Arkusz DOŁHOBYCZÓW (898)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1: 50 000

Warszawa 2011

Autorzy: Irena Grzegorzewska*, Alicja Karpi ńska *, Jerzy Wójtowicz* Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Gra Ŝyna Hrybowicz***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – HYDROGEOTECHNIKA, Sp. z o.o., ul. Ks. P. Ściegiennego 262A, 25-116 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA w Warszawie, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN………………

I. Wst ęp (A. Karpi ńska )...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( A. Karpi ńska )...... 4 III. Budowa geologiczna ( I. Grzegorzewska )...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin ( J. Wójtowicz )...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin ( J. Wójtowicz )...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin ( J. Wójtowicz )...... 11 VII. Warunki wodne ( I. Grzegorzewska )...... 12 1. Wody powierzchniowe...... 12 2. Wody podziemne...... 13 VIII. Geochemia środowiska...... 15 1. Gleby (P. Kwecko )...... 15 2. Osady (I. Bojakowska )...... 18 3. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik)...... 22 IX. Składowanie odpadów (G. Hrybowicz )...... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( I. Grzegorzewska )...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu ( A. Karpi ńska )...... 30 XII. Zabytki kultury ( A. Karpi ńska )...... 36 XIII. Podsumowanie ( A. Karpi ńska, G. Hrybowicz )...... 37 XIV. Literatura ( A. Karpi ńska )…...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Dołhobyczów Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000 opracowano w 2010 r. w firmie Hydrogeotechnika Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B) zgodnie z Instrukcj ą…, 2005. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Dołhobyczów Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1: 50 000 (Będkowski, Korona, 2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Na planszy A dane zgrupowane są w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa stanowi ą przesłank ę nie tylko dla bez- piecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geo środowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zaso- bami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe mog ą by ć pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie oraz w Starostwie Powiatowym w Hrubieszowie i Urz ędach Gmin, w granicach których poło Ŝony jest teren arkusza. Korzystano równie Ŝ z materiałów znajduj ących si ę u konserwatorów zabytków arche- ologicznych i architektonicznych, konserwatora przyrody oraz w Nadle śnictwach. Zebrane informacje zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej przeprowadzonej w lipcu 2010 r.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Dołhobyczów wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 24 °00’–24°15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 50 °30’–50 °40’ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w województwie lubelskim, w powiecie hrubieszowskim, gminy: Mircze i Dołhobyczów. Do Polski przynale Ŝy cz ęść obszaru arkusza o powierzchni około 116,7 km 2, to jest około 35,5% cało ści arkusza. Wschod- ni ą granic ę arkusza wyznacza granica Polski i Ukrainy. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2000) obszar arkusza poło Ŝony jest w prowincji Wy Ŝyny Ukrai ńskie, podprowincji Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska, makroregionie Wy Ŝyna Woły ńska. Przez obszar arkusza z zachodu na wschód przebiega granica mi ędzy mezoregionami: Kotlin ą Hrubieszowsk ą na północy i Grz ędą Sokalsk ą na połu- dniu (fig.1). Kotlina Hrubieszowska, któr ą przecina rzeka Bug wraz z lewobrze Ŝnym dopływem Huczw ą, obejmuje północn ą cz ęść obszaru arkusza. W granicach Polski kotlina zajmuje obszar 740 km 2, z czego 80% stanowi ą u Ŝytki rolne. Grz ęda Sokalska to ci ąg wzniesie ń przekraczaj ących 300 m n.p.m., po obu stronach górnego Bugu na południe od Kotliny Hrubieszowskiej. Oprócz Bugu Grz ędę Sokalsk ą przecina równie Ŝ Huczwa. Polska cz ęść tego mezoregionu ma około 720 km 2 powierzchni. Wy- sokie garby charakterystyczne dla Grz ędy Sokalskiej zbudowane z warstw górnokredowych pokrywaj ą lessy, na których wyst ępuj ą gleby typu czarnoziemów. Jest to kraina rolnicza z małym udziałem lasów. Rze źba terenu na obszarze obj ętym arkuszem ukształtowana została głównie przez akumulacj ę eoliczn ą oraz erozj ę i akumulacj ę rzeczn ą. Dominuj ą tutaj wierzchowiny lessowe, równiny denudacyjne oraz tarasy rzeczne. Pokrywy lessowe rozci ęte s ą przez w ąwozy i dolinki erozyjne, a deniwelacje powierzchni terenu wynosz ą około 70 m. Najwy Ŝej poło Ŝona

jest kulminacja wysoczyzny lessowej na południowy zachód od śabcza (253,8 m n.p.m.), najni Ŝej teren w dolinie Bugu, w północnej cz ęś ci obszaru arkusza (183,3 m n.p.m.).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Dołhobyczów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica pa ństwa, 4 – obszar miasta, 5 – rzeki

Prowincja: Wy Ŝyny Ukrai ńskie (85) Podprowincja: Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska (851) Makroregion: Wy Ŝyna Woły ńska (851.1), Mezoregiony: Grz ęda Horodelska (851.11), Kotlina Hrubieszowska (851.12), Grz ęda Sokalska (851.13) Makroregion: Kotlina Podbu Ŝa (851.2) Mezoregion: Równina Bełska (851.21)

Podstawowe cechy klimatu na tym obszarze kształtuj ą masy suchego, kontynentalnego powietrza ze wschodu, w mniejszym stopniu masy wilgotnego powietrza znad Atlantyku. Warunki klimatyczne kształtowane s ą dodatkowo przez lokalne czynniki fizjograficzne, takie jak: brak du Ŝych skupisk le śnych i du Ŝych zbiorników wodnych oraz mało urozmaicona rze ź- ba powierzchni terenu.

Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany obszar nale Ŝy do regionu XXVIII–Zamojsko- Przemyskiego charakteryzuj ącego si ę bardzo mał ą zmienno ści ą wyst ępowania poszczegól- nych typów pogody. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7ºC, przy średniej temperaturze w lipcu do 18ºC i średniej temperaturze w styczniu do -4ºC. Średnia roczna suma opa- dów atmosferycznych zawiera si ę w przedziale 550–600 mm (opad klimatologiczny o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Wiatry wiej ą najcz ęś ciej z kierunków zachodnich (30%) i południowych (25%). Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę do 90 dni w roku (liczba dni z pokry- wą śnie Ŝną o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Średni czas trwania zimy termicznej (średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0ºC) wynosi 100 dni, a średni czas trwania lata termicz- nego ( średnia dobowa temperatura powy Ŝej 15ºC) dochodzi do 90 dni (Atlas …, 1995). Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi około 200–210 dni. Dominuj ą tu bardzo urodzajne czarnoziemy, gleby brunatne i deluwialne wytworzone na lessach i utworach lessowatych. W dolinach rzecznych i zagł ębieniach bezodpływowych, wytworzyły si ę gleby murszowe i torfowe (Atlas…, 1995). Korzystne warunki glebowe i klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe podstawow ą gał ęzi ą gospodarki na omawianym obszarze jest rolnictwo, o wielkich mo Ŝliwo ściach produkcji ro ślinnej i zwierz ęcej. Dominuj ą tu małe i średnie gospodarstwa rolne. Grunty orne stanowi ą około 75% ogólnej powierzchni, pozostałe 25% przypada na u Ŝytki zielone i lasy. Opisywany teren charakteryzuje si ę słabym zurbanizowaniem oraz brakiem du Ŝych ośrodków miejskich i przemysłowych. Najwi ększymi miejscowo ściami s ą: Dołhobyczów, Małków, Goł ębie, Oszczów i śabcze. Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków znajduje si ę w Dołhobyczowie, natomiast w Zakładach Rolnych w Goł ębiu i U śmierzu funkcjonuj ą mechaniczne oczyszczalnie ścieków. Obszar omawianego arkusza ma korzystne poło Ŝenie w układzie poł ącze ń komunikacyjnych. Najwa Ŝniejszym traktem komunikacyjnym jest tutaj droga wojewódzka nr 844 rela- cji Hrubieszów – Dołhobyczów, która przecina centraln ą cz ęść obszaru arkusza. Dobrze roz- wini ęta jest sie ć dróg powiatowych i gminnych.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Dołhobyczów opracowano na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski, arkusz Dołhobyczów, w skali 1: 50 000 (Boratyn, 2009 a, b), Mapy geologicznej Polski, arkusz Tomaszów Lubelski, Dołhobyczów, w skali 1: 200 000,

B – mapa bez utworów czwartorz ędowych (Cie śli ński i in., 1994) i A – mapa utworów powierzchniowych (Rzechowski, Kubica, 1995) oraz Atlasu geologicznego Lubelskiego Zagł ę- bia W ęglowego (Zdanowski red., 1999). Według podziału na jednostki geologiczne Polski obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie struktury zr ębowej podlasko-lubelskiej, w strefie brze Ŝnej prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i platformy środkowoeuropejskiej. Dyslokacyjne struktury gł ę- bokiego podło Ŝa maj ą wpływ na rozwój sedymentacji na tym obszarze w okresach pó źniej- szych. W strukturach młodszego paleozoiku (karbonu) obszar bada ń okre ślany jest jako niecka nadbu Ŝańska (niecka w ęglowa), a w strukturach mezozoicznych – jako niecka lubelska (południowa cz ęść niecki brze Ŝnej). Najstarszymi utworami stwierdzonymi wierceniami na obszarze arkusza s ą mułowce, iłowce i piaskowce dewonu dolnego, na których spoczywaj ą iłowce, dolomity, margle, i piaskowce dewonu środkowego oraz wapienie i dolomity dewonu górnego. Strop utworów dewonu nawiercono na gł ęboko ści 1355,0 m w otworze Korczmin IG-3 (na południe od granicy arkusza) oraz 1304,6 m w otworze Dołhobyczów IG-1 (na zachód od granicy arkusza). Powierzchnia stropowa osadów karbonu zalegaj ąca na gł ęboko ści 438,0 m (Korczmin IG-3) i 439,0 m (Dołhobyczów IG-1) opada łagodnie w kierunku południowo-zachodnim, a ich mi ąŜ szo ść w rejonie Dołhobyczowa dochodzi do 1000 m. Utwory karbonu reprezentowane s ą przez wapienie, iłowce, mułowce i piaskowce formacji Huczwy (wizen), mułowce, iłowce i piaskowce z przewarstwieniami wapieni formacji terebi ńskiej (dziel ącej si ę na ogniwa: korczmi ńskie i komarowskie), zaliczonej do namuru A oraz piaskowce, mułowce, iłowce z wkładkami wapieni formacji d ębli ńskiej, w obr ębie której wydziela si ę ogniwa: bu Ŝańskie (namur B) i kumowskie (namur C oraz dolna cz ęść westfalu A) (Zdanowski red., 1999). W utworach karbonu dolnego i górnego wyst ępuj ą pokłady w ęgla, których rozprzestrzenienie poziome i pionowe jest bardzo zmienne, a grubo ść pojedynczych pokładów tylko lokalnie przekracza 0,6 m. Strop osadów karbo ńskich ma charakter erozyjny. Na utworach karbonu zalegaj ą niezgodnie osady mezozoiczne niecki lubelskiej (kredy od albu do mastrychtu) o mi ąŜ szo ści 433,4–620,8 m. Piaski glaukonitowe albu zawierają konkrecje fosforytów; cenoman wykształcony jest jako margle i wapienie z glaukonitem; tu- ron reprezentowany jest przez wapienie z czertami i krzemieniami; koniak i santon to wapienie i margle; do kampanu przynale Ŝą gezy, margle i opoki; mastrycht dolny reprezentuj ą gezy, opoki i margle, a górny margle, opoki i kreda pisz ąca. Margle mastrychtu górnego tworz ą na cało ści obszaru arkusza wychodnie na powierzchni podczwartorz ędowej i na powierzchni terenu głównie na północ od Dołhobyczowa oraz w okolicy kolonii Sulimów.

Utwory czwartorz ędowe na obszarze arkusza Dołhobyczów to osady zlodowace ń: po- łudniowo-, środkowo- i północnopolskich oraz holocenu (fig. 2).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Dołhobyczów na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka i K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorz ęd:

holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; zlodowacenia plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, północnopolskie 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia południowopolskie Kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę wydziele ń litostratygraficznych z Mapy geologicznej Polski (Marks i in., 2006)

Najstarsze osady wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza w okolicach Podhaj- czyk na północ od Dołhobyczowa. S ą to mułki, iły i piaski zastoiskowe zlodowace ń połu- dniowopolskich wypełniaj ące obni Ŝenia w stropie utworów kredy. W centralnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza w czasie zlodowace ń środkowopol- skich wykształciły si ę lessy. Osady te nie wyst ępuj ą na powierzchni terenu, a ich mi ąŜ szo ść nie przekracza zwykle 2–3 m. Na lessach zlodowace ń środkowopolskich zalega poziom gleb kopalnych zwi ązany z interglacjałem eemskim. Osadami zlodowace ń północnopolskich s ą lessy piaszczyste i gliniaste, lessy oraz piaski i mułki rzeczne wyst ępuj ące w południowej, centralnej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza. Mi ąŜ szo ść lessów dochodzi do kilkunastu metrów. W pokrywach lessowych zlodowace ń północnopolskich powszechnie wyst ępuj ą gleby kopalne. Poziomy gleb interglacjalnych i interstadialnych umo Ŝliwiaj ą litostraty- graficzny podział profilów lessu na mniejsze jednostki i ich regionaln ą korelacj ę. Utworami akumulacji holoce ńskiej są mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne, a tak Ŝe: torfy, namuły i mady osadzaj ące si ę w dolinach rzecznych i zagł ębieniach bezodpływo- wych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Dołhobyczów udokumentowano jedno zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej. Zło Ŝe „Horoszczyce” udokumentowane w 1955 r. na powierzchni 0,80 ha (Wo ś, 1955) wymienione jest w „Bilansie zasobów…” (Wołkowicz i in., 2010). Jego charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Seria zło- Ŝowa stanowi fragment pokrywy lessowej wyst ępuj ącej w centralnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 3,2 m do 12,5 m ( średnio 8,9 m), a grubo ść nad- kładu średnio 0,6 m. Kopalina mo Ŝe by ć przeznaczona do produkcji cegły pełnej i charakteryzuje si ę nast ępuj ącymi parametrami jako ściowymi: - woda zarobowa wzgl ędna: od 18,6% do 27,1% - skurczliwo ść wysychania: od 4,0% do 7,3%. Podstawowe parametry tworzywa ceramicznego przedstawiają si ę nast ępuj ąco: - temperatura wypalania (cegły i kostki): 950 oC - nasi ąkliwo ść w wyrobach: od 12,2% do 17,6% - wytrzymało ść na ściskanie: od 15,4 MPa do 24,7 MPa.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Klasyfikacja Przyczyny geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Nr zagospodarowania złó Ŝ konflikto- Wiek kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. m 3) kopaliny zło Ŝa Nazwa Rodzaj zło Ŝa wo ści zło Ŝa litologiczno- (tys. m 3) na zło Ŝa kopaliny -surowcowego mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12. 2009 r. (Wołkowicz i in., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Horoszczyce g(gc) Q 60 B Z - Scb 4 B W, Gl

Rubryka 3: g(gc) – gliny ceramiki budowlanej; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B; Rubryka 7: zło Ŝa: Z – zaniechane;

10 Rubryka 9: kopaliny skalne: Scb – ceramiki budowlanej;

Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe; Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych, Gl – ochrona gleb.

Udokumentowane w zło Ŝu „Horoszczyce” surowce ilaste (mułek, less) zaliczono do kopalin o niewielkim znaczeniu i warto ści gospodarczej. Zło Ŝe posiada korzystne warunki geologiczno-górnicze dla wydobywania kopaliny, tj. prost ą budow ę geologiczn ą oraz dogod- ne warunki udost ępnienia. Według klasyfikacji złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002), zło Ŝe su- rowców ilastych „Horoszczyce” zaliczono do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych (klasa 4), a z punktu widzenia ochrony środowiska do złó Ŝ konfliktowych (klasa B) z uwagi na mo Ŝliwo ść zaburzenia równowagi hydrogeologicznej głównego zbiornika wód podziemnych oraz ochron ę gleb.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Obecnie na obszarze arkusza Dołhobyczów nie jest prowadzona koncesjonowana eksploatacja kopalin. Eksploatacja zło Ŝa surowców ilastych (mułków i lessów) „Horoszczyce” została za- niechana w latach 50. ubiegłego wieku, a wyrobisko zrekultywowano w kierunku rolnym. Kopalin ę wydobywano metod ą tarasow ą. Wysoko ść tarasu nie przekraczała 3,0 m, szeroko ść 2,0 m, a k ąt nachylenia kraw ędzi tarasu do poziomu kształtował si ę w granicach 45–50 o (Wo ś, 1955). Nale Ŝy opracowa ć dodatek do dokumentacji geologicznej i wnioskowa ć o skre ślenie zło Ŝa z „Bilansu zasobów kopalin…”.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Dołhobyczów prowadzono wst ępne prace rozpoznawcze dotycz ące jedynie węgla kamiennego. Południowo-zachodnia cz ęść obszaru arkusza poło Ŝona jest w południowej cz ęś ci Lu- belskiego Zagł ębia W ęglowego (Zdanowski red., 1999). Jest to obszar perspektywiczny wyst ępowania w ęgla kamiennego w utworach karbonu, w formacji z Dęblina, rozpoznany w kategorii D 1. Wyst ępuj ące tu zło Ŝa w ęgla, ze wzgl ędu na niestało ść rozprzestrzenienia late- ralnego i niewielkie sumaryczne mi ąŜ szo ści wszystkich bilansowych pokładów w ęgla, mimo dobrych parametrów jako ściowych, nie przedstawiaj ą znacz ącej warto ści gospodarczej. W ę- glozasobno ść okre ślona sum ą mi ąŜ szo ści pokładów bilansowych w ęgla w interwale od stropu karbonu do gł ęboko ści 1000 m p.p.t., zmienia si ę zarówno w układzie pionowym jak i pozio- mym i wynosi 1–5 m (otwór Mircze IG1). Wyst ępuj ą tu w ęgle energetyczne i koksowe (typ

32 i 34) o zawarto ści wilgoci (W a) 2–3%, cz ęś ci lotnych (V daf ) około 37,5% i średniej spie- kalno ści w ęgla (RI) około 40. Zaliczenie pokładów w ęgla o grubo ści powy Ŝej 0,6 m wyst ępuj ących w utworach formacji z D ęblina do zasobów perspektywicznych zwi ązane jest z faktem eksploatacji ich odpowiedników w kopalniach Lwowsko-Woły ńskiego Zagł ębia W ęglowego zlokalizowanych po wschodniej stronie Bugu (kopalnie Nowowoły ńskie) – Zdanowski, 2010. W latach 2009 i 2010 w południowej cz ęś ci Lubelszczyzny przyst ąpiono do poszuki- wania gazu łupkowego wyst ępuj ącego w utworach dolnego i środkowego syluru, oraz metanu (z pokładów w ęgla) wyst ępuj ącego w utworach karbonu (Poprawa, 2010). Torfy o mi ąŜ szo ści 1,0–3,5 m (Boratyn, 2009 b) wyst ępuj ące w dolinie War ęŜ anki nie spełniaj ą kryteriów obszarów prognostycznych z uwagi na połoŜenie w obr ębie ł ąk utworzo- nych na glebach pochodzenia organicznego, cennych pod wzgl ędem przyrodniczym, zasługu- jących na ochron ę (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Dołhobyczów poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły. Najwi ększ ą rzek ą na omawianym terenie jest Bug b ędący wspólnie z Narwi ą (Bugo-Narew) prawobrze Ŝnym do- pływem Wisły. Przepływa on w północno-wschodniej częś ci obszaru, a jego koryto wyznacza granice mi ędzy Polsk ą a Ukrain ą. Bug płynie w naturalnym korycie tworz ąc liczne meandry, teren doliny jest podmokły, z licznymi starorzeczami. Do zlewni Bugu nale Ŝy cały obszar arkusza Dołhobyczów. Dopływ Bugu – War ęŜ anka w obr ębie arkusza ma przebieg zbli Ŝony do równole Ŝnikowego by za granic ą zmieni ć kierunek na prawie południkowy. Lewobrze Ŝ- nymi dopływami War ęŜ anki s ą: równole Ŝnikowo płyn ąca rzeka Białka ze swoimi dopływami oraz bezimienny ciek przepływaj ący na północ od Dołhobyczowa. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza małe, bezimienne cieki płyn ą w kierunku zachodnim, a nast ępnie północnym i wpadaj ą do Bugu (arkusz Kryłów). Na obszarze arkusza Dołhobyczów monitoring wód powierzchniowych nie jest prowadzony, a najbli Ŝszy punkt pomiarowo-kontrolny znajduje si ę w Kryłowie na Bugu (578,1 km biegu rzeki – Bug od granicy do Studzianki). Zgodnie z monitoringiem operacyj- nym jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych prowadzonym przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Lublinie w 2009 r. stan ekologiczny wód rzeki Bug okre ślono jako umiarkowany (Raport..., 2010).

Od 2008 r. system monitoringu wód powierzchniowych dostosowany został do wymo- gów Ramowej Dyrektywy Wodnej i prowadzony jest zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie..., 2008). 2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski obszar arkusza Dołhobyczów poło Ŝony jest w regionie IX lubelsko-podlaskim, makroregionu centralnego (Paczy ński, 1995). Cały obszar arkusza Dołhobyczów poło Ŝony jest na terenie górnokredo- wego zbiornika wód podziemnych GZWP Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) nr 407 (Klecz- kowski, 1990) – fig.3.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Dołhobyczów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1 : 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – obszar miasta, 4 – rzeki, 5 – granica pa ństwa

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ), kreda górna (K 2)

Granice zbiornika oraz jego stref ę ochronn ą szczegółowo scharakteryzowano w dokumentacji okre ślaj ącej warunki hydrogeologiczne GZWP nr 407 (Zezula i in., 1996), za- twierdzonej w 1997 r. decyzj ą Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Le śnic- twa. Zaproponowane w w/w dokumentacji granice strefy ochronnej obejmuj ą cały obszar zbiornika nr 407. Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Dołhobyczów przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Zezula, Pietruszka, 1998). Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym na obszarze arkusza jest poziom zwi ą- zany z w ęglanowymi utworami kredy górnej – mastrychtu oraz kampanu. Czwartorz ędowy poziom wodono śny ze wzgl ędu na niekorzystne wykształcenie, nie- wielk ą mi ąŜ szo ść i ograniczony zasi ęg nie ma znaczenia u Ŝytkowego. Pod wzgl ędem litostratygraficznym górnokredowy poziom wodonośny stanowi ą margle, kreda pisz ąca, opoki i gezy na północy oraz margle, opoki margliste i kreda pisz ąca na południu obszaru arkusza. Jest to poziom o charakterze szczelinowo-porowym, a kolektorami są szczeliny i sp ękania o genezie tektonicznej oraz szczeliny mi ędzyławicowe. System szcze- lin pochodzenia wietrzeniowego nie wpływa istotnie na parametry hydrogeologiczne wodono śca. Gł ęboko ść , do której mog ą wyst ępowa ć szczeliny w o środku skalnym, jest uwarunko- wana od ci śnienia geostatycznego nadkładu oraz własno ści mechanicznych skał. Zasilanie zbiornika kredowego odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych do warstwy wodono śnej bezpo średnio na wychodniach i poprzez przepuszczalne utwory czwartorz ędowe. Infiltracj ę utrudniaj ą pokrywy lessowe na wierzchowinach oraz przewarstwienia słaboprze- puszczalnych utworów (mułki, namuły i torfy) w dolinach. Zwierciadło wody generalnie jest swobodne, napi ęte wyst ępuje jedynie lokalnie w obszarach, gdzie utwory wodono śne s ą słabo sp ękane lub pokryte zwietrzelin ą ilast ą oraz w dolinach rzecznych wypełnionych czwartorz ędowymi utworami słaboprzepuszczalnymi. Ustabi- lizowane zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku do kilkunastu m p.p.t. w dolinach rzecznych i obni Ŝeniach osi ągaj ąc gł ęboko ść około 30 m w obr ębie wierzchowin, a rz ędne zmienia- ją si ę w granicach około 185,0–235,0 m n.p.m. Powierzchnia zwierciadła wody jest na ogół współ- kształtna z morfologi ą terenu. Mi ąŜ szość utworów wodono śnych wynosi około 60–90 m przy uwzgl ędnieniu dolnej granicy zawodnionych warstw do gł ęboko ści 100 m. Górnokredowy zbiornik wód podziemnych cechuje si ę du Ŝą zmienno ści ą parametrów hydrogeologicznych zarówno w pionie jak i w poziomie. Spowodowane to jest przede wszystkim niejednorodnym uszczelinowaceniem masywu skalnego, zmienn ą litologi ą, ró Ŝnymi własno ściami mechanicznymi skał, czynnikami tektonicznymi i wzrastaj ącym wraz z gł ęboko ści ą ci śnieniem

geostatycznym. Najkorzystniejsze warunki hydrogeologiczne panuj ą w strefach przykraw ędzio- wych dolin rzecznych, zało Ŝonych na strefach stektonizowanych. Studnie zlokalizowane w tych rejonach osi ągaj ą wydajno ści 45–60 m3/h przy depresjach 2,9–4,0 m, a współczynniki filtracji mieszcz ą si ę w przedziale 7,8–11,5 m/d. Mniej korzystne warunki wyst ępuj ą na wierzchowinach i strefach wododziałowych – wydajno ści studni s ą ni Ŝsze i wynosz ą 6,5–8,1 m3/h przy depresjach 6,5–14,0 m. Współczynniki filtracji wahają si ę w granicach 0,2–0,4 m/d. W obr ębie wierzchowin, na słabo sp ękanych ilastych utworach kredowych, b ądź w lessach, wyst ępuj ą wody zawieszone (Zezula, Pietruszka, 1998). Zwierciadło wody wyst ę- puje około 10–20 m wy Ŝej ni Ŝ wody poziomu kredowego. Zjawisko wyst ępowania poziomów zawieszonych ma charakter lokalny, ale jest do ść powszechnie spotykane w utworach kredy na obszarze Lubelszczyzny. Na wodach poziomów zawieszonych bazuj ą studnie kopane. Wody wyst ępuj ące w utworach kredy górnej są wysokiej jako ści – st ęŜ enia prawie wszystkich oznaczonych wska źników nie przekraczaj ą warto ści granicznych dla wód prze- znaczonych do spo Ŝycia przez ludzi. Jedynie lokalnie w podwy Ŝszonych ilo ściach wyst ępuje Ŝelazo i sporadycznie amoniak. Na podstawie analiz jako ściowych wód podziemnych wykonanych dla potrzeb opracowania Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 arkusz Dołhobyczów mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe wody charakteryzuj ą si ę dobr ą (klasa Ib) i średni ą (klasa II) jako ści ą (Zezula, Pietruszka, 1998). Wody dobrej jako ści (nie wymagaj ące uzdatniania) wyst ępuj ą na obszarach wierzchowinowych, a wody średniej jako ści (wymagaj ące prostego uzdatniania ze wzgl ędu na zawarto ść Ŝelaza i lokalnie tak Ŝe amoniaku) stwierdzono w obr ę- bie dolin rzecznych i miejsc podmokłych. Wody podziemne z utworów górnokredowych eksploatowane s ą zarówno na cele ko- munalne (uj ęcia w Dołhobyczowie i Oszczowie), jak i przemysłowe (uj ęcia w miejscowo ściach: Goł ębie, Kolonia Dołhobyczów i Liwcze).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w zał ączniku do rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 898 – Dołhobyczów, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania

tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach tere- nów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 898 – dian) w gle- obszarów niezabu- Dołhobyczów bach na arku- dowanych Polski 4) szu 898 – Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Dołhobyczów lub ziemi (Rozporządzenie Ministra

Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale

N=4 N=4 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 44–57 50 27 Cr Chrom 50 150 500 8–11 9 4 Zn Cynk 100 300 1000 32–59 40 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–6 4 2 Cu Mied ź 30 150 600 8–10 9 4 Ni Nikiel 35 100 300 7–13 10 3 Pb Ołów 50 100 600 9–13 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,09 0,07 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 898 – Dołhoby- 1) grupa A czów w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 4 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 4 wy Prawo wodne, Cr Chrom 4 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepis ów Zn Cynk 4 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 4 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 4 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 4 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 4 2) Pb Ołów 4 grupa B – grunty zaliczone d o u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 4 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 898 – Dołhobyczów do poszczególnych grup u Ŝyt- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1: 2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1: 50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto ści: baru, chromu, cynku, kobaltu, miedzi, niklu, rt ęci. W przypadku niklu wzbogacenie jest ponad trzykrotne, chromu i miedzi – ponad dwukrotne, a dla kobaltu – dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Osady Osady na dnie jezior i rzek powstaj ą w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ące si ę z wody oraz za- wiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunal- nymi. W osadach unieruchamiana jest wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali ci ęŜ kich oraz trwałych zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawar- to ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów (Sjöblom et al . 2004; Bordas, Bourg 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć prze- mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska, i in. 1996; Miller i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe

urobek jest zanieczyszczony. Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksyko- logicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r.; ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 r.; *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu; **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu).

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki moni- toringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne są pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą

atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia poli- chlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro- nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Poza arkuszem Dołhobyczów, na arkuszu Kryłów znajduje si ę punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monitoring Środowiska) na rzece Bug w Kryłowie, z którego próbki do bada ń pobierane s ą corocznie. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 4). S ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia

MŚ, a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływa- nie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych (mg/kg) Bug Parametr Kryłów (2009 r.) Arsen (As) 3 Chrom (Cr) 13 Cynk (Zn) 28 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 9 Nikiel (Ni) 9 Ołów (Pb) 6 Rt ęć (Hg) 0,037

WWA 11 WWA * 0,122

WWA 7 WWA ** 0,081 PCB*** 0,001

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu; ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu); *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1: 750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwier- dzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchnia terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawia si ę w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkuszy ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Z uwagi na mocne obci ęcie niniejszego arkusza od wschodu granic ą pa ństwow ą znalazł si ę na nim tylko profil zachodni (fig. 4). 898W PROFIL ZACHODNI

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na arkuszu Dołhobyczów (na osi rz ęd- nych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych ( uran, potas, tor ) i sztucznych ( cez ).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 28–57 nGy/h. Najwy Ŝsze (>50 nGy/h) s ą zwi ązane z lessami zajmuj ącymi południow ą cz ęść arkusza, warto ści w granicach 35–45 nGy/h odpowiadaj ą marglom i opokom marglistym mastrychtu, za ś warto ści poni Ŝej 30 nGy/h aluwiom. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, waha si ę od 0 do 2,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegóło- wienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000 warunki lokalizacyj- ne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspe- cyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów,

• warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach pozbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Dołhobyczów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zezula, Pietruszka 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Dołhobyczów bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo- ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Dołhobyczowa b ędącego siedzib ą urz ędu gminy, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: „Dolina Środkowego Bugu” PLB060003 (ochrona ptaków), „Zachodniowoły ńska Dolina Bugu” PLH060035, „Lasy Dołhobyczowskie” PLH060103 (ochrona siedlisk), ─ wychodnie utworów kredowych (mo Ŝliwo ść zanieczyszczenia wód głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm-Zamo ść teren na południowy zachód od Goł ębia i re- jon Małkowa), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych,

─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: War ęŜ anki, Bugu, Kryniczek i pozostałych cieków, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi w rejonach miejscowo ści Horoszczyce, śabcze, Oszczów, Hulcze, Liwcze, Horodyszcze, Sulimów – Oszczów Kolonia (Grabowski red., 2007), ─ obszary zagro Ŝone podtopieniami – wzdłu Ŝ doliny Bugu od miejscowo ści Goł ębie do miejscowo ści Prehoryłe (Nowicki i in., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wskazano w granicach wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowacenia sanu 2. Ich mi ąŜ szo ść zazwyczaj jest niewielka i wynosi 1-3 m. S ą to osady szaro-popielate miejscami Ŝółtobr ązowe lub szarobr ązowe, mocno zwietrzałe, z przewarstwieniami piasków, całkowicie odwapnione. Zawieraj ą nieliczne Ŝwiry skał północnych oraz bardzo liczne okruchy margli (Boratyn, 2009 a i b). Otwory wiertnicze, których profile zgromadzone zostały w Banku Hydro i CAG PIG zlokalizowane s ą na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpa- dów. Stwierdzono w nich wyst ępowanie glin o mi ąŜ szo ściach rz ędu 10–13 m. Prawdopodob- nie gliny zlodowacenia sanu 2 tworz ą wspóln ą warstw ę z glinami starszych zlodowace ń. Obszary pod ewentualn ą lokalizacj ę składowisk odpadów wyznaczono na terenie gmin Mircze i Dołhobyczów. W rejonie Prehoryłe – Goł ębie gliny wyst ępuj ą pod niewielkim (do 2 m) nadkładem piaszczysto-Ŝwirowym osadów wodnolodowcowych lub glin zwietrzeli- nowych. Własno ści izolacyjne osadów mog ą tu by ć mniej korzystne (zmienne). RównieŜ w miejscach wyst ępowania glin bezpo średnio na powierzchni terenu warunki izolacyjne mog ą by ć zmienne – gliny s ą zwietrzałe i maj ą małe mi ąŜ szo ści. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w granicach wytypowanych obszarów s ą: p – poło Ŝenie w Nadbu Ŝańskim Obszarze Chronionego Krajobrazu

w – poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm-Zamo ść .

Problem składowania odpadów komunalnych (innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne) Na powierzchni analizowanego terenu i w strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla tego typu odpadów. Budowa składowisk odpadów komunalnych w granicach obszarów wytypowanych do ewentualnego składowania odpadów oboj ętnych wymaga dodatkowego uszczelnienia podło Ŝa i skarp obiektu przesłon ą syntetyczn ą lub mineraln ą. Odpady z terenów obj ętych arkuszem Dołhobyczów s ą składowane na terenie gminy Mircze (składowisko w Łaskowie – arkusz Mircze 897). Na analizowanym terenie nie ma składowisk odpadów.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zwałowe zlodowacenia sanu 2, w granicach których wskazano miejsca mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla od- padów tego typu. Bardziej korzystny jest wariant lokalizacji składowisk w granicach obsza- rów wskazanych w rejonach na północ od miejscowo ści Prehoryłe, Zar ęka i w rejonie Kolonii Zar ęka, gdzie gliny wyst ępuj ą bezpo średnio na powierzchni. Budowa obiektu nie wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczalnego nadkładu. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów nie s ą korzystne. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest tu udokumentowany główny zbiornik wód podziemnych nr 407 Chełm-Zamo ść . Skałami zbiornikowymi s ą w ęglanowe osady kredy górnej (mastrychtu), słabo izolowane, lub całkowicie pozbawione izolacji od zanieczyszcze ń antropogenicznych. Jest to zbiornik szczelinowo-porowy, o du Ŝych zasobach wysokiej jako ści wód. Jego zasilanie odbywa si ę drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych lub poprzez przepuszczalne osady czwartorz ędowe i lokalnie paleoce ńskie. W obr ębie zbiornika tylko niewielkie fragmenty terenów nie s ą zagro Ŝone szybk ą infiltracj ą zanieczyszcze ń z powierzchni. Najwi ększy zasi ęg maj ą tereny bardzo silnie i silnie zagro Ŝone (Zezula, Pietruszka, Kopacz, 1996). Zawodnienie zbiornika kredowego wykazuje zmienno ść poziom ą i pionow ą zale Ŝną od przebiegu stref o zwi ększonej szczelinowato ści. Według materiałów archiwalnych współczynniki filtracji w studniach zlokalizowanych na tych terenach wahaj ą si ę od 0,00009 m/s do 0,000133 m/s (Zezula, Pietruszka, 1998). Lokal- nie wyst ępuj ą tu czwartorz ędowe wody zawieszone, poło Ŝone około 10–20 m powy Ŝej poziomu kredowego ( śabcze, Dołhobyczów).

UŜytkowy poziom wodono śny w granicach wskazanych obszarów wyst ępuje na gł ę- boko ści 15–50 m, podrz ędnie 5–15 m, a stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki. W dokumentacji zbiornika Chełm-Zamo ść wnioskuje si ę o obj ęcie ochron ą całej powierzchni. Dopuszcza si ę tu lokalizacj ę składowisk odpadów zabezpieczonych przed przeni- kaniem do podło Ŝa substancji szkodliwych. Jednak ewentualn ą lokalizacj ę obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan musi poprzedzi ć pro- gnostyczna ocena oddziaływania na środowisko, ze szczególnym uwzgl ędnieniem wód podziemnych. Koncepcja ochrony i gospodarowania na terenach w zasi ęgu zbiornika Chełm-Zamo ść jest uwzgl ędniona w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Pod k ątem mo Ŝliwo ści składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć tak Ŝe nisze pozosta- łe po eksploatacji kopalin, jednak zrekultywowane wyrobisko zaniechanego zło Ŝa kopalin ilastych (mułków, lessów) „Horoszczyce” oraz niewielki punkt niekoncesjonowanej eksploatacji piasków zlokalizowany na północny zachód od Kadłubisk znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę-

powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Dołhobyczów opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Boratyn, 2009a), Mapy geologicznej Polski w skali 1: 200 000, A – mapa utworów powierzchniowych (Rzechowski, Kubica, 1995), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Zezula, Pietruszka, 1998), map osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowa- nia ruchów masowych (Grabowski red., 2007) oraz map topograficznych. Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter ogólny. Wyró Ŝniono dwa rodzaje obszarów: obszary o warunkach korzystnych dla budownic- twa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wył ączo- no: tereny le śne, grunty rolne I–IVa klas bonitacyjnych i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o korzystnych warunkach budowlanych charakteryzuj ą si ę niewielkimi spadkami terenu – poni Ŝej 20%, stabilno ści ą podło Ŝa (brakiem zjawisk geodynamicznych) oraz poło Ŝeniem zwierciadła wód gruntowych na gł ęboko ści przekraczaj ącej 2 m od powierzchni terenu. S ą to obszary wyst ępowania skał litych, gruntów sypkich zag ęszczonych i średnioza- gęszczonych oraz gruntów spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Skały lite, tj.: margle, opoki i kreda pisz ąca, odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu w północnej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie miejscowo ści Prehoryłe. S ą to skały mało i średnio sp ękane, a osiadania posadowionych na nich budynków s ą bardzo małe. Wietrzeliny margli mog ą wykazywa ć tendencj ę do p ęcznienia i skurczu (w okresach wyst ępowania ujem- nych temperatur mog ą powstawa ć wysadziny). Grunty sypkie – piaski tarasów nadzalewowych zlodowace ń północnopolskich wyst ę- puj ą w rejonie miejscowo ści Goł ębie i Mołczany. Osiadania budynków posadowionych na zag ęszczonych i średniozag ęszczonych gruntach sypkich s ą niewielkie, równomierne i szybko si ę stabilizuj ą. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych charakteryzuj ą si ę słab ą no śno ści ą gruntów, zwierciadłem wody gruntowej wyst ępuj ącym płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu lub spadkami terenu, przekraczaj ącymi 20%. Obszary takie znajduj ą si ę głównie w dolinach rzecznych, zagł ębieniach bezodpływowych terenu oraz w ąwozach i dolinkach lessowych.

Do gruntów o niekorzystnych wła ściwo ściach budowlanych zaliczono: lessy, piaski i mułki tarasów zalewowych, grunty organiczne (torfy i namuły) oraz deluwia. Grunty spoiste, reprezentowane przez lessy akumulowane w okresie zlodowace ń pół- nocnopolskich, pokrywaj ą du Ŝe powierzchnie w północnej, centralnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Ich wła ściwo ści geologiczno-in Ŝynierskie pogarszaj ą si ę wraz ze wzrostem spadku terenu oraz zawodnieniem, co mo Ŝe powodowa ć wymywanie i erozj ę. Jakkolwiek lessy uznawane s ą za do ść dobre podło Ŝe, istnieje niebezpiecze ństwo osiada ń zapadowych i obrywów zboczowych. Skłonno ść lessów do osiada ń mo Ŝna okre śli ć na podstawie bada ń ich wska źnika osiadania zapadowego i przed ewentualnym posadowieniem budynków wskazane jest wykonanie bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. W okresach wzmo Ŝonych opadów atmosferycznych, wykonywanie prac ziemnych wymaga starannego zabezpieczenia wykopów fun- damentowych przed dodatkowym zawilgoceniem. Piaski tarasów zalewowych w strefie przypowierzchniowej s ą lu źne, gł ębiej stopie ń ich zag ęszczenia wzrasta. Grunty organiczne charakteryzuj ą si ę mał ą wytrzymało ści na obci ą- Ŝenia oraz du Ŝą wilgotno ści ą. Wyst ępuj ąca w nich woda, z uwagi na zawarto ść rozpuszczo- nych kwasów humusowych, jest silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. S ąsiedztwo rzek oraz płytko zalegaj ące zwierciadło wód gruntowych, które w okresie zwi ększonych opa- dów atmosferycznych lub wiosennych roztopów mo Ŝe si ę podnosi ć, stwarzaj ą niebezpiecze ń- stwo podtopie ń lub powodzi. Niekorzystnymi warunkami geologiczno-in Ŝynierskimi cechuj ą si ę w ąwozy rozcinaj ą- ce pokrywy lessowe, strefy wzdłu Ŝ kraw ędzi erozyjnych oraz strome zbocza dolin rzecznych. Lessy pod wpływem wody mog ą podlega ć procesom wymywania i erozji, co przy nachyleniu przekraczaj ącym 20%, stwarza niebezpiecze ństwo powstawania spływów: osuwisk i obry- wisk zboczowych (Grabowski red., 2007). Utwory deluwialne, wypełniaj ące dolinki i w ąwo- zy, charakteryzuj ą si ę du Ŝą zmienno ści ą uzale Ŝnion ą od spadku powierzchni terenu oraz ro- dzaju podło Ŝa. XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Dołhobyczów s ą: lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody i obszary sieci Natura 2000. Na obszarze arkusza dominuj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych. Ochron ą obj ęte s ą gleby I–IVa klasy, które pokrywaj ą prawie cały teren arkusza z wyj ątkiem dolin rzecznych i obszarów zalesionych.

Lasy, które na obszarze arkusza maj ą podrz ędne znaczenie, tworz ą niewielkie kompleksy w cz ęś ci centralnej. Dominuj ą tu zdecydowanie siedliska lasu świe Ŝego z udziałem lasu mieszanego świe Ŝego i olsu jesionowego z przewag ą zbiorowisk gr ądowych – gr ąd sub- kontynentalny w odmianie woły ńskiej. Drzewostan tworz ą gatunki li ściaste: d ąb szypułkowy i grab zwyczajny z domieszk ą brzozy brodawkowatej, lipy drobnolistnej, osiki i sztucznie wprowadzonej sosny. Charakterystyczny jest du Ŝy udział czere śni ptasiej i jawora. W wilgot- niejszych partiach lasu i wzdłu Ŝ cieków wodnych ro śnie jesion, topola, wierzba i olsza; na ubo Ŝszych siedliskach wyst ępuj ą niewielkie fragmenty świetlistych d ąbrów. Mniejsze znaczenie od zbiorowisk le śnych na opisywanym terenie maj ą zbiorowiska ro ślinno ści wodnej, zbiorowiska szuwarowe, ł ąkowe i kserotermiczne. B ędące pod ochron ą łąki wytworzone na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w dolinie Kryniczki, Wa- ręŜ anki wraz z jej bezimiennyn lewobrze Ŝnym dopływem. Północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza Dołhobyczów obejmuje niewielki fragment południowej cz ęś ci Nadbu Ŝańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu utworzonego w 1997 r. na powierzchni 11 970 ha, w celu zapewnienia równowagi ekologicznej systemów przyrodniczych. Chronione s ą głównie ekosystemy niele śne – szuwarowe, łąkowe, kserotermiczne i wodne doliny Bugu. Na kserotermicznych zboczach wyst ępuj ą rzadkie gatunki ro- ślin stepowych, natomiast dolina Bugu stanowi ostoj ę fauny wodno-błotnej. Północna cz ęść obszaru arkusza obejmuje wschodni fragment Dołhobyczowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, który został utworzony w 1996 r. na powierzchni 7 307 ha, w celu ochrony wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo ekosystemów le śnych, wodnych, ł ąkowych oraz pól uprawnych charakteryzuj ących si ę bogactwem gatunkowym ro ślin i zwierz ąt. Obszar ten obejmuje fragment doliny Bugu oraz kompleksy leśne poło Ŝone na północ od Dołhoby- czowa i ci ągn ące si ę a Ŝ po okolice Mircza (s ąsiedni arkusz). Zachowały si ę tu d ąbrowy świe- tliste z du Ŝym udziałem ro ślin stepowych w runie oraz lasy gr ądowe. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ lekko pofałdowana rze źba terenu. Na obszarze arkusza ochron ą, w formie pomników przyrody, obj ęte s ą drzewa rosn ące na terenie parku podworskiego w Dołhobyczowie: modrzew polski (obwód 270 cm), buk zwyczajny forma czerwonolistna (obwód 386 cm) i trzy jesiony wyniosłe o obwodach 426–434 cm oraz lipa drobnolistna (obwód 400 cm) rosn ąca w parku podworskim w Oszczowie – tabela 6.

Tabela 6 Wykaz pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych Nr Gmina Rok obiektu Forma Rodzaj obiektu Miejscowo ść zatwier- na ochrony (powierzchnia w ha) Powiat dzenia mapie 1 2 3 4 5 6 Kolonia Zarę- Dołhobyczów PŜ 1 P * ka hrubieszowski 4 buki zwyczajne Dołhobyczów PŜ 2 P Dołhobyczów 1987 hrubieszowski modrzew polski Dołhobyczów PŜ 3 P Dołhobyczów 1987 hrubieszowski 3 jesiony wyniosłe Dołhobyczów PŜ 4 P Dołhobyczów 1987 hrubieszowski buk zwyczajny Dołhobyczów PŜ 5 P Dołhobyczów * hrubieszowski 5 jesionów wyniosłych Dołhobyczów PŜ 6 P Oszczów 1987 hrubieszowski lipa drobnolistna PŜ Dołhobyczów 7 P Liwcze * płat ro ślinno ści (murawy kseroter- hrubieszowski miczne) starorzecze Dołhobyczów 8 U Goł ębie * z ro ślinno ści ą wodn ą hrubieszowski (3,0) śródle śne bagno Wólka Potu- Dołhobyczów 9 U * z oczkiem wodnym rzy ńska hrubieszowski (0,24) śródle śne bagno Wólka Potu- Dołhobyczów 10 U * z oczkiem wodnym rzy ńska hrubieszowski (0,17) Dołhobyczów śródle śne bagno 11 U Dołhobyczów * hrubieszowski (0,64) przesuszone Dołhobyczów 12 U Dołhobyczów * śródle śne bagno hrubieszowski (0,37) Dołhobyczów śródle śne bagno 13 U Dołhobyczów * hrubieszowski (0,3) Dołhobyczów śródle śne bagno 14 U Dołhobyczów * hrubieszowski (1,45) Dołhobyczów pastwisko wiejskie 15 U Horodyszcze * hrubieszowski ze stanowiskami motyli

Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 5: * – obiekt projektowany; Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej.

W latach 1995-1996, dla obszaru całego kraju, opracowana została koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA (Liro red., 1998). Jest to wielkoprze- strzenny system obszarów w ęzłowych, najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i najbardziej reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Na obszarze arkusza Dołhobyczów,

wzdłu Ŝ doliny Bugu, przebiega korytarz o znaczeniu mi ędzynarodowym 25 m – Woły ń- ski Bugu (fig. 5), obejmuj ący swym zasi ęgiem prawie zupełnie nieuregulowane koryto rzeki na odcinku od Horodła po Dołhobyczów, z licznymi starorzeczami oraz zachowa- nym naturalnym, pasmowym układem ro ślinno ści.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Dołhobyczów na tle mapy systemu ECONET wg A. Liro (1998)

1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22K – Zamojski 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 25m – Woły ński Bugu 3 – obszar miasta 4 – rzeki 5 – granica pa ństwa

Naturalne zbiorowiska ro ślinne sprzyjaj ą utrzymaniu si ę du Ŝych populacji l ęgo- wych ptaków, w tym gatunków zagro Ŝonych wygini ęciem na obszarze Europy Środko- wej. Naturalny charakter koryta (niewielki zasi ęg prac regulacyjnych oraz mały stopie ń obwałowania rzeki), jak równie Ŝ unikalne walory przyrodniczo-krajobrazowe, czyni ą Bug jedn ą z ostatnich, du Ŝych rzek w Europie, o tak wysokim stopniu naturalności.

Natura 2000 to europejska sie ć obszarów chronionych, utworzona na mocy postanowie ń Unii Europejskiej w zakresie ochrony przyrody. Celem utworzenia ekologicznej sieci Natura 2000 jest ochrona ró Ŝnorodno ści biologicznej na terytorium krajów członkowskich Unii Europejskiej. W skład sieci wchodz ą Specjalne Obszary Ochrony (SOO), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Siedliskowej oraz Obszary Specjalnej Ochrony (OSO), wyznaczane na podstawie Dyrektywy Ptasiej. Na terenie arkusza, w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Środkowego Bugu” (PLB060003) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk „Zachodniowoły ńska Dolina Bugu” (PLH060035) i „Lasy Dołhobyczowskie” (PLH060103) – tabela 7. Obszar specjalnej ochrony ptaków „Dolina Środkowego Bugu” został prawnie za- twierdzony rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Jest to odcinek doliny Bugu mi ędzy okolic ą miejscowo ści Goł ębie, gdzie Bug płyn ący przez terytorium Ukrainy staje si ę rzek ą graniczn ą, a Terespolem. Na całym tym odcinku rzeka ma naturalny charakter, z licznymi meandrami i starorzeczami. Koryto jest gł ęboko wci ęte, skarpy osi ągaj ą kilka metrów wysoko ści. Dolina rzeki zaj ęta jest przez ł ąki, miejscami niewielkie płaty zdegradowanych lasów nadrzecznych, k ępy zaro śli wierzbowych i pola uprawne. Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej. Wyst ępuje tu około 27 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrekty- wy Ptasiej i 10 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. W okresie l ęgowym obszar za- siedlaj ą m.in.: błotniak ł ąkowy, bocian biały, derkacz, dzi ęcioł białoszyi, rybitwy: bia- łow ąsa, czarna i białoskrzydła, zimorodek, brodziec piskliwy, krwawodziób, rycyk, b ąk, błotniak stawowy, podró Ŝniczek i jarz ębiatka. „Zachodniowoły ńska Dolina Bugu” obejmuje dwa lewobrze Ŝne fragmenty doliny Bu- gu (do granicy pa ństwa): południowy fragment znajduje si ę w rejonie Kryłowa, a północny w rejonie Czumowa. Na tych odcinkach rzeka silnie meandruje, towarzysz ą jej liczne staro- rzecza. Wyst ępuje tu mozaika wielogatunkowych, ekstensywnie u Ŝytkowanych zmiennowil- gotnych ł ąk trz ęś licowych, lokalnie ł ąk kalcyfilnych, zaro śli i płatów lasów ł ęgowych.

Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ Kod obszaru (w granicach arkusza mapy) Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dolina Środkowego Bugu PL031 Dołhobyczów, 1 A PLB060003 E 23 °40’00” N 51 °26’11” 25 733 lubelskie hrubieszowski (P) PL032 Mircze Zachodniowoły ńska Dolina Dołhobyczów, 2 G PLH060035 Bugu E 23 °58’44” N 50 °46’20” 1556,1 PL312 lubelskie hrubieszowski Mircze (S) Lasy Dołhobyczowskie Dołhobyczów, 3 B PLH060103 E 23 °58’00” N 50 °36’33” 472,93 PL312 lubelskie hrubieszowski (S) Mircze

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (Obszary Specjalnej Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000. 35 G – obszar SOO, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar OSO. gdzie: obszar OSO – Obszary Specjalnej Ochrony ptaków, obszar SOO – Specjalny Obszar Ochrony siedlisk Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Strome zbocza doliny Bugu porastaj ą murawy kserotermiczne. Wyst ępuj ą tu dobrze zachowane siedliska nadbrze Ŝne du Ŝej rzeki. Zidentyfikowano tu osiem rodzajów siedlisk z Zał ącznika I Dyrektywy Rady, które zajmuj ą ponad 60% obszaru. Jest to tak Ŝe jedno z dwóch stanowisk w Polsce Ŝmijowca czerwonego. Murawy i zaro śla kserotermiczne to rów- nie Ŝ wa Ŝne biotypy bogatej fauny owadów. Stwierdzono tu wyst ępowanie 176 gatunków ryjkowców, z czego 61% to gatunki kserotermiczne. Lessowe i gliniaste ścianki (zbocza) koło wsi Gródek zasiedlane s ą przez pszczołowate i przez Ŝołn ę. Znajduje si ę tu równie Ŝ niewielka kolonia susła perełkowanego. Cała dolina Bugu uznawana jest za korytarz ekologiczny rangi europejskiej i zaliczona do dziesi ęciu systemów rzecznych Eu- ropy, którym nadaje si ę priorytet ochrony środowiska przyrodniczego. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Lasy Dołhobyczowskie” składaj ą si ę z trzech fragmentów kompleksów le śnych – na obszarze arkusza jest to kompleks w le śnictwie Dołhobyczów – las Dołhod ęby. Obszar wyznaczono w celu ochrony typowo wykształ- conych gr ądów subkontynentalnych w odmianie woły ńskiej. Dominuj ą dojrzałe drzewo- stany z d ębem bezszypułkowym. Luki, obrze Ŝa dróg le śnych i brzegi lasów zajmuj ą niewielkie płaty ciepłolubnych d ąbrów. Ł ęgi olszowo-jesionowe zajmuj ą około 10% powierzchni. W uroczysku Dołhod ęby na trzech fragmentach śródle śnych ł ąk trz ęś licowych wyst ępuj ą rzadkie gatunki motyli.

XII. Zabytki kultury

Historia osadnictwa na terenach obj ętych arkuszem Dołhobyczów si ęga epoki kamienia. Do najstarszych zabytków kultury materialnej nale Ŝą stanowiska archeologiczne, koncen- truj ące si ę głównie w centralnej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. S ą to: osady, ślady osadnictwa, obozowiska i cmentarzyska z epoki kamienia, br ązu, Ŝelaza i średniowiecza, a Ŝ po czasy nowo Ŝytne reprezentowane przez kultur ę pucharów lejkowatych, mierzanowick ą, trzcinieck ą, łu Ŝyck ą, pomorsk ą, przeworsk ą, pradziejow ą, średniowieczn ą i nowo Ŝytn ą. Do rejestru zabytków wpisane zostały najcenniejsze zabytki znajduj ące si ę w miejscowo ściach: Dołhobyczów, Goł ębie, Kadłubiska, Oszczów i Sulimów. Najstarsz ą miejscowo ści ą jest Dołhobyczów, b ędący własno ści ą (od pierwszej połowy XIX w.) Ludwika Rastawieckiego, prezesa zarz ądu powiatowego, kasztelana Królestwa Pol- skiego. Znajduje si ę tutaj pałac z 1837 r. – dzieło włoskiego architekta Antonio Corazziego i Antoniego Becka wpisany do rejestru zabytków jako zespół pałacowy (pałac, dwie oficyny, spichlerz, pawilon, dawna rz ądcówka, park i trzy aleje dojazdowe). Do rejestru zabytków

wpisany jest równie Ŝ neogotycki ko ściół pw. Matki Boskiej Cz ęstochowskiej wraz z wyposa- Ŝeniem wn ętrza (epitafia) wybudowany w latach 1911–1914 z fundacji Świe Ŝawskich, ostatnich wła ścicieli dóbr i pałacu oraz zabytkowy cmentarz ko ścielny z drzewostanem, murem ogrodzeniowym i figur ą Matki Boskiej. Zabytkiem jest równie Ŝ nieczynna murowana cerkiew prawosławna z 1910 r. pw. Za śni ęcia NMP. Na dawnym cmentarzu przycerkiewnym znajduje si ę płyta pami ątkowa na grobie zbiorowym hallerczyków poległych w walce z wojskami haj- damackimi w dniach 8–11.05.1919 r. oraz obelisk na miejscu dawnego ko ścioła. W Dołhoby- czowie znajduje si ę pomnik ku czci mieszka ńców poległych w czasie ostatniej wojny. Goł ębie (dawniej Hołubie) to wie ś, która stanowiła własno ść Stefanowiczów, a nast ępnie Je Ŝewskich. Znajduj ący si ę tu pałacyk i pozostało ści parku wraz z dwiema bramami wjazdowymi wpisano do rejestru zabytków. Do rejestru zabytków wpisany jest równie Ŝ park podworski w Kadłubiskach. Wzmianki o Oszczowie pochodz ą z 1472 r. Do rejestru zabytków wpisano pałac, po- zostało ści parku pałacowego i ziemne załoŜenia obronne (fortalicjum) oraz na cmentarzu grzebalnym zabytkowe nagrobki dawnych wła ścicieli maj ątków ziemskich m.in. Świe Ŝaw- skich i Woyciechowskich. W Sulimowie zabytkiem jest dawna cerkiew filialna greckokatolicka, obecnie ko ściół filialny pw. św. Jana Ewangelisty.

XIII. Podsumowanie Arkusz Dołhobyczów poło Ŝony jest w południowo-wschodniej cz ęś ci województwa lubelskiego w powiecie hrubieszowskim. Wschodni ą granic ę arkusza wyznacza przebiegaj ąca m. in. wzdłu Ŝ Bugu granica Polski i Ukrainy. Korzystne warunki glebowe i klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe dominuj ącą gał ęzi ą gospodarki na omawianym obszarze jest rolnictwo. Obszar arkusza prawie w cało ści pokrywaj ą pola uprawne. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest Dołhobyczów. Na omawianym obszarze udokumentowano jedno zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej (mułków i lessów) „Horoszczyce”. Południowo-zachodni ą cz ęść arkusza stanowi obszar perspektywiczny wyst ępowania węgla kamiennego w utworach karbonu. Najwi ększ ą rzek ą na omawianym obszarze jest Bug. W 2009 r. jako ść wód rzeki ba- dano m. in. w punkcie pomiarowo-kontrolnym w Kryłowie (poza obszarem arkusza). Stan ekologiczny rzeki Bug okre ślono jako umiarkowany.

Podstawowe znaczenie u Ŝytkowe na obszarze arkusza ma poziom wodono śny zwi ąza- ny z utworami kredy górnej. Na terenie obj ętym arkuszem Dołhobyczów wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. S ą to miejsca wyst ępowania bezpo średnio na powierzchni terenu, lub pod niewielkim nadkładem (do 2 m) osadów piaszczysto-Ŝwirowych i glin zwie- trzelinowych, glin zwałowych zlodowacenia sanu 2. Obszary wskazano na terenie gmin Mir- cze i Dołhobyczów. Projektuj ąc ewentualn ą lokalizacj ę składowisk odpadów lub innych obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska nale Ŝy uwzgl ędni ć fakt poło Ŝenia tych obszarów w zasi ę- gu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm-Zamo ść , który stanowi tu poziom u Ŝytkowy. Wykształcony w sp ękanych osadach w ęglanowych kredy gór- nej zbiornik jest praktycznie pozbawiony izolacji lub izolowany jest przepuszczalnymi osadami czwartorz ędowymi, lokalnie paleoce ńskimi. Jego zasilanie odbywa si ę głównie drog ą infiltracji opadów atmosferycznych, a stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych okre ślono na wysoki. Planuj ąc budow ę składowisk ka Ŝdorazowo nale Ŝy wykona ć ocen ę wpływu na środo- wisko (ze szczególnym uwzgl ędnieniem wód podziemnych) projektowanej inwestycji. Zrekultywowane wyrobisko złoŜa surowców ilastych „Horoszyce” i punkt lokalnej eksploatacji piasków w rejonie Kadłubisk znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączo- nych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Poza terenami poło Ŝonymi w dolinie Bugu oraz jego dopływów omawiany obszar charakteryzuje si ę dobrymi warunkami do posadowienia budowli. Naturalny charakter koryta Bugu bardzo wysoko podnosi walory przyrodniczo- krajobrazowe rejonu Dołhobyczowa. Dolina rzeki chroniona jest w ramach Nadbu Ŝańskiego i Dołhobyczowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Wzdłu Ŝ doliny Bugu, przebiega mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny o nazwie „Woły ński Bugu” wyznaczony w ramach sieci ECONET. Nadbu Ŝańskie siedliska ptaków obj ęła sie ć Natura 2000, b ędąca europejsk ą sieci ą ekologiczn ą maj ącą na celu zachowanie siedlisk przyrodniczych („Zachodniowoły ńska Dolina Bugu”, „Lasy Dołhobyczowskie”) oraz obszaru specjalnej ochrony ptaków („Dolina Środkowego Bugu”).

Du Ŝą atrakcj ą Dołhobyczowa jest zabytkowy zespół pałacowy wraz z pozostało ści ą parku krajobrazowego. Walory tutejszego środowiska przyrodniczego predysponuj ą omawiany teren do rozwoju turystyki, a w szczególno ści agroturystyki. Wymaga to rozbudowy bazy nocle- gowej i infrastruktury turystycznej. Gleby wysokich klas bonitacyjnych oraz czyste środowi- sko umo Ŝliwiaj ą rozwój rolnictwa ekologicznego produkuj ącego zdrow ą Ŝywno ść .

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999. Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn1993-1994 . Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, 1995. PKWN im. E. Romera, Warszawa. BĘDKOWSKI Z., KORONA W., 2005 – Obja śnienia do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1: 50 000, arkusz Dołhobyczów (898). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1995. Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog . Quart . vol 40. no. 3, p. 467-480. BORATYN J., 2009 a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Dołhobyczów (898). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BORATYN J., 2009 b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, arkusze: Mircze (897) i Dołhobyczów (898). Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. BORDAS F., BOURG A.: Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128: 391-400, 2001. CIE ŚLI ŃSKI S., KUBICA B., RZECHOWSKI J., 1994 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 200 000, B – Mapa bez utworów czwartorz ędowych, arkusz Tomaszów Lubelski, Dołhobyczów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. CAG, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. 2005. Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1-3):153-166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M. 2004. Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. NOWICKI Z., (red.) Pra Ŝak J., Frankowski Z., Janecka-Styrcz K., Gałkowski P., Jaros M., Majer K., Hordejuk M., 2007 – Mapa obszarów zagro Ŝonych podtopieniami w Pol- sce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. i in., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMIiUZ, Falenty. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. POPRAWA P., 2010 – Potencjał wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Przegl ąd Geologiczny, vol. 58, nr 3, 2010.

Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2009 roku. 2010 – Biblioteka Moni- toringu Środowiska, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU z 2002 r. Nr 55, poz. 498). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU z 2002 r. Nr 165, poz. 1359). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU z 2003 r., Nr 61, poz.543). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (DzU z 2004 r. Nr 229, poz. 2313). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych częś ci wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. Nr 162, poz. 1008). RZECHOWSKI J., KUBICA B. 1995 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 200 000, A – mapa utworów powierzchniowych, arkusz Tomaszów Lubelski, Dołhobyczów, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a min- ing region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ŠMEJKALOVÁ, M., O. MIKANOVA AND L. BORUVKA. 2003. Effect of heavy metal concentration on biological activity of soil microorganisms. Plant Soil Environment , 49(7): 321-326. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (DzU z 2007 r., Nr 39, poz. 251 tekst jednolity).

WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009 r. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś M., 1955 – Zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej w Horoszczycach. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M. 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Za- mo ść ). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W. 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz 989-Dołhobyczów, wraz z obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A. (red.), 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego. Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010 – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski. W ęgiel kamienny – Lu- belskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad., Warszawa.