Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Klimontów Na Lata 2013-2016

Program Opieki Nad Zabytkami Gminy Klimontów

na lata 2013-2016

Opracował: Tomasz Giecewicz

Współpraca: Maciek K. Cicho ń

Konsultacje: Adam Przybylski

Ewa Choina Stanisław Sas Tarnawski

Klimontów 2012

1. Wst ęp...... 4

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami.. 5

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce...... 7

4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego...... 10

4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami...... 10

4.1.1. Uwarunkowania wynikaj ące z Krajowego Programu Opieki Nad Zabytkami...... 10

4.1.2. Uwarunkowania wynikaj ące z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013...... 12

4.2. Relacje gminnego programu nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu...... 13

4.2.1. Uwarunkowania wynikaj ące z Programu Opieki nad Zabytkami w województwie świ ętokrzyskim ...... 13

4.2.2. Zało żenia wynikaj ące ze Strategii Rozwoju Województwa Świ ętokrzyskiego do roku 2020...... 15

4.2.3. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa ...... 16

Świ ętokrzyskiego...... 16

4.2.4. Zało żenia wynikaj ące ze Strategii Rozwoju Turystyki w Województwie Świ ętokrzyskim na lata 2006 - 2014 ...... 16

4.2.5. Zało żenia wynikaj ące ze Strategii Rozwoju Powiatu Sandomierskiego. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Sandomierskiego na lata 2007 – 2013...... 17

4.2.6. Lokalna Strategia Rozwoju ...... 17

5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 18

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) ...... 18

5.1.1. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Klimontów...... 18

5.1.2. Strategia Rozwoju Turystyki Gminy Klimontów 2007-2015 ...... 19

5.1.3. Strategia Rozwoju Gminy Klimontów na lata 2008 – 2015 ...... 21

5.1.4. Lokalny Program Rewitalizacji Klimontowa na lata 2008-2013...... 22

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy...... 24

5.2.1. Zarys historii obszaru gminy ...... 24

5.2.2. Materialne elementy krajobrazu kulturowego ...... 51

5.2.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków ...... 57

5.2.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków ...... 60

5.2.5. Zabytki o najwy ższym znaczeniu dla gminy ...... 60

5.2.6. Zabytki ruchome ...... 62

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagro żeń ..... 64

7. Zało żenia programowe, priorytety i kierunki działa ń Programu opieki nad zabytkami...... 67

8. Przykładowe źródła finansowania programu opieki nad zabytkami...... 71

Bibliografia ...... 73

Aneksy ...... 75

1. Wst ęp

Gmina Klimontów poło żona jest w zachodniej cz ęś ci powiatu sandomierskiego. Obszar gminy oprócz malowniczego poło żenia i wielu atrakcji przyrodniczych jest tak że terenem o bogatych zasobach kulturowych, bior ących swe źródła w tysi ącleciach tradycji osadniczej tych ziem. Dlatego szczególnie wa żna jest ochrona dziedzictwa kulturowego ł ącz ącego w sobie dorobek minionych pokole ń i nasz ą współczesn ą działalno ść , nierozerwalnie zwi ązan ą z otoczeniem, w którym żyjemy, okre śla nasz ą to żsamo ść i stanowi świadectwo naszego istnienia dla przyszłych pokole ń. Według art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DzU z 2003 r., nr 162, poz. 1568 z pó źn. zm.), ochrona zabytków nale ży do samorz ądu terytorialnego. Artykuł 4 tej ustawy okre śla działania, które winny podejmowa ć organy administracji publicznej w celu ochrony zabytków. Działania te maj ą na celu: − zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo żliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; − zapobieganie zagro żeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków; − udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków; − przeciwdziałanie kradzie ży, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę; − kontrol ę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; − uwzgl ędnianie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Program Opieki nad Zabytkami oparty na podstawach prawnych, uwzgl ędnia strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, jest zgodny z dokumentami wystawionymi na płaszczy źnie kraju, województwa i powiatu oraz uwzgl ędnia wewn ętrzne, gminne uwarunkowania ochrony zabytków. Program zawiera równie ż analiz ę krajobrazu kulturowego gminy, charakterystyk ę substancji zabytkowej oraz proponuje kierunki działa ń w celu ochrony i promocji zabytków z uwzgl ędnieniem źródeł ich finansowania.

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Podstaw ę prawn ą opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami dla Gminy Klimontów stanowi ą: 1. Art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DzU nr 163 poz. 1568). Ust. 1 tego artykułu brzmi: Zarz ąd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporz ądza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Programy, o których mowa w ust. 1, maj ą na celu, w szczególno ści: a) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; b) uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; c) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; d) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; e) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; f) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków; g) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami. 2. Gminna ewidencja zabytków sporz ądzona na zlecenie gminy Klimontów przez O środek Badania Krajobrazu Kulturowego.

3. Umowa pomi ędzy gmin ą Klimontów a O środkiem Badania Krajobrazu Kulturowego - Tomasz Giecewicz na wykonanie gminnego programu opieki nad zabytkami i gminnej ewidencji zabytków.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce

Ochron ę dziedzictwa kulturowego oraz opiek ę nad zabytkami w Polsce reguluj ą: 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej , która nakłada na pa ństwo i obywateli obowi ązek ochrony zabytków. Zostało to zawarte w: − art. 5 Konstytucji RP, okre ślaj ącym dziedzictwo narodowe jako warto ść strze żon ą przez pa ństwo polskie; − art. 6 ust. 1 Konstytucji RP mówi ącym, i ż: Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dost ępu do dóbr kultury, b ędącej źródłem to żsamo ści narodu polskiego, jego trwania i rozwoju; − art. 85 Konstytucji RP stanowi ącym, że: Ka żdy jest obowi ązany do dbało ści o stan środowiska i ponosi odpowiedzialno ść za spowodowane przez siebie jego pogorszenie.

2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DzU nr 162, poz. 1568 z póz. zm.), b ędąca podstawowym aktem prawnym, kompleksowo reguluj ącym ochronę zabytków i opiek ę nad zabytkami. Ustawodawca rozdzielił obowi ązki ochrony i opieki nad zabytkami na organy administracji publicznej, wła ścicieli lub posiadaczy zabytku (art. 4). Działania organów administracji publicznej powinny mie ć na celu: zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo żliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, uwzgl ędnianie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska, udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzie ży, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę, kontrol ę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, zapobieganie zagro żeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla wartości zabytków. Poza tym na organach administracji publicznej spoczywa obowi ązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków nieruchomych z terenu gminy

w formie kart adresowych (art. 22), która stanowi podstaw ę do opracowania programu opieki nad zabytkami (art. 21). Ustawa równie ż szczegółowo wymienia zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne podlegaj ące ochronie bez wzgl ędu na sta ń zachowania (art. 6.1) oraz zaleca ochron ę nazw geograficznych, historycznych czy te ż tradycyjnych nazw jednostek osadniczych lub placów, ulic, obiektów budowlanych (art.6. 2). Okre ślone jednocze śnie zostały formy ochrony zabytków (art. 7), którymi s ą: − wpis do rejestru zabytków; − uznanie za pomnik historii; − utworzenie parku kulturowego, tworzonego uchwał ą rady gminy, po zasi ęgni ęciu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków, celem ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró żniaj ących si ę krajobrazowo terenów i znajduj ących si ę tam zabytków nieruchomych, charakterystycznych dla miejscowej tradycji osadniczej i budowlanej (art. 16.1); − ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego. Ustawodawca tak że zapisał, że problematyk ę ochrony zabytków i opieki nad nimi na płaszczy źnie gminy uwzgl ędnia si ę przy sporz ądzaniu strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Przy sporz ądzaniu wy żej wymienionych dokumentów uwzgl ędni ć nale ży krajowy program ochrony i opieki nad zabytkami, oraz okre śli ć działania w celu zapobiegania kradzie żom oraz ochrony zabytków w czasie realizacji inwestycji i przywracania im jak najlepszego stanu. Natomiast dodatkowo w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, podlegaj ącym uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, nale ży uwzgl ędni ć ochron ę zabytków wpisanych do rejestru wraz z otoczeniem, zabytków wpisanych do ewidencji zabytków, parków kulturowych oraz ustalenia programu opieki nad zabytkami. Ustala si ę równie ż, w zale żno ści

od potrzeb strefy ochrony konserwatorskiej dla ochrony znajduj ących si ę w jej granicach zabytków (art. 18, 19, 20). Ustawa okre śla, że organami ochrony zabytków s ą: − minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w którego imieniu zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; − wojewoda, w imieniu którego działa wojewódzki konserwator zabytków. 3. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (DzU z 2001 r. nr 142 poz. 1591 z pó źn. zm.), która w art. 7 ust. 1, pkt 9 stwierdza, i ż zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty nale ży do zada ń własnych gminy. W szczególno ści zadania własne obejmuj ą sprawy kultury, w tym bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 4. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU nr 80, poz. 717, z pó źn. zm.); 5. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jednolity DzU z 2010 r. nr 243, poz. 1623 z pó źn. zm.); 6. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity DzU z 2008 r. nr 25, poz. 150); 7. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (DzU z 2009 r. nr 151, poz. 1220 z pó źn. zm.); 8. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (tekst jednolity DzU z 2010 r. nr 102, poz. 651 z pózn. zm.); 9. Ustawa z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej (tekst jednolity DzU z 2001 nr 13, poz. 123); 10 . Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalno ści po żytku publicznego i wolontariacie (tekst jednolity DzU z 2010 r. nr 234, poz. 1536 z pózn. zm.).

4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4.1.1. Uwarunkowania wynikaj ące z Krajowego Programu Opieki Nad Zabytkami Obecny Krajowy Program Opieki Nad Zabytkami znajduje si ę na etapie tworzenia, jego podstawowym zadaniem jest wyznaczanie niezb ędnych działa ń w celu ochrony i opieki nad zabytkami. W tym celu wytyczono siedem podstawowych zasad konserwatorskich. Zasadami tymi s ą: 1. Zasada primum non nocere (po pierwsze nie szkodzi ć), 2. Zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego warto ści (materialnych i niematerialnych), 3. Zasada minimalnej niezb ędnej ingerencji (powstrzymywania si ę od działa ń niekoniecznych), 4. Zasada, zgodnie z któr ą usuwa ć nale ży to (i tylko to), co na oryginał działa niszcz ąco. 5. Zasada czytelno ści i odró żnialno ści ingerencji, 6. Zasada odwracalno ści metod i materiałów, 7. Zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz ą wiedz ą i na najwy ższym poziomie. W programie wyznaczono równie ż kierunki kompleksowych działa ń i podzielono je na kilka grup. W zakresie uwarunkowa ń ochrony i opieki nad zabytkami działania powinny skupia ć si ę mi ędzy innymi na pełnej ocenie stanu krajowego zasobu zabytków nieruchomych, ruchomych, dziedzictwa archeologicznego, pomników historii i obiektów wpisanych na list ę światowego dziedzictwa ł ącznie z ocen ą kategorii i stopnia zagro żeń, a tak że na udoskonalaniu warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych ochrony dziedzictwa kulturowego

z jednoczesnym podnoszeniem efektywno ści tych działa ń. Ochron ą nale ży objąć przynajmniej najcenniejsze zabytki techniki. W zakresie działa ń o charakterze systemowym przedstawiono cele ukierunkowane mi ędzy innymi na zgodn ą z tendencjami europejskimi i światowymi, kompleksow ą ochron ę dziedzictwa kulturowego obejmuj ącego dobra natury i kultury, a tak że na wypracowanie warunków, metod i strategii skutecznej i szeroko zakrojonej ochrony dziedzictwa kulturowego. W zakresie systemu finansowego postuluje si ę stworzenie stabilnego i przejrzystego systemu finansowania zasilanego środkami pochodz ącymi nie tylko z bud żetu, lecz tak że z odpisów podatkowych, podatków płaconych przez użytkowników obiektów zabytkowych, w tym z usług turystycznych, z kar za niszczenie i nieprawidłowe u żytkowanie zabytków i z innych źródeł. W zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod działania przewiduje si ę tworzenie systemów aktualizowanych baz danych o stanie zabytków w Polsce, monitorowanie wszelakich prac przy wszystkich grupach obiektów zabytkowych, gromadzenie informacji o stanie ich zachowania i wreszcie wypracowanie standardów zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych. W dziedzinie kształcenia i edukacji wyznaczono działania zmierzaj ące do doskonalenia systemu kształcenia, weryfikacji nabytych uprawnie ń drog ą pozaakademick ą przez stworzenie systemu akredytacji i uznawalno ści wykształcenia. Działania powinny by ć równie ż skierowane na poszanowanie przez społecze ństwo warto ści dziedzictwa kulturowego, propagowanie potrzeby jego ochrony i zachowania, na upowszechnianie wiedzy w śród wła ścicieli zabytków o zasadach konserwatorskich oraz tworzeniu ku temu mechanizmów ekonomicznych. W zakresie współpracy mi ędzynarodowej działania powinny zosta ć oparte na poj ęciu wspólnego, europejskiego dziedzictwa kulturowego, wzmocnieniu roli Polski w europejskich i światowych środowiskach działaj ących na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego oraz na ochronie polskiego dziedzictwa za granic ą.

4.1.2. Uwarunkowania wynikaj ące z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013 Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020. Są to dokumenty ustanawiaj ące zadania dla mecenatu pa ństwa w dziedzinie kultury z uwzgl ędnieniem zmian cywilizacyjnych, integracji europejskiej i gospodarki rynkowej. Jednym ze strategicznych obszarów kultury jest ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków. Szczegółowo zostało to omówione w Narodowym Programie Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego” na lata 2004 - 2013. W dokumencie tym zapisano, że dziedzictwo kulturowe stanowi z jednej strony przedmiot ochrony, a z drugiej staje si ę czynnikiem, potencjałem rozwoju, dlatego na ten problem nale ży patrze ć z perspektywy zmieniaj ącego si ę świata, co z kolei powinno skutkowa ć zmian ą pasywnej filozofii ochrony zabytków na aktywn ą. Konieczno ść tej zmiany spowodowana jest przede wszystkim post ępuj ącym kryzysem kultury historycznej oraz konserwatywnym dostrzeganiem zabytków w oderwaniu od otoczenia i realiów życia. Dlatego przemy ślana i nowoczesna, a tym samym skuteczna ochrona dziedzictwa kulturowego, rozszerzona o niematerialne dobra kultury, akcentuj ąca to żsamo ść narodow ą bez popadania w niebezpieczny nacjonalizm powinna opiera ć si ę na m ądrym i rozsądnym zarz ądzaniu i by ć kompromisem mi ędzy konieczno ści ą zachowania zabytków a nieodzownymi zmianami cywilizacyjnymi, przy zachowaniu obiektywnego systemu klasyfikacji zabytków wykluczaj ącym kryteria ideologiczne i polityczne. Wszystkie te działania, winny by ć powi ązane z polityk ą przestrzenną, z edukacj ą, z budowaniem świadomo ści społecznej, z mecenatem pa ństwa oraz z ustrojem pa ństwa. Poza tym uznano, że niezb ędne s ą działania zmierzające do utworzenia nowoczesnego modelu ochrony opartego nie tylko na zasadzie rozporz ądze ń, ale równie ż na podstawach prawno-finansowych, gwarantujących rzeczywist ą ochron ę zabytków. Wszystko to powinno odbywa ć si ę pod nadzorem odpowiednio przygotowanej merytorycznie, apolitycznej, godziwie wynagradzanej oraz skutecznej w działaniu słu żby konserwatorskiej. Uznano

wreszcie, że turystyka, jako czynnik rozwoju ekonomicznego, może w znacznym stopniu przyczyni ć si ę do rozwoju o środków jak i do ochrony dziedzictwa kulturowego, nie mo żna jednak nie dostrzega ć zagro żenia w dobie globalizacji dla autentyczno ści zasobów kultury i dlatego wła śnie warto ści i tradycje regionalne, stanowi ące warto ść sam ą w sobie zyskuj ą na znaczeniu.

Celem strategicznym Narodowego Programu Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego” jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych.

Celami cz ąstkowymi programu s ą: a) Poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków. b) Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. c) Zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczo ści poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych. d) Promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granic ą, w szczególno ści za pomoc ą narz ędzi społecze ństwa informacyjnego. e) Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomo ści społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. f) Tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej; g) Zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem za granic ę.

4.2. Relacje gminnego programu nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu. 4.2.1. Uwarunkowania wynikaj ące z Programu Opieki nad Zabytkami w województwie świ ętokrzyskim Obecnie Program Opieki Nad Zabytkami dla województwa znajduje si ę w fazie tworzenia. Poprzedni dokument obowi ązuj ący w latach 2007 – 2011 kładł nacisk na rewaloryzacj ę i ochron ę zasobów kulturowych. Celem dokumentu

było tak że zwrócenie uwagi na problem lepszego spo żytkowania wspomnianych zasobów naszego województwa, oraz zmian ę świadomo ści jego mieszka ńców a w szczególno ści tych bezpo średnio zwi ązanych z zabytkami. W programie zostały wyznaczone cele strategiczne oraz metody realizacji tych celów. Cel strategiczny I: Wie ś i miasteczko (Układy urbanistyczne i ruralistyczne). Realizacj ę tego celu stanowi ć b ędzie zespół kompleksowych działa ń łącz ących procesy rewitalizacji zabytkowych układów (modernizacja infrastruktury, remonty i konserwacja obiektów) oraz wprowadzanie zmian funkcjonalnych wynikaj ących ze zmieniaj ących si ę potrzeb i pobudzaj ących harmonijny rozwój jednostek osiedle ńczych. Cel strategiczny II : Krajobraz kulturowy w powi ązaniu z układami urbanistycznymi. Podejmowane działania dotyczy ć maj ą sytuacji gdzie widoczne jest powi ązanie krajobrazu kulturowego z układami urbanistycznymi oraz by ć skoncentrowane na tworzeniu planów zagospodarowania przestrzennego, tworzeniu nowych parków kulturowych, na dekompozycji urbanistycznej, czyli odtwarzaniu w sylwetkach jednostek osiedle ńczych dominat architektonicznych oraz osi widokowych, odsłanianiu widoku na obiekty zabytkowe, porz ądkowaniu przestrzeni z nadmiernie agresywnych reklam oraz iluminacji zabytków. Cel strategiczny III : Dziedzictwo żywe (dokumentowanie, edukacja, popularyzacja). Realizacja tego celu ma polega ć mi ędzy innymi na: − rozpoznaniu walorów dziedzictwa kulturowego poprzez wprowadzanie programów badawczych i ekspedycyjnych; − wzmacnianiu edukacji na wszystkich poziomach nauczania pod k ątem dziedzictwa kulturowego oraz kształceniu kadr do zarz ądzania zasobami dziedzictwa; − wzmacnianiu oddziaływania słu żb i instytucji zajmuj ących si ę ochron ą zabytków; − podnoszeniu rangi miejsc i o środków kultury z terenu województwa, upowszechnianie osi ągni ęć jednostek kultury poprzez współprac ę na terenie kraju i poza jego granicami;

− wspieraniu lokalnej działalno ści kulturowej; − współpracy z lokalnymi mediami pod k ątem edukowania społecze ństwa, co do problematyki ochrony zabytków oraz popularyzacji dziedzictwa kulturowego.

4.2.2. Zało żenia wynikaj ące ze Strategii Rozwoju Województwa Świ ętokrzyskiego do roku 2020 Wspomniany dokument porusza wiele kwestii, mi ędzy innymi tych zwi ązanych z dziedzictwem regionu. W dokumencie uznano, i ż wspomniane dziedzictwo winno by ć jednym z elementów współpracy mi ędzynarodowej. Z po śród celów, jakie ów dokument wyznaczył było tak że racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczych oraz dóbr kultury. Dla wła ściwej realizacji tego zało żenia wyznaczono priorytety, w których szczegółowo omówiono kierunki podejmowanych działa ń. W zakresie tworzenia warunków rozwoju turystyki, sportu i rekreacji za konieczne uznano działania zmierzaj ące do rozwoju infrastruktury turystycznej, podnoszenia jakości usług turystycznych i promocji turystyki, mi ędzy innymi przez stworzenie zintegrowanego systemu informacji, oznakowanie i udost ępnienie atrakcji turystycznych. Zwrócono jednocze śnie uwag ę na potrzeb ę wspierania procesów powstawania lokalnych i regionalnych produktów turystycznych. W zakresie ochrony i udost ępniania dziedzictwa kulturowego zwrócono uwag ę mi ędzy innymi na konieczno ść zachowania dziedzictwa kulturowego, aktywn ą ochron ę zabytków i zwi ększenie ich roli w rozwoju turystyki i przedsi ębiorczości Za wa żne działanie uznano jednocze śnie rozbudow ę infrastruktury kultury, oraz popraw ę funkcjonowania bibliotek, tworzenie rozwi ąza ń systemowych w celu upowszechniania kultury oraz poprawy dost ępno ści mieszka ńców do oferty kulturalnej i żywego w niej uczestniczenia. Zwrócono wreszcie uwag ę na tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z ochron ą i udost ępnianiem dziedzictwa kulturowego.

4.2.3. Gminny Program Opieki nad Zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świ ętokrzyskiego Wspomniany dokument podkre śla rol ę i znaczenie dziedzictwa kulturowego, oraz zwraca uwag ę na kwesti ę piel ęgnowania to żsamo ści regionalnej, która niew ątpliwie wzbogaca kultur ę kraju i wspólnoty Europejskiej oraz mo że pozytywnie wpływa ć na ograniczanie negatywnych aspektów globalizacji i unifikacji. Uwypuklone zostało tak że promowanie dziedzictwa kulturowego przez turystyk ę oraz konieczno ść kompleksowego przebadania i rozpoznania cało ści dziedzictwa kulturowego województwa świ ętokrzyskiego, ł ącznie z badaniami archeologicznymi.

4.2.4. Zało żenia wynikaj ące ze Strategii Rozwoju Turystyki w Województwie Świ ętokrzyskim na lata 2006 - 2014 Dokument traktuje o walorach turystycznych województwa. Zapisano w nim, i ż obiekty zabytkowe, muzea i inne ciekawe miejsca sprawiaj ą, że obszar województwa staje si ę bardziej atrakcyjny. Ponadto odpowiednio wykorzystane zasoby kulturowe znacznie wspomagaj ą walory naturalne, dzi ęki czemu turysta mo że skorzysta ć z tego, co oferuje natura, jak równie ż z walorów antropogenicznych, wzbogacaj ących teren. Przeprowadzona analiza województwa świ ętokrzyskiego pod k ątem turystyki wykazała z jednej strony bogate i zró żnicowane walory naturalne i kulturowe regionu a z drugiej nienale żyte wykorzystanie potencjału małych miejscowo ści, wsi i miasteczek. Dlatego uznano, że nale ży podj ąć działania, aby ten stan zmieni ć i stworzy ć zintegrowan ą ofert ę turystyczn ą województwa świ ętokrzyskiego przy wykorzystaniu potencjału regionu. Wśród najwa żniejszych atrakcji turystycznych województwa wymieniono, zespół klasztorny podominika ński z XVII w. oraz Ko ściół p.w. Św. Józefa z poł. XVII w., mieszcz ące si ę na terenie Klimontowa.

4.2.5. Zało żenia wynikaj ące ze Strategii Rozwoju Powiatu Sandomierskiego. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Sandomierskiego na lata 2007 – 2013 Podstawow ą misj ą strategii rozwoju powiatu sandomierskiego wedle zapisów dokumentu jest stworzenie warunków do dynamicznego, a przy tym stabilnego rozwoju społeczno gospodarczego powiatu. Dokument zwraca uwag ę równie ż na problem podniesienia konkurencyjności wspomnianego obszaru. Celem strategii jest tak że wypromowanie powiatu jako regionu atrakcyjnego turystycznie.

4.2.6. Lokalna Strategia Rozwoju Sandomierskie Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego. Lokalna Grupa Działania Po śród wielu celów lokalnej strategii rozwoju s ą działania na rzecz rozwoju turystyki oraz jednoczesna dbało ść o tradycj ę poprzez wykorzystanie zasobów przyrodniczo krajobrazowych oraz lokalnego dziedzictwa kulturowego Szczegółowe cele w tym zakresie dotycz ą: − promocji walorów turystycznych, historycznych, kulturowych i przyrodniczych; − rozwoju usług turystycznych, sportu i rekreacji oraz poprawy stanu infrastruktury turystycznej; − dbania o wielowiekowe tradycje i propagowanie aktywno ści lokalnej. Dla osi ągni ęcia tych celów za niezb ędne uznano rozwój infrastruktury turystycznej i rekreacyjno-sportowej, rozwój agroturystyki i promocj ę produktu turystycznego i wreszcie ochron ę walorów historycznych, przestrzennych, kulturowych i promowanie lokalnych tradycji.

5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy (analiza dokumentów programowych gminy) 5.1.1. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Klimontów Dokument uchwalony dnia 9 pa ździernika 2002 r prócz wielu zagadnie ń zwi ązanych z zagospodarowaniem terenów gminy podejmuje tak że kwesti ę jej zasobów dziedzictwa kulturowego. Dokument okre śla stan ilo ściowy, nale ży jednak podkre śli ć, i ż podana lista obiektów pochodzi z ostatniego badania terenowego, dzi ś stan ilo ściowy tych obiektów si ę zmniejszył, co wykazała ostatnia weryfikacja terenowa. Dokument zwraca równie ż uwag ę na konieczno ść ochrony dziedzictwa archeologicznego poprzez tworzenie stref ochrony. W celu ochrony dziedzictwa kulturowego proponuje si ę stworzenie: a) strefy ścisłej ochrony konserwatorskiej – obiekty wpisane do rejestru zabytków; b) stref ę archeologicznej ochrony biernej obejmuj ącej obiekty i stanowiska archeologiczne zdefiniowane przez Art. 1.3 ustawy i obj ęte ochron ą prawn ą na podstawie Art. 1.2.4.

Do cennych archeologicznie zasobów kulturowych zaliczono: - kopiec w Nowej Wsi; - zamczysko, domniemane grodzisko w Konarach; - kurhan w Kolonii Konary.

5.1.2. Strategia Rozwoju Turystyki Gminy Klimontów 2007-2015 Dokument podejmuje temat atrakcyjno ści turystycznej gminy dokonuj ąc jednocze śnie analizy głównych jej walorów. Strategia rozwoju turystyki na terenie gminy Klimontów spo śród wielu celów wyznacza jeden podstawowy, mianowicie zrównowa żony rozwój i wła ściwe zagospodarowanie turystyczne oparte na przesłankach ekologicznych. Efektem będzie stworzenie wizerunku gminy, w której dominuje forma turystyki zrównowa żonej w ramach, której rozwijaj ą si ę nast ępuj ące formy: a) agroturystyka; b) ekoturystyka; c) eko – agroturystyka; d) turystyka wiejska. By to osi ągn ąć nale ży turystyk ę w gminie podporz ądkowa ć nast ępuj ący celom: a) ekologicznym; b) społecznym; c) ekonomicznym.

Z po śród strategicznych celów rozwoju produktu turystycznego nale ży wymieni ć:

Cele wiod ące 1. Poprawa konkurencyjno ści oferty turystycznej gminy Klimontów na rynku krajowym i mi ędzynarodowym; 2. Aktywizacja przedsi ębiorczo ści w turystyce ze szczególnym uwzgl ędnieniem agroturystyki i promowaniu atrakcyjnych inicjatyw lokalnych np. Sandomierski Szlak Jabłkowy; 3. Zach ęcanie sektora prywatnego: zagranicznego i krajowego, do inwestowania w rozwój turystyki na terenie gminy; 4. Zwi ększenie liczby turystów odwiedzaj ących gmin ę Klimontów.

Cele wiod ące 1. Tworzenie warunków do uprawiania ró żnych form turystki;

2. Poprawa oznakowania szlaków turystycznych, tras dojazdowych, atrakcji turystycznych oraz obiektów noclegowych; 3. Rozbudowa i zró żnicowanie obiektów turystycznych na terenie gminy z uwzgl ędnieniem bazy noclegowej, miejsc rozrywki oraz punktów gastronomii; 4. Rozszerzenie oferty turystycznej poprzez wyeksponowanie unikalnych w skali kraju i zagranicy walorów dziedzictwa kulturowego i naturalnego; 5. Rozbudowa współpracy z punktami informacji turystycznej z całego kraju; 6. Rozwój systemu promocji i dystrybucji produktu turystycznego; 7. Pełne zagospodarowanie terenu wokół zbiornika wodnego w Szymanowicach; 8. Budowa infrastruktury turystycznej umo żliwiaj ącej rozszerzenie mo żliwo ści uprawiania ró żnego rodzaju turystyki aktywnej (szlaki rowerowe, konne, boiska sportowe).

Dokument szczegółowo traktuje kwesti ę rozwoju produktu turystycznego, podaj ąc zarazem propozycj ę działa ń maj ących na celu jego rozwój. Okre śla tak że jasno rodzaje turystyki, które na terenie gminy maj ą szans ę na rozwój, nalez ą do nich: a) Turystyka religijna oparta o budowle sakralne gminy i ich warto ść kultow ą; b) Turystyka krajoznawcza (kulturowa) oparta o bogactwo dziedzictwa kulturowego terenów gminy; c) Turystyka pobytowa krótkookresowa oparta o rekreacje np.: zwi ązana ze zbiornikiem w Szymanowicach; d) Turystyka aktywna oparta na turystyce pieszej; e) Turystyka młodzie żowa z przewag ą młodzie ży szkolnej przyje żdżaj ącej z wycieczkami szkolnymi, wycieczki te maj ą charakter edukacyjny, zawieraj ą elementy dydaktyczno-naukowe.

W strategii zwrócono tak że uwag ę na kwesti ę promocji gminy i budow ę jej pozytywnego wizerunku. Działania w tej dziedzinie powinny by ć oparte o nast ępuj ące formy: Media – reklama, relacje z wydarze ń itp.;

- kontakty z grupami opiniotwórczymi (Public Relations); - materiały promocyjne: wydawnictwa, filmy, prze źrocza, CD; - podró że studyjne dla dziennikarzy i organizatorów turystyki; - kampanie promocyjne – targi i wystawy; - warsztaty, seminaria, szkolenia; - konferencje prasowe; - Internet.

* Strategia Rozwoju Turystyki Gminy Klimontów 2007-2015

5.1.3. Strategia Rozwoju Gminy Klimontów na lata 2008 – 2015 Dokument oprócz wielu zagadnie ń zwi ązanych z rozwojem terenów gminy porusza równie ż temat warto ści środowiska kulturowego oraz wymienia wydarzenia kulturalne, które maj ą na celu promowanie wspomnianego dziedzictwa. Wśród zada ń zwi ązanych z rozwojem kultury i ochron ą dziedzictwa wymieniono: a) kompleksowe uzbrojenie terenów atrakcyjnych turystycznie i rekreacyjnie (np. nad zbiornikiem wodnym w Szymanowicach); b) unowocze śnienie i poprawa wyposa żenia biblioteki; c) doposa żenie funkcjonuj ących na terenie gminy świetlic wiejskich np. w urz ądzenia sportowe, materiały edukacyjne; d) tworzenie centrów dawnej tradycji i kultury promowanych np. przy okazji Gminnego Świ ęta w sierpniu ka żdego roku, czyli św. Jacka; e) docelowo budowa chodników dla pieszych oraz ście żek rowerowych w ruchliwych i atrakcyjnych turystycznie miejscach Gminy Klimontów;

Za cele strategiczne aktywizacji społecznej uznano: a) wypracowanie systemu wspierania (partycypacji) dost ępu dzieci i młodzie ży; do dóbr kultury poza gmin ą (transport do takich atrakcji jak np. Stare Miasto w Sandomierzu); b) tworzenie mi ędzypokoleniowego zespołu artystycznego;

c) integracja krajowa i mi ędzynarodowa, w szczególno ści nawi ązanie kontaktów partnerskich Gminy Klimontów z podobnymi gminami z innych pa ństw UE i dawnego ZSRR (np. Ukraina); d) kształtowanie przestrzeni publicznej w centrach wsi (małe tereny zielone), mała infrastruktura turystyczna (np. punkty widokowo-wypoczynkowe) przy obiektach historycznych i atrakcyjnych; e) turystycznie, mini place zabaw i otwarte wiejskie tereny rekreacyjne); f) modernizacja i doposa żenie obiektów pełni ących funkcje publiczne o charakterze rekreacyjno-sportowym (zadania priorytetowe: budowa wiejskich wielofunkcyjnych boisk sportowych oraz tworzenie otwartych mini terenów rekreacyjno-sportowych m.in. wraz z placami zabaw)

* Strategia Rozwoju Gminy Klimontów na lata 2008-2015

5.1.4. Lokalny Program Rewitalizacji Klimontowa na lata 2008- 2013 W dokumencie wyznaczono dwie strefy przeznaczone do rewitalizacji:

Strefa A) Historyczno-Publiczna – która obejmuje historyczn ą cz ęść Klimontowa, dwa zabytkowe ko ścioły oraz obiekty u żyteczno ści publicznej, m.in. Urz ąd Gminy, Gimnazjum, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych oraz Stadion „Klimontowianka”. W strefie tej zaplanowano budow ę zespołu boisk wielofunkcyjnych „Orlik 2012”. Główne ulice w tej strefie to: ul. Krakowska, ul. Batalionów Chłopskich, ul. Zysmana, ul. Reymontowska, ul. Jasie ńskiego oraz ul. Ko ścielna i Plac im. Jana Pawła II. W strefie tej dominuj ą funkcje administracyjne, edukacyjne i sportowe.

Strefa B) Centrum-Rynek – która obejmuje obecne centrum społeczne i gospodarcze Klimontowa. W strefie tej zlokalizowane s ą m.in. Gminny Ośrodek Kultury, Szkoła Podstawowa, Biblioteka, Budynek Komunalny, były Internat oraz Rynek i Mały Rynek. Główne ulice w tej strefie to: ul. Sandomierska, ul. Opatowska, ul. Osiecka, ul. G ęsia, ul. Żeromskiego, ul.

Wyspia ńskiego, ul. Szkolna, ul. Nikisiołka, ul. Stra żacka oraz Plac Mickiewicza. W strefie tej dominuj ą funkcje handlowe, usługowe oraz kulturalne.

Na terenie wspomnianych stref planuje si ę: W Strefie A główne zadania inwestycyjne do roku 2013: - Remont ulic: Reymontowska, Jasie ńskiego; - Remont elewacji budynku Urz ędu Gminy i jego doposa żenie; - Remont elewacji budynku dawnej Szkoły Zawodowej; - Remont elewacji budynku komunalnego; - Budowa Zespołu Boisk Wielofunkcyjnych „Orlik 2012”; - Modernizacja i rozbudowa stadionu „Klimontowianka Klimontów”.

W Strefie B główne zadania inwestycyjne do roku 2013: - Remont ulic: G ęsia, Żeromskiego, Sandomierska; - Odbudowa placu Mickiewicza; - Remont i przebudowa Rynku (nawierzchnia, chodniki, oświetlenie); - Remont elewacji budynku Szkoły Podstawowej wraz z dodatkowymi pracami remontowymi; - Remont elewacji budynku Gminnego O środka Kultury i jego doposa żenie; - Remont elewacji budynku Biblioteki i jego doposa żenie.

Dokument okre śla tak że zakres ochrony konserwatorskiej i wyznacza obiekty o kluczowym znaczeniu w rewitalizowanej strefie: - Rynek Główny w Klimontowie; - Szkoła Podstawowa; - Gminny O środek Kultury; - Biblioteka; - Budynek Urz ędu Gminy; - Ko ściół św. Jacka z lat 1617 – 1620; - Podominika ński Zespół Klasztorny z lat 1620 – 1623; - Barokowa Kolegiata z lat 1643- 1650; - Synagoga z 1851 roku;

- Stadion „Klimontowianka Klimontów”; - Gimnazjum; - Zespół Szkół ponad gimnazjalnych; - Zespół Boisk wielofunkcyjnych „Orlik 2012”; - Budynek Dawnej Szkoły Zawodowej; - Budynek Komunalny.

* Lokalny Program Rewitalizacji Klimontowa na lata 2008-2013

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Zarys historii obszaru gminy

Pradzieje Pierwszym okresem, w którym rozpocz ęło si ę panowanie człowieka był paleolit, którego granice zamykały si ę umownie w latach od 500-400 tys. do 10 tys. lat p.n.e. Oczywi ście epoka ta trwała w innych granicach na ró żnych terenach, a jej końcowa data, bardzo płynna, ł ączyła si ę ze zmianami klimatycznymi i wej ściem na aren ę nowych grup ludzkich i nowych epok w nauce. Schyłkowy paleolit, trwaj ący przez ostatnie 2 tysi ące lat ww. epoki, przeszedł w mezolit, okres cieplejszy, w którym dawna megafauna zacz ęła ust ępowa ć swoim mniejszym a cz ęsto innym formom, tym samym wymuszaj ąc zmiany na ówczesnych ludziach. Zmiany rejestrowane na stanowiskach archeologicznych. Mezolityczne społeczno ści, cho ć zacz ęły ust ępowa ć bardziej zaawansowanym grupom neolitycznym ok. 5,400 lat p.n.e., istniały na niektórych terenach jeszcze ok. 4 tys. lat p.n.e., pokazuj ąc jak płynne i umowne są okresy historii naturalnej człowieka. Tak wła śnie było z kresem epoki kamienia, ok. 2,200-2,100 lat p.n.e., który czasem ma w nauce okre ślenie eneolitu. Istniały wtedy obok siebie grupy dysponujące ró żną technologi ą, kamieniem lub miedzi ą, oraz organizacj ą społeczn ą. Teren dzisiejszej gminy Klimontów jest bardzo bogaty w pozostało ści starych ludów. Poza zwykłymi pozostało ściami narz ędzi i ceramiki odnaleziono

wiele pozostało ści po osadach i obozowiskach, oraz cmentarzysk wielu typów. Niektóre stanowiska si ęgaj ą najdalszych czasów, ślady osadnictwa w Rybnicy, Nawodzicach i Zakrzowie si ęgaj ą paleolitu 1. Wiele nosi ślady ci ągło ści osadniczej nast ępuj ących po sobie kultur 2. Dzieje si ę tak z zarówno nieokre ślonymi, lub nierozpoznanymi kulturami jak i znanymi ju ż nauce od dawna. Przykładem mo że tu by ć np. P ęchów, P ęchowiec, Byszów i inne 3. I tak kultura woły ńsko-lubelska ceramiki malowanej wyst ępuje na stanowiskach w okolicach Kolonii Konar, kultura pucharów lejkowatych tam że i w Nowej Wsi, kultura amfor kulistych w Ułanowicach, kultura mierzanowicka w Kolonii Konarach, trzciniecka w Olbierzowicach, których metryka si ęga tak że do wczesnej epoki br ązu, oraz w Nawodzicach. Kultura łu życka wyst ępowała w Szymanowicach Dolnych, Kolonii Konarach i Nowej Wsi, a przeworska Olbierzowicach, Szymanowicach Dolnych. Natomiast pomniejsze znaleziska świadcz ące o przynajmniej bytno ści ludzi znaleziono na obszarach dzisiejszych Adamczowic, Borku Klimontowskiego, Byszowa, Dziewkowa, Kepy Byszewskiej, Klimontowa, Krobielic, Nasławic, P ęchowa, P ęchowca, Przybysławic, Wegrców Szlacheckich, a tak że w okolicy Go źlic, Grabini, Zakrzowa i Wilkowic 4 Dla kultury woły ńsko-lubelkskiej tej epoki stanowiska znajduj ą si ę w Borku Klimontowskim, Byszowie, Nasławicach, Przybysławicach, Rogaczu i W ęgrcach Szlacheckich. Kultura Malicka była obecna w P ęchowcu, P ęchowie i Klimontowie.

1 Wykaz stanowisk odkrytych b ądź zweryfikowanych na obszarze AZP 91-70, WUOZ Sandomierz. 2 Specyfikacja kulturowo-chronologiczna stanowisk z obszaru 90-70, WUOZ Sandomierz. 3 Specyfikacja chronologiczno-kulturowa stanowisk archeologicznych na obszarze AZP 90-71, WUOZ Sandomierz. 4 Specyfikacja kulturowo-chronologiczna materiałów z obszaru 89-71, WUOZ Sandomierz.

Średniowiecze Natomiast we wczesnym średniowieczu, wi ęc czasach przynajmniej piastowskich znajdujemy pozostało ści bytno ści ludzi w okolicach m. in. Szymanowic Dolnych i Górnych, Górek Klimontowskich, Ułanowic, Olbierzowic, Nowej Wsi, Nawodzic i Kolonii Konar, Go źlic, Grabini, Zakrzowa i Wilkowic 5, ale i Byszowa, Dziewkowa, Adamczowic, Krobielic, Przybysławic i W ęgrców, oczywi ście Klimontowa i Ossolina oraz innych, jasno pokazuj ących ci ągło ść bytno ści ludzi w okolicach 6. Na interesuj ącym nas obszarze dzisiejszej gminy Klimontów, znajdował si ę kiedy ś Klimontów, wie ś zało żona prawdopodobnie przez Klemensa z Ruszczy, herbu Gryf, kasztelana krakowskiego około 1240 r. 7 po świadczona dokumentami była zwana Clymonthow, Clymyunthow i Klimyanthow, oraz Klimuntów i Klimontów, których u żywali Ossoli ńscy w swych pami ętnikach. Obok znajdowały si ę Rajmuntowice, lub w popularniejszej z pierwotnych form, Ramuntowice, Ramontowice, osada XIII wieczna, nazwana od imienia Ramołt. Według Długosza Ramołtowice, były własno ści ą Syrokomlów, posiadały w XV w. karczm ę, a niedaleko znajdował si ę folwark rycerski 8. Cho ć były to dwie osobne miejscowo ści, w pó źniejszym czasie przez Ossoli ńskich były traktowane jako jedna, Klimontów a ż do XVIII wieku, kiedy pojawiła si ę nazwa Górki, na starsz ą cz ęść , osadzon ą na wzniesieniach. Na gruntach Rajmuntowic, na prawie magdeburskim w 1604 r. Jan Zbigniew Ossoli ński ustanowił now ą wie ś, któr ą dzi ś znamy jako Klimontów. Poza nimi znajdowało si ę kilka miejscowo ści, o przynajmniej średniowiecznej metryce, wspominanych tak że u Długosza. Jedn ą z nich był Ossolin, w którego okolicy osiedliła się jedna z gał ęzi rodu Toporczyków, a Ja śko Topór zwany Owc ą wybudował drewniany zamek ok. 1350 r. 9

5 tam że. 6 Specyfikacja ... AZP 90-71, WUOZ Sandomierz. 7 Niebelski, ..., s. 13. 8 Rajmuntowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich, pod red. B. Chlebowskiego, Wł. Walewskiego, tom IX, Warszawa 1888, s. 498. 9 Bali ński, M., Lipi ński, T., Staro żytna Polska pod wzgl ędem jeograficznym i statystycznym, T. 2, Warszawa 1885, s. 303.

Od miejscowo ści nazywali si ę „z Ossolina”, co przeszło pó źniej w nazwisko. Innymi miejscowo ściami w okolicy były Adamczowice 10 , posiadaj ące w XV w. trzech współwła ścicieli: Adamowskiego, herbu Pobodze, Łopacie ńskiego, herbu Rola, Sniekoskiego, herbu Ostoja 11 . Ale i Beradz 12 , u Długosza Byradz, nale żą cy do Jakóba Nogajca i Jana Płaczkowskiego, obu herbu Szreniawa. Były tak że Dziewków 13 , długoszowski Dzywkow, czy Kroblice, w 1376 r. Crobelicz 14 , albo podobnie nazwana wie ś Krobielice, w 1277 r. własno ść klasztoru koprzywnickiego, pó źniej dziedziców Goł ębiowa, którzy odsprzedali swoje cz ęś ci w 1378 r. Spytkowi ze Szczeki za 20 grzywien. Z kolei jego spadkobiercy oddali je na powrót klasztorowi w 1382 r., a trzy lata pó źniej zrobiła to ze swoj ą wło ści ą Swanchna, wdowa po Boguszu z córk ą Hank ą. W ko ńcu reszt ę, dział Jadwigi i jej brata Irzybka zakupił opat opatowski za 30 grzywien 15 . Nawodzice wg Długosza były dziedziczone przez Pawła Dersława herbu Łab ędź ze Zborzennej z bra ćmi, Jana Dołuskiego herbu Trzy Tr ąby i Mikołaja Trzebie ńskiego, herbu Szreniawa. We wsi znajdował si ę młyn z rol ą, który z ziemi ą dawał dziesi ęcin ę na mansjonarzy od Panny Maryi w Sandomierzu 16 . Poza Rajmuntowicami Syrokomlowie posiadali tak że Ułanowice, w XV w. Wlyanowicze, a 1578 Ulanowicze. Natomiast w Nowej Wsi urz ędował, według Długosza Zawisza z rodu Sulima oraz Andrzej Ossoli ński. Znajdowały si ę tam folwarki (praedia militaria) 17 . Płaczkowice, w XV w. Placzkowycze były własno ści ą Mikołaja Płaczkowskiego herbu Srzeniawa, który płacił ze wsi dziesi ęcin ę prebendzie mydłowskiej w Sandomierzu a z karczmy i folwarku proboszczowi w Mydłowie 18 . Wiele miejscowości z terenu dzisiejszej gminy Klimontów le żało na trasie Szlaku św. Jakuba (Camino de Santiago), obecnie odtwarzanego w Małopolsce odcinku szlaku p ątniczego, którego sie ć oplata cał ą Europ ę obrz ądku

10 Adamczowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. I, Warszawa 1880, s. 21. 11 Adamczowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XV, cz. 1, Warszawa 1900, s. 7. 12 Berdz [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XV, cz. 1, Warszawa 1900, s. 101. 13 Dziewków [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XV, cz. 1, Warszawa 1900, s. 466. 14 Kroblice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 166. 15 Krobielice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XV, cz. 2, Warszawa 1902, s. 165. 16 Chlebowski, B., Nasławice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VI, Warszawa 1885, s. 938. 17 Chlebowski, B., Nowa Wie ś [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VII, Warszawa 1888, s. 201. 18 Chlebowski, B., Płaczkowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VIII, Warszawa 1887, s. 273.

zachodniego. Przez teren interesuj ącej nas gminy odnawiany szlak przechodzi z Sandomierza przecinaj ąc gmin ę ze Świ ątnik na Nasławice i dalej przez Ossolin, Kroblice, P ęchowiec, P ęchów, Klimontów, Szymanowice, Nawodzice i Rybnic ę, by opu ści ć teren gminy w kierunku na Smerdyni ę, sk ąd kieruje si ę do Ty ńca. Rok 1241 zapisał si ę krwawo w historii Polski. Rok wcze śniej padł Kijów i z pocz ątkiem nowego roku Batu, wnuk Czyngis-chana postanowił najecha ć Węgry, aby uniemo żliwi ć pomoc dla Beli IV, postanowił tak że najecha ć ksi ęstwa polskie. Najazd zniszczył Kraków i struktur ę władcz ą niejednego ksi ęstwa. Miał tak że du ży, niszczycielski wpływ na rejon Sandomierza. Na terenie gminy w średniowieczu istniały dwa o środki parafialne, w Olbierzowicach, obejmuj ący swoim zasi ęgiem lewy brzeg Pokrzywianki i w Go źlicach, na prawobrze żu. Olbierzowice, w których ko ściół powstał w XII w. wzi ęły swoj ą nazw ę od wła ściciela, Marcina Szitko Olbierza 19 . Długosz wspominał ko ściół pod wezwaniem św. Wawrzy ńca z 1468 r., który jednak został rozebrany na pocz ątku XX stulecia. W XV w. przy wsi istniała karczma. Natomiast w Go źlicach murowany ko ściół parafialny istniał przed 1337 r. 20 Sama wie ś (Go ślice) istniała przed 1280 r., czasem bitwy kasztelana Warsa (Warsza) i wojewody krakowskiego Piotra z rusko-litewsko-tatarskimi siłami ksi ęcia halickiego Lwa Daniłowcza 21 . Długosz opisuje Go źlice jako własno ść Jana Birkowskiego albo Andrzeja Ossoli ńskiego, obu herbu Topór. Dziesi ęcina była płacona przemiennie ko ściołowi św. Pawła (za murami) w Sandomierzu i plebanowi go źlickiemu. Jemu te ż płacono z łanów, z dwu karczm, folwarku rycerskiego, a dla św., Pawła ze wsi Dwiekozy.

Okres nowo żytny Wraz ze zmianami, jakie niósł ze sob ą Renesans i Nowo żytno ść zmieniał si ę zwykły obraz interesuj ących nas terenów. Nowe pr ądy my śli, kultury, reformacja szły w parze ze zwi ększeniem si ę liczby ludno ści. I tak rejon Klimontowa pozostawał pod pewnymi wpływami ruchu reformacyjnego.

19 Chmielnicki, St., Wie ś i parafja Olbierzowice, Sandomierz 1929, s. 6. 20 Go źlice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. II, Warszawa 1881, s. 761. 21 Bali ński, M., Lipi ński, T., Staro żytna..., s. 304.

Hieronim Ossoli ński, kasztelan sandomierski był or ędownikiem kalwinizmu i dzi ęki niemu ko ściół w Go źlicach stał si ę zborem w latach 1559-1620. Został on odnowiony w 1648 r. W dalszym okresie było to probostwo pó źniejszego biskupa sandomierskiego Józefa Juszy ńskiego 22 . Hieronim w 1576 r. wzniósł zbór w Klimontowie 23 , a na przełomie wieków XVI i XVII do kalwinów należał tak że ko ściół w Olbierzowicach, który stracili dopiero w 1631 r. 24 staraniem syna Hieronima, Zbigniewa, który nawrócił si ę na wiar ę rzymsk ą. Wcze śniej brak ko ścioła w okolicy skłonił Zbigniewa do sprowadzenia dominikanów do nowego miasta (Klimontowa), gdzie ufundował im klasztor 25 . Jego syn, Jerzy zbudował tam mały drewniany ko ściół p.w. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, z zamysłem utworzenia w przyszło ści parafii w mie ście, co uniezale żniłoby je od Olbierzowic. Tamtejszy ko ściół parafialny, po odzyskaniu był obsługiwany przez dominikanów klimontowskich. Obecny Klimontów został zało żony przez Zbigniewa Ossoli ńskiego, wojewod ę podlaskiego na miejscu wsi Rajmuntowice (tak że Ramuntowice, Ramontowice) i Kopanin w 1604 r. W 1611 r. zało życiel wyjednał od króla przywilej potwierdzaj ący erekcj ę miasta i daj ący pozwolenie na targi i jarmarki. W tym czasie miasto u żywało herbu zało życiela jako piecz ęci i rz ądziło si ę prawem magdeburskim. Oba ko ściół parafialny i klasztor dominikanów to fundacje familijne. Do klasztoru, wystawionego przez Zbigniewa Ossoli ńskiego w 1613 r. nale żały Olbierzowice z parafi ą po odebraniu ich arianom. Jego synowie, Maksymilian i Krzysztof dodali do ń wsie Beradz (w tedy Berdz) i Płaczkowice. Inny syn Zbigniewa, Jerzy, kanclerz wielki koronny był zało życielem ko ścioła parafialnego, przy którym kiedy ś stała kolegiata. Wzniesiony w 1634 r. ko ściół miał by ć pomniejszon ą kopi ą ko ścioła św. Piotra i Pawła w Rzymie, ale był uwa żany za parodi ę, przez swe proporcje. W 1657 r. został złupiony przez Szwedów. Grabie ż, poprzez artefakty i śmier ć kapłanów si ęgn ęła tak że pami ęci o pochowanych tam, w tym o grobie fundatora. Ko ściół odzyskał swoj ą świetno ść dopiero dzi ęki wojewodzie sandomierskiemu Jakubowi Morsztynowi, co wi ązało si ę tak że z przebudow ą.

22 Go źlice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. II, Warszawa 1881, s. 761. 23 Niebelski..., s. 16. 24 Olbierzowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VII, Warszawa 1886, s. 446. 25 Niebelski..., s. 20.

Przed potopem szwedzkim wiele wsi s ąsiadowało ze szlacheckimi folwarkami, ostatnie sto lat było dobrym czasem dla górnych warstw pa ństwa. Poza bardzo silnymi Ossoli ńskimi, swoje wło ści na terenie dzisiejszej gminy Klimontów posiadali w XV w. Jan Słupecki herbu Rawa Nasławice i Konary, a wraz z Andrzejem i Janem P ąchowskimi herbu Grzymała folwarki w Pęchowie. W ęgrce nale żały do Nierody herbu Ostoja, Krobieckiego i Kochanowskiego herbu Nieczuja, a przed 1578 r. wie ś stała si ę własno ści ą Słupeckich 26 . Ułanowice nale żały do Jana Mozgawy, Ulanowskich zwanych Tuczkami, w tym J. Ulanowskiego Gembki. 27 . Cz ęść Płaczkowic i Wysokie były własno ści ą Stanisława Płaczkowskiego, a pobliski Mydłowiec i reszta Płaczkowic Mikołaja Płaczkowskiego. W 1578 r. wie ś stała si ę własno ści ą Stanisława Sampricha, miała w tedy 4 osady 28 . Wsie Szymanowice Dolne i Górne nale żały do dóbr Klimontów. W XV w. Szymanowice Górne były własno ści ą Nowowskiego herbu Sulima i płaciły dziesi ęcin ę parafii w Charzowicach. Parafii we Piandziszowie płaciły dwa folwarki rycerskie. Szymanowice Dolne własno ść Szymanowskiego i Ossoli ńskiego płaciły plebanowi w Charzowicach 29 . W 1508 r, wie ś Szymanowice razem z cz ęś ci ą Nowej Wsi i reszt ą własno ści Kacpra i Anny z Nowej Wsi płaciły wspólny pobór. W Szymanowicach Górnych w 1578 r. Stanisław gniewosz miał 6 osad, Jakób Wierzbicki 7 osad. 3 osady posiadali Słupeccy w zastawie od Trzci ńskiego. W XV w. Przybysławice były własno ści ą Stanisława Nyerada herbu Ostoja i Mikołaja Gola herbu Jasionna, miały 2 karczmy zwane Kop ą z rol ą i dwie zagrody z rol ą, z których płacono dziesi ęcin ę biskupowi krakowskiemu. Z dwóch folwarków płacono dziesi ęcin ę Go źlicom. W 1578 Przybysławski posiadał tu 8 osad, Słupeccy 2 osady 30 . Wilkowice w 1573 r. nazywały si ę Ilikowicze, a w XVIII w. Iłkowice, niedaleko usytuowany był folwark. 31

26 Chlebowski, B., W ęgrzce [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XIII, Warszawa 1893, s. 260. 27 Chlebowski, B., Ułanowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XII, Warszawa 1892, s. 792. 28 Chlebowski, B., Płaczkowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VIII, Warszawa 1887, s. 273. 29 Chlebowski, B., Szymanowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XII, Warszawa 1892, s. 112. 30 Chlebowski, B., Przybysławice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. IX, Warszawa 1888, s. 202. 31 Chlebowski, B., Wilkowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XIII, Warszawa 1893, s. 480.

Konary, dawniej zwane Koniarami nale żały w XVI w. do Piotra Kochanowskiego, ojca Jana 32 . W XVII w. były ju ż w r ękach Sołtyków, z których wywodził si ę mi ędzy innymi biskup krakowski, Kajetan Sołtyk, kuzyn wła ścicieli 33 . Ossoli ńscy od XV w. posiadali m. in. Dziewków od 1578 r. 34 W 1578 r. do Ossoli ńskich nale żało cz ęść Zakrzowa 35 i P ęchowa, a cz ęś ci były dzier żawione przez Linowskiego i Jana Przyłuskiego 36 . Akta s ądu grodzkiego w sprawie podziału maj ątku Hieronima Ossoli ńskiego mi ędzy jego synów z ko ńca XVII w. wymieniaj ą jego wło ści jako 37 : Ossolin z Zamkiem, dobra Wilkowice, Zakrzów, Dziewków (Dziwków), Pechów, Ramultowice, Klimontów, Go źlice, Nawodzice, Śniekozy (Szwekozy), Pokrzywianka (Koprzywianka). Dla tej rodziny najwa żniejszy był Ossolin. Oryginalnie gał ąź Toporczyków, osiadła tam i zacz ęła okre śla ć si ę „z Ossolina”. Stali si ę oni pó źniejszymi Ossoli ńskimi. Długosz wspomniał pi ętnastowiecznego dziedzica ossoli ńskiego, którym był Andrzej Klimuntowski Toporczyk. W okolicy wsi były karczmy, a cało ść Ossolina płaciła proboszczowi go źlickiemu. W XVIII w. Józef Salezy Ossoli ński poprosił króla o zgod ę na targ w Ossolinie w poniedziałek a jarmarki w wigili ę N.P. Gromnicznej, Niedzieli Przewodniej, po Zielonych Świ ątkach, na św. św. Rocha i Jana Kantego oraz wigili ę św. Mikołaja. Rodzina nabierała władzy, rosły jej wpływy a członkowie piastowali wa żne stanowiska w administracji. W 1633 r. Jerzy Ossoli ński otrzymał tytuł ksi ążę cy od papie ża Urbana VIII, potwierdzony przez cesarza Ferdynanda II, co zaliczało Ossoli ńskiego do ksi ążą t Świ ętego Cesarstwa Rzymskiego. Z tej okazji, b ędąc niejako zobligowany wzniósł w rodzinnym gnie ździe zamek. Renesansowy pałac przechodził jednak do ró żnych rodzin, do Ossoli ńskich wrócił w 1755 r. W 1638 r. wła śnie przypadek Ossoli ńskiego, u żywaj ącego tytułu ksi ążę cego stał si ę przyczynkiem do ustanowienia prawa, wykluczaj ącego legalno ść

32 Konary [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. IV, Warszawa 1883, s. 319. 33 Chmielnicki,..., s. 9. 34 Dziewków [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. II, Warszawa 1881, s. 292. 35 Chlebowski, B., Zakrzów [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XIV, Warszawa 1895, s. 322. 36 Chlebowski, B., P ęchów [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VIII, Warszawa 1887, s. 33. 37 Kukli ński, ..., s. II.

zagranicznych tytułów szlacheckich, stoj ących w sprzeczno ści z prawem Rzeczypospolitej 38 . W ko ńcu XVIII wieku sporz ądzono spis „ksi ęstwa ossoli ńskiego” wymieniaj ąc dobrze zachowany zamek z kaplic ą i ksi ęgozbiorem. Kaplica betlejemska, zbudowana w 1640 kryta darni ą na ziemi sprowadzonej z Ziemi Świ ętej miała posta ć kopca 39 . Przynale żał do niej tak że dzwonek z Loretu w murowanej wie życzce, domek pustelniczy, wszystko okolone murem. Przysionek w postaci arkady, z tablic ą „Christoq. Nato D.O.M. Filio O.P.F. Max. – Sacellum hoc ad normam Bethlemicam Christo Asia, Georgius de T ęczyn S.R.J. Princeps, ac Dux is Ossolin Spm (supremus) R.P. Cancellarius circa 1640 erexit. Joseph Salezius Com. de T ęczyn Podla, Palat, Sandom., Chmielni., Sokolovien. etc. Prefectus, Ord. P. Eques restauravit. Praebendam erexit, elegantiori structura ac varia supellectili auxit ac ornavit 1760.” 40 . Pierwotne zało żenie zamku to kwadrat o grubych murach, zwanych w XIX staro świeckimi. Poło żony na wzniesieniu. Parter z dwoma pi ętrami okalał dziedziniec brukowany z kanałem. Zamek posiadał 22 główne pomieszczenia, ale poza tym schowki i gabineciki, dwie sale, bibliotek ę zdobion ą złoceniami i portretami. Posadzki i kominy w czterech pokojach, posadzki marmurowe, ale czasem ze złoceniami. Sale z sufitem o 43 belkach, z balasami, pod nimi zawieszonych było sze ść bukietów. Mi ędzy belkami były ró żne malowidła, w tym miast i okr ętów. Na ścianach portrety. W jednej sali dwie kamienne rze źby z herbami Ossoli ńskich w r ęce. W niej te ż obraz przedstawiaj ący wjazd Ossoli ńskiego do Rzymu. Zamek posiadał trzy bramy, w stron ę Sandomierza, z pomieszczeniem nad ni ą. Druga, z kamienia ciosanego, ze zwodem i z herbem Toporczyków była ulokowana nad fos ą. Na tej bramie wisiała tak że tablica z łaci ńskim napisem, z bł ędami przepisanym do inwentarza 1755 r. Na trzeciej bramie, o gipsowym froncie umieszczono napis „Sibi suisque commodo et universae

38 Bali ński, M., Lipi ński, T., Staro żytna..., s. 303. 39 Chmielnicki,..., s. 40. 40 Chlebowski, B., Ossolin [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VII, Warszawa 1886, s. 657.

familiae ornamento”41 . Poza tym do zało żenia pałacowego nale żał renesansowy ogród, z którego w XIX wieku pozostało kilka drzew. W Górkach Zbigniew Ossoli ński zbudował dla siebie ceglany, parterowy renesansowy pałacyk. Wyko ńczony przed jego śmierci ą w 1623 r. był na tyle blisko klasztoru, by stary Ossoli ński urz ądzał sobie spacery na pogadanki z zakonnikami 42 . W połowie XIX w. budynek wyremontował i rozbudował Julian Ledóchowski, a w 1896 r. Karski. Obie prace wykonali architekci Marconi, pierwsz ą Henryk, drug ą syn, Władysław. W chwili śmierci Jerzego Ossoli ńskiego w 1650 r. w Klimontowie trwała ju ż budowa ko ścioła św. Józefa, a miasto, wkrótce najechane przez Szwedów było bogate, o czym świadcz ą podziemia w stylu podobnym do opatowskich i sandomierskich 43 . Jeszcze przed potopem pozostawało ono w r ękach wdowy po Ossoli ńkim. Miasto zostało napadni ęte dwa razy. Szwedzi złupili je i podpalili oba ko ścioły wychodz ąc z Sandomierza w 1656 r. W marcu 1657 r. wojska Rakoczego, który w tym czasie napadł na Rzeczypospolit ą od południa złupiły miasto. Dopiero jeden z wychodz ących oddziałów zaatakowali chłopi go źliccy i ossoli ńscy pod wodz ą Nikisiołki z Klimontowa. Dramatu dopełniła zaraza w 1663 r. W drugiej połowie XVII w. Klimontów przechodzi w r ęce Kalinowskich, poprzez maria ż z córk ą Jerzego, Urszul ą Brygid ą. Staraniem Kalinowskich Jan Sobieski nadaje miastu ordynacj ę, nowe władze miejskie miały prawo rozpatrywa ć sprawy cywilne i kryminalne, nawet kara ć śmierci ą. Tak samo jak do Kalinowskich, Klimontów przechodzi do Morsztynów przez mał żeństwo córki Heleny. Jakub Morsztyn, pó źniejszy wojewoda sandomierski jednak nie interesował si ę ani miastem ani kolegiat ą, której proboszcz wyst ąpił na drog ę s ądow ą, by wyegzekwowa ć sumy na doko ńczenie budowy Ossoli ńskich. Po nich nastali Sanguszkowie z Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1740 r. miasto przechodzi do Denhoffów, spokrewnionych z Ossoli ńskimi, a nast ępnie do Ledóchowskich. Antonii Ledóchowski, syn Franciszka, który przej ął miasto, przeprowadził si ę tu sprzedaj ąc rodzinne dobra na Wołyniu. Był posłem Sejmu Czteroletniego, kawalerem

41 Zwaliska zamku i kaplica betleemska w Ossolinie, Tygodnik Ilustrowany , tom VI, 1862, nr 164, s. 196. 42 Niebelski..., s. 22, 42. 43 tam że, s. 32.

najwa żniejszych odznacze ń i powa żną figur ą w pa ństwie. Do jego dóbr nale żały poza Klimontowem, Górki, Pokrzywianka, Nowa Wie ś, Szymanowice, P ęchów, Pechowiec, Zakrzów, Nawodzice, a tak że Ossolin z Dziewkowem, Adamowiczami, Śniekozami, Go źlicami, Żukowem, Wilkowicami, Sternalicami, Uzarzami, Osinami, Smerdyni ą, Łukawic ą44 . Nowi wła ściciele przypadli na okres du żego niepokoju. O ile przez ostatnie stulecie miasto i okolica próbowały si ę podnie ść z najazdu szwedzkiego, o tyle rozbiory odci ągały jedynie bogactwo. W 2. połowie XVI wieku wi ększo ść miejscowo ści na terenie obszaru dzisiejszej gminy Klimontów była własno ści ą szlacheck ą45 , z wyra źną przewag ą własno ści Ossoli ńskich. Wyj ątkiem były Krobielice, stanowi ące własno ść klasztoru koprzywnickiego, w XVII w. tak że Olbierzowice stały si ę posiadło ści ą ko ścieln ą, wobec przej ęcia całej parafii przez dominikanów klimontowskich 46 .

Tabela 1. Wykaz XIX wiecznych miejscowo ści le żą cych w granicach dzisiejszej gminy Klimontów. Miejscowości dzisiejszego terenu gminy Klimontów w XIX wieku

liczba liczba miejscowo ść mieszk. domów uwagi liczba Liczba 1827 r. r. 1827 1827 r. r. 1827 ( _ r.) ( _ r.) domóww mieszk.w Byszów i 205 Byszowska- 164 27 gorzelnia (1880 r.) Kępa 47 60 10 Dziewków 48 (1881 r.) (1881 r.) 240 39 Go źlice 49 139 24 ko ściół parafialny (1881 r.) (1881 r.) Górki 2 gorzelnie, 6 młynów, 6 215 20 (dawniej 213 15 wiatraków, młynek do gipsu, (1881 r.) (1881 r.) Klimontów) 50 tartak, cegielnia, wapiennik, 51

44 tam że, s. 38. 45 Atlas historyczny Polski. Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI w, cz. I, mapy, plany, Warszawa 1993. 46 Olbierzowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VII, Warszawa 1886, s. 446. 47 Byszów [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. I, Warszawa 1880, s. 515. 48 Dziewków [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. II, Warszawa 1881, s. 292. 49 Go źlice [W:] tam że, s. 761. 50 Górki [W:] tam że, s. 714.

szkoła pocz ątkowa 51 1929, w tym 1318 Żydów 133, w klasztor dominika ński, 1862 r.), tym 31 murowany ko ściół parafialny, 2654, w tym murowa- szkoła pocz ątkowa, 1294 nych schronienie dla 8 starców męż czyzn, (1862 r.) Klimontów 52 1314 118 i kalek, gorzelnia, browar, 1350 kobiet 133, w olejarnia, 5 młynów wodnych, w obr ębie tym 40 młyn do gipsu, tartak, piec miasta i 419 murowa- wapienny, cegielnia, pokłady na ziemi nych kamienia i gipsu miejskiej (1883 r.) (1883 r.) Kroblice 65 8 40 5 Pęchowskie 53 (1883 r.) (1883 r.) 171 27 Krobielice 54 68 14 (1883 r.) (1883 r.) dobra konarskie w XIX w. składały si ę z folwarków Konary i Reklew, Wsi Konary, Wola Konarska, Kujawy. Folwark Konary o powierzchni 426 mórg składał si ę z gruntów ornych i ogrodów, 17 mórg ł ąk, 16 mórg pastwisk, 142 mórg lasów, oraz 14 mórg placów 292 52 Konary 55 i nieu żytków, razem 615 mórg. (1883 r.) (1883 r.) 2 budynki murowane, 13 drewnianych. Folwark Reklew to 104 morgi orne i ogrody, 6 mórg ł ąk, 2 morgi placy i nieu żytków, razem 112 morgi. 4 budynki drewniane i młyn wodny. Wie ś Konary 43 osad z 416 mórg gruntu. Wola Konarska 6

51 tam że 52 Klimontów [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. IV, Warszawa 1883, s. 150. 53 Kroblice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. IV, Warszawa 1883, s. 678. 54 Krobielice [W:] tam że, s. 678. 55 Konary [W:] tam że, s. 319.

osadników z 29 morgami, Kujawy 16 osad z 135 morgami Nasławice, razem z folwarkiem Krzeczkowice zajmowały 198 26 grunty orne, pastwiska, ogrody, Nasławice 56 60 22 (1885 r.) (1885 r.) łąki, 6 budynków murowanych i 17 drewnianych. Były tam tak że pokłady kamienia 14 karczem z rolami, 3 folwarki 546 71 Nawodzice 57 56 504 szlacheckie (militaria), młyn z (1885 r.) (1885 r.) rol ą Nowa 307 38 220 30 Wie ś58 (1888 r.) (1888 r.) drewniany ko ściół parafialny, 150 31 Olbierzowice 59 74 16 szkoł ę pocz ątkow ą ogóln ą, (1888 r.) (1888 r.) dom dla ubogich dobra Ossolin składały si ę ze 163 18 wsi i folwarku, oraz wsi Ossolin 106 24 (1886 r.) (1886 r.) Wilkowice i Dziewków, osiedla Tęczypol 60 dobra P ęchów składały si ę w 1885 roku z folwarku P ęchów i Pęchowiec, attynencji Tęczynpol, wsi P ęchów i Pęchowiec, Śniekozy, 356 50 Kroblice. Folwark P ęchów ok. Pęchów 61 238 29 (1887 r.) (1887 r.) 580 mórg, roli, pastwisk, ł ąk i ogrodów, 4 budynki murowane i 18 drewnianych. Folwark P ęchowiec ok. 112 mórg ról, ogrodów i ł ąk, 4 drewniane budynki Pęchowiec 62 64 75 7 9 karczma

56 Chlebowski, B., Nasławice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI, Warszawa 1885, s. 926. 57 Chlebowski, B., Nasławice [W:] tam że, s. 938. 58 Chlebowski, B., Nowa Wie ś [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VII, Warszawa 1888, s. 201. 59 Olbierzowice [W:] tam że, s. 446. 60 Chlebowski, B., Ossolin [W:] tam że, s. 657. 61 Chlebowski, B., P ęchów [W:] Słownik geograficzny Królestwa..., t. VIII, Warszawa 1887, s. 33.

dawniej (1887 r.) (1887 r.) Panchowice Płaczkowice 103 11 61 11 karczma 63 (1887 r.) (1887 r.) 242 37 Pokrzywianka 155 17 (1887 r.) (1887 r.) urz ąd gminny, W 1881 r. folwark posiadał 348 mórg ogrodów, ról, ł ąk, lasów i pastwisk, zbiornik wodny, 3 Przybysławice 193 24 budynki murowane i 9 85 16 64 (1888 r.) (1888 r.) drewnianych, cegielni ę. Wie ś Przybysławice posiadała 23 osady, wie ś Borek Przybysławski albo Szlachecki 7 osad w 1881 r. folwark oddzielony od dóbr Przybysławice, ok. 228 Rogacz 65 mórg ról, ogrodów, pastwisk, lasów, 4 budynki drewniane

10 77 66 Górna 6 2 tartak i młyn do mielenia gipsu (1889 r.) (1889 r.)

Dolna 16 4 Rybnica Szymanowice 298 30 wie ś i folwark Młyn wodny, 134 26 Dolne 67 (1892 r.) (1892 r.) olejarnia, cegielnia w 1881 r. oba folwarki Ledóchowskiego miały ok. 740 Szymanowice 44 10 mórg ról, ogrodów, ł ąk, pastwisk, 65 6 Górne (1892 r.) (1892 r.) wód i lasów urz ądzonych. 1 budynek murowany i 15 drewnianych Śniekozy 68 21 osad

62 Chlebowski, B., P ęchowiec [W:] tam że, s. 33. 63 Chlebowski, B., Płaczkowice [W:] tam że, s. 273. 64 Chlebowski, B., Przybysławice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. IX, Warszawa 1888, s. 202. 65 Rogacz [W:] tam że, s. 656. 66 Rybnica [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. X, Warszawa 1889, s. 60. 67 Chlebowski, B., Szymanowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XII, Warszawa 1892, s. 112. 68 Chlebowski, B., P ęchów [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VIII, Warszawa 1887, s. 33.

1 Tęczynopol 69 32 15 (1892 r.) gorzelnia, stary dwór 154 20 Ułanowice 70 17 modrzewiowy. W 1885 r. folwark (1892 r.) (1892 r.) o powierzchni 573 mórg w 1885 r. folwark posiadał 250 mórg gruntów ornych, ogrodów, Węgrce 80 10 65 15 łąk, pastwisk, 3 budynki Szlacheckie 71 (1893 r.) (1893 r.) murowane i 3 drewniane. Wie ś posiadała 9 osad 212 17 Wilkowice 72 69 16 (1893 r.) (1893 r.) 70 7 138 mórg dworskich i 28 Wola Konarska (1883 r.) (1883 r.) wło ścia ńskich 73 Zagaje 74 14 28 4 5 karczmy, dobra Zakrzów po segregacji w 1888 r. składały si ę z folwarków Zakrzów i Grabiny inaczej Woli Zakrzewskiej o powierzchni 691 mórg, z 1 budynkiem murowanym i 22 248 31 Zakrzów 75 162 21 drewnianymi. Folwark Grabina (1895 r.) (1895 r.) miał 273 morgi, 7 budynków drewnianych i pokłady piaskowca i wiatrak. Wie ś Zakrzów miała 39 osad, wie ś Wólka Zakrzewska 4 osady, Wie ś Go źlice 22 osady

XIX wiek W XIX w. Klimontów wszedł z manufaktur ą, która nie wytrzymała jednak konkurencji pobliskiego Staszowa 76 .

69 T ęczynopol [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XII, Warszawa 1892, s. 328. 70 Chlebowski, B., Ułanowice [W:] tam że, s. 792. 71 tam że 72 Chlebowski, B., Wilkowice [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XIII, Warszawa 1893, s. 480. 73 Konarska Wola [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego ..., t. IV , Warszawa 1883 , s. 318. 74 Zagaje [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. XIV, Warszawa 1895, s. 257. 75 Chlebowski, B., Zakrzów [W:] tam że, s. 322. 76 Niebelski..., s. 37.

Mieszka ńcy, nie licz ąc trzech zaraz i po żaru z 1819 r. powoli si ę bogacili. Poza s ądem gminnym, powołanym w 1876 r., Klimontów posiadał stacj ę pocztow ą z telegrafem. Żydzi klimontowscy posiadali drewnian ą bo żnic ę, wzniesion ą przed 1727 r. 77 W połowie XIX w. wznie śli budynek murowany, pó źnoklasyczny z jo ńskim portykiem, we wschodniej cz ęś ci miasta. W pobli żu powstały dom rabina, ła źnia i drewniany szpital oraz dwie szkoły. Stara synagoga musiała istnie ć jeszcze po wybudowaniu nowej, gdyż była mniej wi ęcej w tym momencie remontowana. Nowy budynek doczekał si ę w pó źniejszym okresie przeróbek. Szkoła parafialna, zało żona przez Jerzego Ossoli ńskiego stała si ę w XIX stuleciu szkoł ą miejsk ą, przeniesion ą nast ępnie do starego przytułku dla starców, która to fundacja liczy si ę od Zbigniewa i Jerzego Ossoli ńskich przez Ludwik ę i Antoniego Ledóchowskich, nast ępnie w połowie wieku z miejskiej stała si ę regionaln ą, w kurateli władz miejskich 78 . Ossolin w nowym, XIX w. tak że posiadał szkoł ę pocz ątkow ą ogóln ą, oraz ruiny zamku. W 1816 roku, przy protestach rodziny zamek, wspaniały renesansowy pałac kazał zburzy ć Antoni hrabia Ledóchowski, podobno spodziewaj ąc si ę znale źć w nim skarby pozostałe po Ossoli ńskich. Pozostała okr ągła baszta z cz ęś ci ą ściany i arkadowy most, oraz brama wjazdowa z tablic ą. Ruiny do stanu obecnego doprowadziły działania wojenne i zapotrzebowanie na kamienny materiał do naprawy dróg w 1945 r. Inn ą hipotez ą zburzenia zamku była niech ęć Ledóchowskiego do przepychu, jakiemu z głupoty miałby chcie ć sprosta ć przyszły dziedzic, jeden z jego synów. Cho ć skarby były w opowie ściach ludowych dobrze znane, po wysadzeniu zamku znalazł si ę pono ć jedynie srebrny kredens, zniszczony spadkiem z gruzów w trakcie wysadzania. Dla kontrastu Antonii Ledóchowski zapisał si ę tak że w pami ęci jako człowiek wra żliwy na krzywd ę, fundator szpitala dla starców i człowiek skromny, który po śmierci żony wybrał stan duchowny 79 . W 1868 r. dobra Ossolin składały si ę ze wsi i folwarku, oraz wsi Wilkowice i Dziewków, oraz osiedla T ęczypol 80 .

77 tam że, s. 38, 44. 78 tam że, s. 44. 79 Chmielnicki, ... , s. 40.

Dobra olbierzowickie po 1864 r. rozparcelowano na zagrody dla zwolnionych po odbyciu 25 letniej słu żby byłych żołnierzy cara Mikołaja I i weteranów wojny rosyjsko-tureckiej 1855-6 r. 81 W 1905 r. postawiono szkoł ę murowan ą naprzeciw ko ścioła. Modrzewiowy ko ściół z 1468 r. rozebrano, podobno z powodu złego stanu w 1910 r., a na jego miejscu postawiono murowany neogotycki projektu Stefana Szyllera. Wikariat wzniesiono z materiałów z rozebranego ko ścioła. Czas przed powstaniem styczniowym i sam jego okres to czas niezwykłej aktywno ści mieszka ńców regionu. Brali oni udział w manifestacjach patriotycznych. Pami ęci zamordowanych w Warszawie postawiono w Klimontowie przed cmentarzem ko ścioła parafialnego krzy ż, na jego miejscu w dwudziestoleciu ustawiono pomnik powsta ńcom 1863 r. Kurhan na cmentarzu poza ówczesn ą wsi ą Olbierzowice ł ączono z najazdem szwedzkim 82 , ale i na nim znajduj ą si ę mogiły powsta ńców styczniowych. Działania zbroje powstania nie omin ęły terenów dzisiejszej gminy. W bitwie pod Rybnic ą 20 X 1863 r. przemierzaj ący okolic ę powsta ńcy odnie śli zwyci ęstwo i kontynuowali marsz w kierunku Jurkowic, gdzie znów starli si ę z Rosjanami. Tutaj jednak, ufortyfikowawszy si ę w owczarni dworskiej zostali pokonani i rozbici. Z podpalonej owczarni uratowało si ę niewielu. Polegli pod Jurkowicami spocz ęli na cmentarzu w Olbierzowicach, cze ść natomiast w Klimontowie. Znajdowali si ę pomi ędzy nimi brat gubernatora radomskiego, Białoskórski i dr Dowgiałło, wła ściciel Witowic i Pełczyc. Poległym pod Rybnicami A. Petrow spod Wi ązownicy postawił pomnik z krzy żem prawosławnym i napisem „na pami ątk ę poległym wojakom w 1863 roku”. Okr ęg powiatów kieleckiego, opatowskiego i sandomierskiego był terenem działa ń pułkownika Ksawerego Czengiery, który rozbił powstańców pod Jurkowem 83 . W ramach represji popowstaniowych wiele miast i miasteczek straciło prawa miejskie, los ten omin ął Klimontów, dopóki w 1870 r. sami mieszka ńcy nie poprosili o obni żenie statusu, co dla zubo żałego po po żarze w 1864 r. miasta było wa żne ze wzgl ędu na mniejsze podatki 84 .

80 Ossolin [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. VII, Warszawa 1886, s. 657. 81 Chmielnicki, ..., s. 1. 82 tam że, s. 5. 83 Niebelski..., s. 45. 84 tam że, s. 48.

Koniec wieku przyniósł zmiany własno ści najwa żniejszych maj ątków. Po Ossoli ńskich dobra klimontowskie przej ął w spadku familijnym ród Morsztynów, po nich Ledóchowscy, a w 1881 r. Karscy. Składały si ę na nie w tedy folwarki: Górki, Julianów, Nawodzice, Smerdynia, folwarki pomocnicze: Żyznów, Rybnica, Nowa Wie ś, Szymanowice Górne i Podgórne, razem 29 budynków murowanych i 115 drewnianych na 5893 morgach, ubezpieczonych na 78600 rubli. Dobra ossoli ńskie sprzedał Ignacy Hilary, syn Antoniego Ledóchowskiego, klimontowskie przeszły w 1881 r. w r ęce Stanisława Karskiego wskutek rodzinnych niesnasek 85 , który nast ępnie podzielił je na dwóch synów, Michała, dziedzica Kurowa i Włodzimierza na Klimontowie. Michał dodatkowo zakupił Ossolin od ostatniego potomka starego rodu, Jerzego Ossoli ńskiego, syna Feliksa w 1901 r. Tak że dobra Górki przeszły w r ęce Karskiego 86 . Michał i Włodzimierz Karscy oraz Stefan Chajecki, pan ułanowski, a nawet proboszcz, ksi ądz Kukli ński finansowali działalno ść doktora Jakuba Zysmana, który przeszedł z judaizmu na protestantyzm, a który był w regionie animatorem i współinicjatorem wielu przedsi ęwzi ęć jak sklep „Spółka Komandytowa” i Klimontowskie Towarzystwo Po życzkowo-Oszcz ędno ściowe 87 . Okres przełomu wieków i przed Wielk ą Wojn ą 1914 r. był dobrym czasem dla Klimontowa i regionu, prawdziwie pospolitego ruszenia i pracy organicznej. Działalno ść zarówno władz gminy: powi ększenie szkoły, wyposa żenie stra ży po żarnej, jak i obywateli: stra żacy wystawili ze składek murowan ą remiz ę, szła z po żytkiem dla cało ści regionu. Karscy ło żyli na brukowanie ulic i ustanawianie poł ącze ń z głównymi traktami powiatu. Jednocze śnie jednak wła śnie oni przekonali, by przenie ść telegraf z Klimontowa do Opatowa. Przełom wieków w Klimontowie to nieudana próba powołania fabryki narzedzi Jana Zawadzkiego 88 . W tym czasie znikły garbarnia i browar. Ostał si ę młyn wodny Karskiego, oraz olejarnie, fabryka wody sodowej, rze źnia, piekarnie, jatki i masarnie, działały tak że apteka.

85 tam że, s. 48. 86 Górki [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. II, Warszawa 1881, s. 714. 87 Niebelski..., s. 51. 88 tam że, s. 56.

XX wiek 18 VIII 1914 pod P ęchowem starli si ę dragoni austriaccy i kozacy 89 . Miasto przechodziło z r ąk rosyjskich w r ęce austriackie i z powrotem, by 3 i 4 X rozegrała si ę artyleryjska bitwa, w której pociski austriackie spod Jurkowa, Julianowa, Szymanowic i Ułanowa leciały do Adamowic i P ęchowa nad Klimontowem. Pami ątk ą tej bitwy, poza niewielkimi szkodami jest zbiorowa mogiła żołnierska. Przez jaki ś czas Austriacy siedzieli w Klimontowie, poczym wycofali si ę, by wróci ć na wiosn ę 1915 r. W tych działaniach brała udział 1 Brygada Legionów, walcz ąc mi ędzy innymi pod Konarami. Została tu zainstalowana wojskowa komenda austriacka, rozbrojona w 1918 r. Koniec wojny to powrót w rodzinne strony Brunona Jasie ńskiego, syna doktora Zysman. Powstaj ą Seminarium Pedagogiczne Nauczycielskie, oraz szkoła elementarna i Kółko Rolnicze, cho ć podobne istniały tak że w XIX w. Pó źniej powołano tak że Zasadnicz ą Szkoł ę Zawodow ą dla dziewcz ąt sióstr skrytek. W 1939 r. Klimontów upadł po 7 wrze śnia. Żandarmeria niemiecka zakwaterowała si ę w budynkach klasztoru i szkoły. Do Klimontowa wysiedlono z Warszawy, Zdu ńskiej Woli i Przasnysza mieszka ńców tych miast, w tym wykładowców akademickich. Natomiast getto klimontowskie, zało żone w 1940 r. gromadziło poza lokaln ą ludno ści ą radomian, łodzian, a nawet mieszka ńców pozna ńskiego. W rok po zało żeniu hitlerowcy przesiedlali tu Żydów wiede ńskich. 29 pa ździernika 1942 r. zlikwidowano getto, przewo żą c jego mieszka ńców do Treblinki 90 . Niewielu uratowało si ę tak z getta jak i transportów śmierci. Niestety tak że niewiele osób uratowało si ę spo śród uratowanych. W strukturach podziemia teren gminy Klimontów przynale żał jako Podobwód II Klimontów kryptonim „Czeremcha” do Obwodu Sandomierz i Okr ęgu Radomsko-Kieleckiego „Jodła”. Ok. 100 młodych działało w podziemiu AK, BCH i NSZ, w tym ok. 30-40 z Klimontowa. W 1940 r. zacz ął działa ć oddział z okolic Tarnobrzega, „J ędrusie”. 26 I 1943 r. uderzyli oni na star ą synagog ę w Klimontowie, gdzie mie ścił si ę niemiecki skład zrabowanego mienia

89 tam że, s. 61. 90 tam że, s. 81.

żydowskiego. Gło śna akcja udała si ę bez strat własnych 91 . Latem tego roku powstał oddział „Grupa Lotna”.

Administracja Dzisiejszy obszar gminy Klimontów le ży na terenia b ędącym zawsze cz ęś ci ą ziemi sandomierskiej. Sandomierz, posiadaj ący status porównywalny z Krakowem w XI w., był administracyjnym o środkiem jednostki obejmuj ącej m. in. wi ększo ść dzisiejszego województwa świ ętokrzyskiego, z którym to terenem, oraz ziemia radomsk ą stanowi historycznie i tradycyjnie jedn ą krain ę. Obszar ten ma swoje korzenie najprawdopodobniej jeszcze w przedpiastowskiej epoce plemiennej, 92 . Obszar ten został województwem w odnowionym Królestwie Polskim w XIV w. Teren gminy Klimontów zawsze znajdował si ę na terenie powiatu sandomierskiego i razem z nim przechodził w czasie reform administracyjnych znalazł si ę w województwie sandomierskim, jego spadkobierczyni, guberni radomskiej, nast ępnie z województwa kieleckiego do tarnobrzeskiego, by obecnie znale źć si ę w granicach województwa świ ętokrzyskiego. Od reformy administracyjnej w 1867 r. tereny dzisiejszej gminy Klimontów znajdowały si ę w granicach dwóch gmin, gminy Klimontów, której ośrodkiem administracyjnym były Przybysławice 93 , oraz gminy Górki, od Górek, czyli dawnego Klimontowa. W 1915 r. władze okupacyjne cesarsko-królewskie zmieniły jej nazw ę na Gmina Jurkowice, od pobliskiej wsi, a nazwa obowi ązywała przez dwudziestolecie mi ędzywojenne i czasy po niej. Urz ąd tej gminy znajdował si ę w Pełczycach Górnych 94 (obecnie Gmina Bogoria). Obie gminy rozci ągały si ę poza dzisiejszy obszar. Do gminy Górki nale żały wsie: Brodowa-góra, Budy, Domaradzice, Julianów, Jurkowice, Józefów, Konary, Konarska-Wola, Kujawy, Łukawica A i B, Moszyny, Nawodzice, Nowa-wie ś, Olbierzowice, Opalina, Pełczyce-dolne i górne, P ęsławice, P ęsławska-kolonia, Pęsławska-osada, Podgórze, Podlasie, Pokrzywianka, Rajmuntowice, Rybnica, Smerdynia, Stradówek, Szczeglice, Szymanowice-dolne i górne, Ułanowice,

91 tam że, s. 76. 92 Arnold, S., Podziały administracyjne woj sandomierskiego, Kielce 2001, s. 6. 93 Chlebowski, B., Klimontów [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. IV, Warszawa 1883, s. 150. 94 Chmielnicki, ..., s. 1.

Witoldów, Witowice, Wolica, Wróblów, Wysoczki-du że, małe i średnie, Zagaje, Zagórzyce, Zielonka, Żyznów. Natomiast w skład gminy wchodziły: Adamowicze, Bieradz, Bugaj, Byszów, Byszewska K ępa, Chobrzany, Dziewków, Faliszowice, Goxlice, Jachimowice, Jankowice Górne, Kaczkówek, Klimontów, Borek Klimontowski, Kozinek, Kroblice, Krzeszkowice, Nasławice, Ossolin, P ęchów, Pechowiec, Płaczkowice, Postronna, Przybysławice, Borek Przybysławski, Rogacz, Ryłowice, Straczków, Śniekozy, T ęczypol Ossoli ński, Tęczypol Piechowski, Wilkowice, Zakrzów, Wola Zakrzowska Żuków 95 . Na terenie obecnej gminy znajdowały si ę trzy o środki parafialne, w Olbierzowicach, Go źlicach i Klimontowie, oraz kra ńcowe tereny parafii Chobrzany w Byszowie, Pokrzywnicy, do której nale żały K ępie, a tak że Mydłowa z Berdzem, Kozinkiem i Płaczkowicami. Układ dwóch gmin został zachowany tak że po II wojnie światowej, a kolejnym znacz ącym okresem było rozbicie w latach 50. XX wieku systemu gmin i zast ąpienie go radzieckim systemem gromad, o mniejszej powierzchni. Zlikwidowano tak że powiaty a przywrócenie systemu gminnego, w postaci bliskiej historycznej nast ąpiło dopiero w 1972 r., a weszło w życie z dniem 1 stycznia 1973 r. 96

5.2.2. Materialne elementy krajobrazu kulturowego Poło żona w Zachodniej cz ęś ci Powiatu Sandomierskiego gmina Klimontów stanowi jego niezwykle cenne bogactwo zarówno pod wzgl ędem ukształtowania terenu, które jest niezwykle atrakcyjne, ale równie ż pod k ątem warto ści dziedzictwa kulturowego. Tereny omawiane od tysi ącleci stanowi ą element szerszego obszaru osadniczego Sandomierszczyzny, której intensywne osadnictwo si ęga okresu neolitu. W tym wła śnie okresie przybywaj ą na te tereny pierwsi rolnicy i rozpoczynaj ą histori ę rolnictwa na interesuj ących nas obszarach.

95 Chlebowski, B., Klimontów [W:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego..., t. IV, Warszawa 1883, s. 150. 96 Ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych Dz.U. z 1972 nr 49 poz. 312., [online] [dost ęp 15 V 2012] http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19720490312

O wczesnych dziejach tej ziemi jako obszaru rolniczego świadcz ą liczne osady, cmentarzyska i kurhany a tak że niezliczone ślady osadnicze, jakie na tych terenach odnale źli naukowcy. W okresie historycznym obszar gminy przekształca si ę w ścisłe zaplecze osadnicze wa żnego o środka pa ństwowo ści, jakim był Sandomierz. Fakt ten sprzyja nie tylko rozwojowi obszarów dzisiejszej gminy, ale równie ż w pewien sposób determinuje przebieg procesu historycznego na tych terenach. Badaj ąc wspomniany proces kształtuj ący dzieje tego terenu mo żemy stwierdzi ć, i ż w wyniku blisko ści Sandomierza i urodzajno ści gleb ukształtowania terenu i ogólnego poło żenia gminy stała si ę ona aren ą wspaniałej historii. Wi ększo ść , bowiem wielkich i wa żnych historycznie wydarze ń naszej narodowej historii miało swe wa żne epizody na omawianym terenie, co sprawia, że gmina Klimontów ze sw ą bogat ą histori ą stanowi nieodł ączny element historii narodowej. Wspomniana bogata historia gminy wpłyn ęła na du żą ilo ść zabytków stanowi ących ich świadectwo.

Zabudowa sakralna Na omawianym terenie stosunkowo wcze śnie, bo ju ż w średniowieczu pojawiły si ę pierwsze parafie, na co miał wpływ wy żej wspomniany fakt, czyli przynale żno ść tych terenów do ścisłego centrum osadniczego centralnej cz ęś ci ziemi sandomierskiej. Pierwszymi parafiami były Go źlice oraz Olbierzowice, za ś niektóre obszary obecnej gminy nale żały do parafii o ściennych. Sama parafia klimontowska powstała pó źno, bo w XVII w. Z zabudowy sakralnej, jaka dzi ś znajduje si ę na omawianym terenie wspomnie ć nale ży ko ściół w Go źlicach, cenn ą budowl ę, która obecnie stanowi wa żną dominant ę krajobrazow ą północnych obszarów gminy.

Świ ątynia w Olbierzowicach jest szczególnie wa żnym składnikiem krajobrazu zachodniej cz ęś ci gminy, gdy ż poło żony na wzgórzu, posiadaj ący niezwykle wysok ą wie żę , ko ściół jest widoczny z odległo ści kilkunastu kilometrów i dominuje nad dolin ą Koprzywianki, posiadaj ąc ł ączno ść widokow ą ze świ ątyniami Klimontowa.

Ko ścioły w Klimontowie to podstawowe dla charakteru o środka obiekty, poło żone w zachodniej cz ęś ci miasteczka. Obydwie świ ątynie, prócz bogactwa architektonicznego i warto ści historycznej stanowi ą podstaw ę warto ści w miejscowym krajobrazie kulturowym. Wspomniane obiekty s ą ze sob ą poł ączone liniami kulturowymi i wzbogaconymi o poł ączenia z pobliskim wspomnianym ko ściołem w Olbierzowicach

Cmentarze Tereny gminy Klimontów to przez wieki nie tylko g ęsto zabudowany obszar rolniczy, ale tak że arena wielu czasem tragicznych wydarze ń historycznych. Owocem tego stanu rzeczy jest niezwykłe bogactwo nekropolii na terenie gminy, bowiem prócz spotykanych wsz ędzie nekropolii parafialnych mamy tu wiele wojskowych, zwłaszcza z czasów Wielkiej Wojny. Pierwsz ą grup ę stanowi ą cmentarze w Go źlicach, Olbierzowicach oraz Klimontowie. Na wspomnianych nekropoliach mo żemy spotka ć wiele nagrobków zabytkowych, niejednokrotnie b ędących dziełami sztuki kamieniarskiej, ponadto owe cmentarze stanowi ą swego rodzaju karty historii tej ziemi zapisane w nazwiskach wa żnych rodów czy zwykłych mieszka ńców pochowanych w tych miejscach. Druga wspomniana grupa to cmentarze wojskowe, które s ą świadectwem burzliwego przebiegu na tym obszarze jednej z najwi ększych tragedii XX w., jak ą była I wojna światowa, słusznie zwana Wielk ą. Wojna odcisn ęła swoje pi ętno, czego symbolami s ą b ędący w rejestrze zabytków cmentarz w Adamczowicach oraz cmentarze, w Górach Pęchowskich, Beradzu oraz Pokrzywiance. S ą to w du żym stopniu mało dost ępne nekropolie, zwykle na terenach nienale żą cych do zasobów gminnych, bowiem mieszcz ą si ę na obszarach le śnych, b ądź prywatnych. W zwi ązku z tym faktem działania ochronne napotykaj ą na opór.

Kapliczki i krzy że Nieodł ącznym elementem polskiej wsi s ą krzy że i kapliczki przydro żne. Obszary gminy Klimontów nie s ą w tej kwestii wyj ątkiem, bowiem tego typu zabytkami jest tu do ść du że nasycenie. Praktycznie w ka żdej wsi w gminie

znajduj ą si ę obiekty kultu w postaci wspomnianych krzy ży i figur. Podobnie jak w przypadku innych obszarów tak że i tu mo żemy je podzieli ć na kilka grup, zarówno pod wzgl ędem architektury jak i fundacji. Znakomit ą wi ększo ść stanowi ą krzy że na kamiennych cokołach oraz figury Matki Boskiej, rzadziej świ ętych Jana Nepomucena czy innych. Brak du żej ilo ści przedstawie ń św. Jana Nepomucena zwi ązany jest z mał ą ilo ści ą cechów wodnych, nad którymi budowano owe figury. Na terenie gminy wi ększo ść figur to fundacje mieszka ńców wsi, którzy stawiali je jako swoiste wota, np.: za omini ęcie walk frontalnych ( Śniekozy) oraz dla upami ętnienia tragicznych wydarze ń jak np. śmier ć braci Politów w Śniekozach, którzy zgin ęli rozbrajaj ąc min ę z czasów I wojny światowej. Du żą cz ęść fundowanych obiektów stanowi ą te zwi ązane z funkcjonowaniem o środków parafialnych oraz te fundowane przez ziemian, które znajduj ą si ę nieopodal dworów lub szlaków ucz ęszczanych przez wła ścicieli ziemskich przykładem figury przy pałacu w Górkach Klimontowskich oraz wzdłu ż szosy Rzeszów-Radom, któr ą cz ęsto podró żowano.

Obiekty dworskie Dobre gleby, blisko ść o środków wa żnych politycznie jak wojewódzki Sandomierz czy sejmikowy Opatów i zast ępcze Iwaniska powodowała wzrost atrakcyjno ści tych obszarów dla warstwy posiadaj ącej. Skutkowało to do ść du żym nasyceniem własno ści ą szlacheck ą, dzi ęki czemu powstały tu przez setki lat siedziby wa żnych rodów. Do naszych czasów przetrwało wiele z owych obiektów, pochodz ą one głównie z XIX w. i stanowi ą w ka żdym przypadku swoiste centrum miejscowego układu ruralistycznego jaki kształtował si ę przez wieki istnienia własno ści ziemskiej w tym obszarze. Zabudowa dworska znajduje si ę podobnie jak na innych terenach na wzgórzach stanowi ących centralne punkty w poszczególnych miejscowo ściach, których zwykle przestrze ń podporz ądkowana była owym obiektom. Dzi ś ten układ został zakłócony przez parcelacje gruntów, komasacj ę lub inne zjawiska zwi ązane z przemianami w okresie PRL. Nie mniej jednak nadal mo żna wyczyta ć w krajobrazie dawne układy kształtuj ące si ę przez wieki.

Wi ększo ść omawianych obiektów mo żemy podzieli ć na dwie grupy. Pierwsza to dwory i pałace w Górkach, drugie to ruiny zamków o charakterze obronnym. Pierwsza grupa reprezentuje trzy dwory we wsiach: Nawodzice, Przybysławice oraz P ęchów. S ą to niedu że murowane dwory, z których jeden w Przybysławicach jest odrestaurowany. Obiekt w P ęchowie znajduje si ę w trakcie prac, za ś w Nawodzicach stanowi obecnie ruin ę i czeka na prace. Osobne miejsce w tej grupie zajmuje Pałac w Górkach Klimontowskich, któremu została przywrócona dawna świetno ść , oraz zamek w Konarach i Pałac w Ossolinie, gdzie pozostały jedynie skromne relikty istnienia tych obiektów.

Zabytki techniki Rolniczy charakter, jaki posiadał od tysi ącleci omawiany teren nie sprzyjał powstawaniu du żej ilo ści obiektów zwi ązanych z technik ą, które mogłyby przetrwa ć do dzi ś, skromna liczba tych budowli reprezentowana jest przez obiekty zwi ązane z gospodark ą wodn ą, mianowicie młyny wodne oraz gorzelnia. Z po śród niewielu tych obiektów do naszych czasów zachowała si ę wspomniana gorzelnia w Nowej Wsi, która niestety poprzez liczne przebudowy w ró żnym okresie straciła na swym pierwotnym cennym charakterze, oraz kilka młynów wodnych, z których stosunkowo najlepszym stanie znajduje si ę ten w Rybnicy, za ś pozostałe w Górkach Klimontowskich oraz Szymanowicach s ą w zdecydowanie gorszym stanie, zwłaszcza ten w Górkach Klimontowskich wymaga prac ratunkowych. Wszystkie te obiekty si ęgaj ą okresu przełomu XIX-XX w. i na stałe wykuły sobie miejsce w miejscowej historii, pami ęci i oczywi ście w krajobrazie.

Układ urbanistyczny i zabudowa prywatna Jednym z cenniejszych elementów dziedzictwa Klimontowa jest jego układ urbanistyczny pochodz ący z okresu 1604 r. - 2. poł. XIX w., oraz relikty pierwotnej zabudowy o środka. Sam układ urbanistyczny zachował si ę bez wi ększego uszczerbku i dzi ś podziwia ć mo żna ten sam układ ulic, jakim przeje żdżali dawni wła ściciele Klimontowa. Na ten stan rzeczy wpływ miało zachowanie rozwoju Klimontowa i utrata jego praw miejskich w 1870 r. Brak

niektórych procesów urbanistycznych w okresie PRL-u oraz odpowiednia gospodarka przestrzenna władz. W przypadku starej zabytkowej zabudowy stwierdzi ć mo żemy, i ż w okresie powojennym doznała ona powa żnych strat, bowiem praktycznie zanikła ona na terenach wiejskich, gdy ż sukcesywnie j ą wymieniano na now ą. Na terenie Klimontowa liczne kamienice po żydowskie pochodz ące z XVIII i XIX w. w du żej mierze zostały przekształcone, przebudowane lub cz ęsto wyburzone co w pewien sposób zakłóciło pierwotny stan. Z po śród obiektów tego typu na czoło wysuwa si ę kamienica mieszcz ąca bank spółdzielczy oraz Urz ąd Gminy. Obiekt ten jest, bowiem niezwykle cennym dla nie tylko krajobrazu z racji swej ciekawej i pi ęknej architektury, ale i dla historii o środka, bowiem to tu działał dr. Zysman i jego kasa po życzkowa. Obiekt ten jest obok zabudowy sakralnej podstawow ą warto ści ą zabudowy Klimontowa.

Betlejek Jedn ą z osobliwo ści terenów gminy a zarazem cennym zabytkiem jest tzw. „Betlejek”. Budowla symbolizuj ąca grot ę Narodzenia Pa ńskiego. Jest to murowano - ziemny obiekt z wie życzk ą na szczycie kopca okrywaj ącego wspomnian ą grot ę. Ufundowany przez Ossoli ńskich obiekt stanowi dzi ś miejsce kultu, gdy ż odbywaj ą si ę tam nabo żeństwa. Szczególnie uroczyste wydarzenia religijne maj ą miejsce w czasie świ ąt Bo żego Narodzenia. Owa niezwykła budowla stanowi dzi ś pewnego rodzaju centrum religijne i w pewien sposób stanowi element wspomagaj ący budowy miejscowej to żsamo ści.

Synagoga Omawiaj ąc pokrótce warto ści środowiska kulturowego gminy Klimontów nie sposób nie wspomnie ć o podstawowym składniku budowy dzisiejszego obrazu o środku, jakim była ludno ść Żydowska. Jak wiele małych miasteczek tak i Klimontów przed wojn ą był o środkiem ludno ści żydowskich, bowiem na 3000 mieszka ńców a ż 1,5 ty ś. było starozakonnymi. To wła śnie ta nacja jest autorem dzisiejszego Klimontowa, a widocznym tego znakiem oprócz licznych kamienic jest pot ęż na synagoga na placu obok rynku. Ten obiekt to jeden z najlepiej zachowanych budynków żydowskiego sacrum w województwie a zarazem

jedna z podstawowych dla krajobrazu i historii miasteczka, bowiem to tu a nie w obecnej kolegiacie gromadziły si ę tysi ące klimontowian niespełna 73 lata temu.

Miejsca pami ęci Wspomnieli śmy ju ż o licznych na ziemi klimontowskiej cmentarzach będących niczym innym jak świadectwem tragicznej historii tych ziem. Podobnym świadectwem tych dziejów s ą liczne miejsca pami ęci i pomniki, które informuj ą odwiedzaj ących te tereny o ofiarach i wydarzeniach obejmuj ących czasowo okres od 1831 r., czyli Powstania Styczniowego. Mowa tu o pomniku żołnierzy carskich w Rybnicy po pomniki w Klimontowie i Górkach P ęchowskich upami ętniaj ące legionistów Piłsudskiego czy żołnierzy i partyzantów czasów II wojny światowej. W śród wspomnianych obiektów znajduj ą si ę równie ż obiekty upami ętniaj ące mordy hitlerowców na ludno ści cywilnej w Szymanowicach czy ludobójstwo na polskich oficerach dokonanego w lasach Katynia i innych miejscach zbrodni. Z po śród wszystkich tych miejsc upami ętnienia jedno ma znaczenie narodowe, a zarazem lokalne. Miejsce to jest świadectwem wkładu ziemi klimontowskiej w dzieje narodu, mowa tu o pomniku upami ętniaj ącym bitw ę pod Konarami, która jest jednym z narodowych symboli b ędących składnikiem ogólnej świadomo ści narodowej.

5.2.3. Zabytki wpisane do rejestru zabytków Zgodnie z ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wpis do rejestru zabytków, prowadzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, jest jedn ą z form ochrony obiektów zabytkowych. W rejestrze zabytków województwa świ ętokrzyskiego znajduj ą si ę 32 obiekty nieruchome z terenu gminy Klimontów. Znajduj ą si ę one w miejscowo ściach: Byszów, Go źlice, Górki Klimontowskie, Góry P ęchowskie, Klimontów, Konary, Olbierzowice, Ossolin, Płaczkowice, Rogacz oraz Rybnica. Szczegółowe dane zawiera tabela 2.

Tabela 2. Wykaz zabytków nieruchomych z terenu gminy Klimontów wpisanych do rejestru zabytków województwa świ ętokrzyskiego. Nowy numer Wpis do rejestru Lp. Obiekt zabytkowy Miejscowo ść w rejestrze zabytków woj.

1 Park podworski Byszów 471 (t.) z 06.08.1991 A.671

106 z 28.12.1932 oraz 2 Ko ściół par. p.w. Wniebowzi ęcia NMP Go źlice A.672 18 z 20.01.1966

Najstarsza cz ęść cmentarza 3 Go źlice 385 (t.) z 17.06.1988 A.673 parafialnego

Górki 4 Pałac (zespół pałacowo-parkowy) 86 (t.) z 08.02.1978 A.674 Klimontowskie

Górki 691 z 19.12.1957 oraz 5 Park (zespół pałacowo-parkowy) A.674 Klimontowskie 86 (t.) z 8.02.1978

Górki 6 Młyn (zespół pałacowo-parkowy) A.674 Klimontowskie

Górki 7 Dawna stró żówka (zespół pałacowo- A.674 Klimontowskie parkowy)

Brama wjazdowa (zespół pałacowo- Górki 8 A.674 parkowy) Klimontowskie

Górki 9 Mostek (zespół pałacowo-parkowy) A.674 Klimontowskie

Figura sakralna (zespół pałacowo- Górki 10 A.674 parkowy) Klimontowskie

Górki 11 Kapliczka (zespół pałacowo-parkowy) A.674 Klimontowskie

Góry 12 Cmentarz wojenny - legionowy 409 (t.) z 19.10.1989 A.675 Pęchowskie

13 Układ urbanistyczny miasta Klimontów 110 (t.) z 22.05.1984 A.676

114 z 4.01.1933, 9 z Ko ściół (zespół ko ścioła 14 Klimontów 10.01.1966 oraz 106(t.) A.677/1 kolegiackiego p.w. św. Józefa) z 14.06.1977 Brama na cmentarz przyko ścielny 15 (zespół ko ścioła kolegiackiego p.w. Klimontów 106 (t.) z 14.06.1977 A.677/2 św. Józefa) Kapliczka przed ko ściołem (zespół 16 ko ścioła kolegiackiego p.w. św. Klimontów 106 (t.) z 14.06.1977 A.677/3 Józefa) Plebania (zespół ko ścioła 44 z 01.03.1967 oraz 17 Klimontów A.677/3 kolegiackiego p.w. św. Józefa) 108 z 14.06.1977

Ko ściół p.w. NMP i św. Jacka (zespół 18 Klimontów 115 z 28.12.1932 A.678/1 klasztorny podominika ński)

Klasztor (zespół klasztorny 19 Klimontów 115 z 28.12.1932 A.678/2 podominika ński)

Ogrodzenie z bram ą (zespół 20 Klimontów 105 (t.) z 14.06.1977 A.678/3 klasztorny podominika ński)

Najstarsza cz ęść cmentarza par., ul. 21 Klimontów 599 (t.) z 13.06.1988 A.679 Osieck

43 z 01.03.1967 oraz 22 Synagoga Klimontów A.680 107 (t.) z 14.06.1977

783 z 30.05.1972 oraz 23 Zabudowa rynku Klimontów A.681 109 (t.) z 28.07.1982

Ruiny średniowiecznego fortalicjum z 24 działk ą 174 murami, piwnicami, Konary 114 (t.) z 31.05.1983 A.682 zieleni ą

25 Najstarsza cz ęść cmentarza Olbierzowice 590 (t.) z 13.06.1988 A.683

496 z 12.04.1957 oraz 26 Kaplica (zespół kaplicy Betlejemskiej) Ossolin 24 z 20.01.1966 i 153 A.684 (t.) z 16.06.1977 Ogrodzenie z reliktami bramy (zespół 27 Ossolin 153 (t.) z 16.06.1977 A.684 kaplicy Betlejemskiej )

Figura Matki Boskiej z Dzieci ątkiem 28 Ossolin 153 (t.) z 16.06.1977 A.684 (zespół kaplicy Betlejemskiej)

133 z 22.04.1932 oraz Ruiny zamku wraz ze śladami 29 Ossolin 49 z 01.03.1967 i 154 A.685 fortyfikacji ziemnych (t.) z 16.06.1977

Zbiorowa mogiła wojenna z I wojny 30 światowej poległych w bitwie pod Płaczkowice 500 (t.) z 24.05.1993 A.686 Konarami Cmentarz wojenny z I wojny Rogacz (ob. 31 566 (t.) z 27.12.1993 A.687 światowej Adamczowice)

32 Mogiła żołnierzy carskich z 1863 Rybnica 501 (t.) z 24.05.1993 A.688

Źródło: Na podstawie danych WUOZ w Kielcach.

5.2.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków Ewidencja zabytków znajduj ących si ę na terenie gminy została sporz ądzona przy pomocy wykazu zabytków nieruchomych wyznaczonych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków do uj ęcia w wojewódzkiej ewidencji zabytków, na podstawie badania terenowego i aktualizacji powy ższego wykazu oraz na podstawie kart ewidencji stanowisk archeologicznych. Ewidencja zawiera 248 kart adresowych w tym 102 karty zabytków architektury i budownictwa oraz 146 karty stanowisk archeologicznych. Z po śród obiektów architektury i budownictwa uj ętych w gminnej ewidencji znalazły si ę domy, ko ścioły, cmentarze, przydro żne kapliczki, figury oraz miejsca pami ęci. Karty adresowe stanowisk archeologicznych zostały wykonane po dokonaniu analizy kart AZP zgromadzonych w sandomierskiej Delegaturze Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków. W ewidencji uj ęto 146 stanowisk o du żej i średniej warto ści poznawczej, b ędących materialnymi śladami bytno ści człowieka na omawianym terenie. Najwcze śniejsze datowane s ą na paleolit, najpó źniejsze pochodz ą z wczesnego średniowiecza i epoki nowo żytnej.

5.2.5. Zabytki o najwy ższym znaczeniu dla gminy

Ko ściół parafialny w Olbierzowicach Istniej ący na miejscu drewnianego sprzed 1326 r. i modrzewiowego z 1468 r., na przełomie XVI i XVII wieków b ędącego w r ękach Arian, rozebranego w 1910 r. Murowany, neogotycki projektu Stefana Szyllera.

Materiał z gotyckiego poprzednika wykorzystany do budowy plebani. Oryginalny pó źnorenesansowy ołtarz obecnie w kaplicy.

Ko ściół parafialny w Go źlicach Roma ński, orientowany, murowany, p.w. Wniebowzi ęcia NMP z pocz ątku. XIII w. Uszkodzony w czasie najazdów tatarskich, powi ększony w XV w. W latach 1559-1620 u żytkowany jako zbór przez kalwinów, nast ępnie rozbudowany w latach 1620-1639. Odnowiony w 1879 r. spalony w czasie działa ń wojennych 1915 r. i 1945 r. Wyeksponowane elementy roma ńskie przy odbudowach 1920 r. i lat 1946-1948.

Ko ściół parafialny w Klimontowie Barokowy, murowany, orientowany, zbudowany na rzucie elipsy, p.w. św. Józefa, pokolegiacki ko ściół projektu Wawrzy ńca Senesa zbudowany w latach 1643-1650, zniszczony przez Szwedów w 1656 r. i po żarem 1690 r. Budow ę wznowiono w 1727 r., a konsekrowano w 1741 r. jednak ju ż nie jako kolegiat ę. Remonty w latach 1893 i 1958-61.

Klasztor w Klimontowie Fundacja Zbigniewa Ossoli ńskiego z 1613 r., klasztor pi ętrowy na rzucie kwadratu, zbudowany w latach 1620-1623, ko ściół orientowany NMP i św. Jacka zbudowany 1617-1620, przylegaj ący do klasztoru. Remontowane po po żarze z 1761 r. Przebudowane w 1769 r. Klasztor skasowany w 1867 r., pozostał etatowym do 1901 r. Zespół budynków murowanych, ceglanych, w stylu pó źnego polskiego renesansu, ko ściół w tradycji gotyckiej.

Bo żnica w Klimontowie Wzniesiona niedaleko poprzedniej drewnianej, w 1851 r. murowana, w stylu pó źnoklasycznym z portykiem jo ńskim. Niski dach namiotowy. Za bo żnic ą kirkut.

Zało żenie urbanistyczne Klimontowa Miasto lokowane na gruntach wsi Rajmuntowice w 1604 r. przez Jana Zbigniewa Ossoli ńskiego. Zniszczone przez Szwedów w 1656 i spalone w 1819 i 1864 r. W centrum prostok ątny rynek, z którego naro ży wychodz ą ulice, zbiegaj ące si ę w trakt staszowski na zachodzie i sandomierski na wschodzie, z traktem opatowskim przebiegaj ącym wzdłu ż rynku. Ko ściół pokolegiacki po południowo-zachodniej cz ęś ci miasta, na skraju pod płaskowy żem klasztor dominika ński, na wschód synagoga z kirkutem.

Pałac w Górkach Ceglany, parterowy, zbudowany przed 1623 r. przez Zbigniewa Ossoli ńskiego. Razem z innymi wło ściami Ossoli ńskich przechodził w XIX w. w ręce Ledóchowskich i pó źniej Karskich. Julian Ledóchowski wyremontował i rozbudował pałac w połowie wieku, zakładaj ąc tak że park angielski, Karski w 1896 r. gruntownie przebudował pałac. Obie prace wykonali architekci Marconi, pierwsz ą Henryk, drug ą syn, Władysław.

Kaplica Betlejemska Orientowana kaplica w postaci kopca na rzucie zbli żonym do półkola. Zbudowana przez Jerzego Ossoli ńskiego w 1640 r. Kryta ziemi ą spod Betlejem. Kopiec zwie ńczony cylindryczn ą wie żą z latarni ą, oryginalnie z dzwonkiem z Loreto. Remontowana w 1769 r. Oryginalnie oddalona cz ęść renesansowego zało żenia pałacowego w Ossolinie.

5.2.6. Zabytki ruchome Zabytki ruchome z terenu gminy Klimontów wpisane do rejestru zabytków ruchomych, stanowi ą wystrój i wyposa żenie zespołu poklasztornego i ko ścioła NMP i św. Jacka w Klimontowie, zespołu ko ścioła parafialnego p.w. św. Józefa w Klimontowie oraz ko ścioła parafialnego p.w. Wniebowzi ęcia NMP w Go źlicach i ko ścioła parafialnego p.w. św Wawrzy ńca w Olbierzowicach. Najliczniejsze s ą ołtarze, obrazy, rze źby, krucyfiksy, ornaty, malowidła na ścienne. Poza tym znajduj ą si ę w rejestrze mi ędzy innymi, kielichy mszalne, kropielnice, epitafia, konfesjonały, świeczniki. Do grupy zabytków ruchomych

zaliczy ć mo żemy tak że liczne nagrobki znajduj ące si ę na cmentarzach, parafialnych oraz wojennych.

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagro żeń

Analiza SWOT wynikaj ąca z oceny stanu dziedzictwa kulturowego oraz uwarunkowa ń jego ochrony i promocji

Analiza „S” Mocne strony: − poło żenie gminy przy głównych szlakach komunikacyjnych; − walory przyrodnicze i krajobrazowe; − zabytkowy zespół podominika ński w Klimontowie;

− zabytkowy zespół ko ścioła kolegiackiego p.w. św. Józefa w Klimontowie; − zabytkowy zespół pałacowo-parkowy w Górkach Klimontowskich;

− zabytkowy zespół kaplicy Betlejemskiej w Ossolinie; − liczne miejsca pami ęci narodowej o znaczeniu ponad regionalnym; − bogactwo zabytków ruchomych (bezcenna ikona Matki Naj świ ętszej); − wyci ąg narciarski w Konarach; − bogata historia terenu gminy oraz całej Sandomierszczyzny i licznie wyst ępuj ące tu zabytki budownictwa i architektury oraz stanowiska archeologiczne; − kultywowanie tradycji (np. tzw. brunonalia); − szlaki turystyczno-kulturowe; − rozwini ęte rolnictwo i sadownictwo; − brak zagrożeń dla czysto ści środowiska; − mo żliwo ść współpracy z Izraelem w oparciu o żydowskie tradycje Klimontowa.

Analiza „W” Słabe strony: − zły stan techniczny obiektów zabytkowych; − problemy finansowe mieszka ńców; − niewystarczaj ące środki finansowe przeznaczane na ochron ę zabytków;

− niewykorzystanie potencjału zabytków; − niska świadomo ść ochrony zabytków; − niewystarczaj ąca edukacja dzieci i młodzie ży w dziedzinie historii; regionalnej i wra żliwo ści na kultur ę; − brak rozwini ętej oferty turystycznej; − samowolna przebudowa obiektów zabytkowych; − przedkładanie dobra własnego nad dobro społeczne; − zagro żenie powodziowe.

Analiza „O” Szanse i mo żliwo ści rozwoju: − autonomia samorz ądu terytorialnego; − popularyzacja dziedzictwa kulturowego jako „modnej dziedziny”; − stworzenie cyklicznych i okoliczno ściowych przedsi ęwzi ęć , imprez promuj ących zabytki; − kształtowanie wra żliwo ści na kultur ę oraz edukacja regionalna dzieci i młodzie ży; − organizowanie konkursów i plenerów malarskich, fotograficznych, konkursów literackich; − wykorzystanie Sandomierza, Tarnobrzegu, Opatowa, Sulisławic, Świ ętego Krzy ża, Kielc i innych miejscowo ści dla promocji gminy; − odtwarzanie tradycyjnych zawodów i rzemiosł, piel ęgnacja folkloru oraz rodzimych tradycji, zwyczajów i obyczajów; − zatrudnianie pracowników do opieki nad zabytkami (spadek bezrobocia); − wsparcie finansowe z funduszy UE, programów rz ądowych i innych pozabud żetowych źródeł; − kontynuowanie współpracy z s ąsiednimi gminami; − nawi ązanie współpracy z zagranicznymi regionalnymi; − wykorzystanie metod aktywnego marketingu do rozpoznania rynku turystycznego w celu wej ścia na ten rynek; − tworzenie oferty turystycznej; − rozbudowa agroturystyki; − odrestaurowanie obiektów zabytkowych;;

− tworzenie punktów widokowych; − promowanie szlaków turystyczno-kulturowych i rozwój turystyki aktywnej; − stworzenie atrakcyjnej bazy danych o dziedzictwie kulturowym gminy; − współpraca z organizacjami turystycznymi, młodzie żowymi i innymi.

Analiza „T” Zagro żenia i bariery − niepewno ść , czy działanie przyniesie zamierzony skutek; − kryzys gospodarczy i zwi ązane z nim ograniczenie inwestycji; − niskie środki bud żetowe; − zagro żenie nieprzewidywalno ści ą warunków atmosferycznych;

7. Zało żenia programowe, priorytety i kierunki działa ń Programu opieki nad zabytkami

I Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego

I/1 Zahamowanie procesu niszczenia zabytków i poprawa stanu ich zachowania: a) Prace remontowo konserwatorskie obiektów stanowiących własno ść gminy (w ramach opracowanego planu remontów); b) Starania o pozyskanie środków spoza bud żetu na rewaloryzacj ą zabytków nale żą cych do gminy; c) Zmiana sposobu u żytkowania lub adaptacja zabytków stanowi ących własno ść gminy do nowych funkcji; d) Rewaloryzacja zabytkowych terenów zielonych – parków, cmentarzy, terenów nieistniej ących cmentarzy; e) Dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach nieb ędących własno ści ą gminy w postaci stosownej uchwały dotycz ącej dotacji na prace remontowo – konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych; f) Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed po żarem, zalaniem, kradzie żą ; g) Ocena i kontrolowanie stanu technicznego i sposobu u żytkowania zabytków z zasobów komunalnych.

I/2 Zwi ększenie atrakcyjno ści obiektów zabytkowych dla potrzeb społecznych, edukacyjnych i turystycznych: a) Bie żą ce prace porz ądkowe przy zabytkowych zespołach zieleni: dawne parki dworskie, cmentarze w Klimontowie, Olbierzowicach i Go źlicach.

I/3 Tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami: a) Współpraca z Powiatowym Urz ędem Pracy w zakresie szkolenia pracowników zatrudnionych przy ochronie, utrzymaniu i remontach obiektów zabytkowych;

b) Wspieranie i rozwój tradycyjnych zawodów i rzemiosł oraz tradycyjnej sztuki budowlanej; c) Wspieranie inicjatyw tworzenia gospodarstw agroturystycznych w obiektach zabytkowych; d) Wspieranie powstawania lokalnych wystaw, muzeów, izb pami ęci, skansenów; e) Pomoc w promocji Muzeum Geologicznego w Klimontowie.

II Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego

II/1 Zintegrowana ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego a) Opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz weryfikacja obowi ązuj ących planów w zakresie aktualizacji zagadnie ń zwi ązanych z ochron ą zabytków, dla miejscowo ści Klimontów; b) Kompleksowe przebadanie krajobrazu kulturowego i sporz ądzenie naukowej analizy (studium) krajobrazu kulturowego gminy Klimontów; c) Ochrona historycznych nazw miejscowo ści, przysiółków, miejsc, obiektów, oraz nazw geograficznych, za pomoc ą jednolitego wzoru tablic; d) Walka z samowolami budowlanymi.

II/2 Rozszerzenie zasobu i ochrony dziedzictwa kulturowego gminy Klimontów a) Kompleksowa ochrona wszystkich elementów krajobrazu kulturowego; b) Aktualizowanie gminnej ewidencji zabytków; c) Ochrona dziedzictwa niematerialnego obejmuj ącego: - tradycje i przekazy ustne, w tym j ęzyk, jako no śnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego; - sztuki widowiskowe; - zwyczaje, rytuały i obrz ędy świ ąteczne; - wiedz ę i praktyki dotycz ące przyrody i wszech świata; - umiej ętno ści zwi ązane z rzemiosłem tradycyjnym.

II/3 Ochrona układów ruralistycznych a) Wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenów pod zabudow ę na zasadzie kontynuacji historycznych siedlisk; b) Wypełnianie zabudow ą wolnych działek budowlanych w obszarach miejscowo ści zabudow ą zgodn ą z kompozycj ą przestrzenn ą miejscowego układu.

III Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz edukacja, popularyzacja i promocja słu żą ca budowaniu to żsamo ści i wra żliwo ści na kultur ę

III/1 Badanie i dokumentacja historii i substancji zabytkowej gminy: a) Stworzenie systemu informacji o dziedzictwie kulturowym gminy i regionu poprzez wykorzystanie strony internetowej gminy, lub stworzenie nowej strony zawieraj ącej, informacje o walorach krajobrazu kulturowego, zabytkach oraz historii gminy i regionu, o miejscowych tradycjach, zwyczajach, obyczajach i legendach jak równie ż wiadomo ści z dziedziny ochrony i promocji zabytków, aktualnych informacji i zmian prawnych w tej dziedzinie, oraz informacje i pomoc dla wła ścicieli zabytków.

III/2 Edukacja i popularyzacja wiedzy o dziedzictwie kulturowym regionu.

a) Wprowadzenie do programów nauczania w przedszkolach i szkołach tematyki regionalnej celem upowszechniania wiedzy o regionie, jego historii i tradycji; b) Organizowanie zaj ęć terenowych powi ązanych z poznawaniem krajobrazu kulturowego i miejsc zwi ązanych z histori ą; c) Organizowanie i udział w szkoleniach z zakresu ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego dla pracowników urz ędu gminy, pracowników oświaty, placówek kultury, wła ścicieli zabytków i zainteresowanych; d) Popularyzacja ochrony dziedzictwa, jako „modnej dziedziny” (koszulki, kubki, długopisy z nadrukowanymi atrakcyjnymi tekstami);

e) Organizowanie konkursów (fotograficznych, plastycznych, literackich i innych) zwi ązanych z dziedzictwem kulturowym gminy oraz tworzenie wystaw pokonkursowych.

III/3 Promocja dziedzictwa kulturowego i rozwój turystyki a) Stworzenie systemu informacji wizualnej w postaci tablic informacyjnych; b) Promowanie gminy w Internecie; c) Współpraca z organizacjami turystycznymi (np.: PTTK) oraz młodzie żowymi; d) Wykorzystanie potencjału turystycznego Sandomierza dla promocji gminy; e) Podj ęcie działa ń na rzecz rozwi ązania „problemu Synagogi” obiektu systematycznie ulegaj ącemu wtórnej destrukcji; f) Kontynuowanie współpracy z s ąsiednimi gminami; g) Nawi ązanie stosunków partnerskich z gminami poza granicami kraju; h) Stworzenie cyklicznych i okoliczno ściowych imprez promuj ących gmin ę i jej dziedzictwo; i) Kontynuowanie plenerów malarskich i fotograficznych dla artystów; j) Udział gminy w konkursach i pokazach promuj ących regionalne tradycje; k) Wspieranie rozwoju agroturystyki; l) Wykorzystanie istniej ących szlaków pielgrzymkowo – tematycznych i tworzenie nowych rekreacyjno kulturowych; m) Wydanie albumu fotograficznego promuj ącego gmin ę, oraz tworzenie przewodników, katalogów, informatorów o gminie; n) wymiana młodzie ży z Izraelem w celu budowania wzajemnego porozumienia i nawi ązywaniu współpracy; o) prowadzenie prac prowadz ących do powstania parku archeologicznego w Ossolinie.

8. Przykładowe źródła finansowania programu opieki nad zabytkami

1. Dofinansowanie z bud żetu pa ństwa Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (DzU z 2003 r., nr 162, poz. 1568 z pó źn. zm.) okre śla ogólne zasady finansowania opieki nad zabytkami z bud żetu pa ństwa, natomiast szczegółowe zasady okre śla Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie udzielania dotacji celowych na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (DzU z 2005 r. nr 112, poz. 940 z pó źn. zm.). Zgodnie z tymi przepisami opieka nad obiektem zabytkowym sprawowana jest przez wła ściciela lub posiadacza obiektu, niemniej jednak o dotacje celowe z bud żetu pa ństwa ubiega ć si ę mog ą osoby fizyczne, jednostki samorz ądu terytorialnego lub jednostki organizacyjne będące wła ścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru, lub posiadaj ące zabytek w trwałym zarz ądzie. Dotacji udzieli ć mo że minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub wojewódzki konserwator zabytków. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego udziela dofinansowania w ramach: 1. Ogłaszanych przez siebie programów operacyjnych. Zada ń zwi ązanych z ochron ą zabytków dotyczy program Dziedzictwo Kulturowe. 2. Priorytet 1 : Ochrona zabytków Celem priorytetu jest zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, ochrona i udost ępnianie zabytków na cele publiczne. Priorytet 3 : Kultura Ludowa Celem priorytetu jest umacnianie to żsamo ści regionalnej, zachowanie, dokumentowanie i propagowanie ró żnorodnych zjawisk kultury ludowej. Priorytet: 5 Ochrona zabytków archeologicznych Celem priorytetu jest ochrona dziedzictwa archeologicznego na terenie Polski, zgodnie z zasadami konserwatorskimi opartymi na zasadzie zrównowa żonego rozwoju, zapisanej w art. 5 Konstytucji RP.

W ramach programu: Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Celem programu jest zwi ększenie efektywno ści wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury poprzez dofinansowanie wkładu własnego do wybranych zada ń realizowanych ze środków europejskich.

2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Świ ętokrzyskiego na lata 2007 – 2013 Oś priorytetowa 5: Wzrost jako ści infrastruktury społecznej oraz inwestycje w dziedzictwo kulturowe, turystyk ę i sport. W ramach osi dofinansowane b ędą projekty, których realizacja stworzy warunki dla rozwoju kultury, sportu i turystyki jako elementów to żsamo ści regionalnej, oraz wpłynie na popraw ę dost ępu do obiektów dziedzictwa kulturowego oraz turystycznych.

3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013. Oś 3 Jako ść życia na obszarach wiejskich i ró żnicowanie gospodarki wiejskiej Działanie: Odnowa i rozwój wsi, maj ące na celu popraw ę jako ści życia na obszarach wiejskich przez zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszka ńców wsi oraz promowanie obszarów wiejskich. Skutkowa ć to winno wzrostem to żsamo ści społeczno ści wiejskiej, zachowaniem dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich oraz wzrostem atrakcyjno ści turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich .

Bibliografia

Archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Sandomierzu: Karty ewidencyjne zabytków nieruchomych, Karty ewidencyjne zabytków ruchomych, Karty stanowisk archeologicznych AZP, Specyfikacja kulturowo-chronologiczna stanowisk na obszarze 89-70, WUOZ Sandomierz, Specyfikacja kulturowo-chronologiczna materiałów z obszaru 89-71, WUOZ Sandomierz, Specyfikacja kulturowo-chronologiczna stanowisk z obszaru 90-70, WUOZ Sandomierz, Specyfikacja chronologiczno-kulturowa stanowisk archeologicznych na obszarze AZP 90-71, WUOZ Sandomierz, Wykaz stanowisk odkrytych b ądź zweryfikowanych na obszarze AZP 91-70, WUOZ Sandomierz.

Opracowania: Arnold, S., Podziały administracyjne woj sandomierskiego , Kielce 2001, Atlas historyczny Polski , pod red. S. Trawkowskiego. Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku , pod red. W. Pałuckiego, cz, 2, Warszawa 1993, Bali ński, M., Lipi ński, T., Sta ro żytna Polska pod wzgl ędem jeograficznym i statystycznym , T. 2, Warszawa 1885, Bardach J, Le śnodorski B., Pietrzak M.,, Historia pa ństwa i prawa polskiego , Warszawa 1976, Chmielnicki, S., Wie ś i parafja Olbierzowice , Sandomierz 1929, Historia pa ństwa i prawa Polski pod red. J. Bardacha, t. 4, Od uwłaszczenia do odrodzenia pa ństwa, Warszawa 1982, Kaczanowski P., J. K. Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, [w:] Wielka Historia Polski , t. 1, pod red. S. Grodziskiego, J. Wyrozumskiego, M. Zgórniaka, Kr ąków 2003,

Katalog zabytków sztuki w Polsce , pod red. J. Z. Łozi ńskiego, B. Wolff, t. III, z. 11, Warszawa 1962, Kowalski W., Uposa żenie parafii archidiakonatu sandomierskiego w XV-XVIII w ., Kielce 1998, Kukli ński, W., Miasto prywatne Klimontów i jego ko ścioły , Sandomierz 1911, Labuda G., Mieszko I , Wrocław, Warszawa, Kraków, 2002, Michta J., Powiatowa heraldyka samorz ądowa województwa świ ętokrzyskiego i jej symbolika , Kielce 2004, Niebelski, E., Klimontów, miasto prywatne rodu Ossoli ńskich 1240-1990 , Klimontów 1993, Orzechowski S., Zaplecze osadnicze i podstawy surowcowe staro żytnego hutnictwa świ ętokrzyskiego , Kielce, 2007, Paj ąk J. Z., Dzieje podziałów administracyjnych a granice regionu świ ętokrzyskiego, [w:] Region świ ętokrzyski. Mit czy rzeczywisto ść ?, pod red. J. Wijaczki, Kielce 2001, Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich, pod red. F. Sulimirskiego , B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. I-XV, Warszawa 1880-1902, Szczur S., Historia Polski. Średniowiecze , Kraków 2002, Wisner H., Zygmunt III Waza, Wrocław, Warszawa, Kraków 1991, Zwaliska zamku i kaplica betleemska w Ossolinie , Tygodnik Ilustrowany , t. VI, nr 164, 1862.

Strony internetowe: sandomierz.opoka.org.pl powstanie1863.zsi.kielce.pl isap.sejm.gov.pl

Aneksy

Aneks 1 Wykaz zabytków wpisanych do gminnej ewidencji zabytków

Zabytki budownictwa i architektury wpisane do gminnej ewidencji zabytków Lp. Miejscowo ść Obiekt zabytkowy Datowanie 1 Adamczowice Cmentarz wojenny 1915r. 2 Adamczowice Krzy ż I poł. XX w. 3 Adamczowice Krzy ż 1949r. 4 Beradz Figura 1925r. 5 Beradz Krzy ż 1921r. 6 Beradz Krzy ż 1911r. 7 Beradz Krzy ż I poł. XX w.? 8 Beradz Cmentarz wojenny 1915r. 9 Byszów Park podworski XIX w. 10 Byszów Figura 1884r. 11 Byszów Krzy ż 1934r. 12 Byszów Miejsce pami ęci 13 Go źlice Krzy ż II poł. XIX w. 14 Go źlice Cmentarz parafialny pocz. XIX w. 15 Go źlice Słup kamienny 16 Go źlice Cmentarz wojenny 1915 r. 17 Go źlice Ko ściół 1 poł. XIII w. 18 Go źlice Krzy ż 1864 r. 19 Go źlice Krzy ż 1884 r. 20 Górki Klimontowskie Figura 1905 r. 21 Górki Klimontowskie Figura 1876 r. 22 Górki Klimontowskie Pałac pocz . XIX w. 23 Górki Klimontowskie Brama pocz . XIX w. 24 Górki Klimontowskie Młyn 1 ćw. XIX w. 25 Górki Klimontowskie Park przypałacowy XIX w. 26 Górki Klimontowskie Mostek XIX w. 27 Górki Klimontowskie Stró żówka XIX w. 28 Góry P ęchowskie Cmentarz 1915 r. 29 Kępie Krzy ż II poł XX w 30 Kępie Krzy ż pocz . XX w 31 Klimontów Kapliczka ok. 1780 r. 32 Klimontów Bank 1910 r.

Kwatera żołnierzy 33 Klimontów 1945 r. Radzieckich 34 Klimontów Biblioteka pocz. XX w. 35 Klimontów Brama Klasztorna 1780- 1787 r. 36 Klimontów Brama przy Kolegiacka k. XVIII w. 37 Klimontów Cmentarz parafialny 1843 r. 38 Klimontów Dom ul. Krakowska 19 I poł XX w. 39 Klimontów Dom ul. Krakowska pocz . XX w. 40 Klimontów Dom ul. Osiecka 17 k. XIX w. 41 Klimontów Dom ul. Osiecka 18a I poł XX w 42 Klimontów Dom ul. Osiecka 36 pocz XX w. 43 Klimontów Figura 1850r. 44 Klimontów Figura na kolumnie 1693r. 45 Klimontów Klasztor 1620-1623 r. 46 Klimontów Kolegiata 1643-1650 r. 47 Klimontów Ko ściół przy Klasztorne 1617-1620 r. 48 Klimontów Krzy ż XIX/XXw. 49 Klimontów Krzy ż XIX/XXw. 50 Klimontów Miejsce pami ęci 2006r. 51 Klimontów Miejsce pami ęci 1924r. 52 Klimontów Dom ul. Osiecka 19 k. XIX w. 53 Klimontów Plebania przed 1758 r. 54 Klimontów Synagoga 1851 r 55 Klimontów Figura Św Jacka 1604-2 poł 56 Klimontów Układ urbanistyczny XIX w. 57 Klimontów Zabudowa rynku XIX/XX w. 58 Klimontów Krzy ż 59 Klimontów Miejsce pami ęci 1964 r. 60 Konary Miejsce pami ęci 2000 r. Kapliczka św. Jana 61 Konary XIX w.? Nepomucena 62 Konary Figura 63 Konary Zamek XIV lub XV w. 64 Krobielice P ęchowskie Figura 1939 r. 65 Krobielice Figura 1921 r. 66 Krobielice Krzy ż I poł.XX w. 67 Nowa Wie ś Krzy ż 1959 r. 68 Nowa Wie ś Browar pocz . XX w. 69 Nasławice Figura XVIII w.

70 Nasławice Krzy ż 1867r.? 71 Nawodzice Krzy ż 1916 r. 72 Nawodzice Krzy ż 1831 r. 73 Nawodzice Le śniczówka dworska 74 Nawodzice Krzy ż poł. XX w. 75 Olbierzwice Cmentarz parafialny pocz . XIX w 76 Olbierzwice Ko ściół 1910r. 77 Olbierzwice Miejsce pami ęci 1930r. 78 Ossolin Betlejek 1640 r. Figura św. Jana 79 Ossolin XVIII w. Nepomucena 80 Ossolin Figura 81 Ossolin Kapliczka słupowa I poł. XX w. 82 Ossolin Pozostało ści zamku 1633-1635 r. 83 Pęchów Dwór 1 poł. XIX w. 84 Płaczkowice Cmentarz wojenny I 1915 r. 85 Płaczkowice Cmentarz wojenny II 1915 r. 86 Pokrzywianka Figura 1922 r. 87 Przybysławice Krzy ż 1930 r. 88 Przybysławice Dwór k. XIX w. 89 Rogacz Krzy ż 1930 r. 90 Rybnica Młyn 1910 r. 91 Rybnica Miejsce pami ęci 1863 r. 92 Szymanowice Miejsce pami ęci 1985 r. 93 Szymanowice Krzy ż 1951 r. 94 Szymanowice Młyn 95 Śniekozy Figura 1918 r. 96 Śniekozy Kapliczka słupowa I poł. XX w. 97 Śniekozy Krzy ż (Politów) 1926 r. 98 Węgrce Krzy ż 1946 r. 99 Węgrce Figura II poł. XX w. 100 Wilkowice Krzy ż 1913 r. 101 Zakrzów Krzy ż 1927r. 102 Zakrzów Krzy ż XIX/XX w.

Stanowiska archeologiczne wpisane do gminnej ewidencji zabytków

Nr Stanowiska Nr Stanowiska Lp. Miejscowo ść Funkcja obiektu Chronologia Nr obszaru AZP w miejscowo ści na obszarze Osada Neolit

Osada Halsztacki D 1 Borek Klimontowski 90-71 1 1 Ślad osadnictwa

Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu Osada 2 Byszów Osada I okres epoki br ązu 90-71 17 117 Ślad osadnictwa Osada Środkowy neolit 3 Byszów Osada I okres epoki br ązu 90-71 3 103 Osada? Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa Neolit Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu 4 Byszów 90-71 9 109 Osada Osada I okres epoki br ązu

5 Byszów Osada 90-71 13 113

6 Byszów Osada 90-71 14 114

Osada I okres epoki br ązu 7 Byszów 90-71 19 119 Ślad osadnictwa Ślad osadnictwa Neolit 8 Byszów 90-71 20 120 Osada I okres epoki br ązu Osada 9 Byszów 90-71 21 121 Osada Osada 10 Byszów Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze 90-71 24 124 Ślad osadnictwa Osada Osada I okres epoki br ązu 11 Byszów Osada Late ński 90-71 26 139 Punkt osadniczy Ślad osadnictwa Osada Epoka br ązu 12 Byszów 90-71 33 147 Osada Ślad osadnictwa 13 Byszów Osada? 90-71 34 148 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa Neolit 14 Byszów 90-71 35 149 Osada Osada Wczesny neolit 15 Byszów 90-71 39 153 Ślad osadnictwa

Osada Osada 16 90-71 47 263 Byszów Osada VIII-X w. Punkt osadniczy Osada 17 Byszów 90-71 48 264 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada Neolit Osada I okres epoki br ązu 18 Byszów 90-71 5 105 Osada Osada Wczesne średniowiecze do X w. Osada? I okres epoki br ązu

Osada 19 Byszów 90-71 6 106 Osada

Ślad osadnictwa Nieokre ślone

Osada 20 Byszów 90-71 7 107 Osada Halsztacki

Ślad osadnictwa 21 Byszów (Osada?) Neolit 90-71 12 112 Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu

22 Dziewków Kopiec (Graniczny?) 90-71 15 366

Osada Środkowy neolit 23 Go źlice 89-71 5 60 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

Osada 24 Go źlice 89-71 45 177 Ślad osadnictwa Środkowy neolit Osada Wczesny neolit 25 Go źlice Ślad osadnictwa Pó źny neolit 89-71 60 192 Osada Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 89-71 72 303 26 Go źlice Osada Okres wpływów rzymskich

Osada Wczesne średniowiecze

27 Go źlice Osada Wczesne średniowiecze 89-71 8 63

28 Go źlice Osada Wczesne średniowiecze 89-71 8 64

29 Góry P ęchowskie Osada Epoka br ązu 89-70 19 130

30 Góry P ęchowskie Osada 89-70 24 135

31 Góry P ęchowskie Osada Środkowy neolit 89-70 12 123

Osada Neolit 32 Góry P ęchowskie 89-70 23 134 Ślad osadnictwa Osada Środkowy neolit 33 Grabina Ślad osadnictwa Pó źny okres wpływów rzymskich 89-71 1 72 Osada X-XII w.

Osada Środkowy neolit 34 Grabina 89-71 2 73 Osada Wczesne średniowiecze Osada Środkowy neolit 35 Grabina 89-71 3 74 Osada X-XI w. Ślad osadnictwa Wczesny neolit

Osada Środkowy neolit 36 Grabina 89-71 4 75 Osada Okres wpływów rzymskich

Osada XII-XIII w. Osada Środkowy neolit 37 Grabina Osada Halsztacki 89-71 8 79 Ślad osadnictwa X-XI w. Osada Środkowy neolit 38 Grabina 89-71 9 80 Osada Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 39 Grabina 89-71 10 81 Osada Wczesne średniowiecze Osada? Środkowy neolit 40 Grabina 89-71 11 82 Osada Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa Neolit 41 Grabina 89-71 12 83 Osada Wczesne średniowiecze Osada Środkowy neolit 42 Grabina 89-71 13 84 Osada IX-X w. Osada Środkowy neolit 43 Grabina 89-71 14 85 Ślad osadnictwa Okres wpływów rzymskich

Ślad osadnictwa Okres wpływów rzymskich 44 Grabina 89-71 15 88 Osada Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu 45 Klimontów 90-71 5 24 Osada Wczesne średniowiecze

46 Klimontów Osada Epoka br ązu 90-71 7 26

Osada Epoka br ązu 47 Klimontów 90-71 12 35 Osada? Wczesne średniowiecze

48 Klimontów Osada Neolit 90-71 15 38

49 Klimontów Cmentarzysko (Grób) Halsztacki/Late ński 90-71 22 179

Ślad osadnictwa 50 Klimontów Wczesny młodszy okres przed rzymski 90-71 23 380 (Grób)

51 Konary Kolonia Kurhan 90-70 1 14

Ślad osadnictwa Neolit 52 Konary Kolonia Osada 90-70 3 16 Osada Osada Ślad osadnictwa 53 Konary Kolonia 90-70 5 79 Osada Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

54 Konary Osada Środkowy neolit 89-70 3 14

Grób w obstawie 55 Konary 89-70 4 17 kamiennej?

56 Konary Grób? 89-70 12 48

Osada I okres epoki br ązu 57 Krobielice 90-71 20 16 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 58 Krobielice 90-71 27 56 Ślad osadnictwa Średniowiecze Ślad osadnictwa 59 Krobielice 90-71 29 76 Osada XII-XIII w. Osada Halsztacki 60 Krobielice 89-71 2 278 Osada Wczesne średniowiecze Osada Środkowy neolit 61 Krobielice Osada I okres epoki br ązu 89-71 4 280 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada Środkowy neolit 62 Krobielice Osada Halsztacki/Late ński 89-71 14 485 Osada Wczesne średniowiecze

63 Krobielice Osada? Epoka br ązu 89-71 6 394

Ślad osadnictwa Środkowy neolit 89-71 13 484 64 Krobielice Ślad osadnictwa

Osada Wczesne średniowiecze

Ślad osadnictwa Neolit Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu 65 Krobielice Osada II okres epoki br ązu 89-71 15 486 Osada V okres epoki brazu-Halsztacki Osada Wczesne średniowiecze do X w. Osada? I okres epoki br ązu? 66 Krobielice 90-71 34 88 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 67 Nasławice 89-71 3 263 Osada Halsztacki-V okres epoki br ązu Ślad osadnictwa Neolit 68 Nasławice Osada Okres wpływów rzymskich 89-71 4 264 Osada Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 69 Nasławice 89-71 5 265 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa Wczesny neolit Nasławice 70 Osada I okres epoki br ązu 89-71 6 266

Osada Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu Osada Okres wpływów rzymskich/w ędrówek 71 Nasławice 89-71 7 267 ludów Osada IX-XI w.

Osada 72 Nasławice 90-71 60 370 Ślad osadnictwa

73 Nasławice Osada XII w. 89-71 9 411

Osada I okres epoki br ązu 74 Nasławice 89-71 10 412 Osada Halsztacki-Late ński Osada Środkowy neolit 75 Nasławice 89-71 11 413 Ślad osadnictwa Nieokre ślona

76 Nasławice Osada I okres epoki br ązu 89-71 13 115

77 Nasławice Osada Nieokre ślona 89-71 14 416

Osada I okres epoki br ązu 79 Nasławice 89-71 15 417 Ślad osadnictwa III-V okres epoki br ązu Osada Neolit Osada I okres epoki br ązu 79 Nasławice 89-71 16 418 Osada IV-V okres epoki br ązu Osada Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa 80 Nasławice 89-71 19 425 Osada VII-VIII w.

81 Nawodzice Osada Halsztacki 91-70 11 12

Osada Środkowy neolit 82 Ossolin 90-71 37 18 Osada I okres epoki br ązu

Ślad osadnictwa Epoka br ązu Ślad osadnictwa

83 Ossolin Osada I okres epoki br ązu 90-71 38 19

Osada Epoka br ązu 84 Ossolin 89-71 9 260 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada Neolit 85 Ossolin 89-71 15 274 Osada Wczesne średniowiecze Osada? I okres epoki br ązu 86 Ossolin 89-71 17 310 Osada Okres wpływów rzymskich Osada I okres epoki br ązu 87 Ossolin 89-71 21 345 Ślad osadnictwa Osada I okres epoki br ązu 88 Ossolin Ślad osadnictwa Late ński 89-71 30 355 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa Neolit 89 Pęchowiec Osada? Okres wpływów rzymskich 90-71 19 13 Osada XI-XII w. Ślad osadnictwa Nieokre ślony 90 Pęchowiec 90-71 24 46 Osada? Wczesne średniowiecze Osada? Wczesny neolit 91 Pęchowiec 90-71 26 52 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa 92 Pęchowiec 90-71 32 74 Osada Średniowiecze

Osada Środkowy neolit 93 Pęchowiec Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu 89-71 3 235 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

94 Pęchowiec Osada II okres epoki br ązu 89-71 7 239

95 Pęchów Osada I okres epoki br ązu 90-71 22 44

Ślad osadnictwa Środkowy neolit 96 Pęchów Osada I okres epoki br ązu 90-71 29 63 Osada Wczesne średniowiecze Osada Środkowy neolit 97 Pęchów 90-71 39 97 Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu Osada Środkowy neolit 98 Pęchów Osada II okres epoki br ązu 89-71 4 154 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada II okres epoki br ązu 99 Pęchów 89-71 5 155 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

Pęchów Osada Wczesne Średniowiecze 89-71 7 157 100

101 Pęchów Osada XII-XIII w. 89-71 8 158

Osada 102 Przybysławice 90-71 17 201 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

Przybysławice Osada 103 90-71 33 126 Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu

104 Przybysławice Osada I okres epoki br ązu 90-71 5 128

Osada Osada 105 Przybysławice 90-71 6 129 Ślad osadnictwa Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

106 Przybysławice Osada 90-71 7 132

Osada 107 Przybysławice Ślad osadnictwa 90-71 8 154 Osada? Ślad osadnictwa 108 Przybysławice 90-71 9 155 Osada XII-XIII w. Osada

Osada 109 Przybysławice 90-71 15 199 Ślad osadnictwa IV okres epoki br ązu

Osada Halsztacki Osada Osada 110 Przybysławice Osada 90-71 6 200 Osada Cmentarzysko

111 Przybysławice Osada 90-71 18 202

112 Szymanowice Wie ś XVI-XVII w. 90-70 3 5

Osada Środkowy neolit 113 Śniekozy 89-71 2 207 Osada Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa Środkowy neolit 114 Śniekozy Osada Okres wpływów rzymskich 89-71 11 289 Osada Wczesne średniowiecze

115 Śniekozy Osada Neolit 89-71 12 190

Ślad osadnictwa Środkowy neolit 116 Śniekozy Osada I okres epoki br ązu 89-71 17 341 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Węgrce 117 Osada I okres epoki br ązu 89-71 2 262 Szlacheckie Osada Środkowy neolit 118 Wilkowice Ślad osadnictwa Pó źny neolit 89-71 6 275 Ślad osadnictwa Wczesne Średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 119 Wilkowice 89-71 8 282 Osada Wczesne średniowiecze Osada Środkowy neolit 120 Wilkowice 89-71 13 307 Ślad osadnictwa II okres epoki br ązu

Osada Halsztacki-Late ński 121 Wilkowice Osada Okres wpływów rzymskich 89-71 14 308 Ślad osadnictwa Osada II okres epoki br ązu 122 Wilkowice Osada? III-V okres epoki br ązu 89-71 15 309 Osada? Wczesne średniowiecze Osada? I okres epoki br ązu 123 Wilkowice Osada? 89-71 22 364 Osada? Średniowiecze Ślad osadnictwa 124 Wilkowice Osada Late ński 89-71 25 367 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 125 Wilkowice 89-71 26 368 Osada Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 126 Wilkowice 89-71 29 371 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa II okres epoki br ązu 127 Wilkowice Osada III okres epoki br ązu 89-71 30 372 Ślad osadnictwa IV-V okres epoki br ązu Osada I okres epoki br ązu 128 Wilkowice 89-71 32 400 Ślad osadnictwa Wczesne Średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 129 Wilkowice 89-71 33 401 Osada Wczesne średniowiecze

Osada I okres epoki br ązu 130 Wilkowice Ślad osadnictwa Środkowy neolit 89-71 34 402 Ślad osadnictwa Wczesne Średniowiecze Osada Neolit 131 Zakrzów Osada Okres wpływów rzymskich 89-71 3 86 Osada XII-XIII w.

132 Zakrzów Osada X-XI w. 89-71 4 87

133 Zakrzów Osada 89-71 13 131

Osada I okres epoki br ązu 134 Zakrzów 89-71 16 141 Ślad osadnictwa Epoka br ązu Osada Neolit 135 Zakrzów 89-71 18 143 Ślad osadnictwa Staro żytny nieokre ślony Ślad osadnictwa Neolit? 136 Zakrzów Ślad osadnictwa 89-71 21 146 Osada Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa Schyłkowy paleolit Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu 137 Zakrzów 89-71 32 208 Osada Halsztacki Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu 138 Zakrzów Osada Pó źny Late ński-Okres wpływów 89-71 36 212 rzymskich

Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

Osada Pó źny okres wpływów rzymskich 139 Zakrzów 89-71 43 219 Osada Wczesne średniowiecze Osada Epoka br ązu 140 Zakrzów 89-71 45 121 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze Osada I okres epoki br ązu 141 Zakrzów Osada Epoka br ązu 89-71 47 223 Ślad osadnictwa Wczesne średniowiecze

142 Zakrzów Osada Epoka br ązu? 89-71 48 224

143 Zakrzów Osada XII-XIV w. 89-71 66 284

Osada? I okres epoki br ązu 144 Zakrzów Osada Epoka br ązu 89-71 56 296 Osada XII-XIII w.

145 Zakrzów Osada? Wczesne średniowiecze 89-71 61` 301

Osada? Środkowy neolit Ślad osadnictwa I okres epoki br ązu 146 Zakrzów 89-71 64 334 Osada Epoka br ązu Ślad osadnictwa Średniowiecze