedna z najnowszych prac W. Baluka dotyczy kształtowania i funkcjonowania koalicji gabinetowych w latach 2002-2012. Wskazany okres obejmuje dziesięciolecie, w ciągu którego na Ukrainie trzykrotnie odbyły się wybory parlamentarne, dwukrotnie wybory prezydenckie oraz zmieniło się sześciu premierów. Przy czym należy zauważyć, że w latach 2002-2012 na Ukrainie powoływano i odwoływano premiera 14 razy. Obecny szef rządu ukraińskiego Mykoła Azarow pełni tę funkcję już po raz czwarty w ciągu wskazanego dziesięciolecia (2004-2005, od marca 2010 do dziś). Warto wspomnieć także o obecnym prezydencie państwa Wiktorze Janukowyczu, który pełnił w swoim czasie funkcje premiera dwukrotnie, jak również dwukrotnie była na tym stanowisku jedna z najbardziej znanych na świecie polityków ukraińskich – Julia Tymoszenko. Monografi a Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012 składa się z dziesięciu rozdziałów, wstępu oraz zakończenia, do głównych rozważań Autor dołączył także w postaci aneksu tekst Uniwersału jedności narodowej. W spisie

2 Zob.: Соціологічне опитування, http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=789 (13 XII 2013). 3 Zob.: Байдужість українців до влади зростає, http://www.gfk .ua/public_relations/press/ press_articles/011194/index.ua.html (13 XII 2013). Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012 361 treści jednak aneks nie jest uwzględniony, nie podano także autora tłumacze- nia Uniwersału, jedynie można domyślić się, że dokonał tego Autor omawianej pracy. Rozważania W. Baluka poparte są szczegółowymi danymi, które zostały umie- jętnie wkomponowane w tekst w postaci licznych tabel (41), wykresów (10) oraz rysunków (3). Taka forma prezentacji obszernej informacji wydaje się uzasadniona, gdyż zarówno porządkuje tok rozważań, jak również równolegle prezentuje dość szczegółowe dane faktyczne. Mimo iż tytuł monografi i wskazuje na cezurę czasową 2002-2012 r., to Autor odwołuje się także do wydarzeń warunkujących politykę koalicyjną na Ukrainie od 1991 r. (rozdział 2). Podejście takie uznać należy za właściwe, gdyż dzisiejsze problemy w systemie politycznym kraju oraz funkcjonowaniu najważniejszych organów władzy zakorzenione są w decyzjach podejmowanych w pierwszych dniach istnienia suwerennej Ukrainy. Jak słusznie zauważa W. Baluk:

Do radzieckiego systemu autorytarnego „wmontowano” instytucje demokratyczne, a do gospodarki centralnie planowanej mechanizmy rynkowe (…). Kształto- wanie się współczesnej elity ukraińskiej, w tym także biznesowej, było mocno osa- dzone w nomenklaturze, gdzie interes prywatny bądź korporacyjny górował nad interesem narodowym (s. 34).

W powyższym twierdzeniu warto by uściślić, że chodzi o „elity polityczne”, gdyż przedstawiciele środowisk intelektualnych nie mieli większego wpływu na polityków i nie byli z nimi kojarzeni. W 2 rozdziale badacz zasygnalizował również problem wpływu grona oligarchów na politykę państwa. W kontekście powyższych rozważań warto przypomnieć, że trafną analizę zmian politycznych i gospodarczych na obszarze poradzieckim, w tym także na Ukrainie, prezentuje Anders Aslund. Zwraca on również szczególną uwagę na zjawisko oligarchizacji i roli oligarchów w życiu społecznym oraz gospodarczym Rosji i Ukrainy4. W. Baluk zwrócił uwagę na dość charakterystyczne zjawisko mające miejsce na Ukrainie na początku lat 90., a mianowicie na fakt, że przedstawiciele byłej nomenklatury radzieckiej nie utożsamiali się z konkretną partią lub ideologią w suwerennej Ukrainie, mieli oni jednak zdecydowany wpływ na kształtowanie i instytucjonalizację tak zwanej „partii władzy” (s. 55). Zmiana systemu wyborczego z większościowego (obowiązywał w czasie pierwszych demokratycznych wyborów parlamentarnych w 1994 r.) na system mieszany w 1998 r. jeszcze bardziej „przyśpieszyło proces instytucjonalizacji partii władzy” (s. 56). W pierwszym dziesięcioleciu istnienia niezależnej Ukrainy wciąż zauważalne były ograniczenia kompetencji premiera i Gabinetu Ministrów w odniesieniu do

4 A. Aslund, Jak budowano kapitalizm. Transformacja Europy Środkowej i Wschodniej, Rosji i Azji Środkowej, Warszawa 2010. 362 Recenzje i omówienia prezydenta i parlamentu: „Rzeczywistą kontrolę nad rządem sprawował prezydent, który dysponując prawem do powołania i odwołania ministrów, według uznania zaspokajał ambicje ugrupowań parlamentarnych w zakresie obsady stanowisk w rządzie” (s. 69). Trudno nie zgodzić się z przypuszczeniem Auto- ra, który wskazuje, że wysoka częstotliwość zmiany rządów (średnio co półtora roku) oznaczała, że „prezydent był zakładnikiem grup interesu” (s. 70). Wzrost znaczenia partii politycznych w kraju doprowadził także do zmian dotyczących funkcjonowania rządu, proces ten był zauważalny po wyborach parlamentarnych z 2002 r. Początek lat dwutysięcznych zaznaczył się na Ukrainie masowymi protesta- mi przeciwko urzędującemu prezydentowi L. Kuczmie. Opozycja polityczna za- inicjowała protesty pod hasłem „Ukraina bez Kuczmy”, była to także reakcja na wiadomość o zamordowaniu dziennikarza Giorgia Gongadze. Domniemywano, że zlecenie zabójstwa dziennikarza wyszło z gabinetu głowy państwa. W atmosferze protestacyjnych nastrojów społecznych odbywały się wybory parlamentarne w marcu 2002 r. Właśnie analiza tych wyborów stanowi ważną część dociekań Autora recenzowanej monografi i. W głównej części wykładu, zawartego w rozdziałach 3-10, W. Baluk w sposób szczegółowy prezentuje zawiłości tworzenia koalicji gabinetowych w latach 2002- -2012. W monografi i zostały opisane wydarzenia polityczne towarzyszące powo- łaniu kolejnych rządów koalicyjnych, a było ich na Ukrainie w dziesięcioletnim okresie sześć. Badacz przyjął zasadę ujednolicenia prezentowanych informacji dotyczących funkcjonowania poszczególnych gabinetów ministrów, wyróżnione zostały szczególnie takie zagadnienia jak: polityka wewnętrzna, polityka gospodarcza i społeczna, polityka zagraniczna i bezpieczeństwa oraz polityka koalicyj- na. Takie podejście z pewnością porządkuje tok rozważań oraz daje możliwość przeprowadzenia analizy porównawczej, dotyczącej działalności kolejnych rzą- dów na Ukrainie i ich priorytetów. Szczegółowe tabele informacyjne prezentujące skład kolejnych rządów dają Czytelnikowi także podstawę do rozważania i wskazują na pewien problem, któ- ry może zostać poruszony w osobnym badaniu, nie został jednak przedstawiony przez Autora. Charakterystyczne jest, że w kolejnych rządach koalicyjnych nie zwracano żadnej uwagi na reprezentację kobiet w organach państwowych5. Tak m.in. w rządzie Wiktora Janukowycza (2002-2004) nie było ani jednej kobiety- ministra, w rządzie Julii Tymoszenko (4 II-8 IX 2005) oprócz samej Pani premier, na ministra kultury powołano Oksanę Biłozir. Kolejny krótkotrwały rząd Jurija Jechanurowa (22 IX 2005-4 VIII 2006) też nie miał w swoim składzie kobiet-mi-

5 Konstytucja Ukrainy w art. 24 stanowi: Zapewnia się równość praw kobiety i mężczyzny: dając równe z mężczyznami szanse działalności społeczno-politycznej i kulturalnej. Por. Konstytucja Ukrainy, Warszawa 1999, s. 37. Koalicje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012 363 nistrów. Zajęcie po raz drugi przez W. Janukowycza fotela premiera (4 VIII 2006- -18 XII 2007) również nie wniosło zmian w podejściu dotyczącym reprezentacji kobiet w rządzie, tym razem też nie było kobiet-ministrów. Sytuacja nie zmieniła się również w czasie sprawowania przez Julię Tymoszenko funkcji premiera po raz drugi (18 XII 2007-3 III 2010) – oprócz pani premier była tylko jedna kobieta-minister. Brak kobiet-ministrów był także w koalicyjnym rządzie (11 III 2010- -3 XII 2012) Mykoły Azarowa. Niewykluczone, że sytuacja ta ma szanse na zmia- nę w przyszłości, gdyż na listach partyjnych w wyborach parlamentarnych 2016 r. ma zostać wprowadzona pula 30% dla kobiet. W październiku 2013 r. parlament ukraiński rozpatrzył projekt ustawy dotyczącej zagwarantowania równych praw i możliwości kobietom i mężczyznom6. Zajęcie się wyżej przedstawionym problemem nie było celem zamierzeń badawczych Autora recenzowanej monografi i, lecz prawem Czytelnika jest zinter- pretowanie zaprezentowanych badań na swój sposób. O trwałości i efektywności gabinetów koalicyjnych W. Baluk rozważa w rozdziale podsumowującym (10). Ważną częścią tych dociekań jest odwołanie się do społecznej oceny gabinetów koalicyjnych. Ocena ta zazwyczaj „nie przekraczała jednocyfrowej liczby” (s. 262), jak wynikało z danych ośrodków badawczych. Je- dynym wyjątkiem był gabinet Julii Tymoszenko, gdyż dla niego po pomarańczo- wej rewolucji „poziom bezwarunkowego poparcia, porównywalny był z częściową akceptacją” (s. 262). Niestety, tak wysokiemu zaufaniu społecznemu nie zdołano sprostać, w kolejnych latach ocena ta była znowu dość niska. Autor recenzowanej monografi i rozważa także nad możliwością rządów parlamentarnych na Ukrainie, zauważa jednak niedojrzałość istniejących partii politycznych wobec takiej formy rządów (s. 275): „Hipoteza, że wytrzymałość demokracji będzie większa przy zastosowaniu parlamentarnej formy rządów sprawdza się w przypadku państw Europy Środkowo-Wschodniej, natomiast w sytuacji państw obszaru WNP takiej pewności już nie mamy” (s. 276). Skomplikowane układy partyjne, walki polityczne, różnorodność polityczna, ostra krytyka oponentów, a nawet częste zmiany rządów na Ukrainie wskazują jednak na demokratyczny wybór kraju. Ponad dwudziestoletnia historia zmian systemowych w państwach poradzieckich potoczyła się w sposób odmienny, czę- sto daleko odbiegający od zapowiedzianej na początku 90. lat drogi demokratycznej. Reasumując, warto zwrócić uwagę, że monografi a autorstwa W. Baluka Koali- cje gabinetowe na Ukrainie w latach 2002-2012 została wydana starannie, zadbano o dobrą redakcję techniczną pracy, w sposób czytelny i przejrzysty uporządko-

6 Zob.: Проект Закону про внесення змін до деяких законів України щодо забезпечення рівних прав та можливостей жінок і чоловіків, 3411-2 від 23.10.2013, http://w1.c1.rada. gov.ua/pls/zweb2/webproc4_1?pf3511=48771 (13 XII 2013). 364 Recenzje i omówienia wano bibliografi ę, sporządzony został także indeks nazwisk. Recenzowana praca będzie interesującym i bogatym źródłem informacji i wiedzy, zarówno dla śro- dowisk akademickich, zwłaszcza kierunków humanistycznych, jak również dla przedstawicieli instytucji i resortów zajmujących się współpracą z Ukrainą. Magdalena Rekść, Mity narodowe i ich rola w kreowaniu polityki na przykładzie państw byłej Jugosławii, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013, ss. 416 (Yuliya Lesyk)

Półwysep Bałkański jest obszarem bardzo interesującym dla współczesnych badaczy, szczególnie z dziedziny szeroko pojętych nauk społecznych. Od początku lat 90. XX w., a w zasadzie od rozpadu komunistycznej Jugosławii, powstała niezliczo- na ilość prac naukowych, poświęconych problematyce społecznej, z którą mamy do czynienia na tym właśnie terytorium. Jak dotychczas, najczęściej analizowano czynniki polityczne, ekonomiczne, a nawet militarne, które rzeczywiście mogły przyczynić się do rozłamu w ramach federacji. Powstały nowe państwa narodowe, które niestety zmuszone zostały do bardzo szybkiej redefi nicji własnej tożsamości. Rozpad Jugosławii niósł ze sobą skutki nie tylko polityczne, ale również języko- we, kulturowe czy religijne. Decyzje poszczególnych przywódców nowo powsta- łych państw musiały się odwoływać do takich argumentów, które przekonałyby społeczeństwo do słuszności konkretnych działań. Dało to solidne podstawy do budowania nowych mitologii, wokół których powinny skupiać się narody, szcze- gólnie w warunkach konfl iktu zbrojnego. Procesy mitotwórcze służyły za swoisty katalizator dla działań zbrojnych. Służyło to również tak zwanej patriotycznej mobilizacji obywateli. Dotychczas badacze pomijali tę jakże ważną kwestię. Monografi a pani Magdaleny Rekść, zatytułowana Mity narodowe i ich rola w kreowaniu polityki na przykładzie państw byłej Jugosławii w bardzo wyczer- pujący sposób wypełnia lukę w badaniach na temat roli mitów w kreowaniu polityki poszczególnych państw. Rozprawa jest częścią serii wydawniczej Bałkany XX/XXI, wydanej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Praca składa się z czterech wyczerpujących rozdziałów, które obejmują również aspekty teoretyczne czy historyczne związane z samym pojęciem mitu. Swoje rozważania teoretyczne autorka popiera również przykładami praktycznymi – w jednym z rozdziałów skupia się na kwestii mitu kosowskiego, jako najpotężniejszego bał- kańskiego mitu narodowego. Rozdział pierwszy Mit, symbol, rytuał w refl eksji politologicznej stanowi pró- bę określenia ram defi nicyjnych najbardziej przydatnych pojęć. Autorka doko- nuje defi nicji mitu, rytuału oraz symbolu. Są to pojęcia mające duże znaczenie dla narodów bałkańskich. Jak powszechnie wiadomo, na Półwyspie Bałkańskim 366 Recenzje i omówienia głęboko zakorzeniona jest tradycja folklorystyczna. Przykładów tego można po- dawać wiele, chociażby deklamowanie poematów czy pieśni epickich podczas rodzinnych uroczystości. Ludowe utwory są przepełnione treściami mitycznymi. Autorka przywołuje postać Slobodana Miloševicia, który potrafi ł wykorzystywać mityczne przekazy dla zagospodarowania przestrzeni zbiorowych. Opowieści wykorzystywano w taki sposób, żeby wśród ludności stworzyć przekonanie, że nie istnieje żadna alternatywa dla obecnej władzy. Wiele miejsca poświęcono na roz- ważania defi nicyjne wyżej wymienionych pojęć, włączając w to uwarunkowania historyczne oraz ewolucyjne. To bardzo istotne dla zrozumienia istoty badanego tematu. Rozdział drugi Trawestacje mitu pochodzenia i agregaty manipulacji etnicznych poświęcony został problemom natury kulturowej i etnicznej, które przyczyniły się do krwawego rozpadu Jugosławii. Autorka zwraca uwagę na najważniejszą kwestię, a mianowicie – ile narodów, tyle różnych dyskursów. Pojawia się pojęcie „kulturowego rozwodu” na określenie rozpadu państwa (s. 105). Współistnieją- ce dotychczas w ramach jednego państwa nacje, zostały zmuszone do redefi nicji swojej tożsamości narodowej, która, swoją drogą, była bardzo sfalsyfi kowana za czasów komunizmu. Autorka powołuje się na chorwacką pisarkę Dubravkę Ugrešić, która scharakteryzowała przestrzeń społeczno-polityczną tego okresu za pomocą określenia kultura kłamstwa (s. 106). Autorka dokonała próby opisu stanowiska każdej ze stron. Na tym właśnie bazuje struktura całego rozdziału. Przytaczając argumenty poszczególnych na- rodów, udało się zachować obiektywność w ocenie całej sytuacji. Przy czym nie przedstawiono wyłącznie suchych faktów, odwołano się do historii, szukano wia- rygodnych dowodów analizując korzenie poszczególnych narodów. Obraz, który został przedstawiony w tym rozdziale, rzeczywiście jest przejrzystym i klarow- nym dla każdego czytelnika. Głównym celem jest próba przyjrzenia się legendom o pochodzeniu poszczególnych narodów, zamieszkujących Jugosławię. Pojęcie kultury kłamstwa nie zostało przytoczone bez żadnej przyczyny. Uznaje się ją za swoisty instrument politycznej mobilizacji mas, inaczej mówiąc środek wywarcia wpływu na podświadomość obywateli. Rozdział trzeci monografi i Polityka historyczna – zmityzowana refl eksja nad przeszłością przede wszystkim koncentruje się na aspekcie historycznym, uznając go za jeden z najbardziej kluczowych dla zrozumienia przyczyn wybuchu wojny z początku lat 90. XX w. W przypadku ideologii komunistycznej mamy do czynienia z pisaniem historii na nowo, takiej, która będzie najbardziej odpowiadać elitom rządzącym. Najważniejszym zadaniem tego rozdziału jest ukazanie manipulacji historią przez „rządców umysłów” w celu budowy społecznej jedności, tą historią, którą czyniono fundamentem ideologii, gdy ta z kolei „otwiera nowe prze- strzenie dla myśli i czynów” (s. 210). Odwoływanie się do racji historycznych sta- nowiło najważniejszy argument dla poszczególnych narodów kotła bałkańskiego. Mity narodowe i ich rola w kreowaniu polityki… 367

Istotnym jest fakt, że tworząc nową historię, przytaczano przykłady bohaterów, dzielnie walczących o wolność narodu, natomiast taktycznie pomijano kwestie mordów, gwałtów czy czystek etnicznych. Podkreślano jedynie zbrodnie, dokonane przez inne narody. Bardzo ciekawe zjawisko można było obserwować po rozpadzie Jugosławii. W państwach sukcesyjnych wciąż popularna jest kultura z całego obszaru, wraca się do fi lmów i muzyki, artyści określając swoją twórczość często używają przy- miotnika bałkański. Można odnieść wrażenie, że ludność żyje wspomnieniami o epoce względnego dobrobytu, kiedy pod władzą komunistów kraj osiągnął wyższy poziom rozwoju, niż inne państwa o podobnym systemie ideologicznym. Dla niektórych nacji takie wspomnienia mają bardziej emocjonalne znaczenie, np. dla Serbów Jugosławia jest wspomnieniem wielkiej ojczyzny, która obejmo- wała zamieszkane przez Serbów ziemie, wraz z Kosowem. Problem z mityzacją wystąpił również po śmierci Josipa Bros Tity. Społeczeń- stwo znalazło się w trudnej sytuacji – bez formalnego przywódcy, tak zwanego ojca narodu, który poprowadziłby naród. Slobodan Miloszević wyszedł naprze- ciw zagubionemu społeczeństwu – objął najwyższe stanowisko, chcąc odgrywać rolę mitycznego ojca. Jego geniusz był niejednokrotnie mityzowany – w pewnym momencie stał się całą rodziną zespoloną w jednej osobie nowego przywódcy. Wiele zarzutów stawiano Slobodanowi Miloševicowi, jednak jego obrońcy zgodnie dowodzą, że starał się on za wszelką cenę bronić integralności terytorialnej Jugosławii, tej mitycznej krainy szczęścia i wolności. Rozdział czwarty Wokół mitu kosowskiego jest przedstawieniem mitu kosowskiego jako modelowego przykładu mitu narodowego, który kształtuje wyobra- żenia zbiorowe, służącego praktycznym celom polityków. Czynnikiem zapalnym jest w tym przypadku potężny ładunek emocjonalny. Należy pamiętać, że specyfi ką Bałkanów jest to, że pierwiastek religijny splata się z narodowym. Narody bałkańskie często twierdzą, że Kościoły narodowe uchroniły społeczeństwo przed wynarodowieniem. Służy to budowie licznych mityzacji. Pomaga także sakralizo- wać losy wspólnoty. Jednak wśród dziesiątków mitów obecnych na Bałkanach, na pierwszy plan wysuwa się właśnie mit kosowski. Przytacza się bitwę na Kosowym Polu, która rozegrała się w dniu św. Wita 28 VI 1389 r. Serbowie wraz ze sprzy- mierzonymi narodami południowo-wschodniej Europy stanęli przeciw wojskom Imperium Osmańskiego. W toku walk zginęli zarówno dowodzący chrześcijana- mi serbski książę Lazar, jak i sułtan Murad I. Należy zauważyć, że podstawowym źródłem informacji o tej mitycznej walce są przede wszystkim przekazy ustne. Nie posiadamy żadnych obiektywnych faktów, ponieważ bardzo niewiele poja- wiło się ich w kronikach z tamtych czasów. Bardzo ciężko jest również ustalić rzeczywistą liczbę żołnierzy, którzy wzięli udział w bitwie. Pojawiły się liczne opinie dotyczące tego wydarzenia. Część sceptyków twierdzi, że żadnej walki na taką skalę na Kosowym Polu nie było. Argumentacja tej 368 Recenzje i omówienia tezy opiera się przede wszystkim na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w tym właśnie miejscu. Nie znaleziono wówczas żadnych dowodów bitwy. Po drugie, w kronikach osmańskich brakuje wzmianki o wielkim starciu w Kosowie. Większość badaczy dziejów jest jednak zdania, że bitwa odbyła się, ale po- została nierozstrzygnięta lub też, że Turcja odniosła minimalne zwycięstwo, nie zmieniając tym samym układu sił. Nie zmieniło to mitologii serbskiej, w której książę Lazar wraz ze swoimi zięciami został podniesiony do rangi bohatera. Sama bitwa uznana została za najważniejsze wydarzenie w dziejach narodu serbskiego. Recenzowana monografi a imponuje zgromadzonymi faktami i analizami sfery mitów i legend, które odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu polityki narodowej państw byłej Jugosławii. Stanowi ogromny wkład do badań nad historią i kulturą bałkańską. Porusza mało zbadany wpływ mitologii i wierzeń na sferę polityki. Można polecić książkę wszystkim badaczom, zajmującym się problema- tyką państw obszaru byłej Jugosławii. Rosyjskie siły zbrojne. Aspekty wewnętrzne i kontekst polski, Anna Jach (red.), Księgarnia Akademicka, Kraków 2013, ss. 222 (Angelika Wróblewska)

Książka jest ósmą z serii Rosja wczoraj, dziś i jutro. Polityka – kultura – religia i jednocześnie najnowszą, opisującą rosyjskie siły zbrojne. Ponad 70 lat istnienia Związku Radzieckiego miało ogromny wpływ na funkcjonowanie współczesnych armii, nie tylko Rosji, sukcesorki ZSRR, ale również pozostałych państw, wcho- dzących w skład ZSRR. Po upadku mocarstwa, pozostały nierozwiązane kwestie dotyczące m.in. sił zbrojnych i broni jądrowej. Jeszcze kilka lat po upadku Związku Radzieckiego nie wszystkie państwa zwróciły całe wyposażenie, za które odpowiedzialna od tej pory była Rosja. Wykorzystywane do tej pory uzbrojenie z połowy ubiegłego wieku nie świadczy dobrze o państwie, które aspiruje do rangi mocarstwa. Chęć wywierania wpływu na najbliższe otoczenie, ale także odzyskania utraconego statusu wpłynęły na decyzje władz dotyczące modernizacji armii. W prasie pojawia się coraz więcej informacji na temat nowoczesnego uzbrojenia, które zakupił Kreml, nowych okrętów. O modernizacji świadczą też przeprowadzane ćwiczenia, np.: Zapad 2009 i Zapad 2013, które koncentrowały się na terenie Obwodu Kaliningradzkiego oraz na Białorusi, a więc na granicach NATO. Zwiększone fundusze na armię spowodują, że Rosja nie będzie już „kolosem na glinianych nogach”, będzie w stanie stawić czoła największym i najlepiej wyposa- żonym armiom świata. Może znów stać się mocarstwem, do czego aspiruje. Książka składa się z 12 rozdziałów i wstępu redaktor naukowej. Na 222 stronach autorzy poruszyli tematy zarówno historyczne, jak i najbardziej aktualne, dotyczące praw człowieka, sił strategicznych czy stosunku Kościoła do zagadnień wojny i pokoju. W publikacji znajdziemy również teksty dotyczące fi lmu, literatury czy rosyjskiej piosenki. Pierwszy artykuł, autorstwa Małgorzaty Abbasy, pt. Rosyjskie siły militarne i dyplomacja w Persji na przełomie XIX i XX wieku opisuje utworzenie i dzia- łalność Brygady Kozackiej oraz jej udział w rewolucji konstytucyjnej. Brygada została utworzona przez Rosjan jako główny instrument wpływu na politykę per- skich elit. Wybór rosyjskiej jednostki, jako przykładu dla utworzenia analogicznej w Persji był porażką Wielkiej Brytanii, która konkurowała z Rosją na tym terytorium. Autorka, podsumowując, wyciągnęła trzy wnioski dotyczące sił rosyjskich 370 Recenzje i omówienia w Persji i zależności ich losów, siły dyplomacji oraz końca panowania Rosji na terenie Persji po 1917 r. Drugi tekst monografi i pt. Zwalczanie polskiego podziemia niepodległościowe- go na Kresach Wschodnich przez władze sowieckie w latach 1939-1941, autorstwa Grzegorza Baziura opisuje walkę Polaków z radziecką władzą na początku II wojny światowej. Autor opisuje walkę z okupantem, rolę Żydów na Kresach Wschod- nich we wspomnianym okresie, poświęca również podrozdział podziemiu ukra- ińskiemu i utworzeniu organizacji nacjonalistycznych. Artykuł Jarosława Piątka pt. Uwarunkowania radzieckiej strategii odstraszania – wciąż aktualne zagadnienie zaskakuje intrygującym tytułem. Autor uznał, że radziecka strategia jest wciąż aktualna, mimo że nie funkcjonuje już Związek Radziecki. We wstępie tłumaczy, dlaczego postawił taki tytuł oraz stawia pytanie, na które odpowiada w dalszej części tekstu. Przywołane zostały główne tezy radzieckiego dokumentu i do niech odniesiono obecnie obowiązującą strategię, ukazując punkty wspólne lub podobieństwa. Autor pisze, że nie można odciąć się od koncepcji odstraszania, ponieważ nie ma dla niej żadnej alternatywy. Za- stanawia się również, czy żyjemy w czasach postimperialnych, stawiając śmiałą tezę, że słów Władimira Putina o „największej geopolitycznej katastrofi e stulecia, dotyczących upadku ZSRR, nie należy kojarzyć z tęsknotą za samym ZSRR, ale za czasami, gdy Rosja była szanowana i się z nią liczono”. Zauważa również, co często jest pomijane, że nie tylko Rosja prowadzi politykę imperialną. Marek Czajkowski w artykule pt. Rosyjskie siły strategiczne AD 2013 opisuje bieżący stan „triady strategicznej” zarówno jakościowy, jak i ilościowy. Autor defi niuje pojęcie broni strategicznej oraz umiejscawia ten rodzaj sił w aktualnych dokumentach dotyczących bezpieczeństwa i polityki zagranicznej Rosji. Nawią- zując do przyszłości zaznacza, że mimo wysokich kosztów, Rosja będzie dążyła do utrzymania swojego arsenału, głównie z powodów prestiżowych, mimo że do- minuje pogląd o konieczności redukcji broni strategicznej. Kolejny artykuł pt. Polityka NATO i Rosji wobec państw byłego Związku Radziec- kiego, autorstwa Wojciecha Łyska skupia się bardziej na stosunkach Rosja-NATO i ich polityce wobec wybranych państw postradzieckich. Autor porusza przede wszystkim kwestie polityczne, niewiele jest informacji dotyczących rosyjskich sił zbrojnych. Dodatkowo fakt, że tekst powstał przed 2012 r., co sugeruje fragment dotyczący Euro 2012 („(…) Ukraina wraz z Polską została wyznaczona na organi- zatora mistrzostw Europy w piłce nożnej w 2012 r. Działacze UEFA uznali, że war- to wyciągnąć do Ukrainy rękę i na dobre wciągnąć ją do Europy. Najwięcej może skorzystać na tym ukraińska gospodarka i turystyka”) i został jedynie uzupełniony o podrozdział Postscriptum nie wpływa pozytywnie na jego odbiór. Czytelnik ma wrażenie, że czyta nieaktualny tekst, a na końcu otrzymuje ogólne sprostowanie. Tekst Macieja Sikorskiego Rola przemysłu zbrojeniowego w polityce i gospodarce Związku Radzieckiego i Federacji Rosyjskiej omawia sytuację przemysłu zbro- Rosyjskie siły zbrojne. Aspekty wewnętrzne i kontekst polski 371 jeniowego w czasach ZSRR i obecnych. Wciąż silna pozycja tej gałęzi przemysłu sprawia, że jest on jednym z kluczowych dla Rosji, ale również wielu obywateli tego państwa utrzymuje swoje rodziny z pracy w przemyśle zbrojeniowym. Autor przybliża problemy, jakie pojawiły się na początku lat 90. XX w. oraz te, z którymi obecnie boryka się ta dziedzina. Alicja Gajewska, autorka tekstu Prawa człowieka w rosyjskich siłach zbrojnych poruszyła niezwykle istotny problem, z którym walczy rosyjska armia. Kwestia praw człowieka, a właściwie ich nieprzestrzegania dotyka wielu rekrutów. Nie- zwykle popularnym, a jednocześnie bardzo niebezpiecznym zjawiskiem jest tzw. fala. Autorka poświęca temu zagadnieniu wiele miejsca, przytacza nieformalną hierarchię, opisuje przyczyny, podaje obrazowe przykłady, a także odnosi funkcjonowanie tego zjawiska do życia „po wojsku”. Przytoczone fragmenty prawa Federacji Rosyjskiej i podane przykłady ukazują drastyczne łamanie prawa przez niektórych żołnierzy, jednocześnie autorka zaznacza, że kary wymierzane przez sądy są zaskakująco niskie, niewspółmierne do wyrządzonych szkód. Próby zwalczania zjawiska fali nie są skuteczne, mimo działalności różnych fundacji (np. Fundacji Prawo Matki, Federacji Komitetów Matek Żołnierzy) oraz człon- kostwa Rosji w międzynarodowych organizacjach, które promują przestrzeganie praw człowieka. Daria Janowiec w swoim artykule pt. Stosunek Patriarchatu Moskiewskiego do zagadnień wojny i pokoju w świetle Podstaw nauki społecznej Rosyjskiej Cerkwii Prawosławnej poruszyła kwestie związane z powstaniem tytułowego dokumentu, skupiając swoją uwagę na rozdziale VIII Wojna i pokój. Istotne jest, że wojna zo- stała uznana jako „konsekwencja sprzeciwu wobec woli Bożej”, „konieczny śro- dek do zapewnienia pokoju”. Prawosławny dokument czerpie z tradycji katolicyzmu i formułuje zasady, które pozwalają na wszczęcie wojny. O ile wojnie autorka poświęciła bardzo dużo miejsca, o tyle pokój, jako pojęcie bardziej jednoznaczne, zostało omówione, jak sama autorka wskazuje, w podsumowaniu („Podsumo- wującym elementem tych rozważań będzie przedstawienie stosunku Patriarchatu Moskiewskiego w odniesieniu do kwestii pokoju”). Kolejny artykuł pt. Temat wojny w rosyjskiej piosence popularnej XX i XXI wieku, autorstwa Tomasza Szeląga, opisuje jedną z gałęzi rosyjskiego przemysłu mu- zycznego. Autor we wstępie podaje defi nicje muzyki popularnej, wpisując w ten nurt piosenki wojenne, śpiewane nie tylko przez samych żołnierzy. W tekście opisany został rozwój piosenki żołnierskiej oraz jej wpływ na społeczeństwo i żoł- nierzy w różnych sytuacjach polityczno-społecznych, od rewolucji bolszewickiej, poprzez I wojnę światową, Wielką Wojnę Ojczyźnianą, a także wojny w Afga- nistanie i Czeczenii. Piosenka, jako ważny element kultury, porywała do walki, dyscyplinowała, wpływała na emocje. Niektóre pieśni do tej pory są śpiewane podczas uroczystości państwowych czy świąt rodzajów wojsk, jednostek wojskowych. Autor wymienił kilkunastu twórców, mających obecnie znaczący wpływ na 372 Recenzje i omówienia społeczeństwo, a tworzących utwory o tematyce wojennej. Czytając tekst, czytelnik może odnieść wrażenie, że Rosjanie pokochali tylko ten gatunek muzyczny, a inne nie mają racji bytu. Autor zaznacza, że tak nie jest, jednak wpływ piosenek wojskowych jest wciąż duży. Pełnometrażowy patriotyzm – rosyjskie kino wojenne to kolejny artykuł monografi i. Jego autorka – Małgorzata Flig, porusza kwestie wykorzystania kina jako środka propagandy, szerzenia postaw patriotycznych, ale również powstawania fi lmów wojennych, do czego utworzono specjalny komitet Skobielewa – zajmował się produkcją fi lmów dokumentalnych, przede wszystkim wojskowych – a jego pracownicy byli zwolnieni z poboru wojskowego. Rosyjskie kino wojskowe to nie tylko cierpienie, wojna, ale również scenki komediowe, wszystkie łączy „patrio- tyczno-ideologiczny charakter”. Tekst Martyny Kowalskiej pt. Inteligent na wojnie. Niedokończona powieść Aleksandra Sołżenicyna „Kochaj rewolucję!” opowiada o twórczości i losach Alek- sandra Sołżenicyna, rosyjskiego pisarza i laureata Nagrody Nobla. Autorka skupia się na powieści Kochaj rewolucję!, ale nawiązuje również do pozostałych dzieł Sołżenicyna. Porusza również temat rozczarowania rewolucją i utraconych idei. Ostatnim artykułem w monografi i jest Obraz żołnierza rosyjskiego w literaturze polskiej, którego autorem jest Anna Dominik. Jest to kolejny tekst dotyczący raczej kultury niż tytułowych rosyjskich sił zbrojnych. Autorka pobieżnie opisuje wybrane fragmenty z dzieł literatury polskiej, od Galla Anonima, przez Jana Ko- chanowskiego, Stanisława Żółkiewskiego, Jana Chryzostoma Paska, po Mickie- wicza, Słowackiego i Żeromskiego. Wybór tak obszernego zakresu czasowego nie pozwolił na dokładną analizę obrazu żołnierza na kilkunastu strona książki. Spośród 12 artykułów zawartych w monografi i, jedynie kilka jest ściśle powią- zanych z rosyjskimi siłami zbrojnymi. Czytając wstęp przygotowany przez Annę Jach, czytelnik ma nadzieję na uzyskanie konkretnych informacji o rosyjskiej armii, jej problemach wewnętrznych, historii, działalności współczesnej. Zagłę- biając się w kolejne teksty czytelnik może odnieść wrażenie o odchodzeniu od tematu. Mimo luźnego związku z armią, teksty są istotne z punktu widzenia innych dziedzin, jak np. literatury. Publikację można polecić osobom zainteresowanym nie tylko rosyjską armią, ale również szerzej, samą Rosją, jej kulturą, społeczeń- stwem, tradycją, ponieważ różne kwestie poruszone w książce zawierają w sobie wiele innych aspektów, wartościowych nie tylko w dziedzinie wojskowości. Raul Andrzej Kosta, Konfl ikty – kolonializm – fundamentalizm w przestrzeni bliskowschodniej, Europejskie Centrum Edukacyjne, Toruń 2013, ss. 186 (Teresa Marcinów)

W minionym roku ukazała się nakładem wydawnictwa „ECE” monografi a: Kon- fl ikty – kolonializm – fundamentalizm w przestrzeni bliskowschodniej autorstwa dr Raula Andrzeja Kosty. Praca jest kolejną książką dotyczącą problematyki bliskowschodniej opublikowaną przez politologa. Warto wspomnieć, że autor jest specjalistą w zakresie badań nad terroryzmem, bezpieczeństwem narodowym oraz wnikliwym obserwatorem wydarzeń z kręgu kultury europejskiej i amery- kańskiej. Te ostatnie, poczynione w odniesieniu do świata arabskiego stanowią podstawę dla analizy stosunków pomiędzy cywilizacją zachodu a regionem bli- skowschodnim. Jest to kolejna na polskim rynku wydawniczym pozycja zgłębia- jąca świat arabskiego centrum kulturowo-cywilizacyjnego. Publikacja ta zasługuje na uwagę, ponieważ ukazuje ważką tematykę uwa- runkowań kulturotwórczych rejonu tyleż fascynującego, co budzącego niepokój, kuszącego magią orientu, a niekiedy przerażającego. Autor walczy skutecznie ze stereotypami i powierzchownym traktowaniem tematu. Nie trzeba zadać sobie wiele trudu by znaleźć inne pozycje poruszając tę te- matykę. Niektóre z nich to opracowania dłuższe, bardziej wnikliwe, do nich za- liczyć można między innymi: Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji N. R. Keddie, inne to opracowania krótkie, przedstawiające problematykę kultury arabskiej w wąskim spektrum oglądu, fi ltrującą szeroką tematykę bliskowschod- nią przez pryzmat jednego aspektu. Do takich prac zaliczyć można na przykład: Th e Crisis of Islam. Holy War and Unholy Terror B. Lewis’a. Tematyka bliskowschodnia wydaje się być ważka, ponieważ geopolityczny i kulturowy obszar krajów arabskich to bliskie sąsiedztwo europejskiego ośrodka cywilizacyjnego. Jak słusznie zauważa Leopold Seidler to „góry Pindos i Olimp” stanowią geografi czną barierę sytuującą niegdysiejszą Grecję w obszarze wpły- wów Azji Mniejszej. Monografi a R. A. Kosty zawiera pięć rozdziałów, jest opatrzona wstępem, za- kończeniem, podsumowaniem w języku angielskim i wykazem bibliografi cznym dokumentów, materiałów źródłowych, monografi i i opracowań. 374 Recenzje i omówienia

W pierwszym rozdziale, noszącym tytuł Uwarunkowania konfl iktów na tle religijnym na Bliskim Wschodzie, autor sygnalizuje zasadniczą trudność pojawiającą się w burzliwej historii świata arabskiego, a dotyczącą utrzymania religijno-politycznej dominacji. Zasadniczy powód niepowodzenia zaprezentowany już od pierwszych stron książki, to brak sprawności w funkcjonowaniu innym niż „pod- bój”. Autor rozwija później tę myśl stanowiącą jedną z głównych tez książki. W opisie uwarunkowań tytułowych konfl iktów autor sięga w odległe historycznie obszary i proponuje czytelnikowi wyważone resumé z obszernej historii podbojów arabskich. Po tej lekturze odbiorca może czuć się odpowiednio wprowadzony w temat i zasobny w zbiór najważniejszych faktów pozwalających na prowadzenie własnych dociekań. Ten aspekt również pojawia się na dalszych stronicach monografi i. Szczególnym zainteresowaniem cieszy się opis zderzenia islamu z chrześcijaństwem i przebiegu krucjat, które stanowią egzemplifi kację „walki na wyniszczenie” prowadzonej przez dwie odmienne wizje świata. Autor wskazuje na pewne dramatyczne napięcie w relacji między przedstawicielami odmiennych cywilizacji, nieustanny podział na my i oni. Rozdział drugi, pt. Kolonializm europejski jako element zwycięstwa w rywalizacji cywilizacyjnej na linii chrześcijaństwo – islam, to refl eksja wokół zapocząt- kowanego w pierwszym rozdziale tematu wojny i próba analizy motywów jakimi kierowała się europejska ekspansja kolonialna prowadząca do hegemonii świato- wej. W tym wypadku można powiedzieć, że w wielości tkwiła moc przetrwania. Główne przyczyny dzisiejszej trwałości zachodniej cywilizacji to, zdaniem autora, mobilność i ekspansywność. Mogą one jednak stracić na znaczeniu gdy zaniedba- ny zostanie dialog międzycywilizacyjny, jedno z istotniejszych zadań jakie stoi przed współczesnością. W trzecim rozdziale, o tytule Narodziny fundamentalizmu muzułmańskiego i nacjonalizmu arabskiego, badawcze wysiłki R. A. Kosty koncentrują się na analizie genezy państwowości i budowaniu tożsamości narodowej w krajach arabskich. Poczynione na początku rozdziału odwołania do takich fi lozofów jak T. Hobbes czy G. W. F. Hegel w kontekście funkcji pełnionych przez państwo wymagałyby większego omówienia. Autor skupia się jednak na przedstawieniu jedynie kilku poglądów i przechodzi do tematu wolności w odniesieniu do cywilizacji arabskiej. Warto byłoby poszerzyć temat pojmowania i realizowania państwowości w tak odmiennych obszarach kulturowych. Być może okaże się to przedmiotem rozważań kolejnej monografi i. Kanwą kolejnych dociekań są próby budowy po- tęgi arabskiej przez Egipt oraz syryjska działalność równoważąca wpływy Izraela. Przytoczona na początku rozdziału klasyfi kacja celów politycznych jako: realne, populistyczne, nierealne, wątpliwe i niezrozumiałe usprawniłaby niejedną dysku- sję na tematy polityczne, nie tylko te zawarte w omawianej pozycji, i z pewnością stanowi, poza elementem warsztatu pisarskiego, czynnik ułatwiający odbiór pre- zentowanego wywodu. Analiza sytuacji wspomnianych krajów jest także cenna Konfl ikty – kolonializm – fundamentalizm w przestrzeni bliskowschodniej 375 z punktu widzenia bieżących wydarzeń społeczno-politycznych i podnosi walor książki jako pozycji aktualnej. Refl eksje omawianego rozdziału dobrze szkicują rozkład sił w rejonie Bliskiego Wschodu i wytyczają linie przebiegu potencjalnych napięć i konfl iktów. Rozdział czwarty, Państwa arabskie w okresie zimnej wojny i po jej zakończe- niu – wybrane przykłady, to krytyczny namysł nad sytuacją w jakiej znajdowały się i znajdują: Arabia Saudyjska próbująca połączyć władzę religijną i polityczną, Libia starająca się przez czas rządów pułkownika Kaddafi ego zapewnić sobie po- zycję dominującą i Jordania – kraj pomiędzy nowoczesnością a tradycją, konfl iktami a chęcią wprowadzania pokoju. Te trzy przykłady są dobrze dobranymi „punktami widokowymi” na sytuację w regionie. Jej dynamiczny rozwój i wielo- płaszczyznowy przebieg są jednymi z głównych trudności czyniących opracowanie pozornie skromniejszym niż jest w rzeczywistości. W tak ograniczonym for- macie i na skromnej ilości stron nie sposób umieścić wszystkie wątki i kluczowe okoliczności przebiegu najważniejszych procesów w regionie tak różnorodnym jak Bliski Wschód. Rozdział piaty, zatytułowany: Społeczno-kulturowe uwarunkowania funkcjonowania cywilizacji muzułmańskiej to rodzaj podsumowania głównych okoliczności i cech czyniących z cywilizacji muzułmańskiej to czym jest ona obecnie. Pytanie na które autor stara sie odpowiedzieć, to jakie są nadzieje na dialog między cywi- lizacjami? Poszukując odpowiedzi skłania się ku prezentacji Berberów i Kurdów jako potencjalnych sojuszników i swego rodzaju „łączników” międzycywiliza- cyjnych. Jest to temat warty rozwinięcia i przeprowadzenia szczegółowej analizy uwzględniającej aspekt prognostyczny. Książkę zamyka krótka refl eksja nad perspektywami dialogu w kontekście różnic społecznych. Ten bardzo ciekawy akcent na końcu publikacji rozbudza apetyt na kolejną przygodę intelektualną związaną z omawianym regionem. Naszkicowanie głównych wątków podjętych w książce umożliwiło jednocze- śnie sformułowanie kilku uwag. Z pewnością historyczne ujęcie tak rozległego obszaru jakim jest Bliski Wschód w krótkiej monografi i, jeśli w ogóle możliwe, musi być z konieczności skrótowe i narażone na uproszczenia. Warte podkreślenia jest koncyliacyjne podejście prezentowane przez autora oraz poszukiwanie takiej perspektywy rozważań, która umożliwi prawdziwie dialogiczne porozumienie. Należy stwierdzić, że książka jest godna polecenia. Naukowiec proponuje cie- kawą interpretację poglądów, a do postawionych tez dobiera konkretne przykła- dy, dzięki czemu dyskurs jest przejrzysty i łatwy w odbiorze.

Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki 2012/2013

1 X 2012 – Nowy rok akademicki Zakład Badań Wschodnich rozpoczął w na- stępującym składzie: dr hab. Zdzisław J. Winnicki, prof. UWr – kierownik ZBW, adiunkci: dr hab. Larysa Leszczenko, dr Helena Giebień, dr Jarosław Jarząbek, dr Elżbieta Szyszlak, dr Tomasz Szyszlak, lektor języka rosyjskiego: mgr Ludmiła Święcicka, doktoranci stacjonarni: mgr Aleksandra Komoda (IV rok), mgr Paweł Sobik (II rok), mgr Ewelina Szczygieł (II rok), mgr Bogusław Olszewski (I rok), mgr Siergiej Misiecki (I rok).

1 X 2012-30 IX 2013 – Dr hab. Larysa Leszczenko sprawowała tutoring nad sta- żystami zagranicznymi: Mubariz Rahimli z Azerbejdżanu w ramach Programu Stypendialnego im. L. Kirklanda oraz Olgą Bogorodetską z Ukrainy w ramach Programu RP dla Młodych Naukowców.

19 X 2012 – Dr Helena Giebień uczestniczyła w międzynarodowym panelu dys- kusyjnym z cyklu „Kresy – wspólne dziedzictwo: Przeszłość i teraźniejszość kre- sowych polonistyk”, który miał miejsce w Instytucie Filologii Polskiej Uniwer- sytetu Wrocławskiego. Wygłosiła referat pt. „Ośrodki polonistyczne na Białorusi i ich losy”.

19-20 X 2012 – Mgr Paweł Sobik wziął udział w konferencji „Polskie Kresy i ludzie stamtąd” zorganizowanej na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, podczas której wygłosił referat pt. „Działalność Akcji Wyborczej Polaków na Li- twie w środowisku polskim”.

25 X 2012 – Zakład Badań Wschodnich zorganizował międzynarodową konfe- rencję naukową pt. „Konfl ikty etniczne i wyznaniowe jako zagrożenie dla bez- pieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego państw”. Wydarzenie to zgro- madziło uczestników reprezentujących ośrodki naukowe w Polsce (Katolicki Uniwersytet Lubelski im. Jana Pawła II, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Opolski, Uniwersytet Wrocławski, Wyższa Szkoła Handlowa we Wrocławiu) oraz z zagranicy (Rosja, Słowacja). Pracownicy Zakładu Badań Wschodnich wy- głosili następujące referaty: „Etnonacjonalizm i religijny fundamentalizm jako 378 Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki 2012/2013 podstawy ideologii narodowowyzwoleńczej Palestyńskiego Islamskiego Dżihadu” (dr J. Jarząbek); „Polska mniejszość narodowa zagrożeniem dla ładu wewnętrz- nego Białorusi?” (dr H. Giebień); „Rola instytucji ombudsmana w zapobieganiu konfl iktów religijnych i etnicznych w państwach poradzieckich” (dr hab. L. Lesz- czenko), „Wymiar etnoreligijny konfl iktu rosyjsko-tuwińskiego” (dr T. Szyszlak). Kierownikiem naukowym konferencji był prof. Z. J. Winnicki, zaś sekretarzami naukowo-organizacyjnymi dr J. Jarząbek oraz dr T. Szyszlak.

29 XI-10 XII 2012 – Dr Jarosław Jarząbek wygłosił wykłady gościnne na Uni- wersytecie Fudan w Szanghaju w ramach programu „Erasmus Mundus Global Studies - Visiting Scholar”.

XII 2012 – Jako efekt wspólnego przedsięwzięcia wydawniczego Centrum Badań Partnerstwa Wschodniego oraz Fundacji Integracji Społecznej Prom na rynku księgarskim pojawiła się praca zbiorowa pod redakcją naukową dr.dr. Elżbiety i Tomasza Szyszlaków pt. „Kwestia romska w polityce państw i w stosunkach mię- dzynarodowych”. W monografi i, pozytywnie zrecenzowanej przez dr hab. Larysę Leszczenko, ukazały się teksty naukowców i praktyków z Polski, Słowacji i Wę- gier, w tym Zoltána Baloga – podsekretarza stanu w węgierskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości. Publikację książki wsparło fi nansowo Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji w ramach rządowego Programu na rzecz Społeczności Romskiej w Polsce.

XII 2012 – Nakładem Polskiego Towarzystwa Religioznawczego ukazała się drukiem monografi a naukowa dr. Tomasza Szyszlaka, zatytułowana „Lwowskie sacrum, kijowskie profanum. Grekokatolicyzm w ukraińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki do pomarańczowej rewolucji”. Publikacja jest zmodyfi kowaną wersją dysertacji doktorskiej obronionej z wyróżnieniem w 2009 r. w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Recenzentem wydawniczym książki był dr hab. Radosław Zenderowski – profesor i dyrektor w Instytucie Politologii Uni- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

4 XII 2012 – W reprezentacyjnej Sali Sejmiku Województwa Dolnośląskiego w gmachu Dolnośląskiego Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu odbyła się romologiczna konferencja naukowa pt. „Zatrzymane tabory – wyzwania edukacyjne Europy”, zorganizowana przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Wrocław- skiego, Pełnomocnika Wojewody Dolnośląskiego ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych oraz Szkołę Podstawową nr 108 we Wrocławiu. Dr Tomasz Szyszlak wziął udział w panelu eksperckim na temat sytuacji społeczno-politycznej Ro- mów w Europie. Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki 2012/2013 379

9-16 XII 2012 – Doktoranci w ZBW: mgr Aleksandra Komoda i mgr Paweł Sobik wzięli udział w I Seminarium Polsko-Litewskim „Niekończąca się rekonstrukcja narodów w przestrzeni Wielkiego Księstwa Litewskiego” zorganizowanym na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie.

26 II 2013 – Dr hab. Larysa Leszczenko przeprowadziła warsztaty dla uczniów Liceum Ogólnokształcącego nr XIII im. A. Fredry we Wrocławiu na temat „Pod- stawowe prawa i wolności człowieka”.

6 III 2013 – Mgr Paweł Sobik otrzymał stypendium programu „Rozwój poten- cjału i oferty edukacyjnej Uniwersytetu Wrocławskiego szansą zwiększenia kon- kurencyjności Uczelni”.

8-9 III 2013 – Na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wro- cławskiego odbyła się międzynarodowa konferencja „Promowanie praw kobiet w Polsce i Rosji”. Konferencja została zorganizowana przez miejscową Kate- drę Prawa Konstytucyjnego, Fundację im. H. Bolla, Instytut Prawa i Polityki Pu- blicznej Uniwersytetu im. M. Łomonosowa w Moskwie, Zakład Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Poznańskie Cen- trum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Dr hab. Larysa Leszczenko wygłosiła referat pt. „Instytucja ombudsmana w państwach poradzieckich”.

14 III 2013 – W Łodzi odbyła się zorganizowana przez miejscowy oddział Pol- skiego Towarzystwa Stosunków Międzynarodowych oraz Wydział Studiów Mię- dzynarodowych i Politologicznych Uniwersytetu Łódzkiego konferencja „Wy- zwania i problemy współczesnych stosunków międzynarodowych”. Zakład Badań Wschodnich reprezentowała dr Helena Giebień, która wygłosiła referat pt. „Or- ganizacje pozarządowe w Republice Białoruś – zarys problematyki”.

17-31 III 2013 – W Wilnie, w ramach wymiany Uniwersytetu Wrocławskiego i Litewskiego Uniwersytetu Edukologicznego przebywali mgr Aleksandra Komo- da i mgr Paweł Sobik.

27 III-7 IV 2013 – Dr hab. L. Leszczenko przebywała na stażu naukowo-badawczym w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Narodowego Uniwersytetu Kijowskiego im. T. Szewczenki, w trakcie którego wygłosiła w języku ukraiń- skim wykład otwarty dla studentów i pracowników ISM na temat praw człowieka w polskiej polityce zagranicznej. 380 Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki 2012/2013

18-21 IV 2013 – Mgr Paweł Sobik wziął udział w II Forum Projektów Międzyna- rodowych zorganizowanym na Uniwersytecie Janki Kupały w Grodnie.

22-27 IV 2013 – Dr hab. Larysa Leszczenko oraz dr Helena Giebień przebywały na stażu naukowo-badawczym na Wydziale Stosunków Międzynarodowych Sankt- -Petersburskiego Uniwersytetu Państwowego. W trakcie pobytu dr hab. Leszczen- ko wygłosiła wykład otwarty w języku rosyjskim, poświęcony formowaniu narodowego systemu ochrony praw człowieka w Polsce po 1989 r.

V 2013 – Nakładem Ofi cyny Wydawniczej „Arboretum” ukazała się monografi a autorstwa kierownika ZBW, prof. Zdzisława J. Winnickiego, pt. „Ideologia państwowa Republiki Białoruś – teoria i praktyka projektu. Analiza politologiczna”. Książka stanowi podstawę wszczęcia procedury nadania tytułu profesora przez Prezydenta RP.

1-5 V 2013 – Dr Tomasz Szyszlak przebywał na wyjeździe dydaktycznym w Kate- drze Nauk Społecznych Wyższej Szkoły Górniczej – Uniwersytecie Technicznym w Ostrawie w Republice Czeskiej, gdzie przeprowadził wykłady z zakresu bez- pieczeństwa i polityki zagranicznej Polski i Ukrainy. Wyjazd zrealizowano dzięki grantowi Unii Europejskiej Erasmus Teaching Staff Mobility.

15-20 V 2013 – Dr Jarosław Jarząbek wygłosił wykłady gościnne na portugalskim Uniwersytecie Beira Interior w Covilha w ramach grantu Erasmus Teaching Staff Mobility.

20 V 2013 – W ramach Dni Uniwersytetu Pedagogicznego w Tomsku na Uni- wersytecie Wrocławskim odbyła się konferencja międzynarodowa na temat „Wie- lokulturowość na Syberii i na Dolnym Śląsku”. Z Zakładu Badań Wschodnich uczestniczyły w konferencji dr Helena Giebień, która wygłosiła referat pt. „Obli- cza wielokulturowości na terenie postsowieckim” i dr hab. Larysa Leszczenko, bę- dąca moderatorem konferencji, a także referentką z tematem „Wielokulturowość a problemy ochrony praw człowieka”.

14 VI 2013 – W ramach obchodów XXV-lecia Wydziału Nauk Społecznych Uni- wersytetu Wrocławskiego w Instytucie Studiów Międzynarodowych odbyła się konferencja pt. „Aktorzy międzynarodowi w zmieniającym się świecie”. Wśród prelegentów znaleźli się również pracownicy ZBW: prof. Zdzisław J. Winnicki w panelu otwierającym wygłosił referat pt. „Cywilizacyjne aspekty współczesnych stosunków międzynarodowych w Europie Środkowo-Wschodniej”, dr hab. Larysa Leszczenko była moderatorem panelu na temat „Państwa Partnerstwa Wschod- niego w relacjach międzynarodowych. Wybrane zagadnienia”, a także wygłosiła referat „Wolność zrzeszania się w państwach Partnerstwa Wschodniego”, z kolei Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki 2012/2013 381 dr Helena Giebień mówiła o przeszłości, teraźniejszości i perspektywach rozwoju organizacji pozarządowych na Białorusi, a dr Jarosław Jarząbek o ruchu narodo- wowyzwoleńczym jako niepaństwowym aktorze stosunków międzynarodowych na przykładzie Organizacji Wyzwolenia Palestyny.

20-23 VI 2013 – Na Wydziale Studiów Globalnych Państwowego Uniwersytetu Moskiewskiego im. M. Łomonosowa odbyła się konferencja międzynarodowe- go konsorcjum „Global Studies”. Celem konsorcjum jest integracja standardów edukacyjnych i programów naukowych. W obradach wzięli udział przedstawiciele uniwersytetów z Australii, Austrii, Chin, Danii, Indii, Japonii, Niemiec, Ro- sji, USA oraz Polski. Instytut Studiów Międzynarodowych reprezentowała m.in. dr hab. Larysa Leszczenko.

21 VI 2013 – Dr hab. Larysa Leszczenko uczestniczyła w spotkaniu roboczym w Rosyjskim Instytucie Badań Strategicznych w Moskwie.

24-28 VI 2013 – W warmińskim Pieniężnie oraz w rosyjskim Kaliningradzie odbyła się konferencja zorganizowana przez Instytut Stosunków Międzynaro- dowych Uniwersytetu Warszawskiego przy współudziale Uniwersytetu Pedago- gicznego w Kaliningradzie pt. „Bliski Wschód w stosunkach międzynarodowych”. Zakład Badań Wschodnich reprezentował dr Jarosław Jarząbek.

6-7 VII 2013 – Mgr Paweł Sobik wziął udział w I Kongresie Lituanistów „Inte- gracja – Dialog – Perspektywy” we Wrocławiu, podczas którego wygłosił referat pt. „Litewski system partyjny”.

12-21 VII 2013 – Z ramienia Zakładu Badań Wschodnich w obozie naukowym studentów Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego na Laudzie (Wędziagoła, Kowno) brali udział mgr Aleksandra Komoda i mgr Paweł Sobik.

5-25 VIII 2013 – Mgr Paweł Sobik uzyskał grant rządu Republiki Litewskiej i przebywał na Letniej Szkole Języka i Kultury Litewskiej na Litewskim Uniwer- sytecie Edukologicznym w Wilnie.

13-16 IX 2013 – Prof. Zdzisław J. Winnicki przebywał z wizytą służbową na Li- twie w celu nawiązania współpracy z zamiejscowym Wydziałem Ekonomiczno- Informatycznym w Wilnie Uniwersytetu w Białymstoku, a także propagowania wśród abiturientów polskiego Gimnazjum im. Jana Śniadeckiego w Solecznikach studiów na kierunkach oferowanych przez Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. 382 Kronika naukowa Zakładu Badań Wschodnich za rok akademicki 2012/2013

23 IX 2013 – Dr hab. Larysa Leszczenko wzięła udział w inauguracji edycji w roku akademickim 2013/14 Programu Stypendialnego im. L. Kirklanda. Przy tej okazji wygłosiła dla stażystów wykład pt. „Rola Polski w Programie UE Part- nerstwo Wschodnie”.

30 IX 2013 – Praca magisterska autorstwa mgr. Grzegorza Małygi pt. „Sytuacja mniejszości chrześcijańskich w arabskich krajach Bliskiego Wschodu”, napisana pod kierunkiem prof. Z. J. Winnickiego i zrecenzowana przez dr. T. Szyszlaka, zdobyła I miejsce na najlepszą pracę magisterską obronioną na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego w roku akademickim 2012/13. Informacje dla autorów

1. Redakcja przyjmuje propozycje artykułów i recenzji do druku w bieżącym numerze czasopisma do 30 czerwca każdego roku kalendarzowego. Propozycje należy nadsyłać w formie wydruku oraz pliku elektronicznego bądź załączni- ka poczty elektronicznej na adres redakcji:

Zakład Badań Wschodnich Instytut Studiów Międzynarodowych Uniwersytet Wrocławski ul. Koszarowa 3/21 51-149 Wrocław e-mail: [email protected]

2. Artykuły powinny być napisane w językach polskim, angielskim lub rosyjskim. Na zasadzie wyjątku dopuszcza się złożenie artykułów napisanych w ję- zykach białoruskim lub ukraińskim. Artykuły w języku polskim powinny być uzupełnione o streszczenie w języku angielskim i polskim. Artykuły w języ- kach angielskim lub rosyjskim (białoruskim, ukraińskim) powinny być uzu- pełnione o streszczenie w języku polskim. 3. Streszczenia w języku polskim publikowane są na ogólnodostępnej stronie internetowej Zakładu Badań Wschodnich ISM UWr. 4. Przeciętna wielkość artykułu publikowanego na łamach czasopisma powinna zawierać się pomiędzy 0,5 a 0,75 arkusza autorskiego. 5. Recenzje muszą być napisane w języku polskim. 6. Przeciętna wielkość recenzji publikowanej na łamach czasopisma nie powinna przekraczać 0,3 arkusza autorskiego. 7. Artykuły i recenzje powinny być napisane w ogólnodostępnym edytorze tek- stowym. Redakcja nie stawia warunków co do wielkości i kroju czcionki. 8. Obowiązują przypisy u dołu strony według powszechnie stosowanych w polskich czasopismach naukowych standardów. Przypisy bibliografi czne odwołu- jące się do publikacji napisanych w innym alfabecie niż łaciński należy podawać w oryginale. Skróty w przypisach należy podawać zgodnie z pisownią łacińską: idem, eadem, ibidem, op.cit. W przypadku korzystania ze źródeł internetowych w przypisie należy podać pełny adres strony wraz z datą odczytu. 384 Informacje dla autorów

9. Redakcja przekazuje propozycje artykułu do recenzji recenzentowi zewnętrz- nemu posiadającemu tytuł naukowy bądź stopień naukowy doktora habilito- wanego oraz znaczący dorobek w zakresie badań wschodnich. Osoby recenzenta i autora propozycji artykułu pozostają dla siebie anonimowe podczas całego procesu wydawniczego. Ujawnienie danych osobowych następuje wraz z opublikowaniem drukiem bieżącego numeru czasopisma. 10. Recenzent przygotowuje recenzję w oparciu o formularz recenzyjny obowią- zujący w redakcji. Formularz drukowany jest w każdym numerze czasopisma oraz dostępny na stronie internetowej redakcji. Każda recenzja kończy się jed- noznaczną konkluzją: akceptuję do druku, akceptuję do druku pod warunkiem naniesienia poprawek, odrzucam. Redakcja bądź recenzent odrzuca propozycje artykułu w przypadku braku zachowania rzetelności naukowej, w tym rów- nież zatajenia autorstwa i źródeł fi nansowania projektu, którego efektem jest przedłożona propozycja artykułu, a także zastrzega sobie prawo do poinformo- wania o takich przypadkach instytucję naukową, którą autor reprezentuje. 11. Redakcja przechowuje recenzje wydawnicze. 12. Redakcja nie wypłaca honorariów autorskich. Każdy z autorów otrzymuje bez- płatnie egzemplarz autorski czasopisma. Formularz recenzyjny propozycji artykułu złożonego do druku we „Wschodnioznawstwie”

Tytuł propozycji artykułu:

Ocena recenzenta – część zamknięta (proszę o odpowiedź „tak” lub „nie”): 1. Czy temat propozycji artykułu mieści się w profi lu „Wschodnioznawstwa”? 2. Czy tytuł propozycji artykułu jest dobrym odzwierciedleniem jego treści? 3. Czy propozycja artykułu wnosi coś nowego do nauki? 4. Czy kompozycja propozycji artykułu nie budzi zastrzeżeń? 5. Czy tezy przedłożone w propozycji artykułu nie budzą zastrzeżeń? 6. Czy objętość propozycji artykułu nie budzi zastrzeżeń? 7. Czy propozycja artykułu została przygotowana poprawnie pod względem po- prawności pisowni i języka naukowego? 8. Czy aparat naukowy zastosowany w propozycji artykułu nie budzi zastrzeżeń? 9. Czy umieszczenie w propozycji artykułu tabel i ilustracji jest zasadne? 10. Czy zastosowana w propozycji artykułu literatura nie budzi zastrzeżeń?

Ocena recenzenta – część otwarta: 1. Jeżeli zajdzie taka konieczność proszę o wypunktowanie szczegółowych uwag do pytań z części zamkniętej formularza recenzyjnego 2. Jeżeli zajdzie taka konieczność proszę o wypunktowanie sugerowanych zmian w propozycji artykułu z podziałem na konieczne i zalecane 3. Jeżeli zajdzie taka konieczność proszę o wypunktowanie uwag świadczących o braku zachowania rzetelności naukowej

Konkluzja (proszę o wybór jednej z opcji): 1. Akceptuję do druku 2. Akceptuję do druku pod warunkiem naniesienia poprawek 3. Odrzucam

Uzasadnienie konkluzji:

Imię i nazwisko recenzenta Miejsce i data

Zakład Badań Wschodnich Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego

ogłasza nabór na

PODYPLOMOWE STUDIA WSCHODNIE

w roku akademickim 2014/2015

Podyplomowe Studia Wschodnie skierowane są do osób zamierzających aktywnie doskonalić ścieżkę kariery zawodowej, szczególnie do pracowników samo- rządowych, pracowników fi rm i przedsiębiorstw współpracujących lub zainteresowanych współpracą z podmiotami z obszaru Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Środkowej, dziennikarzy, a także do wszystkich, którzy planują poszerzenie swoich kompetencji i wiedzy na temat zagadnień politycznych (relacji międzyna- rodowych) w państwach wyżej wymienionego obszaru. Absolwent Podyplomowych Studiów Wschodnich dysponować będzie wiedzą na temat funkcjonowania państw położonych na obszarze Europy Wschodniej, Kaukazu i Azji Centralnej, w tym w zakresie: • systemów polityczno-prawnych, potencjału gospodarczego i kulturalnego; • udziału w organizacjach międzynarodowych; • współpracy bilateralnej (ze szczególnym uwzględnieniem współpracy z Polską); • współpracy multilateralnej (w ramach organizacji międzynarodowych). Ponadto w ramach studiów oferujemy kurs podstaw rosyjskiego języka bizne- sowo-handlowego. O przyjęcie na Podyplomowe Studia Wschodnie mogą się starać absolwenci studiów wyższych (licencjackich, inżynierskich, magisterskich). Decyduje kolej- ność zgłoszeń i złożenia kompletu wymaganych dokumentów. W ramach Podyplomowych Studiów Wschodnich oferujemy słuchaczom możliwość uczestniczenia w spotkaniach i wykładach gościnnych, dotyczących tematyki Studium, prowadzonych przez wykładowców z uczelni partnerskich, przedstawicieli placówek dyplomatycznych oraz przedstawicieli NGOs. Więcej informacji wraz z terminami rekrutacji znajdziecie Państwo na stronie internetowej: http://www.wschod.uni.wroc.pl