Decyzje Sejmu Rozbiorowego

Klęska i szansa? Decyzje sejmu rozbiorowego

Wprowadzenie Przeczytaj Animacja Sprawdź się Dla nauczyciela

Bibliograﬁa:

Stanisław August Poniatowski do Marie-Thérèse Geoffrin, Warszawa, 5 VI 1773 r., [w:] Correspondance inédite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Mme Geoffrin (1764- 1777), précédée d’une étude sur Stanislas-Auguste et Mme Geoffrin et accompagnée des notes, red. Charles de Mouÿ, tłum. Dorota Wiśniewska, Paryż 1875. Lenard Stanisław Bogusław, Sobańska-Bondaruk Melania, Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, Warszawa 1997. Ustanowienie Komisji, nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającej 24 X 1773, [w:] Lenard Stanisław Bogusław, Sobańska-Bondaruk Melania, Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, Warszawa 1997. Niemcewicz Julian Ursyn, Pamiętniki czasów moich, t. 1, Gdańsk 2000. Klęska i szansa? Decyzje sejmu rozbiorowego

Rejtan na sejmie 1773. Źródło: Jan Matejko (1838-1893), Wikimedia Commons, domena publiczna.

W listopadzie 1866 r. Jan Matejko kończy pracę nad obrazem Rejtan, upadek Polski. Uwiecznia na nim scenę, która rozegrała się prawie sto lat wcześniej na Zamku Królewskim w Warszawie. Matejko pokazuje, jak tytułowy bohater – poseł ziemi nowogródzkiej Tadeusz Rejtan – w geście rozpaczy rzuca się na ziemię i zagradza drogę Franciszkowi Ksaweremu Branickiemu, Adamowi Ponińskiemu i Stanisławowi Szczęsnemu Potockiemu. W ten dramatyczny sposób próbuje uniemożliwić im złożenie podpisu pod traktatem ratyﬁkującym I rozbiór Polski.

Rozbiór ostatecznie zatwierdzono, ale sejm na tym nie poprzestał. Kontynuował prace do kwietnia 1775 r., podejmując próby reform Rzeczypospolitej. Miały być one szansą na wzmocnienie państwa.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Ocenisz, czy sejm rozbiorowy zasługuje na potępienie, czy na uznanie. Wyjaśnisz, dlaczego poseł Rejtan na obrazie Jana Matejki leży w drzwiach i ma rozdartą koszulę. Scharakteryzujesz XVIII‐wieczny prototyp rządu RP. Przeczytaj

Żądania rozbiorców

Zaraz po podpisaniu przez Austrię, Prusy i Rosję traktatu rozbiorowego (5 sierpnia 1772 r.) państwa te zażądały jego ratyﬁkacji, czyli zatwierdzenia przez polski sejm. Takie żądanie spotkało się ze sprzeciwem opinii publicznej i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rzeczpospolita miała jednak niewielkie pole manewru. Nie mogła liczyć na pomoc europejskich mocarstw, a Rosja, Austria i Prusy prowadziły zakrojoną na szeroką skalę akcję dezinformującą. Oskarżano Polaków o anarchię groźną dla sąsiadów Rzeczypospolitej i doprowadzenie zacofanego kraju do katastrofy. Rzeczpospolita była też osłabiona wewnętrznie: nie miała wystarczająco licznej i sprawnej armii, a konfederacja barska pokazała istnienie głębokich podziałów politycznych w państwie. Polska nie zdobyła się więc na otwarty sprzeciw wobec grożących jej kolejnym rozbiorem sąsiadów. Sejm rozbiorowy zwołano na 19 kwietnia 1773 r. Tereny, które miały przypaść państwom zaborczym, przedstawia poniższa mapa.

Mapa przedstawiająca podział Ziem Rzeczpospolitej ustalony podczas I rozbioru. Wyjaśnij, czym są „granice inne” z legendy? Źródło: Contentplus. sp. z o.o., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.

Rosjanie byli świadomi nieprzychylnych im nastrojów w Polsce. Przekupili więc grupę polityków, którzy w zamian mieli działać na sejmie zgodnie z wolą carycy Katarzyny II. Wśród lojalnych współpracowników rosyjskiego ambasadora Ottona Magnusa von Stackelberga wyróżnić należy kuchmistrza koronnego Adama Ponińskiego, późniejszego wojewodę wileńskiego Michała Radziwiłła, biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego czy braci Augusta i Antoniego Sułkowskich.

Próby stawiania oporu

Jeszcze przed otwarciem sejmu obóz prorosyjski zebrał część szlachty, która zawiązała konfederację generalną, czyli związek powoływany w wyjątkowych sytuacjach. Zdecydował się na ten krok, aby uniknąć niepowodzenia przy próbie ratyﬁkacji traktatu rozbiorowego. Na sejmie skonfederowanym decyzje zapadały bowiem większością głosów, a nie jednomyślnie, jak było to na sejmach zwyczajnych.

Ruch ten napotkał jednak silny opór ze strony części szlachty, przede wszystkim posłów nowogrodzkich Tadeusza Rejtana, głównego bohatera obrazu Matejki, oraz Samuela Korsaka. 19 kwietnia, kiedy oﬁcjalnie poinformowano o zawiązaniu konfederacji i funkcję jej marszałka miał objąć Adam Poniński, Rejtan podniósł sprzeciw. Powołał się na bezprawny charakter zwołania konfederacji – bez konsultacji ze szlachtą na sejmikach. Chciał doprowadzić do wyboru marszałka sejmu i uniknąć w ten sposób głosowania większością głosów. Tymczasem w sali zamkowej pozostało jedynie kilka osób. Znaczna część posłów była opłacona przez Rosjan lub szczerze wierzyła, że stawianie oporu mogłoby doprowadzić tylko do eskalacji konﬂiktu między Portret Tadeusza Rejtana, autor nieznany. Rzecząpospolitą a zaborcami. Źródło: domena publiczna.

Upadek Rejtana

W trzecim dniu trwania sejmu rozbiorowego doszło do dramatycznej sceny, którą uwiecznił Jan Matejko. Wobec sprzeciwu części szlachty Stanisław August odmawiał przystąpienia do zawiązanej konfederacji generalnej. Protestujący posłowie, w tym Rejtan, nie zamierzali rezygnować – za wszelką cenę próbowali doprowadzić do wyboru marszałka sejmu zwyczajnego, na którym obowiązywałaby jednomyślność. Wówczas z łatwością można byłoby zerwać sejm za pomocą liberum veto i udaremnić zatwierdzenie pierwszego rozbioru. Poniński wysłał więc posła sandomierskiego Michała Lubomirskiego, aby ten przedłużył obrady i odroczył wybór marszałka. Gdy wszyscy mieli się już rozchodzić, Rejtan stanął w drzwiach Sali Senatorskiej i zaklinał posłów na miłość Boga i ojczyzny, aby go posłuchali. Następnie w geście rozpaczy padł na ziemię, próbując im uniemożliwić opuszczenie pomieszczenia i rozejście się bez wyboru marszałka. Tę właśnie scenę przedstawił Matejko na obrazie reprodukowanym poniżej. Rejtan - upadek Polski Źródło: domena publiczna.

Porażka protestujących

Lubomirski nie zawahał się przejść nad Rejtanem. Następnie warta marszałkowska pomogła zrobić to samo kolejnym osobom. Wieczorem w pustej sali pozostali tylko Rejtan, Korsak oraz poseł miński Stanisław Bohuszewicz. Wprawdzie nazajutrz zaczęli przyłączać się do nich inni, ale nic to już nie dało. Po tym, jak Rosja zagroziła interwencją zbrojną, król przystąpił do konfederacji, a w jego ślady poszli senatorowie oraz większość posłów. Trzech protestujących prowadziło jeszcze strajk głodowy przez kilka dni, jednak uświadomiwszy sobie jego bezcelowość, zrezygnowało.

Sejm decyduje

Zaborcy triumfowali. Zaraz po przystąpieniu króla do konfederacji powołano tzw. delegację poselską. Jej zadaniem było przygotowanie ratyﬁkacji traktatu rozbiorowego. Zatwierdzono go 30 września 1773 r. Sejm rozbiorowy kontynuował jednak pracę, stawiając sobie za cel wdrożenie reform regulujących życie społeczno‐polityczne w nowej rzeczywistości. Przegłosował ustawy, które miały wprowadzić pozytywne zmiany w państwie. Utworzono Radę Nieustającą (pełniącą funkcję organu wykonawczego, odpowiednika dzisiejszego rządu), zwiększono i ujednolicono podatek podymny oraz czopowy. Unowocześniono wojsko, ale jego liczebność ustalono na maksymalnie 30 tys. żołnierzy. Postanowieniem sejmu potwierdzono i uzupełniono ustanowione w 1768 r. prawa kardynalne. Utrzymano w mocy m.in. liberum veto i prawo szlachty do wypowiedzenia nieposłuszeństwa królowi. Prawa kardynalne przedstawia graﬁka interaktywna.

Które z wymienionych praw kardynalnych zostało dodane podczas sejmu rozbiorowego i czemu miało Okładka wydanych drukiem konstytucji (czyli służyć? uchwał) sejmu rozbiorowego Źródło: Bernardo Belloo, Elekcja 1764, domena publiczna. Źródło: starodruk, Biblioteka Jagiellońska, domena publiczna, dostępny w internecie: Biblioteka Jagiellońska, BJ St. Dr. 394124 III. Gdy do debatujących posłów dotarła wieść o rozwiązaniu zakonu jezuitów przez papieża Klemensa XIV, pojawiła się okazja do zreformowania i unowocześnienia szkolnictwa. Do tej pory bowiem to właśnie jezuici w dużej mierze odpowiadali za kształcenie młodzieży szlacheckiej. 14 października 1773 r. sejm powołał Komisję Edukacji Narodowej, pierwszą w Europie instytucję sprawującą nadzór nad nauczaniem – pierwsze ministerstwo oświaty.

Julian Ursyn Niemcewicz, jeden z czołowych reformatorów polskiego oświecenia i członek KEN w latach 1791–1792, tak oceniał decyzje sejmu w swoich pamiętnikach:

Julian Ursyn Niemcewicz “ Pamiętniki czasów moich Tak więc i za tego sejmu, pod żelazną rózgą trzech sprzysiężonych dworów, pod przewodnictwem najniemoralniejszego z ludzi, pod tym sejmem skażonym chciwością ukazały się, zwłaszcza w początkach, dusze szlachetne, zaszły niektóre zbawienne urządzenia. Najzbawienniejszym zapewne była wspomniona już Komisja Edukacyjna. Ustanowiono Radę Nieustającą, która między sejmem a sejmem zastępowała władzę wykonawczą; jakkolwiek błędna była ta magistratura, przyzwyczaiła naród do rządu. […] Odjęto królowi rozdawnictwo urzędów i starostw. Źródło: Julian Ursyn Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. 1, Gdańsk 2000, s. 24–25.

Sejm rozbiorowy był kilkakrotnie przedłużany, aby Julian Ursyn Niemcewicz mógł zaakceptować nowe ustawodawstwo, Źródło: domena publiczna. i zakończył się dopiero w połowie kwietnia 1775 r.

Słownik

konfederacja generalna

związek skupiający większą część szlachty; zawiązywana w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów

ratyﬁkacja

zatwierdzenie umowy międzynarodowej przez upoważniony do tego organ państwowy

prawa kardynalne

stałe, nienaruszalne prawa szlachty, których nie można było zmienić

czopowe

podatek od wyrobu, importu i sprzedaży napojów alkoholowych

podymne

podatek pobierany od każdego domu mieszkalnego

liberum veto zasada umożliwiająca zerwanie sejmu przez jednego posła (i unieważnienie w ten sposób podjętych uchwał); liberum veto było zawieszane podczas konfederacji generalnej, bo sejm skonfederowany nie mógł być zrywany

Rada Nieustająca

powołana w 1775 r. przez sejm rozbiorowy, pełniła funkcję najwyższej władzy administracyjnej Rzeczypospolitej i była pierwszym nowożytnym rządem; składała się z króla, 18 senatorów i 18 posłów, dzieliła się na pięć departamentów

Komisja Edukacji Narodowej

pierwsza na ziemiach polskich i w Europie świecka władza oświatowa; powołana w 1773 r. po rozwiązaniu zakonu jezuitów, miała przejąć szkoły zakonne i opracować zasady organizacji nowego systemu edukacji

Słowa kluczowe

I rozbiór Polski, Tadeusz Rejtan, Rada Nieustająca, Komisja Edukacji Narodowej

Bibliograﬁa

J.U. Niemczewicz, Pamiętniki czasów moich, t. 1, Gdańsk 2000.

S.B. Lenard, M. Sobańska‐Bondaruk, Wiek XVI‐XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, Warszawa 1997.

C. de Mouy, Correspondance inédite du roi Stanislas‐Auguste Poniatowski et de Mme Geoffrin (1764‐1777), précédée d’une étude sur Stanislas‐Auguste et Mme Geoffrin et accompagnée des notes, tłum. D. Wiśniewska, Paryż 1875. Animacja

Polecenie 1

Zapoznaj się z animacją przedstawiającą strukturę i kompetencje Rady Nieustającej. Dlaczego jej powołanie było znaczącą zmianą w ustroju Rzeczypospolitej? Następnie porównaj Radę Nieustającą ze współczesnymi rządami państw. Wskaż dwa podobieństwa i dwie różnice.

Twoja odpowiedź:

Podobieństwa:

Różnice:

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D5d789dKH

Film dotyczący Rady Nieustającej.

Dlaczego doszło do I rozbioru Polski? Polecenie 2

Zapoznaj się z krótką prezentacją o przyczynach I rozbioru Polski. Jaka twoim zdaniem była główna przyczyna rozbioru? Uzasadnij odpowiedź.

Twoja odpowiedź Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Umieść na osi czasu następujące wydarzenia.

Połącz wydarzenia z datami

1772, 1775, 1773, 1768

uchwalenie praw kardynalnych

podpisanie traktatu rozbiorowego przez Austrię, Prusy i Rosję

ratyﬁkacja traktatu rozbiorowego, utworzenie Komisji Edukacji Narodowej

ustanowienie Rady Nieustającej Ćwiczenie 2 輸 Uzupełnij brakujące fragmenty traktatów rozbiorowych podpisanych przez Rzeczpospolitą i państwa zaborcze w 1773 r.

Artykuł II. „Więc Król Polski tak imieniem swoim, jak i swoich następców, i Stany Królestwa

Polskiego i W. X. Lit. ustępują […] […], brzeg prawy Wisły od Śląska aż do Sandomierza i zbieg Sanu, a stamtąd prowadząc prostą linią od Fronepola do Zamościa, a stamtąd do Rubieszowa i aż do rzeki Bugu, i idąc z tamtej strony rzeki prawdziwemi granicami Rusi Czerwonej (które są też same, co i Wołynia i Podola) aż do okolicy Zbaraża, […].”

Artykuł II. „Najjaśniejszy Król Imć Polski tak za siebie, jak następców swoich i wszystkie Stany

Królestwa Polskiego, i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, ustępują […] kraje następujące, to jest: resztę Inﬂant Polskich, jako też część Województwa Połockiego, z tamtej strony Dźwiny leżącego, także Województwo Witebskie, tak iż rzeka Dźwina będzie granicą naturalną między dwoma Państwami, aż po samą granicę właściwą, która oddziela

Województwo Witebskie od Połockiego […].”

Artykuł II. „Król Imć Polski tak swoim, jako następców swoich imieniem, i Stany Królestwa

Polskiego i W. X. Litewskiego ustępują […] […]: Pomerellią, miasto Gdańsk z jego territorium wyjąwszy, jako też Powiaty Wielko-Polski z tamtej strony Noteci, idąc wzdłuż tej rzeki od granicy Nowej Marchii, aż do Wisły blisko Wordon i Salicz, tak ażeby Noteć była granicą […].”

Źródło: Volumina Legum, t. 8, Petersburg 1860, s. 16, 24–25, 33.

Najjaśniejszej Imperatorowy całej Rosji, Jej Dziedzicom, i Następcom obojej płci

Królowi Imci Pruskiemu, Jego Dziedzicom i Następcom obojej płci

Jej Cesarskiej Mci Królowy Apostolskiej Węgierskiej i Czeskiej, i jej Następcom i Dziedzicom o

Ćwiczenie 3 醙 Ćwiczenie 4 輸

Zaznacz, które z podanych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.

Jan Matejko wiernie zilustrował scenę, która rozegrała się w trzecim dniu trwania sejmu rozbiorowego. W trakcie trwania sejmu rozbiorowego rosyjskim ambasadorem w Rzeczypospolitej był Mikołaj Repnin. Atmosfera na sali jest mroczna. Rozrzucone dokumenty i przewrócone krzesło mogą symbolizować porażkę, upadek Rzeczypospolitej. Przedstawione w otoczeniu rosyjskiego ambasadora kobiety, Izabela Czartoryska i Izabela Lubomirska, były jednymi z wielu zaangażowanych politycznie arystokratek. Adam Poniński, Stanisław Szczęsny Potocki i Franciszek Ksawery Branicki uczestniczyli w scenie przedstawionej na obrazie. Przedstawiony jako bierny obserwator, Stanisław August Poniatowski w rzeczywistości zdecydowanie poparł działania protestujących na Zamku Królewskim. Obserwujący scenę rosyjski ambasador, wiszący portret carycy Katarzyny II oraz obecność żołnierzy rosyjskich sugerują, że oprócz szkodliwej działalności części szlachty powodem utraty niepodległości w oczach artysty było też uzależnienie polskiej polityki od wpływów rosyjskich. Ćwiczenie 5 醙

Uzupełnij tabelę przedstawiającą najważniejsze reformy sejmu rozbiorowego.

Gospodarcze, Gospodarcze, Zwiększenie i ujednolicenie podatku podymnego oraz czopowego., Ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej (1773)., Ograniczenie uprawnień króla, który dotąd mógł rozdawać królewszczyzny., Utworzenie stale funkcjonującego organu wykonawczego, odpowiednika dzisiejszego rządu. Król był zobowiązany do obsadzania kluczowych urzędów w porozumieniu z Radą., Wojskowe, Społeczne, Zmniejszenie wpływów do budżetu państwa., Wprowadzono obowiązek szkolny dla dzieci.

Rodzaj Reforma Konsekwencje

Gospodarcze Ograniczenie uprawnień króla, który dotąd mógł rozdawać królewszczyzny.

Zwiększenie i ujednolicenie podatku podymnego oraz czopowego.

Gospodarcze

Ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej (1773).

Utworzenie stale funkcjonującego organu wykonawczego, odpowiednika dzisiejszego rządu. Król był zobowiązany do obsadzania kluczowych urzędów w porozumieniu z Radą. Ćwiczenie 6 醙 Przyporządkuj wymienione reformy do odpowiedniej kategorii.

Wojskowe

Stworzenie nowoczesnych programów nauczania oraz nowatorskich podręczników.

Powołanie Rady Nieustającej Gospodarcze (1775).

Uchwalenie 30-tysięcznej armii.

Uregulowanie stosunków handlowych z Rosją i Austrią. Oświatowe Królewszczyzny przekazywane w dzierżawę tym, którzy zaoferują w zamian większy czynsz.

Ustrojowe Przywrócenie i uzupełnienie praw kardynalnych.

Utworzenie Komisji Edukacji Narodowej (1773).

Układy handlowe z zaborcami.

Przywrócenie cła generalnego, wprowadzenie podatku od tytoniu i tabaki Ćwiczenie 7 醙

Zapoznaj się z fragmentem tekstu źródłowego i wskaż poprawne dokończenia zdań.

Ustanowienie Komisji, nad edukacją młodzi “ narodowej szlacheckiej dozór mającej 24 X 1773

Ponieważ Ojciec Św. przez wydaną do wszystkich państw chrześcijańskich bullę, niebawnie w państwach Rzczpltej publikowaną być mającą, skasował instutum [instytucję] zakonu XX. Jezuitów, którzy w kraju większą część funduszów, na edukacją młodzi destynowanych, i większą część edukacji, […] utrzymywali, więc ażeby z tych okoliczności Rzczplta, tak co do edukacji młodzi krajowej, jako też co do dóbr i majątków nie ponosiła uszczerbku, takowe czyniemy rozporządzenie: Ustanawiamy Komisyją, w Warszawie odprawować się mającą […].

Źródło: Ustanowienie Komisji, nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej dozór mającej 24 X 1773, [w:] Stanisław Bogusław Lenard, Melania Sobańska-Bondaruk, Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, Warszawa 1997, s. 419.

Komisja Edukacji Narodowej została utworzona…

 po rozwiązaniu Towarzystwa Jezusowego przez papieża Klemensa XIV.

 tuż przed likwidacją zakonu jezuitów.

 przed ratyﬁkacją traktatów rozbiorowych przez Rzeczpospolitą.

 na mocy postanowień traktatów rozbiorowych.

Działalność Komisji Edukacji Narodowej była ﬁnansowana…

ze specjalnego funduszu ufundowanego przez papieża Klemensa XIV po rozwiązaniu  przez niego zakonu jezuitów.  dzięki dochodom z wprowadzonego podatku od handlu skórami.

z majątku jezuitów skonﬁskowanego po rozwiązaniu zakonu przez papieża Klemensa  XIV. Ćwiczenie 8 醙 Rozstrzygnij, które fragmenty źródeł pochodzą z konstytucji sejmowych uchwalonych w czasie sejmu rozbiorowego.

Fragment Prawda Fałsz Ponieważ rada przy boku Naszym dawniej w Rzczpltej miała miejsce, jako mamy tego dowody w dawniejszych konstytucjach, które o niej wspominają, więc ustanawiamy Radę Narodową przy boku   Naszym, z trzech stanów złożoną: tj. „Nas króla, senatu i stanu rycerskiego […]. On [król] podpisywać będzie ekspedycje wszystkie ułożone na Radzie, nie mogąc ich odmówić, jeżeli większość głosów tak decydowała.” „[…] władzę najwyższego wykonywania praw królowi w radzie oddajemy, która to rada strażą praw zwać się   będzie. Władza wykonawcza do pilnowania praw i onych pełnienia ściśle jest obowiązaną […].” „[…] odtąd na potomne czasy nic nowego (nihil novi) stanowionym być nie ma przez nas i naszych   następców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich […].” Fragment Prawda Fałsz „[…] J. Kr. Mość odstępuje szafunku wszelkich królewszczyzn i starostw z tym warunkiem, że   teraźniejsi uprzywilejowani obojej płci zachowani będą do śmierci przy używaniu tych dóbr […].” Ćwiczenie 9 難

Przeanalizuj fragment listu napisanego przez Stanisława Augusta Poniatowskiego do przyjaciółki, pani Geoﬀrin.

Stanisław August Poniatowski do Marie-Thérèse “ Geoffrin, Warszawa, 5 VI 1773 r.

Panowie Sułkowscy, jak również Ci, którzy ich wspierają, utrzymują, że król Polski miał dotąd za dużo władzy i aby uczynić Polskę szczęśliwą, należy wprowadzić nową formę rządu, w której król będzie całkowicie niczym. Przede wszystkim chodzi o ustanowienie stałej rady składającej się z około trzydziestu osób, która w miejsce króla będzie dysponowała łaskami i będzie miała pełnię władzy we wszystkich sprawach między sejmami, które to sejmy, zostaną tymczasem podporządkowane nieszczęsnemu liberum veto, w trzech podstawowych materiach: ﬁnansów, powołania armii oraz zatwierdzania traktatów. […]

W Polsce znajduje się 100 000 obcokrajowców, którzy maltretują z okrucieństwem cały ten kraj […]. Trzech ministrów rozdysponowało wiele pieniędzy w czasie tego sejmu. Obcokrajowcy widzieli więc, że są w kraju ludzie prawi i odważni, ponieważ niemal połowa [posłów] tego sejmu oparła się im i ich sile. Jednak niestety! Na co się to wszystko przysłuży, jeśli nie ma ani pieniędzy, ani wojska! […]

Dziś, kiedy trzy dwory otrzymały wszystko, czego chciały, oddziały [wojskowe] nadal żyją na koszt Polski. Minister rosyjski złożył nam obietnice, że wszystko to się skończy; ze swojej strony, Austriak dał nam nadzieje; Prusak nie zaoferował dotąd nawet tego.

Źródło: Stanisław August Poniatowski do Marie-Thérèse Geoffrin, Warszawa, 5 VI 1773 r., [w:] Correspondance inédite du roi Stanislas-Auguste Poniatowski et de Mme Geoffrin (1764-1777), précédée d’une étude sur Stanislas-Auguste et Mme Geoffrin et accompagnée des notes, red. Charles de Mouÿ, tłum. Dorota Wiśniewska, Paryż 1875, s. 444–450. Wskaż, które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe.

 Stanisław August Poniatowski była przeciwnikiem liberum veto.

 Głównymi słabościami Rzeczypospolitej według króla był brak funduszy oraz armii.

Nadawca chciał, aby pani Geoﬀrin, a za jej pośrednictwem inne osoby we Francji,  poznała jego punkt widzenia na sprawy polskie.

 Powołanie Rady Nieustającej wiązało się z ograniczeniem władzy króla.

 Wszystkie wymienione stwierdzenia są prawdziwe.

 Wszystkie wymienione stwierdzenia są fałszywe.

Aby doprowadzić do ratyﬁkacji traktatów rozbiorowych przez sejm, zaborcy  opłacali część szlachty oraz wywierali presję na Polakach przy pomocy wojska.

Ćwiczenie 10 難

Wskaż te reformy sejmu rozbiorowego, które bezpośrednio ograniczały kompetencje króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Co na to wskazuje?

Reformy ograniczające kompetencje króla.

Co na to wskazuje? Dla nauczyciela

Autor: Izabela Strączek

Przedmiot: historia

Temat: Klęska i szansa? Decyzje sejmu rozbiorowego

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa: zakres rozszerzony

XXVI. Rzeczpospolita w XVIII w. (od czasów saskich do Konstytucji 3 maja)

Uczeń:

4) charakteryzuje położenie międzynarodowe i sytuację wewnętrzną Rzeczypospolitej po I rozbiorze.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, kompetencje cyfrowe, kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

rekonstruuje okoliczności zwołania sejmu rozbiorowego i jego przebieg; ocenia, czy sejm rozbiorowy zasługuje na potępienie, czy na uznanie; wyjaśnia, dlaczego poseł Rejtan na obrazie Jana Matejki leży w drzwiach i ma rozdartą koszulę; charakteryzuje XVIII‐wieczny prototyp rządu RP.

Strategie nauczania:

konstruktywizm, rozmowa nauczająca z wykorzystaniem prezentacji.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja, elementy dramy.

Formy zajęć:

praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach, praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki, zasoby multimedialne zawarte w e‐podręczniku, tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Faza wstępna

Nauczyciel przedstawia cel zajęć: Dowiecie się, jak przebiegały obrady sejmu rozbiorowego w 1773 r.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie czytają fragment e‐podręcznika opisujący przebieg ratyﬁkowania traktatu rozbiorowego. Wykonują ćwiczenia od 1 do 4. Nauczyciel udziela im informacji zwrotnej.

2. Następnie nauczyciel zapowiada, że uczniowie wysłuchają piosenki, która prezentuje sejm rozbiorowy z zupełnie innej perspektywy – Rejtan, czyli raport ambasadora Jacka Kaczmarskiego. Prosi, aby uczniowie określili tę perspektywę, a równocześnie wskazali trzy elementy, które łączą interpretację Jacka Kaczmarskiego z interpretacją Jana Matejki. Uczniowie przedstawiają na forum klasy swoje propozycje. W odpowiedziach powinny się pojawić takie hasła jak: to samo wydarzenie, postać Rejtana, wrażenie chaosu panującego w Polsce.

3. W kolejnym kroku nauczyciel prosi klasę, aby podzieliła się na pary lub trójki. Informuje uczniów, że będą pracować metodą dramy i wyjaśnia jej zasady. a) Nauczyciel przedstawia temat dramy: Wyobraźcie sobie, jak różni ludzie mogli w tamtym czasie zareagować na decyzję sejmu rozbiorowego. b) Opisuje technikę dramy: wyjaśnia, że uczniowie wcielą się w różnych uczestników sejmu lub jego obserwatorów. Punktem wyjścia mogą być postaci przedstawione na obrazie Matejki, ale dodatkowo należy uwzględnić opinie przedstawicieli innych państw, np. Francji, Anglii, Prus, Austrii, ewentualnie Turcji i Stanów Zjednoczonych. c) Nauczyciel przekazuje instrukcje dotyczące sposobu wykonania zadań: członkowie każdej pary lub trójki przygotowują krótki komentarz (trzy, cztery zdania) swojej postaci, np. w formie listu do wpływowego krewnego. Określa, ile czasu mają uczniowie na przygotowanie. Podczas przygotowania grupy mogą korzystać z internetu oraz innych dostępnych źródeł. Nauczyciel podkreśla, że uczniowie mogą uwzględnić swoją wiedzę dotyczącą wcześniejszych wydarzeń lub przedstawić swoje przypuszczenia na temat przyszłych wydarzeń. d) Następnie uczniowie odczytują na forum klasy przygotowane komentarze, a pozostałe osoby w tym czasie wynotowują te osoby, z których zdaniem zgadzałaby się ich postać. e) Na koniec nauczyciel prosi, aby przy tablicy stanęli sympatycy Prus lub Austrii; Tadeusza Rejtana oraz Stanisława Augusta Poniatowskiego (można też zaproponować inny układ). Reszta uczniów ustawia się zgodnie z preferencjami swoich postaci. W ten sposób uczniowie mają możliwość przeanalizowania, która z opcji mogła liczyć na najszersze poparcie. f) Po zakończeniu prezentacji uczniowie dzielą się wrażeniami, dyskutują, oceniają kolegów. Nauczyciel również podsumowuje występy uczniów.

4. Następnie nauczyciel zapowiada, że uczniowie obejrzą prezentację poświęconą Radzie Nieustającej. Prosi, aby wykonali ćwiczenie 5, a w trakcie oglądania prezentacji przyporządkowali każdy z obszarów reform do kompetencji odpowiedniego departamentu.

Faza podsumowująca

1. Na zakończenie lekcji nauczyciel prosi uczniów, aby ocenili, czy reformy podjęte przez sejm rozbiorowy miały szansę na powodzenie. Uczniowie przedstawiają swoje argumenty, które wybrana osoba zapisuje na tablicy.

2. Nauczyciel podsumowuje lekcję i udziela uczniom informacji zwrotnej.

Praca domowa:

Obejrzyj prezentację, wykonaj ćwiczenie 6, a następnie przedstaw argumenty za tezą lub przeciw tezie, że Radę Nieustającą można uznać za prototyp współczesnego rządu.

Materiały pomocnicze:

Jacek Kaczmarski, Rejtan, czyli raport ambasadora (piosenka z albumu Muzeum).

Jan Matejko, Rejtan – Upadek Polski, ﬁlm z cyklu Polska Niepodległa – Historia w ożywionych obrazach zrealizowany przez Wytwórnię Filmów Dokumentalnych i Fabularnych (edukacja.wfdif.pl). Materiał audio: Sejm rozbiorowy i i powołanie Komisji Edukacji Narodowej – komentarz historyka prof. Jacka Staszewskiego (Polskie Radio, 27.03.2003), https://www.polskieradio.pl.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Animacja może być wykorzystana przez chętnych uczniów do samodzielnego przygotowania prezentacji na temat tego, dlaczego powołanie Rady Nieustającej było znaczącą zmianą w ustroju Rzeczypospolitej.

Nauczyciel może poprosić uczniów o obejrzenie prezentacji multimedialnej przed zajęciami. W fazie wstępnej lekcji powinien wtedy poprosić uczniów, aby krótko wymienili przyczyny I rozbioru Polski i podali według nich najważniejszą.